Upload lecturas-favoritas-quechua-chanka-2019.txt

lecturas-favoritas-quechua-chanka-2019.txt

@@ -0,0 +1,1321 @@
+2019
+
+Ñawinchanapaq
+munay qillqasqakuna
+
+Chanka qichwa simi
+
+Flor Pablo Medina
+Ministra de Educación del Perú
+
+Guido Alfredo Rospigliosi Galindo
+Viceministro de Gestión Institucional
+
+Ana Patricia Andrade Pacora
+Viceministra de Gestión Pedagógica
+
+José Carlos Chávez Cuentas
+Secretario de Planificación Estratégica
+
+Humberto Hildebrando Pérez León Ibañez
+Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes
+
+“Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019”
+Responsables de la elaboración de este material
+Tania Pacheco Valenzuela
+Coordinadora del Equipo de Evaluación de la UMC
+
+Jorge Martín Talancha De La Cruz
+Subcoordinador del Equipo de Evaluación de IE EIB de la UMC
+
+Equipo de Especialistas de la UMC de evaluación de IE EIB
+Jainor Saavedra Salas (Especialista Quechua)
+Hermenegildo Espejo Apikai (Especialista Awajún)
+Wilder Rodríguez Gonzales (Especialista Shipibo-Konibo)
+Edgar Sanga Calamullo (Especialista Aimara)
+Luz Marina Huanca Sivana (Especialista en castellano como segunda lengua)
+Pamela Jiménez Lizama (Especialista en castellano como segunda lengua)
+
+Revisión lingüística quechua chanka
+Áurea Condori Janampa
+
+Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas”
+Ethel Zubia Aguilar (“Los hijos de Sol”)
+Rómulo Quispe Soto (“El origen de un hermoso pueblo”)
+
+Participaron en la revisión de este material
+Adolfo Zárate, Yoni Arámbulo, Patricia Soto, Carmen Carpio, Jannet Salinas, Vilma Murga, Fiorella López y Fernando Guerra
+
+Corrección de estilo en versión castellana
+Valeria Cáceres Bravo, Edwin Johel Angulo Quiroz
+
+Ilustraciones
+Patricia Nishimata Oishi
+
+Diagramación
+Alejandra Palacios Pérez
+Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: N°
+Tiraje:
+De esta edición:
+© Ministerio de Educación
+Calle del Comercio N° 193, San Borja. Lima 41, Perú. Teléfono: 615-5800
+www.minedu.gob.pe
+medicion@minedu.gob.pe
+Impreso por:
+Se permite la copia o la transmisión de partes o de toda esta obra sin requerir permiso previo; basta con citar la fuente.
+Impreso en el Perú.
+
+Ancha kuyasqay wawa:
+Kaymi “Ñawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq maytu
+kachkan.
+Kay maytupim tarinki willakuykunata, historieta nisqata, huk
+qillqasqakunata ima. Chayninam hampatuwan tupay allinchus icha
+manachus chaymanta qillqasqa kachkan. Usqullu misimantapas
+munay willakuy kachkallantaq. Wakin simikuna mana chinkananpaq
+imatachus rurachkanku, chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq.
+Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna
+Ñawpaq
+
+Atipanakuy”
+
+karqa.
+
+Chay
+
+atipanakuypaqmi
+
+achka
+
+hamawtakuna qillqasqakunata apachimurqaku. Chaykunamanta
+llalliq qillqasqakunata akllaspam kay maytuman churallanikutaq.
+Chaymantapas, sapakama qillqasqam ruranakunayuq kachkan.
+Chay ruranakunataqa yachay wasipi hamawtaykiwan kuska
+llamkanki.
+
+Wakintaqa,
+
+mama
+
+taytaykiwan
+
+yanapachikuspa,
+
+wasiykipi llamkallankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna
+hamutaytaqa astawanña atinki.
+Chaykunatam tukuy sunquykuwan qampaq ruraniku. Ichapas
+munayniykipaqhina kanman.
+
+Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizes (UMC)
+
+Hampatumantam wawakuna
+rimachkanku. Chayta
+ñawinchasunchik.
+
+Llaqtanchikkunapi hampatupa
+willakuyninkuna
+Ñuqan Suraru kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray
+pachapi mayu patakunapi hampatu kar karyaptinqa, mayu
+pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa challwaq rinku.
+Ichaqa, chakiriy pachakunapi sachapa sunqunmanta kar
+karyan chayñataq parata mañakun. Hinallataq, armakuy
+pachapi, chumpi hampatuta rikuyku chayqa, ña uywakuna
+chakumuy pachaña.
+
+Ñuqapa sutiymi Shekut,
+Awajún llaqtamantam kani.
+Ñuqaykupaqqa, hampatu
+kallpawan kar kar nin
+chayqa, parananpaqmi.
+Hinallataq, wasi ukupi
+hatun hampatuta
+rikuspaqa, pichá wañunqa,
+nispañataq niniku.
+Chaynataqa kar karyan,
+mayqin millay runachus
+layqachiwaptinkum.
+Ichaqa, uchuy
+hampatuchatachus rikunku
+chayqa, manam imapas
+kanqachu, ninikuñataq.
+
+Ñuqapa sutiyñataqmi Soy Sani. Shipibo llaqtamanta.
+Ñuqaykupaqqa, uchuy hampatucha kar karyaptinqa,
+parananpaqmi. Hatun hampatu kar karyan chayñataq, anchata
+paraspa lluqllaraq kanqa, niniku.
+Hinallataq, warmi warmachachus qillu qasquyuq hampatuwan
+tinkuptinqa, allin away yachaqmi kanqa. Chayraykum, mama
+taytan piripiri yurapa yakuchanwan ñawinman sutuykachinku,
+hampatuwantaq makinta qaqunku. Chaymantataq, warmaqa
+iskay simana hina pisichallata mikun.
+
+4
+
+Ñuqapa sutiymi Phaqsi. Aymara
+runapaqqa, chakra yapuy pachapi uqi
+llimpiyuq hatun hampatuta rikunku
+chayqa, allin wata kanqa. Uchuy qillu
+hampatutachus rikunku chayñataq,
+chaki wata kanqa.
+Tutapichus, kallpawan hampatu
+kar karyan chayqa, paramunanta
+willakun. Ñuqaykupaqqa hatun
+hampatu rikuyqa qullqim. Wasi
+waqtankunapichus chayqa, uywachus
+icha mikuychus allin qullqiman
+qatukunqa.
+
+Ñuqan Sayri kani, Qusqu llaqtamanta.
+Ñuqaykupaqqa, hampatuqa qullqin.
+Hatun qillu hampatu wasi ukuman
+yaykurqun chayqa, wasiyuqmi achka
+qullqita chaskinqa.
+Hinallataq, chakrapi hatun hampatuwan
+tupaspaqa, kunan wata chakra
+allinta rurunqa. Ichaqa, uchuy qumir
+hampatuchawan tupanku chayqa,
+parañataq mana kanqachu. Chayraykum
+mikuykunapas mana allintachu rurunqa.
+Chaymantapas, hampatu unayta kar
+karyaykuptinqa, allinta chay watapi
+paranqa.
+
+Ruranakuna
+1
+
+Qillqasqamanhina, kay tawa kuchuta huntay. Manachus ima yuyaytapas wakin huntanapaq
+tarispaqa, chusaqllata saqinki.
+Hampatu kar karyaspa, ¿imatataq willakun?
+
+Hampatupa sayaynin, ¿imatataq willakun?
+
+Aymara
+
+Shipibo
+
+Qichwa
+
+Awajún
+
+Asháninka
+
+2
+
+Kunanqa, tawa kuchupi huntasqayki yuyaykunawan yanapachikuspa, kay tapukuykunata
+kutichiy:
+a
+
+3
+
+Hampatu kar kar niptin, aymara warmapa
+nisqan awajun warmapa nisqanwan, ¿imapitaq
+rikchakunku?
+
+ch Hampatup hatun kasqanmanta rimaspa,
+Qusqu warmapa nisqan, shipibo warma
+nisqanwan, ¿imapitaq huqniraq kanku?
+
+Willkapa rimasqanta ñawinchay.
+Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru
+Willkata kutichinman?
+
+Willka
+
+Huk punchaw, paray
+pachapi, mayuta yaku
+aysamuq riptiy, achka
+hampatukuna kar
+karyaykuptin anchata
+mancharikuni.
+
+Suraru
+Asháninka wawa
+
+4
+
+¿Imakunatawanmi aylluykipi hampatu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas
+tapurikuy. Chaytataq, huk rapipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan ñawinchaychik.
+
+5
+
+Asnumanta Atuqmantawan
+Huk kutinsi, uwihan chinkaptin, tayta Panchuqa warminpuwan
+llakisqa kasqaku.
+
+Sapa tutanmi uwihanchik
+chinkachkan. Chay millay atuqta
+hapirqusunpuni.
+
+Arí, mamáy Antuka. Atuqta
+manchachinanpaq, uwiha
+kancha punkupi asnunchikta
+watasunchik.
+
+Ñuqaqa imaymanata qipispa llumpayta llamkani. Ichaqa,
+uywaqniykuna mana allintachu qawariwanku. Aswanmi
+yarqaypi uywawanku.
+
+Chawpi tutataqa, huk atuqsi kancha
+punkupi rikurirqusqa…
+
+Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas
+rimayta qallaykusqa.
+
+Atuqqa Mariyanu llakisqasqa kasqanta
+rikuspas kayta nisqa:
+
+Allinllachu, masiy Mariyanu,
+¿sapallaykichu rimakuchkanki?
+
+Wakapa allinta mikunanpaq llumpayta
+llamkanki. Qamtaq tullullaña
+kachkanki.
+
+Wawqiy Mariyanu, ñuqa
+yanapasqayki. Tutantin
+lliwa mikukunaykipaq
+paskarqusqayki.
+
+Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu.
+
+Arí, wawqiy. Uywaqniykunaqa
+manachusmi ñuqata kuyawankuchu.
+
+Ichaqa, atuqqa asnupa nisqantas mana uyarisqachu.
+
+Ha, ha, ha. Uqi
+uwihachata
+apakusaq. Wiracham
+kachkasqa.
+
+Tayta Panchuqa pampapi mikuchkaptas asnunta tarimusqa.
+
+Yaw Mariyanu, kaypimá
+sumaqta mikuspa
+kachkasqanki. ¿Maymi waska?
+Chay huchaykimantam
+aswanta llamkanki.
+
+6
+
+Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha
+kancha punkupi kayhinata rimapakusqa:
+
+Anchata waqaychayki wawqiy.
+Munaspaqa huk uwihachata apakuy,
+ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu..
+
+Achikyaytaqa, mama Antukas uwiha kanchata yaykusqa…
+
+…¡Manam uqi uwihapas
+asnupas kankuchu!
+
+Mariyanuqa, punchawnintinsi pastuta qipiykun.
+
+Wasaymi
+nanaykuwachkan.
+Atuqpa huchanpi
+usuykuchkani.
+
+Chay tutaqa, atuqsi rikuriqullantaq…
+
+Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan
+tutatapas yanapanakullasuntaqmi, aw?
+
+Ichaqa, yapamantas atuqqa asnuta
+yukaykullantaq.
+
+Ama piñakuychu, wawqiy Mariyanu.
+Kunanqa aswan karuta mikuq
+rinki. Chaynapiqa uywaqniyki mana
+tarisunkichu.
+
+Manam llullakuyniykiman
+urmaykusaqñachu. Huchaykipi
+llumpayta llamkachiwanku.
+
+Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskantinta
+aparqullasqataq. Llakisqas uywaqninkuqa
+rimanku.
+
+Chay uwihaqa
+rantikunanchikmi
+karqa. Mana qullqiyuq
+rikuyukunchik.
+
+Waskanchikpas
+mana kapunchu.
+
+Allinmi. Ichaqa,
+waskatapas yuraq uwihatapas
+amapuni apankichu.
+
+Mariyanutaqa maskaspas tarillasqakutaq. Paytaqsi
+uywaqninkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa.
+
+Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama
+hina kaspa. Chay atuqmi yukaykuwan. Mikuq
+rinaypaq paskawaspam, uwihata
+waskatawan apaq karqa.
+
+¿Ima ninkin,
+yaw asnu?
+
+Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskata
+atuqtawan apamusaq, nispa.
+
+¿Imaynatam
+chayta ruranki?
+Kinuwa yanusqawan llusirquwaychik.
+Hina llusisqa machaynin punkunta rispa
+ankallasaq. Atuqqa wañusqa kasqayta hamutanqa.
+
+Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku…
+
+¡Atatallaw! Mariyanu
+wañupusqa. Ichaqa
+achka aychanchik kanqa.
+Wasiman apakusunchik.
+
+¡Uruña atichkasqa!
+Waskawan watakuspanchik
+llapanchik chutasunchik.
+
+Arí. Ichaqa nisyu
+llasaqcha kachkan.
+
+Atuqkuna wiqawninkuman waskawan watakuspa chutananku
+kachkaptiñas, qunqaymanta sayarirqusqa, asnuqa aysamusqa.
+
+¡Ay…! Umachayta.
+
+¡¡Ay... Ay!!
+wasachayta.
+
+¡Qasiy, Mariyanu!
+Amaña kayta
+rurawaykuchu.
+
+Chay punchawmantas atuqqa Mariyanuta mana yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu.
+
+Asnunchikta mana allin
+uywasqanchikmi ñuqanchikpapas
+huchanchik. Kunanmantaqa
+allinta mikuchisunchik.
+
+¡Hihaw! kunanqa
+allinta kawsakusaq.
+Mariyanu, atuqta
+wanachisqaykimanta,
+anchata añaychayki.
+
+Kunankamapas asnuqa llamkallachkansi, ichaqa allinta mikuspa samakuspa.
+
+7
+
+Ruranakuna
+
+1 Kay tapukuykunata kutichiy:
+a
+
+¿Imaraykutaq Mariyanu asnu uywaqninku mana kuyasqanta musyarqa?
+
+ch ¿Imapaqtaq tayta Panchu mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku?
+
+h
+
+2
+
+Ñawpaq kutillaraq tupaspa, ¿imaynatam atuq Mariyanuta yukarqa?
+
+Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
+1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
+Atuqqa uwiha kanchaman yaykunanpaq Mariyanuta yukasqa.
+Machayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskawan watasqaku.
+Uwiha kancha punkupi uywaqninku asnuta watasqaku.
+Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa.
+Panchu Antukawan aswan achka pastuta Mariyanuta qipiykachisqaku.
+Mariyanu atuqkunata aysasqa, waskatapas apapusqa.
+
+8
+
+3
+
+Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita
+qillqay.
+Yuyaysapa
+
+Llamkaysapa
+
+Kuyakuq
+
+Micha
+
+Yanapakuq
+
+		
+
+Kallpasapa 		
+
+Yukakuq
+
+4
+
+Llulla
+
+Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku:
+Mariyanupa
+atuqchakunata
+aysaykachasqanmi
+ñuqapaqqa mana
+allinchu.
+
+Chay Mariyanupa
+atuqkunata
+wanachisqanmi
+ñuqapaqqa
+allinpuni.
+
+Ñuqapaqñataq,
+atuqpas
+asnupas
+millaypuni
+kasqaku.
+
+Luwisa
+
+Antuku
+
+Amaliya
+
+¿Mayqin warmapa rimasqantam allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta
+urapi qillqay.
+
+9
+
+¿Imaynatataq uru wañuchiq hampita rurasunman?
+Chakranchikpiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikuq urukuna. Chay urukunapaq hampi
+rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan.
+
+¿Imakunataq kanan?
+
+•
+•
+•
+•
+•
+
+Iskay hatun siwulla
+Chunka hayaq uchu
+Iskay uma ahus
+Huk huchuy jabón nisqa
+Iskay winku yaku
+
+•
+•
+•
+•
+•
+
+Kuchuna
+Iskay anqara
+Latapapas plastikupas
+Maray utaq kutana
+Suysuna
+
+¿Imakunatataq rurasunchik?
+
+1
+
+2
+
+Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf
+
+Uchuta, ahusta, siwullatawan
+kuchunawan ñuturqusun,
+chaymantataq, sapakamallata
+maraypi chamcharqusun.
+
+10
+
+4
+
+Kunanqa, llapan chamchasqata
+huknin anqaraman hichaykusun.
+Hawanmantaq, yakuta talliykuspa,
+allinta chaqrukunankama qaywisun.
+
+5
+
+Llapan chaqrusqanchikta
+huk tuta puñuchisun.
+Paqaristinpaqqa,
+qachakunam sikinman
+tiyaykunqa.
+
+Kunanqa, suysunawanñataq
+chay chaqruta huk kaq
+anqaraman suysurqusun.
+Hinapim qachankuna qipanqa.
+
+3
+
+Latapawanpas plástico
+nisqawanpas anqarata
+kirpasun. Hinataqa kirpana,
+wasi mana asnananpaq.
+
+6
+
+Mana qachayuq yakumantaq
+jabón nisqata churasun.
+Chaymantataq, jabón nisqapa
+chullunankama qaywisun. Jabón
+nisqataqa churana, yurakunapa
+llaqinman hampi ratananpaqmi.
+
+¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana?
+
+¿Imanantaq uruta chay hampi?
+
+Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta,
+20 winku yakuwan chaqrurqusun. Chaytataq
+tarpusqanchik yurapa llaqinman challaykusun.
+Pichqa punchaw qipatachus uru kankaraq chayqa,
+yapamanta challarqullasuntaq. Manam sapa
+punchawchu challana. Sapa punchaw challasqaqa
+yurakunañataqmi chakirqunman. Chisinkuyta
+challaptinchikqa aswan allinmi kanqa.
+
+Uchuqa llumpaytam hayan.
+Aswanraq chay uchuta, ahuswan,
+siwullawan ima chaqruqtinchikqa
+sinchitapuni hayan. Chaykunawan
+hampi rurasqanchikta uru
+mikuptinqa hayaykunmi. Chayhinata
+hayaptinmi, uruqa llaqi mikuyta
+mana munanñachu.
+
+!
+
+Ama ukuykimanpas ñawiykimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam kararachikun.
+
+Ruranakuna
+1
+
+Tapukuykunata kutichiy.
+a
+
+Qillqasqamanhina, ¿imanasqataq urukuna llaqi mikuyta mana munapunkuñachu?
+
+ch Qillqasqamanhina, ¿imanasqataq mana sapa punchawchu yurakunaman hampita challana?
+
+2
+
+Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi
+rimaykunata ñiqinchay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
+Hampi mana qachayuq kananpaq yakuta suysurqusun.
+Uchuta, ahusta, siwillatawan sapakamallata chamcharqusun.
+Jabón nisqata churasun, chaymantataq yakuwan chullunankama qaywisun.
+Llapan chaqrusqayuq yakuta huk tuta puñuchisun.
+Latapawanpas plástico nisqawanpas yakuyuq anqarata kirpaykusun.
+Llapan chamchasqata anqaraman hichaykuspa, yakuta talliykusun.
+
+3
+
+Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa.
+Hampi rurasqaykumanqa, uchutapas,
+kachitapas, siwullatapas, allinta
+churaniku. Ichaqa, urukunaqa
+mikuykullachkanku.
+
+Hampita ruraspa, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqa?
+
+4
+
+Tapukamuy.
+Imawanñataqchus uru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas
+tapukamuy. Chaytataq qillqana maytuykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay
+wasipi ñawinchay.
+
+11
+
+RIMAYNINCHIK
+
+Arí, wakin uywakuna
+yanapakuq kasqankumantapas
+willakullachkantaq.
+Ñawinchasunchik.
+
+2018 watapi, qapaq raymi killapa, 31 punchawninpi
+
+Chinkanayaq simikunatas kuraq taytakuna
+warmakunata yachachichkanku
+Lima llaqta. Programa Pensión 65
+nisqapi kaq kuraq tayta mamakunas wakin
+chinkanayaq simikunata kawsarichichkanku.
+Kay chinkanayaq simikunas jaqaru, kukama
+kukamiriyapuwan kanku.
+Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay
+Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia
+nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq mama
+taytakuna chiqap willakuykunata, harawikunata
+ima jaqaru simipi willaspa warmakunata
+yachachichkanku.
+Aswantapas,
+lliklla
+awayta, chakrapi llamkayta, tusuykunatapas
+yachachillankutaq, chaykunawan kawsayninku
+siminkupas aswan kallpachasqa kananpaq.
+Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan
+Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama
+kukumiria simitañataq pusaq mama taytakuna
+yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita
+yachachinku mayupi challwaspa, hampiq
+qurakunata riqsichispa, takispa tususpa
+imañataq.
+
+Ministro de Cultura umalliqmi kayhinata rimarisqa:
+“Huk simichus mana wañunchu chayqa, kay simi
+rimaq runakunapa kawsayninpas manam wañunchu.
+Paykunam imaynatachus kawsana, imaynatachus
+Pachamamanchikta
+qawarina
+chaykunata
+yachachiwanchis”, nispa.
+Perú suyunchikpiqa, 48 simikunan kachkanraq,
+chaykunamantam 21 chinkaypiña kachkan. Chay
+simikunataqa manam chinkachinañachu. Huk simichus
+chinkan chayqa, huk kawsaymi chinkallantaq
+
+Lurukunapa sachakuna tarpusqankutas tarinku
+Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya sutiyuq
+sachas chinkanayapuchkan. Ichaqa, Amazonía
+suyupi yachaq lurukunas kay sacha mana
+chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk
+musuq investigación nisqawan tarinku.
+Kunankamapas, luruqa arawkariya sacha
+wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay
+
+lurukunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatam
+yanapan? Lurukunas rurunta mikunku. Ichaqa manas
+llapantachu mikunku. Saksarqunku chayqa, kuska
+kuskan mikusqa rurutaqa wischupunku. Kayhinatam
+Guillermo Blanco sutiyuq willakun: “Qawaptiykun,
+chay kuskan mikusqa rurumantaqa utqaylla sumaqta
+yuracha wiñamun, mana mikusqan rurumantataq
+qipataña wiñamun”, nispa.
+Hinallataqsi mikunanpaqqa, luruqa karumanraq
+rurukunata
+apan.
+Mikuyta
+mana
+tukuspa
+wischuptinkutaq, chaykunapiñataq musuq arawkariya
+wiñamun.
+Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku:
+“Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas
+runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa
+
+12
+
+Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares
+https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena
+
+Qawariy, kay periódico
+nisqata rantimuni. Chaypi huk
+kuraq taytakuna simikuna
+yachachisqankumanta
+willakuchkan.
+
+Ruranakuna
+1
+
+“Chinkanayaq simikunatas kuraq taytakuna warmakunata yachachichkanku”
+sutiyuq qillqasqata ñawinchay.
+a
+
+Kunanqa, kay tawa kuchuta huntay:
+¿Pikunamantam kay
+qillqasqa rimachkan?
+
+¿May llaqtakunapim kay
+qillqasqapa willakusqan kasqa?
+
+ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa:
+Imaynam kuraq taytakuna jaqaru
+simita wawakunata yachachichkanku,
+kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas
+siminkuta yachachinanku.
+Evaristo
+
+Tayta Evaristo rimasqan, ¿qampaq allinchu manachu? ¿Imarayku?
+
+2
+
+Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawa kuchupi tapukuykunata
+kutichiy.
+Chinkanayaq simikunatas
+taytakuna warmakunata
+yachachichkanku.
+
+Lurukunapa sachakuna tarpuq
+kasqankutas tarinku.
+
+¿Imataq chinkaypi
+kachkan?
+¿Imatataq mana
+chinkananpaq
+rurachkanku?
+
+3
+
+Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki?
+¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita qillqay.
+
+13
+
+USQULLU MISITA
+
+ASTAWAN RIQSISUNCHIK
+Chupanmanta
+
+Kay misiqa hatun tampa chupayuqmi. Chaymi
+mana chiri atinanpaq, tampa chupanwan
+wankukuspa sinqachantapas pakaspa, puñun.
+Hinallataqmi, utqaylla kallpaptinpas allinta
+takyananpaq chupanqa yanapallantaq.
+
+Mikunanmanta
+Usqullu misiqa wiskachata chinchillata imam aswanta mikun. Ichaqa, mikunanta
+mana tarispaqa, pisquchakunata, sukulluwaytapas, hapispam mikun.
+
+14
+
+Usqullu misiqa Perú, Bolivia, Argentina, Chile, Paraguay ima suyukunapi
+yachaq uywam. Anti suyupa qaqasapa urqunkunapim aswantaqa kawsan.
+Chay kawsasqan urqukunapitaqmi llumpayta chirinpas qasaykunpas.
+
+¿Maypim yachan?
+
+Uyarinanmanta
+
+Usqullu michipa rinrinqa
+hatunmi, chaywanmi karutapuni
+uyarin. Chaymi, ima uywachus
+karupiraq imatapas rurachkan
+chayqa, uyarirquspa hapirquq
+kallpan. Chayhina allin uyariq
+kaspanmi, tutapas punchawpas
+mikunanta hapimun.
+
+Sayayninmanta
+
+Chinkanayasqanmanta
+Usqullu misiqa chinkapuchkanmi. Runa wiskachata, chinchillata ima,
+hapiptinmi mana mikunan ancha kanchu. Hinallataqmi, minero
+runakunapas yachasqanku urqukunamanta qatichkanku. Aswantaqa,
+qaranmanta pacha ruranankupaqmi usqullu misitaqa runakuna
+sipichkanku. Chaykunaraykum usqullu misiqa chinkachkanña.
+
+Adaptado de http://www.otromundoesposible.net/el-gato-andino/
+
+Chupantawan tupuptinchikqa, wakin usqullu
+misiqa 80 centímetros nisqakama aypan.
+Ichaqa, pumawan tinkunachiptinchikqa,
+usqullu misiqa aswan huchuyllam.
+
+15
+
+Ruranakuna
+1
+
+Tapukuykunata kutichiy.
+a
+
+Qillqasqamanhina, ¿maykunapim usqullu misi kawsan?
+
+ch Usqullu misipa hatun chupan, ¿imapaqtaq allin kasqa?
+
+2
+
+Susanas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa:
+Usqullu misi mana
+tukukunanta munaspaqa,
+manam wiskachatapas
+chinchillatapas hapinachu.
+Susana
+
+Qampaq, ¿Susanapa rimasqan allinchu icha manachu? ¿Imarayku?
+
+3
+
+Urapi siqita qaway:
+
+¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kay siqita churanman karqa? Kutichiyniykita chimpuy.
+a
+
+16
+
+Usqullu misi
+pumawan kuskalla
+yachanku, chay
+willawananchikpaq.
+
+ch Usqullu misiqa
+pumamanta aswan
+uchuylla, chay
+rikuchiwananchikpaq.
+
+h
+
+Usqullu misita
+pumatawan siqiy
+yachananchikpaq.
+
+El lince Ibérico sutiyuq uywacha
+Lince Ibérico sutiyuq uywaqa España Portugal suyukunapa urqunkunapim yachan. Kay uywapa
+rinrinpim suni, ñawchi pilukuna kachkan. Chay ñawchi pilunqa qura sunqukunapi pakakuptinmi
+llaqikunawan pantanachikun. Hinapi pantanakuptinmi misitaqa mana ancha pipas rikunchu.
+Chupantinta tupuptinchikqa 135 centímetros nisqakama tupun. Kay uywapa chupanqa uchuyllam
+pisi pilullayuq. Lince ibérico nisqaqa purun quwitam aswantaqa mikun. Ichaqa atispaqa, ukuchata,
+unkuchukuta, pisquchakunatapas hapintaqmi.
+Lince Ibérico nisqaqa, chinkaypim kachkan. Qaranmanta pacha ruranankupaqmi runa hapin.
+Chakrapi yachaq runapas, uywachaykunatan mikun, nispan sipillankutaq. Ichaqa, aswantaqa
+chinkanayachkan mikunanpaq purun quwita mana tariptinmi.
+
+https://www.faunaiberica.org/lince-iberico
+
+Kunanqa kay qillqasqatañataq ñawinchay:
+
+Kay tapukuykunata kutichiy.
+
+4
+
+¿Imapaqtaq Lince ibérico nisqapa rinrinpi ñawchi pilunkuna allin kasqa?
+
+5
+
+¿Imanasqataq lince ibérico sutiyuq uywa chinkaypi kachkan?
+
+6
+
+Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa, kay tawa kuchuta huntay.
+Usqullu misi
+
+Lince ibérico sutiyuq uywa
+
+¿Maypim yachan?
+¿Imaynataq kawsanin
+kachkan?
+¿Imatam aswanta mikun?
+¿Imatam qaranwan
+ruranku?
+
+¿Imakunapim kay uywakuna hukniraq kasqaku? Tawa kuchupi qillqasqaykiwan
+yanapachikuspa, tapukuyta kutichiy.
+
+17
+
+Anemia unquymanta yachasun
+Iskay sutiyuq simi: Kukupin, kipchan
+
+Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta
+rikusqaku.
+
+Anacha, qawariy.
+Hatun willakuyta
+churasqaku.
+Arí, Luwis. Anemia unquymantam
+willakuchkan. Ñuqapas mamaywan
+hamuni. Kunanqa, imaymanata
+wasiypi yanunku.
+
+Ah… mamaypas hamurqanpaschá.
+¡Chayraykuchá huk
+mikunakunata yanuchkan!
+
+Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku:
+Iskay kimsa punchawñam mamay
+yawarniyuqta, kukupinniyuqta
+yanuchkan. Anemia unquymanta
+qaliyanapaqmi, nispam yanuchkan.
+Saykusqallata rikuwaspanmi,
+anemia unquyniyuq kasqayta
+mamayqa musyan.
+
+1
+
+Imaynachá kampas Anacha,
+ichaqa qalin kachkani. Chaymi
+yawarniyuq, kukupinniyuq
+mikunataqa mana mikunaychu.
+Yachay wasinchikmanpas allinmi
+richkani, tayta mamaytapas
+allintam llamkaypi
+yanapachkani.
+
+3
+
+Chiqaqpaschá Hampiqpa nisqan.
+Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq
+mikunataqa manam munanichu.
+Manam millpuyta atinichu.
+Munasqaytam ñuqaqa mikunay,
+manam mamaypa
+munasqantachu.
+
+18
+
+5
+
+Luwis, mamaykipa nisqanqa
+allinmi. Hampiqmi kayhinata
+nin: Kukupinniyuq, yawarniyuq
+mikunaqa allinmi, yawarninchikman
+hierro nisqata apasqanrayku.
+Hierro nisqachus yawarninchikpi
+pisiyanman chayqa, anemia
+unquymi hapiwasunman, nispa.
+
+2
+
+Arí, ichaqa Hampiqmi kayhinata
+nin: saykusqachus kanchis icha
+samapakunchikchus chayqa,
+manam unqusqa kasqanchikta
+yachanchikchu, mana imanchikpas
+nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia
+unquyniyuqpas kachkanchik. Kay
+unquyqa wiñananchiktam harkakun,
+huk unquynunatapas apamun.
+
+4
+
+Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq
+mikunataqa manam munanichu. Ichaqa,
+munasqay mikunawan chaqruspam
+mikuni. Qampas chayhinata mikuwaqmi.
+Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikuyman
+anemia unquyniyuq kanaytaqa.
+
+6
+
+Ruranakuna
+1
+
+Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq
+kasunman?
+
+2
+
+Pichus maychus anemia unquyniyuq kaptin, ¿mayqin kaq mikunanataq akllasunman?
+
+a
+
+Kukupin tiqtichisqa
+arusniyuq, ispinakayuq.
+
+ch
+
+Tiqtichisqa papa arusniyuq,
+siwullayuq.
+
+¿Imanasqataq chay mikunata akllanman? Kutichinaykipaq qillqasqata ñawinchay.
+
+3
+
+¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churarqaku?
+a
+
+Anemia unquymanta rimanakuyman qayananpaq.
+
+ch Warmakunapa wayarninta qawachinata yuyarichinanpaq.
+h
+
+4
+
+Hierro nisqayuq mikuykuna rakikunanta willananpaq.
+
+Hampina Wasipi qillqasqa churasqankupim kay rimay kachkan:
+
+¡Qali kaymi imamantapas ñawpaq!
+¿Imatataq kay rimay niyta munachkan?
+
+5
+
+¿Ima huk mikuykunataq anemia unquymanta harkawanchikman? Yachachiqniykiwan
+tapukamuychik. Willasusqaykitataq rapipi qillqaspa wasiykiman apay. Chaywan
+mikunata yanukuychik.
+
+19
+
+Huk llaqtakuna riqsiyqa, llaqtanchik
+chaninchaytam yanapawanchik
+Yachay wasipi
+Huk punchawsi, yachay wasipiqa anchata chiriykusqa. Chayraykus, Mariya sutiyuq musuq warmaqa
+masin Luwista tapusqa:
+Luwis, ¿imanasqataq
+kay chiri urqupi llaqtata
+sayarichirqanku?
+Mariya
+
+Luwis
+
+Hatun taytaymi kayhinata
+willawarqa: “Ancha unay watapirqsi
+runakuna mikunankupaq uywata
+maskaspa kayman chayamusqaku.
+Achka uywakuna kaptinsi kaypi
+yachapusqaku”, nispa.
+
+Wawakunapa rimasqanta uyarispas, yachachiqqa huk munay qillqasqata yuyarisqa. Chay qillqasqapis
+imaynatam Tarukamarka llaqta kamakusqa, chaymanta willakuchkan. Qillqasqata maskaspas
+wawakunaman ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchay.
+
+May
+
+Tayta Intipa wawankuna
+
+unay watakunapiraqsi, Español runakuna chayamuspa kay llaqtayuq runataqa nisyuta
+llamkachikpa muchuypi kawsachiq kasqaku. Chaytas hanaqpachamanta llakikuywan Tayta Intiqa
+qawaq kasqa.
+
+Huk punchawsi, wakin runakunaqa, llakipi kawsayta manaña atispa, qispinankupaq kamachinakusqaku.
+Chaysi mana riqsisqa karu suyuman ayqikusqaku. Chay suyutaqa anchatas chirin.
+Achka punchawña purispas, kaypi kawsasunchik nispa, hatun qaqakunapa qipan pampata
+akllasqaku. Chay pampapi llaqtachakuspas mana pipa rikusqan, kawsayta qallaykusqaku. Kay
+musuq llaqtankupaqsi Tarukamarka sutita akllasqaku. Chay punchawmantas tayta Intiqa sumaqta
+kanchaspa chakrapi tarpusqata mikuykunatapas sumaqta wiñachiyta qallaykun. Chayhinas, iskay
+kimsa killaña, allinta kawsakuchkanku.
+
+Ichaqa, Caylloma llaqtapi yachaq Español runakunas ayqikusqankuta yacharquspa, maskaq risqaku.
+Hapimusunchikpunim chay runakunataqa, nispas rimanku paykunapura.
+
+Español runakunaqa achka punchawñas ayqikuq runakunapa purisqankutakama qatichkanku.
+Chaysi, huk tutaqa karupi nina kanchaqta rikurqusqaku. Chaypiqa runa kachkanpunin, paqarin
+achikyayta risunchik, nispas rimanku.
+
+20
+
+Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los hijos del sol”. Autor/adaptador: Ethel Zubia Aguilar.
+
+“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
+Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
+
+Paqaristin achikyamuytaqa, nina kanchay rikusqanku kinraytas purinku. Ichaqa, tayta Intis
+churinkuna tarinanta mana munanchu. Chayraykus, kanchayninta aswan kallpawan kachaykun.
+Hinaptinsi inti pinqachiptin rikuyta mana atinkuchu.
+
+Tarukamarkaman chayaspaqa Español runakunaqa, manas imatapas tarinkuchu. Hatun qaqakunallatas
+imaymanaman rikchakuqta rikunku. Manas runapas uywapas kanchu. Hinaptinsi, saykusqa piñasqa
+ima, Caylloma llaqtata kutikusqaku.
+
+Español runakuna kutirquptinkuqa, Tarukamarka llaqtaqa rikurirqullantaqsi. Chaypis runaqa
+wakmanta kusisqa kawsakuyta qallaykusqakutaq. Warmakunas kusisqa pampakunapi pukllakunku,
+mama taytankupas paquta, llamata michispas sumaqta kawsakunku.
+Chayhinatas Tayta Intiqa, Español runapa muchuchinanmanta churinkunata qispichisqa.
+
+Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, hamawtankuqa kutichinankupaq kay tapukuykunata
+qusqa. Qampas kutichiy.
+
+1
+
+Español runakunamanta ayqikusqanku
+suyu, ¿imaynam kasqa?
+
+3
+
+Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
+1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
+
+2
+
+¿Imaraykutaq Español runakuna
+Tarukamarkapi mana pitapas tarirqakuchu?
+
+Hatun qaqakunapa qipan pampata Tarukamarka llaqta paqarichinankupaq akllasqaku.
+Español runakunaqa huk tuta karupi nina kanchaqta rikurqusqaku.
+Runakunaqa llaki kawsayta manaña atispa karuman ayqikusqaku.
+Español runakunaqa ayqikusqankuta yacharquspas runakuna maskaq risqaku.
+Tarukamarka llaqtaqa wakmanta rikuripuspa kusisqa kawsayta qallaykusqaku.
+Español runakunaqa Tarukamarkapi mana imatapas tarispa Cayllomata kutipusqaku.
+
+4
+
+Qillqasqata ñawinchayta tukuspas Luwisqa, kayhinata rimasqa:
+Chay runakunapa karu
+suyutaraq llaqtachakunankupaq
+ripusqankuqa allinmi.
+
+Luwispa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku?
+
+21
+
+Imaynatam Tarukamarka paqarisqanta yacharqunkiña. Kunanqa, imaynatachus aylluyki
+paqarisqa, chaytañataq qillqay. Qillqasqaykitaqa, Aylluykipa raymin punchawpi
+riqsichisunchik. Qillqanayki allin kananpaqqa, mama taytaykitapas huk yuyaq runatapas
+tapurikuy.
+Ñawpaqtaqa, imakunatachus pipaqchus, qillqanki, chayllataraq qillqarquy.
+Kaypiqa ima yuyaykunachus ñawpaqta umaykiman hamun, chaykunawan huk listallataraq qillqay.
+
+Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa ñawpaq yuyaykuna
+qillqasqaykiwan yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manaraqchus
+munasqaykimanhina kachkan chaypas, pichaspa allicharquy. Yachachiqniykimanpas qawachiy,
+paypa imatachus allichawaq nisusqaykita allichapay.
+
+22
+
+Kunanqa, HUNTASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa chuyachañam kanan. Ñawpaq
+qillqasqapi pantasqaykikunapas allichasqaña kanan.
+
+Kunanñataq, huk rapiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq,
+yachay wasiykipi periódico mural nisqapi ratachiy. Hinallataq, aylluykipa rayminpi
+apallankitaq. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna huntapananpaq, siqita churay.
+
+23
+
+Llaqtanchikkunamanta astawan yachasunchik
+Yachay wasipi
+Panchus Elisawan chayllaraq kay Musuqllaqtaman chayamusqaku. Paykunaqa llaqta iskay
+quchapa chawpinpi kasqantas lilirayasparaq qawasqaku. Chayraykus, yachay wasiman
+rispaqa hamawtankuta chay quchakunamanta tapusqaku. Hamawtaqa, wawakunapa yachay
+munasqanta rikuspas maytunpi maskaspa, kay qillqasqata ñawinchanankupaq qusqa.
+Qampas qillqasqata ñawinchay.
+“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
+Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
+
+Sumaq quchakunapa paqarisqanmanta
+
+Huk punchawsi uwiha michisqanmanta kutinpuchkaspa, Pampamarka llaqtamanta hamuq maqtawan
+tupasqa. Maqtaqa sumaq sipas kasqanta rikuspas tapuykusqa: “¿Musuqllaqtachu pampapi kaq
+llaqta kachkan?”, nispa. “Arí, Musuqllaqtam sutin”, nispataqsi sipasqa kutichisqa. “Añay. Quri
+Qintin sutiy. Chay llaqtata riptiykiqa, ¿Kuska risunmanchu?”, nispas maqtaqa tapuykullasqataq.
+Arí, niptinsi, kuska risqaku. Chay punchawmantas masintin kapusqaku, hinaspas sapa punchaw
+uwihanta maqtaqa michiysiq kasqa. Achka puñchawña hinapi kawsaspas tukuy sunqunkuwan
+munanakapusqaku. Chaysi mana imaypas rakinakunankupaq rimanakusqaku. Chaysi maqtaqa,
+wasinta kutispa Panti Tikata tukuy sunqunwan munakusqanta tayta mamanman willakusqa.
+Kasaranaypaq yanapaykuwaychik, nispa imas mañakusqa.
+Hinaptinsi, Quri Qintiqa mama taytanwan kuska allichakusqaku. Rinanku punchaw chayamuptinqa,
+sumaq mikunata qipirukuspa, ahatapas qipirukuspa, llapanku Panti Tikapa wasinta risqaku. Wasiman
+chayaspaqa, llapanpa ñawpanpi qunqurikuspas Quri Qintiqa, kayhinata nisqa: “Taytáy, Mamáy:
+Panti Tikawanmi anchatapuni kuyanakuniku. Chayraykum kasaraykachiwanaykichikpaq tukuy
+sunquywan mañakuykichik”, nispa.
+Ichaqa, chunkataña mañakuptinpas, sipaspa taytansi manapuni munasqachu. “Ususiyqa manam
+qamwan kasarakunmanchu. Kay Musuqllaqta masiykuwanpunim payqa kasarakunqa”, nispas
+rimayta tukusqa.
+Chayta uyarispas wasimanta llapanku lluqsipusqaku. Hinaspas, Sunchupukyu kinrayman chayapasqa,
+Quri Qintiqa llakikuytapuni waqaykusqa. Aswanqa, wiqin yapakuptinsi as asmanta hatun quchaman
+tikrakusqa. Chay quchapa sutinsi kunanqa Miski Qucha. Chaykamataqsi, Panti Tikapas, Wichunqullu
+kinraymanñataq ayqikusqa. Chaypis sipaspas llakitapuni waqaykusqa,
+hinaspas paypa wiqinpas huk quchaman tikrakullasqataq. Chay
+quchapa sutinsi kunanqa Puchqu Qucha kapun.
+Chay quchakunapa rikurisqanraykus, Musuqllaqtaqa
+iskaynin quchapa chawpinpi tarikun. Ichaqa,
+Yuyaq taytakuna kayhinata ninku:
+“kay quchakunaqa imay punchawpas
+hukllanakunqakupunim. Hinapim Quri
+Inti Panti Tikawan mana imaypas
+rakinakunankupaq rimanakusqanku
+huntakunqa”, nispa.
+
+24
+
+Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “La leyenda de Panti T’ika”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto.
+
+Ancha unay watapiraqsi, Musuqllaqta ayllupi, Panti Tika sutiyuq sipas mama taytanwan yachakusqa.
+Wiñarquspaqa, llaqtantinmanta aswan sumaq sipasmansi Panti Tikaqa tukupusqa. Panti Tikaqa,
+sapa punchawsi pampapi uwihanta michiq kasqa.
+
+Wawakuna ñawinchayta tukuptinkuqa, hamawtankus kutichinankupaq kay tapukuykunata
+qusqa. Qampas kutichiy.
+
+1
+
+Qillqasqamanhina, ¿imapaqtaq Quri Qinti mama taytantin Panti Tikapa wasinta risqaku?
+
+2
+
+Qillqasqamanhina, ¿imaynatam Musuqllaqtapi quchakuna paqarisqaku?
+
+3
+
+¿Imanasqataq Panti Tika Quri Qintiwan mana kasarasqakuchu?
+
+4
+
+Qillqasqapa kay taqanta ñawinchay:
+“Ususiyqa manam qamwan kasarakunmanchu. Kay Musuqllaqta
+masiykuwanpunim payqa kasarakunqa”.
+
+¿Imapaqtaq kay chikuta “
+a
+
+” qillqasqa ruraq churarqa?
+
+Chiku ukupi simikuna mana allin riqsisqa kasqanta qawachinanpaq.
+
+ch Chiku ukupi simikuna runapa rimasqan kasqanta qawachinanpaq.
+h
+
+5
+
+Chiku ukupi simikuna kusa chaninpuni kasqanta qawachinanpaq.
+
+Qillqasqata ñawinchayta tukuspa, Rosita kayhinata rimasqa:
+Aswanmi chay llaqtaqa astakunan.
+Paqta yuyaq taytakunapa
+rimasqanku huntakunman.
+
+Rositapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imanasqa?
+
+25
+
+Ñawinchayta tukuspas wawakunaqa kayhinata rimasqaku: Manchakuymi chay
+quchakunaqa, manachusmi imapaqpas ancha allinchu kankuman. Chayta uyarispas
+yachachiqqa huk qillqasqatañataq qusqa.
+Wawakuna, kay qillqasqapas
+quchanchikmantam rimallachkantaq.
+kaytawan ñawincharquychik.
+
+Qampaq qillqasqata ñawinchallaytaq.
+
+Quchanchikkuna
+Wakin runakunaqa, Miski Qucha Puchqu Quchapas millay kawsaykuta apachimuwasunman.
+Paraptin yaku wasapaspa wasinchikkunata apanman, hinallataq kay llaqtanchikpiqa anchata
+chirin kay quchakunarayku, nispa rimanku. Ichaqa ñuqañataq kay quchanchikkunamantaqa
+kayta niyman:
+Achka watañam kay quchanchikkunapi trucha challwata uywanchik. Chaymi mikunanchikpaq
+rantikunanchikpaqpas, achka challwanchik kan. Hinallaptaqmi, kay quchanchikpa yakunwan
+chakranchikkunata parqunchik. Chakiy pachakunapi mana yaku kaptinpas quchanchikkunaqa
+upyanapaq, parqunapaq yakuta quwanchik.
+Ingeniero nisqakunapa yachamusqankuman hinaqa, kay quchakunaraykus llaqtanchiqpiqa
+mana anchatachu chirin, manataq anchatachu quñin. Hinaptinsi, imaymana uywakuna yurakuna
+ima, qucha ukupipas hawa pampakunapipas yachanku.
+
+Ñawinchayta tukuptinkuqa, hamawtankus kutichinankupaq kay tapukuykunata qusqa.
+Qampas kutichiy.
+
+6
+
+Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq imaymana uywakuna yurakuna ima Musuqllaqtapi kan?
+
+7
+
+¿Imakunapaqmi Miski Qucha y Puchqu Quchawan allin kasqaku? Chaykunamanta akllaspa
+iskayllata qillqay.
+
+8
+
+¿Imamantataq kay qillqasqa aswanta rimachkan?
+
+9
+
+Qillqay.
+Yachay wasipim Musuq Llaqta quchakuna allin qawanata munanku. Llaqtaman
+riqsichinankupaqmi kartil nisqata ruranqaku. Chaypim imaynatachus qawana, imaraykuchus
+qawana, chaykunamanta tawa wachuta qillqanqaku. Qampas, mañakusqankumanhina, kartil
+nisqata rurallaytaq.
+
+26
+
+