Datasets:

PleIAs

/

post-ocr

like 4

Follow

PleIAs 173

Afrikaans

Human-specific RDs - donor and acceptor within 5 kb of each other chr6:14395452-14395652 Ali t Human-specific RDs - donor and acceptor within 5 kb of each other chr6:14395452-14395652 Alignment Human, chimp, rhesus, MER21C consensus, donor TGGACAATACCAGTGTAAGTAATTTAATCCAAGCCCTCTGCATTCTTGCAACCTTTGTTTTAGCCACAAGGTGATTCTATTTGGTGATT Tggacaataccagtgtaagtaatttaatccaagctctctgcattcttgcaacctttgttttagccacaaggtgattctatttggtgatt Tggataataccagtgtaagtaatttaatccaagccctctgcattct-gcaaccttcgtttcagccacaaggtgattccatttggtggct GCATTCCAACAGcaattctctgacaccaactgggtgtcctacaattcaattcaatacattttgacactaactatccctatttaacatca gcattccaacagcaattctctgacaccaactgggtgtcctacaattcaattcaatacatttggacactaactacccctatgtaacatca gcatttcaacagcaattct--gacaccaactgggtgtcctacaattcaattcaatacattttgacattaactaccccgatgtaacatca g Human, chimp, rhesus, MER21C consensus, donor Gaacccacaaggtaaagggcaaggtccctaataatactgcccttactcacataccagctacaaacagggtccccaggctaccctcactt Gaacccacaaggtaaagggcaaggtccctaataatactgcccttactcacataccagctacaaacagggtccccaggc-accctcactt gaacccacaagttaaagggcaggatccctaacaatactgcccttactcacattctagctacaaagagggtccccaggctaccctcactt Cagtct-gacttggcaacaaatttaggggttcccacaa-ctccctctggctcaagaattcaatagaatggcttaggaaactcaagtaagca Cagtct-gacttggcaacaaatttaggggttcccacaa-ctccctctggctcaagaattcaatagaatggcttaggaaactcaagtaagca Cagtct-gacttggcaacaaatttgggggttcccacaa-ctccctctggcttaagaattcaatagaatggcttatgaaactcaagtaagca Ctatacttactgttaccattttattataaaggatacagatgaatagcaagagaaagagatacacagggcaaggccttgggggtagaggt ctatacttactgttaccattttattataaaggatacagatgaatagcaagagaaagagatacacagggcaaggccttgggggtagaggt ctatgcttactgttacccttttattataaaggatacagatgaatagcaagagaaagagatacacagggcaaggccttgggggtagaggc ggggtgcagagcttccatgGACTCCTTATGGAAGCCTTCCAAGCCTCTGGTGGACAGGAAGCTGATCTCTCAGGTCCAGTATGTGTCAG ggg-tgcagagcttccatg---------------------------------------------------------------------- ggggtgcagagcttccatg---------------------------------------------------------------------- ggggtgcagagcttccatg---------------------------------------------------------------------- CAAGCCTCTGGTGGACAGGAAGCTGATCTCTCAGGTCCAGTATGTGTCAG TCCAAAGGCAGTTGAAGATAGGTAAGATTTGATAAAACAGCACAACAAGACAATGAGAATATATTGTGGACAAACTGTGTGCCTAGGAT ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- TCCAAAGGCAGTTGAAGATAGGTAAGATTTGATAAAACAGCACAACAAGACAATGAGAATATATTGTGGACAAACTGTGTGCCTAGGAT CCTAGGGATTAGAAAAGATGTGGAAAACATCCAACAACTTAATtccaggtatgttgccttcccagcacatggatgcgttcat -------------------------------------------tccaggtatgttgccttcccagcacatggatgtgttcat -------------------------------------------Tccaggtgtgttgccttcccagcacat-gatgtgttcac -------------------------------------------Tccaggtatgttgccttccca CCTAGGGATTAGAAAAGATGTGGAAAACATCCAACAACTTAATTCCA aacccagGaacttcttggagcctctctgtttcagcgttttattaaggttccattatgcagacatgatttatttaaataccggtcttggt aacccaggaacttcttggagcttccctgtttcagtgttttattaaggtttcattatgtagacatgatttatttaaataccggtcttggt aaaccaggaaattctcggagcctccctgtttcagcattttattaaggtttcattatatacacatgattgatgtaaatacgggtcttggt gactgaacccaacctctctagtccttctaccttccccagaggttcagagtggggctgaaa-ttctaactctttaatcatatggttggttt gactgaacccaacctct--agtccttctaccttccccagaggttcagagtggggctgaaa-ttctaactcttcaatcatgtggttggttt gactgaacccaaactct--agtccttctaccttccccagaggttcagagtggggttgaaa-ttctaactcttcagtcatgtggttggttt Ctatacttactgttaccattttattataaaggatacagatgaatagcaagagaaagagatacacagggcaaggccttgggggtagaggt ctatacttactgttaccattttattataaaggatacagatgaatagcaagagaaagagatacacagggcaaggccttgggggtagaggt ctatgcttactgttacccttttattataaaggatacagatgaatagcaagagaaagagatacacagggcaaggccttgggggtagaggc ggggtgcagagcttccatgGACTCCTTATGGAAGCCTTCCAAGCCTCTGGTGGACAGGAAGCTGATCTCTCAGGTCCAGTATGTGTCAG ggg-tgcagagcttccatg---------------------------------------------------------------------- ggggtgcagagcttccatg---------------------------------------------------------------------- ggggtgcagagcttccatg---------------------------------------------------------------------- CAAGCCTCTGGTGGACAGGAAGCTGATCTCTCAGGTCCAGTATGTGTCAG TCCAAAGGCAGTTGAAGATAGGTAAGATTTGATAAAACAGCACAACAAGACAATGAGAATATATTGTGGACAAACTGTGTGCCTAGGAT ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- TCCAAAGGCAGTTGAAGATAGGTAAGATTTGATAAAACAGCACAACAAGACAATGAGAATATATTGTGGACAAACTGTGTGCCTAGGAT CCTAGGGATTAGAAAAGATGTGGAAAACATCCAACAACTTAATtccaggtatgttgccttcccagcacatggatgcgttcat -------------------------------------------tccaggtatgttgccttcccagcacatggatgtgttcat -------------------------------------------Tccaggtgtgttgccttcccagcacat-gatgtgttcac -------------------------------------------Tccaggtatgttgccttccca CCTAGGGATTAGAAAAGATGTGGAAAACATCCAACAACTTAATTCCA aacccagGaacttcttggagcctctctgtttcagcgttttattaaggttccattatgcagacatgatttatttaaataccggtcttggt aacccaggaacttcttggagcttccctgtttcagtgttttattaaggtttcattatgtagacatgatttatttaaataccggtcttggt aaaccaggaaattctcggagcctccctgtttcagcattttattaaggtttcattatatacacatgattgatgtaaatacgggtcttggt gactgaacccaacctctctagtccttctaccttccccagaggttcagagtggggctgaaa-ttctaactctttaatcatatggttggttt gactgaacccaacctct--agtccttctaccttccccagaggttcagagtggggctgaaa-ttctaactcttcaatcatgtggttggttt gactgaacccaaactct--agtccttctaccttccccagaggttcagagtggggttgaaa-ttctaactcttcagtcatgtggttggttt Human, chimp, rhesus, LTR9B consensus, donor CTGCTTGACTATGCCCCATCTCCCTTTCTCCCCTCATCTTCTCATCTAACCTATGGATTATATGCATCACCAAAGCTGGTCTATTGGCT ctgcttgactatgccccatctccctttctcccctcatcttctcatctaacctatggattatatgcatcaccaaagctggtctattggct GACCCTGCTTCtgttataggagttattaagaaattattttaggcagataaagaggtaaaggggtccttgggaagtttttgtttatttt gaccctgcttccattataggagttattaagaaattattttaggcagataaagaggtaaaggggtccttgggaagtttttgtttatttt TGTTGTAGGAGTTATTAAGAAATTATTTTAGGCAGATAGAGAGGAAAAGGGGTCCTTGGGAAGTTTTCGTTTCTTTT aAagcagctccaggaacatttcttgtctaccaggaaagcccca-gctcttgctgggctggaaagctccagaaacatttcttgtctaccagg aAagcagctccaggaacatttcttgtctaccaggaaagcccca-gctcttgctgggctggaaagctccagaaacatttcttgtctaccagg agctccagaaacatttcttgtctaccagg AAAGCAGCTCCAGAAACATTTCTTGTCTAGCAGAAAAGCCCCGGCTCTT------------------------------------------ Aaagccccagctgttgctgggctggaaagctttgatatgcaaatgcaggccattagaaactgggtccacccaaacatggc---tcccttcat Aaagccccagctgttgctgggctggaaagctttgatatgcaaatgcaggccattagaaactgggtccacccaaacatggc---tcccttcat Aaagcccctgctcttgctgggccagaaagttttcatatgcaaatgcaggccattagaaactgggtccacccaaacatggc---tcccctcgt AGAGCC------------AGGCCGGCAANCTTTGATATGCAAATGCAGGCCATTAGAAACTGGGTCCACCCAA-CATGGCGATTCCCACCGT Cctcctcttgcccttgcccccacaggtgcctggcaacatggctgcccccacatatccctatgtgtgtagaacatcatggcgccctgcat ccacctcttgcccttgcccccacaggtgcctggcaacatggctgcccccacatatccctatgtgtgtagaacatcatggcgccctgcat cctcttcttgcctgtccc--cacatgtgcctggcaacatggctgcccccacatatccccatgtgtgtagaatatcatggcgccctgtat CGTCTTCTTGCCCTTGCCCC-ACATGTGCCTGGCAACATGGCCGCCCCCACATATCCCCACGTGTGTAGAACATCATGGCGCCCTGCAT Ttgcatattaaaaggatagggtgggagggccaggtttttccactggctacatgag-tgacatgcctggtcaaaccaatcccctgagccct Ttgcatattaaaaggatagggtgggagggccaggtttttccactggctacatgaa-tgacatgcctggtcaaaccaatcccctgagccct ttgcatattaaaaggctagggtgggagggccaggtttttcca-tgggctacatgaatgacgtgcttggtcaaaccaatcccctgagcctt TTGCATATTAAAAGGCTAGGGTGGGAGGGCCAG-TTTTTTCGCGGGCTACGTGAA-TGACATGCCTGGTCAAACCAATCCCCTGAGCCCT atgcaaatcagacaccacctcctccagcttcatcgtataaGCAGCCACTTATTATTTGTCAACAACATGCGAAAGGCTCTTTTCTTTAT atgcaaatcagacaccacctcctccagcttcatcgtataagcagccac----------------------------------------- atgcaaatcagacaccacctcctcctgcttcctcatataagcagccac----------------------------------------- ATGCAAATCAGACACCGCCTCCTCCAGCCTCCTCATATAACTGGCTGN----------------------------------------- TTATTATTTGTCAACAACATGCGAAAGGCTCTTTTCTTTAT CTTAAGTTTGTAtttcctctcgcact-agggttttctcttt--gttt--gagtcacccctccctctgtctctatacaggggagctgttttcttc ------------tttcctctcgcact-agggttttctcttt--gttt--gagtcacccctccctctttctctatacaggggagctgttttcttc ------------tttgctcccgcact-aggattttctcttt--gttt--gaatcccccctccctctttctata--caggggagctgttttcttc ------------TWTCCGC-CGCACNCGGGGTTTCCTCTCTCGGCTTTGGAGCC-CCCCTCCCTCTGTCTCTGTACAGGGGAGCTTCTTCCTTC CTTAAGTT accaagaaccctggtgttcctccagccatcggagccgtaacaCTTCTACTTTTTCCTTATTTTCTATTAATTACCCTAAAATATGCATGA accaagaaccctggtgttcctccagccatcggagccgtaacacttctactttttccttattttctattaattaccctaaaatatgcacga accaagaaccctggtgttcctccaaccatcggagccgtatcacttctacttgtgccttactttctattaattaccctaaaatatgcatga ACCAAGGACCCTGGTGTTCCTCCASTCATCGGAGCCGTATCA accaagaaccctggtgttcctccagccatcggagccgtaacaCTTCTACTTTTTCCTTATTTTCTATTAATTACCCTAAAATATGCATGA accaagaaccctggtgttcctccagccatcggagccgtaacacttctactttttccttattttctattaattaccctaaaatatgcacga accaagaaccctggtgttcctccaaccatcggagccgtatcacttctacttgtgccttactttctattaattaccctaaaatatgcatga ACCAAGGACCCTGGTGTTCCTCCASTCATCGGAGCCGTATCA accaagaaccctggtgttcctccagccatcggagccgtaacaCTTCTACTTTTTCCTTATTTTCTATTAATTACCCTAAAATATGCATGA accaagaaccctggtgttcctccagccatcggagccgtaacacttctactttttccttattttctattaattaccctaaaatatgcacga accaagaaccctggtgttcctccaaccatcggagccgtatcacttctacttgtgccttactttctattaattaccctaaaatatgcatga ACCAAGGACCCTGGTGTTCCTCCASTCATCGGAGCCGTATCA AAGAGAGCAGAGATCGTTAAACATGCCAATTCCTTTCCCTAATCTCAAGTAA Aagagagcagagatcgttaaacatgccaattcctttccctaatctcaagtaa aagagagcagagatcattaaacatgccaactcctttccttcatctcaagtaa Atcccacataaccccactacctagaaaggtcactcttggatgattatgataaggtgggaaattaaagaaagaaagaaaaaatttttaaa atcccacataaccccactacctggaaaggtcactcttggatgattatgatgaggtgggaaattaaagaaagaaagaaaaaaatttttta tatcccacaaacccc-ctacctggaaaggtcactct--gacgattataatgaggtgggaaattaaagaaagaaagaaaaaaaattttta Aaaaa-gacagaaataagctttcctgtattaacctgactttttccagagacagcaacaggcacagcccagacccagggaaagtcttgat aaaaaagagagaaataagctttcctgtattaggctgactttttccagagacagcaacaggcacagcccagacccagggaaagtcttgat aaaaaaggt-gaaataagctttcctgtattaggctgacttgtcccagagatagcaacaggcacagcctagacccaggaaaagtcttgat taagctttcctgtattaggctgacttgtcccagaggcagcaacaggcacagcccagacccaggaaaagtcttgat Aaaaa-gacagaaataagctttcctgtattaacctgactttttccagagacagcaacaggcacagcccagacccagggaaagtcttgat aaaaaagagagaaataagctttcctgtattaggctgactttttccagagacagcaacaggcacagcccagacccagggaaagtcttgat aaaaaaggt-gaaataagctttcctgtattaggctgacttgtcccagagatagcaacaggcacagcctagacccaggaaaagtcttgat aA-actatctctgatatgccctgaagactctcccagcacttcctaaacatagggaggagaaaaactaa-ttttcctctctcttatggtatg aa-actatctctgatatgccctgaagactctcccagcactccctaaacatagggaggagaaaaactaa-ttttcctttctcttatggtatg aatactatct--gatttgccctgaagactctcccagcactccactaacacagggtggagaaaaactaa-ttttactttctcttatgacatg aatattatct--aatgtgctctggagactctcccagcactccctcaacatagggagaagaaaaaacaaattttcctttgttttatggtatg aGgttagagattcatgttctctctaactagtaacttcatgtattctgttttatctaagcagtggagtgaaggtcataagccatctgagc aggttagagattcatgttctctctaactagtaacttcatgtattctgttttatctaagcagtggagtgaaggtcataagccatctgagc agtttagagattcctattctctgtaactagtaacttcaagtattgtattttatgtaagcagtggagtgaaggtcataagccatctgagc agtttatagattcctgttctctgtaactagtaacttcaagtattctgttttatctaagcagtacagtgaaggtcatgagaagcctgagc aggcctgaactacagccacctgggggccatagtgaaggtcatggCCTTCAAATTACA--GTTACCTAAGGCTTCCAAGCTTTCATTGAACT aggcctgagctacagccacctgggggccatagtgaaggtcatgg----------------------------------------------- atgcctgagctacagccacctgggcgccatagggaaggtcatgg----------------------------------------------- aggcctgaactacagccacctgggcaccatagtgaaggttatgr----------------------------------------------- TTCAAATTACACAGTTACCTAAGGCTTCCAAGCTTTCATTGAACT Ctgggctacatagcaacggtcatgtgtaatcctgagttatgcacctgtcacattttgattaactgtctttgttctgcctttgtatcc-tc Ctgggctacatagcaacggtcatgtgtaatcctgagttatgcacctgtcacaatttgattaactgtctttgttctgcctttgtatcc-tc Ctgggctacatagcaatggtcatgtgtaatcctgagttatgcacttgtcacaatttgattaactgtctttcttctgcctttgtatcc-tc Ctgggttgcatagcaatggtcatgtgtaatcctgagttatgaacctgtcacaatttgattaactgtctttgttctgcctctgtatccct- Actttcgtgccactgtaaacttgtttcaggctagcccaccccctttt-tgaagtgtgtataaaagtcaagtgctgtctttgttctgggcc actttcatgccactgtaaacttgtttcaggctagcccaccccgtttt-tgaagtgtgtataaaaatcaagtgctgtctttgttctgggcc actttcgtgccactgtaaacttttttcaggctagcccactccctttt-tgaagtgtgtataaaagtcaagtgctgtctttgtcctgggcc gctttcatgccactgtaagcttgcttcaagctagcccacccccttttgtgaagtgtgtataaaagtcaagtgctgtctttgttctgggcc cagtctttggatgttaagtgtgctgggtctgagtgcactcaataaagctcctcctatatacaccccaaggtctctctggccctcctgat cagtctttggatgttaagtgtgctgggtctgagtgcactcaataaagttcctactatatacaccccaaggtctctctggtcctcctgat cagtctttgtatgttaagtgtgctggatctgagttcactcaataaagatcctcctgtatacaccccaaggtctctctggtcctcctgat cagtctttggatgttaagtctgctgggtctgagtgcactcaataaaagatcctcctgtttcaccccgaggtctctctcgtcctcctgat tcccacaacaATGACGGTAGATGAAAACAAAACTACTTCCTAATTTTGTcaaaacataaacaaaactgaagtcaccacataaagtgcac tcccgcaacaatgacggtagataaaaacaaaactacttcctaattttgtcaaaacataaacaaaactgaagtcaccatataaagtgcac tcccacaacaatgatagtagatgaaaacaaaactacttcccaatcttgccaaaacataaacaaaactgaagtcaccatatgaagtgcac tccygcaaca aaacccc-ttattctgactaacatgagtctc--acctttgccaatcacaaccattagtcttactctattctttttgccttttagacaagaat aaacccc-ttattctgactaacatgagtctc--acctttgccaatcacaaccattagtcttactctattctttttgccttttagacaagaat aaacccccttattctgactaacatgagtgtctcacctttgccaatcacaaccattagtgttactctattctttttgccttctagacaagaat g e t Human, Chimp, Rhesus, MER46C consensus, donor ATTCCTTACTTTACAACAAAGTATTCCTTACTTTAGATGAGTATATTATTAAAGATTTATTATGggtccacagctccttatctgcaatg Attccttactttacaacaaagtattccttactttagatgagtatattattaaagatttattatgggtccacagctccttatctgcaatg tattccttcctttagatgagt-tattattaaagatgtattatgggcccacaactccttatgtgcaatg ggtccacaatcccttatccgcaatt Gcaaaatccaaatgctctggaaaacaaaaagtgttcttttctacatttgacgtaaatttgtttgtatgcaaatctgaccttaactaaca gcaaaatccaaatgctctggaaaacaaaaagtgttcttttctacatttgacgtaaatttgtttgtatgcaaatctgaccttaactgaca gcaaaattcaaatactctggaaaaaaa---gtgttcttttctacatttgacataaatttgtttgtatgtaaatctgaccttaactgaca ccgaaatccaaaaagctctgaaaaccgaaagttttttcataagtttggcacgaactcatttggcggca-aaacctgacctgaactgata tgaggttattcaaagtctatatttatcctgcatggtgtgaatattcataggtttcactgtagagatattaatgtatttaattaATATCC tgaggttattcaaagtctatatttatcctgcatggtgtgaatattcatacgtttcactgtagagatattaatgtatttaatta------ tgaggttattcatagtctgtatttatcctgcatggtgtgaatattcataagtttcactgtagaaatattaatgtatttaatta------ tgaggctatttatagtctttatttatcccacttagtgtgaatattcatatatttcgctgcagaaatattaatgtgtttgatta------ ATATCC ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- CATGGTGAAGCCACCATCACCCCAATCAGGGCTGTCTTCATGATAACTTCTGAGTGACTGTGACCATTTCTCTACCCTGAAGGCCCCTT CAGCTCCTCAAACTCAATGCATCTAATCCAAGAGTCTTTTACCCTGAAACCAGCTCCCCTTAGGGGTCTGACAACAGGACCTTCCTTCT ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- CAGCTCCTCAAACTCAATGCATCTAATCCAAGAGTCTTTTACCCTGAAACCACCTCCCCTTAGGGGTCTGACAACAGGACCTTCCCTCT CACTGGCATGAGACCTCAGGGCCCATCTGCCCTTCCTCCCTCTCTCACCAAGCCCAGAGTCCCTGTGATGCCTCACTGCCTTGGCTCAC ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- CACTGGCATGAGACCTCAGGGCCCATCTGCCCTTCCTTCCTCTCTCACCAAGCCCAGAGTCCCTGTGATGCCTCACTGCCTTGGCTCAC CCTTCTTTCCCATGCCCACCACCACAACCACATGCCTCTCCTCACACCCTGATTCCTCAC-GGTCAG---------gcctcaga -------------------------------------------------------------------caggctgtggcctcaga -------------------------------------------------------------------caggctgtggcctcaga -------------------------------------------------------------------Cggggtgctgccccaga CCTTCTTTCCCATGCCCACGACCACAACCACATGCCTCTCCTCACACCCTGATTCCTCACAGGTCT----------GCCT cctcactagggagttTtacataacatatgttttgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctgaaatct cctcactagggagttttacataacatatgttgtgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctgaaatct cctcactagggagttttatataacatatgttgtgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctggaatct ccccgctgggggtgttatataatatacggtatatgcactatattacctttct-aaaatccgaaaaattctgaattct gaaata--tctg-ccttaagatttttaactaagggctaatggac---TGGTACAAGTTTATTGCAATAAACTTTCAATAGTATTTTAAATATATC gaaata--tctg-ccttaagatttttaactaagggctaatggac---tggtacaagtttattgcaataaactttcaatagtattttaaatatatc gaaaca--tctg-ccttaagatttttaactaaggggtattggat---tggtataagtttattacaataaactttcaatagtattttaaataagtc gaaacacatctggccccaagggtttcggataagggattgtggacctg TTTTAAAATCTATAGGAACACCCTATGTAAAGTAATG ttttaaaatctataggaacaccctatgtaaagtaatg ttttaaaatctataggaacacactatgaaaagtaatg CAGCTCCTCAAACTCAATGCATCTAATCCAAGAGTCTTTTACCCTGAAACCACCTCCCCTTAGGGGTCTGACAACAGGACCTTCCCTC CACTGGCATGAGACCTCAGGGCCCATCTGCCCTTCCTCCCTCTCTCACCAAGCCCAGAGTCCCTGTGATGCCTCACTGCCTTGGCTCA ---------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------- CACTGGCATGAGACCTCAGGGCCCATCTGCCCTTCCTTCCTCTCTCACCAAGCCCAGAGTCCCTGTGATGCCTCACTGCCTTGGCTCA CCTTCTTTCCCATGCCCACCACCACAACCACATGCCTCTCCTCACACCCTGATTCCTCAC-GGTCAG---------gcctcaga -------------------------------------------------------------------caggctgtggcctcaga -------------------------------------------------------------------caggctgtggcctcaga -------------------------------------------------------------------Cggggtgctgccccaga CCTTCTTTCCCATGCCCACGACCACAACCACATGCCTCTCCTCACACCCTGATTCCTCACAGGTCT----------GCCT cctcactagggagttTtacataacatatgttttgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctgaaatct cctcactagggagttttacataacatatgttgtgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctgaaatct cctcactagggagttttatataacatatgttgtgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctggaatct ccccgctgggggtgttatataatatacggtatatgcactatattacctttct-aaaatccgaaaaattctgaattct gaaata--tctg-ccttaagatttttaactaagggctaatggac---TGGTACAAGTTTATTGCAATAAACTTTCAATAGTATTTTAAATATATC gaaata--tctg-ccttaagatttttaactaagggctaatggac---tggtacaagtttattgcaataaactttcaatagtattttaaatatatc gaaaca--tctg-ccttaagatttttaactaaggggtattggat---tggtataagtttattacaataaactttcaatagtattttaaataagtc gaaacacatctggccccaagggtttcggataagggattgtggacctg TTTTAAAATCTATAGGAACACCCTATGTAAAGTAATG ttttaaaatctataggaacaccctatgtaaagtaatg ttttaaaatctataggaacacactatgaaaagtaatg cctcactagggagttTtacataacatatgttttgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctgaaatct cctcactagggagttttacataacatatgttgtgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctgaaatct cctcactagggagttttatataacatatgttgtgtgcagtgtattgcttttttaaaatctcaaaaattctggaatct ccccgctgggggtgttatataatatacggtatatgcactatattacctttct-aaaatccgaaaaattctgaattct gaaata--tctg-ccttaagatttttaactaagggctaatggac---TGGTACAAGTTTATTGCAATAAACTTTCAATAGTATTTTAAATATATC gaaata--tctg-ccttaagatttttaactaagggctaatggac---tggtacaagtttattgcaataaactttcaatagtattttaaatatatc gaaaca--tctg-ccttaagatttttaactaaggggtattggat---tggtataagtttattacaataaactttcaatagtattttaaataagtc gaaacacatctggccccaagggtttcggataagggattgtggacctg TTTTAAAATCTATAGGAACACCCTATGTAAAGTAATG ttttaaaatctataggaacaccctatgtaaagtaatg ttttaaaatctataggaacacactatgaaaagtaatg Alignment Human, Chimp, Rhesus, L1ME2 consensus, donor Tgggcacagtggctcactcctgtaatccctgcactttgggaggttgaggtgagaggatcacttgaggctgggagctcaagaaaatgttc tgggcacagtggctcgctcctgtaatccctgcactttgggaggttgaggtgagaggatcacttgaggctgggagctcaagaaaatgttc tgggcacagtggctcactcctgtaatcccagcactttgggaggttgaggtgagaggatcactcgaggctgggagttcaagaaaatgtgc tggcagctttctgatgaaactaaacaatcttagctgttctgtaactaggcatttacccaaaagaaatgaagatgtatgttcaTTTCTTC tggcagctttctgatgaaactaaacaatcttagctgttctgtaactaggcatttacccaaaagaaatgaagatgtatgttca------- tggcagctttctgatgaaactaaaccatcttagctgttctgtagctaggcatttacccaaaagaaatgaagatgtatgttca------- ctaggtatttacccaagagaaatgaaaacatatgtcca------- TCA------C TCATCTGCATGGATGTCCTCCTGGCTGGTCTGTCCTGTGAAAGCCTCTTGCact----------tgcacaagaatgctcataacagttatattcaaaat ------------------------------------------------------caaaaacacttgcacaagaatgctcataacagttatattcaaaat ------------------------------------------------------cagaaacacttgcacaagaatgctcataagagttatattcaaaac ------------------------------------------------------caaaaagacttgtacawgaatgttcatagcagctttattcataat TCATCCGCATGGATGTCCTCCTGGCTGGTCTGTCCTGTGAAAGCCTCTTCCACT agaCaaaaactggaaatggtttaagtgatcatcaataaaagaagaagtgaacaaactgatacattcatacaatagaattttcctcagca agacaaaaactggaaatggtttaagtgatcatcaataaaagaagaagtgaacaaattgatacattcatacaatagaattttcctcagca agacaaaaactggaaatggcttaagtgatcatcaataaaagaa---gtgaacaaattgatacattcatacaatggaatttgactcagca agccaaaaactggaaa aaaAagaaacaaattattgatatatgcaagacatgtatgattggcaaataacattatgcagtgaaacataagtcttacatgaaagagta aaaaagaaacaaattattgatatatgcaagacatgtatgattggcaaataacattatgcagtgaaacataagtcttacatgaaagagta aaaaagaaa----ttattgatatatgcaaagcatgtacgattggcaaacaatgttatgcagtgaaaaataagtcttacactaaagagta --catTttatatgaagtttctatagcaggcaaaactaatctatgatagaaaaa-tcagaatagtggttacatccttgggatgtaggtgaggg --cattttatatgaagtttctatagcaggcaaaactaatctatgatagaaaaa-tcagaatagtggttacatccttgggatgtaggtgaggg --cattatagatgaagtttctatagcaggcaacactaatctatgatagaaaaa-tcagaatagtggttacacccttgggatgtaggtgaagg ctgGctgagaagcaatatcaaggcctttctggggagatagtgacattctgtaccttgagagaggttgggtaacacaagttcatatattt ctggctgagaagcaatatcaaggcctttctggggagatagtgacattctgtaccttgagagaggttgggtaacacaagttcatatattt ctggctgagaagcagcatcaaggtctttctggggagatagtgacattctgtaccttgacagaggttgggtaacagaagttcatatattt atcaaaactcattgaatgtatacttaagacttgcatgtttcattatatttaaattTATAGCAAGAGAAAAAA--TGTGTATATGAATATTA atcaaatctcattgaatgtatacttaagacttgcatgtttcattatatttaaatttatagcaagagaaaaaa--tgtgtatatgaatatta gtcaaatctcattgaatgtacacttaagacttgtgtgtttcattatatttaaatgtacggcaagagaaaaaaaatgtgtatatgaatatta AACTTCAATTAATCCTATAAATACTGAAGTTTTTAGG aacttcaattaatcctataaatactgaagtttttagg aatttcagttaatcctataaatactgaagtttttagg ctgGctgagaagcaatatcaaggcctttctggggagatagtgacattctgtaccttgagagaggttgggtaacacaagttcatatattt ctggctgagaagcaatatcaaggcctttctggggagatagtgacattctgtaccttgagagaggttgggtaacacaagttcatatattt ctggctgagaagcagcatcaaggtctttctggggagatagtgacattctgtaccttgacagaggttgggtaacagaagttcatatattt AACTTCAATTAATCCTATAAATACTGAAGTTTTTAGG aacttcaattaatcctataaatactgaagtttttagg aatttcagttaatcctataaatactgaagtttttagg chr2:47268768-47268859 Alignment Human, Chimp, Rhesus, AluJb consensus, donor ATAGCAACTGCGGTAACCCCCATCTTCCACCCTTATCACCTCTTCGTGTGTGTTtttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac Taacccccatcttccacccttatcacctcttcgtgtgtgtttttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac Tcttcatgggtgtttttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac chr2:47268768-47268859 Alignment Human, Chimp, Rhesus, AluJb consensus, donor ATAGCAACTGCGGTAACCCCCATCTTCCACCCTTATCACCTCTTCGTGTGTGTTtttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac Taacccccatcttccacccttatcacctcttcgtgtgtgtttttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac Tcttcatgggtgtttttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac Alignment Human, Chimp, Rhesus, AluJb consensus, donor ATAGCAACTGCGGTAACCCCCATCTTCCACCCTTATCACCTCTTCGTGTGTGTTtttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac Taacccccatcttccacccttatcacctcttcgtgtgtgtttttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac Tcttcatgggtgtttttattattttgttgttgttgttgtttcttgagac Agggtcttactccagttgcccaggctggagtacaatggcataatcttggatcttggttcactgtatccttgacctcctgggctcagatg agggtcttactccagttgcccaggctggagtgcaatggcataatcttggatcttggttcactgtatccttgacctcctgggctcagatg agggtctcacttcagttgcccaggctagagtgcaatggcataatcttagatcttggttcactgtatccttgacctcctgggctcagatg tcactgcagcctcgacctcccgggctcaagcg agggtctcacttcagttgcccaggctagagtgcaatggcataatcttagatcttggttcactgtatccttgacctcctgggctcagatg tcactgcagcctcgacctcccgggctcaagcg Attctcccacctcagcctcctgagtagctgggactacaggagtgcaataccacatccggctaattttttgtatttgtagtagagacggg attctcccacctcagcctcctgagtagctgggactacaggagtgcaataccacgtccggctgattttttgtatttgtagaagagacggg attctcccacctcagcctcctgagtagctgggactacaggagtgcaataccacatctggctaattttttgtatttttagtagagatgat atcctcctgcctcagcctcccgagtagctgggactacaggcgcgcgccaccacgcccggctaatttttgtatttttt-gtagagacggg gtttcgccatgttgtacagactgatctcaaacttctggtctcTCTGCCAAAGGCAGTTATAATTGCATGCTGCTGGCTGAGGGTCCATG gtttcgccatgttgtacagactgatctcaaacttc------------------------------------------------------ gttttgccatgttgtacaggctgatctcaaacttctgggttc----------------------------------------------- gtttcaccatgttgcccaggctggtctcgaactcctgggctc----------------------------------------------- TGGTCTCTCTGCCAAAGGCAGTTATAATTGCATCCTGCTGGCTGAGGGTCCATG CTTTTCTTTTGTCCGGGCCCTGACCATCTCAACCTTTCACCTGCCGctcaaacttctgggttcaagcgatctgcctctgcctcctaaaa ----------------------------------------------ctcaaacTtccgggttcaagcgatctgcctctgcctcctaaaa ---------------------------------------------------------------aagcaatctgcctctgcctcctaaaa -----------------------------------------------------------Aagtgatcctcccgcctcggcctcccaaag CTTTTCTTTTGTCCAGGCCCTGCCCATCTCAACCTTTCACCTGCCGCT tgctgggattacaggcgtgagccaccatgcccagGCTGTGTGCATTTTTAATCACTTCTCATTATG tgctgggattacaggcgtgagccaccgtgcccaggctgtgtgcatttttaatcacttctcattatg tgctgggattacaggcataagccaccatgcccaggctatgtgcgtttttaatcacttctcattatg tgctgggattacaggcgtgagccaccgcgcccggcc tcactgcagcctcgacctcccgggctcaagcg Attctcccacctcagcctcctgagtagctgggactacaggagtgcaataccacatccggctaattttttgtatttgtagtagagacggg attctcccacctcagcctcctgagtagctgggactacaggagtgcaataccacgtccggctgattttttgtatttgtagaagagacggg attctcccacctcagcctcctgagtagctgggactacaggagtgcaataccacatctggctaattttttgtatttttagtagagatgat atcctcctgcctcagcctcccgagtagctgggactacaggcgcgcgccaccacgcccggctaatttttgtatttttt-gtagagacggg gtttcgccatgttgtacagactgatctcaaacttctggtctcTCTGCCAAAGGCAGTTATAATTGCATGCTGCTGGCTGAGGGTCCATG gtttcgccatgttgtacagactgatctcaaacttc------------------------------------------------------ gttttgccatgttgtacaggctgatctcaaacttctgggttc----------------------------------------------- gtttcaccatgttgcccaggctggtctcgaactcctgggctc----------------------------------------------- TGGTCTCTCTGCCAAAGGCAGTTATAATTGCATCCTGCTGGCTGAGGGTCCATG CTTTTCTTTTGTCCGGGCCCTGACCATCTCAACCTTTCACCTGCCGctcaaacttctgggttcaagcgatctgcctctgcctcctaaaa ----------------------------------------------ctcaaacTtccgggttcaagcgatctgcctctgcctcctaaaa ---------------------------------------------------------------aagcaatctgcctctgcctcctaaaa -----------------------------------------------------------Aagtgatcctcccgcctcggcctcccaaag CTTTTCTTTTGTCCAGGCCCTGCCCATCTCAACCTTTCACCTGCCGCT tgctgggattacaggcgtgagccaccatgcccagGCTGTGTGCATTTTTAATCACTTCTCATTATG tgctgggattacaggcgtgagccaccgtgcccaggctgtgtgcatttttaatcacttctcattatg tgctgggattacaggcataagccaccatgcccaggctatgtgcgtttttaatcacttctcattatg tgctgggattacaggcgtgagccaccgcgcccggcc chr5:103039643-103039927 Alignment Human, Chimp, Rhesus, MER5A1 consensus, donor TCAAAATTTTTTGTTATGTTTTGGCAAGGGAATGTAATGATATATAGCCT TCAAAATTTTTTGTTATGTTTTGGCAAGGGAATGTAATGATATATAGCCT TCAAAATTTTTTGTTATGTggTGGCAAGGGAATGTAATGATATAaAGCCT GAGGTCTGAAGTGATATAACCTGTTATTGCAGATAATACAACATTTACAT GAGGTCTGAAGTGATATAACCTGTTATTGCAGATAATACAACATTTACAT GAGGTCTGAAGTG-TATAACaTGTTtTTGCAGATAATAtAACATTTACAT TACACGGTATGTATAAAACATATGTATATTACTTAATTTAAATATTAGGC TACACGGTATGTATAAAACATATGTATATTACTTAATTTAAATATTAGGC TAtACcGTgTGTATAAAACATATGTATATTACTTAATTTAAATATTAGGC CGTGATTTTAAAATATGACTGTTCTATATGTCAGGCTCCAGTTTAGGTTG tGTGATTTTAAAATATGACTGTTCTATATGTCAGGCTCCAGTTcAGGTTG aGTGATTTTAAAATATGACTGTTCTgTATGcCAGGCTCCAGTTTAGGTTG TTTAGGGCCTCCTtactgaaattttggcctacaaaccagcatgcagcaag--------- TTTAGGGCCTCCTTACTGAAATTTTGGCCTACAAACCAGCATGCAGCAAG--------- TTTAGGaCCTCCTTACTGAAATTTTGGCCTgCAAACCAGCATGtAGCAtG--------- tactcaaagtgtggtccacggaccagca-gcatca-gcatcacctg ggtgcttgccagaagtgcagaatttcaggttcc--------TTTTTAGCTCTGTGTGC GGTGCTTGCCAGAAGTGCAGAATTTCAGGTTCC--------tttt-agc--------- GGTGCTTGCCAGAAGTGCAGAATTTCAGGT-cc--------gttttagc--------- ggagcttgttagaaatgcagaatctcgggccccaccccaga----------------- GCACTGTGTGC CATCTTTTTGTAATCTCAGGTTTTATAGTCTCCTTTATCAATTGTAAGAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CATCTTTTTGTAATCTCAGGTTTTATAGTCTCCTTTATCAATTGTAAGAG GTGTGGGAGGCTAGTTTATATCTTTCAGAAGGGACACCTGGGTCAACAGG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GTGTGGGAGGCTAGTTTATATCTTTCAGAAGGGACACCTGGGTCAACAGG TTTAAAGAACTTTGAAAGTTATTTGTATCTTTGCCAGTAACTGCATTGTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTTAAAGAACTTTGAAAGTTATTTGTATCTTTGCCAGTAACTGCATTGTG TGAGAATCGCTGTAGCTGGTGTGTAAACTACCTTTGAATAAGAGGCAGCA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGAGAATCGCTGTAGCTGGTGTGTAAACTACCTTTGAATAAGAGGCAGCA AATGGAATTTATCAGGGGACAATGCCCTTTGTTTAGAAGGAGCAACAAAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AATGGAATTTATCAGGGGACAATGCCCTTTGTTTAGAAGGAGCAACAAAA GATGAATAAAAGGACACAGccagtctt----ctgaatcagaatcagcaatgtaa ---------------------------cctaCTGAATCAGAATCAGCAATGTAA ---------------------------cctaCTGAATtAGAATCAGCAATGTAA t t t t t tttt GATGAATAAAAGGACACAGccagtctt----ctgaatcagaatcagcaatgtaa ---------------------------cctaCTGAATCAGAATCAGCAATGTAA ---------------------------cctaCTGAATtAGAATCAGCAATGTAA ---------------------------cctactgaatcagaatctgcgtttta- GATGAATAAAAGGACACAGCCAGTCTT----CTG tc-atgtctccaggggattcacaagcacactaaagtttgagacgcaTGGGC TC-ATGTCTCCAGGGGATTCACAAGCAtACTAAAGTTTGAGAaGCATGGGC TC-AgGTCTCCAGGGGATTCACAAGCAtACTAAAGTTTGAGAaGCATGGGC acaagatccccaggtgattcatatgcacgttaaagtttgagaagca TTGGATGACTCCTTTATAGTAA-GGTGAGTCGCCTCTTAAAAAGTCCTGTG TTGGATGACTCCTTTATAGTAA-GGTGAGTCGCCTCTTAAAAAGTCCTGTG TTGGATGACTCCTTTATAGTAAaGGTGAGTtGCCTCTTAAAAAGTCCTGTG CATTTTTTACGGCCCAAGTCAGTAGTTTCTTGGCTAAATATGACGGTAAT CATTTTTTACGGCCCAAGTCAGTAGTTTCTTGGCTAAATATGACaGTAAT CATTgTTTgCGGCCCtAGTCAGTAGTTTCTTGaCTAAATATGAgGGTAAT AACTGATTCTACAGAGGGCCTAAGAGTTAATGTGTCTTCTATAGCACCTG AACTGATTCTACAGAGGGCgTAAGAGTTAATGTGTCTTCTATAGCACCTG AACTGATTCTACAGAGGGtgTgAGAGTTAATGTGTCTTCTgTAGCACCTG CCTTTCTATCATGCACAACTAAGGAAAATACTGAGAATGAAGACAGACTC CCTTTCTATCATGCACAACTAAGGAAAATACTGAGAATGAAGACAGACTC CCTTTCTATCATGCcCAACTAAGGAAAAcACTGAGAATGAAGACAGACTC chr15:31987740-31988005 Alignment Human, Chimp, Rhesus, L1MB3 consensus, donor aaaagacaaatgacaatgcaggagaaatacttgcaacacatcagataaaa AAAAGACAAATGACAATGCAGGAGAAATACTTGCAACACATCAGATAAAA AAAAGACAAATGACAATGCAGGAGAAATAtTTGCAACACATCAGATAAAA ggctatttttcaTTTACATTGTATATTTTACAAATCACTTATTAAAAAAT GGCTATTTTTCATTTACATTGTATATTTTACAAATCACTTATTAAAAAAT GGCTATTTTTCATTTACATTGTATAcTTTACAgcTCACTTATTtAAAAAT TTGTattgtgataagatatacataaaatttacgattttagtcacttctaa TTGTATTGTGATAAGATATACATAAAATTTACcATTTTAGTCACTTtTAA TTGTATTGgGATAAaATATACATAAAAcTTACcATTTTAGTCcCTTtTAA cataaaatttaccattttaaccatttttaa gtatacagtccggtggcattaagtacattcacattattgtgtaactatca GTATACAGTCCGGTGGCATTAAGTACATTCACATTATTGTGTAACTATCA GTATACAGTCCaGTGGCATTAAGTACATTCACATTATTGTGTAAgcATCA gtgtacagttcagtggcattaagtacattcacattgttgtgcaaccatca ccactatctgtccctagaactcatttatcatcccaaactaaaactcctta CCACTATCTGTCCCcAGAACTCATTTATCATCCCAAACTAAAACTCCTTA CCACcATCTGTCCCcAGAACTCATTTATCATCCCAAACTAAAACTCCTTA ccaccatccatctccagaactttttcatcttcccaaactgaaactctgta cccattacacataacCAGGATTCTTTTACTTCGAAAGCTGAATTGCTAAT CCCATTACAaATAAC----------------------------------- CgCATTACACATAAC----------------------------------- cccattaaacataac----------------------------------- TAACCAGGATTCTTTTACTTCGAAAGCTGAATTGCTAAT TCCAAAGAACATTGTGTTGACAGTGCCTGCAATTAAGAAGCCATCACCTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCCAAAGAACATTGTGTTGACAGTGCCTGCAATTAAGAAGCCATCACCTT TGTGTTATGACAGTTTTCTTCCTTACTACAAGCATTATTGTTACCTGGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGTGTTATGACAGTTTTCTTCCTTACTACAAGCATTATTGTTACCTGGAA TAAAAGATTCCTGCTTTTTTGTTCACATCTTGAGCTGGTTATGAGTATTA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TAAAAGATTCCTGCTTTTTTGTTCACATCTTGAGCTGGTTATGAGTATTA ACCCATGTCACTGTTGGTACATTTATAGAGTATAAAATCACTCTATAATT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACCCATGTCACTGTTGGTACATTTATAGAGTATAAAATCACTCTATAATT GCAAATGGGCAAATAGGTTATTCCCATGAGAA------------ctcacccc --------------------------------tccccattctctCTCACCCC --------------------------------tccccattctctCTCACCCC --------------------------------tccccattcccccctccccc GCAAATGGGCAAATAGGTTATTCCCATGAGAA------------CTC Alignment Human, Chimp, Rhesus, L1MB3 consensus, donor aaaagacaaatgacaatgcaggagaaatacttgcaacacatcagataaaa AAAAGACAAATGACAATGCAGGAGAAATACTTGCAACACATCAGATAAAA AAAAGACAAATGACAATGCAGGAGAAATAtTTGCAACACATCAGATAAAA ggctatttttcaTTTACATTGTATATTTTACAAATCACTTATTAAAAAAT GGCTATTTTTCATTTACATTGTATATTTTACAAATCACTTATTAAAAAAT GGCTATTTTTCATTTACATTGTATAcTTTACAgcTCACTTATTtAAAAAT TTGTattgtgataagatatacataaaatttacgattttagtcacttctaa TTGTATTGTGATAAGATATACATAAAATTTACcATTTTAGTCACTTtTAA TTGTATTGgGATAAaATATACATAAAAcTTACcATTTTAGTCcCTTtTAA cataaaatttaccattttaaccatttttaa cccattacacataacCAGGATTCTTTTACTTCGAAAGCTGAATTGCTAAT CCCATTACAaATAAC----------------------------------- CgCATTACACATAAC----------------------------------- cccattaaacataac----------------------------------- TAACCAGGATTCTTTTACTTCGAAAGCTGAATTGCTAAT aactaccattctattttctgtctctgtgaatctgaccattctgggtgact AACTACCATTCTATTTTCTGTCTCTGTGAATCTGACCATTCTGGGTGACT AACTACCATTCTATTTTCTGTCTCTGTGAATCTGACCATTCTGGGTGACT aaccaccattctactttctgtctctatgaatttgactactctaggtacct catataagtagaatcatacagtatttttctttttttt-ctgactggcttat CATATAAGTAGAATCATACAGTATTTTTCTTTTTTTTtCTGACTGGCTTAT tATATAAGTcGAATCATACAGTATTTTTCTTTTTTT--CTGACTGGaTTAT catataagtggaatcatacagtatttgtcctttt----gtgactggcttat tt-----gtctcagcaaggttcatccttgttgtcgc-atgtttccgaatttccttt tttatTTGTCTCAGCAAGGTTCATCCTTGTTGTCGC-ATGTTTCCGAATTTCCTTT TT-----GaCTCAGCAAGGTTtATCCTTGTTGTCGCcATGTgTCtGAATTTCCTTT ctgaagtctgagtaataatccactgtatcacatttattcatttatccatg CTGAAGTCTGAaTAATAATCCACTGcATCACATTTATTCATTTATCCATc CTtAAGTCTGAaTAATAATCCACTGcATCACATgTATTCATT-ATCCATc aataaacacttaggttgtttttacttctttgctattgtgtataaATCAAT AATAAACACTTAGaTTGaTTTTACTTCTTTGCTATTGTGTATAAATCAAT AATAAACAtTTAGGTTGTTTcTACcTCTTTGCTAcTGTGTATgAATCAAT ATTTTAAAAAGACAAATAATTCAGTTAATGGAGAAACTACAAGAGGGCTG ATTTTAAAAAGACAAATAATTCAGTTAATGGAGAAACTACAAGAGGGCTG ATTTTAAAAAGACAAATAATTCAGTTcATGGAGAAACTACAgcAGGGCTG GGGCTTGATTCATACAGAAGTCTGCAGGAGAAAAGACAAACCAGCAA GGGCTTGATTCATgCAGAAGTCTGCAGGAGAAAAGACAAACCAGCAA GGGCcTGATTCATgCAGAAGTCTGCAGGgGAAAAGACAcACCAGCgA AACTACCATTCTATTTTCTGTCTCTGTGAATCTGACCATTCTGGGTGACT AACTACCATTCTATTTTCTGTCTCTGTGAATCTGACCATTCTGGGTGACT aaccaccattctactttctgtctctatgaatttgactactctaggtacct catataagtagaatcatacagtatttttctttttttt-ctgactggcttat CATATAAGTAGAATCATACAGTATTTTTCTTTTTTTTtCTGACTGGCTTAT tATATAAGTcGAATCATACAGTATTTTTCTTTTTTT--CTGACTGGaTTAT catataagtggaatcatacagtatttgtcctttt----gtgactggcttat chr10:96228347-96228586 Alignment Human, Chimp, Rhesus, AluSc consensus, donor ATCAGGCCTATTTGGTGGAAGCCAGTAGGTGGTTAGAAATCTTAAAGGCG ATCAGGCCTATTTGGTGGAAGCCAGTAGGTGGTTAGAAATCTTAAAGGCG ATCAGGCCTATTTGGTGGAAGCtAGcAGGTGGTTAGAAATCTTAAAGGCG GGATTTGTAGTTAAACTGGAAATGTAggccaggcgtggtggctcagtcct GGATTTGTAGTTAAACTGGAAATGTAGGCCAGGCGTGG---CTCAGgCCT GGATTTGTAGTTAAACTGGAAATGTAGGCtgGatGTGGTGGCTCAcgCCT ggccgggcgcggtggctcacgcct gtaatcccagcactttgggaggcagaggcaggggcagaccatgaggtcaa GTAATCCCAGCACTTTGGGAGGCAGAGGCgGGGGCAGACCATGAGGTCAA GTAATCCCAGCACTTTGGGAGGCcGAGGCAGGGGCAGAtCATGAGtTCAA gtaatcccagcactttgggaggccgaggc-ggg-cggatcacgaggtcaa aagattgagaccatcctggccagcatgatgaaaccccatccctactaaaa AAGATTGAGACCATCCTGGCCAaCATGATGAAACCCCATCCCTACTAAAA AAGATcGAGACtATCCTGGCCAaCgTGgTGAAACCCCATCtCTACTAAAA gagatcgagaccatcctggccaacatggtgaaaccccgtctctactaaaa -tatgaaaattagctggccatggtggtgtgcacctgtagtcccagctgctA -TATGAAAATTAGCTGGgCATGGTGGTGTGCACCTGTAGTCCCAGCTGCT- -TAcaAAAATTAGCTGGgCATGGTGGcGTGCACCTGTAGTCCCAGCTatT- atacaaaaattagctgggcgtggtggcgcgcgcctgtagtcccagctact- GCTACTA TTTGGGGAGTCTCTTATGTGTAGCTGAATGTAATTGCTTAATCATATACC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTTGGGGAGTCTCTTATGTGTAGCTGAATGTAATTGCTTAATCATATACC AATAAATCAATGATGGTGCTCTAAAGGTCAAGAGCCATCACAAACTCCAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AATAAATCAATGATGGTGCTCTAAAGGTCAAGAGCCATCACAAACTCCAA CCACATTTAAAATCCATGGAGTTTAGTCCTCACATCCAGATCCATTGAAT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CCACATTTAAAATCCATGGAGTTTAGTCCTCACATCCAGATCCATTGAAT CTTACAATTCCTAGTATTGCCTACACATACTAACTACCTTAAATCTTGCA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CTTATAATTCCTAGTATTGCCTACACATACTAACTACCTTAAATCTTGCA AATCGATTCTGTCCAAAGCTGCTTTCTACCTATGTCATAGcacctgctca ------------------------------------------------CA ------------------------------------------------CA ------------------------------------------------cg AATCGATTCTGTCCAAAGCTGCTTTCTACCTATGTCATAGCACC gtaatcccagcactttgggaggcagaggcaggggcagaccatgaggtcaa GTAATCCCAGCACTTTGGGAGGCAGAGGCgGGGGCAGACCATGAGGTCAA GTAATCCCAGCACTTTGGGAGGCcGAGGCAGGGGCAGAtCATGAGtTCAA gtaatcccagcactttgggaggccgaggc-ggg-cggatcacgaggtcaa aagattgagaccatcctggccagcatgatgaaaccccatccctactaaaa AAGATTGAGACCATCCTGGCCAaCATGATGAAACCCCATCCCTACTAAAA AAGATcGAGACtATCCTGGCCAaCgTGgTGAAACCCCATCtCTACTAAAA gagatcgagaccatcctggccaacatggtgaaaccccgtctctactaaaa -tatgaaaattagctggccatggtggtgtgcacctgtagtcccagctgctA -TATGAAAATTAGCTGGgCATGGTGGTGTGCACCTGTAGTCCCAGCTGCT- -TAcaAAAATTAGCTGGgCATGGTGGcGTGCACCTGTAGTCCCAGCTatT- atacaaaaattagctgggcgtggtggcgcgcgcctgtagtcccagctact- GCTACTA TTTGGGGAGTCTCTTATGTGTAGCTGAATGTAATTGCTTAATCATATACC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTTGGGGAGTCTCTTATGTGTAGCTGAATGTAATTGCTTAATCATATACC AATAAATCAATGATGGTGCTCTAAAGGTCAAGAGCCATCACAAACTCCAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AATAAATCAATGATGGTGCTCTAAAGGTCAAGAGCCATCACAAACTCCAA gagcggagattgtg-cactgcactccagtctggtgacaaagcgagactctg GAGCGGAGATTGTG-CACTGCACTCCAGcCTGGTGACAAAGCGAGACTCTG GAGCaGAGATTGTGcCACTGCACTCCAGcCTGGTGACAgAGCGAGACTCTG gagccgagatcgcgccactgcactccagcctggcgacagagcgagactccg tctcaaaaaaaaaaa----------GTGGAAATGTGATTTCAATTAAGCTGTTTCTCCAA TCTCAAAAAAAAAAAa---------cTGGAAATGTGATTTCAATTAAGCTGTTTCTCCAA TCTCAAAAAAAAAAAaaaaacaaaacTGGAAATGTGATTTaAATTAAGCTGTTTCTtgAA tctca TGATAAAATGAAAATTTCTAAAGGTAAATGAAATACAGC TGATAAAATGAAAATTTCTAAAGGTAAATGAAATACAGC TGgTAAAATGAAAgTTTCTAAAGGTAAATGAggTACAGC chr15:31987740-31988005 Alignment Human, Chimp, Rhesus, L1MB3 consensus, donor aaaagacaaatgacaatgcaggagaaatacttgcaacacatcagataaaa AAAAGACAAATGACAATGCAGGAGAAATACTTGCAACACATCAGATAAAA AAAAGACAAATGACAATGCAGGAGAAATAtTTGCAACACATCAGATAAAA ggctatttttcaTTTACATTGTATATTTTACAAATCACTTATTAAAAAAT GGCTATTTTTCATTTACATTGTATATTTTACAAATCACTTATTAAAAAAT GGCTATTTTTCATTTACATTGTATAcTTTACAgcTCACTTATTtAAAAAT TTGTattgtgataagatatacataaaatttacgattttagtcacttctaa TTGTATTGTGATAAGATATACATAAAATTTACcATTTTAGTCACTTtTAA TTGTATTGgGATAAaATATACATAAAAcTTACcATTTTAGTCcCTTtTAA cataaaatttaccattttaaccatttttaa gtatacagtccggtggcattaagtacattcacattattgtgtaactatca GTATACAGTCCGGTGGCATTAAGTACATTCACATTATTGTGTAACTATCA GTATACAGTCCaGTGGCATTAAGTACATTCACATTATTGTGTAAgcATCA gtgtacagttcagtggcattaagtacattcacattgttgtgcaaccatca ccactatctgtccctagaactcatttatcatcccaaactaaaactcctta CCACTATCTGTCCCcAGAACTCATTTATCATCCCAAACTAAAACTCCTTA CCACcATCTGTCCCcAGAACTCATTTATCATCCCAAACTAAAACTCCTTA ccaccatccatctccagaactttttcatcttcccaaactgaaactctgta cccattacacataacCAGGATTCTTTTACTTCGAAAGCTGAATTGCTAAT CCCATTACAaATAAC----------------------------------- CgCATTACACATAAC----------------------------------- cccattaaacataac----------------------------------- TAACCAGGATTCTTTTACTTCGAAAGCTGAATTGCTAAT TCCAAAGAACATTGTGTTGACAGTGCCTGCAATTAAGAAGCCATCACCTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCCAAAGAACATTGTGTTGACAGTGCCTGCAATTAAGAAGCCATCACCTT TGTGTTATGACAGTTTTCTTCCTTACTACAAGCATTATTGTTACCTGGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGTGTTATGACAGTTTTCTTCCTTACTACAAGCATTATTGTTACCTGGAA TAAAAGATTCCTGCTTTTTTGTTCACATCTTGAGCTGGTTATGAGTATTA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TAAAAGATTCCTGCTTTTTTGTTCACATCTTGAGCTGGTTATGAGTATTA ACCCATGTCACTGTTGGTACATTTATAGAGTATAAAATCACTCTATAATT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACCCATGTCACTGTTGGTACATTTATAGAGTATAAAATCACTCTATAATT GCAAATGGGCAAATAGGTTATTCCCATGAGAA------------ctcacccc --------------------------------tccccattctctCTCACCCC --------------------------------tccccattctctCTCACCCC --------------------------------tccccattcccccctccccc GCAAATGGGCAAATAGGTTATTCCCATGAGAA------------CTC Alignment Human, Chimp, Rhesus, L1MB3 consensus, donor aaaagacaaatgacaatgcaggagaaatacttgcaacacatcagataaaa AAAAGACAAATGACAATGCAGGAGAAATACTTGCAACACATCAGATAAAA AAAAGACAAATGACAATGCAGGAGAAATAtTTGCAACACATCAGATAAAA ggctatttttcaTTTACATTGTATATTTTACAAATCACTTATTAAAAAAT GGCTATTTTTCATTTACATTGTATATTTTACAAATCACTTATTAAAAAAT GGCTATTTTTCATTTACATTGTATAcTTTACAgcTCACTTATTtAAAAAT TTGTattgtgataagatatacataaaatttacgattttagtcacttctaa TTGTATTGTGATAAGATATACATAAAATTTACcATTTTAGTCACTTtTAA TTGTATTGgGATAAaATATACATAAAAcTTACcATTTTAGTCcCTTtTAA cataaaatttaccattttaaccatttttaa cccattacacataacCAGGATTCTTTTACTTCGAAAGCTGAATTGCTAAT CCCATTACAaATAAC----------------------------------- CgCATTACACATAAC----------------------------------- cccattaaacataac----------------------------------- TAACCAGGATTCTTTTACTTCGAAAGCTGAATTGCTAAT aactaccattctattttctgtctctgtgaatctgaccattctgggtgact AACTACCATTCTATTTTCTGTCTCTGTGAATCTGACCATTCTGGGTGACT AACTACCATTCTATTTTCTGTCTCTGTGAATCTGACCATTCTGGGTGACT aaccaccattctactttctgtctctatgaatttgactactctaggtacct catataagtagaatcatacagtatttttctttttttt-ctgactggcttat CATATAAGTAGAATCATACAGTATTTTTCTTTTTTTTtCTGACTGGCTTAT tATATAAGTcGAATCATACAGTATTTTTCTTTTTTT--CTGACTGGaTTAT catataagtggaatcatacagtatttgtcctttt----gtgactggcttat tt-----gtctcagcaaggttcatccttgttgtcgc-atgtttccgaatttccttt tttatTTGTCTCAGCAAGGTTCATCCTTGTTGTCGC-ATGTTTCCGAATTTCCTTT TT-----GaCTCAGCAAGGTTtATCCTTGTTGTCGCcATGTgTCtGAATTTCCTTT ctgaagtctgagtaataatccactgtatcacatttattcatttatccatg CTGAAGTCTGAaTAATAATCCACTGcATCACATTTATTCATTTATCCATc CTtAAGTCTGAaTAATAATCCACTGcATCACATgTATTCATT-ATCCATc aataaacacttaggttgtttttacttctttgctattgtgtataaATCAAT AATAAACACTTAGaTTGaTTTTACTTCTTTGCTATTGTGTATAAATCAAT AATAAACAtTTAGGTTGTTTcTACcTCTTTGCTAcTGTGTATgAATCAAT ATTTTAAAAAGACAAATAATTCAGTTAATGGAGAAACTACAAGAGGGCTG ATTTTAAAAAGACAAATAATTCAGTTAATGGAGAAACTACAAGAGGGCTG ATTTTAAAAAGACAAATAATTCAGTTcATGGAGAAACTACAgcAGGGCTG GGGCTTGATTCATACAGAAGTCTGCAGGAGAAAAGACAAACCAGCAA GGGCTTGATTCATgCAGAAGTCTGCAGGAGAAAAGACAAACCAGCAA GGGCcTGATTCATgCAGAAGTCTGCAGGgGAAAAGACAcACCAGCgA AACTACCATTCTATTTTCTGTCTCTGTGAATCTGACCATTCTGGGTGACT AACTACCATTCTATTTTCTGTCTCTGTGAATCTGACCATTCTGGGTGACT aaccaccattctactttctgtctctatgaatttgactactctaggtacct catataagtagaatcatacagtatttttctttttttt-ctgactggcttat CATATAAGTAGAATCATACAGTATTTTTCTTTTTTTTtCTGACTGGCTTAT tATATAAGTcGAATCATACAGTATTTTTCTTTTTTT--CTGACTGGaTTAT catataagtggaatcatacagtatttgtcctttt----gtgactggcttat chr1:224786689-224786777 Alignment Human, Chimp, Rhesus, AluJo consensus, donor CACGCCCTCCCCAACCATTCCCTCCTTCCTCCATAGTAATGAGCTTTAAA cacgccctccccaaccattccctccttcctccatagtaatgagctttaaa catgccctccctatccattctccccttcctccatagtaatGAGCTTTAAA TATTTGATTTAGAtttttttcttt-gagacagaatctcgctctgtcaccca tatttgatttagatttttttcttt-gagacagaatctcgctctgtcaccca TACCTGATTTAGAttttttttctttgagagagggtctcactccgtcaccca -----------------------t-gagacagggtctcgctctgtcgccca ggctggagtgtagttgtgcggtcttggctcactgcagccttaacctccag ggctggagtgtagttgtgcggtctcggctcactgcagccttaacctccag ggctggagtgtagttgtgcgatctcggctcactgcagccttaacctcccg ggctggagtgcagtggcgcgatcatagctcactgcagcctcgaactcctg gactcaagtgatccttctgcctcagcctcctgagtagctgagactacagc gactcaagtgatccttctgcctcagcctcctgagtagctgagactacagc ggctcaagtgatcctcctgcctcagcctcctgagtagctgagactacagc ggctcaagcgatcctcctgcctcagcctcccgagtagctgggactacagg tatgtgccaccaAGGACTCCTAGACTGTGCACTACTGAAACGTGGGCAGA tatgtgccacca-------------------------------------- tatgtgccacca-------------------------------------- cgcgcgccacca-------------------------------------- ACCAAGGACTCCTAGACTGTGCACTACTGAAACGTGGGCAGA ATTCTGAACCACACCTGGAAGCCGAGGGGACATGCCTGGCTAATGTTTTA --------------------------------tgcctggctaatgtttta --------------------------------tgcctggctaatgttgtg --------------------------------cgcccggctaatttttgt ATTCTGAACCACACCTGGAAGCCGAGGGGACA ATtaatttatttatttattttg---tagaaacaggatctcattatgttgctca atttatttatttatttattttg---tagaaacaggatctcattatgttgctca acttttttttttttttttttttttatagaaacaggatcttattatcttgctca atttttt--------------g---tagagacggggtctcgctatgttgccca ggcaggtctagaattcctgggctcaagcaatcctcctgcctcaggctccc ggcaggtctagaattcctgggctcaagcaatcctcctgcctcaggctccc ggcaggtctagaattcctaggctcaagcaatcctcctgcctcaggctccc ggctggtctcgaactcctgggctcaagcaatcctcccgcctcggcctccc aaagtgTGATTTAGATCATTTATTTAACCTTTAATTTAGAGTAAAGTTTC aaagtgtgatttagatcgtttatttaacctttaatttagagtaaagtttc aaagtgTCATTTAGATTGTTTATTTAACTTTTAATTTAGAATAAAGTTTC aaagtg CTAGCCTCTTTTGTAGTTAGATGA ctagcctcttttgtagttagatga CTAGCCTCTTTTGTAGTTAGATGA chr1:224786689-224786777 Alignment Human, Chimp, Rhesus, AluJo consensus, donor CACGCCCTCCCCAACCATTCCCTCCTTCCTCCATAGTAATGAGCTTTAAA cacgccctccccaaccattccctccttcctccatagtaatgagctttaaa catgccctccctatccattctccccttcctccatagtaatGAGCTTTAAA TATTTGATTTAGAtttttttcttt-gagacagaatctcgctctgtcaccca tatttgatttagatttttttcttt-gagacagaatctcgctctgtcaccca TACCTGATTTAGAttttttttctttgagagagggtctcactccgtcaccca -----------------------t-gagacagggtctcgctctgtcgccca ggctggagtgtagttgtgcggtcttggctcactgcagccttaacctccag ggctggagtgtagttgtgcggtctcggctcactgcagccttaacctccag ggctggagtgtagttgtgcgatctcggctcactgcagccttaacctcccg ggctggagtgcagtggcgcgatcatagctcactgcagcctcgaactcctg ATtaatttatttatttattttg---tagaaacaggatctcattatgttgctca atttatttatttatttattttg---tagaaacaggatctcattatgttgctca acttttttttttttttttttttttatagaaacaggatcttattatcttgctca atttttt--------------g---tagagacggggtctcgctatgttgccca CTAGCCTCTTTTGTAGTTAGATGA ctagcctcttttgtagttagatga CTAGCCTCTTTTGTAGTTAGATGA chr10:130986332-130986439 Alignment Human, Chimp, Rhesus, Tigger2a consensus, donor CTTTCCTATCTGTAGCACTTTCATATATATTCTGTATTTGCAGATAGTTC CTTTCCTATCTGTAGCACTTTCATATATATTCTGTATTTGCAGATAGTTC CTTTCCTATCTGTGGCACTTTCACATATATTCTATATTTGCAGATAGTTC TAAATGACCAAGAGGTTGCTGTTTCTTTGAATGCAGGATAGAGTAcagtt TAAATGACCAAGAAGTTGCTGTTTCTTTGAATGCAGGATAGAGTAcagtt TAAATGACCAAGAGGTTGTTGTTTCTTTGAATGCAGAATAGAGTAcagtt CAGTT gacacttgaacgatgcggaggctcgaggcgccgacaccca-cacagtcaaa gacacttgaacgatgcggaggctcgaggcgccgacaccca-cacagtcaaa gacacttgaacaatgtggaggctcgaggctccgacaccca-cacagtcaaa GACCCTTGAACAACGCGGGGGTTAGGGGCGCTGACCCCCCGCGCAGTNAAA a-tcc-cctgtagctttcgactttccaaaaacct-----------gtccactattgaccagaa a-tcc-cctgtaactttcgactttccaaaaacct-----------gaccactattgaccagaa a-tcc-cctgtagctttcgactttccaaaaacct-----------aaccacagttgaccagaa AATCCACGTATAACTTTTGACTCCCCMAAAACTTAACTACTAATAGCCTACTGTTGACTGGAA gccctgccaataacataaacagttgatt----------------ttatcctgtattgtatactgta gccctgccaataacataaacagttgatt----------------ttatcctgtattgtatactgta gccctgccaataatgtaaacagttgatt----------------atatcctgtattgtacactgta GCCTTACCGATAACATAAACAGTCGATTAACACATATTTTGTATGTTATATGTATTATATACCGTA gtcttacaataaagtaagctatagaaaagaaaatgttattaagaaaagca gtcttacaataaagtaagctagagaaaagaaaatgttattaagaaaagca ttcttacaataaagtaagctagagaaaagaaaatgttactaagaaaatca TTCTTACAATAAAGTAAGCTAGAGAAAAGAAAATGTTATTAAGAAAATCA taaggaagggaaaatatatttactattctttaagtggCTTACTTATACTG taaggaagggaaaatatatttactattctttaagtggc------------ taaggaagagaaaatatatttactattctttaactggc------------ TAAGGAAGAGAAAATATATTTACTATTCATTAAGTGGA------------ CTG GCCGGGAGATGTAGGAGGAAGTTTCCTGCAGGGATGGGGAGGAGGCTCTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GCCGGGAGATGTAGGAGGAAGTTTCCTGCAGGGATGGGGAGGAGGCTCTG AGAAAGATTTTGTTTTCCAATAAGAGCACCAGGTACATTGGTACAA---ggat ----------------------------------------------agtggat ----------------------------------------------agtggat ----------------------------------------------AGTGGAT AGAAAGATTTTGTTTTCCAATAAGAGCACCAGGTACATTGCT ---------tactataaaggccttcatcatcattgtcttcacattgaataggctgagga ---------tactataaaggccttcatcatcattgtcttcacattgaataggctgagga ---------tattataaaggccttgatcatcattgtcttcacattgaataggctgagga CATCATAAAGGTCTTCATCCTCNTCGTCTTCANGTTGAGTAGGCTGAGGA gggggaggaggaggagggataggtcttg-tgtctcagggacagcagagata gggggaggaggaggaggggtaggtcttg-tgtctcagggacagcagagata gggggaggaggaggaggggtaggtcttg-tgtctcagggacagcagagaca ---------GGAGGAGGGGTTGGTCTTGCTGTCTCAGGG-TGGCAGAGATG gaaaaaaatccacatataataggacccacacagttcaaatccatgttgtt ---------tactataaaggccttcatcatcattgtcttcacattgaataggctgagga ---------tactataaaggccttcatcatcattgtcttcacattgaataggctgagga ---------tattataaaggccttgatcatcattgtcttcacattgaataggctgagga CATCATAAAGGTCTTCATCCTCNTCGTCTTCANGTTGAGTAGGCTGAGGA gaaaaaaatccacatataataggacccacacagttcaaatccatgttgtt gaaaaaaatccacatataataggacccacacagttcaaatccatgttgtt gaaaacaattcacatataataggacccacacagttcaaatccatgttgtt GAAGAAAATCCGCGTATAAGTGGAYCCACGCAGTTCAAACCCATGTTGTT tacgggtaaactgTATATGAAAAGTGAGTATGGTAAAACCATCCATGTTT tacgggtaaactgTATATGAAAAGTGAGTATGGTAAAACCATCCATGTTT tatgggtaaactgTGTATGAAAAGTGAGTATGGTAAAACCATCCATGTTT CAAGGGTCAACTG TTAATATGCAAATATAAATAAGATGAGACAACAGGCTAAGAA TTAATATGCAAATATAAATAAGATGAGACAACAGGCTAAGAA TTAATATGCAAATATAAATAAGATAAGATAACAGGCTAAGAA GAAGAAAATCCGCGTATAAGTGGAYCCACGCAGTTCAAACCCATGTTGTT tacgggtaaactgTATATGAAAAGTGAGTATGGTAAAACCATCCATGTTT tacgggtaaactgTATATGAAAAGTGAGTATGGTAAAACCATCCATGTTT tatgggtaaactgTGTATGAAAAGTGAGTATGGTAAAACCATCCATGTTT CAAGGGTCAACTG TTAATATGCAAATATAAATAAGATGAGACAACAGGCTAAGAA TTAATATGCAAATATAAATAAGATGAGACAACAGGCTAAGAA TTAATATGCAAATATAAATAAGATAAGATAACAGGCTAAGAA chr11:122113399-122113556 Alignment Human, Chimp, Rhesus, L2 consensus, donor TCGGGAAgccaggcgtggtggttcacacccgcaatctcagctacttggga TCGGGAAgccaggcgtggtggttcacacctgcaatctcagctacttggga TCAGGAAgccaggcgtggtggttcacacctgtaatcccagctacttggga ggctgaggagagaggatcgcttgagcccaggagtttcagtccagcttggg ggctgaggagagaggatcacttgagcccaggagtttcagtccagcttggg ggctgaggaaagaggatcgcttgagcccaggagtttcagtccagcccagg caacatagtgagaccctctctcAaaatgaaatgaaatggaatgaaatgaa caacatagtgagaccctctctcaaaatgaaatgtaatggaatgaaatgaa caacatagtgagaccctgcctcgaaatgaaatggaatggaatggaatgaa gaaatgaaaggaaataaa----GGAtcaaggaaagcaacatagaagatttaagc gaaatgaaaggaaataaa----GGAtcaaggaaagcaacatagaagatttaagc atgaaatgaagaaatgaaatAAGTAtcaaggaaagcaacatagaagatttaagc taiga-ttgagaggtgggcagagatattactgtagggaagggaaagaatgt taiga-ttgagaggtgggcagagatattactgtagggaagggaaagaatgt taagacatgagaggtgggcagagatattagtgtagggaaggagaagaatgt tcctgaagaaagaatgcatgcccactgctcagctgtgagaaaatgtggca tcctgaagaaagaatgcatgcccactgctcagctgtgagaaaatgtggca tcctgaagaaagaatgcatgcccattgctcagctgtgagaaaatgtggca cgttcaaggaactgaaagaaatctaatgttgccggaagagggtagcctaa cgttcaaggaactgaaagaaatctaatgttgctggaagagggtagcctaa cgttcgaggcactgaaagaaatctagtgttgctagaagaggttagcctaa agtaaaccagggaagggccagaaaatagagcatacag----gcaaattagccat agtaaaccagggaagggccagaaaatggagcatgcag----acaacttagccat agtaaaccaggtaagggccagaaaatagagcatgcaggtaggtggcttagccat gttaaggttctggaactttaccctagaggaaatagggagctactgggttg gttaaggttctggaactttacgctagaggaaatagggagctactgggatg gttaaggttctggaactttaccctagaggaaatagggagctactgagatg (TE insertions in Rhesus) tttttgtcacgcacatccgtgtgaagagaccaccaaacaggctttgtgtg agcaacaaggcagtttatttcacctgggtgcaagcgggctgaatccaaaa agagagtcagcaaagggtggtgggatcatcattggttcttataggttttg ggataggcagtggagttaggagcaatgttgcgggcagggggtggatctca caaagtatattctcaagggtggggagaattacaaagaaccttcttaaggg tggggaagattacaaagtacattGATCAGcgcccgccttgttttttgtat tttt tagtagagacggggtttcaccgtgttagccaggatggtttcgatc tcctgacctcatgatccgcccgtctcggcctcccaaagtgctgggattac aggcttgagccaccacgcccggcctattttcacttcttttgtggatcttc agttgcttcaggccatctggatgtgcacatgcaggtcacaggggcttagc ttgggctcagaggcctgacag ttttaagaagaagagtgtatgattatcattgtatatttggagaataaatt ttttaagaagaagagtgtatgattattattgtatatttggagaataaatt ttttaagcagaagagtgtatgattattgttgtatatttggagaataaatt Human, Chimp, Rhesus, L2 consensus, donor TCGGGAAgccaggcgtggtggttcacacccgcaatctcagctacttggga TCGGGAAgccaggcgtggtggttcacacctgcaatctcagctacttggga TCAGGAAgccaggcgtggtggttcacacctgtaatcccagctacttggga ggctgaggagagaggatcgcttgagcccaggagtttcagtccagcttggg ggctgaggagagaggatcacttgagcccaggagtttcagtccagcttggg ggctgaggaaagaggatcgcttgagcccaggagtttcagtccagcccagg caacatagtgagaccctctctcAaaatgaaatgaaatggaatgaaatgaa caacatagtgagaccctctctcaaaatgaaatgtaatggaatgaaatgaa caacatagtgagaccctgcctcgaaatgaaatggaatggaatggaatgaa gaaatgaaaggaaataaa----GGAtcaaggaaagcaacatagaagatttaagc gaaatgaaaggaaataaa----GGAtcaaggaaagcaacatagaagatttaagc atgaaatgaagaaatgaaatAAGTAtcaaggaaagcaacatagaagatttaagc taiga-ttgagaggtgggcagagatattactgtagggaagggaaagaatgt taiga-ttgagaggtgggcagagatattactgtagggaagggaaagaatgt taagacatgagaggtgggcagagatattagtgtagggaaggagaagaatgt tcctgaagaaagaatgcatgcccactgctcagctgtgagaaaatgtggca tcctgaagaaagaatgcatgcccactgctcagctgtgagaaaatgtggca tcctgaagaaagaatgcatgcccattgctcagctgtgagaaaatgtggca cgttcaaggaactgaaagaaatctaatgttgccggaagagggtagcctaa cgttcaaggaactgaaagaaatctaatgttgctggaagagggtagcctaa cgttcgaggcactgaaagaaatctagtgttgctagaagaggttagcctaa agtaaaccagggaagggccagaaaatagagcatacag----gcaaattagccat agtaaaccagggaagggccagaaaatggagcatgcag----acaacttagccat agtaaaccaggtaagggccagaaaatagagcatgcaggtaggtggcttagccat gttaaggttctggaactttaccctagaggaaatagggagctactgggttg gttaaggttctggaactttacgctagaggaaatagggagctactgggatg gttaaggttctggaactttaccctagaggaaatagggagctactgagatg (TE insertions in Rhesus) tttttgtcacgcacatccgtgtgaagagaccaccaaacaggctttgtgtg agcaacaaggcagtttatttcacctgggtgcaagcgggctgaatccaaaa agagagtcagcaaagggtggtgggatcatcattggttcttataggttttg ggataggcagtggagttaggagcaatgttgcgggcagggggtggatctca caaagtatattctcaagggtggggagaattacaaagaaccttcttaaggg tggggaagattacaaagtacattGATCAGcgcccgccttgttttttgtat tttt tagtagagacggggtttcaccgtgttagccaggatggtttcgatc tcctgacctcatgatccgcccgtctcggcctcccaaagtgctgggattac aggcttgagccaccacgcccggcctattttcacttcttttgtggatcttc agttgcttcaggccatctggatgtgcacatgcaggtcacaggggcttagc ttgggctcagaggcctgacag ttttaagaagaagagtgtatgattatcattgtatatttggagaataaatt ttttaagaagaagagtgtatgattattattgtatatttggagaataaatt ttttaagcagaagagtgtatgattattgttgtatatttggagaataaatt ttttaagaagaagagtgtatgattatcattgtatatttggagaataaatt ttttaagaagaagagtgtatgattattattgtatatttggagaataaatt ttttaagcagaagagtgtatgattattgttgtatatttggagaataaatt ggaaagggcaaaaccggaagcaggagatttgttaaagctgccggagttgt ggaaagggcaaaactggaagcaggagattt-taaaagctgctggagtagt ggaaagggcaaaactggaagcaggagatttgttaaagctgctggagtact caaagcgaggggtgat-ggggcttaacacagagagaaaacaagggataaaa caaagcgaggggtgataggggcttaacacagagagaaaacaagggataaaa caaagcaaggggtgataagggcttagcatagagagaaaacaagggatcaaa aagaaccagtgtccaagaaatttaggaggcacacatggacaggacctaat gagaaccagtgtccaagaaatttaggaggcacacatggacaggacttaat gagaaccaatgcctaagaaatttaggaggcacacatggacaggacttaat ACAGGATTTGCT aagaaccagtgtccaagaaatttaggaggcacacatggacaggacctaat gagaaccagtgtccaagaaatttaggaggcacacatggacaggacttaat gagaaccaatgcctaagaaatttaggaggcacacatggacaggacttaat ACAGGATTTGCT gatgaattagataggagaggtgagagaaagagagaagtcaaggatggatc gatgaattagataggagaggtgagagaaagagagaagtcaaggacagatc gatgaattagataggagagttgagagaaagagagatgtcaaggacggatc GATGGATTGGATGTGGGGTGTGAGAGAAAGAGAGGAGTCAAGGATGACTC ttaggtggatcttagcctgTTGATCTCAGTGCTAAGTGTAGTACAGGCCG ttaggt-------------------------------------------- ttaggt-------------------------------------------- CAAGGT---TTTTGGCCTG------------------------------- GTGCGTGTTAGCCTGTTGATCTCAGTGCTAAGTGTAGTACAGGCCA TGAGGTAGATGCTCAGTAAGAATGAGGAGCGTCGCTAAAGCCCCACCTTC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGAGGTAGATGCTCAGTAAGAATGAAGAGCGTCGCTAAAGCCCCACCTTC TACATAAACTCCTGAATTCTCCCAGCATTCTCTCTGTGTTCCCCTAGCCC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TACATAAACTCCTGAATTCTCCCAGCATTCTCTCTGTGTTCCCCTAGCCC TTTTTTTTTTCATTCTGCATGAATGAAA------cttgggaaattgcatgga--tgct ----------------------------ttctaacttgggaaattgcatgga--tgct ----------------------------ttctaacttgggaaattgcatgga--tgct --------------------------------AGCAACTGGAA--GGATGGAGTTGCC TTTTTTTT-CCATTCTGCATGAAT ctgccctgagccaag--agactctggagagaagcaaaattggcggggaaaaa-- ctgccctgagccaag--agactctggagagaagcaaaattggcggggaaaaa-- gtgccctaagccaag--agactctggagagaagcgagattggaggggaaaaa-- ATTAACTGAGATGGGGAAGACTGTGG-GAGGAGC-AGGTTTGAGGGGGAAGATC ggtgagttcactttttgaacacatgaggtttagtgcaagcaagatattca ggtgagttcaccttttgaacacatgaggtttagtgcaagcaagatattca ggcgagttcattttttgaacacacgaggtttagtgcaagtaagatattca -AGGAGTTCAGTTTT agtggagatttctagtaaggaataggtcaggacgccagagggttgagcag agtggagatttctagtaaggaataggtcacgatgccagagggttgagcag agtggaggtttctagtaaggaataggtcaggaagccagagggtggagcag gagaaactggagggacctggagactaagggcatccttagcatgtagaagc gagaaactggagggacctggagactaagggcatccttagcatgtagaagc gagaaactgcagggacctggagactaagggcatccttagcatgtaaaagc tggaggtatggcccagggaagagctgggattacccggagagaatgagtag cggaggtatggcccagggaagagctgagattacccggagagaatgagtag cggaggtagagcccagggaatggctgagattacccagagagaatgagtag aatgtatggagaaagactggacagattcctgaggaatactagcaattaaa aatgtatggagaaagactggacagattcctgagaaatactagcagttaaa aatgtatggagaaagattggacagattcccgaggaatactagcaattaaa gtgcctgtagagaagtcagagtttacaaaggaaactgagaataagccact gtgcctgtagagaagtcagagtttacaaaggaaactgagaataagccact TTTTTTTT-CCATTCTGCATGAAT ctgccctgagccaag--agactctggagagaagcaaaattggcggggaaaaa-- ctgccctgagccaag--agactctggagagaagcaaaattggcggggaaaaa-- gtgccctaagccaag--agactctggagagaagcgagattggaggggaaaaa-- ATTAACTGAGATGGGGAAGACTGTGG-GAGGAGC-AGGTTTGAGGGGGAAGATC ggtgagttcactttttgaacacatgaggtttagtgcaagcaagatattca ggtgagttcaccttttgaacacatgaggtttagtgcaagcaagatattca ggcgagttcattttttgaacacacgaggtttagtgcaagtaagatattca -AGGAGTTCAGTTTT agtggagatttctagtaaggaataggtcaggacgccagagggttgagcag agtggagatttctagtaaggaataggtcacgatgccagagggttgagcag agtggaggtttctagtaaggaataggtcaggaagccagagggtggagcag gagaaactggagggacctggagactaagggcatccttagcatgtagaagc gagaaactggagggacctggagactaagggcatccttagcatgtagaagc gagaaactgcagggacctggagactaagggcatccttagcatgtaaaagc tggaggtatggcccagggaagagctgggattacccggagagaatgagtag cggaggtatggcccagggaagagctgagattacccggagagaatgagtag cggaggtagagcccagggaatggctgagattacccagagagaatgagtag aatgtatggagaaagactggacagattcctgaggaatactagcaattaaa aatgtatggagaaagactggacagattcctgagaaatactagcagttaaa aatgtatggagaaagattggacagattcccgaggaatactagcaattaaa gtgcctgtagagaagtcagagtttacaaaggaaactgagaataagccact gtgcctgtagagaagtcagagtttacaaaggaaactgagaataagccact ctgccctgagccaag--agactctggagagaagcaaaattggcggggaaaaa-- ctgccctgagccaag--agactctggagagaagcaaaattggcggggaaaaa-- gtgccctaagccaag--agactctggagagaagcgagattggaggggaaaaa-- ATTAACTGAGATGGGGAAGACTGTGG-GAGGAGC-AGGTTTGAGGGGGAAGATC agtggagatttctagtaaggaataggtcaggacgccagagggttgagcag agtggagatttctagtaaggaataggtcacgatgccagagggttgagcag agtggaggtttctagtaaggaataggtcaggaagccagagggtggagcag gagaaactggagggacctggagactaagggcatccttagcatgtagaagc gagaaactggagggacctggagactaagggcatccttagcatgtagaagc gagaaactgcagggacctggagactaagggcatccttagcatgtaaaagc tggaggtatggcccagggaagagctgggattacccggagagaatgagtag cggaggtatggcccagggaagagctgagattacccggagagaatgagtag cggaggtagagcccagggaatggctgagattacccagagagaatgagtag aatgtatggagaaagactggacagattcctgaggaatactagcaattaaa aatgtatggagaaagactggacagattcctgagaaatactagcagttaaa aatgtatggagaaagattggacagattcccgaggaatactagcaattaaa gtgcctgtagagaagtcagagtttacaaaggaaactgagaataagccact gtgcctgtagagaagtcagagtttacaaaggaaactgagaataagccact gtgcctgtagagaagtcagagtttacaaaggaaaccgagaataagccact agagaaaagggcaaaagacaaaccaaaggggcataatcaggaaagtaaaa agagaaaagggcaaaagacaaaccaaaggggcataatcaggaaagtaaaa agagaagagggtaaaagacaaaccaaaggggcagaatcaggaaagtaaaa gtagagaacaaagggagggctcctaatgggaaatgcc---------gttgagaggtcaa gtagagaacaaagggagggctcctaataggaaatgcc---------gttgagaggtcaa gtagagaacaaagggagggttcgtagtgggagacgcccccactactgttgagaggccaa gagacaaaaaTCCCATTGAATAGAGTGTGGTgactcagattctcactg----tt gagacaaaaaTCCCATTGAATAGAGTGTGGTgactcagattctcactg----tt gagacaaaaaTCCCGTTGAATAGAGTGTGGTGACTCAGATTCTCACTGCTGCTT acttactaagtgaccttagaccagttattta-----cactgagcctcaTCCATAA acttactaagtgaccttagaccagttattaattttacactgagcctcaTCCATAA ACT----CAGTGACCTGAGACCTGTTATTAATTTTACACTGAGCCTTATCCATAA GTTGGAACGATTGCATTGTATTTAGATTGGTGTCTTAATACATGTG GTTGGAACGATTGCATTGTATTTAGATTGGCGTCTTAATACATGTG TTTGGAACGATTGCATTGTATTTAGATTGGCATCTTAATACATGTT Alignment Alignment Human, Chimp, Rhesus, MER49 consensus, donor ggctagtttcgaactcctgagctcaagtgatccatccaccttggcctccc ggctagtttcgaactcctgagctcaagtgatccatccaccttggcctccc ggctagttttgaactcctgagttccagtgatctacccacctcagcctccc aaagtgctaggattacaggcgtgagccaccgcccccagcaggaggcttta aaagtgctaggattacaggcgtgagccaccgcccccagcaggaggcttta aa-gtgctaggattataggcctgagccaccacccctggaaagtgtcttta aggagacttta tttcttaaaaa-ctgttacagcatgtaaggtggccattctaacaggctggg tttcttaaaaa-ctgttacagcatgtaaggtggccattctaacaggctggg tttcttaaaaaactgttgcagcatgtaaggtggccattctaacaggctggg tttcttataaa-gggttacagcctgcaaggtggccatcccg-caggctggg aagcataggctccagccaaagcccaaaaggcaggcacttcgagggagagg aagcataggctccagccaaagcccaaaaggcaggcacttcgagggagagg aagcataggctccagtcaaagcccaaaaggtaggcacttcgagggagagg aagcgtagcctctggccaagacc--agagacaggcacttcgaaggaggag caggtggaacagggatttatgtgctaagcaggttggccaggtgtacacat caggtggaacagggatttatgtgctaagcaggttggccaagtgtacacat caggtggaacagggatttatgtgctaagcaggttggccaagtgtacacat gggttggggcaggagctttatgctgaa-cgggttggctaagcatacatat tcagtaggttacgggaggagctaggaatattcctgaaggtggtcctaaca tcagtaggttatgggaggagctaggaatattcctgaaggtggtcctaaca tcagtaggttatgggaggacctaggaatattcctgaaggtggtcctaaca tcaacaggttacaggaggagctatgaatattcatgaaggtggtcctgacg tgtaggtgctaaataaacatatatgtagcatatgacccatgttcaccttg tgtaggtgctaaataaacatatatgtagcatatgacccatgttcaccttg tgtatgtgctaaataaacatgtatgtagcatatgacccatgttcaccttg catgcgtattgaacaaacatgcatgtaacatacgacccatgttcactttg gggtgcaaacttaacatttacgtgcattacaatttagacccttacatcaa gggtgcaaacttaacatttaaatgcattacaatttagacccttacctcaa ggatgcaaacttaacatttaaatgcattacgattTAG------------- gggtggagacttaacatttaaatgtattacaattaggccctatacgtcaa aaggtgaagcagagacacaaaggcattcaagtgtgcagcctctgtaaact aaggtgacgcagagacacaaaggcactcaagtgtgcagcctctgtaaact -------------------------------------------------- aaggtttttcag-gacacgaaggcgtgcaagtgcacagcctctgtaaact ggccagaagcagcccctgggcagtggtcttcttatcaggagaaagttact ggccagaagcagtccctgggcagtggtcttcttatcaggagaaagttact -------------------------------------------------- ggccagaaccagtccatggccggtggtct-cttatcaggagaaagttact gaaatcaatcatttggccaatcaaagctgtagttatggcttgtggaacag gaaatcaatcatttggccaatcaaagctgtagttatggcttgtggaacag -------------GGGccaagcaaagctgtagctatggcttgtggaacag gaaatcagtctcttgtccaatcaaagctgtagttatggctggtggaacag gggagtcagccagtaagtgtctggtggtggaggagctacaactgttttgc gggagtcagccagtaagtgtctggtggtggaggagctacaactgttttgc gggagtcagtcagtaagtgtctggtggtggaggagctacgactgttttac ggg-gtcagttagtcagcgtctggtg-tggatgagctgcaattgttttaa tattgcttatctcgaagccagagcttgtttagctgctagagaaaaaggaa Human, Chimp, Rhesus, MER49 consensus, donor ggctagtttcgaactcctgagctcaagtgatccatccaccttggcctccc ggctagtttcgaactcctgagctcaagtgatccatccaccttggcctccc ggctagttttgaactcctgagttccagtgatctacccacctcagcctccc aaagtgctaggattacaggcgtgagccaccgcccccagcaggaggcttta aaagtgctaggattacaggcgtgagccaccgcccccagcaggaggcttta aa-gtgctaggattataggcctgagccaccacccctggaaagtgtcttta aggagacttta tttcttaaaaa-ctgttacagcatgtaaggtggccattctaacaggctggg tttcttaaaaa-ctgttacagcatgtaaggtggccattctaacaggctggg tttcttaaaaaactgttgcagcatgtaaggtggccattctaacaggctggg tttcttataaa-gggttacagcctgcaaggtggccatcccg-caggctggg aagcataggctccagccaaagcccaaaaggcaggcacttcgagggagagg aagcataggctccagccaaagcccaaaaggcaggcacttcgagggagagg aagcataggctccagtcaaagcccaaaaggtaggcacttcgagggagagg aagcgtagcctctggccaagacc--agagacaggcacttcgaaggaggag caggtggaacagggatttatgtgctaagcaggttggccaggtgtacacat caggtggaacagggatttatgtgctaagcaggttggccaagtgtacacat caggtggaacagggatttatgtgctaagcaggttggccaagtgtacacat gggttggggcaggagctttatgctgaa-cgggttggctaagcatacatat tcagtaggttacgggaggagctaggaatattcctgaaggtggtcctaaca tcagtaggttatgggaggagctaggaatattcctgaaggtggtcctaaca tcagtaggttatgggaggacctaggaatattcctgaaggtggtcctaaca tcaacaggttacaggaggagctatgaatattcatgaaggtggtcctgacg tgtaggtgctaaataaacatatatgtagcatatgacccatgttcaccttg tgtaggtgctaaataaacatatatgtagcatatgacccatgttcaccttg tgtatgtgctaaataaacatgtatgtagcatatgacccatgttcaccttg catgcgtattgaacaaacatgcatgtaacatacgacccatgttcactttg gggtgcaaacttaacatttacgtgcattacaatttagacccttacatcaa gggtgcaaacttaacatttaaatgcattacaatttagacccttacctcaa ggatgcaaacttaacatttaaatgcattacgattTAG------------- gggtggagacttaacatttaaatgtattacaattaggccctatacgtcaa aaggtgaagcagagacacaaaggcattcaagtgtgcagcctctgtaaact aaggtgacgcagagacacaaaggcactcaagtgtgcagcctctgtaaact -------------------------------------------------- aaggtttttcag-gacacgaaggcgtgcaagtgcacagcctctgtaaact ggccagaagcagcccctgggcagtggtcttcttatcaggagaaagttact ggccagaagcagtccctgggcagtggtcttcttatcaggagaaagttact -------------------------------------------------- ggccagaaccagtccatggccggtggtct-cttatcaggagaaagttact gaaatcaatcatttggccaatcaaagctgtagttatggcttgtggaacag gaaatcaatcatttggccaatcaaagctgtagttatggcttgtggaacag -------------GGGccaagcaaagctgtagctatggcttgtggaacag gaaatcagtctcttgtccaatcaaagctgtagttatggctggtggaacag gggagtcagccagtaagtgtctggtggtggaggagctacaactgttttgc gggagtcagccagtaagtgtctggtggtggaggagctacaactgttttgc gggagtcagtcagtaagtgtctggtggtggaggagctacgactgttttac ggg-gtcagttagtcagcgtctggtg-tggatgagctgcaattgttttaa tattgcttatctcgaagccagagcttgtttagctgctagagaaaaaggaa tattgcttatcttgaggccagagcttgtttagctgctagagaaaaaggaa tattgcttatctcgaggccagagttgtttagctgctaaagaaaaaggaaa tattgcttatctcgaggccagtgcttgtttagctgttagagaaaaagaaa aaccttgtggcagttagaacatagtttattctttaagtgtaggaatgtgt aaccttgcggcagttagaacatagtttattctttaagtgtaggaatgtgt aaccttgtagcagttagaacatagtttattctttaagtataggaatatgt aaccttgtggcagttagaacatagtttattctttaagtgtaggggtgcgt gacttaacctttgcctggcatggccttaagtcctgttcataatttgatat gacttaacctttgcctggcatggcctgaagtcctgttcataatttggtat gacttaacctttgcctggcatggccttaagtcctgttcacaatttggtat gacttaacccttgcctggcatggccttaggtcctgtttataatttggtat attattgccacaaagagtctattctgtcaatctcatgacctctattttaa cttattgccacaaagagtctattctgtcaatctcatgatctctattttaa cttattgccacaaagagtctattatgtcaatctcatgatctctattttaa cttattgccacaaagagtccgttctgtcagtcttatgatctctattttaa cattaatgctggtcaattgttgtgtctaaaccatagaagagaggaggtac cattaatgctggtcaattgttgtgtctaaaccatagaagacaggaggtac cattaatgctggtcaattgttgtgtctaaaccatagaagagaggaggtat cattaatgctggtcagttgttgtgtctaaaccacaaaagggagggggtat aataaagtgtgtctgaccttctattccatcTTCTAGATTGTTCTGGATCC aataaagtgtgtctgaccttctattccatc-------------------- aataaagcgtgtctgaccttccattccatc-------------------- aatgaggcgtgtctgacctcccatcccgtc-------------------- CATCTTCTAGATTGTTCTGGATCC CTGAGCACAGTGATTGCCATGGCTGCACCGGTAGCCAGAGGTCCATGTCA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CTGAGCACAGTGATTGCCATGGCTGCACCGGTAGCCAGAGGTCCATGTCA GTCATGAAAGCAGccatcatggctgaggactccgtttttaaggtttctca ------------------atggctgaggactctgtttttaaggtttctca ------------------acggccgaggactcagtttttgaggtttctca ------------------atggccgggaactcagtttttaaggtttctc- GTCATGAAAGCAG gtgggTGGGGGGCGTGGGATTTCATCTTTAGTTTACAatatgc gtgggtggggggcgtaggatttcatctttagtttacaatatgc gtgggtgggggacttaggatttcatctttagtttacaatatgc tggggt tattgcttatcttgaggccagagcttgtttagctgctagagaaaaaggaa tattgcttatctcgaggccagagttgtttagctgctaaagaaaaaggaaa tattgcttatctcgaggccagtgcttgtttagctgttagagaaaaagaaa aaccttgtggcagttagaacatagtttattctttaagtgtaggaatgtgt aaccttgcggcagttagaacatagtttattctttaagtgtaggaatgtgt aaccttgtagcagttagaacatagtttattctttaagtataggaatatgt aaccttgtggcagttagaacatagtttattctttaagtgtaggggtgcgt gacttaacctttgcctggcatggccttaagtcctgttcataatttgatat gacttaacctttgcctggcatggcctgaagtcctgttcataatttggtat gacttaacctttgcctggcatggccttaagtcctgttcacaatttggtat gacttaacccttgcctggcatggccttaggtcctgtttataatttggtat attattgccacaaagagtctattctgtcaatctcatgacctctattttaa cttattgccacaaagagtctattctgtcaatctcatgatctctattttaa cttattgccacaaagagtctattatgtcaatctcatgatctctattttaa cttattgccacaaagagtccgttctgtcagtcttatgatctctattttaa gtgggTGGGGGGCGTGGGATTTCATCTTTAGTTTACAatatgc gtgggtggggggcgtaggatttcatctttagtttacaatatgc gtgggtgggggacttaggatttcatctttagtttacaatatgc tggggt chr17:56774348-56774495 Alignment Human, Chimp, Rhesus, AluSx consensus, donor GGGATGATTTGGATAGCAATTTTTGGATGGAAATCATAGTTTTAAGAAAG GGGATGATTTGGATAACAATTTTTGAATGGAAATCACAGTTTTAAGAAAG GGGATGATTTACATAACAATTTTTGAGTGGGGATCATAGTTTTAAGAAAG TTCCGAGGCCACAACTTTCTAGATATGATAGACAGAAAAGTGATTATGAG TTCCGAGGCCACAACTTTCTAGATATGATAGACAGAAAAGTGATTATGAG TTCCAAGACCACAGCTTTTTAGAAACTATTGACAGAAAAGTGACTATGAG ACGTGGACAGGCAGTGGGGGCAATCATGAACTTCGGACAGTGGTTTAGGG ACGTGGACAGGAAGTGGGGGCAATCATGAACTTAGGACAGTGGTTTAGGG ATGTGGACAGACAATGGAGTAAATAATGAACTTAGGACAATGGTTTAGGG CTTGGttcttttgagacagagtctcagtctttcgcc----caggctggagtaca CTTGGttcttttgagacagagtctcagtctttcgcc----caggctggagtaca C----ttcttttgaga----tggaatctctttagct----cgggctgga----- tgaga----cggagtctcgctctgtcgcccaggctggagtgca gtggtgtg---atctc--ggctcactgcaacctccacccctcagggttcaagcaa gtg--gtg---tgatctcggctcactgcaacctccaccccccagggttcaagcaa gtgcagtggcaagatctcggctcactgcaacccctgccccctgggttcaagaga- gtggcgcg---atctc--ggctcactgcaacctccgcctcccgggttcaagcga ttctcctgcctcagcctcctgagtagctgggactacaggcatgcaccacc ttctcctgcctcagcctcctgagtagctgggactacaggcatgcaccacc ttcttctgcctcagcctcctgagtatctgggactacaggcatgcaccacc ttctcctgcctcagcctcccgagtagctgggattacaggcgcgcgccacc acacctggctaatttttgtatttttagtacagacgaggtttcacta-------AATC acacctggctaatttttgtatttttagtacagacgaggtttcact acacctgactaatttttgtagttttagtagagatggggtttcactacgttggc---- acgcccggctaatttttgtatttttagtagagacggggtttcaccatgttggc---- TA-------ATTC --TCCATTCAGAAGCTACTCTGGCACCATACACAACGGTGCACAATTGAAGG ---------------------------------------------------- ---------------------------------------------------- TCTCCATTCAGAAGCTACTCTGGCACCATACACAACGGTGCACAATTGAAGG GCTTGTTCTGCTCCTCCACATGGCACCTTTAGAAACGTCACTTCCCCACC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GCTTGTTCTGCTCCTCCACATGGCACCTTTAGAAACGTCACTTCCCCACC TTGTGTGGCAACAGCCTTGGCCAACGTGCTTATGAAGAGCCATGGcaggc ---------------------------------------------caggc ---------------------------------------------caggc TTGTGTGGCAACAGCCTTGGCCAACGTGCTTATGAAGAGCCATGGCAG tggtcttgaactcctgacctcaggtgatccacccacatcagcctcccaaa tggtgtcaaactcctgacctcaggtgatccctccacatcagcctcccaaa tggtctcgaactcctgacctcaggtgatccgcccgcctcggcctcccaaa gtgctgggattacaggcatgagccaccgtgcccagcCTAGGGCCTGGTTC gtgctgggattacaggcgtgagctgccgtgcccagccTAGGGCCTGGTTC gtgctgggattacaggcgtgagccaccgcgcccggcc TTAAGAACGCCATTCCCTTCTTGATCCTCAGGCCCAGTGAG TTAAGCATGTCATTTCCTTCTTGATCCTCAGGCCCAGTGAG chr17:56774348-56774495 Alignment CTTGGttcttttgagacagagtctcagtctttcgcc----caggctggagtaca CTTGGttcttttgagacagagtctcagtctttcgcc----caggctggagtaca C----ttcttttgaga----tggaatctctttagct----cgggctgga----- tgaga----cggagtctcgctctgtcgcccaggctggagtgca gtggtgtg---atctc--ggctcactgcaacctccacccctcagggttcaagcaa gtg--gtg---tgatctcggctcactgcaacctccaccccccagggttcaagcaa gtgcagtggcaagatctcggctcactgcaacccctgccccctgggttcaagaga- gtggcgcg---atctc--ggctcactgcaacctccgcctcccgggttcaagcga Human-specific RDs - donor and acceptor greater th each other or on other chromosome chr21:31838499-31838601 Alignment Human, chimp, rhesus, AluSx consensus, donor gagggagatggtctcaaaaaataaataa-----------taaataaataaa--taaaAATAGG GAGGGAGAcGGTCTCAAAAAATAAATAA-----------TAAATAAATAAA--TAAAAATAGG GAGAcGGTCTCAAAAAATAAATAAatatatataaaTAAATAAATAAAttTAAAAATAGG CCACTTgtggtggctcacgcctgtaatcccagcactttgggaggcccagg CCACgTGTGGTGGCTCACGCCTGTAATCCCAGCACTTTGGGAGGCCCAGG CCAggTGcGGTGGCTCACaCCTGTAATCCCAGCACTTTGGGAGGCCCAGG gcggtggctcacgcctgtaatcccagcactttgggaggccgagg taggcagattacatgaggtcaggaTGAAAAGCCCATTTCTTTCTCAAAAG TAGGCAGATTACATGAGGTC------------------------------ cAGGCAGATcACATGAGGTC------------------------------ cgggcggatcacctgaggtc------------------------------ ATGAAAAGCCCATTTCTTTCTCAAAAG GGCCACGATCCCTCTTGCTGTCCCAGACCACCAGAGCTAACATTTGGTTC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GGCCACGATCCCTCTTGCTGTCCCAGACCACCAGAGCTAACATTTGGTTC CGGTGAAATGGAAACCTCGAAATGACGAaggagttcaagagcagcctggc ----------------------------AGGAGTTCAAGAGCAGCCTGGC ----------------------------AGGAGTTCAAGAGCAGCCTGGC ----------------------------aggagttcgagaccagcctggc CGGTGAAATGGAAACCTCGAAATGACGA caacatggtgaaa------ccccacccctac-aaaaatacaaaaattagccaggcac CAACATGGTGAAA------CCCCACCCCTAC-AAAAATACAAAAATTAGCCgGGCAC CAACATGGTGAAActgaaaCCCCAtCCCTAC-AcAAATACAAAAATTAGCCgGGCAC caacatggtgaaa------ccccgtctctactaaaaatacaaaaattagccgggc-- gatggtgggcgcc---tgtaatcccagctactcaggaggctgaggcaggagaa GATGGTGGGCGCC---TGTAATCCCAGCTACTCAGGAGGCTGAGGCAGGAGAA aATGGTGGGCaCC---TGTAATCCCAGCTACTCAGGAGGCTGAGGCAGGAGAA g-tggtggcgcgcgcctgtaatcccagctactcgggaggctgaggcaggagaa tcacttgaaccccggtggcaaaggttgcagtcagctgagatcacgccatt TCACTTGAACCCCGGTGGCAAAGGTTGCAGTCAGCTGAGATCgCGCCATT TCACTTGAACtCaGGTGGCAAAGGTTGtAGTgAGCTGAGATtgCaCCAcT tcgcttgaacccgggaggcggaggttgcagtgagccgagatcgcgccact gcactccagcctgggtaacagagcaagactccgtctcaaaataaataaat GCACTCCAGCCTGGGTAACAGAGCAAGACTCCGTCTCAAAATAAATAAAT GCACTCCAGCCTGGGTAACAGAGCAAGACTCCGTCTCAAAATAAATAAAT gcactccagcctgggcgacagagcgagactccgtctca aaacaagcaaacaaaCAGGCAGTCTAACAGAGCAGCTGGGCATGgttatg AAACAAGCAAACAAACAGGCAGTCTAACAGAGCAGCTGGGCATGGTTATG AAAt----AAACAAACAGGCAGTCTAACAGAGCAGCTGGGCATGGTTATG Human-specific RDs - donor and acceptor greater than 5 kb from each other or on other chromosome chr15:84200277-84200858 Alignment Human, chimp, rhesus, MSTA consensus, donor GATTTTATTATTTTAAAGTGATGAGATAATTG GATTTTATTATTTTAAAGTGATGAGATAATTG ATTTTATTATTTTAAAGTGATGAGATAATTG AAAATAAAAA-CATTTCTCCAGAAACAAGATTATTGAAATACAAAATTTTC AAAATAAAAAaCATTTCTCCAGAAACAAGATTATTGAAATACAAAATTTTC AAAATAAAAA-CATTTCTCCAGAAACAAGATTATTGAAATAtAAAATTTTC CCAACAATTGTTGAAACCTGGCATCTCTAAAATTATATATAATGCTtgat CCAACAATTGTTGAAACCTGGCATCTCTAAAAgTATATATAATGCTTGAT CCcAaAATTGTTGAAACtTGGCATCTCTAAAAaTAcATAcAATGtTTGAT tgat atggtttagatctgtgtccctgctgaaatctcatgtcggatagtaatcct ATGGTTTAGATCTGTGTCCCTGCTcAAATCTCATGTCGGATAGTAATCCT ATGGTTTAGATCTGTGTCCCTGCTcAAATCTCATGTCaGATAGTAATCCc atggtttggatctgtgtccccacccaaatctcatgttgaattgtaatccc cagtgttggaggtggggcctggtgggaggtgattggatcatgggggcaga CAGTGTTGGAGGTGGGGCCTGGTGGGAGGTGATTGGATCATGGGGGCAGA CAGTGTTGGAGGTGGGGCCTGGTGGGAGGTGATTGGATCATGGGG-CAGA cagtgttggaggtggggcctggtgggaggtgattggatcatgggggtgga tttctcatgaatggtttagcatcattcttcagatgctgttgtcatgataa TTTCTCATGAATGGTTTAGCATCATTCTTCAGATGtTGTTGTCgTGATAA TTTCTCATGAATGGTTTAGCAcCATcCTTttGATGCcGTTtTCATGATAg tttctcatgaatggtttagcaccatccccttggtgctgtcctcgtgatag tgagtgaattctcacgagatctggtcatttaaaagtatgtagcacctccc TGAGTGAATTCTCACGAGATCTGGTCATTTAAAAGTgTGTAGCACCTCCC TGAGTGAATTCTCACcAGATCTGGTCATTTAAAAGTgTGTAGCACCTCCC tgagtgagttctcgtgagatctggttgtttaaaagtgtgtggcacctccc tctttcctctc--ttgcttctgctcctaccatgtgagacaactcacgctctc TCTTTCCTCTC--TTGCTTCTGCTCCTACCATGTGAGACAACTCACGCTCTC TCTTTCCTCTC--TTGCTTCTGCTCCTACCATGTGAGACAACTCgCcCTCTC ccctcgctctctcttgctcctgctctggccatgtgacgtgcctgctcccc-- tcctcctttgccttccgccatgattgaa-gtAAAAAAAAAAAAAAAAAGAA TCCTCCTTTGCCTTCCGCCATGATTGAAAGT-------------------- TCCTCCTTTGCCTTCtGCCgTGATTGAAAGT-------------------- -----cttcgccttccgccatgattgtaagt-------------------- GAA AAGATGATGTGGTTCCTAGGAGATAGTTAAGTCTTAGCAGGGAACCAAAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAGATGATGTGGTTCCTAGGAGATAGTTAAGTCTTAGCAGGGAACCAAAG ATACTTTCAGTTCTAAATCCAATGTGTGCTGCTGACTCTTACCCTTCCTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ATACTTTCAGTTCTAAATCCAATGTGTGCTGCTGACTCTTACCCTTCCTG TTATTCAGAAGAGAGAAGGAGGGAGAGTGCAAAGAAGTTCCGCTGTTGAT tttctcatgaatggtttagcatcattcttcagatgctgttgtcatgataa TTTCTCATGAATGGTTTAGCATCATTCTTCAGATGtTGTTGTCgTGATAA TTTCTCATGAATGGTTTAGCAcCATcCTTttGATGCcGTTtTCATGATAg tttctcatgaatggtttagcaccatccccttggtgctgtcctcgtgatag tctttcctctc--ttgcttctgctcctaccatgtgagacaactcacgctctc TCTTTCCTCTC--TTGCTTCTGCTCCTACCATGTGAGACAACTCACGCTCTC TCTTTCCTCTC--TTGCTTCTGCTCCTACCATGTGAGACAACTCgCcCTCTC ccctcgctctctcttgctcctgctctggccatgtgacgtgcctgctcccc-- GAA AAGATGATGTGGTTCCTAGGAGATAGTTAAGTCTTAGCAGGGAACCAAAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAGATGATGTGGTTCCTAGGAGATAGTTAAGTCTTAGCAGGGAACCAAAG ATACTTTCAGTTCTAAATCCAATGTGTGCTGCTGACTCTTACCCTTCCTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ATACTTTCAGTTCTAAATCCAATGTGTGCTGCTGACTCTTACCCTTCCTG TTATTCAGAAGAGAGAAGGAGGGAGAGTGCAAAGAAGTTCCGCTGTTGAT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTATTCAGAAGAGAGAAGGAGGGAGAGTGCAAAGAAGTTCCGCTGTTGAT ACCCGAGCATGACATAGCAGCTAGTGTTTTGCTGAATTGTGATGAAGGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACCCGAGCATGACATAGCAGCTAGTGTTTTGCTGAATTGTGATGAAGGAA TGTTGACAACCTTTTCAAAACTTACAAGGAAAGGGACTCTGTTGGAGGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGTTGACAACCTTTTCAAAACTTACAAGGAAAGGGACTCTGTTGGAGGAA CTCAAAGAAAAAAGTATCCATTGAAAGGATAAGTTAGTATTTATATTTTA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CTCAAAGAAAAAAGTATCCATTGAAAGGATAAGTTAGTATTTATATTTTA GTGCAATTGTGTGGAATTGGTTTGGAAATTTACACACTGTCACTGAGGTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GTGCAATTGTGTGGAATTGGTTTGGAAATTTACACACTGTCACTGAGGTG ACAAAAAGAAATGTCTTAATTTTCTGTAATTGTTTTATTTCTCACAGTCT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACAAAAAGAAATGTCTTAATTTTCTGTAATTGTTTTATTTCTCACAGTCT TCTACTTGCTCAGTAGACCGAAGTTAGGTTGGAATGGAGAGGACATTGTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCTACTTGCTCAGTAGACCGAAGTTAGGTTGGAATGGAGAGGACGTTGTT TAACCATTAACAATGTCTTTGTCTCCTTCAGTCTATATAGTGTATTTTCC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TAACCATTAACAATGTCTTTGTCTCCTTCAGTCTATATAGTGTATTTTCC ATATTTAGATATCCTTTAAATAAATGCTAATTTTCACATTTAAAAAAAAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ATATTTAGATATCCTTTAAATAAATGCTAATTTTCACATTTA AAAAAAAGAAAGAaagttttctgaggcttccccagaagcaga--agctgcta -----------------TTTCTGAGGCTTCCCCAGAAGCAGA--AGCTGCTA -----------------TTTCTGAGGCTTCCCCAGAAGCAGA--AGCTGCTA -----------------ttcctgaggcctccccagaagccgagcagatgcca tgcttcctgtacagcctgcagcactgtgagccaatttaacctcttttctt TGCTTCCTGTACAGCCTGCAGaACTGTGAGCCAATTTAACCTCTTTTCTT TGCTTCCTGTACAGCgTGCAGaACTGTGAGaCAATTaAACCTCTTTTCTT tgcttcctgtacagcctgcagaaccgtgagccaattaaacctcttttctt TATAAATTACCCAGTCTCAGGTATTTCTTTATACCACTGTGAGAACGGAC tataaattacccagtctcaggtatttctttatagcaatgcgagaacggac TATAAATTACCCAGTCTCAGGTATTTCTTTATACCACTGTGAGAACGGAC tataaattacccagtctcaggtatttctttatagcaatgcgagaacggac taatacaATGTTGATGGTGTAATTTTTTTT---CAAATTCTTGATTCTGAAAA TAATACAATGTTGATGGTGTAATgTTTTTT---CAAATTCTTGATTCTGAAAA TAAcACAATGTTGATGaggtaatttTTTTTTTTCAAATTCcTGATTCTGAAAA taataca chr8:129173886-129174220 Alignment Human, chimp, rhesus, MADE1 consensus, donor GGGAAGCTGCAAAGAACCCTTAGGCTCAGAATTTCCTGCTGTCAGCCAGC GGGAAGCTGCAAAGAACCCTTAGGCTCAGAATTTCCTGCTGTCAGCCAGC GGGAAGCTGCAAAGAACCCTTAaGCTCAGAATTTCCaGCTGTCAGCaAGt CCCCCTGCTGTTTCCCATTTATTTTTCTCTATCTCCTTTTCCATCTCCCC CCCCCTGCTGTTTCCCATTTATcTTTCTCTATCTCCTTTTCCATCTCCCC CCCCCTGCcGTgTCtCATTTATTTTTCTCTATgTCCTTTTCCATCTCCCC TTCCAGCACCTTCTGAAACTCCCTAGTCCTGTACTACCAACACACCAACC TTCCAGCACCTTCTGAAACTCCCTAGTCCTGTACTACCAACACACCAACC TTCCAGCACCTTCTGAAACTCtCTAGTCtTGTACTACCAACACACCAACC TTTGCTTAATTGTCACGTCAGACAGATGGCTCAGGTGTCCCCAGCTCCCT TTTGCTTAATTGTCACGTCAGACAGATGGCTCAGGTGTCCCCAGCTCCCT TTTGCTTAATTGTCACaTCAGACAGATGGCcCAGGTGTCtCCAGCTCCCT GAAGCTCTTCCCTTCCCCTCCCCTGGGCAGGGGCCTCAGGCCTTCCTCTG GAAGCTCTTCCCTTCCCCTCCCCTGGGCAGGGGCCTCAGGCCTTCCTCTG GAAGCTCTTCCCTTCCCCTtCCCTGGGCAGGGGCCTCAGGCCTTCCTCTG ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTAttaggttg----gtgcaaaag ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTATTAGGTTG----GTGCAAAAG ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTATTAGGTTGcagatcGCA---- ttaggttg----gtgcaaaag --taa--ttgcag-----------tttttgccattacctttaatggca --TAA--TTGCAG-----------TTTTTGCCATTAaangtaatggta ATTAcTTTTGCAgCAACCTAAtaACTTTTGC----------------- -------------------------------------------------- aaaantgtaattatttttgaattaaattaataatatggataatgggaggt -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- gggatggattagttagaggaaggtttgagagatatgattaggggagggga -------------------------------------------------- -------------------------GCCCCGGCACCCTGGCC agggaagagattaagggagttgggg----------------- ------------------------------------------ GCCCCGGCACCCTGGCC ATTGGCCCCTGGACAGCTGTTCACTCCCTTCTCAGGCTTGCTGGGGACAC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GTTGGCCCCTGGACAGCTGTTCACTCCCTTCTCAGGCTTGTTGGGGACAC ATACGTCATGCCCTGAAGCGTTCCGGAACCGGTAGGGGCTGCCTGTCCTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACACGTCATGCCCTGAAGCGTTCCGGAACCGGTAGGGGCTGCCTGTCCTG CCACTCACCCACTCCAGCTAGGAACTCCTCAGTGGGCAAGATAATTGAGC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CCACTCACCCACTCCAGCTAGGAACTCCTCAGTGGGCAAGATAATTGGGC CCAGGTTGAATTATGACGTTCACAGGTAAGAAGCAGGGTTCAGATGAGGG chr8:129173886-129174220 Alignment Human, chimp, rhesus, MADE1 consensus, donor GGGAAGCTGCAAAGAACCCTTAGGCTCAGAATTTCCTGCTGTCAGCCAGC GGGAAGCTGCAAAGAACCCTTAGGCTCAGAATTTCCTGCTGTCAGCCAGC GGGAAGCTGCAAAGAACCCTTAaGCTCAGAATTTCCaGCTGTCAGCaAGt CCCCCTGCTGTTTCCCATTTATTTTTCTCTATCTCCTTTTCCATCTCCCC CCCCCTGCTGTTTCCCATTTATcTTTCTCTATCTCCTTTTCCATCTCCCC CCCCCTGCcGTgTCtCATTTATTTTTCTCTATgTCCTTTTCCATCTCCCC TTCCAGCACCTTCTGAAACTCCCTAGTCCTGTACTACCAACACACCAACC TTCCAGCACCTTCTGAAACTCCCTAGTCCTGTACTACCAACACACCAACC TTCCAGCACCTTCTGAAACTCtCTAGTCtTGTACTACCAACACACCAACC TTTGCTTAATTGTCACGTCAGACAGATGGCTCAGGTGTCCCCAGCTCCCT TTTGCTTAATTGTCACGTCAGACAGATGGCTCAGGTGTCCCCAGCTCCCT TTTGCTTAATTGTCACaTCAGACAGATGGCcCAGGTGTCtCCAGCTCCCT GAAGCTCTTCCCTTCCCCTCCCCTGGGCAGGGGCCTCAGGCCTTCCTCTG GAAGCTCTTCCCTTCCCCTCCCCTGGGCAGGGGCCTCAGGCCTTCCTCTG GAAGCTCTTCCCTTCCCCTtCCCTGGGCAGGGGCCTCAGGCCTTCCTCTG ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTAttaggttg----gtgcaaaag ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTATTAGGTTG----GTGCAAAAG ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTATTAGGTTGcagatcGCA---- ttaggttg----gtgcaaaag --taa--ttgcag-----------tttttgccattacctttaatggca --TAA--TTGCAG-----------TTTTTGCCATTAaangtaatggta ATTAcTTTTGCAgCAACCTAAtaACTTTTGC----------------- -------------------------------------------------- aaaantgtaattatttttgaattaaattaataatatggataatgggaggt -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- gggatggattagttagaggaaggtttgagagatatgattaggggagggga -------------------------------------------------- -------------------------GCCCCGGCACCCTGGCC agggaagagattaagggagttgggg----------------- ------------------------------------------ GCCCCGGCACCCTGGCC ATTGGCCCCTGGACAGCTGTTCACTCCCTTCTCAGGCTTGCTGGGGACAC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GTTGGCCCCTGGACAGCTGTTCACTCCCTTCTCAGGCTTGTTGGGGACAC ATACGTCATGCCCTGAAGCGTTCCGGAACCGGTAGGGGCTGCCTGTCCTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACACGTCATGCCCTGAAGCGTTCCGGAACCGGTAGGGGCTGCCTGTCCTG CCACTCACCCACTCCAGCTAGGAACTCCTCAGTGGGCAAGATAATTGAGC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CCACTCACCCACTCCAGCTAGGAACTCCTCAGTGGGCAAGATAATTGGGC ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTAttaggttg----gtgcaaaag ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTATTAGGTTG----GTGCAAAAG ACTGATCCAGCCCACCTCCCAGTGTCCATACTATTAGGTTGcagatcGCA---- ttaggttg----gtgcaaaag CCAGGTTGAGTTATGACGTTCACAGGTAAGAAGCAGGGTTCAGATGAGGG CTGGGTCTACAGCCAAGTGTGGGAGAGCTGGTGAAAGCCTTGAGAGAGGC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CTGGGTCTACAGCCAAGTGTGGGAGAGCTGGTGAAAGCCTTGCGAGAGGC AGAGACTGGCCAGCCTCACCCTGCATTCCCAATCCCCTCCTCTTTGTCAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AGAGACTGGCCAGCCTCACCCTGCATTCCCAATCCCCTCCTCTTTGTCAA AATCTTACTCTCAGCATGGtgccattacctttaatggcaaaaactgcaat --------------------------------AATGGCAAAAACTGCAAT -------------------------------------------------- ---------------------------------------aaaaccgcaat AATCTTACTCTCAGCATGGTGC tatttttgcaccaacctaaATACTTTTGCACCGCCAGGAGATCTCCTGCC TAcTTTTGCACCAACCTAAtaACTTTTGCACCGCCAGGAGATCTCCTGCC -----------------------------ACaGCCAaGAGATCTtCTGCC tacttttgcaccaacctaa ATCTATTCAGTCTTCCATCCCGCTCTCTGGGGCTTTATTCTTTCTGTTCT ATCTATTCAGTCTTCCATCCCGCTCTCTGGGGCTTTATTCTTTCTGTTCT ATCTgcTCAGTCTTCCcTCCtGCTCTCTGGGGCTTTATTtTTTCTGTTCT TTCTGCTTCTTGCTGCGCACGGTGCCCCCACCTCCTGTGGCTGAAATGCT TTCTGCTTCTTGCTGCcCACGGTGCCCCCACCTCCTGTGGCTGAAATGCT TTCTGtTTCTTGCTGtcCgtGGTGCCCCCACCTCCTGTGGCTGAAATtCT GCCCTCTCCCATCCTGCCCAGATGCCTCTTCCACCAAGCTTTTCTGACTG GCCCTCTCCCATCCTGCCCAGATGCCTCTTCCACCAAGCTTTTCTGACTG GCCCTCTCCtATCCTGCCCAGATGCCTCTTCCACCAAGCTTTctcaACTG CCGCATCTGGAATAATATATATATGCAACTTTAAGATCTGTCTTTCTTTT tCGCATCTGGAATAATATATATATGCAACTTTAAGATCTGTCTTTCTTTT CCaCATCTGGAATAATActTgTATGCAACTTTAAGATCTcTCTTTCTTTT TTGATCTTTTC---ATATTTTTTTATTTCTATTTTGGTTATTTGCTGCCATGT TTGATCTTTTC---ATATTTTTTTATTTCTATTTTGGTTATTTGCTGCCATGT TTGgTCTTTTCttttcttttcTTTTTTTCTATTTTGGTTATTTGCTGCCATGT CCAGGTTGAGTTATGACGTTCACAGGTAAGAAGCAGGGTTCAGATGAGGG CTGGGTCTACAGCCAAGTGTGGGAGAGCTGGTGAAAGCCTTGAGAGAGGC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CTGGGTCTACAGCCAAGTGTGGGAGAGCTGGTGAAAGCCTTGCGAGAGGC AGAGACTGGCCAGCCTCACCCTGCATTCCCAATCCCCTCCTCTTTGTCAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AGAGACTGGCCAGCCTCACCCTGCATTCCCAATCCCCTCCTCTTTGTCAA AATCTTACTCTCAGCATGGtgccattacctttaatggcaaaaactgcaat --------------------------------AATGGCAAAAACTGCAAT -------------------------------------------------- ---------------------------------------aaaaccgcaat AATCTTACTCTCAGCATGGTGC tatttttgcaccaacctaaATACTTTTGCACCGCCAGGAGATCTCCTGCC TAcTTTTGCACCAACCTAAtaACTTTTGCACCGCCAGGAGATCTCCTGCC -----------------------------ACaGCCAaGAGATCTtCTGCC tacttttgcaccaacctaa ATCTATTCAGTCTTCCATCCCGCTCTCTGGGGCTTTATTCTTTCTGTTCT ATCTATTCAGTCTTCCATCCCGCTCTCTGGGGCTTTATTCTTTCTGTTCT ATCTgcTCAGTCTTCCcTCCtGCTCTCTGGGGCTTTATTtTTTCTGTTCT TTCTGCTTCTTGCTGCGCACGGTGCCCCCACCTCCTGTGGCTGAAATGCT TTCTGCTTCTTGCTGCcCACGGTGCCCCCACCTCCTGTGGCTGAAATGCT TTCTGtTTCTTGCTGtcCgtGGTGCCCCCACCTCCTGTGGCTGAAATtCT GCCCTCTCCCATCCTGCCCAGATGCCTCTTCCACCAAGCTTTTCTGACTG GCCCTCTCCCATCCTGCCCAGATGCCTCTTCCACCAAGCTTTTCTGACTG GCCCTCTCCtATCCTGCCCAGATGCCTCTTCCACCAAGCTTTctcaACTG CCGCATCTGGAATAATATATATATGCAACTTTAAGATCTGTCTTTCTTTT tCGCATCTGGAATAATATATATATGCAACTTTAAGATCTGTCTTTCTTTT CCaCATCTGGAATAATActTgTATGCAACTTTAAGATCTcTCTTTCTTTT TTGATCTTTTC---ATATTTTTTTATTTCTATTTTGGTTATTTGCTGCCATGT TTGATCTTTTC---ATATTTTTTTATTTCTATTTTGGTTATTTGCTGCCATGT TTGgTCTTTTCttttcttttcTTTTTTTCTATTTTGGTTATTTGCTGCCATGT tatttttgcaccaacctaaATACTTTTGCACCGCCAGGAGATCTCCTGCC TAcTTTTGCACCAACCTAAtaACTTTTGCACCGCCAGGAGATCTCCTGCC -----------------------------ACaGCCAaGAGATCTtCTGCC tacttttgcaccaacctaa chr13:81567317-81567414 Alignment Human, chimp, rhesus, Tigger3b consensus, donor aatactatgcagtcattaaaaagaatgaaagcatgtcctttgcagcaaca AcTACTATGCAGTCATTAAAAAGAATGAAAGCATGTCCTTTGCAGCAACA ATACTATGtAGTCATTAAAAAGAATGAgAGCATGTCCTTTcCAGCAACA tggatggagctata--gaccattatcctaagtgatctaagtcaaaaatgaaa TGGATGGAGCTATA--GACCATTATCCTAAGTGATCTAAGgCAAAAATGAAA TGGATGGAGCTATAtaGACtATTATCCTAAGcaATCTAAGgCAAAAATGAAA aaccaaatttcatattttcttacttataaatggaagctaaacaatggaaa AACCAAATTTCATATTTTCTTACTTATAAATGGAAGCTAAACAATGGAAA AACCAAATTTCATATTTTCTTACTTATAAATGGAAGCTAAACAATGGAAA cacatggatacaaagagaa---caacagacactggggcctacttcggggtaga CACATGGATACAAAGAGAAgaaCAACAGACACTGGGGCCTACTTgGGGGTgGA CACATGaATACcAAGagaAGAACAACAGACACTGGGGCCTACTTgaGGGTgGA gaatgggaggagaaagaagg-------------------------- GAATGGGAGGAGAAAGAAGG-------------------------- GAATGGGAGGAGAAAGAAGgttttatttatttatttatttatttat -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ttttttttttttttgagacagagtctggctctgccgcccaggctggagtg -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- cagtggccggatctcagctcactgcaagctccgcctcccgggttcacgcc -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- attctcctgcctcagcctcccgagtagctgggactacaggcgcccgccac -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- cgcgcccggctagttttttgtattttttagcagagacggggtttcaccgt -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- gttagccaggatggtctcgatctcctgacctcgtgatccgcccgtctcgg ------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------- cctcccaaagtgctgggattacaggcttgagccaccgcgcccggccgaaagaagG ttttaaaaaatacctattgagtactatgct TTTTAAAAAATACCTATTGAGTACTATGCT TTTTAAAA-ATACCTATTGgGTgCTATGCT tattatcagggtgactaaaatatctatacaccaaatccccatgacacata TATTATCAGGGTGACTAAAATATCTATACACCAAATCCCCATGACACATA TgTTATCAGGGTGACTgAAATATCTATACACCAAATCCCCATGACACATA ctttatctacataacaatcttgcacatgtgccctaaacctaaaataaaag CTTTATtTACATAACAATCTTGCACATGTGCCCTAAACgTAAAAgAAAAG CTTTATCTAtATAACAATCTTGCACATGTGCCCTAAACCTAAAATAAAAa ttaaaaaacaaaaacatggtgcccttaaactacactagattttttaaaat ttttaaaaaatacctattgagtactatgct TTTTAAAAAATACCTATTGAGTACTATGCT TTTTAAAA-ATACCTATTGgGTgCTATGCT attttttcctttttcagtagtacattaatcttac---aacttttttactctct ATTTTTTCCTTTTTCAGTAGTACATTAATCTTAC---AACTTTTTTACTCTCT ATTTTTTCtcTTTTCAGTAGTACATTAATCTTACtacAACTTTTTTACTCTCT cgctaaatttttttt--actattttattcctttgttataacacttagcttaa CGCTAAATTTTTTTT--ACTATTTTATTCCTTTGTTATAACACTTAGCTTAA CcctatattTTTTTTTTACTATTTTATTCCTTTGTaATAACACTTAGCTTAA actcttttgtaataacacttagcttaa aacacacaattgtggtgctgaacaaatatattttctttctttatattctt AACACACAATTGTGGTGCTGAACAAATATATTTTCTTTCTTTATATTCTT AgCACACA-TTGTGGTGCTGtattACAAATgTATTTTCTTTCTTTATATT aacacaaacacattgtacagctgtacaaaaatattttctttctttatatc ---actgtattgacttttttatattctttaattaattaatt----aacttattttac -----TGTATTGACTTTTTTATATTCTttaaTTAATTAATTAATTAACTTATTTTAC CTcACTGTATTGACTTTTTTcTATTCTTTAATTAATTAATTAA----CTTATTTTAC ctta-----------ttctataagcttttttctatttttaaattattttttttttac ttttta-aaattttt---------------------------------gttaaaaagtaagacagaaacacacatattagctta TTTTTA-AAATTTTT---------------------------------GTTAAAAAGTAAGACAGAAACACACATATTAGCTTA TTTTTA-cATTTTTtaaaaattttaatattttactttttaaaaatttgGTTAAAAAGTAAGACAGAAACACACAcATTAcgTTA tttttaaactttttt---------------------------------gttaaaaactaagacacaaacacacacattagccta ggcctacactgtgttaggatcatcaatatccctgtcttcTGACGGATTTC GGCCTACACaGTGTTAGGATCATCAATATCCCTGTCTTCc---------- GGCCTACACaGTGTTAGcgTCATCA-TATCCCTGTCTTCT---------- ggcctacacagggtcaggatcatcaatatcactgtcttcc---------- GACGGATTTC CACTCTATTGTGATGAAAAGATTTGAAAGATCTTTTTTTGAACTTCCAAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CACTCTATTGTGATGAAAAGATTTGAAAGATCTTTTTTTGAACTTCCAAG AAATTTCATTTACTATTTAAAAAAAACAAAAAAAAAAAtccctgtcttctacctctgcatctccagaggc--------------- --------------------------------------------------AgCTCTGCATCT-CAGAGGC--------------- --------------------------------------------------atctcaaCATCTCCAGAGGC--------------- --------------------------------------------------acctccacatct--------tgtcccactggaagg AAATTTCATTTACTATTT -----------aataccacgcatggagtagtcatctctatg---- -----------AATACCACGCATGGAGTAGTCATCTCTAcG---- -----------AATACCgCaCATGGAGTAGTCATCTCTATG---- tcttcaggggcaataacacgcatggagctgtcatctcctatgata acaacaatgacttctggaatacctcttgaaggacatgcctggggaggttt------ ACAACAATGACTTCTGGAATACCTCTTGAAGGACATGCCTGGGGAGGTTT------ ACAACAAaGACTTCTGGAATACCTCTTGAAGGACATGCCTGaGGAtGTTT------ acaatgccttcttctggaatacctcctgaaggacctgcctgaggctgttttacagt tatagttaacatc-----------t-ataagtagaaagagtacactc-aaaataacaataaaa TATAGTTAACATC-----------T-ATAAGTAGAAAGAGTACACTC-AAAATAACAATAtAA TATtGTTAACATC-----------T-ATAAGTAGAAgGAGTACACTC-AAAATAACAATAAAA ta-----------acttttttttttaataagtagaaggagtacactctaaaataacgataaaa tgtacagtataataaatacataaaccagtaacatagttgtt-at---cattatt cgctaaatttttttt--actattttattcctttgttataacacttagcttaa CGCTAAATTTTTTTT--ACTATTTTATTCCTTTGTTATAACACTTAGCTTAA CcctatattTTTTTTTTACTATTTTATTCCTTTGTaATAACACTTAGCTTAA actcttttgtaataacacttagcttaa aacacacaattgtggtgctgaacaaatatattttctttctttatattctt AACACACAATTGTGGTGCTGAACAAATATATTTTCTTTCTTTATATTCTT AgCACACA-TTGTGGTGCTGtattACAAATgTATTTTCTTTCTTTATATT aacacaaacacattgtacagctgtacaaaaatattttctttctttatatc -----TGTATTGACTTTTTTATATTCTttaaTTAATTAATTAATTAACTTATTTTAC CTcACTGTATTGACTTTTTTcTATTCTTTAATTAATTAATTAA----CTTATTTTAC ctta-----------ttctataagcttttttctatttttaaattattttttttttac ttttta-aaattttt---------------------------------gttaaaaagtaagacagaaacacacatattagctta TTTTTA-AAATTTTT---------------------------------GTTAAAAAGTAAGACAGAAACACACATATTAGCTTA TTTTTA-cATTTTTtaaaaattttaatattttactttttaaaaatttgGTTAAAAAGTAAGACAGAAACACACAcATTAcgTTA tttttaaactttttt---------------------------------gttaaaaactaagacacaaacacacacattagccta ggcctacactgtgttaggatcatcaatatccctgtcttcTGACGGATTTC GGCCTACACaGTGTTAGGATCATCAATATCCCTGTCTTCc---------- GGCCTACACaGTGTTAGcgTCATCA-TATCCCTGTCTTCT---------- ggcctacacagggtcaggatcatcaatatcactgtcttcc---------- GACGGATTTC CACTCTATTGTGATGAAAAGATTTGAAAGATCTTTTTTTGAACTTCCAAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CACTCTATTGTGATGAAAAGATTTGAAAGATCTTTTTTTGAACTTCCAAG AAATTTCATTTACTATTTAAAAAAAACAAAAAAAAAAAtccctgtcttctacctctgcatctccagaggc--------------- --------------------------------------------------AgCTCTGCATCT-CAGAGGC--------------- --------------------------------------------------atctcaaCATCTCCAGAGGC--------------- --------------------------------------------------acctccacatct--------tgtcccactggaagg AAATTTCATTTACTATTT -----------aataccacgcatggagtagtcatctctatg---- -----------AATACCACGCATGGAGTAGTCATCTCTAcG---- -----------AATACCgCaCATGGAGTAGTCATCTCTATG---- tcttcaggggcaataacacgcatggagctgtcatctcctatgata acaacaatgacttctggaatacctcttgaaggacatgcctggggaggttt------ ACAACAATGACTTCTGGAATACCTCTTGAAGGACATGCCTGGGGAGGTTT------ ACAACAAaGACTTCTGGAATACCTCTTGAAGGACATGCCTGaGGAtGTTT------ acaatgccttcttctggaatacctcctgaaggacctgcctgaggctgttttacagt tatagttaacatc-----------t-ataagtagaaagagtacactc-aaaataacaataaaa TATAGTTAACATC-----------T-ATAAGTAGAAAGAGTACACTC-AAAATAACAATAtAA TATtGTTAACATC-----------T-ATAAGTAGAAgGAGTACACTC-AAAATAACAATAAAA ta-----------acttttttttttaataagtagaaggagtacactctaaaataacgataaaa tgtacagtataataaatacataaaccagtaacatagttgtt-at---cattatt TGTACAGTATAATAAATACATAAACCAGTAACATAGTTGTT-AT---CATTATT TGTACAGTATAATAAATACATAAACCAGTAACATAGTTGTT-AT---CgTTATT agtatagtatagtaaatacataaaccagtaacatagtcgtttattatcattatc aaatattacatactgcacataattgtatgtgctatacctttataagactg aaatattacatactgcacataattgtatgtgctatacctttataagactg AAATATTACATACTGCACATAATTGTATGTGCTATACCTTTATAAGACTG AAATATTACATACTGCACATAATTGTATGTGCTATACCTTTATAAGACTG aagtattatgtactgtacataattgtatgtgctatacttttatacgactg gtggcacagtaggttcatttacatcattatcaccacaaacacaggagtaa GTGGCACAGTAGGTTCATTTACATCATTATCACCACAAACACAGGAGTAA GTGGCACAGTAGGTTCATTTACATCATTATCACCACAAACACAGGAGTAA gcagcgcagtaggtttgtttacaccagcatcaccacaaacacgtgagtaa tgtgttgcactatgac-ctaatgcagctacaatgtcaccaggcaatagaaa TGTGTTGCACTATGAC-CTAATGCAGCTACAATGTCACCAGGCAATAGAAA TGTGTTGCACTATaAC-aTAtgaCAGCcACAATGTCACCAGGCAATAGAAA tgcgttgcgctacgacgttacgatggctacgacgtcactaggcgataggaa tttttcagttccattataatcttatgggagcagagacttatatgtggtgc TTTTTCAGTTCCATTATAATCTTATGGGAGCAGAGACTTATATGTGGTGC TTTTTCAGTTCCATTATAATCTTATGGGAtCAGAGAtTTAcATGTGGTGC tttttcagctccattataatcttatgggaccaccgtcgtatatgcggtcc atcattgacaaaaacgtgggtatgtggtgcatgactgTACATATTAAAAT ATCATTGACAAAAACGTGGGTATGTGGTGCATGACTGTACATATTAAAAT ATCATcGAtAAAAACGTGGGTATGTGGTGCATGACTGTACATATTAAAAT gtcgttgaccgaaacgtcgttatgcggcgcatgactg TATTAGTTTTTCGGAAACTACAATTTAATAGCAAACTAATTCAAAATAGT TATTAGTTTTTCaGAAACTACAATTTAATAGCAAACTAATTCAAAATAGT TATTAGTcTTTTGGAAAtTACAATTTAATAGtAtAtTAATTCAAAATAGT AACTAAACAAATCAATGATCTAAAACATATTTGTTTTTATGGTAATATTA AACTAAACAAATCAATGATCTAAAACATATTTGTTTTTATGGTAATATTA AACaAAACAAATCAATcATCTAAAACATATTTcTTTTTATGGTAATATTA GTTAAACAAAGGAAG---AAAATGTTGGACCTATGTGACAATATGTTTGATTT GTTAAACAAAGGAAG---AAAATGTTGGACCTATGTGACAATATGTTTGATTT GTTAAACAAAGGAAGtacAAAATGTTGGgCCTATGTGAtAATATGTTTGATTT GTCAAAACTGATGTTTCTTCTGGACATTATATTCGATGGTTGGAC GTCAAAACTGATGTTTCTTCTGGACATTATATTCGATGGTTGGAC GTCAAAACTGATGTTTCTTCTGGACATTATATTtGATGGcTGGAC AAATATTACATACTGCACATAATTGTATGTGCTATACCTTTATAAGACTG AAATATTACATACTGCACATAATTGTATGTGCTATACCTTTATAAGACTG aagtattatgtactgtacataattgtatgtgctatacttttatacgactg gtggcacagtaggttcatttacatcattatcaccacaaacacaggagtaa GTGGCACAGTAGGTTCATTTACATCATTATCACCACAAACACAGGAGTAA GTGGCACAGTAGGTTCATTTACATCATTATCACCACAAACACAGGAGTAA gcagcgcagtaggtttgtttacaccagcatcaccacaaacacgtgagtaa tgtgttgcactatgac-ctaatgcagctacaatgtcaccaggcaatagaaa TGTGTTGCACTATGAC-CTAATGCAGCTACAATGTCACCAGGCAATAGAAA TGTGTTGCACTATaAC-aTAtgaCAGCcACAATGTCACCAGGCAATAGAAA tgcgttgcgctacgacgttacgatggctacgacgtcactaggcgataggaa tttttcagttccattataatcttatgggagcagagacttatatgtggtgc TTTTTCAGTTCCATTATAATCTTATGGGAGCAGAGACTTATATGTGGTGC TTTTTCAGTTCCATTATAATCTTATGGGAtCAGAGAtTTAcATGTGGTGC tttttcagctccattataatcttatgggaccaccgtcgtatatgcggtcc Hominoid-specific RDs - donor and acceptor within 5 kb of each other Hominoid-specific RDs - donor and acceptor within 5 kb of each other ATGATAAAAAAGGGAGACCTCAAAACTACACATGAACAAAGTCATGTTTG ATGATAAAAAAGGGAGACCTCAAAACTACACATGAACAAAGTCATGTTTG -------------------------------------------------- ATGATAAAAAAGGGAGACCTCAAAACTACACATGAACAAAGTCATGTTTG TGG--aagaattagctgggcatggtggcacatgcctatagtctcagctactc TGG--AAGAATTAGCTGGGCATGGTGGCACATGCCTATAGTCTCAGCTACTC ---gcAAaAATTAGCTGGGCATGGTGGCACATGCCTgTAGTCTCAGCTAtTC TGG--AGGAATT chr16:57787578-57787730 Alignment Human, chimp, rhesus, L1ME3 consensus, donor aTTTGTACATCAAGTGGGATCAATAAAAATATTTGGCattagttttgcct ATTTGTACATCAAGTGGGATCAATAAAAATATTTGGCATTAGTTTTGCCT ATTTGTACATCAAGTGGGATCAgTgAAAATATTTGGCgTTAGTTTTGCCT attagttttgcct gttcttggagttcaatataaatggaatc-t-caatatgtctattttATATGG GTTCTTGGAGTTCAATATAAATGGAATC-T-CAATATGTCTATTTTATATGG GTTCTTGGAGTTCAATATAAATGGAATC-T-CA------------------- gttcttgaacttc-atataaatggaatcatacagtatg--tactctt----- GTCTATTTTATATGG GACATATTAAACCCCCTTC-ATTCCCCCCCGCCACAATGTCTATTTCCTTT GACATATTAAACCCCCTTC-ATTCCCCCCCGCCACAATGTCTATTTCCTTT --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- GACATATTAAACCCCTCTCCATTCCCCCCCCCCACAATGTCTATTTCCTTT TTAGATTTGTCCTTATAAAATTTGAATAAATGAACTCCCTATTAAACAGG TTAGATTTGTCCTTATAAAATTTGAATAAATGAACTCCCTATTAAACAGG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTAGCTTTGTCCATATAAAATTTGAATAAATGAACTCCCTATTAAACAGG TGGACATTATTACTTTTCACTCAGAAGATATATTTTAAAAGAGAAACA---ta TGGACATTATTACTTTTCACTCAGAAGATATATTTTAAAAGAGAAACA---TA ------------------------------------------------TAGTA ----------------------------------------------------- TGGACATTATTACTTTTCACTCAGAAGATATATTTTAAAAGAGAAACA---T tgtagttctttgtttctgacttctctgaaaacaaagtttttaagatttat TGTAGTTCTTTGTTTCTGACTTCTCTGAAAACAAAGTTTTTgAGATTTAT TGTAGTTCTTTGTTTCTGACTcaTCTGAAAAtAAAGTTTTTgAGATTTAT ttgcg-tc-tggcttct---ttcgctcaacataatgtctntgagatt ttgtgttgctgtgtgtatcaatagtttgctagtttttttttttttttttt TTGTGTTGCTGTGTGTATCAATAGTTTGCTAGTTTTTTTTTTTTTTTTTT aTGTGTTGCTGTGTGTATCAATAGTTTGCTAGaTTTT ttttttttccgagacagagtct TTT-----CCGAGACgGAGTCT chr16:57787578-57787730 Alignment Human, chimp, rhesus, L1ME3 consensus, donor aTTTGTACATCAAGTGGGATCAATAAAAATATTTGGCattagttttgcct ATTTGTACATCAAGTGGGATCAATAAAAATATTTGGCATTAGTTTTGCCT ATTTGTACATCAAGTGGGATCAgTgAAAATATTTGGCgTTAGTTTTGCCT attagttttgcct gttcttggagttcaatataaatggaatc-t-caatatgtctattttATATGG GTTCTTGGAGTTCAATATAAATGGAATC-T-CAATATGTCTATTTTATATGG GTTCTTGGAGTTCAATATAAATGGAATC-T-CA------------------- gttcttgaacttc-atataaatggaatcatacagtatg--tactctt----- GTCTATTTTATATGG GACATATTAAACCCCCTTC-ATTCCCCCCCGCCACAATGTCTATTTCCTTT GACATATTAAACCCCCTTC-ATTCCCCCCCGCCACAATGTCTATTTCCTTT --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- GACATATTAAACCCCTCTCCATTCCCCCCCCCCACAATGTCTATTTCCTTT TTAGATTTGTCCTTATAAAATTTGAATAAATGAACTCCCTATTAAACAGG TTAGATTTGTCCTTATAAAATTTGAATAAATGAACTCCCTATTAAACAGG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTAGCTTTGTCCATATAAAATTTGAATAAATGAACTCCCTATTAAACAGG TGGACATTATTACTTTTCACTCAGAAGATATATTTTAAAAGAGAAACA---ta TGGACATTATTACTTTTCACTCAGAAGATATATTTTAAAAGAGAAACA---TA ------------------------------------------------TAGTA ----------------------------------------------------- TGGACATTATTACTTTTCACTCAGAAGATATATTTTAAAAGAGAAACA---T ttttttttccgagacagagtct TTT-----CCGAGACgGAGTCT chr16:27304337-27304412 Alignment Human, chimp, rhesus, AluSq consensus, donor taataatcatactagtctagtaaaCAGCAACAATTATAAGTACCtttatt TAATAATCATACTAGTCTAGTAAACAGCAACAAcTATAAGTACCTTTATT TAATAATCATACTAGTCTgGTAgCAGCAACAAcTgTAAGTAtCtcttttt tttt-------agatggacttttgctcttatcacccaggctggagtgtagtggcacg TTTT-------AGATGGACTTTTGCTCTTATCACCCAGGCTGGAGTGTAGTGGCACG tTTTtTTTTTTtGAcGGAgTTTTGCTCTTgTCgCCCAGGtTGGAGTGcAGTGGtgCG gacggagtttcgctcttgttgcccaggctggagtgcagtggcgcg atttcagatcactgcaacctccacctcccgggttcaagcaattgtcctgc ATTTCAGATCACTGCAACCTCCACCTCCCGGGTTCAAGCAATTcTCCTGC ATTTCAGATCACTGCAACCTCCACCTCtgGGGTTCAAGCAATTcTCCTGC atctcggctcactgcaacctccgcctcccgggttcaagcgattctcctgc ctcagcctccccaggagctgggaatacaggcatgtgccaccacgcccggc CTCAGCCTCCCCAGGAGCTGGGAATAtAGGCATGTGCCACCACGCCCGGC CTCAGCCTCCtgAGtAaCTGtGAtTACAGGCgcccGCCACCACGCCCGGC ctcagcctcccgagtagctgggattacaggcgcccgccaccacgcccggc taatttttgtatttttagtacagatggggtttcaccatgttggccaggat TAATTTTTGTATTTTTAGTACAGATGGGGTTTCACCATGTTGGCCAGGAT TAATTTTTGTAgTTTTAGTAgAGATGGGGTTTCACCATGTTGGCCAGGAT taatttttgtatttttagtagagacggggtttcaccatgttggccaggct ggtctcaaattcctgatcttaggtCTCGGCCTAAGCAATCATTTGTCTCT GGTCTCAAATTCCTtATCTTAGGTCTCGGCCTAAGCAATCATTTGTCTCT GGTCTtgAAcTCCTGAcCTTAG---------------------------- ggtctcgaactcctgacctcag---------------------------- TCAGCAATCATTTGTCTCT AGACTTCTCATTCCATAAGGGAATTAGCTCTTAAGTGTTTAAGAGCTTAAG AGACTTCTCATTCCATAAGGGAATTAGCTCTTAAGTGTTTAAGAGCTTAAG --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- AGACTTCTCGTTCCATAAAGGAATTAGCTCTTAAGTGTTTAAG -----------gcctcggccttccaaagtgctgggattacaggcgtgagccaccatgccc -----------GCCTtGGCCTTCCAAgGTGCTGGGATTACAGGCGTGAGCCACCATGCCC ATgATcTGcCTGCCTCGaCCTcCCAAAGTGCTGGaATTACAGGCaTaAGCCACCATGCCt gtgatccacccgcctcggcctcccaaagtgctgggattacaggcgtgagccaccgcgccc ggcAGTACCTCTTATACTTAGTACA GGCAGTACCTCTTATACTTAGTACA GGCAGTACCTCTTATACTTAGTACA ggc g Human, chimp, rhesus, AluSq consensus, donor taataatcatactagtctagtaaaCAGCAACAATTATAAGTACCtttatt TAATAATCATACTAGTCTAGTAAACAGCAACAAcTATAAGTACCTTTATT TAATAATCATACTAGTCTgGTAgCAGCAACAAcTgTAAGTAtCtcttttt atttcagatcactgcaacctccacctcccgggttcaagcaattgtcctgc ATTTCAGATCACTGCAACCTCCACCTCCCGGGTTCAAGCAATTcTCCTGC ATTTCAGATCACTGCAACCTCCACCTCtgGGGTTCAAGCAATTcTCCTGC atctcggctcactgcaacctccgcctcccgggttcaagcgattctcctgc ctcagcctccccaggagctgggaatacaggcatgtgccaccacgcccggc CTCAGCCTCCCCAGGAGCTGGGAATAtAGGCATGTGCCACCACGCCCGGC CTCAGCCTCCtgAGtAaCTGtGAtTACAGGCgcccGCCACCACGCCCGGC ctcagcctcccgagtagctgggattacaggcgcccgccaccacgcccggc chr18:46082474-46082986 Alignment Human, chimp, rhesus, MER54A consensus, donor CTACGCATCAGTGTATGAGCTGTGCTTACATTGAAAGTCAAAAATCCCTC CTACGCATCAGTGTATGAGCTGTGCTTACATTGAAAGTCAAAAATCCCTC CTACGCATCAGTGTATGAGCTGTtCTTACATTGAAAGTgAAAAcTCCCTC TTGTGTGTCTAACACTGCTGCCTTGTATCGAGAAAGATGAAACCACTATC TTGTGTGTCTAACACgGCTGCCTTGTATCGAGAAAGATGAAACagacAGa TTGTGTGTCTAACACTGCTGCCTTGTATCGAGAAAGATGAAA-TACTATC TCAttgtattcctctctaatttggtcttgaggtctgtctttggagaatgg ------------------------cagaGAGGTCTGTCTTTGGAGAATGG TCATTGTATTCCTCTCTAATTTaGTCTTGAGGTCTcTCTTTGGAGAgTGG ccataaaccataatactgccttagtgggggtccagggaattttttttttt CCtTAAACCATAATACTGCCTTAGTGGGGGTCCAGGGAAttTTTTTTTTT CCATAAACCcTAAcACTGCCTTAGTaGGGGTCCAGGGAATtgTTTTTTTT --tagaggcagggtctccctatgttgcccaggctggtcttgagctcctgggc TTTAGAGGCAGGGTCTCCCTATGTTGCCCAGGCTGGTCTTGAGCTCCTGGGC TTTAGAGGCAaGGTCTCaCTATGTTGCCCAGGCTGGTCTTGAGCcCCTGGGt tcaagcagtcctcccacctcggcctcccaaagtgctgagattacagacct TCAAGCAGTCCTCCCACCTCGGCCTCCCAAAGTGCTGAGATTACAGACCT TCAAGCAaTCCTCCCACCTCaGCCTCCCAAAcTtCTGAtATTACAGgCCT gaggcactgcacctgtcgtctctggggaatttggtcatgtacgtttacag GAGGCACTGCACCTGTCGTCTCTGGGGAATTTGGTCATGTACGTTTACAG GAGcCACTGCACCTGTCcTgTCTGGGGAATTTGGTCATGgACGTTTgCAG tggtcgtggatgtttacag tgtgcctttcacatgctacttttttatccaggtggatgatccaatgccta TGTGCCTTTCACATGCTACTTTTTTATCCAGGTGGATGATCCAATGCCTA TagGCCTTTCACATGCTACTTTTTTATCCAGGTGGATGgcCCAATGCCTA tgtgcctttcacgggatacttctttatcctggcggacggcctaatgccta agtgtctagccACTTCCTCTTGGCACTGAGAAGCTGAATCTGCGCGATCC AGTGTCTAGCCACTTCCTCTTGGCACTGAGAAGCTGAATCTGtGCGATCC AGTGaCTgaCC--------------------------------------- agtgtccgacc--------------------------------------- CTAGCCACTTCCTCTTGGCACTGAGAAGCTGAATCTGCGCGATCC TCAGATCAACCTCGGTCTCTCTGGCTGGATATTTATTGGGTTCTGCCTGA TCAGATCAACCTCGGTCTCTCTGGCTGGATATTTATcGGGTTCTGCCTGA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCACATCAACCTCGGTCTCTCTGGCTGGATATTTATCGGGTTCTGCCTGA AAGGCCGTCTAACGCCTTTCCTCTTGGAAAAGTCGCAGGTCTTAA---TACAG AAGGCCGTCTAACGCCTTTCCTCTTGGAAAAGTCGCAGGTCTTAA---TACAG ----------------------------------------------------- ----------------------------------------------------- AAGGCCGTCTAACGCCTTTCCTCTTGGAAAAGTCGCAGGTCTTAATAATACAG CTTCAGTTTATACGTTTCTTTGTGCCTTATAATAGTCATAAAGGTCTGGT CTTCAGTTTATACGTTTCTTTGTGCCTTATAATAGTCATAAAGGTCTGGT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CTTCAGTTTATACGTTTCTTTGTGCCTTATAATAGTCATAAAGGTCTGGT --tagaggcagggtctccctatgttgcccaggctggtcttgagctcctgggc TTTAGAGGCAGGGTCTCCCTATGTTGCCCAGGCTGGTCTTGAGCTCCTGGGC TTTAGAGGCAaGGTCTCaCTATGTTGCCCAGGCTGGTCTTGAGCcCCTGGGt tcaagcagtcctcccacctcggcctcccaaagtgctgagattacagacct TCAAGCAGTCCTCCCACCTCGGCCTCCCAAAGTGCTGAGATTACAGACCT TCAAGCAaTCCTCCCACCTCaGCCTCCCAAAcTtCTGAtATTACAGgCCT gaggcactgcacctgtcgtctctggggaatttggtcatgtacgtttacag GAGGCACTGCACCTGTCGTCTCTGGGGAATTTGGTCATGTACGTTTACAG GAGcCACTGCACCTGTCcTgTCTGGGGAATTTGGTCATGgACGTTTgCAG tggtcgtggatgtttacag tgtgcctttcacatgctacttttttatccaggtggatgatccaatgccta TGTGCCTTTCACATGCTACTTTTTTATCCAGGTGGATGATCCAATGCCTA TagGCCTTTCACATGCTACTTTTTTATCCAGGTGGATGgcCCAATGCCTA tgtgcctttcacgggatacttctttatcctggcggacggcctaatgccta AAGGCCGTCTAACGCCTTTCCTCTTGGAAAAGTCGCAGGTCTTAA---TACAG AAGGCCGTCTAACGCCTTTCCTCTTGGAAAAGTCGCAGGTCTTAA---TACAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TAGCTCTCCACTCCGTCGAGGAGCGCTCCAGGAGCTCACAGTTGGGCCTT TCATAGCACGTAGGGAAAGATCCTTGCTATTTTGCTATTTATTGTACTGG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCGTAGCACTTAGGGAAAGATCCTTGCTATTTTGCTATTTATTGTACTGG CTTAAAATGGGGGTGGGCAGGCAGGAGCGCCCTTTTCGGAGCGGGCGGGA CTTAAAATGGGGGTGGGCAGGCAGGAtCGCCCTTTTCGGAGCGGGCGGGA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CTTAAAATGGGGGTGGGCAGGCAGGAGCGCCCTTTTCGGAGCGGGCGGGA AAGGGCGGCGACCACGGTTGGCCCCCCGCAGACCCCGCAGCTCCTGCTGT AAGGGCGGCGACCACGGTTGGCCCCCCaCAGACCCCGCAGCTCCTGCTGT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAGGGCGGCGACCACGGTTGGCCCCCCGCAGACCCCGCAACTCCTGCTGT GCCCCTCAGCTGCCATTAGAGTCCCCATGGGGTCCCTCCTGCCTGTGTCT GCCCCTCAGCTGCCATTAGAGTCCCCATGGGGTCCCTCCTGCCTGTGTCT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GCCCCTCAGCTGCCATTAGAGTCCCCATGGGGTCCCTCCTGCCTGTGTCT CCACAAGAGGGACCCCATGGGGACTCTAATGAGAGCCCTGCATCCTACCA CCACAAGAGGGACCCCATGGGGACTCTAATGAGtGCCCTGCATCCTACCA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CCACAAGAGGGACCCCATGGGAACTCTACTGAGAGCCCTGCATCCTACCA AGGAGCCCCCAGAAGTCGGGCCCTGcgtgtccaagtgtccatctcacagg AGGAGCCCCCAGAAGTCGGGCCCTGCGTGTCCAAGTGTCCATCTCACAGG -------------------------tgagaCCAAGTaTCCATCTCAtAGG -------------------------cgtgaccaggtgtccctctcacagg AGGAGCCCCCAGAAGTCGGGCCCTGCGTG aaacttat----gttggcagatgctcttgtggctcttgtctgacctgtgtccag AAACttgtTTATGTTGGCAGATGCTCTTGTGGCTCTTGTCTGACCTGTGTCCAG AAACTTATttatGTTGGCAGgTGCTCTTGTGGtTCTTGTCTGACCTGTGTCCAG aaacttgtttatactggcagacgcccttgtggctcttgtctgacctgtgtccag tttatttctaccaagatagccaatc--taggagagctctgaccaagagaaaa TTTATTTCTACCAAGATAGCCAATC--TAGGAGAGCTCTGACCAAGAGAAAA TTTATTTCTACCAtGATAGCCAgTC--TAGGAGAGCTCTGACCAAGAGAAA- tttattcctaccaagatagccactctctaggagagccctgaccgggaggaga gtcaggttcaagtgtgccagtagaatggacagaggcaacaaaacccatga GTCAGGTTCAAGTGTGCCAGTAGAATGGACAGAGGCAACAAAACCCATGA CTtAGGTTCAAGTGTGCCAGTgGAATGGACAGAGGCAACAAAACCCATGA aatagcagaagcattttcttacagcaccaaagatgagaagagtaaaaatg AATAGCAGAAGCATTTTCTTACAaCACCAAAGATGAGAAGAGTAAAAATG AATAGCAGAAGCATTTTCTTACAGCACCAAAGATGAGAgGAGTAAAAATG agggccagtaggaaggttgcaggtacaatatgctcaacc--------gggggccagac AGGGCCAGTAGGAAGGTTGCAGGTACAATATGCTCAACC--------GGGGGCCAGAC AGGGCCAGTAGGAAGGTcGCAGGgACAATAcaCTCAACCaacaagttGGGGGCCAGAg agaaagatgaacccatgggccaaggcctttgtttggggtccagggtgttc tttatttctaccaagatagccaatc--taggagagctctgaccaagagaaaa TTTATTTCTACCAAGATAGCCAATC--TAGGAGAGCTCTGACCAAGAGAAAA TTTATTTCTACCAtGATAGCCAgTC--TAGGAGAGCTCTGACCAAGAGAAA- tttattcctaccaagatagccactctctaggagagccctgaccgggaggaga agaaagatgaacccatgggccaaggcctttgtttggggtccagggtgttc AGAAAGATGAACCCATGGGCCAAGGCCTTTGTTTGGGGTCCAGGGTGTTC AGAAAGATGAACCCATGGGCCAAGGCCTTTGTT-GGGGTCCAGGGTGTTg ttacccaagcaggtctccttcagagagttctaagtggtgggtttagagca TTACCCAAGCAGGTCTCCTTCAGAGAGTTCTAAGTGGTGGGTTTAGAGCA TTACCCAAGCAGGTCTtCTTCAGAGAGTTCTAAGTGGTGGGTTTAGAGCA chr1:234348661-234348870 Alignment Human, chimp, rhesus, AluSq consensus, donor AATCTTGTTTTCCAATCTCTCTTAGAAATTATCTCCTCCCCAGGTTTCCA AATCTTGTTTTCCAATCTCTCTTAGAAATTATCTCCTCCCCAGGTTTCCA aatcttgctttccaatctctctcagaaattatctcctccccaggtttcca TAATACTCTCTGTCTTGAGTTTCCTACTACTAATTCTTGGGTGTTTTCTT TAATACTCTCTGTCTTGAGTTTCCTACTACTAATTCTTGGGTGTTTTCTT taacactctctctc--gagtttcctactactaattcttgggtgttttctt GTCCTTTTCTTTTCATGTTTTTCTGTTTGAttg----ttttgtttctttttgtt GTtCTTTTCTTTTCATGTTTTTCTGTTTGtttgATTGTTTTGTTTCTTTTTGTT gttcttttcttttcatgtttttcTGTTTATTTGAttgttttgtttctttctgtt gttttgagacggagtctcgctctgttt-cctaggctggacagcagttgctt GTTTTGAGACGGAGTCTCGCTCTGTTT-CCTAGGCTGGAgAGCAGTTGCTT tttttgagctggagtctcgctctgttt-cctaggctgga------------ tgagacggagtttcgctcttgttgcccaggctgga------------ GCTT tatcctagAACTTATGATGTAGCTGCCTGTGTGCCCATCTGTCTCCACAA TATCCTAGAACTTATGATGTAGtTGCCTGTGTGCCCATCTGTCTCCACAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TATCCTAGAACATATGATGTAGTTGCCCGTGTGCCCATCTGTCTCCACAA CAGAGCAAGGTCCTGGAAGCAGAGGTCGGGGGCGTGGGGGAGGTCTTGCT CAGAGCAAGGTCCTGGAAGCAGgaGTCGGGG-CGTGGGGGAGGTCTTGCT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CAGAGCAAGGTCCTGGAAGCAGGGGTAGGGG-CGTCGGGGAGGTCTTGCT TGTCCTCTTTATGTCTCAGTGCTTAGTGTACCTTATATTTGGACAATGAA TGTCCTCTTTATGTCTCAGTGCTTAGTGTACCTTATATTTGGACAATGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGTCCTCTTTATGTCTCAGTGCTTAGTGTACCTTATATTTGGACAATGAA TAAATAAATGTGCGCTGCTCTAGAAAAGAGATCATTGTCTCAATGGAGTG TAAATAAATGTGCGCTGCcCTAGAAAAGAGATCATTGTCTCgATGGAGTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TAAATAAATGTGCGCTGCTCTAGAAAAGAGATCATTGTCTCGATGGAGTG AAAATCAGTAAGGGGTAGG--------------tctcggctcactgcaacctccacctccctgg AAAATCAGTAAGGGGTAGG--------------TCTCGGCTCACTGCAACCTCCAtCTCCCTGG -------------------gtgcgatggtgggatctcggctcactgcaacctccacctccctgg -------------------gtgcagtggcgcgatctcggctcactgcaacctccgcctcccggg AAAATCAGTAAGGGG ttcaagtaattctcctgcctcagtctcccgagtagctgggattacaagcg- TTCAAGTgATTCTCCTGCCTCAGTCTCCCGAGTAGCTGGGATTACAAGCG- ttcaagtgattctcccgcttcagtctcccgagtagctgggattacaagtgc ttcaagcgattctcctgcctcagcctcccgagtagctgggattacaggcgc ctcaccaacccgccaggctaaatttttgtatttttagtaagagatggggt CcCACCAACCCGCCAGGCTAAATTTTTGTATTTTTAGTAAGAGATGGGGT ccaccaacccgccagggtaacttttttgtatttttagtaagagatgggtt g Human, chimp, rhesus, AluSq consensus, donor AATCTTGTTTTCCAATCTCTCTTAGAAATTATCTCCTCCCCAGGTTTCCA AATCTTGTTTTCCAATCTCTCTTAGAAATTATCTCCTCCCCAGGTTTCCA aatcttgctttccaatctctctcagaaattatctcctccccaggtttcca gttttgagacggagtctcgctctgttt-cctaggctggacagcagttgctt GTTTTGAGACGGAGTCTCGCTCTGTTT-CCTAGGCTGGAgAGCAGTTGCTT tttttgagctggagtctcgctctgttt-cctaggctgga------------ tgagacggagtttcgctcttgttgcccaggctgga------------ GCTT tatcctagAACTTATGATGTAGCTGCCTGTGTGCCCATCTGTCTCCACAA TATCCTAGAACTTATGATGTAGtTGCCTGTGTGCCCATCTGTCTCCACAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TATCCTAGAACATATGATGTAGTTGCCCGTGTGCCCATCTGTCTCCACAA CAGAGCAAGGTCCTGGAAGCAGAGGTCGGGGGCGTGGGGGAGGTCTTGCT CAGAGCAAGGTCCTGGAAGCAGgaGTCGGGG-CGTGGGGGAGGTCTTGCT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CAGAGCAAGGTCCTGGAAGCAGGGGTAGGGG-CGTCGGGGAGGTCTTGCT TGTCCTCTTTATGTCTCAGTGCTTAGTGTACCTTATATTTGGACAATGAA TGTCCTCTTTATGTCTCAGTGCTTAGTGTACCTTATATTTGGACAATGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGTCCTCTTTATGTCTCAGTGCTTAGTGTACCTTATATTTGGACAATGAA TAAATAAATGTGCGCTGCTCTAGAAAAGAGATCATTGTCTCAATGGAGTG TAAATAAATGTGCGCTGCcCTAGAAAAGAGATCATTGTCTCgATGGAGTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TAAATAAATGTGCGCTGCTCTAGAAAAGAGATCATTGTCTCGATGGAGTG AAAATCAGTAAGGGGTAGG--------------tctcggctcactgcaacctccacctccctgg AAAATCAGTAAGGGGTAGG--------------TCTCGGCTCACTGCAACCTCCAtCTCCCTGG -------------------gtgcgatggtgggatctcggctcactgcaacctccacctccctgg -------------------gtgcagtggcgcgatctcggctcactgcaacctccgcctcccggg AAAATCAGTAAGGGG ttcaagtaattctcctgcctcagtctcccgagtagctgggattacaagcg- TTCAAGTgATTCTCCTGCCTCAGTCTCCCGAGTAGCTGGGATTACAAGCG- ttcaagtgattctcccgcttcagtctcccgagtagctgggattacaagtgc ttcaagcgattctcctgcctcagcctcccgagtagctgggattacaggcgc ctcaccaacccgccaggctaaatttttgtatttttagtaagagatggggt CcCACCAACCCGCCAGGCTAAATTTTTGTATTTTTAGTAAGAGATGGGGT ccaccaacccgccagggtaacttttttgtatttttagtaagagatgggtt ccgccaccacgcccggctaa--tttttgtatttttagta-gagacggggt ttcaccacattggccaggctggccttgaactcctgacctcagttgatctg TTCACCACgTTGGCCAGGCTGGCCTcGAACTCCTGACCTCAGTTGATCTG ttcaccacattggccaggctggccttgaactcctgacctcagttgatctg TTCACCACgTTGGCCAGGCTGGCCTcGAACTCCTGACCTCAGTTGATCTG ttcgtcatgttggccaggctggcctcgaactcctgacctcaggtgatctg ttcaccatgttggccaggctggtctcgaactcctgacctcaggtgatcca -ttgcttttacgccatca ttcgtcatgttggccaggctggcctcgaactcctgacctcaggtgatctg ttcaccatgttggccaggctggtctcgaactcctgacctcaggtgatcca cgggcctcggcctcccaaagtgctgggattacaggcgtaagccactgtgc CGGGCCTCGGCCTCCCAAAGTGCTGGGATTACAGGCGTAAGCCACTGTGC cgggcctcggcctcccaaagtgttgggattacaggtgtaagccactgtcc cccgcctcggcctcccaaagtgctgggattacaggcgtgagccaccgcgc ctggccCCttttcatgtttttatgttttgagacggagtctcgctctgtca CTGGCCtCTTTTCATGTTTTTATGTTTTGAGACGGAGTCTCGCTCTGTCA ctggccTC Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor attacctaAGATACACTAtttttttttttttttttttttgagacggagtt ATTACCTAAGATAtACTATTTTTTTTTTTT---------GAGACGGAGTT ATTACCTAAGATAtatatataTTTTTTT-----------GAGAtGGAGTT ttgctctttttgcccaggctggagtgcaatcacacgatcttggctcaccg TTGCTCTTTTTGCCCAGGCTGGAGTGCAATCACACGATCTTGGCTCACCG TTGCTtTTTTTGCCCAGGtTGGAGTGCAATgACAtcATCTTGGCTCACCa caacctccacctcccgggttcaactgattctcctgcctcagcctcccgag CAACCTCCACCTCCCGGGTTCAACTGATTCTCCTGCCTCAGCCTCCCGAG CAACCTCCgCCTCCCGGGTTCAACTGATTCTCCTGCCTCgGCCTCCCGAG tagctgagattacaggtatgcgccaccacacctggccaattCCATTCCAT TAGCTGAGATTACAGGTATGCGCCACCACACCTGGCCAATTCCATTCCAT TAGCTGAGATTACAGccATGCaCCACCACACCcaGCCAATT--------- TCCTAAAGATCAGCGAAGCACTTTAATCTCCCAGGCCTCTGGCTCAGCTG TCCTAAAGATCAGCGAAGCACTTaAATCTCCCAGGCCTCTGGCTCAGCTG -------------------------------------------------- CAGCAAAGCACTTTAATCTCCCAGGCCTCTGGCTCAGCTG TTTCTGAGCAGAGAACTCCACACATCCTGAGGAAGGCCAAGTCTGGGGAA TTTCTGAGCAGAGAACTCCACAtATCCTGAGGAAGGCCAAGTCTGGGGAA -------------------------------------------------- TTTCTGAGCAGAGAACTCCACACATCCTGAGGAAGGCCAAGTCCAGGGCA GGAAGGAAGATCAGCAGATGGGGGGAAGCCCTGCAGTCTCC---------tagtagaga GGAAGGAAGATCAGCAGATGGGGGGAAGCCCTGtAGTCTCC---------TAGTAGAGA -----------------------------------------ttgtatttcTAGTAGAGA GGAAGGAAGATCAGCAGATGGGGGGAAGCCCTGCAG cggggtttctccatgttgatcaggctgttctcgaactcccgacctcaggt CGGGGTTTCTCCATGTTGATCAGGCcGTTCTCGAACTCCCGACCTCAGGT tGGGGTTTCTCCATGTTGATCAGGCTGgTCTCGAACTCC-GACCTCAGGT gatctgcctgcctcagcctcctaaagtgctgagatcacaggcatgagcca GATCTGCCTGCCTCAGCCTCCTAAAGTGCTGAGATCACAGGCATGAGCCA GATCcaCCgGCCTtgGCCTCtTAAAGTGCTGgGATCACAGGtgTGAGCCA ccgcgcccggccACCTAAGATGTTTTATTATAGCAGCACAGGCAAACGAA CCGCGCCCaGCCACCTAAGgTGTTTTATTATAGCAGCACAGGCAAACGAA CCGtGCCtGGCCACCTAAGgTaTTTTATTATAGCAGCACAGGCAgACaAA GGCAGTCTACAGGGCAGAATTCTGACAACTTCC GGCAGTCTACAGGGCAGAATTCTGACAACTTCC GGCAGTC chr10:74929662-74929767 Alignment Human, Chimp, Rhesus, MER20 consensus, donor TGATCTCTGAGATCTAATGTGGAATGCCTTTTCTTATACATTTATtcaac TGATCTCTGAGATCTAATGTGGAATGCCTTTTCTTATACATTTATTCAAC tcaac tttggcactcttggtatcttgggct-gataattctttgttggggttgggga TTTGGCACTgTTaaTATCTTGGGCT-GATAATTCTTTGTTGGGGTTGGGaA cttggcactatcgacattttgggccggataattctttgttgtgg--ggg-- gagactgccctgtgcattgtgtgatTTATTAATGAAAAATACTTTGCAAA GAGACTGCCCTGTGCATTGTGTGAc------------------------- ----ctgtcctgtgcattgtaggat------------------------- GATTTATTAATGAAAAATACTTTACAAA AACAGTATGTTTGGCCTAAAATAGTTCAGCTGACTCTGAGGGTTTACAAC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AACAGTATGTTTGGCCTAAAATAGTTCAGCTGACTCTGAGGGTTTACATT AACAACTGAGCAAGTGACAATAATGGCTGTGCtgttgagga---------catccctgg -----------------------------------------atttagcagCATCCCTGG -----------------------------------------gtttagcagcatccctgg GACGACTGAGCAAGTGGCAATAATGGCTGTGTTATTGAGGA---------CA cctctacccactagataccggtggtacatcccctttatccattgagaacc CCTCTACCCACTAGATACCGGTaGTACATCCCCTTTATCCgcTGAGAACC cctctacccactagatgccagtagcatccccccccccagttgtgacaacc aCTGCCTCAAGCTTGTACATCCAGTGCATGAGGGGAAAAAAGAGAACATC ACTGCCTCAAGCTTGgACATCCAGcGCATGAGGGGAAAAAAGAGAACATC a Human, Chimp, Rhesus, MER20 consensus, donor TGATCTCTGAGATCTAATGTGGAATGCCTTTTCTTATACATTTATtcaac TGATCTCTGAGATCTAATGTGGAATGCCTTTTCTTATACATTTATTCAAC tcaac tttggcactcttggtatcttgggct-gataattctttgttggggttgggga TTTGGCACTgTTaaTATCTTGGGCT-GATAATTCTTTGTTGGGGTTGGGaA cttggcactatcgacattttgggccggataattctttgttgtgg--ggg-- gagactgccctgtgcattgtgtgatTTATTAATGAAAAATACTTTGCAAA GAGACTGCCCTGTGCATTGTGTGAc------------------------- ----ctgtcctgtgcattgtaggat------------------------- GATTTATTAATGAAAAATACTTTACAAA AACAGTATGTTTGGCCTAAAATAGTTCAGCTGACTCTGAGGGTTTACAAC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AACAGTATGTTTGGCCTAAAATAGTTCAGCTGACTCTGAGGGTTTACATT AACAACTGAGCAAGTGACAATAATGGCTGTGCtgttgagga---------catccctgg -----------------------------------------atttagcagCATCCCTGG -----------------------------------------gtttagcagcatccctgg GACGACTGAGCAAGTGGCAATAATGGCTGTGTTATTGAGGA---------CA cctctacccactagataccggtggtacatcccctttatccattgagaacc CCTCTACCCACTAGATACCGGTaGTACATCCCCTTTATCCgcTGAGAACC cctctacccactagatgccagtagcatccccccccccagttgtgacaacc aCTGCCTCAAGCTTGTACATCCAGTGCATGAGGGGAAAAAAGAGAACATC ACTGCCTCAAGCTTGgACATCCAGcGCATGAGGGGAAAAAAGAGAACATC a chr11:59044173-59044241 Alignment Human, chimp, rhesus, L1PA16 consensus, donor CAAGAAGATAGGCCAAGAAGACAATCCTCATAGAAAGCAACTCTCACTTA CAAGAAGgTtGGCCAAGAAGACAATCCTCATAGAAAGCAACTCTCACTTA AAAGAAGATTGGCCAAGAAGACAATCGTCATAGAAGGCAACTCTCACTTA TTCCCAAACTTTTCATGGGCTTGTtgtaaacaagttcgattaatgcagaa TTCCCAAACTTTTCATGGGCTTGTTGTAAACAAGTTCGATTAATGCAGAA TTCCCAAACTTTTCATGGGCTTGTTGTAAACAAGTTTTATTAATGCAGAA gctcctttagcaatgaatgttctccaaaactaccatttgacgcagcaatc GCTCCTTTAGCAATGAATGTTCTCCAAAACTACCATTTGACGtAGCAATC GCTCCTTTAGCAATGAATGTTCTCcaaaactaccatttgacacagcaatc cagaactaccatttgacccagcaatc ccattgctgggtatatacccaaaagaaaataaattattctaccaaaaaga CCATTGCTGGGTATATACCCAAAAGAAAATAAATTATTCTcCCAAAAAGA ccattgctgggtatatacccaaaagaaaataaattattctaacaaaaaga ccattactgggtatatacccaaaggaaaataaatcattctaccaaaaaga cacatgcacctgtatgttca---cag------------tagcaaagacaaggaatcagcctaggt CACATGCAC-------------------------------------------------------- cacatgcacctgtatgttcg---cag------------tagcaaagaccaggaatgagcctaggt cacatgcactcgtatgttcattgcagcactattcacaatagcaaagacatggaatcaacctaggt gcccatcaatggtggactagatgaagaaaatgtgatacattatacaccat -------------------------------------------------- ggccatcaacggtggactggatgaagaaaatgtgatacattatataccat gcccatcaatggtggactggataaagaaaatgtggtaca-tatacaccat ggggtactatgcagacatttttaaaaatgaattcatgtgctttacagtaa --------------------------------------------CAGcAA ggagtactatgcagccatttttaaaaatgaatttttgtcctttacagcaa ggaatactacgcagccataaaaaagaatgaaatcatgtcctttgcagcaa catggatgcagctggaggccgtgatcctaagcaaattaatgcaggaacaa CATGGATGCAGCTGGAGGCCaTGATCCTAAGCAAATTAATGCAGGAACAA catggatgcagctggaggccatgatcctaagcaaattaatgcaggaacaa catggatgcagctggaggccattatcctaagcgaattaacgcaggaacag aaaatcgaa--taccacatgttctcacttatgggtgagagctaaccatcgat AAAATCatAatTACCACATGTTCTCACTTATaGGTGAGAGCTAACCATtGAT aaaatcaaa--taccacatgttctcacttatacgtgaaagctaaccattgat aaaaccaaa--taccgcatgttctcacttataagtgggagctaaacattggg ttacacatggacacaaagatgggaacaaaagacactgaggcctacttgag TTACACATGGACACAAAGATGGGAACAAtAGACACTGAGGCCTACTTGAG ttacacatggacacaaagatgggaacaatagacactggggcctacttgag -tacacatggacataaagatgggaacaatagacactggggactactagag gggaggagggtgggaagagtgtgagg-tcagaaaactacctattaggtact GGGAGGAGGGTGGGAAGAGTGTGAGG-TCAaAAAACTACgTATTAGGTACT gggaggagggtgggaagagtatgagggtcaaaaaactacctattaggtact gggggaggga-gggaggagggcaagggttgaaaaactacctattgggtact atgctcactaccaagatTGTCTTCTTGGCCAATCTTCTTTGGGCACTCTA ggggtactatgcagacatttttaaaaatgaattcatgtgctttacagtaa --------------------------------------------CAGcAA ggagtactatgcagccatttttaaaaatgaatttttgtcctttacagcaa ggaatactacgcagccataaaaaagaatgaaatcatgtcctttgcagcaa catggatgcagctggaggccgtgatcctaagcaaattaatgcaggaacaa CATGGATGCAGCTGGAGGCCaTGATCCTAAGCAAATTAATGCAGGAACAA catggatgcagctggaggccatgatcctaagcaaattaatgcaggaacaa catggatgcagctggaggccattatcctaagcgaattaacgcaggaacag aaaatcgaa--taccacatgttctcacttatgggtgagagctaaccatcgat AAAATCatAatTACCACATGTTCTCACTTATaGGTGAGAGCTAACCATtGAT aaaatcaaa--taccacatgttctcacttatacgtgaaagctaaccattgat aaaaccaaa--taccgcatgttctcacttataagtgggagctaaacattggg ttacacatggacacaaagatgggaacaaaagacactgaggcctacttgag TTACACATGGACACAAAGATGGGAACAAtAGACACTGAGGCCTACTTGAG ttacacatggacacaaagatgggaacaatagacactggggcctacttgag -tacacatggacataaagatgggaacaatagacactggggactactagag CCCTAATGTTCTgTCTCATGGAACCCTGCCCTTCTAGTCACTACCTGGGT -------------------------------------------tctgggt -------------------------------------------cctgggt CCCTAATGTTCTATCTCATGGAACCCTGCCCTTCTAGTC gacaaaatcatttgtacaccaaaccccagcaacacacaatttactcatgt GACAAAATCATTTGTACACCAAACCCCAGCAACACACAATTTACTCATGT gacaaaatcatttgtacaccaaaccccagcaacacacaatttactcatgt gatgggatcattcgtaccccaaacctcagcatcacgcaatatacccatgt aacaagcctacacatgcacccgttgaacctaaaataaaagttaaacaaaa AACAAGCCTACACATGCACCCGcTGAACCTAAAATAAAAGTTAAACAAAA aacaagcctacacatgtacccactgaacctaaaataaaagttaaacaaaa aacaaacctgcacatgtaccccctgaatctaaaataaaagttgaaaaaaa aTGAAATCAATGTTATCTTCTTTGCTGATTGACATTTCCTGTGTTCTATT ATGAAATCAATGTTATCTTCTTTGCTGATTGACATTTCCTGTGTTCTATT aTGAAACCAATGTTCTCTTCTTTGCTGATTGACATTCCCTGTGTTCTATT a CCCTAATGTTCTgTCTCATGGAACCCTGCCCTTCTAGTCACTACCTGGGT -------------------------------------------tctgggt -------------------------------------------cctgggt CCCTAATGTTCTATCTCATGGAACCCTGCCCTTCTAGTC gacaaaatcatttgtacaccaaaccccagcaacacacaatttactcatgt GACAAAATCATTTGTACACCAAACCCCAGCAACACACAATTTACTCATGT gacaaaatcatttgtacaccaaaccccagcaacacacaatttactcatgt gatgggatcattcgtaccccaaacctcagcatcacgcaatatacccatgt aacaagcctacacatgcacccgttgaacctaaaataaaagttaaacaaaa AACAAGCCTACACATGCACCCGcTGAACCTAAAATAAAAGTTAAACAAAA aacaagcctacacatgtacccactgaacctaaaataaaagttaaacaaaa aacaaacctgcacatgtaccccctgaatctaaaataaaagttgaaaaaaa aTGAAATCAATGTTATCTTCTTTGCTGATTGACATTTCCTGTGTTCTATT ATGAAATCAATGTTATCTTCTTTGCTGATTGACATTTCCTGTGTTCTATT aTGAAACCAATGTTCTCTTCTTTGCTGATTGACATTCCCTGTGTTCTATT chr12:59216664-59216740 Alignment Human, chimp, rhesus, AluJb consensus, donor ACATTCTTCATATTAGTGTAAATTAAAATCTTCCTCTTggcgtg-----gtggct ACATTCTTCATATTAGTGTAAATTAAAATCTTCCTCTTggcgta-----gtggct ACATTCTTCgTATTAGTGTAAATTAAAATCTTCCTCTTGGCttggtGTGGcGGCT ggccgggcgcggtggct cacacctataatcccagcactttaggaggctgaggtgggcagaccactta cacacctataatcccagcactttaggaggctgaggtgggcagaccactta CACACCTATAATCCCAGCACTTTAGGAGGCTGAGGTGGGCAGAtCACTTA cacgcctgtaatcccagcactttgggaggccgaggcgggaggatcacttg agctctggagttccagatcagcctggacaacatggagaagccccacctct agctctggagttccagatcagcctggacaacatggagaagccccacctct AGCcCTGGAGTTCCAGATCAGCCTGGACAACATGGAGAAGCCCCAtCTCT agcccaggagttcgagaccagcctgggcaacatggtgaaaccccgtctct acaaaacatatacacacacacagaaaa-----gttagccggacatggcagcatgc acaaaacatgtacacacacacagaaaa-----gttagccggacatggcagcatgc ACAcAAaATACaaaaaAaAaAaAaAaAaAAAAaTTAGCCaGACATGGCAGCATGC acaaaaaatacaaaaa-----------------ttagccgggcgtggtggcgcgc acctgtagttccagctactagagagactgaggTCTCTACCAAGAGACTGA acctgtagttccagctactagagagactgaggTCTCTACCAAGAGACTGA ACCTGTAGTTCCAGCTACTAGAGAGACTGAGGT----------------- gcctgtagtcccagctactcgggaggctgaggc----------------- A GTTCTACCAAGTAAAATAGAATTGCAGCGTCTCTATTTGGGTGGGATATG GTTCTACCAAGTAAAATAGAATTGCAGCGTCTCTATTTGGGTGGGATATG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GTTCTACCAAGTAAAATAGAATTGCAGCTTCTCTATTTGGGTGGGATATG ACTTACATTT----ggatcacttgagtctgggaggtcaaggatgaagtgagctg ACTTACATTT----ggatcgcttgagtctgggaggtcaaggatgaagtgagctg ----------GAGAGGATCACTTGAGTCTGGGAGGTCAAGGcTGAAGTaAGCTG ----------aggaggatcgcttgagcccgggaggtcgaggctgcagtgagccg ACTTACACTT----GGA tgatcatgccactgcacacccacctgggtgacagagtgagaccctgtctc tgatcatgccactgcacacccacctgggtgacagagtgagaacctgtctc TGATCAcaCCACTGCACAtCCACCTGGGTGACAGAGTGAGACCCTGTCTC tgatcgcgccactgcactccagcctgggcgacagagcgagaccctgtctc aggaaaaaaaaaaaTCTTCCTCTTAAAATTATATGTGGCAGG aggaaaaaaaaaa-TCTTCCTCTTAAAATTATATGTGGCAGG AGGAAAgAAAAAA-TCTTCtTCTTAAAATTATATGTaGCAGG a Alignment Human, chimp, rhesus, AluJb consensus, donor ACATTCTTCATATTAGTGTAAATTAAAATCTTCCTCTTggcgtg-----gtggct ACATTCTTCATATTAGTGTAAATTAAAATCTTCCTCTTggcgta-----gtggct ACATTCTTCgTATTAGTGTAAATTAAAATCTTCCTCTTGGCttggtGTGGcGGCT ggccgggcgcggtggct acaaaacatatacacacacacagaaaa-----gttagccggacatggcagcatgc acaaaacatgtacacacacacagaaaa-----gttagccggacatggcagcatgc ACAcAAaATACaaaaaAaAaAaAaAaAaAAAAaTTAGCCaGACATGGCAGCATGC acaaaaaatacaaaaa-----------------ttagccgggcgtggtggcgcgc chr13:100373056-100373198 Alignment Human, chimp, rhesus, AluJo consensus, donor CTGACATTCATCAACATTAACAAATATCACTGAAAACACCATTGCACACT CTGACATTCATCAACATTAACAAATATCACTGAAAACACCATTGCACACT AgGACAcgCATCAgCATTAACAAATgTCACTGAAAACACCAcTGCACACT TGGCTTTCCACAGtttttttttttt--caaagaccagctctctc--tgttgccc TGGCTTTCCACAGTTTTTTTTTTTTt-CAAAGACCAGCTCTCTC--TGTTGCCC TGaCTTTCCACAaTTTTTTTTTTTTtcCAAAGACCcaGtCTtTCTCTGTTGCCC tgagacagggtctcgctctgtcgccc aagctggagtgcagttgtgtaatcatatctcactgcagcttTATACAAAT AAGCTGGAGTGCAGTTGTGTAATCATATCTCACTGCAGCTTTATACAAAT AgGCTGGAGTGCAGTgGTGTAATCgTATCTCAgTGCAGCcT-------- aggctggagtgcagtggcgcgatcatagctcactgcagcct--------- GCTT--------T GAATGACGTAACAACGAAATCACAAATGATAAATGGTTTTCAAAA-TCAAA GAATGACGTAACAACtAAATCACAAATGATAAATGGTTTTCAAAA-TCAAA --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- GAATGACGTAACAACTAAATCACAAGTGATAAATGGTTTTTAACAATCAAA AAA-TTTAACATCATACTATACATCTGGCATTCATGCTGGTGATTTGAAGG AAA-TTTAACATCATACTATACATCTGGCATTCATGCTGGTGATTTGAAGG --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- AAAATTTAACATCATATTATACATCTGGCATTCATGCTAGTGATTTGAAGG TGCATGACCCTTCTGAATTGTTTGTATAAAGCAG---Gctcctgggctcccac TGCATGACCCTTCTGAATTGTTTGTATAAAGCAG---GCTCCTGGGCTCCCAC ----------------------------------TGACCTCCTGGGCTCCCAC ----------------------------------cgaactcctgggctcaagc TGCATGACCCTTCTGAATTGTTTGTATAAAGTAG aatcctccaatcgtcctgcctcagcttctt-agtagttgaaacta----catgtg AATCCTCCAATCGTCCTGCCTCAGCTTCTT-AGTAGcTGAAACTA----CATGTG AATCCTCCAgTCcTCCTGaCTCAGCcTCTcCAGcAGcTGAAACTAcaggCATGTG gatcctcc acaccatgcctggctaatgttttttagaattttttttttttttttttttt ACACCATGCCTGGCTAATGTgTTTTAGAATTTTTTTTTTTTTTTTTTTT- ACACCATGCCTGcCTAgTaTTTTTTAGA-TTTTTTgTTgTTgTTgTT--- tttgtagagacctagtttcactatgttgcccagactggtctcaaactcct ---GTAGAGACCTAGTTTCACTATGTTGCCCAGACTGGTCTtAAACTCCT --TGTAGAGACCTAGTTTCACTATGTTGCCCAGACTGaTCTCAAACTCCT ggactcaagcaaccctcctgccttggcctcccaaagtATCAATATTTTAA GGgCTCAAGCAACCCCC-TGCCTTGGCCTCCCAAAcTATCAATATTTTAA GGgaTCcAtCAACCCTCCTGCCTTGGCCTCCCAcAGTATCAATATTTTAA ATAAAGACCAAACCAAAGGCTTTTGT ATAAAGACCAAACCAAAGGCTTTTGT ATAAAGACCAAACCAAAGGCTTTTGT chr16:13932912-13933203 Alignment Human, chimp, rhesus, Charlie1a consensus, donor AGTGCCAAAGACTGAAGAGCAGAAGAGATTT-TAGGGAAATATACATATAC AGTGCCAAAGACTGAAGAGCAGAAGAGATTTgTAGGGAAATATACATATAC AGTGCCAAcGACTGAAGAGCAGAAGAGATTTgTAGGGgAATATACATATAC AGCTGGCCACCATCTCGTTTGGCTACCACTGTTTTGGCCTCT-GTCACTGT AGCTGGCCACCATCTtGTTTGGCTACCACTGTTTTGGCCTCTtGTCACTGT AGCTGGaCACCATCTtGTTTtGCTAtCACTGcTTTGGCCTCT-GcCACTGT TTGACCAGACcagcggttttcaaagtgtggtccgtgaacccctggggtca TTGACCAGACCAGCGGTTTTCAAAGTGTGGTCCaTGAAgCCCTGGGGTCA TTGACCAGACCAGCGGTTTcCAAAGTGTGGTCtGTGAA-CCCTGGGGTCA gggtcg agatttaatacagttaataattctgatggttctttagggacattcttaag AGATTTAATACAGTTAATAATTCTGATGcTTCTTTAGGGACATTCTTAAG AGATTTAATACAGTTAATAATTtTGATGcTTCTTTAGGGACATTCTTAAG agatttaataaaattaatatttttactgcttcatcaaggacattcttaag tga---tg----------aactgc-agaagcatgacagtaaagaatgcactgaatgccagtaca TGA---TG----------AACTGC-AGAAGCATGACAGTAAAGAATGCAtTGAATGCCAGTACA TGA---TG----------AACTGC-AGAAGCATGACAGTAAAGAATGCAtTGAATGCCAGTACA tgaaactggcatttttttnactgcgag-cgcgtggcggtgaagaatacaatgactactagtaca ctttcatggcactgccttggttcatgctacggcaccagcaTGTACAATTA CTTTCATGGCACTGCCTTGGTTCATGCTACaGCACCAGCATGTACAATTA CTTTCATGGCACTGCCTTGGTTCgTGCTACGGCACCAGCA---------- gtttggtgccactgccttgatccgtgctaaggcgccagca---------- CATGTACAATTA TGGAGCATTCTTATGTAAAACTCTTCTACCTGTAGATATCCAAATGTTGT TGGAGCATTCTTATGTAAAACTCTTCTACCTGTAGATATCCAAATGTTGT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGGAGCATTCTTATGTAAAACTCTTCTACCTGTAGACATCCAAGTGTTGT CATTTCAAAGTAAAAAATGTTATTTATTTTCCTCTTGATTATAGTTAAAA CATTTCAAAGTAAAAAATGTTATTTATTTTCCTCTTGATTATAGTTAAAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CATTTCAAAGTAAAAAAAGTTATTTATTTTCTTCTTGATTATAGTTAAAA TAAGAGATAACCACTTACTATATAACTGCAAAAGTCAGAGTGATGCTTAT TAAGAGATAACCACTTACTATATAACTGCAAAAGTtAGTGATGCTTATAT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TAAGAGATAATCACTTAC--TATAACTGCAAAAGTCAGAGTGATGCTTAT ATGCCAATCCACATATTTTCCTATAAATTATTACTTTCCAGTAAACCAAA --GCCAATCCACATATTTTaCTATAAATTATTACTTTCCAGTAAACCAAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ATGCCAATCCACATACTTTACTATAAATTATTACTTTCCAGTAAACCAAA GAAGCTGTGTTTTAAA-TGACCTCCAATTTTATTCTTAAATAACAGCAAAT GAAGCT TGTTTTAAA TGACCTCCAATTTTATTCTTAAATAACAGCAAAT -ttgcttttacgccatca TCCTATTAACAACATTGCAAATATTAAAATAAC- TCCTATTAACAACATTGCAAATATTAAAATAAC-------------TTGCTTTTACaCCATCA ---------------------------------GTATTACCCAGCATTGCTTTTACaCCATCA ---------------------------------gttttacccaccattgcttttgcaccatca TCCTATTAACAACATTGCAAATATTAAAATAAC-------------TTGC ctggaaatgtcaacgcagtgaaaaaagtcaaataatgtcatggtattgtt CTGGAAATGTCAACaCAGTGAAAAAAGTCAAATAATGTCATaGTATTGTT CTGGAAATGTCAACaCAGTGAAAAAAGTCAAATAATGTCATaGTATTGTT gtgcaaatgtcaacacagtgaaaaa-ggcaaataacgtcttagtattatt acgagaaaagttctgacatcacatagccc-tgaaaatatcttgggggcccc ACGAGAAAAGTTtTGACATCACATAGCCC-TGAAAAcATCTTGGGGaCCCC AtGAGAAAAGTTtTGACATCACAcAGCCC-TGAgAAcATCTTGGGGaCCCC atgaaaatagttttgacctcgcggaccccctgaaagggtctcggggaccct tgggagttcacggaccacacccagaaaaccactgGTCCAGCTGAACAGCG TGGGAGTTtAtGGACCACACCCAGAAAACCACTGGTCtAGCTGAACAGCG cGGGAGTTCAtGGACCACACCCAGAAAACCACTGGTCtAGCcGAACAGtG caggggtccgcggaccacactttgagaaccgctg ACAGATCACAGTAGTGGGAGGCGGTGTGGTTGGTAGGAAGACAGGATGAC ACAGATCACAGTAGTGGGAGGaGGTGTGGTTGGTAGGAAGACAGGATaAC AgAGATCACAaTAGTGGGAGGaGGTaTGaTTGGTAGGAAaACAGGATGgt AGCCAGTTACGTATGTAGGTCATGTGACCATCAGAGACTGTTTTAAATTA AGCCAGTTACaTATGTAGGTCATGTGACCATCAGAGACTGTTTTAAATTA AGCtgGTTACaTATGTAGGTCATGTGACCATCAGAGACTaTaTTAAATTA ACCATAAATTGATGGCACTTTTT ACCATAAATTGATGGCACTTTTT ACCgTAAATTGATGGCACTTTTT acgagaaaagttctgacatcacatagccc-tgaaaatatcttgggggcccc ACGAGAAAAGTTtTGACATCACATAGCCC-TGAAAAcATCTTGGGGaCCCC AtGAGAAAAGTTtTGACATCACAcAGCCC-TGAgAAcATCTTGGGGaCCCC atgaaaatagttttgacctcgcggaccccctgaaagggtctcggggaccct chr2:226988215-226988397 Alignment Human, chimp, rhesus, MLT1A1 consensus, donor TATTTTTCTTATt-actgtggtttaaatgt----gtctcctccaaaattcaggag TATTTTTCTTATT-gCTGTGGTTTAAATGT----GTCTCCTCCAAA-TTCAGGAG TAtTTTTTCTTATTgCTGTGGTTTAAATGT----GTCTCCTCCAAAATTtAGGAG tatggtttgaatgtttttgtcccctccaaaattcatgtg ttg-----------ccaatgtgatatttttaagaagtgggacattt-aagaagtgattagat TTG-----------CCAATGTGATATTTTTAAGAAGTGGGACATTT-AAGAAGTGATTAGAT TTG-----------tCAATGTGAcAgTTTTAAGAAGTGGGACATTT-AAGAgGTGATTAGgc ttgaaacttaatkgccaatgtracagtattaagaggtggggccttttargaggtgattaggt tttgagggatcctcacttatgaatgtgattaaagcccttataaaagagac TTTGAGGGATCCTCACTTATGAATGgGATTAAAGCCCTTATAAAAGAGgC TTTGAGGGATCCTCACTTATGAATGgGATTAAAGCCCTTATAAAAGAGgC catgagggctcctccctcatgaatgggattaatgcccttataaaaagggc tttatgcagt---ttttggttaccttgcccttctgc-cttctgccatatgagga TTTATGCAGT---aTTTGGTTACCTTGCCCTTCTGC-CTTCTGCCATATGAGGA TTTATGCAcc---aTTTGGTTAgCTTGCCtTTCTGC-CTTCTGCCgTATGAGGA ttgatggagtgggttctctctctctctctcttctgctcttctgccatgtgagga ttcagcaataaggTGGAACAGCACAAAGAAATACTAATCCCTGCACCCTT TTCAGCAATAAGGTGGAACAGtACAAAGAAATACTAATCCCTGCAtCCTT TgCAGCAATAAGGTG----------------------------------- cacag--------------------------------------------- ------------------------AAAGAAATA-TTATCCCTGCATCCTT GCACTGCATTCATCATTGCATGGATTCTGTTCCTAATAATGAATACTTTC GCACTGCATTCATCATTGCATGGATTCTGTTCCTAATAATGAATACTTTC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GCACTGCATTCATCATTGCATGGATTCTGTTCCTAATAACGAATAATTTC TTTTCTAATTTGGTTGACACAGACACCATGAGCTTGCTATTGATTTTCCG TTTTCTAATTTGGTTGACACAGACACCATGAGCTTGCTATTGATTTTCCG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTTTCTAATTTGGTTGACACAGACACCATGAGCTTACTATTGATTTTCCG GAAGTGGACATTTTCTCCTTCCACCCACTGCTGTTCATCTTGTAAGTtca GAAGTGGACATTTTCTCCTTCCACCCAgTGCTGTTCATCTTGTAAGTTCA ---------------------------------cTgATCTTGTAAGTTCA -----------------------------------------------tca GAAGTGGATGTTTTCTCCTTCCACCCAGTGCTGTTCAAATT ccagacaactgaactcgccagaacccagatcttggacttctcagcctcca CCAGACAACTGAAtgtGCCAGAACCCgGATCTTGGACTTCTCAGCCTCCA CCAGACAACTGAACTtGCCAGcACCCgGATCTTGGACTTCTCAGCCTCCA ccagacaccaaacct-gctggnaccttgatcttggacttcccagcctcca gaactgtgagaaaataaatttctggccaggtgcagtggctcacacctgta GAACTGTGAGAAAATAAATTTCTGGCCAGtTGCAGTGGCTCACACCTGTA GAACTGTaAGAAAATAAATTTCTGGCCAGGTGCAGTGGCTCACACCTGTA gaactgtgagaaa-taaatttct attccagcac g Human, chimp, rhesus, MLT1A1 consensus, donor TATTTTTCTTATt-actgtggtttaaatgt----gtctcctccaaaattcaggag TATTTTTCTTATT-gCTGTGGTTTAAATGT----GTCTCCTCCAAA-TTCAGGAG TAtTTTTTCTTATTgCTGTGGTTTAAATGT----GTCTCCTCCAAAATTtAGGAG tatggtttgaatgtttttgtcccctccaaaattcatgtg ttg-----------ccaatgtgatatttttaagaagtgggacattt-aagaagtgattagat TTG-----------CCAATGTGATATTTTTAAGAAGTGGGACATTT-AAGAAGTGATTAGAT TTG-----------tCAATGTGAcAgTTTTAAGAAGTGGGACATTT-AAGAgGTGATTAGgc ttgaaacttaatkgccaatgtracagtattaagaggtggggccttttargaggtgattaggt tttgagggatcctcacttatgaatgtgattaaagcccttataaaagagac TTTGAGGGATCCTCACTTATGAATGgGATTAAAGCCCTTATAAAAGAGgC TTTGAGGGATCCTCACTTATGAATGgGATTAAAGCCCTTATAAAAGAGgC catgagggctcctccctcatgaatgggattaatgcccttataaaaagggc ccagacaactgaactcgccagaacccagatcttggacttctcagcctcca CCAGACAACTGAAtgtGCCAGAACCCgGATCTTGGACTTCTCAGCCTCCA CCAGACAACTGAACTtGCCAGcACCCgGATCTTGGACTTCTCAGCCTCCA ccagacaccaaacct-gctggnaccttgatcttggacttcccagcctcca chr3:190518240-190518621 Alignment Human, chimp, rhesus, MER20 consensus, donor tagttccaacttaagaccc-ctctgcctgatcctaTACTTCCTTTAGTTca TAGTTCCAACTTAAGACCAgCTCTGCCTtATCCTATACTTCCTTTAGTTCA TcaTTCCAACTTAAGACCAgCTCgGCCTGATCCTATACTTCCTTTAGcTCA ca gtggttctcaagagagggtgatttttccc-atgggggacatatgacaatgt GTGGTTCTCAAGAGAGGGTGATTTTgCCC-gTGGGGGACATATGACAATGT GTGGTTCTCAAGAcAGGGTGATTTTgCCC-ATGGGGGACATtTaACAATGT gtggttctcaaccgggggtgattttgccccccaggggacatttggcaatgt cccagtgtcccagtgagatattatcggttgtcataTCAAATGTATACTTA CCCAGTGTCCCAaTGAGATATTATtGGTTGTCATATCAAATGTATACTTA CCCAGTGTCCCAGTGAGATATTActGGTTGTCAcATC------------- ctggagacatttttggttgtcacaac------------- TTA CAAAGG--------------TATATAAAATGTTCTCTGATAAAGACTAATTCAGTTTAGCTAAG CAAAGGcatacttacaaaggTATATAAAATGTTCTCcGATAAAGACTAATTCAGTTTAGCTAAG ---------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------- CAAAGG--------------TATACAAAATGTTCTCCGATAAAGACTAATTCAGTTTAGCTAAG TTTAAAGTGCACTTGTATGTGTGTGCATATATCTGCATGTGTTCAGAGAG TTTAAAGTGCACTTGTGTGTGTG--CATATATCTGCgTGTGTTCAGAGAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTTAAAGTGCACTTGTGTGTGTGTGCACATATGTGCATATGTTCAGAGAG GAGGGTTGAGGCATGGGATAGGATGAGGATGGAAATTACGATGGGTAGAA GAGGGTTGgGGgATGGGATAGGATGAGGATGGAAATTgCtATGGGTAGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GAGGGTTGGGGGATGGGATAGGATGAGGATGGAAATTGCTATGGGTAGAA ACCTCTCTTGTGCAAGGAAAAAGGAGCTACTGCCTCTTCTTATTTGTCTC ACCTCTCTTGTGCAAGaAAAAAGGAGCTACTGCCTCTTCTTATTTGTCTC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACCTCTCTTGTGCAAGAAAAAAGAAGCTACTGCCTCTTCTTATTTGTCTC TACACACTTGAATTTATAGTCACAGGGTCTCTATGAGGATAATTCCAGGA TACACACTTGAATTTATAGTCACcGGGTCTCTgTGAGGATAATTCCAGGA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TATGCACTTGAATTTATAGTCACAGGGGCTCTATGAGGATAATTCCAGGA AAAAATATGCAAGGATGATATATACAGTCTGTCCAGCAGCGTGACTTCTC AAAAcTATGCAAGGATGATATATACAGTCTGTCCAGCAGtGTGACTTCTC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAAA-TGTGCAAAGATGATATATACAGTCTGTCCAGCAGTGTGACTTCTC AAGTGATTTCAAGTACTGGGTATTGGACGGGCGTGCCCTCTATTACAGGA AAGTGATTTCAAGTACTGGGTATTGGAtGGGCGTGCCCTCTgTgACAGGA -------------------------------------------------- -tggggtggaagcCTG-T-CTGGTATCTGGTGGGtGaA -tggggggggggratgctactggcatctagtgggtaga ggatagggaggctgcttaacatcctaacatgcagaagacattctctgcca GGATAGGGAGGCTGCTTgACATCCTAACATGCAGAAGACATTCTCTGCCA GGATAGGGAGGCTGaTTAACATCCTAACATGCAGgAGACcTTCTCTcCCA ggccagggatgctgctaaacatcctacaatgcacaggacagcccccacaa AACCAGATGAAA AACCAGATGAAA AACCAGATGAgA chr3:49720849-49721014 Alignment Human, Chimp, Rhesus, L1MB2 consensus, donor cccgggttcaagcagttctcctggattatagatgtgctaccgcgcccagc CCtGGGTTCAAGCAcTTCTCCTGGATTATAGgcGTGCcACtGtGCCtAGC tactttttgtattttttggtagagacagggtttcactttgttggcgtggc TAaTTTTTGTATTTTTTaGTAGAGACAGGGTTTtgCTaTGTTGGCaTGGC tggtctcaaactcctggcctcatgtgatcctgccacctcggcctcccaaa TGGTCTCgAACTCCTGGCCTCgTGTGATCCTcCCACCTCGGCCTCCCAAA gtgctggggttacaggcgtgcgccactgtgcccggtcacccatcatagcc GTGCTaGGGTTACAGGCGTGCGtCACcGTGCCCGGcCACCCATgATAGCC atttttaagtgttaagtctattcacattgtcgtgcagccaatctccacac ATTTTTAAGTGTTAAGTCTgTTCACATTGTCGTaCAGCCAATCTCCAgAC agtgttaagtatattcacattgttgtgcaaccgatctccagaa GTGCTaGGGTTACAGGCGTGCGtCACcGTGCCCGGcCACCCATgATAGCC atttttaagtgttaagtctattcacattgtcgtgcagccaatctccacac ATTTTTAAGTGTTAAGTCTgTTCACATTGTCGTaCAGCCAATCTCCAgAC agtgttaagtatattcacattgttgtgcaaccgatctccagaa tcatttcatcttgcaaaactgatactccgtgcctgttgaacaaaacctcc--- TCATTTCATCTTGCAAAACTGATACTCtGTGCCcGTTaAACAgAACCTCC--- ctttttcatcttgcaaaactgaaactctatacccattaaacaacaactcccca tgtcctcccttccccagcttccctgacagctcccaCCCATCCCCACCTGT TGTtCTCCCcTCCCCAG--------------------------------- tttccccctccccccag--------------------------------- AGCTTCCCTGACAGCCCCCACCCACCCCGACCTGT CAGCAGATCCCTGGGTCTGGCAGCTGGGGGAGCAGTGGTTCTGGCATCAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CAGCAGATCCCTGGGTCTGGCAGCTGGGGGAGCAGCGGTTCTGGCATCAG GTCCCTGAGTGCTCTGGCCAGCGGCTCACAGACCCCCAGCTGGGCCTTAC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GTCCCTGGGTGCTCTGGCCAGCGGCTCACAGACCCCCAGCTGGGCCTCAC TTCCATGTCATGAGGGGACCACCATGGCCCTGTTCTGAGGCTAGCTCAGG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTCCATGTCATGAGGGGACCACCATGGCCTTGTTCTGAGGCTGGCTCAGG TTgcccctggcaaccaccatcctactttctgtctct--gaatttgactatac ---CCCCTGGCAACCACCATCCTACTTTCTGTCTCT--GAATTTGACTATcC ---cccctggcaaccaccattctactttctgtctctatgaatttgactactc GT taagcacctcatctaggaagaatcatacactatttgttcttttgtgtatg TAAGCACCTCATCTAGGgAGAATCATACACTATTcGTTtTTTTGTGTcTG taggtacctcatataagtggaatcatacagtatttgtctttttgtgactg gctttagcataatgtcctcaaggttcattcgtgttatagcatgtgtcaga GCTTTAGCATAATGTCCTCAAGcTTCATTtGTGTTATAGCATGTGTCAGA gctt atttcttcattttccaggctgaataatattctgttgtacggacaccacat ATTTCTTCgTTTTCCAGGCTGAATAATATTCcacTGTAtGGACACCACAT ttcatatatccagtcctttgctgatggacactcgggttgcttctactttg TTCgTgTATCCAGTCCTTTGtTGATGGACgCTtGaGTTGCTTCTACTTTG ggctactgtgaataatgctgtaatgaacatgggtttgcaaagatctcttt tcatttcatcttgcaaaactgatactccgtgcctgttgaacaaaacctcc--- TCATTTCATCTTGCAAAACTGATACTCtGTGCCcGTTaAACAgAACCTCC--- ctttttcatcttgcaaaactgaaactctatacccattaaacaacaactcccca TTgcccctggcaaccaccatcctactttctgtctct--gaatttgactatac ---CCCCTGGCAACCACCATCCTACTTTCTGTCTCT--GAATTTGACTATcC ---cccctggcaaccaccattctactttctgtctctatgaatttgactactc GT attttttttgagatggagtctcactctgtcacccagg ---------GAGATGGAGTCTCACTCTGTtgCCCAGG chr4:161923972-161924184 Alignment Human, chimp, rhesus, LTR10F consensus, donor aaggcactaaagggaacccattaccacagctttgttgggctcagtccagg AAGGCcCTAAAGGGAACCCATTACCACAGCTTTGTTGGGCTCAGTCCAGG AAGGtcCTAAAGGGAACCaAcTcCCACAGCTTTGTTGGGCTCAGTCCAGG tagcagcccccacatgttggagttgttataaataaaatttcggtgccaca TAGCAGCCCCCACATGTTGGAGTTGTTATAAATAAAATTTtGGTGCCACA TAGCAGCCCtCACATGTTGGAGTTGTTATAAATAAcAgTTtGGTGCtgCc tgttatatataaagtttcggtgccgca aaataaatagcacttgaatataaaattttctttttaattctcag-----caagtt AAATAAATAGCACTcGAATATAAAATTTTCTTTTTAATTCTCAG-----CAAGTT AAAgAAATAGCACTTGAATATAAAATTTTCTTTTTAATTCTCAt-----CAAGTT aaagaaatagcactcgaatataaaattttctttttaattctcagcaaggcaaggt acttctatagaagggtgcacccttacagatggagcaatggtaagtgcaca ACTTCTATAGAAGGGTGCACCCTTACAGATGGAGCAATGGTAAGTGCACA ACTTCTATAaAAaGGTGCgCCCTTACAGATGGAGCcATGGTgAGcaCACA acttctatagaagggtgcaccctcacagatggagcaatggtgagcgcaca cttggacaaggcaggggaaggggttcttatccctgacgcacgtggcccct CTTGGACAAGGCAGGGGAAGGGGTTCTTATCCCTGACaCACGTGGCCCCT CTTGGACAAGtgAGGGGAAGGGGTTCTTATCCCTGAtGCACGTGGCCCCT cctggacaagggagggaaaggggttcttattcctgatgcacgtggtccct gctgctgtgtctttcccctatgggctagggttagacctcacaggctaaac GCTGCTGTGTCTTTCCCCTATcGGCTAGGGTTAGACCTCACAGGCTAAAC GCTGCTGTGTCTTTCCCCTATtGGtTAGGGTTAGAtggCACAGGCTAAAC actgctgtgtcattcccctattggctagggttagaccgcacaggctaaac taattctgattggct-----aaagagagtgacagggtgaatagtttggccagaaa TAATTCTGATTGcCT-----AAAGAGAGTGACAGGGTGAATAGTTTGGCCAGAAA TAATTCTaATTGGCT-----AAAGAGAGcGAtgGGGTGAgTgGTTTGGtggcAAA taattccgattgactaatttaaagagagtgacggggtgagtggtttggcgggaaa aa----TTGTTACGACAGAGCATAACCATACCATAAATGGTATTTTATATTTTA AA----TgGTTACGACAGAGCATAACCATACCATAAATGGTATTTTATATTTTA AA----TgGTTAtGACAGAGCA-------------------------------- aaaaaatggttatg---------------------------------------- TGGTATTTTGTATTTTA CCAGGCCCAGTTAGGTTTATCCAAGCCAGAAGCTAGGCCTGTATCTATTT CCAGGCCCAGTTAGGTTTATCCtAGCCAGAAGCTAGGCCTGTATCTATTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CCAGGTCCAGTTAGGTTTATCCTAGCCAGAAGCTAGGTCTGTATCTATTT GCTCTCAGCAGGTCAGTTACAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG GCTCTCAGCAGGTCAGTTACAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GCTCTTAGCAGACCAGTTAAAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG ATCATCTTTATAATATCTCTTTTGCATGTAAATTTCACAATTTTTCTTTA ATCATCTTTATAATATCTCTTTTGCATGTAAATTTCACAATTTTTCTTTA -------------------------------------------------- chr4:161923972-161924184 Alignment Human, chimp, rhesus, LTR10F consensus, donor aaggcactaaagggaacccattaccacagctttgttgggctcagtccagg AAGGCcCTAAAGGGAACCCATTACCACAGCTTTGTTGGGCTCAGTCCAGG AAGGtcCTAAAGGGAACCaAcTcCCACAGCTTTGTTGGGCTCAGTCCAGG tagcagcccccacatgttggagttgttataaataaaatttcggtgccaca TAGCAGCCCCCACATGTTGGAGTTGTTATAAATAAAATTTtGGTGCCACA TAGCAGCCCtCACATGTTGGAGTTGTTATAAATAAcAgTTtGGTGCtgCc tgttatatataaagtttcggtgccgca aaataaatagcacttgaatataaaattttctttttaattctcag-----caagtt AAATAAATAGCACTcGAATATAAAATTTTCTTTTTAATTCTCAG-----CAAGTT AAAgAAATAGCACTTGAATATAAAATTTTCTTTTTAATTCTCAt-----CAAGTT aaagaaatagcactcgaatataaaattttctttttaattctcagcaaggcaaggt acttctatagaagggtgcacccttacagatggagcaatggtaagtgcaca ACTTCTATAGAAGGGTGCACCCTTACAGATGGAGCAATGGTAAGTGCACA ACTTCTATAaAAaGGTGCgCCCTTACAGATGGAGCcATGGTgAGcaCACA acttctatagaagggtgcaccctcacagatggagcaatggtgagcgcaca cttggacaaggcaggggaaggggttcttatccctgacgcacgtggcccct CTTGGACAAGGCAGGGGAAGGGGTTCTTATCCCTGACaCACGTGGCCCCT CTTGGACAAGtgAGGGGAAGGGGTTCTTATCCCTGAtGCACGTGGCCCCT cctggacaagggagggaaaggggttcttattcctgatgcacgtggtccct gctgctgtgtctttcccctatgggctagggttagacctcacaggctaaac GCTGCTGTGTCTTTCCCCTATcGGCTAGGGTTAGACCTCACAGGCTAAAC GCTGCTGTGTCTTTCCCCTATtGGtTAGGGTTAGAtggCACAGGCTAAAC actgctgtgtcattcccctattggctagggttagaccgcacaggctaaac taattctgattggct-----aaagagagtgacagggtgaatagtttggccagaaa TAATTCTGATTGcCT-----AAAGAGAGTGACAGGGTGAATAGTTTGGCCAGAAA TAATTCTaATTGGCT-----AAAGAGAGcGAtgGGGTGAgTgGTTTGGtggcAAA taattccgattgactaatttaaagagagtgacggggtgagtggtttggcgggaaa aa----TTGTTACGACAGAGCATAACCATACCATAAATGGTATTTTATATTTTA AA----TgGTTACGACAGAGCATAACCATACCATAAATGGTATTTTATATTTTA AA----TgGTTAtGACAGAGCA-------------------------------- aaaaaatggttatg---------------------------------------- TGGTATTTTGTATTTTA CCAGGCCCAGTTAGGTTTATCCAAGCCAGAAGCTAGGCCTGTATCTATTT CCAGGCCCAGTTAGGTTTATCCtAGCCAGAAGCTAGGCCTGTATCTATTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CCAGGTCCAGTTAGGTTTATCCTAGCCAGAAGCTAGGTCTGTATCTATTT GCTCTCAGCAGGTCAGTTACAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG GCTCTCAGCAGGTCAGTTACAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GCTCTTAGCAGACCAGTTAAAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG ATCATCTTTATAATATCTCTTTTGCATGTAAATTTCACAATTTTTCTTTA ATCATCTTTATAATATCTCTTTTGCATGTAAATTTCACAATTTTTCTTTA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ATCTTCTGTATAATATCTCTTTTGCATGTAAATTTCACAATTTTTCTTTA CCATATGAA--------AATGAATcagggtggagcaggtaatctgaatgagtcagggt aaataaatagcacttgaatataaaattttctttttaattctcag-----caagtt AAATAAATAGCACTcGAATATAAAATTTTCTTTTTAATTCTCAG-----CAAGTT AAAgAAATAGCACTTGAATATAAAATTTTCTTTTTAATTCTCAt-----CAAGTT aaagaaatagcactcgaatataaaattttctttttaattctcagcaaggcaaggt aaataaatagcacttgaatataaaattttctttttaattctcag-----caagtt AAATAAATAGCACTcGAATATAAAATTTTCTTTTTAATTCTCAG-----CAAGTT AAAgAAATAGCACTTGAATATAAAATTTTCTTTTTAATTCTCAt-----CAAGTT aaagaaatagcactcgaatataaaattttctttttaattctcagcaaggcaaggt acttctatagaagggtgcacccttacagatggagcaatggtaagtgcaca ACTTCTATAGAAGGGTGCACCCTTACAGATGGAGCAATGGTAAGTGCACA ACTTCTATAaAAaGGTGCgCCCTTACAGATGGAGCcATGGTgAGcaCACA acttctatagaagggtgcaccctcacagatggagcaatggtgagcgcaca cttggacaaggcaggggaaggggttcttatccctgacgcacgtggcccct CTTGGACAAGGCAGGGGAAGGGGTTCTTATCCCTGACaCACGTGGCCCCT CTTGGACAAGtgAGGGGAAGGGGTTCTTATCCCTGAtGCACGTGGCCCCT cctggacaagggagggaaaggggttcttattcctgatgcacgtggtccct gctgctgtgtctttcccctatgggctagggttagacctcacaggctaaac GCTGCTGTGTCTTTCCCCTATcGGCTAGGGTTAGACCTCACAGGCTAAAC GCTGCTGTGTCTTTCCCCTATtGGtTAGGGTTAGAtggCACAGGCTAAAC actgctgtgtcattcccctattggctagggttagaccgcacaggctaaac taattctgattggct-----aaagagagtgacagggtgaatagtttggccagaaa TAATTCTGATTGcCT-----AAAGAGAGTGACAGGGTGAATAGTTTGGCCAGAAA TAATTCTaATTGGCT-----AAAGAGAGcGAtgGGGTGAgTgGTTTGGtggcAAA taattccgattgactaatttaaagagagtgacggggtgagtggtttggcgggaaa aa----TTGTTACGACAGAGCATAACCATACCATAAATGGTATTTTATATTTTA AA----TgGTTACGACAGAGCATAACCATACCATAAATGGTATTTTATATTTTA AA----TgGTTAtGACAGAGCA-------------------------------- aaaaaatggttatg---------------------------------------- TGGTATTTTGTATTTTA CCAGGCCCAGTTAGGTTTATCCAAGCCAGAAGCTAGGCCTGTATCTATTT CCAGGCCCAGTTAGGTTTATCCtAGCCAGAAGCTAGGCCTGTATCTATTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CCAGGTCCAGTTAGGTTTATCCTAGCCAGAAGCTAGGTCTGTATCTATTT GCTCTCAGCAGGTCAGTTACAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG GCTCTCAGCAGGTCAGTTACAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GCTCTTAGCAGACCAGTTAAAATTTTGTATTCCTTTTTACATTATTCATG ATCATCTTTATAATATCTCTTTTGCATGTAAATTTCACAATTTTTCTTTA ATCATCTTTATAATATCTCTTTTGCATGTAAATTTCACAATTTTTCTTTA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ATCTTCTGTATAATATCTCTTTTGCATGTAAATTTCACAATTTTTCTTTA CCATATGAA--------AATGAATcagggtggagcaggtaatctgaatgagtcagggt CCATATGAA--------AATGAATCAGGGTGGAGCAGGTAATCTGAATGAGTCAGGGT acttctatagaagggtgcacccttacagatggagcaatggtaagtgcaca ACTTCTATAGAAGGGTGCACCCTTACAGATGGAGCAATGGTAAGTGCACA ACTTCTATAaAAaGGTGCgCCCTTACAGATGGAGCcATGGTgAGcaCACA acttctatagaagggtgcaccctcacagatggagcaatggtgagcgcaca cttggacaaggcaggggaaggggttcttatccctgacgcacgtggcccct CTTGGACAAGGCAGGGGAAGGGGTTCTTATCCCTGACaCACGTGGCCCCT CTTGGACAAGtgAGGGGAAGGGGTTCTTATCCCTGAtGCACGTGGCCCCT cctggacaagggagggaaaggggttcttattcctgatgcacgtggtccct gctgctgtgtctttcccctatgggctagggttagacctcacaggctaaac GCTGCTGTGTCTTTCCCCTATcGGCTAGGGTTAGACCTCACAGGCTAAAC GCTGCTGTGTCTTTCCCCTATtGGtTAGGGTTAGAtggCACAGGCTAAAC actgctgtgtcattcccctattggctagggttagaccgcacaggctaaac ---------ggtaatcgaatgagtcagggtggagcaggtaATcAgAATGAgTCAGGGT -------------------------------cagggtggagaatgaatgagtcagggt CCATATGAA--------AAT ggagcaggt-------aatctgaatgagtcagggtggagcaggtaatcagaacgagt GGAaCAGGT-------AATCTGAATGAGTCAGGGTGGAGCAGGTAATCAGAAtGAGT GGAGCAGGT-------AATCaGAATGAGTCAGGGTGGAGCAGGTAATCaGAATGAGT ggagcaggtggtaggtaatcggaatgagtcagggtggagcaggtaatcggaatgagt cagggt----------------------------gaagtaggtaatcataaaaggcttctttatgaggaagttaagtt CAGGGT----------------------------GAAGTAGGTAATCATAAAAGGCTgCTTTATGAGGAAGTTAAGTT CAGGGTGGAGCAGtTAATCAGcAtGAGTCAGGGTGgAGTAGGTAATCAaAAAAGGtTgCTTTATGAGGAAGTTAAGTT cagggt----------------------------ggagcaggtaatcggaaaaggttgctttacgaggaagttaagtt taaaagtagaaggcaaagaattgaacatactgacatattgattctttgaa TAAAAGTAGAAGGCAAAGAATTGAACATACTGACATATTGATTCTTTGAA TAAAAGTAGAAGGCAAAGAATTGAACAcACTGACATATTGATTCTTTGAA taaaagtagaaggcaaagaattgaacatactgacatattaattctttgaa aagaaaattagaactcatgtctaacaGAGTTTCATCTGTGTAGTTCTCCC AAGAAAATTAGAACTCATGTCTAACAGAGTTTCATCTGTGTAGTTCTCCC AAGAAAtTTAGAACTCATaTCTAACAGAGTcTCATCTGTGTAGTTaTCCt gagaaatttagaattcatatttaaca AGTTAGTGCTACAGTTCT AGTTAGTGCTACAGTTCT AGTTAGTGCTACAGTTCT ---------ggtaatcgaatgagtcagggtggagcaggtaATcAgAATGAgTCAGGGT -------------------------------cagggtggagaatgaatgagtcagggt CCATATGAA--------AAT ggagcaggt-------aatctgaatgagtcagggtggagcaggtaatcagaacgagt GGAaCAGGT-------AATCTGAATGAGTCAGGGTGGAGCAGGTAATCAGAAtGAGT GGAGCAGGT-------AATCaGAATGAGTCAGGGTGGAGCAGGTAATCaGAATGAGT ggagcaggtggtaggtaatcggaatgagtcagggtggagcaggtaatcggaatgagt cagggt----------------------------gaagtaggtaatcataaaaggcttctttatgaggaagttaagtt CAGGGT----------------------------GAAGTAGGTAATCATAAAAGGCTgCTTTATGAGGAAGTTAAGTT CAGGGTGGAGCAGtTAATCAGcAtGAGTCAGGGTGgAGTAGGTAATCAaAAAAGGtTgCTTTATGAGGAAGTTAAGTT cagggt----------------------------ggagcaggtaatcggaaaaggttgctttacgaggaagttaagtt taaaagtagaaggcaaagaattgaacatactgacatattgattctttgaa TAAAAGTAGAAGGCAAAGAATTGAACATACTGACATATTGATTCTTTGAA TAAAAGTAGAAGGCAAAGAATTGAACAcACTGACATATTGATTCTTTGAA taaaagtagaaggcaaagaattgaacatactgacatattaattctttgaa aagaaaattagaactcatgtctaacaGAGTTTCATCTGTGTAGTTCTCCC AAGAAAATTAGAACTCATGTCTAACAGAGTTTCATCTGTGTAGTTCTCCC AAGAAAtTTAGAACTCATaTCTAACAGAGTcTCATCTGTGTAGTTaTCCt gagaaatttagaattcatatttaaca AGTTAGTGCTACAGTTCT AGTTAGTGCTACAGTTCT AGTTAGTGCTACAGTTCT ggagcaggt-------aatctgaatgagtcagggtggagcaggtaatcagaacgagt GGAaCAGGT-------AATCTGAATGAGTCAGGGTGGAGCAGGTAATCAGAAtGAGT GGAGCAGGT-------AATCaGAATGAGTCAGGGTGGAGCAGGTAATCaGAATGAGT ggagcaggtggtaggtaatcggaatgagtcagggtggagcaggtaatcggaatgagt chr4:119252346-119252480 Alignment Human, chimp, rhesus, AluY consensus, donor ACACTTCAACTAATTTTTAATCATGAttttttttttttttttttt--gagat ACACTTCAACTAATTTTTAATCATGATTTTTTTTTTTTTTTTTTTttGAGAT ACACTTCAACTgcTTTTTAATCAaaaaaaaaATTTTTTTTTTTTcc-gagac tgagac ggagtctcgctctgtcacccaggctggagtgtagcgacgccatcttagct GGAGTCTCGCTCTGTCgCCCAGGCTGGAGTGTAGCGACGCCATCTTAGCT aGAGTCTCGCTCTGTCgtCtAGGCTGGAGTGcAGtGgtGCCATaTcAGCT ggagtctcgctctgtcgcccaggctggagtgcagtggcgcgatctcggct cactgcaagctctgcctcccgggttaacgccattctcctgcctcagcctc CACTGCAAGCTCTGCCTCCCGGGTTAACGCCATTCTCCTGCCTCAGCCTC CACTGCAAGCTCcGCCTCCCaGGTTAAtGCCATTCTCCTGCCTCAGCCTC cactgcaagctccgcctcccgggttcacgccattctcctgcctcagcctc ctgagtagctgggactacaggtgcccgccaccatgcctggcaaaattttt CTGAGTAGCTGGGACTACAGGTGCCCaCCACCAcGCCcGGCAAAATTTTT CccAGTgGCTGGGACTACAGGTGCCCacccccacgactggctaattTTTT ccgagtagctgggactacaggcgcccgccaccacgcccggctaatttttt ttt-gtatttttagtagagatgggatttcaccatCCCATCTGAACTGAGAT TTT-GTATTTTTAGTAGAGATGGGATTTCACCATCCCATCTGAACTGAGAT TTTTGTATTTTTAGTAGAGATGGGATTTCACCATg---------------- gtatttttagtagagacggggtttcaccgtg---------------- TGAACTGAGAT AAATATGTCAGAAGGCAGATATCATTTGTCTAACTCTTGCATGATTCAAA AAATATGTCAGAAGGCAGATATCATTTGTCTAACTCTTGCATGATTCAAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAATATGTCAGAAGGCAGATATCATTTGTCTAACTCTTGCATGATTCAAA TATATGAATATTTTAGTCACAGATTTCACTATGATATTCAGGAAAGGACA TATATGAATATTTTAGTCACAGATTTCACcATGATATTCAGGAAAGGACA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TATATGAATATTTTAGTCACAGATTTCACCATGATATTCAGGAAAGGACA ACAAATGCCTGAGCTATCTttttagccaggatggtcttgatctcctgacc ACAAATGCCTGAGCTATCTTTTTAGCCAGGATGGTCTTGATCTCCTGACC ---------------------TTAGCCAGGATGGTCTcGATCTtaaGACC ---------------------ttagccaggatggtctcgatctcctgacc ACAAATGCCTGAGCTATCTTTT tcttgatctgcccgcctcagcctcccaaagtgctgggattacaggcatga TCTTGATCTGCCCGCCTCAGCCTCCCAAAGTGCTGGGATTACAGGCATGA TtgTGATCcaCCCGCCTCAGCCTCCCAAAGTGCTaGGATTACAGGCgTGA tcgtgatccgcccgcctcggcctcccaaagtgctgggattacaggcgtga gccaccatgcccggccCATAATTTTTAAAGTAATAAGCAACAGACATTTG GCCACCATGCCCGGCCCATAATTTTTAAAGTAATAAGCAACAGACATTTG GCCACCAaGCCCaGCCCATAATTaTgAAAGTAATAAGCAAgAGACATTTG gccaccgcgcccggcc TTTTCAATGTAATTCTAATGTAAAACATTCTCAAAGTAGGATTAAAAGAA ggagtctcgctctgtcacccaggctggagtgtagcgacgccatcttagct GGAGTCTCGCTCTGTCgCCCAGGCTGGAGTGTAGCGACGCCATCTTAGCT aGAGTCTCGCTCTGTCgtCtAGGCTGGAGTGcAGtGgtGCCATaTcAGCT ggagtctcgctctgtcgcccaggctggagtgcagtggcgcgatctcggct TTTTCAATGTAATTCTAATGTAAAACATTCTCAAAGTAGGATTAAAAGAA TTTTCAATGcAATTCTAATGTAAAACATTCTCAAAGTAGGATTAAAAGAA TTTTCAATGTAATTCTAATGTAAAACATTCTCAAAGTAGGATTAAAAGAA ctgcacccatcaactagtcatttacattaggtatttctcctaatgctatc CTGCACCCATCAACTAGTCATTTACATTAGGTATTTCTCCTAATGCTATC CTGCACCCATtAACTtGTCATTTACATTAGGTATTTCTCCTAATGCTATC ctgcacccatcaactcgtcatttacattaggtatttctcctaatgctatc cctccctgctccccgcaccccacgacaggccccggtgtgtgatgttccac CCTCCCTGCTCCCCGCACCCCACGACAGGCCCCGGTGTGTGATGTTCCAC CCTCCCgcCTCCttcCACCCgACGACAGGCCCCaGTGTGTGATGTTCCcC cctcccccagccccccaccccacgacaggccccggtgtgtgatgttcccc accctgtgtccaagtgttctcattgttcaattcccacctatgagtgagaa ACCCTGTGTCCAAGTGTTCTCATTGTTCAATTCCCACCTATGAGTGAGAA ACCCTGTGTtCAAGTGTTCTCATgGTTCAATTCCCACCTATGAGTGAGAA gccctgtgtccangtgttctcattgttcaattcccacctatgagtgagaa cacgctgtgtttggttttctgtccatgcgacagtttgctccaaatgatgg CAtGCTGTGTTTGGTTTTCTGTCCATGCGACAGTTTGCTCCAAATctTGG CAtGtgGTGTTTGGTTTTCTGTCCATGtGAtAGTTTGCTCagAATGATGG catgcggtgtttggttttctgtccttgtgatagtttgctgagaatgatgg tttccagcttcatccatgtacctacaaaggacatgaactcatcctttttt TTTCCAGCTTCATCCATGTctCTACAAAGGACATGAACTCATCCTTTTTT TTTCCAGCTTCATCCAcGTcCCTACAAAGGACATGAACTCATCCTTTTT- tttccagcttcatccatgtccctgcaaaggacatgaactcatcctttttt atggctgcatagtattccatggtgtatatgtgccatattttcttaatcca ATGGCTGCATAGTATTCCATaGTGTATATGTGCCATATTTTCTTAATCCA ATGGCTGtATAGTATTCCATGGTGTATATaTGCCATATTTTCTTAATCCA atggctgcatagtattccatggtgtatatgtgccacattttcttaatcca acagtgtcgcaataaacatacctgtg--catgtgtctttagagtagcatgat ACAGTGTCGCAATAAACATACCTGTG--CATGTGTCTTTAGAGTAGCATGAT AtAGTGcCaCAATAAACATACaTGTGtgCATGTGTCTTTAGAGTAGCATGAT atagtgccgcaataaacatacgtgtg--catgtgtctttatagcagcatgat ttataatcctttgATTTATAATTGGCTTATCATGTTATTATTAGCATTAG TTATAATCCTTTGATTTATAATTGGCTTATCATGTTATTATTAGCATTAG TTATAATCCTTTG------------------------------------- ttataatcctttg------------------------------------- AATTGGCTTATCATGTTATTATTAGCATTAG CAATACATAGATTATGGGTAGTTTGTAATGTTTTAAGATAATCATCCTAA CAATACAcAGATTATGGGTAGTTTGTAATGTTTTAAGATAATCATCCTAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CAATACATAGATTATGGATAGTTTGTAATGTTTTAAGATAAACATCCTAA AATTTTCAGAGAAGGTTTCAAAAAGTCAACACAGGATCTTAAAAGCAAAA AATTTTCAGAGAAGGTTTCAAAAAGTCAACACAGGATCTTAAAAGCAAAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AATTTTCAGAGAAAGTTTCAAAAACTCAACACAGGATCTTAAAAGCAAAA AAACCCAAGAACATGCTAAATTACAGAAGTACCAAATGTGCTAAAATTTT AAACCCAAGAACATGCTAAATTACAGAAGTACCAAATGTGCTAAAATTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAAACCAAGAGCATGCTAAATTACAGAAGTACCAATTGTGCTAAAATTTT GCTTTTATATTAAGAATTTTAGAAGAATCTAGATTGGGTTTTTTGTTTTG GCTTTTATATTAAGAATTTTAGAAGAATCTAGATTGGGTTTTTTGTTTTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GCTTTTATATTAAGAACTTTAGAAGAATCTAGATTGGGTTTTCTGTTTTG TTTT-----TTAGACCTGGGGTCCACAGAAGTCTATGCAAATTATACCTGAAAAT TTTTgttttTTAGAtCTGGGGTCCACAGAAGTCTATGCAAATTATACCTGAAAAT ------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------- TTTTGTTTTTTAGACCTGGGGTCCACAGAAGTCTATGCAAATTATACCTGAAAAT ATGTGTATATATTTTTA--tatatacacagtaataggatcactgggtcaaat ATGTGTATATATTTTTA--TATATACACAGTAATAGGATCACTGGGTCAAAT -----------------GGTATATACcCAGTAATAGGATtgCTGGGTCAAAT -----------------ggtatatacccagtaat-gggatgctgggtcaaat ATGTGTATATATTTTTA ggtatttctagttctagatccttgaggaatcgccacactgttttccacaa GGTATTTCTAGTTCTAGATCCTTGAGGAATCGCCACACTGTTTTCCACAA GGTATTTCTAGTTCTAGATCCTTGAGGAATtGCCACACTcTcTTCCACAA ggtatttctagttctagatccttgaggaatcgccacactgtcttccacaa tggttgaactagtttgcagtcccaccaacagcataaaagcgttcctgttt TGGTTGAACTAGTTTGCAGTCCCACCAACAGCATAAAAGCGTTCCTGTTT TGGTTGAcCTAGTTTaCAcTCCCACCAACAGtgTAAAAGCaTTCCTaTTT tggttgaactagtttacactcccaccaacagtgtaaaagcgttcctattt ctccacatcctctccagcacctgttgtttcctgcctttttaatgatcgcc CTtCACATCCTCTCCAGCACCTGTTGTTTCCTGCCTTTTTAATGATCGCC CTCCACATCCTCTCCAGCACCTGTTGTTTCCTGaCTTTTTAATGATtGCC ctccacatcctctccagcatctgttgtttcctgactttttaatgatcgcc attctaactggtgtgagatggtatctcattgtggttttgatttgcatttc ATTCTAACTGGTGTGAGATGGTATCTCATTGTGGTTTTGATTTGCATTTC ATTCTAACTGGTGTGAGATGGTATCTCATTGTGGTTTTGATTTGCATTTC ATGTGTATATATTTTTA--tatatacacagtaataggatcactgggtcaaat ATGTGTATATATTTTTA--TATATACACAGTAATAGGATCACTGGGTCAAAT -----------------GGTATATACcCAGTAATAGGATtgCTGGGTCAAAT -----------------ggtatatacccagtaat-gggatgctgggtcaaat ATGTGTATATATTTTTA attctaactggtgtgagatggtatctcattgtggttttgatttgcatttc ATTCTAACTGGTGTGAGATGGTATCTCATTGTGGTTTTGATTTGCATTTC ATTCTAACTGGTGTGAGATGGTATCTCATTGTGGTTTTGATTTGCATTTC attctaactggtgtgagatggtatctcattgtggttttgatttgcatttc tctgatggccagtgatgatgagcattttttcatgtgtctgttggctgcat TCTGATGGCCAGTGATGATGAGCATTTTTTCATGTGTCTGTTGGCTGCAT TCTGATGaCCAGTGATGATGAGCATTTTTTCATGTGTCTGTTGGCTGCAT tctgatgaccagtgatgatgagcattttttcatgtgtctgttggctgcat aaatgtcttcttttgagaagtgtctgttcatatcctttgcccactttttg atgggattgtttgattttttcttgtaaatttgtttaagttctttgtagat ATGGGATTGTTTGATTTTTTCTTGTAAATTTGTTTAAGTTCTTTGTAGAT ATGGagTTGTT--ATTTT--CTTGTAAATTTGTTTAAGTTaTTTGTAGAT atggggttgtttgtttttttcttgtaaatttgtttaagttctttgtagat tctggatattagccctttgtcagctgggtagattgcaaaaattttctcca TCTGGATATTAGCCCTTTGTCAGaTGGGTAGATTGtAAAAATTTTCTCCA TCTGGgTATTAGCCCTTTGTCAGaTGaGTAGATTGCAAAAAcTTTCTCCc tctggatattag attcagtaggttgtctgttcactctgatggtagtttcttttgctgtgcag ATTCAGTAGGTTGTCTGTTCACTCTGATGGTAGTTTCTTTTGCTGTGCAG ATTCAGTAGGTTGgCTGTTCACTCTGATGGTAGTTTCTTTTGCTGTGCAG aagctctttagtttaattagatccagttagcctattttggcttttgttgc AAGCTCTTTAGTTTAATTAGATCCAGTTtGCCTATTTTGGCTTTTGTTGC AAcCTCTTTAGTTTAATTAGATCCcaTTtGtCTATTTTGGCTTTTGTTGC cattgcttttggtgttttagtcatgaagtccttgcccatgcctatgtcct CATTGCTTTTGGTGTTTTAGTCATGAAGTCCTTGCCCATGCCTATGTCCT CATTGCTTTTGGTGTTTTAGTCATGAAGTCCTTGCCCATGCCTATGTCCT gaatggtattgcttaggttttcttctagggtttttatggttttaagtcta GAATGGTATTGCTTAGGTTTTCTTCTAGGGTTTTTATGGTTTcAAGTCTA GAATGGTATTGCcTAGGTTTTCTTCTAGGGTTTTTATGGTTTTAgGTCTA acatttaagtctttaatccatcttgaattaatttttgtataaggtgtaag ACATTTAAGTCTTTAATgCATCTTGAATTAATTTTTGTATAAGGTGTAAG ACATTTAAGTCTTTAATCCATCTTGAATTAATTTTTaTATAAGGTaTAAG gaagggatccagtttcagctttctacatatggctagccagttttcccagc GAAGGGATCCAGTTTCAGCTTTCTACATATGGCTAGCCAGTTTTCCCAGC GAAGGGATCCAaTTTCAGCTTTCTACATATGGCTAGCCAGTTTTCCCAGC accatttattaaataggaaatcctttccccattgcttgtttttgtcaggt ACCATTTATTAAATAGGAAATCCTTTCCCCATTGCTTGTTTTTGTCAGGT ACCATTTATTAAATAGGgAATCCTTTCCCCATTtCTTGTTTTTGTCAGGT ttgtcaaagatcagatggttgtagatgtgtagtattatttctgagggctc TTGTCAAAGATCAGATGGTTGTAGATGTGTAGTATTATTTCTGAGGGCTC TTGTCAAAGATGG-----TTGTAGATGTGTgGTgTTATTTCTGAGGGCTC tgtt------------------ctgttccatttgtctatatctctgttttggtaccagtaccatgctg TGTT------------------CTGTTCCATTTGTCTATATCTCTGTTTTGGTACCAGTACCATGCTG TGTTatttctgagggctctgttCTGTTtCATTgGTCTATATCTCTGTTTTGGTACCAGTACCATGCTG ttttggttactgtaggcttgGaagaagaatcaatatcatgaaaatggcca TTTTGGTTACTGTAGGCTTGGAgGAAGAATCAATATCATGAAAATGGCCA TTTTGGTTACTGTAGcCTTGGAgGAAGAATCAATgTCgTGAAAATGGCCA tactgcccaaggtaatttatagattcagtgccatccccatcaagctacca TACTGCCCAAGGTAATTTATAGATTCAGTGCCATCCCCATCAAGCTACCA TACTGCCCAAGGTAATTTATAGATTCAaTGCCATttCCATCAAGCTACCA atgactttcttcacagaattggaaaaaact ATGACTTTCTTCACAGAATTGGAAAAAACT atgggattgtttgattttttcttgtaaatttgtttaagttctttgtagat ATGGGATTGTTTGATTTTTTCTTGTAAATTTGTTTAAGTTCTTTGTAGAT ATGGagTTGTT--ATTTT--CTTGTAAATTTGTTTAAGTTaTTTGTAGAT atggggttgtttgtttttttcttgtaaatttgtttaagttctttgtagat tctggatattagccctttgtcagctgggtagattgcaaaaattttctcca TCTGGATATTAGCCCTTTGTCAGaTGGGTAGATTGtAAAAATTTTCTCCA TCTGGgTATTAGCCCTTTGTCAGaTGaGTAGATTGCAAAAAcTTTCTCCc tctggatattag attcagtaggttgtctgttcactctgatggtagtttcttttgctgtgcag ATTCAGTAGGTTGTCTGTTCACTCTGATGGTAGTTTCTTTTGCTGTGCAG ATTCAGTAGGTTGgCTGTTCACTCTGATGGTAGTTTCTTTTGCTGTGCAG aagctctttagtttaattagatccagttagcctattttggcttttgttgc AAGCTCTTTAGTTTAATTAGATCCAGTTtGCCTATTTTGGCTTTTGTTGC AAcCTCTTTAGTTTAATTAGATCCcaTTtGtCTATTTTGGCTTTTGTTGC acatttaagtctttaatccatcttgaattaatttttgtataaggtgtaag ACATTTAAGTCTTTAATgCATCTTGAATTAATTTTTGTATAAGGTGTAAG ACATTTAAGTCTTTAATCCATCTTGAATTAATTTTTaTATAAGGTaTAAG accatttattaaataggaaatcctttccccattgcttgtttttgtcaggt ACCATTTATTAAATAGGAAATCCTTTCCCCATTGCTTGTTTTTGTCAGGT ACCATTTATTAAATAGGgAATCCTTTCCCCATTtCTTGTTTTTGTCAGGT ttgtcaaagatcagatggttgtagatgtgtagtattatttctgagggctc TTGTCAAAGATCAGATGGTTGTAGATGTGTAGTATTATTTCTGAGGGCTC TTGTCAAAGATGG-----TTGTAGATGTGTgGTgTTATTTCTGAGGGCTC ttttggttactgtaggcttgGaagaagaatcaatatcatgaaaatggcca TTTTGGTTACTGTAGGCTTGGAgGAAGAATCAATATCATGAAAATGGCCA TTTTGGTTACTGTAGcCTTGGAgGAAGAATCAATgTCgTGAAAATGGCCA atgactttcttcacagaattggaaaaaact ATGACTTTCTTCACAGAATTGGAAAAAACT ATGACTTTCTTCACAGAATTGGAAAAAACT ATGACTTTCTTCACAGAATTGGAAAAAACT chr7:19724202-19724323 Alignment Human, chimp, rhesus, AluSc consensus, donor TTTTTAAATGTGAAATCTCTTAAAAAATTTCT-ACTTTATTATGGGTTGTT TTTTTAAATGTGAAATCTCTaAAAAAATTTCT-ACTTTATTATGGGTTGTT TTTTTAAATGTGAAATATCTAAAACAATTTTACACTTGATTATGGGTTGTG CTACCACATTTGCTAATTATTACAAGTTTTGCTCAGTTTATGGAtttttt CTACCACATTTGCTAATTtTTACAAGTTTTGCTCAGTTTATGGATTTTTT ----CACATTTGCTAATTTTTACAAGTTGTGCTCAGTTTATGGAtttctt ttttttttttttttttt------gagaaagagacttgctctgtcaccaggctggag TTTTTTTTTTTTTTT--------GAGAAAGAGACTcGCTCTGTCACCAGGCTGGAG tcttttcttttttttttttttttaagacagaaactcactctgtcaccaggctggag tgagacggagtctcgctctgtcgccaggctggag tgcagtggtgctgtcttggctcactgcaacctccacttcccaggttcaag TGCAGTGGTGCTGTCTTGGCTCACTGCAACCTCCACTTCCCAGGTTCAAG tgcagtggtgcgatcttggctcactgcaacctccgcctcccgggttcaag tgcagtggcgcgatctcggctcactgcaacctccgcctcccgggttcaag tgattctcctgcctcagcctcccgagtaggggggactacaggcgcatgcc TGATTCTCCTGCCTCAGCCTCCCaAGTAGGGGGGACTACAGatGCATGCC tgattctcctgcctcagcctcccaagtagggggggctgcaggcgcgtgcc cgattctcctgcctcagcctcccgagtagctgggactacaggcgcgcgcc accacgcccagctaatttttgtatttttagtagagatggggtttcaccat ACCACGCCCAGCTAATTTTTGTATTTTTAGTAGAGATGGGGTTTCACCAT accgtgcccagctaatttttgtatttttagtagagacggggtttcaccat accacgcccagctaatttttgtatttttagtagagacggggtttcaccat T TCTTTTTTACTCCCTTTGCCAGGAAAACAATTTATTGAATACAAGAGTCC TCTTTTTTACTCCCTTTGCCAGGAAAACAATTTATTGAATACAAGAGTCC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCTTTTTTACTCCCTTTGCCAGGAAAACAATTTATTGAATACAAGAGTCC TTTATTAGGAATGCAAATGCATTTCACAAGTAATATATTGCTTAAAAACC TTTAcTAGGAATGCAAcTGCATTTCACAAGTAATATATTGtTTAAAAACC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTTACTAGGAACATAAATGCATTTCACAAGTAATATATTGCTTAAAAACC AAGCTATAGCTTTAATAAAATTAtttcaccatgttggccaggatggtctc AAGCTATAGCTTTAATAAAATTATTTCACCATGTTGGCCAGGATGGTCTC --------------------------------gttggccaggatggtctc --------------------------------gttggccaggatggtctc AAGCTATAGCTTTAATAAAATTATTTCA tatttcttgaccttgtgattcactcacctcagcctcccaaagtgctgaga TATTTCTTGACCTTGTGATTCACTCACCTCAGCCTCCCAAAGTaCTGAGA aatttcttgacctcgtgatccgctcgcctcggcctcccaaagtgctgaga gatctcttgacctcgtgatccgcccgcctcggcctcccaaagtgctggga ttacaggcgtaagctaccacgccctgccCAGTTCATGGATTTATAATTGG TTAtAGGCGTAAGCTACtACGCCCTGCCCAGTTCATGGATTTATAATTGG ttacaggcgtgaatcaccgcacccggccCAATTCATGGATTTATAATTGG ttacaggcgtgagccaccgcgcccggcc TGCATCACCTTTCAAATTCCATGGAGTATTTAC tatttcttgaccttgtgattcactcacctcagcctcccaaagtgctgaga TATTTCTTGACCTTGTGATTCACTCACCTCAGCCTCCCAAAGTaCTGAGA aatttcttgacctcgtgatccgctcgcctcggcctcccaaagtgctgaga gatctcttgacctcgtgatccgcccgcctcggcctcccaaagtgctggga ttacaggcgtaagctaccacgccctgccCAGTTCATGGATTTATAATTGG TTAtAGGCGTAAGCTACtACGCCCTGCCCAGTTCATGGATTTATAATTGG ttacaggcgtgaatcaccgcacccggccCAATTCATGGATTTATAATTGG ttacaggcgtgagccaccgcgcccggcc TGCATCACCTTTCAAATTCCATGGAGTATTTAC TGCATCACCTTTCAAATTCCATGGAGTATTTAC TGCATCACCTTTCAAATTCCATGGAGTATTTAC chr11:94292975-94293144 Alignment Human, chimp, rhesus, MER20 consensus, donor ttagttattagtacccactgtggcccaagtacttggctaggcattgggaa TTAGTTATTAGTACCCACTGTGGCCCAAGTACTTGGCTAGGCATTGGGAA TTAGTTATTAGTACCCtCTaTGGCCCAAGTACTTtGCTAGGCATTGGGAA taccaaagtaaatgaggtagtcatagctctgttgcagagAGgtggttctc TACCAAAGTAAATGAGGTAGTCATAGCTCTGTTGCAGAGAGGTGGTTCTC TACCAAAGTAAcTGAGGTAGTCATAGCTCTGTTGCAGAGAGGTGGTTCTC gtggttctc aacatggagcggttttggctcccaagggccatttgccaatgtctggatac AACATGGAGCaGTTTTGGCTCCCAAGGGCCATTTGCCAATGTCTGGATAC AACATGGAGCaGTTTgGGCTCCCAAGGGCCATTTGgCAATGT-TGGAgAC aaccgggggtgattttgccccccaggggacatttggcaatgtctggagac atttttgatggtcttgacttgggatgagg-ttgcta----------------------cagggatgttgctga ATTTTTGATGGTCTTGACTTGGGATGAGG-TTGCTA----------------------CAGGGATGTTGCTGA ATTTTTGATtGTCaTGACTTGGGATGAGG-TTGCTA----------------------aAGGGATGTTGCTGA atttttggttgtcacaactggggggggggratgctactggcatctagtgggtagaggccagggatgctgctaa acatcctataacacatagaacagcccccacaataaagaactaCACAACAA ACATCCTATAACACAcAGAACAGCCCCCACAATAAAGAACTACACAACAA ACATCCTATAAtgCATAGgAgAGCCCCCAtgATAAAGGACTa-------- acatcctacaatgcacaggacagcccccacaacaaagaatta-------- AGAAGCCACAGAATCCGCTTGTCAGACTGTCTCTTCTGCACTCCCCCTTT AGAAGCCACAGAATCCaCTTGTCAGACTGTCTCTTCTGCACTCCtCCTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AGGAACCACCGAATCCGCTTGTCAGACTGTCTCTTCTGCACTTCTCCTTT CAAGAAGACACACCAAGTTCCCATGATCACATACTCCCTTCCCCCGACCA CAAGAAGACACAtCAAGTTCCCATGATCACATACTCCCTTCCCCtGACCA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CAAGAAGACACACCAAGTTCCCATGATCACATACTCCCTTCCCCTGACCA CACATGGCCTGGGCCCACTGAAGGCCCAGGAGGCTGGACATGAGGCAGTG CACATGGCCTGGGCCCACTGAAGGCCCAGGAGGCTGGACATGAGGCAGTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CACATGGCCCAGGCCCACTGAAGGCCCAGGAGGCTGGACGCAAGGCAGTG AGGTGGAATACAA---ggccccaaatgtcaacagtgttgaggttgaga--TC---TTA AGGTGGAATACAA---GGCCCCAAATGTCAACAGTGTTGAGGTTGAGaaAcC---TTA -------------TCTGGCCCCAAATGTCAACAGTGTTGAGGTTGAGaaAcCcTATTA -------------tccggcccaaaatgtcgatagtgccaaggttgagaaaccctg AGGTGGAATACAa---g TTATTGAGCATAAGGTCTATGACAATTAAACACATAGTTAAAAT TTATTGAGCATAAGGTCTATGACAATTAAACACATAGTTAAAAT ---TTGAGCATAAGGTCTATGACAATTAAACACATAGTTAAAAT chr11:94292975-94293144 Alignment Human, chimp, rhesus, MER20 consensus, donor ttagttattagtacccactgtggcccaagtacttggctaggcattgggaa TTAGTTATTAGTACCCACTGTGGCCCAAGTACTTGGCTAGGCATTGGGAA TTAGTTATTAGTACCCtCTaTGGCCCAAGTACTTtGCTAGGCATTGGGAA taccaaagtaaatgaggtagtcatagctctgttgcagagAGgtggttctc TACCAAAGTAAATGAGGTAGTCATAGCTCTGTTGCAGAGAGGTGGTTCTC TACCAAAGTAAcTGAGGTAGTCATAGCTCTGTTGCAGAGAGGTGGTTCTC gtggttctc aacatggagcggttttggctcccaagggccatttgccaatgtctggatac AACATGGAGCaGTTTTGGCTCCCAAGGGCCATTTGCCAATGTCTGGATAC AACATGGAGCaGTTTgGGCTCCCAAGGGCCATTTGgCAATGT-TGGAgAC aaccgggggtgattttgccccccaggggacatttggcaatgtctggagac atttttgatggtcttgacttgggatgagg-ttgcta----------------------cagggatgttgctga ATTTTTGATGGTCTTGACTTGGGATGAGG-TTGCTA----------------------CAGGGATGTTGCTGA ATTTTTGATtGTCaTGACTTGGGATGAGG-TTGCTA----------------------aAGGGATGTTGCTGA atttttggttgtcacaactggggggggggratgctactggcatctagtgggtagaggccagggatgctgctaa chr11:94292975-94293144 Alignment Human, chimp, rhesus, MER20 consensus, donor ttagttattagtacccactgtggcccaagtacttggctaggcattgggaa TTAGTTATTAGTACCCACTGTGGCCCAAGTACTTGGCTAGGCATTGGGAA TTAGTTATTAGTACCCtCTaTGGCCCAAGTACTTtGCTAGGCATTGGGAA taccaaagtaaatgaggtagtcatagctctgttgcagagAGgtggttctc TACCAAAGTAAATGAGGTAGTCATAGCTCTGTTGCAGAGAGGTGGTTCTC TACCAAAGTAAcTGAGGTAGTCATAGCTCTGTTGCAGAGAGGTGGTTCTC gtggttctc aacatggagcggttttggctcccaagggccatttgccaatgtctggatac AACATGGAGCaGTTTTGGCTCCCAAGGGCCATTTGCCAATGTCTGGATAC AACATGGAGCaGTTTgGGCTCCCAAGGGCCATTTGgCAATGT-TGGAgAC aaccgggggtgattttgccccccaggggacatttggcaatgtctggagac atttttgatggtcttgacttgggatgagg-ttgcta----------------------cagggatgttgctga ATTTTTGATGGTCTTGACTTGGGATGAGG-TTGCTA----------------------CAGGGATGTTGCTGA ATTTTTGATtGTCaTGACTTGGGATGAGG-TTGCTA----------------------aAGGGATGTTGCTGA atttttggttgtcacaactggggggggggratgctactggcatctagtgggtagaggccagggatgctgctaa ATTTTTGATtGTCaTGACTTGGGATGAGG-TTGCTA----------------------aAGGGATGTTGC atttttggttgtcacaactggggggggggratgctactggcatctagtgggtagaggccagggatgctgc acatcctataacacatagaacagcccccacaataaagaactaCACAACAA ACATCCTATAACACAcAGAACAGCCCCCACAATAAAGAACTACACAACAA ACATCCTATAAtgCATAGgAgAGCCCCCAtgATAAAGGACTa-------- acatcctacaatgcacaggacagcccccacaacaaagaatta-------- AGAAGCCACAGAATCCGCTTGTCAGACTGTCTCTTCTGCACTCCCCCTTT AGAAGCCACAGAATCCaCTTGTCAGACTGTCTCTTCTGCACTCCtCCTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AGGAACCACCGAATCCGCTTGTCAGACTGTCTCTTCTGCACTTCTCCTTT CAAGAAGACACACCAAGTTCCCATGATCACATACTCCCTTCCCCCGACCA CAAGAAGACACAtCAAGTTCCCATGATCACATACTCCCTTCCCCtGACCA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CAAGAAGACACACCAAGTTCCCATGATCACATACTCCCTTCCCCTGACCA CACATGGCCTGGGCCCACTGAAGGCCCAGGAGGCTGGACATGAGGCAGTG CACATGGCCTGGGCCCACTGAAGGCCCAGGAGGCTGGACATGAGGCAGTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CACATGGCCCAGGCCCACTGAAGGCCCAGGAGGCTGGACGCAAGGCAGTG AGGTGGAATACAA---ggccccaaatgtcaacagtgttgaggttgaga--TC---TTA AGGTGGAATACAA---GGCCCCAAATGTCAACAGTGTTGAGGTTGAGaaAcC---TTA -------------TCTGGCCCCAAATGTCAACAGTGTTGAGGTTGAGaaAcCcTATTA -------------tccggcccaaaatgtcgatagtgccaaggttgagaaaccctg AGGTGGAATACAa---g TTATTGAGCATAAGGTCTATGACAATTAAACACATAGTTAAAAT TTATTGAGCATAAGGTCTATGACAATTAAACACATAGTTAAAAT ---TTGAGCATAAGGTCTATGACAATTAAACACATAGTTAAAAT chr14:35205139-35205342 Alignment Human, chimp, rhesus, AluSx consensus, donor ATGATATGAATGAAATCTAAAATAAGAATACAACGAGCAAGAATTGGACT ATGATATGAATGAAATCTAAAATAAGAATACAAaGAGCAAGAATTGGACT ATGATATGAATGAAATCTAAAATAAGAATACAAaGAGCAAGAATTGGACT AGGTGTTTCCTCCtttttttttttttctt--gagaaggagtttcactctgtc AGGTGTTTCCTCCTTTTTTTTTTTTTCTT--GAGAAGGAGTTTCACTCTGTC AGGTGTTTCCTCCttTTTTTTTTTTTTTtTTaAGAAGGAGTTTCACTCTGTC tgagacggagtctcgctctgtc gtgcaggctggagtacagtggcacaatctcagctcactgcaacctccacc GTGCAGGCTGGAGTACAGTGGCACgATCTCAGCTCACTGCAACCTCCACC aTGCAGGCTGGAGTAtAGTGGCACgATCTCgGCTCACTGCAACtTCCgCC gcccaggctggagtgcagtggcgcgatctcggctcactgcaacctccgcc tcccagggtcaaatgatcctcccatctctcccatctcagactcctgagta TCCtAGGtTCAAAcGATCCTCCCATCTCTCCCATCTCAGACTCCTGAGTA TCCCAGGtTCAAAcGATCCTCCCATCTCTCCCATCTCAGACTCCTGAGTA tcccgggttcaagcgattctcctgc---------ctcagcctcccgagta gctgggattacaggtgcgtgccaccacTACCAGAAAAAATTTTAAAGACT GCTGGGATTACAGGTGCGTGCCACCACTACCAGAAAAAATTTTAAAGACT GCTGGGATTACAGGcGtGcaCCACCAC----------------------- gctgggattacaggcgcgcgccaccac----------------------- CTACCAGAAAACATTTTGAAGACT TATAAACAACAAGGGTCATCTAGCATGTCTGCTCCTAACTGGACACAATT TATAAACAACAAGGGTCATCTgGCATGTCTGCTCCTAACTGGACACAATT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TATAAACAACAAGGGTGATCTGGTATGTCTTCTCCTAACTGGACACAATT ATCTTTTTTTTTTAAGGATTAATATCTGTGGTAGGTTCCACTGGCAACTG ATCcTTTTTTTTTAAGGATTAATATCTGTGGTAGGTTCCACTGGCAACTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GTCTTTTTTTT--AAGGATTAATATCTGTGGTAAGTTCCACTGGCAACTG TATAGTCACATTTATTCTGCACCATCTACTGTTCAAGCCCCTTAATGTCT TATAGTCACATTTATTCTGCACCATCTACTGTTCAAGCCCCTTAATGcCT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TATAGTCACATTTATTTTGCACCATCTACTGTTCAAGCCCCTAAATGCCT CAGGTACATGGGATCTCTATCCCAACTTCATA-----gttaatttttgtatttgt CAGGTACATGGGATCTCTATCCCAACTTCATA-----GTTAATTTTTGTATTcGT --------------------------------GCCCGGcTAATTTTTcTATTTGT --------------------------------gcccggctaatttttgtattttt CTGGTACATGGGATCTCCATCCCAACTCCATA-----GTT agtagagatggagtttcaccatgttggccaggctggtctcaaactcctga AGTAGAGATGGAGTTTCACCATGTTGGCCAGGCTGGTCTCAAACTCCTGA AGTAGAtATGGAGTTTCACCAcGTTGGCCAGGCTaGTCTCAAACTCCTGA agtagagacggggtttcaccatgttggccaggctggtctcgaactcctga cctcaagtgatctgcctgtgtcagtctc-ccaaagtgttgggattacaggt CCTCAAGTGATCTGCCTGTGTCAGTCTC-CCAAAGTGTTGGGATTACAGGT CCTCAAGTGATCcGCCTGTGTCAGcCTCtCCAAAGTGcTGGGATTACAGGT cctcaggtgatccgcccgcctcggcctccc-aaagtgctgggattacaggc agtagagatggagtttcaccatgttggccaggctggtctcaaactcctga AGTAGAGATGGAGTTTCACCATGTTGGCCAGGCTGGTCTCAAACTCCTGA AGTAGAtATGGAGTTTCACCAcGTTGGCCAGGCTaGTCTCAAACTCCTGA agtagagacggggtttcaccatgttggccaggctggtctcgaactcctga cctcaagtgatctgcctgtgtcagtctc-ccaaagtgttgggattacaggt CCTCAAGTGATCTGCCTGTGTCAGTCTC-CCAAAGTGTTGGGATTACAGGT CCTCAAGTGATCcGCCTGTGTCAGcCTCtCCAAAGTGcTGGGATTACAGGT cctcaggtgatccgcccgcctcggcctccc-aaagtgctgggattacaggc gtgagccaccatgcccagccTGGACTGGGTATTTCCAACACCATCAGAGG GTGAGCCACCAcGCCCAGCCTGGACTGGGTATTTCCAACACCATCgGAGG GTaAGCCACCAcGCCCAGCCTGGACTGGGTATTTCCAACACCAcCctAGG gtgagccaccgcgcccggcc AAATGACTTGTTTTAACCTTATTGTGGAGATATGTTAGGCTTGATTCTTG AAATGACTTGTTTTAACCTTATTGTGGAGATATGTTAGGCTTGATTCTTG AAATGACTTGTTTTAACCTTATTaTGGAGATATGTTAtGCTTGATTCTTG chr2:82389199-82389351 Alignment Human, chimp, rhesus, L1MA9 consensus, donor TTAAGGACATAAAGTGTTATTGAACATGTCCTTAGAGGCTAAAGTAACTC TTAAGGACATAAAGTGTTATTGAACATGTCCTTAGAaGCTAAAGTAACTC TAAAGTaTTATTGAAtATaTCCTTAGAGGCTAAAGTAACTC TAGGGGCATTGGACTTCCAGCAAATTAAGGAAGGTTGACACATACTGCAT TAGGGGCATTGGACTTCCAGCAAATTAAGGAAGGTTGACACATACTGCAT TAGGGa-ATTGGACTTCCAGCAAATTAAGGAgGGTTGACgCATAtTGCAT GTCGAGAAACTACAAGGTGATTCTGAGTCACATCTGACAGAACAAATAAT GTCGAGAAACTACAAGGTGATTCTGAGTCACATCTGACAGAAgAAATgAT GTCGAGAAACTACtAGGTGcTTCTGAGTCACATCTGACAGAACAAtTAAT GACAGCCCTCTtacagaccaatggaacaaaacagaaagtctagaaataaa GACAGCCCTCTTACAGACCAATGGAACAAAACAGAAAGcCTAGAAATAAA GACAGCCCTCTTACAGACCAATGGAACAAAACAGAAAGcCTAGAAATAgA gtcatgcatatgtggtcaactgattaca--------ca-tgtgaggaaatatttttcaa GTCgTGCATATGTGGTCAACTGATTACA--------CA-TGTGAGGAAATATTTTTCAA GctATGCATATGTGGTaAACgGATTACAgTTTTTGACACAGTGgGGAAAaAgTTTTCAA tattttatttttgacacagtgaggaaatatttttcaataaatggtgttgg cATTTTATTTTTGACACAGTGAGGAAATATTTTTCAATAAATGGTGTTGG -------------------------------------TAAAcGGTGTTGG aaaaactgtgtatccacatgcaaagaaatgaaataagactcatctcacac AAAAACTGTGTATCCACATGCAAAGAAATGAAATAAGACTCATCTCACAC AAAAACTGTaTATCCACATGCAAAGgAATGAAATAAGACTCATCTCACAC catttataaaagtcaactcaaaataaattaaaggcttaaatgtaagacct CATTTATAAAAGTCAACTCAAAATAAATTAAAGGCTTAAATGTAAGACCT CATTTATAAAAaTCAACTCAAAATAAATTAAAGGCTTAAATGTAAGAtCT gaaatcgtaaagctactagaagaaatacagagaaaaaacttcttgatatt GAAATtGTAAAGCTACTAGAAGAAATACAGAGAAAAAACTTCTTGATATT GAAATtGTAAAGCTACTAGAAGAAACcGAGA---AAAACTTCTTGATATT gatctggaaaatcgttttctggatataaccccaaaatcacaggtaacaga GATCTGGAAAATCGTTTTCTGGATATAACCCCAAAATCACAGGTAACAGA GATCTGGAcAATtGTTTTCTaGATATAACCCCAgAATCAtAGGTAACAGA agcaaaaatagaaaacgtgatgatattaagctaaaaatggttttgcacag AGCAAAAATAGAAAAtGTGATGATATTAAGCTAAAAATcGTTcTGCACAG AGCAAAAATAGAAAAtGTGATGATATTAAGCTAAAAgTGGTTcTGtACAG caaagaaaacacttgaaagagtgaagagacaacctatagaatATGTACCG CAAA-----CACTTGAAAGAGTGAAGAGACAACCTATAGAATATGTACCa CAAtGAAAgCACTTGAAAGAGTGAAGAGACAACCTATAGAAT-------- agaaTATGTACCA TATTACCATAGATACAGGGTGTGTAAAGCCTTTCTGCATAGAAATCAGCA TATTACCATAGATACAGGGTGTGTAAAGCCTTTCTGCATAGAAATCAGCA -------------------------------------------------- TATTACCATAGATACAGGGTGTGTAAAGCCTTTCTACATAGAAATCAGCA AAGTTACAGGGCCACCAATTTTTGTGTGTGTCAATTTAAGGAGAAAAATA AAGTTACAGGGCCACCAATTTTTGTGTGTGTCAATTTAAGGAGAAAAATA -------------------------------------------------- chr2:82389199-82389351 Alignment Human, chimp, rhesus, L1MA9 consensus, donor TTAAGGACATAAAGTGTTATTGAACATGTCCTTAGAGGCTAAAGTAACTC TTAAGGACATAAAGTGTTATTGAACATGTCCTTAGAaGCTAAAGTAACTC TAAAGTaTTATTGAAtATaTCCTTAGAGGCTAAAGTAACTC TAGGGGCATTGGACTTCCAGCAAATTAAGGAAGGTTGACACATACTGCAT TAGGGGCATTGGACTTCCAGCAAATTAAGGAAGGTTGACACATACTGCAT TAGGGa-ATTGGACTTCCAGCAAATTAAGGAgGGTTGACgCATAtTGCAT GTCGAGAAACTACAAGGTGATTCTGAGTCACATCTGACAGAACAAATAAT GTCGAGAAACTACAAGGTGATTCTGAGTCACATCTGACAGAAgAAATgAT GTCGAGAAACTACtAGGTGcTTCTGAGTCACATCTGACAGAACAAtTAAT GACAGCCCTCTtacagaccaatggaacaaaacagaaagtctagaaataaa GACAGCCCTCTTACAGACCAATGGAACAAAACAGAAAGcCTAGAAATAAA GACAGCCCTCTTACAGACCAATGGAACAAAACAGAAAGcCTAGAAATAgA gtcatgcatatgtggtcaactgattaca--------ca-tgtgaggaaatatttttcaa GTCgTGCATATGTGGTCAACTGATTACA--------CA-TGTGAGGAAATATTTTTCAA GctATGCATATGTGGTaAACgGATTACAgTTTTTGACACAGTGgGGAAAaAgTTTTCAA tattttatttttgacacagtgaggaaatatttttcaataaatggtgttgg cATTTTATTTTTGACACAGTGAGGAAATATTTTTCAATAAATGGTGTTGG -------------------------------------TAAAcGGTGTTGG aaaaactgtgtatccacatgcaaagaaatgaaataagactcatctcacac AAAAACTGTGTATCCACATGCAAAGAAATGAAATAAGACTCATCTCACAC AAAAACTGTaTATCCACATGCAAAGgAATGAAATAAGACTCATCTCACAC catttataaaagtcaactcaaaataaattaaaggcttaaatgtaagacct CATTTATAAAAGTCAACTCAAAATAAATTAAAGGCTTAAATGTAAGACCT CATTTATAAAAaTCAACTCAAAATAAATTAAAGGCTTAAATGTAAGAtCT gaaatcgtaaagctactagaagaaatacagagaaaaaacttcttgatatt GAAATtGTAAAGCTACTAGAAGAAATACAGAGAAAAAACTTCTTGATATT GAAATtGTAAAGCTACTAGAAGAAACcGAGA---AAAACTTCTTGATATT gatctggaaaatcgttttctggatataaccccaaaatcacaggtaacaga GATCTGGAAAATCGTTTTCTGGATATAACCCCAAAATCACAGGTAACAGA GATCTGGAcAATtGTTTTCTaGATATAACCCCAgAATCAtAGGTAACAGA agcaaaaatagaaaacgtgatgatattaagctaaaaatggttttgcacag AGCAAAAATAGAAAAtGTGATGATATTAAGCTAAAAATcGTTcTGCACAG AGCAAAAATAGAAAAtGTGATGATATTAAGCTAAAAgTGGTTcTGtACAG caaagaaaacacttgaaagagtgaagagacaacctatagaatATGTACCG CAAA-----CACTTGAAAGAGTGAAGAGACAACCTATAGAATATGTACCa CAAtGAAAgCACTTGAAAGAGTGAAGAGACAACCTATAGAAT-------- agaaTATGTACCA TATTACCATAGATACAGGGTGTGTAAAGCCTTTCTGCATAGAAATCAGCA TATTACCATAGATACAGGGTGTGTAAAGCCTTTCTGCATAGAAATCAGCA -------------------------------------------------- TATTACCATAGATACAGGGTGTGTAAAGCCTTTCTACATAGAAATCAGCA AAGTTACAGGGCCACCAATTTTTGTGTGTGTCAATTTAAGGAGAAAAATA AAGTTACAGGGCCACCAATTTTTGTGTGTGTCAATTTAAGGAGAAAAATA -------------------------------------------------- AAGTTACAGAGCCACCAATTTTTGTGTGTGTCAATTTAAGGAGAAAAATA AAGTTTCAATAGATAACATGAGCATTTTTCATAGAATGGGAGAAAC--gaga AAGTTTCAATAGATAACATGAGCATTgTTCATAGAATGGGAGAAAC------ ----------------------------------------------GggAGA AAGTTTCAATAGATAAC--GAGCATTGTTCA ----------------------------------------------GggAGA AAGTTTCAATAGATAAC--GAGCATTGTTCA aactattttcaacccatacatctgagaaggggttaatatccaaaatatat ---TATTTTCAACCCATACATCTGAGAAGGGGTTAATATCCAAAATATAT AACTgTTTTCAgCCCATACATCTcAGAAGGaGTTAATATCCAAAATATAT aaataactcaaacaattcagtagcaagaaaacagagaatcaaattaaaaa AAATAACTCAAACAATTCAGTAGCAAGAAAACAGAGAATCAAATTAAAAA AAATAAtTCAAACAATTCAGTAGCAAtAAAACAaAtAATCAAATTAAAAA tgggcaaaggacctcagtagatattgatccaaaaagatgtacaaatgtcc TGGGCAAAGGACCTCAGTAGATAcTGATCCAAAAAGATGTACAAATGTCC TGGGCAAAGGAttTCAGTAGAaATTGATCCAAAAAGATGTAtAAATGgCC aagaagaacagaaaaataggttcaacatcactgatcatcacgaaaatgca AAGAAGtAtAGAAAAATAGGTTtAACATCACTGATCATCACGAAAATGCA AAGAAGtAtAGAAAAATAtGTTCAAtATCACTGATCATCAgGAAAATGCA aatacaaaccacaatgatgtatcacttcacacctgttaggatggctatca AATcCAAACCACAATGATGTATCACTTCACACCTGTTAGGATGGCTATCA AATcCAAACCACAATGATaTATCACTTCACACtTGTTAGGATGGCTATCg tcaagaaaacaaaaggtaagtgttgggagaggatatggtgaaaaggaact TCAAGAAAACAAAAGGTAAGTGTTGGGAGAGGATATGGTGAAAAGGAACT TtAAGAAAAtgAAAGaTAAGTGaTGGGAGAGGATATGGTGAAAAGGAACT ccttgttcactatgggagggaatgtaaattggtgcagccattatggaaaa CCTTGTTCACTgTGGGAGGGAATGTAAATTGGTGCAGCCATTATaGAAAA CCTTGTTCACcgTGGGAGGGAATGTAAATTGcTGCAGCCATTgTGGAAAA gaatatggaggttccttaaaaaattaaaaagtagaactcccatatgatac GAATATGGAGGTTCCTTAAAAAATTAAAAAGTAGAACTtCCATATGATAC GAATATGGAGaTTCCTTAAAAcATTAAAAAGTAGAACTtCCATATGATAt agcaatttgactaatgagtatatatcaaaagaaaatgaaatcaactcctc AGCAATTTGACT---GAGTATATATCAAAAGAAAATGAAATCAACTCCTC AGCAATTTGACTAATGAGTATATATCcAAA----------TCAAgTCCTC agagagatatcttcactcacatgttaattccagcattattcacaaaagcc AGAGAGATATCTTCACTCACATGTTAATTtCAGCATTATTCACAAAAGCC AGAGAGATAgCTTCACTCcCATGTTAATTgCAGCATTATTCACAAAAGCC aagacacagactcaacctgagtattcattgatggaagcatggataaagaa AAGACACAGACTCAACCTGAGTATTCAcTGATGGAAGCATGGATAAAGAA AAGACACAGAaTCAACCTGAaTATTCAcTGATGGAAGgATGGATAAAGAA aatgtagtgtgtgtgtgtttgtgtgtgtgtgtgtgtg-----------------aatattattcacc AATGTAGTGTGTGTGTGTTtgtgtgtttgTGTGTGTGTGTGTGTGTG-------AATATTATTCACC AATGTAGTGTGTGTGTGTgTGTGTGTGTGTGTGTGTGtgtgtgtgtgtgtgtgtttgaaTATTCACC ctgaaaaaaaa-tcctgtcatttt-caacaacattgataagcctggaggaca CTGAAAAAAAA-TCCTGTCATTTT-CAAtAACATgGATAAGCCTGGAGGACA CTGAAAcAAAAATCCTGTCATTTTtCAACAACATgGATAAGCtTGGAGGACA ttatgctaagtgaaataaactaggcacaggaagacaaataaggtatgatc TTATGCTAAGTGAAATAAACTAGGCACAGGAAGACAAATActGTATGATC TTATGCTAAGTGAAATAAACcAGGCACAGGAAGACAAATActGTgTcATC tcacttatatcttcaatctgaaagaatcagacttatagaagtagaaagta TCACTTATATCTTCAATCTGAAAGAATCAGACTTATAGAAGTAGAAAGTA TCACTTATAaCTTCAATCTaAAAaAATCAGACTTATAGAAGTAGAAAGTA ----------------------------------------------GggAGA AAGTTTCAATAGATAAC--GAGCATTGTTCA aactattttcaacccatacatctgagaaggggttaatatccaaaatatat ---TATTTTCAACCCATACATCTGAGAAGGGGTTAATATCCAAAATATAT AACTgTTTTCAgCCCATACATCTcAGAAGGaGTTAATATCCAAAATATAT aaataactcaaacaattcagtagcaagaaaacagagaatcaaattaaaaa AAATAACTCAAACAATTCAGTAGCAAGAAAACAGAGAATCAAATTAAAAA AAATAAtTCAAACAATTCAGTAGCAAtAAAACAaAtAATCAAATTAAAAA tgggcaaaggacctcagtagatattgatccaaaaagatgtacaaatgtcc TGGGCAAAGGACCTCAGTAGATAcTGATCCAAAAAGATGTACAAATGTCC TGGGCAAAGGAttTCAGTAGAaATTGATCCAAAAAGATGTAtAAATGgCC aagaagaacagaaaaataggttcaacatcactgatcatcacgaaaatgca AAGAAGtAtAGAAAAATAGGTTtAACATCACTGATCATCACGAAAATGCA AAGAAGtAtAGAAAAATAtGTTCAAtATCACTGATCATCAgGAAAATGCA aatacaaaccacaatgatgtatcacttcacacctgttaggatggctatca AATcCAAACCACAATGATGTATCACTTCACACCTGTTAGGATGGCTATCA AATcCAAACCACAATGATaTATCACTTCACACtTGTTAGGATGGCTATCg tcaagaaaacaaaaggtaagtgttgggagaggatatggtgaaaaggaact TCAAGAAAACAAAAGGTAAGTGTTGGGAGAGGATATGGTGAAAAGGAACT TtAAGAAAAtgAAAGaTAAGTGaTGGGAGAGGATATGGTGAAAAGGAACT ccttgttcactatgggagggaatgtaaattggtgcagccattatggaaaa CCTTGTTCACTgTGGGAGGGAATGTAAATTGGTGCAGCCATTATaGAAAA CCTTGTTCACcgTGGGAGGGAATGTAAATTGcTGCAGCCATTgTGGAAAA gaatatggaggttccttaaaaaattaaaaagtagaactcccatatgatac GAATATGGAGGTTCCTTAAAAAATTAAAAAGTAGAACTtCCATATGATAC GAATATGGAGaTTCCTTAAAAcATTAAAAAGTAGAACTtCCATATGATAt agcaatttgactaatgagtatatatcaaaagaaaatgaaatcaactcctc AGCAATTTGACT---GAGTATATATCAAAAGAAAATGAAATCAACTCCTC AGCAATTTGACTAATGAGTATATATCcAAA----------TCAAgTCCTC agagagatatcttcactcacatgttaattccagcattattcacaaaagcc AGAGAGATATCTTCACTCACATGTTAATTtCAGCATTATTCACAAAAGCC AGAGAGATAgCTTCACTCcCATGTTAATTgCAGCATTATTCACAAAAGCC aagacacagactcaacctgagtattcattgatggaagcatggataaagaa AAGACACAGACTCAACCTGAGTATTCAcTGATGGAAGCATGGATAAAGAA AAGACACAGAaTCAACCTGAaTATTCAcTGATGGAAGgATGGATAAAGAA aatgtagtgtgtgtgtgtttgtgtgtgtgtgtgtgtg-----------------aatattattcacc AATGTAGTGTGTGTGTGTTtgtgtgtttgTGTGTGTGTGTGTGTGTG-------AATATTATTCACC AATGTAGTGTGTGTGTGTgTGTGTGTGTGTGTGTGTGtgtgtgtgtgtgtgtgtttgaaTATTCACC ctgaaaaaaaa-tcctgtcatttt-caacaacattgataagcctggaggaca CTGAAAAAAAA-TCCTGTCATTTT-CAAtAACATgGATAAGCCTGGAGGACA CTGAAAcAAAAATCCTGTCATTTTtCAACAACATgGATAAGCtTGGAGGACA ttatgctaagtgaaataaactaggcacaggaagacaaataaggtatgatc TTATGCTAAGTGAAATAAACTAGGCACAGGAAGACAAATActGTATGATC TTATGCTAAGTGAAATAAACcAGGCACAGGAAGACAAATActGTgTcATC tcacttatatcttcaatctgaaagaatcagacttatagaagtagaaagta TCACTTATATCTTCAATCTGAAAGAATCAGACTTATAGAAGTAGAAAGTA TCACTTATAaCTTCAATCTaAAAaAATCAGACTTATAGAAGTAGAAAGTA aatgtagtgtgtgtgtgtttgtgtgtgtgtgtgtgtg-----------------aatattattcac AATGTAGTGTGTGTGTGTTtgtgtgtttgTGTGTGTGTGTGTGTGTG-------AATATTATTCAC AATGTAGTGTGTGTGTGTgTGTGTGTGTGTGTGTGTGtgtgtgtgtgtgtgtgtttgaaTATTCAC ttatgctaagtgaaataaactaggcacaggaagacaaataaggtatgatc TTATGCTAAGTGAAATAAACTAGGCACAGGAAGACAAATActGTATGATC TTATGCTAAGTGAAATAAACcAGGCACAGGAAGACAAATActGTgTcATC tcacttatatcttcaatctgaaagaatcagacttatagaagtagaaagta TCACTTATATCTTCAATCTGAAAGAATCAGACTTATAGAAGTAGAAAGTA TCACTTATAaCTTCAATCTaAAAaAATCAGACTTATAGAAGTAGAAAGTA gaatggtggttgtcatgggccgaggg---------gagcaagaaatggggaaatattgc GAATGGTGGTTGTCATGGGCCGATtctcggcccAtGAGCAAGAAATGGGGAAATATTGC GAATGGTGGTTGTCATGGGCtGAGGG---------GAaCAAGAAATGGGGAAgTgTTGC tcagagaatacaaggtttcctttatgcaggatgaatatgttctagatacc TCAGAGAATACAAGGTTTCCTTTATGCAGGATGAATATGTTCTAGATACC TCAGAGAATACAAGGTTTCCTTTATGCAGGATGAATATaTTCTAGATACC taacgtacagcctggtgacaatcattaacaatactgtatttaacgcttga TAAtGTACAGgCTGGTGACAATCATTAAtAATACTGTATTTAACGCTTGA TAAtGcACAGaCTGGTGACAATtgTTAAtAATACTGTATTTAACaCTTGA aatttgctaggagagtaggttaaatgctctccccacccacaccaacacac AATTTGCTAGGAGAGTAGGTTAAATGCTCTCCCCACCCACACgAACACAC AATTTGCTAaGAGAGTAGGTTAAATGtTCTCaCCACctacacCCACACAC aaacacacacacagtggtaactatgtgagctgatggatatagtaattggc AAACACACACACAaTGGTAACTATGTGAGCTGATGGATATAGTAATTGGC AAACACAaaa----TGGTAACTAgGTGAGCTGATGGATATAGTAATTGGC ttgattgtaaatatatatgtacataaaa--tcatgttttataccttaaatat TTGATTGTAA-TATATATGTAtATAAAA--TCATGTTTTATACCTTAAATAT TTGATTGTAA-TATAcATGTAtacaaatAATCATGTTTTATACCTTAAATAT atat---ttttatttgtcaattatacctcaataaaactggagaaaATAAAGTG ATAT---TTTTATTTGTCAATTATACCTCAATAAAACTGGAGAAAATAAAGTG ATATaatTTTTATTTGTCAATTATACtTCAATAAAACTGGAaAAAATAAAGTG GAAAAAATGAACTGGA-TAGCTTGCATAGAATTTGAGAATTTGGATGATTT GAAgAAATaAACTGGA-TAGCTTGCATAGAATTTGAGAATTTGGATGATTT GAtagtttgttctggattagcttagacAGAATTTGAGAATTTGGATATTTT TTTTTACATATTCTTGACTTAATATAAGGTTTCTTATATTATGTACTATC TTTTTACtTATTCTTGACTTAATATAAGGTTTCTTATATTATGTACTATC Tggg----TATTCTTGACT-AATATAAGGTTTtTcAcATTATGTACTATC TATTACATTATGCTATTTCCTTTCCAAATTCTTGGGCAGTCAACACCACT TATTACATTATGCTcTTTCCTTTCCAAATTCTTGGGCAaTCAACACCACT TATTACATTATGCTATTTCCTTTCatac-TCTTGGGCAaTCAACACCACT GTATTTTTACCATGTCACCTATCAGGGTCAATTCTCAGA GTATTTTTACCATGTCACCTATCAGaGTCAATTCTCAGA GTATTTTTACCATGTCcCCTATCAGaGgCAATTCTCAGg gaatggtggttgtcatgggccgaggg---------gagcaagaaatggggaaatattgc GAATGGTGGTTGTCATGGGCCGATtctcggcccAtGAGCAAGAAATGGGGAAATATTGC GAATGGTGGTTGTCATGGGCtGAGGG---------GAaCAAGAAATGGGGAAgTgTTGC tcagagaatacaaggtttcctttatgcaggatgaatatgttctagatacc TCAGAGAATACAAGGTTTCCTTTATGCAGGATGAATATGTTCTAGATACC TCAGAGAATACAAGGTTTCCTTTATGCAGGATGAATATaTTCTAGATACC taacgtacagcctggtgacaatcattaacaatactgtatttaacgcttga TAAtGTACAGgCTGGTGACAATCATTAAtAATACTGTATTTAACGCTTGA TAAtGcACAGaCTGGTGACAATtgTTAAtAATACTGTATTTAACaCTTGA aatttgctaggagagtaggttaaatgctctccccacccacaccaacacac AATTTGCTAGGAGAGTAGGTTAAATGCTCTCCCCACCCACACgAACACAC AATTTGCTAaGAGAGTAGGTTAAATGtTCTCaCCACctacacCCACACAC aaacacacacacagtggtaactatgtgagctgatggatatagtaattggc AAACACACACACAaTGGTAACTATGTGAGCTGATGGATATAGTAATTGGC AAACACAaaa----TGGTAACTAgGTGAGCTGATGGATATAGTAATTGGC ttgattgtaaatatatatgtacataaaa--tcatgttttataccttaaatat TTGATTGTAA-TATATATGTAtATAAAA--TCATGTTTTATACCTTAAATAT TTGATTGTAA-TATAcATGTAtacaaatAATCATGTTTTATACCTTAAATAT atat---ttttatttgtcaattatacctcaataaaactggagaaaATAAAGTG ATAT---TTTTATTTGTCAATTATACCTCAATAAAACTGGAGAAAATAAAGTG ATATaatTTTTATTTGTCAATTATACtTCAATAAAACTGGAaAAAATAAAGTG GAAAAAATGAACTGGA-TAGCTTGCATAGAATTTGAGAATTTGGATGATTT GAAgAAATaAACTGGA-TAGCTTGCATAGAATTTGAGAATTTGGATGATTT GAtagtttgttctggattagcttagacAGAATTTGAGAATTTGGATATTTT TTTTTACATATTCTTGACTTAATATAAGGTTTCTTATATTATGTACTATC TTTTTACtTATTCTTGACTTAATATAAGGTTTCTTATATTATGTACTATC Tggg----TATTCTTGACT-AATATAAGGTTTtTcAcATTATGTACTATC TATTACATTATGCTATTTCCTTTCCAAATTCTTGGGCAGTCAACACCACT TATTACATTATGCTcTTTCCTTTCCAAATTCTTGGGCAaTCAACACCACT TATTACATTATGCTATTTCCTTTCatac-TCTTGGGCAaTCAACACCACT GTATTTTTACCATGTCACCTATCAGGGTCAATTCTCAGA GTATTTTTACCATGTCACCTATCAGaGTCAATTCTCAGA GTATTTTTACCATGTCcCCTATCAGaGgCAATTCTCAGg chr5:27200130-27200356 Alignment Human, chimp, rhesus, Tigger3b consensus, donor ACACTGTGCTCACAAGCTCCTTTTTATAATCCATTTATTGATAGGCTAAT ACACTGTGCTCACAAGCTCCTTTTTATAATCCATTTATTGATAGGCTAAT GCACTGTGCTCACAAGCTtCTTTTTATAATCtATgTATTGATAGGCTAAT TAACACTATTTACAAGGCAATTTCTTTAAGTAAATtcatgcactgcataa TAACACTATTTACAAGGCAATTTCTTTAAGTAAATtcatgcactgcataa TAACAaTATTTACAAGGCAATTTCTgTAAGTAAATTCATGCACTGaATAA caatgtttcagtcaacaaccttggtcccataagattataatggagctaaa caatgtttcagtcaacaaccttggtcccataagattataatggagctaaa CAATGTTTCAGTCAACAACCTTGGTCCCATAAGATTAaAATGGAGCTAAA acgacggtggtcccataagattataatggagctgaa gaattcctgttacctagtgatcctatctgtagcagtggcaatgt---agcaca aaattcctgttacctagtcatcctatctgtagcagtggcaatgt---agcaca aAATTCCTGTTACCTAaTGATgCTATCTGTAGCcaTGGtAATGT---AaCACA aaattcctatcgccta----gtgacgtcgtagccatcgtaacgtcgtagcgca aggcattaatcatgtgtttgcaatgatga---tataaacaaacctactgtgct aggcattaatcatgtgtttgcaatgatga---tataaacaaacctactgtgct AGGCATTAATCgTGTGTTTGCAAcGAcgaTGATATAAACAAACCTACTGTGCT acgcattactcacgtgtttgtggtgatgctggtgtaaacaaacctactgcgct atcagttgtataaaagtataagaaatacaattatgtacagtacaagatag atcagttgtataaaagtataagcaatacaattatatacagtacatgatag ATCAGcTGTATAAAAGTATAAGtAATACAATTATGTACAaTACAtGATAG gccagtcgtataaaagtatagcacatacaattatgtacagtacataatac ttgataatgataataaatgactatattactggtttatttatttactatac ttgataatgataataaatgactatattactggtttatttatttactatac TTGATAAgGATAATAAATGACTgTATTACTGcTTTATTTATTTACT-TAC ttgataatgataataaacgactatgttactggtttatgtatttactatac tatcctttctgtcattattttagagtgtactcctagcaataaagaaaa------gc tatcctttctgtcattattttagagtgtactcctagcaataaagaaaa------gc TATgCTTTCTaTCATTATTTTAGAGTGTACTCCTAcCAATAAAGAAAA------GC tatactttttatcgttattttagagtgtactccttctacttattaaaaaaaaaagt tgactgt----------caggcaggtccctcaggaagtattccagaagaaggtgttgtta tgactgt----------caggcaggtccctcaggaagtattccagaagaaggtgttgtta TGACTGT----------CAGGCAGGTCCCTCAGGAgGTATTCCAGAAGAAGGcaTTGTTA taactgtaaaacagcctcaggcaggtccttcaggaggtattccagaagaaggcattgtta tcactggagatgacagctccatgcatgttactgtccctgaagaccttcct tcactggagatgacagctccatgcatgttactgtccctgaagaccttccc TCACTGGAGATGACAGCTCCATGCATGcTAtTGcCCCTGAAGACCTTCtT tcataggagatgacagctccatgcgtgttattgcccctgaagaccttcca gtgggccaaaaatgtggaagttgaagacagtgatattgatgattcaaacc gtgggccaaaaatgtggaagttgaagacagtgatattgatgattcaaacc GTGGGCCAAAAATGTGGAAGTTGAAGACAGTGATATTGATGATTtAAACC gtgggacaaga-tgtggaggtggaagacagtgatattgatgatcctgacc ctgtgaaggcttacggtaatgtgtgtgcatgtctgtgttttaacttttca gtgtgaaggcttacggtaatgtgtgtgcatgtctgtgttttaacttttca -TGTGAAGGCTTAgGGTAATGTGTG--TGTGTCTGTGTTTTAACTTTTCA ctgtgtaggcctaggctaatgtgtgtgtttgtgtc----ttagtttttaa aggcattaatcatgtgtttgcaatgatga---tataaacaaacctactgtgct aggcattaatcatgtgtttgcaatgatga---tataaacaaacctactgtgct AGGCATTAATCgTGTGTTTGCAAcGAcgaTGATATAAACAAACCTACTGTGCT acgcattactcacgtgtttgtggtgatgctggtgtaaacaaacctactgcgct atcagttgtataaaagtataagaaatacaattatgtacagtacaagatag atcagttgtataaaagtataagcaatacaattatatacagtacatgatag ATCAGcTGTATAAAAGTATAAGtAATACAATTATGTACAaTACAtGATAG gccagtcgtataaaagtatagcacatacaattatgtacagtacataatac ttgataatgataataaatgactatattactggtttatttatttactatac ttgataatgataataaatgactatattactggtttatttatttactatac TTGATAAgGATAATAAATGACTgTATTACTGcTTTATTTATTTACT-TAC ttgataatgataataaacgactatgttactggtttatgtatttactatac tgactgt----------caggcaggtccctcaggaagtattccagaagaaggtgttgtta tgactgt----------caggcaggtccctcaggaagtattccagaagaaggtgttgtta TGACTGT----------CAGGCAGGTCCCTCAGGAgGTATTCCAGAAGAAGGcaTTGTTA taactgtaaaacagcctcaggcaggtccttcaggaggtattccagaagaaggcattgtta ctgtgaaggcttacggtaatgtgtgtgcatgtctgtgttttaacttttca gtgtgaaggcttacggtaatgtgtgtgcatgtctgtgttttaacttttca -TGTGAAGGCTTAgGGTAATGTGTG--TGTGTCTGTGTTTTAACTTTTCA ctgtgtaggcctaggctaatgtgtgtgtttgtgtc----ttagtttttaa caaaaaagtttaaatgtccaaaatt-taaacatagaaaaaagtttaaagag- caaaaaagtttaaatgttcaaaatt-taaacatagaaaaaagtttaaagac- CAAAAAcGTTTAAATGTtCAAAAaaGcTAAACATAGAAAAAGTTTAAAGAa-------- caaaaaagtttaaaaagtaaaaaaaaaataawtttaaaaatagaaaaaagcttatagaa taaggatactaaaac-g----tatatttgtacagatgtacagtgtg-ttgtatttt taaggatactaaaaa-g----tatatttgtacagatgtacagtgtgtttgtatttt TAAGGATACTAAAAaTa----TATATTTGTACAGATGTACAGTGcGTTtGTgTaTT taaggatataaagaaagaaaatatttttgtacagctgtacaatgtgtttgtgtttt aagctatgtTTCTTGAACAGCTTGACTTCATTTAAGAGTGAAGCCATATT aagctatgtTTCTTGAACAGCTTGACTTCATTTAAGAGTGAAGCCATATT AAGCTATGCT---------------------------------------- aagctaagtg---------------------------------------- TGTTTCTTGAACAGCTTGACTTCATTTAAGAGTGAAGCCATATC TCTCTTTTGCTGTTTCCCACTTAAAACTTTTTAAGAACTGCCTAGTTATA TCTCCTTTGCTGTTTCCCACTTAAAATTTTTTAAAAACTGCCTAGTTATA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCTCCTTTGCTGTTTCCCACTTAAAATTTTTAAAAAACTGCCTAGTTATA CATTAGTTTATTTTCTATTACACACTTTCTTTTCTAACTCTTACTGCATT CATTAGTTTATTTTCTATTACACACTTTCTTTTCTAACTCTTACTGCGTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CATTAGTTTATTTTCTATTACACACTTTCTTTTGCAACTCTTACTGCATT CTAATGCTGTTTCTGACTTATAAAAATGAGATACATCTCAGGGCAAGTTT CTAATGCTGTTTCTGACTTATAAAAATGAGATACATCTCAGGGCAAGTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTAATGCTCTTTCTGACTTATAAGAATGAGATACATCTCAGGGCAAGTTT GGGTTGGAGGTGTGGGGTGTCAGTTCACAAAAGTTAT---------aagagtcaaaatg GGGTAGGAGGTGTGGGGTGTCAGTTCACAAAAGTTAT---------aagagtcaaaatg ---------------------------------------ATTACA--CGAGTCAAAATG -------------------------------------ttattacaaaagagtcaaaaag GGGTAGGAGGTGTGGGGTGTCAGTTCACAAAAG ttaaaaaaaatgaaaaagtttatacagtaaaaaagttacagtaagctacg ttaaaaaaaatgaaaaagtttatacagtaaaaaagttacagtaagctacg TTAAAAAAA-TtAggAAGTTTATAaAGTAAAAAAGTTACAGTAAGCTACa ttwaaaaaattwaaaa-gtttataaagtaaaaaagttacagtaagctaag gataatgtatttttt-ggggaaagaaaaaaattaaaataaatttaatatag gataatgtatttttttggggaaagaaaaaaattaaaataaatataatatag GATAATGcATTTTTGaGGAAgGAAAAAAA--TTAAAATAAATTTAgTATAG gttaatttattattgaagaaagaaaaatattttwaa-taaatttagtgtag ccta-gaatacagtgtttacaaagtctacagtaaagtacagtattgtctta ccta-gaatacagtgtttacaaagtctacagtaaagtacagtattgtctta CCTA-GAtTACAGTGTTTACAAAGTCTAtAGTAAAGTtCAGTgTTGTCTTA cctaagtgtacagtgtttataaagtctacagtagtgtacagtaatgtccta ggccttcacattcattcaccactcactcactgacttatccagatcaactt ggccttcacattcattcaccactcactcactgacttatccagatcaactt GGCCTTCACATTCATTCACCACTCACTCACTGACTTAcCCAGATCAACTT ggccttcacattcactcaccactcactcactgactcacccagagcaactt ccagtcctgcaagctggaagctccatttatagtcaatgtccaatacaggt ccagtcctgcaagctggaagctccatttatagtcaatgtccaatacaggt CCAGTCCTGCAAGCTGGAAcCTCCATTTATAGTaAATGTCCAATACAGGT ccagtcctgcaagct CAAAAAcGTTTAAATGTtCAAAAaaGcTAAACATAGAAAAAGTTTAAAGAa-------- caaaaaagtttaaaaagtaaaaaaaaaataawtttaaaaatagaaaaaagcttatagaa taaggatactaaaac-g----tatatttgtacagatgtacagtgtg-ttgtatttt taaggatactaaaaa-g----tatatttgtacagatgtacagtgtgtttgtatttt TAAGGATACTAAAAaTa----TATATTTGTACAGATGTACAGTGcGTTtGTgTaTT taaggatataaagaaagaaaatatttttgtacagctgtacaatgtgtttgtgtttt ttaaaaaaaatgaaaaagtttatacagtaaaaaagttacagtaagctacg ttaaaaaaaatgaaaaagtttatacagtaaaaaagttacagtaagctacg TTAAAAAAA-TtAggAAGTTTATAaAGTAAAAAAGTTACAGTAAGCTACa ttwaaaaaattwaaaa-gtttataaagtaaaaaagttacagtaagctaag gataatgtatttttt-ggggaaagaaaaaaattaaaataaatttaatatag gataatgtatttttttggggaaagaaaaaaattaaaataaatataatatag GATAATGcATTTTTGaGGAAgGAAAAAAA--TTAAAATAAATTTAgTATAG gttaatttattattgaagaaagaaaaatattttwaa-taaatttagtgtag ccta-gaatacagtgtttacaaagtctacagtaaagtacagtattgtctta ccta-gaatacagtgtttacaaagtctacagtaaagtacagtattgtctta CCTA-GAtTACAGTGTTTACAAAGTCTAtAGTAAAGTtCAGTgTTGTCTTA cctaagtgtacagtgtttataaagtctacagtagtgtacagtaatgtccta ggccttcacattcattcaccactcactcactgacttatccagatcaactt ggccttcacattcattcaccactcactcactgacttatccagatcaactt GGCCTTCACATTCATTCACCACTCACTCACTGACTTAcCCAGATCAACTT ggccttcacattcactcaccactcactcactgactcacccagagcaactt ccagtcctgcaagctggaagctccatttatagtcaatgtccaatacaggt ccagtcctgcaagctggaagctccatttatagtcaatgtccaatacaggt CCAGTCCTGCAAGCTGGAAcCTCCATTTATAGTaAATGTCCAATACAGGT ccagtcctgcaagct atatcattcttACGTTTTTCTTTCATGAAGTAAAGAGCTAAGCCAGGCAT atatcattcttACGTTTTTCTTTCATGAAGTAAAGAGCTAAGCCAGGCAT ATATtATTCTTAtGTTTTTCTTTtATaAAGTAAAGAGCTAAGCCAGaCAT TACTTAGATTTATT------ATCTTCTCTGTATCCATAAAATGAAGGAACTA TACTTAGATTTATT------ATCTTCTCTGTATCCATAAAATGAAGGAACTA TACTTAGATTTATTgctattATCTTCTCTGTATCCAcAAAATGAAGGAAtTA chr9:12757578 12757740 Alignment Human, chimp, rhesus, Tigger3(Golem) consensus, donor acgaaactccgtctgaaaaaaaatatatatatataatggaaggtgaaaaa GCGAAACTCCGTCTGAAAAAAtATATATATATATAATGGAAGGTGAAAAA ggaaggtgaaaaa ttcttatc--ctagtaacattgtagctatcctaatgaagtggcacaatgcat TTCcTATCacCTAGTgACATTGTAGCTATCCTAATGAAGTGGCACAATGCAT ttcctataacctagtgacattgtagctatcccaatgaggtggcacaatgcat tactttttctatatttagatatgtttagatacaaacataTCTTTATGTTG TACTTTTTCTATATTTAGATATGTTTAGATACAAACATATCTTTATGTTG tactttttctatatttagatatgtttagatacaaaaata----------- taccttttctatgtttagatatgtttagatacacaaata----------- TACGTATCTGTATGTTTTATGTTGTAATTGTATGCAGTGATGTAAAGTAG TACGTATCTGTATGTTTTATGTTGTAATTGTATGCAGTGATGTAAAGTAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GTAATCGTATGGAGTGATGTAAAGTAG CCTGTCATTTTTAATACTTTTTTTGTGATTAAGTAAGTTTGTATTTATTC CCTGTCATTTTTAcTACgTTTTTTGTGATTAAGTAAGTTTGTATTTATTC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CCTGTCGTTTTTAATACTTTTTTTGTGATTAAGTAAGTTTGCGTCTATTC TTTGCAGTGACTTTAAGTGTTCTTGGCTGTTCTTGGCTGTAAATATACAA TTTGCAGcGACTTTAAGTGTTCTTGGCTGTTCTTGGCTGTAAATATACAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTTGCAGTGACTTTAAGTGTTCTTGGCTG ACAtatatttagatatgtttagata-----cattgttttacagttgctgacagta ACATATATTTAGATATGTTTAGATA-----CATTGTTTTACAGTTGCcGACAGTA -------------------------cttaccattgttttacaattgctgacagta -------------------------cttaccattgtgttacaattgcctacagta ttcagtataggaacttgatgtacagttttgtagcctaggagcaataggcc TTCAGTATAGGAACaTGATGTACAGTTTTGTAGCCTAGGAGCAAcAGGCC ctcagtataggaacatgctgtacaggtttgtagcctaggagcaataggcc ttcagtacagtaacatgctgtacaggtttgtagcctaggagcaataggct atctcacataccctaagtgtgcagtaggctatccaatctatgtatgcata ATCTCACATACCCTAAGTGTGCAGTAGGCTATCCAATCTATGTATGCgTA atctcatatgccctaagtgtgcagtaggctgtccaatctatatatgtgga ataccatatagcctaggtgtgtagtaggctataccatctaggtttgtgta agtacactctatgatgtttgcacagcaactaaatcacctgatgatgcatt AGTACACTCTATGATGTTTGCACAGCAACTAAATCACCTGATGATGCATT agtatactctatgatgtttgcatagcaactaaatcacctgatgatgcatt agtacactctatgatgttcgcacaacgacgaaatcgcctaacgacgcatt tgtcagaatatattcctgccgttaagcgaaatgtgactATCTATGTTCAG TGTCAGAATATATTCCTGCCGTTAAGCGAAATGTGACTATCTATGTTCAG tgtcagagtatattcctgtcattaagcgacatgtgactATCTATGTTCAG tctcagaacgtatccccgtcgttaagcgacgcatgact AAGTAGAACTCTTAATAGTTTTGAAAGAGGACTAATGCCGATTTGTGGGT AAGTAGAACTCTTAATAGTTTTGAAAGAGGACTAATGCCGATTTGTGGGT AAGTAGAACTCTTAATAGTTTTCAAAGAGGACTAATGCCCGTTTGTGGGT ACAtatatttagatatgtttagata-----cattgttttacagttgctgacagta ACATATATTTAGATATGTTTAGATA-----CATTGTTTTACAGTTGCcGACAGTA -------------------------cttaccattgttttacaattgctgacagta -------------------------cttaccattgtgttacaattgcctacagta ttcagtataggaacttgatgtacagttttgtagcctaggagcaataggcc TTCAGTATAGGAACaTGATGTACAGTTTTGTAGCCTAGGAGCAAcAGGCC ctcagtataggaacatgctgtacaggtttgtagcctaggagcaataggcc ttcagtacagtaacatgctgtacaggtttgtagcctaggagcaataggct agtacactctatgatgtttgcacagcaactaaatcacctgatgatgcatt AGTACACTCTATGATGTTTGCACAGCAACTAAATCACCTGATGATGCATT agtatactctatgatgtttgcatagcaactaaatcacctgatgatgcatt agtacactctatgatgttcgcacaacgacgaaatcgcctaacgacgcatt tgtcagaatatattcctgccgttaagcgaaatgtgactATCTATGTTCAG TGTCAGAATATATTCCTGCCGTTAAGCGAAATGTGACTATCTATGTTCAG tgtcagagtatattcctgtcattaagcgacatgtgactATCTATGTTCAG tctcagaacgtatccccgtcgttaagcgacgcatgact tgtcagaatatattcctgccgttaagcgaaatgtgactATCTATGTTCAG TGTCAGAATATATTCCTGCCGTTAAGCGAAATGTGACTATCTATGTTCAG tgtcagagtatattcctgtcattaagcgacatgtgactATCTATGTTCAG TGTCAGAATATATTCCTGCCGTTAAGCGAAATGTGACTATCTATGTTCAG tgtcagagtatattcctgtcattaagcgacatgtgactATCTATGTTCAG tctcagaacgtatccccgtcgttaagcgacgcatgact AAGTAGAACTCTTAATAGTTTTGAAAGAGGACTAATGCCGATTTGTGGGT AAGTAGAACTCTTAATAGTTTTGAAAGAGGACTAATGCCGATTTGTGGGT AAGTAGAACTCTTAATAGTTTTCAAAGAGGACTAATGCCCGTTTGTGGGT chr10:9325611-9325766 Alignment Human, chimp, rhesus, AluSx consensus, donor ACACTGGAGAAGTCCCTCAGCTGTTCAGACCACAGATTCTGTAAAAAAAG ACACTAGAAAAGTCCTTCAGCTGTTCAGACCACGGATTCTGTAAAAAGAG GATAGCAGATGTCCCCAGATCTCCCAGTCCCCTCCCAAGTTTCAAGAATT TCCCAGTCCCCTCCCAAGTTTCAAGAATT GATAGCAGATCTCCCCAGATCTCCCAGTCCCCTCTCAAGTTTCAAGAATT CTAAGGCTATCCTGGGGATATCAGTAGTCAGCGTAggctgggcgcggtgg CTAAGGCTATCCTGGGGATATCAGTAGTCAGTGTAggctgggcacggtgg CTAAGGTTATCCTGGGGATATCAGTAGTCAGTGTAggccgggcacagtgg ggccgggcgcggtgg ctcacgcctgtaatcccaacactttgggaggccgaggcaggcggatcact ctcacgcctgtaatcccaacactttgggaggccgaggcaggcggatcact ctcacacctgtaattccaacactttggaaggccatggcaggaggatcacc ctcacgcctgtaatcccagcactttgggaggccgaggcgggcggatcacc tgaggtcaggagttcaagaccagcctggccaacatggtgaaaccccatct tgaggtcaggagttcaagaccagcctggccaacacggtgaaaccccatct tgaggtcaggagttcaagaccagcctggccaacacagtgaaaccccgtct tgaggtcaggagttcgagaccagcctggccaacatggtgaaaccccgtct TCT ctacCCAGGGCTCAAATGTACCACTGCCAGGAGTGTTACAGGTTATTTGA ctacCCAGGGCTCAAATGTACCATTGCCAGGAGTGTTACAGGTTATTTGA ctac---------------------------------------------- ctac---------------------------------------------- ATACTCAGGGCTCAAATGTACCATTGCCAGGAGTGTTACAGGTTATTTGA CATAAAACAGAGAAAAACCAGTAGCATCTTTTACAAAGCTCAGAAACTTA CATAAAACAGAGAAAAACCAGTAGCATCTTTTACAAAGCTCAGAAACTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CATAAAACAGAGAAAAACCAGTAGCATCTTTTACAAAGCTCAGAAACTTT TTCTCTCCTTTCCCCTTTTGATGTGGGGTCACTGGCCTCCTTAGCTCTGA TTCTCTCCTTTCCTCTTTTGATGTGGGGTCACTGGCCTCCTTAGCTCTGA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTCTCTCTTTTCCCCTTTTGATGTGGGGTCACTGGCCTCCTTAGCTCTGA ACACCTTCAGA-------acaaaaattagccaggcgtggtgatgcacgcctg ACACCTTCAGA-------acaaaaattagccaggcatggtgatgcacacctg -----------taaaaattcaaaaattagccaggcgtggtgatgcacacctg -----------taaaaatacaaaaattagccgggcgtggtggcgcgcgcctg ACACCTTCAGA-------ACA ccagctactcaggaggctgaggcacaagaattgcttgaacccaagaggca ccagctactcaggaggctgaggcacaagaatcacttgaacccaagaggca ccagctactcaggaggctgaggcacaagaatcgctcgaacccgagaggcg ccagctactcgggaggctgaggcaggagaatcgcttgaacccgggaggcg GATAGCAGATGTCCCCAGATCTCCCAGTCCCCTCCCAAGTTTCAAGAATT TCCCAGTCCCCTCCCAAGTTTCAAGAATT GATAGCAGATCTCCCCAGATCTCCCAGTCCCCTCTCAAGTTTCAAGAATT CTAAGGCTATCCTGGGGATATCAGTAGTCAGCGTAggctgggcgcggtgg CTAAGGCTATCCTGGGGATATCAGTAGTCAGTGTAggctgggcacggtgg CTAAGGTTATCCTGGGGATATCAGTAGTCAGTGTAggccgggcacagtgg ggccgggcgcggtgg ctcacgcctgtaatcccaacactttgggaggccgaggcaggcggatcact ctcacgcctgtaatcccaacactttgggaggccgaggcaggcggatcact ctcacacctgtaattccaacactttggaaggccatggcaggaggatcacc ctcacgcctgtaatcccagcactttgggaggccgaggcgggcggatcacc tgaggtcaggagttcaagaccagcctggccaacatggtgaaaccccatct tgaggtcaggagttcaagaccagcctggccaacacggtgaaaccccatct tgaggtcaggagttcaagaccagcctggccaacacagtgaaaccccgtct tgaggtcaggagttcgagaccagcctggccaacatggtgaaaccccgtct TCT ctacCCAGGGCTCAAATGTACCACTGCCAGGAGTGTTACAGGTTATTTGA ctacCCAGGGCTCAAATGTACCATTGCCAGGAGTGTTACAGGTTATTTGA ctac---------------------------------------------- ctac---------------------------------------------- ATACTCAGGGCTCAAATGTACCATTGCCAGGAGTGTTACAGGTTATTTGA CATAAAACAGAGAAAAACCAGTAGCATCTTTTACAAAGCTCAGAAACTTA CATAAAACAGAGAAAAACCAGTAGCATCTTTTACAAAGCTCAGAAACTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- CATAAAACAGAGAAAAACCAGTAGCATCTTTTACAAAGCTCAGAAACTTT TTCTCTCCTTTCCCCTTTTGATGTGGGGTCACTGGCCTCCTTAGCTCTGA TTCTCTCCTTTCCTCTTTTGATGTGGGGTCACTGGCCTCCTTAGCTCTGA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTCTCTCTTTTCCCCTTTTGATGTGGGGTCACTGGCCTCCTTAGCTCTGA ACACCTTCAGA-------acaaaaattagccaggcgtggtgatgcacgcctgtaatc ACACCTTCAGA-------acaaaaattagccaggcatggtgatgcacacctgtaatc -----------taaaaattcaaaaattagccaggcgtggtgatgcacacctgtaatc -----------taaaaatacaaaaattagccgggcgtggtggcgcgcgcctgtaatc ACACCTTCAGA-------ACA ccagctactcaggaggctgaggcacaagaattgcttgaacccaagaggca ccagctactcaggaggctgaggcacaagaatcacttgaacccaagaggca ccagctactcaggaggctgaggcacaagaatcgctcgaacccgagaggcg ccagctactcgggaggctgaggcaggagaatcgcttgaacccgggaggcg aagtttgcagtgagccaagatcccgccacagcactc-----------caggag----actgtgtc aagtttgcagtgagccaagatcccaccacagcactc-----------caggag----actgtgtc aaatttgcagtgagccaagatcccaccacagcactctagcctgggcgaaggag----actctgtc gaggttgcagtgagccgagatcgcgccactgcactccagcctgggcgacagagcgagactccgtc ACACCTTCAGA-------acaaaaattagccaggcgtggtgatgcacgcctgtaatc ACACCTTCAGA-------acaaaaattagccaggcatggtgatgcacacctgtaatc -----------taaaaattcaaaaattagccaggcgtggtgatgcacacctgtaatc -----------taaaaatacaaaaattagccgggcgtggtggcgcgcgcctgtaatc ACACCTTCAGA-------ACA ccagctactcaggaggctgaggcacaagaattgcttgaacccaagaggca ccagctactcaggaggctgaggcacaagaatcacttgaacccaagaggca ccagctactcaggaggctgaggcacaagaatcgctcgaacccgagaggcg ccagctactcgggaggctgaggcaggagaatcgcttgaacccgggaggcg aagtttgcagtgagccaagatcccgccacagcactc-----------caggag----actgtgtc aagtttgcagtgagccaagatcccaccacagcactc-----------caggag----actgtgtc aaatttgcagtgagccaagatcccaccacagcactctagcctgggcgaaggag----actctgtc gaggttgcagtgagccgagatcgcgccactgcactccagcctgggcgacagagcgagactccgtc aagtttgcagtgagccaagatcccgccacagcactc-----------caggag----actgtgtc aagtttgcagtgagccaagatcccaccacagcactc-----------caggag----actgtgtc aaatttgcagtgagccaagatcccaccacagcactctagcctgggcgaaggag----actctgtc gaggttgcagtgagccgagatcgcgccactgcactccagcctgggcgacagagcgagactccgtc tcaaaaaaaaaaaa-TAGTAGTGAGTGTAAATGTCTATATCATAACAACGT tcaaaaaaaaaaaaaTAGTAGTGAGTGTAAATGTCTATATCATAACAACAT tcaaaaaaaaaaaa--GGTAGTGAGTGTAAATGTCTATATCATAACAATGT tca GTTCTAACAAAGATCTGTCAACCATGGATAATCCAGATTTTATTTGGCTA GTTCTAACAAAGATCTGTCAACCATGGATAATCCAGATTTTATTTGGCTA GTTCTAACAAAGATCTGTCAACCATGGATAATCCAGATTATATTTGGCTA GTATAACGTTAGcat GTATAACATTAGcat GTATAACGTTAGCCt GTATAACGTTAGcat GTATAACATTAGcat GTATAACGTTAGCCt chr12:213519-213618 Alignment Human, chimp, rhesus, MER41B consensus, donor AGGACACCCTTGAGTAAGGACTGTGAGTGACACTTATGGCCCTTGAGAGA AGGACACCCTTGAGTAAGGACTGTGAGTGACACTTATGGCCCTTGAGAAA AGGATACCC--GAGTAAGGACTGTGAGTGACACTTGCGGCCCTTGAGAAA TATTACTAGAAATACTACCCTAGTGATATTTGCCTGGGTTCCCTGGCAGC TATTACTAGAAATACTACCCTAGTGATATTTGCCTGGGTTCCCTGGCAGC TATTACTAGAAATATTACCCTAGTAATATTTGCCTGGGTTCCCCGGCAGC TGTGAACCCAAGAAGGGACAGTGTCAGACACCTTATGACCACAAACAGCT TGTGAACCCAAGAAGGGACAGTGTCAGACACCTTATGACCACAAACAGCT TGTGAACCCAAGAAGGGACAGTGTCCGACACCTTTTGACCACAAACAGCT GCTAACAtgtcagaggcatttgaaccacagcggctccagcttgaataggg GCTAACAtgtcagaggcatttgaaccacagcggctccagcttgaataggg GCTAACACgtcagaggcatttgaaccagagcgactccagcttgaacaggg tgtcagaggcgtttgaaccagagcaactccatcttgaataggc gctgggtaaaataaagctgagacccactggggctgcattcccaggaggta gctgggtaaaataaagctgagacccactggggctgcattcccaggaggta g-tgggtgaaataaggctgagacctactggg-ctgcgttcccaggaggtg gctgggtaaaatraggctgaracctactggg-ctgcattcccagacggtt a-ggcattctaagtcacaggatgagacaggaggtcgtcacctcacaagata a-ggcattctaagtcacaggatgagacaggaggttgtcacctcacaagata a-ggcattctcagtcacgggatgagacaggaggtcgtcacgtccccagaca aaggcattctaagtcacaggatgagataggaggtcggcac-----aagata ccagtcataaagaccttgctgataaaacaggtttcagtaaagaagctggc ccggtcataaagaccttgctgataaaacaggtttcagtaaagaagccggc caggtcataaagaccttgctgataaaacaggtttcagtaaaggagacagc caggtcataaagaccttgctgataaaacaggttgcagtaaagaagccggc caaaacccgtcaaaaccaagatggcaacagaagtgaactctggtcCTAGA caaaacccgccaaaaccaagatggcaacagaagtgacttctggtcctaga caaaacccgcgaaaaccaagatggcgacagaagtgacctctggtc----- yaaaacccaccaaaaccaagatggccacgagagtgacctctggtc----- CAAGA GGAGGAGCTCTAGGTTGCACGCTCACTCCCCCGGCAGGATGGTCTCTGCG ggaggagctctaggttgcacactcactcccccggcaggatggtctctgtg -------------------------------------------------- GGAGGAGCTCTAGGTTGCACACTCACTCCCCCGGCAGGGTGGTCTCTGCA CCCAGGAGGCAGAGGCAGGGCATAACCGGGTAACCACACTTCAGGG--cctc cccaggaggcagaggcagggcataaccgggtaacaacacttcaggg--cctc ----------------------------------------------ttcctc ----------------------------------------------gtcctc CCCAGGAGGCAGAGGCAGGGCATAACCGGGTAACAACACTTCAGGG--CCTC GCTAACAtgtcagaggcatttgaaccacagcggctccagcttgaataggg GCTAACAtgtcagaggcatttgaaccacagcggctccagcttgaataggg GCTAACACgtcagaggcatttgaaccagagcgactccagcttgaacaggg tgtcagaggcgtttgaaccagagcaactccatcttgaataggc gctgggtaaaataaagctgagacccactggggctgcattcccaggaggta gctgggtaaaataaagctgagacccactggggctgcattcccaggaggta g-tgggtgaaataaggctgagacctactggg-ctgcgttcccaggaggtg gctgggtaaaatraggctgaracctactggg-ctgcattcccagacggtt a-ggcattctaagtcacaggatgagacaggaggtcgtcacctcacaagata a-ggcattctaagtcacaggatgagacaggaggttgtcacctcacaagata a-ggcattctcagtcacgggatgagacaggaggtcgtcacgtccccagaca aaggcattctaagtcacaggatgagataggaggtcggcac-----aagata ccagtcataaagaccttgctgataaaacaggtttcagtaaagaagctggc ccggtcataaagaccttgctgataaaacaggtttcagtaaagaagccggc caggtcataaagaccttgctgataaaacaggtttcagtaaaggagacagc caggtcataaagaccttgctgataaaacaggttgcagtaaagaagccggc caaaacccgtcaaaaccaagatggcaacagaagtgaactctggtcCTAGA caaaacccgccaaaaccaagatggcaacagaagtgacttctggtcctaga caaaacccgcgaaaaccaagatggcgacagaagtgacctctggtc----- yaaaacccaccaaaaccaagatggccacgagagtgacctctggtc----- CAAGA actgctcattatatgytaattataatgcattagcatgc-taaaagacactc ccaccagctccatgacagtttacaaatgccatggcaacgtcaggaagtta ccaccagctccatgacagtttacaaatgccatggcaacgtcaggaagtta ccaccagtgccatgacagtttacaaatgcgaagg----------gagtta ccaccagcaccatgacagtttacaaatgccatggcaacgtcaggaagtta acctctatggtctaaaatgggagg-gaaccctcagttatgggaattgccca acctctatggtctaaaatgggggg-gaaccctcagttatgggaattgccca acctctatggtctgaaatcgggggagaaccttcagttttgggaattgccca ccctatatggtctaaaaaggggag-gaaccctcagttccgggaattgcccg cacctttcc-aggaaactaatgaataatccgccccttatttagcatataat cacctttcc-aggaaactaatgaataatccgccccttatttagcatataat cacctttcc-ggaaaactgatgaataacccaccccttgtttagcatataat cccctttcctkgaaaaytcatgaataatccaccccttgtttagcatataat caagaaataaccataaaaatgggcaaccagtagccctggggctgccctgc caagaaataaccataaaaatgggcaaccagtagccctggggctaccctgc cgagaaataaccataaaaacgggcaaccagtagccctggggc-atcctac caagaaataaccataaaaatrggcaaccagcagccctcggg ctatggagtagccattcttcattccttt--atttcattttattttattttat ctatggagtagccattctttattcctttttatttcattttattttattttat ctatggagcagccattctttattccttt--attttattttattttattttat ttcattttattttattttatttcattttattttattttagagacagagtc ttcattttattttatttt--------------------agagacagagtc tttattttattttatttt----------------------aGAGAgagtc tcactctgttgcccaggctagagtgcagtggcgcgatctca tcactctgttgcccaggctagagtgcagtggcgcgatctca tcactctgttggccaggctggagtgcagtggcaccatctca acctctatggtctaaaatgggagg-gaaccctcagttatgggaattgccca acctctatggtctaaaatgggggg-gaaccctcagttatgggaattgccca acctctatggtctgaaatcgggggagaaccttcagttttgggaattgccca ccctatatggtctaaaaaggggag-gaaccctcagttccgggaattgcccg cacctttcc-aggaaactaatgaataatccgccccttatttagcatataat cacctttcc-aggaaactaatgaataatccgccccttatttagcatataat cacctttcc-ggaaaactgatgaataacccaccccttgtttagcatataat cccctttcctkgaaaaytcatgaataatccaccccttgtttagcatataat caagaaataaccataaaaatgggcaaccagtagccctggggctgccctgc caagaaataaccataaaaatgggcaaccagtagccctggggctaccctgc cgagaaataaccataaaaacgggcaaccagtagccctggggc-atcctac caagaaataaccataaaaatrggcaaccagcagccctcggg ctatggagtagccattcttcattccttt--atttcattttattttattttat ctatggagtagccattctttattcctttttatttcattttattttattttat ctatggagcagccattctttattccttt--attttattttattttattttat ttcattttattttattttatttcattttattttattttagagacagagtc ttcattttattttatttt--------------------agagacagagtc tttattttattttatttt----------------------aGAGAgagtc tcactctgttgcccaggctagagtgcagtggcgcgatctca tcactctgttgcccaggctagagtgcagtggcgcgatctca tcactctgttggccaggctggagtgcagtggcaccatctca caagaaataaccataaaaatgggcaaccagtagccctggggctgccctgc caagaaataaccataaaaatgggcaaccagtagccctggggctaccctgc cgagaaataaccataaaaacgggcaaccagtagccctggggc-atcctac caagaaataaccataaaaatrggcaaccagcagccctcggg tcactctgttgcccaggctagagtgcagtggcgcgatctca tcactctgttgcccaggctagagtgcagtggcgcgatctca tcactctgttggccaggctggagtgcagtggcaccatctca Hominoid-specific RDs - donor and acceptor greater than 5 kb from each other or on other chromosome Hominoid-specific RDs - donor and accept from each other or on other chromosome chr3:151723788-151724097 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor aaatctttaacacatgttcattttatatctgtatagagtcataattttac AAATCTTTAACACATGTTCATTTTATATCTGTATAGAGTCATAATTTTAC AAATCTTTAACACATTCATTTTATATCTGTATAGAG--TCATAATTTTAC ccctctgtgaaaatcatccttagccaggcacagtgactcgtgcctataat CCCTCTGTGAAAATCATCCTTgGCCAGGCACAGTGACTCGTGCCTATAAT CtCTtTtTGAAAATCATCCTTgGCCAaGCACAGTGACTCaTGCCTATAAT tgagaccagcctggacaacatagtgaaTTCTCTGTGTTAATTTCACTTTT TGAGACCAGCCTGGACAACATAGTGAATTCcCTGTGTTAATTTCACTTTA TGAGACCACCTGGACAACATAGTGAAA----------------------- GTGTTAATTTCACTTTT CCACTGCATTCCTGCCTGAGTGACAGAG chr3:153769536-153769606 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor ATATTAACCTGTACCTGAAGG---TCTTAGAAGTAGATGAAGgactgggcaca ATATTAACCTGTACCTGAAGa---TCTTAGAAGTAGATGAAGGACTGGGCACA ATATTAACTGTACCTGAAaGccatTCTTAGAAGTAGATGAAGGACgGGGCACA gtcgctcacacctgtaatcccatcactttgggaggccaaagtgagaggat GTtGCTCACACCTGTAATCCCATCACTTTGGGAGGCCgAAGTGAGAGGAT GTCGCTCACgCCTGTAATCCCATCACTTTGGaAGGCCAAAGTGAGAaGAT cccttgagcctgggagtttgagaccagcctggcaacatagggagacctca CCCTTGAGCCTGGGAGTTTGAGACCAGCCTGGCAACATAGGGAGACCTCA CCCTTGAGCCTGGGAGTTTGAGACCAGCCTGGCAgCATAGGGAGACCTCA tctctatttaaaagaaaaaaattacctagatctgtggcacgtgcctgtgg TCTCTATTTAAAAGAAAAAAATTACCTAGATCTGTGGCAtGTGCCTGTGG TCTCTATTTcaaAAAAGAAAATTACCTgGAagTGTtGCACaTGCCTGTGG tcccagctactcaggagactgaagcgagataattgcttgagcctgggagg TCCCAGCTACTCAGGAGgCTGAAGCGAGATAATTGCTTGAGCCTGGGAGG TCCCAGCTACTCAGGAGgCTGcAGtGAGATgATcGCTTGAGCCTGcGAGG tcgaggctgcagtgagctataattgttccactTCGGAGAGGAGGACAAGA TCGAGGCTGCAGTGAGCTATAATTGTTCCACTTCGGAGAGGAGGACAAGA TCGAGGCTGCAGTGAGCTATAATTGTgCCACTgC---------------- GGAGAGGAGGACAAGA ACAGAGCCTGAAGAAGTGAAATAAATATGGGTGTGGCTACATGAAAAAAA ACAGAGCCTGAAGAAGTGAAATAAATATGaGTGTGGCTACATGAAAAAAA -------------------------------------------------- ACAGAGCTTGAAGAAGTGAAATAAATATGGGTGTGGCTACATGAA AAAAa--ttgttccacttcactccagcctgggtgaaagaacaagaccctgtc AAAAAaaTTGTTCCACTTCACTCCAGCCTGGGTGAAAGAACAAGACCCTGTC -------------------ACTCCgGCCTGGGTGAcAGAACAAGACCCTGTC tcaaaaaagaaaagaaaagaaaaTAGATGAAGGGACA TCAAAAAAGAAAAGAAAA-----TAGATGAAGGGACA TCAAAAAgGAAAAGAAAAGAAAATAGATGAAGGGACA chr8:14556636-14556714 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor cactcaataaatatGAGCTTtactactactgctaccactgcttctgctac CACTCAATAAATATGAGCTTTACTACTgCTGCTACCACTGCTTCTGCTAC CACTCAATAAATATGAGCTTTACTACTACTaCTACCACTGCTTCTGCTAC catcattacttcttttgttgttgttttgttttgagacagagtctcgctct CATCATTACTTCTTTTGTTGTTGTTTTGTTTTGAGACAGAGTCTCGCTCT CATCATTACTTtTTTTtttttTTTTtTTTTc-GAGACAGAGTCTCaCTCT gtcgcccaggctggaatgcaatggcgtgatctcggctcactgaaactact GTCGCCCAGGCTGGAATGCAATGGCGTGATCTCGGCTCACTGAAACTACT cTtGCCCAGGCTGGAgTGCAATGatGcaATCTtGGCTCACTGcAACcAtc gcttcccgagttcaagcgattctcctgcctcagcctcccaagtagctggg GCTTCCCGAGTTCAAGCGATTCTCCTGCCTCAGCCTCCCAAGTAGCTGGG GCcTCCtGgGTTCAAGCGATTCTCCTGCCTCAGCCTCCCAAGTAGCTGGG attataggcacgcaccgccatgcccagctaattttttttttttttgtaTT ATTATAGGCgCGCACCaCCATGCCCgGCTAATTTTTTTTTTTTTTGTATT ATTAcAGGCgCGCACCaCCAcGCCtgGCTAATT----------------- tgTAT- TTGAAATAACTTTAGGTGTTTTATTTCCACACATGTAAAGGTCTCATAAT TTGAAATAACTTTAcGTGTTTTATTTCCACAaATGTAAAGGTCTCATAAT -------------------------------------------------- TTGAAATAACTTTACGTGTTTTATTTCCACAAATGTAAAGGTCTCATAAT TTTGTCATAAATCATGCACAAAGAACAAtttctatttttagtagagatgt TTTGTCATAAATCATGCACAAAGAACAATTTCTATTTTTAGTAGAGATGT ----------------------------TTTgTATTTTTAGTAGAGATGg TTTGTCATAAATCACGCACAAAGAACAC ggtttcactatattggtcaggctggtttcgaactcctgaccttgtgatct GGTTTCACTAcATTGGTCAGGCTGGTTTCGAACTCCTGACtTTGTGATCT GGTTTCACT--gTTGGcCAGGCTGGTTTCaAACTCCTGtgatccaccca- atttttctcagcctcccaaagtgctgggactacaggcaggaagccactgc ATTTTTCTCAGCCTCCCAAAGTGCTGGGACTACAGGCAGGAGC-CACTGC -----cctcgGCCTCCCAAAGTGCTGGGACTACAGGCgtgatC-CACcGC acTGGCCCCATCATTACTTTTAATGC ACTGGCCCCATCATTACTTTTAATGC ACTcGCCCCATCATTACTTTTAATGC chr2:70183106-70183725 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor acctcaggtgatccacccacctcaacctcccaaagtgctaggattacagg ACCTCAGGTGATCCACCCACCTCAACCTCCCAAAGTGCTgGGATTACAGG ACCTCAGGTGATCCACCCACCTCAACCTCCCAAAGTGCTAGGATTAC-GG cgtgagccaccacacccagccacatcttagtattattataaaaatagttC tGTGAGCCACCACACCCAGCCACATCTTAGTATTATTATgAAAATAGTTC CGTGAGCCACCACACCtAaCCACATCTTAGTgTTATTATGAAAATAGTT- CGCCGCCATCTTTCTTCCTGGCAGGGGCCGACGCAGGGACCGGCGCGGGG CGCCGCCATCTTTCTTCCTGGCAGGGGCCGACGCAGGGACCGGCGCGGGG -------------------------------------------------- GTGAGAGCGCGCGGCCGGATTCACCACAACATGGCAACTCTTTTTATAAG GTGAGAGCGCGCGGCCGGATTCACCACAACATGGCAAaTCTTTTTATAAG -------------------------------------------------- GATTCACCACAACATGGCAAATCTTTTTATAAG GAAAATGGTGAACCCTATGCTATATCTCAGTCGTCACACAGTGAAGCCTC GAAAATGGTGAACCCTATGCTATATCTCAGTCGTCACACAGTGAAGCCTC -------------------------------------------------- GAAAATGGTGAACCCTCTGCTCTATCTCAGTCGTCACACGGTGAAGCCTC GAGCCCTCTCCACATTTCTATTTGGATCCCTTCGAGGTGCAGCCCCCGTG GAGCCCTCTCCACATTTCTATTTGGATCCCTTCGAGGTGCAGCCCCCGTG -------------------------------------------------- GAGCCCTCTCCACATTTCTATTTGGATCCATTCGAGGTGCAGCCCCCGTG GCTGTGGAACCCGGGGCAGAAGTGCGCTCACTTCTCTCACCCGGCCTCCT GCTGTGGAACCCGGGGCAGAAGTGCGCTCACTTCTCTCACCCGGCCTCCT -------------------------------------------------- GCTGTGGAACCCGGGGCAGCAGTGCGCTCACTTCTCTCACCCGGCCTCCT GCCCCACCTGCTGCCCGCGCTGGGGTTCAAAAACAAGACTGTCCTTAAGA GCCCCACCTGCTGCCCGCGCTGGGGTTCAAAAACAAGACTGTCCTTAAGA -------------------------------------------------- GCCCCATCTGCTGCCTGCGCTGGGGTTCAAAAACAAGACTGTCCTTAAGA AGCGCTGCAAGGACTGTTACCTGGTGAAGAGGCGGGGTCAGTGGTACGTC AGaGCTGCAAGGACTGTTACCTGGTGAAGAGGCGGGGTCAGTGGTACGTC -------------------------------------------------- AGCGCTGCAAGGACTGTTACCTGGTGAAGAGGCGGGGTCGGTGGTACGTC TACTGTAAAACCCATCCGAGGCACAAGCAGAGACAGATGTAGACCCTTTC TAtTGTAAAAtCCATCCGAGGCACAAGCAGAGACAGATGTAGACCCTTTC -------------------------------------------------- TACTGTAAAACCCATCCGAGGCACAAGCAGAGACAGATGTAGACCCTTTC CCTCCAGAGTCACGCACATACTCGTCATCGCGTCTCTTGGGAGAATGGTT CCTCCAGAGTCACGCACATACTCGTCATCGCGTCTCTTGGGAGAATGGTT -------------------------------------------------- CCTCCAGAGTCACGCACATACTCGTCATCGCATCACTTGGGAGAATGGTT GTGAGAGCGCGCGGCCGGATTCACCACAACATGGCAACTCTTTTTATAAG GTGAGAGCGCGCGGCCGGATTCACCACAACATGGCAAaTCTTTTTATAAG -------------------------------------------------- GATTCACCACAACATGGCAAATCTTTTTATAAG GAAAATGGTGAACCCTATGCTATATCTCAGTCGTCACACAGTGAAGCCTC GAAAATGGTGAACCCTATGCTATATCTCAGTCGTCACACAGTGAAGCCTC GCTGTGGAACCCGGGGCAGAAGTGCGCTCACTTCTCTCACCCGGCCTCCT GCTGTGGAACCCGGGGCAGAAGTGCGCTCACTTCTCTCACCCGGCCTCCT -------------------------------------------------- GCTGTGGAACCCGGGGCAGCAGTGCGCTCACTTCTCTCACCCGGCCTCCT GCCCCACCTGCTGCCCGCGCTGGGGTTCAAAAACAAGACTGTCCTTAAGA GCCCCACCTGCTGCCCGCGCTGGGGTTCAAAAACAAGACTGTCCTTAAGA -------------------------------------------------- GCCCCATCTGCTGCCTGCGCTGGGGTTCAAAAACAAGACTGTCCTTAAGA GAAGCAAACGCCCTAAAAGTTACCCATCACGTTTCAGTGTAAATGAGTAA CTATAGAAGACATTGCATTATCTTATTTCCAAAATGTTCCAATTAAAAAA CTATAGAAGACATTGCATTATCTTATTTCCAAAATGTTCCAATTAAAAAA -------------------------------------------------- CTATAGAAGACATTGCGTTATCTTATTTCCAAAACGTTCCAACTAAAAAA CATTTTCCTATTAAAAAAAAgaaaatagttttgacctctcagacccctga CATTTTCCTATTtAAAAAAAGAAAATAGTTTTGACCTCTCAGACCCCTGA ------------------------------TTaACCTCTCAGACCCCTGA CATTTTCCTATTAAAA aaggatctgagggcgccctagggccccccaccactctttgagaaatgctA AAGGATCTGAGGGCGCCCTAGGGCCCCCCACCACTCTTTGAGAAATGCTA AAaGATCTcAGGaaGCCCTAGGGgCCCCCACCACTCTTTGAGAAAcGCTA CTCTAcagaaagattttac CTCTACAGAAAGATTTTAC CTgTgCAGAAAGATTTTAC chr13:58663684-58663759 Alignment Human, chimp, rhesus, L1MA8 consensus, donor gactttgtctcaaaaaaaaaataa-------ttaattaatcaaaaaaatacaataca GACTTTGTCTCAAAAAAAA---------TAATTAATTAATCAAAAAAATACAgTACA GACTcTGTCTCAAAAAAATAataatgATTAATTAATaAAAAAataaAATACAATACA aaaaatacaata-- ttgttaactgtagtcaccatattgcagagtagatctcttTTTTTTTAAGC TTGTTAACTGTAGTCACCATATTGCAGAGTAGATCTCTTTTTTTTTAAGC TTGTTAACTGTAGTCACCATATTGCAcAGTtGATCTCT------------ ttattaactatagtcaccatgctgtacaaatagatctc------------ TAAGC TACCTTTCTTTATTGAAATCAATTAGAATTGATAGACATTTGAATGCATA TACCTTTCTTTATTGAAATCtATTAGAATTGATAGACATTTGAATGCATA -------------------------------------------------- TACCTTTCTTTATTGAAATAAATTACAATTGATGGACATTTGTGTGCATA TTTTACATACCTTT----------GTtcccatctaactgaaattttgtatcctttttcca TTTTACATACCTTT----------GTTCCCATCTAACTGAAATTTTGTATCCTTTTTCCA --------------tgaatttatggTTCCCATCTAACTGAAATTTTGTATCCTTTTTCCA --------------tgaacttattcctcctatccaactgtaattatgtattctttgacag TTTTACAGACTTTT----------GT gtatctctccaa---ctcccaaaccatggcccctggtagccagcactctactc GTATCTCTCCAA---CTCCCAAACCATGGCCCCTGGTAGCCAGCACTCTACTC aTATCTCTCCAA---CTCCCAAACCATGGCCCCTGGTAGCCAGCACTCTACTC acatctctccaaatcctcccactccccagcccctggtaaccaccattctactc tctgcttctataagccaaacatttttagatttcacctataagtgagatca TCTGCTTCTATAAGCCAAACATTTTTAGATTTCACCTATAAGTGAGATCA TCTGCTTCTATgAGCCAAACATTTTTAGAcTTCACCTATAAGTGAGATCA tctgcttctatgagttcaacttttttagattccacatataagtgagatca tgcagtatttgtctct--gtgcccagcttctttgacttaacatgatatcctc TGCAGTATTTGTgtCTCTGTGCCCAGCTTCTTTGACTTAACATGATATCCTC TGCAGTATTTGTgtCTCTGTGCCCAGCTTCTTTGACTTAACgTGATATCCTC tgcggtatttgtctttctgtgcctggcttatttcacttaacataatgtcctc caggctcatccatactgttgcaactgaaaacaaattttcacttttttaag CAGGCTCATCCATACTGTTGCAACTGAAAACAAATTTTCACTTTTTTAAG CAGGtTCATCCATACTGTTGCAACTGAAAACAAATTTTCACTTTTTTAAG caggttcatccatgttgtcgcaaatgacaggatttccttcttttttaagg ttgaatagtattccattatgaacatataccacattttctttcttcattca TTGAATgGTATTCCATTATGAACATATACCACATTTTCTTTaTTCATTCA TTGAATAGTATTCtgTTATGAACATATACCACATTTTCTTTaTTCATTCA ctgaatagtattccattgtgtatatgtaccacattttctttatccattca tccgttgatggacacttagg---ttgattttgtatcttggctattggcaaata TCCGTTGATGGACACTTAGG---TTGATTTTGTATCTTGGCTATTGGCAAATA TCCGTTGATGGACACTTAGGaggTTGATTTcaTATCTTGGCTATTGGCgAATA tccgttgatggacacttagg---ttgattccatatcttggctattgt-gaata gtgctgcaataaacatgagagtacagatatctcttcaaaata---attttatt GTGCTGCAATAAACATGAcAGTACAGATATCTCTTCAAAATA---ATTTTATT tTGCTGCAATAAACATGAGAGTgCAGATATCTCTTCAAAATA---ATTTTATT atgctgcaatgaacatgggagtgcagatatctctttgacatactgatttcatt chr13:58663684-58663759 Alignment Human, chimp, rhesus, L1MA8 consensus, donor gactttgtctcaaaaaaaaaataa-------ttaattaatcaaaaaaatacaataca GACTTTGTCTCAAAAAAAA---------TAATTAATTAATCAAAAAAATACAgTACA GACTcTGTCTCAAAAAAATAataatgATTAATTAATaAAAAAataaAATACAATACA aaaaatacaata-- ttgttaactgtagtcaccatattgcagagtagatctcttTTTTTTTAAGC TTGTTAACTGTAGTCACCATATTGCAGAGTAGATCTCTTTTTTTTTAAGC TTGTTAACTGTAGTCACCATATTGCAcAGTtGATCTCT------------ ttattaactatagtcaccatgctgtacaaatagatctc------------ TAAGC TACCTTTCTTTATTGAAATCAATTAGAATTGATAGACATTTGAATGCATA TACCTTTCTTTATTGAAATCtATTAGAATTGATAGACATTTGAATGCATA -------------------------------------------------- TACCTTTCTTTATTGAAATAAATTACAATTGATGGACATTTGTGTGCATA TTTTACATACCTTT----------GTtcccatctaactgaaattttgtatcctttttcca TTTTACATACCTTT----------GTTCCCATCTAACTGAAATTTTGTATCCTTTTTCCA --------------tgaatttatggTTCCCATCTAACTGAAATTTTGTATCCTTTTTCCA --------------tgaacttattcctcctatccaactgtaattatgtattctttgacag TTTTACAGACTTTT----------GT gtatctctccaa---ctcccaaaccatggcccctggtagccagcactctactc gtatctctccaa---ctcccaaaccatggcccctggtagccagcactctactc GTATCTCTCCAA---CTCCCAAACCATGGCCCCTGGTAGCCAGCACTCTACTC aTATCTCTCCAA---CTCCCAAACCATGGCCCCTGGTAGCCAGCACTCTACTC acatctctccaaatcctcccactccccagcccctggtaaccaccattctactc tccgttgatggacacttagg---ttgattttgtatcttggctattggcaaata TCCGTTGATGGACACTTAGG---TTGATTTTGTATCTTGGCTATTGGCAAATA TCCGTTGATGGACACTTAGGaggTTGATTTcaTATCTTGGCTATTGGCgAATA tccgttgatggacacttagg---ttgattccatatcttggctattgt-gaata TCCTTTGGATATATAACCAGTAGTGGGATTGCTGGAgCATATGtTAATTC tcctttggatatatacccag-agtgggattgctggatcatatggtagttc tatttttagctttctaaggaacttccatactgtattccatgatggctatg TATTTTTAGCTTTCTAAGGAACTTCCATACTGTATTCCATGATGGCTATG TATTTTTAGCTTTCTAAGGAACTTCCATACTGTATTCCATGATGGCTATG tatttttaattttttgaggaacctccatactgttttccataatggctgta ctaacttgcattcccaagcaaaggtt-taaagtttcccttttctccacatc CTAACTTGCATTCCCAAGCAAAGGTT-TAAAGTTTCCCTTTTCTCCACATC CTAACTTGtATTCtCAAGCAgAGGTT-cAAgGTTTCCCTTTTCTCCACtTC ctaatttacattcccaccaacagtgtgcaagggttcccttttctccacatc ctcgccaaaacttgttctctcatctctttttgataaaagccattgtaaca CTCGCCAAAACTTGTTCTCTCATCTCTTTTTGATAAAAGCCATTGTAACA CTtGCCAAAAtTTGTTCTCcCATCTCTTTTTGATAAAAtCCATTGTAACA ctcccaacacttgttatctttcg-tctttttgataatagccattctaaca agtatgaggtgatatctcattacggttttgacttgcatttctctgatgat AGTATGAGGTGATATCTCATTAtGGTTTTGACTTGCATTTCTCTGATGAT AGTATGAGGTGAcATCTCATTAtGGTTTTGAtTTtCATTTCTCTGATGAT ggtgtgaggtgatatctcattgtggttttgatttgcatttccctgatgat tagtgatgttgagtatttatacctgttggcatttatatatcttcctttga TAGTGATGTTGAGTATTTATACCTGTTGGCATTTATATATCTTCCTTTGA TAGTGATGTTGAGTATTTATACCTGTTGGCATTTATATATCTTCCTTTGA tagtgatgttgagcattt gaatgtctgttcaggcactttgcccattttttaattgggttatttgtttt GAATGTCTGTTCAGGCACTTTGCCCATTTTTTAATTGGGTTATTTGTTTT GAATGTCTGTTCAGGaACTTTGCCCATTTTTTAATTGGGTTATTTGTTTT ctagccactgaattgttggagttcctataatattttggatattaactcct CTAGCCACTGAATTGTTGGAGTTCCTATAATATTTTGGATATTAACTCCT CTAGCCACTGgATTGTTGGAGTTCCTATAATATTTTGGATATTAACTCCT tgtatcagatgtttggttttgcaaatatttctcccatttcaccagttgtc TGTATCAGATGTTTGGTTTTGCAAATATTTCTCCCATTTCACCAGTTGTC TGTATCAGATGTTTGGTTTTGCAAATATTTCTCCCATTTCACCAGTTGTC tcttcactccattaactgtttgctttgctatgcagaaactgattaatttT TCTTCACTCCATTAACTGTTTGCTTTGCTATGCAGAAACTGATTAATTTT TCTTCAtTCCATctACTGTTTcCTTTGtTATGCAGAAACTGATTAATTTT GAGtcaagcttcagccagtcatagatagccaactagcccactggttaaat GAaTCAAGCTTCAGCCAGTCATAGATAGCCAACTAGCCCACTGGTTAAAT GAaTCAAGCTTCAGCCAGTCATAGATAGCCAACTAGCCCAaTGGTTAAAT aatttggggcctttcatcagattatacccatatagggcaagggctcagct AATTTGGGGCCTTTCATCAGATTATACCCATATAGGGCAAGGGCTCAGCT AATTTGGGG TCCTTTGGATATATAACCAGTAGTGGGATTGCTGGAgCATATGtTAATTC tcctttggatatatacccag-agtgggattgctggatcatatggtagttc TCCTTTGGATATATAACCAGTAGTGGGATTGCTGGAgCATATGtTAATTC tcctttggatatatacccag-agtgggattgctggatcatatggtagttc tatttttagctttctaaggaacttccatactgtattccatgatggctatg TATTTTTAGCTTTCTAAGGAACTTCCATACTGTATTCCATGATGGCTATG TATTTTTAGCTTTCTAAGGAACTTCCATACTGTATTCCATGATGGCTATG tatttttaattttttgaggaacctccatactgttttccataatggctgta ctaacttgcattcccaagcaaaggtt-taaagtttcccttttctccacatc CTAACTTGCATTCCCAAGCAAAGGTT-TAAAGTTTCCCTTTTCTCCACATC CTAACTTGtATTCtCAAGCAgAGGTT-cAAgGTTTCCCTTTTCTCCACtTC ctaatttacattcccaccaacagtgtgcaagggttcccttttctccacatc ctcgccaaaacttgttctctcatctctttttgataaaagccattgtaaca CTCGCCAAAACTTGTTCTCTCATCTCTTTTTGATAAAAGCCATTGTAACA CTtGCCAAAAtTTGTTCTCcCATCTCTTTTTGATAAAAtCCATTGTAACA ctcccaacacttgttatctttcg-tctttttgataatagccattctaaca agtatgaggtgatatctcattacggttttgacttgcatttctctgatgat AGTATGAGGTGATATCTCATTAtGGTTTTGACTTGCATTTCTCTGATGAT AGTATGAGGTGAcATCTCATTAtGGTTTTGAtTTtCATTTCTCTGATGAT ggtgtgaggtgatatctcattgtggttttgatttgcatttccctgatgat agtatgaggtgatatctcattacggttttgacttgcatttctctgatgat AGTATGAGGTGATATCTCATTAtGGTTTTGACTTGCATTTCTCTGATGAT AGTATGAGGTGAcATCTCATTAtGGTTTTGAtTTtCATTTCTCTGATGAT ggtgtgaggtgatatctcattgtggttttgatttgcatttccctgatgat tagtgatgttgagtatttatacctgttggcatttatatatcttcctttga TAGTGATGTTGAGTATTTATACCTGTTGGCATTTATATATCTTCCTTTGA TAGTGATGTTGAGTATTTATACCTGTTGGCATTTATATATCTTCCTTTGA tagtgatgttgagcattt gaatgtctgttcaggcactttgcccattttttaattgggttatttgtttt GAATGTCTGTTCAGGCACTTTGCCCATTTTTTAATTGGGTTATTTGTTTT GAATGTCTGTTCAGGaACTTTGCCCATTTTTTAATTGGGTTATTTGTTTT ctagccactgaattgttggagttcctataatattttggatattaactcct CTAGCCACTGAATTGTTGGAGTTCCTATAATATTTTGGATATTAACTCCT CTAGCCACTGgATTGTTGGAGTTCCTATAATATTTTGGATATTAACTCCT tcttcactccattaactgtttgctttgctatgcagaaactgattaatttT TCTTCACTCCATTAACTGTTTGCTTTGCTATGCAGAAACTGATTAATTTT TCTTCAtTCCATctACTGTTTcCTTTGtTATGCAGAAACTGATTAATTTT aatttggggcctttcatcagattatacccatatagggcaagggctcagct AATTTGGGGCCTTTCATCAGATTATACCCATATAGGGCAAGGGCTCAGCT AATTTGGGG chr10:38169932-38170382 Alignment Human, chimp, rhesus, L1MC3 consensus, donor ggcacacacctgtaatcccagctactcgggaggctgaggaaggagaatca GGCACACACCTGTAATCCCAGCTACTCGGGAGGCTGAGGAAGGAGAATCA GGCACACACCaGTAATCCCAGCTACTCGGGAGGCTGAGGAAGaAGAATtg cccaaaccggaaggcagaggttgcagtgagccgagattatgccactgcac CCCAAACCGGAAG-CAGAGGTTGCAGTGAGCCGAGATTATGCCACTGCAC CCCAAACCGGAAGGCAGAGGTTGCAGTGAGCtGAGATcATGCCACTGCAC tccagcctggacaa--gagtgagactatgtctc---------aaaaaaagaaaaaagaaaa TCCAGCCTGGACAA--GAGTGAGACTATGTCTCaaaaaaaaaAAAAAAAGAAAAAAGAAAA TCCAGCCTGGACAAcaGAGTGAGACTccGTCTc--------CAAAAAAAGAAAAAAGAAAg aaagaaaaccagtgctcctttgaaaaccagctgcttctaggtctggc-------agg AAAGAAAACCAGTGCTCCTTTGAAAACCAGCTGCTTCTAGGgCTGGC-------AcG AAAGAAAACCAGTGCTCCTTTGAAAACCAGCTGCTTCTAGGgCTGGggcagacCAcG tatataatgagcctgaaatcacttctggtaccagaaaatgagaaagtact TATATAATGAGCCTGAAATCACTTCTGGTACCAGAAAATGAGAAAGTACT TATATAATGAGCCTGAAATCACTTCTGGTACCAGAAAATGAGAAAGTACT caaatgaaaacacaatagtgggctatgtcaaagggacacaggaaccaatt CAAATGAAAACACAATAGTGGGCTATGTCAAAGGGACACAGGAACCAAcT CAAAcGAAAACACgATAaTGGGCTATGTCAAAGGGACACAGGAACCAAcT ggggtatgtcaaagggacacagragccaact gaaaacacagcctcatggccaa-gctgaagcagttggaacaacaaaat-aaC------- GAAAACACAGCCTCATGGCCAA-GCTGAAGCAGTTGGAACAACAAAAT-AAC------- GAAAACACAGCCTCATGGCCAA-GCTGAAGCAGTTGGAgCAACAAAATgAAC------- gaaagagctccca-atggccaaagctggaacaatttgagcaacaaaataaattatrgta AAGGTATATGGTTAAACCAAAGGAAGATTCAGATGAAAATC---CTTCTTTAA AAGGTATATGGTTAAACCAAAGGAAGATTCAGATGAAAATCcttCTTCTTTAA AAGGTA----------------------------------------------- ----------------------------------------------------- TATATGGCTAAACCAAAGGAAGATTCAGATGAAAATCCTTCTTCTTTAA GACTGTCTTCTCAGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAA GACTGTCTTCTCAGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GACTGTCTTCTCCGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAG AAGGCATATGTTCACATGATTTTT-TATAGCTATAAATAATCCCTCTCTAG AAGGCATATGTTCACATGATTTTT-TATAGCTATAAATAATCCCTCTCTAG --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- AAGGCATATGTTCACATGATTTGTTTATAGCTATATATAATCCCTCTCTAG AAGCTAGTAAAATTTTATCTGTGGATTTTTAAAATTTTTACCTGAATGTG AAGCTAGTAAAATTTTATCTGTGGATTTTTAAAATTTTTACCTGAATGTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAGCTAGTAAAATTTTATCTGTGGATTTTTAAAATTTTTACCTGAATGTG TCTAAATGTGCACATTTCTAAAGATGTGTATTTAATTTCCAAGAATGTTT TCTAAATGTGCACATTTCTAAAGATGTGTATTTAATTTCCAAGAATGTTT -------------------------------------------------- chr10:38169932-38170382 Alignment Human, chimp, rhesus, L1MC3 consensus, donor ggcacacacctgtaatcccagctactcgggaggctgaggaaggagaatca GGCACACACCTGTAATCCCAGCTACTCGGGAGGCTGAGGAAGGAGAATCA GGCACACACCaGTAATCCCAGCTACTCGGGAGGCTGAGGAAGaAGAATtg cccaaaccggaaggcagaggttgcagtgagccgagattatgccactgcac CCCAAACCGGAAG-CAGAGGTTGCAGTGAGCCGAGATTATGCCACTGCAC CCCAAACCGGAAGGCAGAGGTTGCAGTGAGCtGAGATcATGCCACTGCAC tccagcctggacaa--gagtgagactatgtctc---------aaaaaaagaaaaaagaaaa TCCAGCCTGGACAA--GAGTGAGACTATGTCTCaaaaaaaaaAAAAAAAGAAAAAAGAAAA TCCAGCCTGGACAAcaGAGTGAGACTccGTCTc--------CAAAAAAAGAAAAAAGAAAg aaagaaaaccagtgctcctttgaaaaccagctgcttctaggtctggc-------agg AAAGAAAACCAGTGCTCCTTTGAAAACCAGCTGCTTCTAGGgCTGGC-------AcG AAAGAAAACCAGTGCTCCTTTGAAAACCAGCTGCTTCTAGGgCTGGggcagacCAcG tatataatgagcctgaaatcacttctggtaccagaaaatgagaaagtact TATATAATGAGCCTGAAATCACTTCTGGTACCAGAAAATGAGAAAGTACT TATATAATGAGCCTGAAATCACTTCTGGTACCAGAAAATGAGAAAGTACT caaatgaaaacacaatagtgggctatgtcaaagggacacaggaaccaatt CAAATGAAAACACAATAGTGGGCTATGTCAAAGGGACACAGGAACCAAcT CAAAcGAAAACACgATAaTGGGCTATGTCAAAGGGACACAGGAACCAAcT ggggtatgtcaaagggacacagragccaact gaaaacacagcctcatggccaa-gctgaagcagttggaacaacaaaat-aaC------- GAAAACACAGCCTCATGGCCAA-GCTGAAGCAGTTGGAACAACAAAAT-AAC------- GAAAACACAGCCTCATGGCCAA-GCTGAAGCAGTTGGAgCAACAAAATgAAC------- gaaagagctccca-atggccaaagctggaacaatttgagcaacaaaataaattatrgta AAGGTATATGGTTAAACCAAAGGAAGATTCAGATGAAAATC---CTTCTTTAA AAGGTATATGGTTAAACCAAAGGAAGATTCAGATGAAAATCcttCTTCTTTAA AAGGTA----------------------------------------------- ----------------------------------------------------- TATATGGCTAAACCAAAGGAAGATTCAGATGAAAATCCTTCTTCTTTAA GACTGTCTTCTCAGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAA GACTGTCTTCTCAGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GACTGTCTTCTCCGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAG AAGGCATATGTTCACATGATTTTT-TATAGCTATAAATAATCCCTCTCTAG AAGGCATATGTTCACATGATTTTT-TATAGCTATAAATAATCCCTCTCTAG --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- AAGGCATATGTTCACATGATTTGTTTATAGCTATATATAATCCCTCTCTAG AAGCTAGTAAAATTTTATCTGTGGATTTTTAAAATTTTTACCTGAATGTG AAGCTAGTAAAATTTTATCTGTGGATTTTTAAAATTTTTACCTGAATGTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAGCTAGTAAAATTTTATCTGTGGATTTTTAAAATTTTTACCTGAATGTG TCTAAATGTGCACATTTCTAAAGATGTGTATTTAATTTCCAAGAATGTTT TCTAAATGTGCACATTTCTAAAGATGTGTATTTAATTTCCAAGAATGTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCTAAATGTGCACATTTCTAAAGATGTGTATTTAATTTCCAAGAATGTTT GACTGTCTTCTCAGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAA GACTGTCTTCTCAGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GACTGTCTTCTCCGCTTCTCTGTTTTCTAGCATCTTGTGTCATAGATGAG TGATGCTTATTTGTTTTTCAGTAATAGCCTGCTCTTGTTTTATGTGATGA TGATGCTTATTTGTTTTTCAaTAATAGCCTGCTCTTGTTTTATGTGATGA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGATGCTTATTTGTTTTTCAATAATAGCCTGCTCTTGTTTTATGTGATGA TGATCTACTGAAACTTTCTGAGGCAATGACTAAAAGTATTTATTTTAAAG ---TCTACTGAAACTTTCTGAGGCAATGACTAAAAGTATTTATTTTAAAG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ---TCTACTGAAATTTTCTGAGGCAATGACTAAAAGTATTTATTTTAAAG TTATGTTCTATTTCCTAACTTAACTCTACTTCCTTTGGAGTAAATTTCTC TTATGTTCTATTTCCTAACTTAACTCTACTTCCTTTGGAGTAAATTTCTC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TTCTGTTCTATTTCCTAACTTAACTCTACTTCCTTTGGAGTAAATTTCTC TGACCACTTTGTTGTCCTTCTTTCATGCATTAAAAACAAAATTGTCTACC TGACCACTTTGTTGTCCTTCTTTCATGCATTAAAAACAAAATgGTCTACC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGACCACTTTGTTGTCCTTCTTTCATGCATTAAAAACAAAATTGTCTACC ---Aaaaaaaaaaaaaaaggtagtgttggattataac-caaagtataaaataac aaaAAAAAAAAAAAAAAAGGTAGTGTTGGATTATAAC-CAAAGTATAAAATAAC ----------------------GTGTTGGATTATAAC-CAAAGTATAAgATAAC ----------------------gtattggattataacycaaagtataaaataaa tagcaatgagttcatactaatataaataaatgcttaaataagtaaacaca TAGCAATGAGTTCATACTAATATAAATAAATGCTTAAATAAGTAAACACA TAGCAATGAGTTCATACTAATATAAATAAATGaTTAAAT----AAACACA tatccatgagtccatactgatataaatgaatgattaaataaataaataaa aaagaacagacaaatctcctgcacagaattcctaataatttatatggata AAAGAACAGACAAATCTCCTGCACAGAATTCCTAATAATTTATATGGATA AgAGAACAGACAAATCTCCTGCACAGAATTCCTAATAATTTATATGGATc ctctgccatcaaggaggtgtagcgt-aactctccacttcattccaaagagt CTCTGCCATCAAGGAGGTGTAGCGT-AACTCTCCACTTCATTCCAAAGAGT CTCTcCCATCAAGGAGGTGTAGCGTtAAtTCTCCAgTTCATTCCAAAGAGT acagttgaaaacggaggacaaaggagtaactttacagtggagaaacatga ACAGTTGAAAACGGAGGACAAAGGAGTAACTTTACAGTGGAGAAACATGA ACAGcTGAAAACaGAGGACAAAGGAGTAAaTTTACAGTGGAGAAACATGA ccacactacctccaccaggta--------------atcaacagtgataaatcatgctcatagca CCACACTACCTCCACCAGGTA--------------ATCAACAGTGATAAATCATGCTCATAGCA CCACACTACCTCCACCAGGTAatcaacagtgatacATCAACAGTGATAAATCATGCTCATAGCA ttttcccttgataggatgtgactgaatgacactacctctgtagtcttcct TTTTCCCTTGATAGGATGTGACTGAATGACACTACtTCTGTAGTCTTCCT TTTTCCtTTGATAtGAcaTGACTGAATGACACTACCTCTGTgGTCTTCCT ctaagaaaccctaacctcagtctaataatgaggaagacagtagacaaata CTAAGAAACCCTAAtCTCAGTCTAATAATGAGGAAGACAGTAGACAAATA CTAAGAAACCCTAACCTCAGTCTAATcATGAGGAAGACAGTAGACAAATA tcaactgagggacattctacaaaacacctgacttgaacccctcaaaactg TCAACTGAGGGACATTCTACAAAACACCTGACTTGAACCCCTCAAAAtTG ---Aaaaaaaaaaaaaaaggtagtgttggattataac-caaagtataaaataac aaaAAAAAAAAAAAAAAAGGTAGTGTTGGATTATAAC-CAAAGTATAAAATAAC ----------------------GTGTTGGATTATAAC-CAAAGTATAAgATAAC ----------------------gtattggattataacycaaagtataaaataaa tagcaatgagttcatactaatataaataaatgcttaaataagtaaacaca TAGCAATGAGTTCATACTAATATAAATAAATGCTTAAATAAGTAAACACA TAGCAATGAGTTCATACTAATATAAATAAATGaTTAAAT----AAACACA tatccatgagtccatactgatataaatgaatgattaaataaataaataaa ttttcccttgataggatgtgactgaatgacactacctctgtagtcttcct TTTTCCCTTGATAGGATGTGACTGAATGACACTACtTCTGTAGTCTTCCT TTTTCCtTTGATAtGAcaTGACTGAATGACACTACCTCTGTgGTCTTCCT tcagggttatcaaaaacaaggaaagtctgagaaactgtcacagctaagaa TCAGGGTTATCAAAAACAAGGAAAGTCTGAGAAACTGTCACAGCTAAGAA TCAaGGTTATCAAAAACAAGGAAAGTCTGAGAAACTGTCACAGCcAAGAA gagcctaaggagacatgatgactaagtagaatgtgggcatcctggaacag GAGCCTAAGGAGACATGATGACTAAGTAGAATGTGGGCATCCTGGAACAG GAGtCTAAGGAGACATGATGACTAAGTAGAATGTaGGCATCCTGGAACAG aaaaattacattagggaaaaattaagaaaatcccaataaagtggtcatca AAAAATTACATTAGGGAAAAATTAAGAAAATCCCAATAAAGTGGTaATCA AAAAATTACATTAGGGAAAAATTAAGAAAATCCCAATAAAGTGGTCATtA cttaataatatatcagtattgtttcattaattgtgacaaatgtactacat CcTAATAATATATCAGTATTGTTTCATTAATTGTGACAAATGTACTACAT CTTAATAATATATCAaTATTGTTTCATTAATTGTGACAAATGTACTACAT taatatgttaat-------gaaactgtgtctatgggaggtatatggaaactctttgt TAATATGTTAAT-------GAAACTGTGTCTAcGGGAGGTATATGGAAACTCTTTGT TAATATGTTAATgatagggGAAACTGTGTtTATGGGAtGTATATGGAAACcgtttgT actactgtcttcacaacttttccataaatctaaaactctcctaaagcaga ACTACTGTCTTCACAACTTTTCCATAAATCTAAAACTCTCCTAAAGCAGA ACT---GTCTTCACAACTTTTCCATAAATCTAAAACTCTtCTAAAGCAaA aagtttatATAATAAGAAAGAAACATACAAGAGGACAAGATTAATGAAGT AAGTTTATATAATAAGAAAGAAACATACAAGAGGACAAGATTAATGAAGT AAGTTTAcATAATAAGAAAaAAACATgtAAGAGtACAAaATTAATGAAGT GGaatgatgtcagcaaaatggagaggtaggtggcaccaagctcaggtccc GGAATGATGTCAGCAAAATGGAGAGGTAGGTGGCACCAAGCTCAGGTCCC GGAATtATGTCAGCAtAATGGAGAaGTAGGcGGCACCAAGCTCAGGTCCC TCAGGGTTATCAAAAACAAGGAAAGTCTGAGAAACTGTCACAGCTAAGAA TCAaGGTTATCAAAAACAAGGAAAGTCTGAGAAACTGTCACAGCcAAGAA gaaaacttatgctcacacacataaaagctgtacacaaatgtttatagaag GAAAACTTATGCTCACACACATAAAAGCTGTACACAAATGTTTATAGAAG GAAAACTTATGCTCACACACAaAAAAaCTGTACACAAATGTTTAcAGAAG atcttcagaggattatgctTTTATGCATGTAACTTCACAGTATAAAGGAA ATCTTCAGAGGATTATGCTTTTATGCATGTAACTTCACAGTATAAAGGAA ATCTTtcaAGGATTATGCT------------------------------- CTTTTATGCATGTAACTTCACAGTATAAAGGAA ATACAAACAATGTCTCCCTTCTCTAGTTTATTCCACTTACCCCAGTCCTC ATcCAAACAATGTtTCCCTTCTCTAGTTTATTCCgCTTACCCCAGTCCTC -------------------------------------------------- ATCCAAACAATGTCTCCCTTCTCTAGTTTATTCCGCTTACCCCAGTCCTC CACTAATTCCAAATGTATAAACA---TTTaaaaaagccaataaagaaa-ggtta CACTAATTCCAAATGTATAAACA---TTTtAAAAAGCCAATAAAAAA--GGTTA -----------------------tagttt-AAAAAGCCAAccaaaaAAAGGTTA CACTAATTCCAAATGCATAAACA CACTAATTCCAAATGCATAAACA catactatatgattccatctacataacattcttgaaatgacaaaactgta CATACTATATGATTCCATCTACATAACATTCTTGAAATGACAAAACTGTA CATAtTATATGATTaCAcCTACATAAtATgCTTGtAATGACAAAACTGTA gaagtggagaacagattcgtggttgctaggttttcctgaaggggtggggc GAAGTGGAGAACAGATTCGTGGTTGCTAGGTTTTCCTGAAGGGGTaGGGC GAtGTGGAcAACAGATTCGTGGTTGCTAGGTTTTCCTGAAGGGGTGGGGC aagatggaagtggctatggctataaaagggtaacatgagtgacctttatg AAGATGGAAGTGGCTATGGCTATAAAAGGGTAACATGAGTGACCTTTATG AAGATGGAAGTGGCTATGGCTATAAAAGGcTAACATGAGTGACCTTTATG gagatggaaatgtcctttttt-gactgtatcaatattgacctcctggctgt GAGATGGAAATGTCCTTTTTT-GACTGTATCAATATTGACCTCCTGGCTGT GAGATGGAAATGTtCTTTTTTtGACTaTATCAATATTGACaTCCTGGCTGT gatgttgtactatagttttgcaaaggaaaactgggaaatgtgaactctct GATGTaGTACTATAGTTTTGCAAAGGAAAACTGGGAAATGTGAACTCTCT GATaTTGTACTAcAGTTTTGCAgAGGAAAACTGGtAAATGTGAActCTCT --gattatttcttacaacccagatgtgaatctataattatctcaaaattaaa --GATTATTTCTTACAACCCAGATGTGAATCTATAATTATCTCAAAATTAAA CTGATTATTTCTTACAACCCAcATGTGAATCTATAATTATaTCAAAATTAAA agtttaattAGATTTTTT-AATTAATAGCTAATAATGacaatagccaacat AGTTTAATTAGATTTTTT-AATTAATAGCTAATAATGACAATAGCCAACAT caTTTAATTAGATTTTTTaAATTAATAGCTAATAATGACAATAGCCAACAT ttattgagtgtttaatgctaagtgtgatcctatgcagttgatcca TTATTGAGTGTTTAATGCTAAGTGTGATCCTATGCAcTTGATCCA TTATTGAGTGcTTAATGCTAAGTaTGATCCTATGCAcTTGATCCA catactatatgattccatctacataacattcttgaaatgacaaaactgta CATACTATATGATTCCATCTACATAACATTCTTGAAATGACAAAACTGTA CATAtTATATGATTaCAcCTACATAAtATgCTTGtAATGACAAAACTGTA gaagtggagaacagattcgtggttgctaggttttcctgaaggggtggggc GAAGTGGAGAACAGATTCGTGGTTGCTAGGTTTTCCTGAAGGGGTaGGGC GAtGTGGAcAACAGATTCGTGGTTGCTAGGTTTTCCTGAAGGGGTGGGGC aagatggaagtggctatggctataaaagggtaacatgagtgacctttatg AAGATGGAAGTGGCTATGGCTATAAAAGGGTAACATGAGTGACCTTTATG AAGATGGAAGTGGCTATGGCTATAAAAGGcTAACATGAGTGACCTTTATG gagatggaaatgtcctttttt-gactgtatcaatattgacctcctggctgt GAGATGGAAATGTCCTTTTTT-GACTGTATCAATATTGACCTCCTGGCTGT GAGATGGAAATGTtCTTTTTTtGACTaTATCAATATTGACaTCCTGGCTGT gatgttgtactatagttttgcaaaggaaaactgggaaatgtgaactctct GATGTaGTACTATAGTTTTGCAAAGGAAAACTGGGAAATGTGAACTCTCT GATaTTGTACTAcAGTTTTGCAgAGGAAAACTGGtAAATGTGAActCTCT --gattatttcttacaacccagatgtgaatctataattatctcaaaattaaa --GATTATTTCTTACAACCCAGATGTGAATCTATAATTATCTCAAAATTAAA CTGATTATTTCTTACAACCCAcATGTGAATCTATAATTATaTCAAAATTAAA agtttaattAGATTTTTT-AATTAATAGCTAATAATGacaatagccaacat AGTTTAATTAGATTTTTT-AATTAATAGCTAATAATGACAATAGCCAACAT caTTTAATTAGATTTTTTaAATTAATAGCTAATAATGACAATAGCCAACAT ttattgagtgtttaatgctaagtgtgatcctatgcagttgatcca TTATTGAGTGTTTAATGCTAAGTGTGATCCTATGCAcTTGATCCA TTATTGAGTGcTTAATGCTAAGTaTGATCCTATGCAcTTGATCCA catactatatgattccatctacataacattcttgaaatgacaaaactgta CATACTATATGATTCCATCTACATAACATTCTTGAAATGACAAAACTGTA CATAtTATATGATTaCAcCTACATAAtATgCTTGtAATGACAAAACTGTA gaagtggagaacagattcgtggttgctaggttttcctgaaggggtggggc GAAGTGGAGAACAGATTCGTGGTTGCTAGGTTTTCCTGAAGGGGTaGGGC GAtGTGGAcAACAGATTCGTGGTTGCTAGGTTTTCCTGAAGGGGTGGGGC aagatggaagtggctatggctataaaagggtaacatgagtgacctttatg AAGATGGAAGTGGCTATGGCTATAAAAGGGTAACATGAGTGACCTTTATG AAGATGGAAGTGGCTATGGCTATAAAAGGcTAACATGAGTGACCTTTATG tgatgggccccagtgtatgttgttcccctccttgtgttcatgtgttctca TGATGGGCCCCAGTGTATGTTGTTCCCCTCCcTGTGTTCATGTGTTCTCA TGATGtGCCCCgGTGTATGTTGTTCCCCTCCcTGTGTTCATGTGTTCTCA ttgttcagctcccacttataagtgagaacatgcggtgtttggttttctgt TTGTTCAGCTCCCACTTATAAGTGAGAACATGCGGTGTTTGGTTTTCTGT TTGTTCAGCTCCCACTTATAAGTGAGAACATGCGGTaTTTGGTTTTCTGT tcctgtgttagtttgctgaggataatggcttccagctctatccatgtccc TCCTGTGTTAGTTTGCTGAGGATAATGGCTTCCAGCTCTATCCATGTCCC TCCTGTGTgcaTTTGCTGAGGATAATGGCTTCtAGCTCTATCCcTGTCCC tgcaaaggacatgattgtgttcctttctatggctgcatagtattccatgg TGCAAAGGACATGATTGTGTTCCTTTCTgTGGCTGCATAGTATTCCATGG TGCAAAGGACATGATTGTGTTCCTTTCTATGGCTGCATAGTATTCCATGG tgtatatgtaccatattttctttatccagtcaatcattgatggacatttg TGTATATGTACCATATTTTCTTTATCCAGTCAATCATTGATGGACATTTG TGTATATGTACCATATTTTCTTT-TCCAGTCAATCATTGATGGgCATTTG ggttgattccatgtgtttgctattgtgaattgtgctgcaatgaacatatg GGTTGATTCCATGTGTTTGCTATTGTGAATTGTGCTGCAATGAACATATG GGTTGATTCCATGTcTgTGCTATTGTGAATgGTGCTGCAATGAACATATG catgcatatatctttataatagaatgatttTTTTTTTTGCCTGTACAACT CATGCATgTATCTTTATAATAGAATGATTTTTTTTTT-GCCcGTACAACT CATGCATgTATCTTTATAATAGAATGATT--------------------- TTGCCCGTACAACT aatggtatttctgcctctagatctttgaggaatcaccacactgtcttcca AATGGTATTTCTGCCTCTAGATCTTTGAGGAATCACCACACTGTCTTCCA AATGGTATTTCTGCCTCTAGATCTTTGAGGAATCACCACACTGTCTTCtA caatggttgaactaatttacagtccac---cagtgtaaaagcattcctttatc CAATGGTTGAACTAATTTACAGTCCAC---CAGTGTAAAAGCATTCCTTTATt CAATGGTTGAACTAATTTAtactcccaccaCAGTGTAAAAGCATTCCTTTATC tctgcaacctcactggcatctgttgtttctggactttttaataatcgcca TCTGCAACCTCgCcGGCATCTGTTGTTTCTGGACTTTTTAATAATtGCCA TCTGCAAtCTtgCcaGCATCTGTTGTTTCTGtACTTTTaAATAATCGCCA ttctgacgtgaggtggtatctcattgtggttttgatgtgcgtttctctaa TTCTGACaTGAGGTGGTATCTCATTGTGGTTTTGATGTGCGTTTCTCTAA TTCTaactggc------------------TTTTGATtTGCaTTTCTCTAA tgatgagtgatgctgagctttttttcatgtttgttggctgcatgaatgtc TGATGAGTGATGCTGAGCTTTTTTTCATGTTTGTTGGCTGCATGAATGTC TGATGAGTGATGCTGAGCTTTTTTTCATGTTTGTTGGCTGCATGAATGTC ttcttttgagaagtgtctgttcatgtcctttgcccactttttaatggggt TTCTTTTGAGAAGTGTCTGTTCATGTCCTTTGCCCACTTTTTAATGGGGT TTCTTTTGAGAAGTGTCTGTTCATGTCCTTTGCCCACTTTTTAATGGGGT tggttttttcttgtaaatttgtttaagttccttgtagactctggatatta TGGTTTTTTCTTGTAAATTTGTTTAAGTTCCTTGTAGACTCTGGATATTA TGGTTTTTTCTTGTAAATTTGTTTAAGTTCCTTGTAGACTCTGGATATTA gacctttgtcagatgctccgattgcaaaaattttctcccgttctgtaggt GACCTTTGTCAGATGCTCCGATTGCAAAAATTTTCTCCCaTTCTGTAGGT GACCTTTGTCAGAgGCTCaGATTGCAAAAATTTTCTCCCacTCTaTAGGT tgtctgttcactctgatgatagtttcttttgctgtgcagaagctctttag TGTCTGTTCACTCTGATGATAGTTTCTTTTGCTGTGCAGAAGCTCTTTAG TGTCTaTTaACTCTGATGATAGTTTCTTTTGCTGTGCAGAAGtTCTTTAG tttaattagatctcatttgtcaattttggcttttgctgcaattgcttttg TTTAATTAGATCTCgTTTGTCAATTTTGGCTTTTGtTGCgATTGCTTTTG TTTAATTAGATCcCATTTGTCAATTTTGGCTTTTGtTGCAATTGCTTTTG gcgtttttgtcgtgaaatctttgcccatgcctatgttctgaatggtattg GCaTTTTTGTCGTGAAATCTTTGCCCATGCCTATGTTCTGAATGGTATTG GCGTTTTcGTCaTGAAATCTTTGCCCATGCCTgTGTTCTGAATGtTATTG cctagatttttttctggggtttttatagttttgggttttacatttaagtc CCTAGATTTTTTTCTGGGGTTTTTATAGTTTTGGGTTTTACATTTAAGTC CCTAGATTTTTTTCTGGGGTTTTTATAGTTTTGGaTTTTACATTTAAGTC tttaatccatcttgagttaatttttgtgtaagatgtaaggaagggatata TTTAATCCATCTTGAGTTAATTTTTGTGTAAGATGTAAGGAAGGGATATA TTTAATCCATCTTGAGTTAATTTTTGTGTAAGATGTAAaGAAGGGgTATA gtttcaattttctgcatatgcctacccagttctcccagcaccatttatta GTTTCAATTTTCTGCgTATGCCTACCCAGTTCTCCCAGCACCATTTATTA GTTTCAATTTTCTGCATATGgCTAgCCAGTTCTCCCAGCACCATTTATTA aatagggaatcctggccgggcgcagtggctcacacccgtaatcccagcac AATAGGGAATCCTGGCCGGGCGCAGTGGCTCACACCCGTAATCCCAGCAC AATAGGGAATCCTGtCCGGGCGCAGTGcCTCACgcctaTAATCCCAGCAC caatggttgaactaatttacagtccac---cagtgtaaaagcattcctttatc CAATGGTTGAACTAATTTACAGTCCAC---CAGTGTAAAAGCATTCCTTTATt CAATGGTTGAACTAATTTAtactcccaccaCAGTGTAAAAGCATTCCTTTATC tctgcaacctcactggcatctgttgtttctggactttttaataatcgcca TCTGCAACCTCgCcGGCATCTGTTGTTTCTGGACTTTTTAATAATtGCCA TCTGCAAtCTtgCcaGCATCTGTTGTTTCTGtACTTTTaAATAATCGCCA ttctgacgtgaggtggtatctcattgtggttttgatgtgcgtttctctaa TTCTGACaTGAGGTGGTATCTCATTGTGGTTTTGATGTGCGTTTCTCTAA TTCTaactggc------------------TTTTGATtTGCaTTTCTCTAA tgatgagtgatgctgagctttttttcatgtttgttggctgcatgaatgtc TGATGAGTGATGCTGAGCTTTTTTTCATGTTTGTTGGCTGCATGAATGTC TGATGAGTGATGCTGAGCTTTTTTTCATGTTTGTTGGCTGCATGAATGTC ttcttttgagaagtgtctgttcatgtcctttgcccactttttaatggggt TTCTTTTGAGAAGTGTCTGTTCATGTCCTTTGCCCACTTTTTAATGGGGT TTCTTTTGAGAAGTGTCTGTTCATGTCCTTTGCCCACTTTTTAATGGGGT tggttttttcttgtaaatttgtttaagttccttgtagactctggatatta TGGTTTTTTCTTGTAAATTTGTTTAAGTTCCTTGTAGACTCTGGATATTA TGGTTTTTTCTTGTAAATTTGTTTAAGTTCCTTGTAGACTCTGGATATTA gacctttgtcagatgctccgattgcaaaaattttctcccgttctgtaggt GACCTTTGTCAGATGCTCCGATTGCAAAAATTTTCTCCCaTTCTGTAGGT GACCTTTGTCAGAgGCTCaGATTGCAAAAATTTTCTCCCacTCTaTAGGT tgtctgttcactctgatgatagtttcttttgctgtgcagaagctctttag TGTCTGTTCACTCTGATGATAGTTTCTTTTGCTGTGCAGAAGCTCTTTAG TGTCTaTTaACTCTGATGATAGTTTCTTTTGCTGTGCAGAAGtTCTTTAG tttaattagatctcatttgtcaattttggcttttgctgcaattgcttttg TTTAATTAGATCTCgTTTGTCAATTTTGGCTTTTGtTGCgATTGCTTTTG TTTAATTAGATCcCATTTGTCAATTTTGGCTTTTGtTGCAATTGCTTTTG gcgtttttgtcgtgaaatctttgcccatgcctatgttctgaatggtattg GCaTTTTTGTCGTGAAATCTTTGCCCATGCCTATGTTCTGAATGGTATTG GCGTTTTcGTCaTGAAATCTTTGCCCATGCCTgTGTTCTGAATGtTATTG aatagggaatcctggccgggcgcagtggctcacacccgtaatcccagcac AATAGGGAATCCTGGCCGGGCGCAGTGGCTCACACCCGTAATCCCAGCAC AATAGGGAATCCTGtCCGGGCGCAGTGcCTCACgcctaTAATCCCAGCAC tttgggaggctgaggcgggtggatcacctgaggtcagga TTTGGGAGGCTGAGGCGGGTGGATCACCTGAGGTCAGGA TTTGGGtggccgaggtGGGTGGATCACCTGAGGTtggga chr5:162752527-1627528300 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor ggtttctttttcagctaattcattaccagtgtgcagacatgctaccgatc GGTTTCTTTTTCAGCTAATTCATTgtCAGTGTGCAGACATGCTACCGATC GGTTTCTTTTTCAGCTAATTCATTAtCgaTGcatAGACATGgTACtGATC atttctatataccaataacattgaaggtgaaagccaaatcaagaacacaa ATTTCTATATACCAATAACATTGAAGGTGAAAGCCAAATCAAGAACACAA ATTTCTATATACCAATAACATTGcAGGTGAAAGCCAAATCAAGAACACtA tcccatttacaatagccacagacacacatgaaaaaagtacctagaaaata TCCCATTTACAATAGCCACAGACACACATGAAAAAAGTACCTAGAAAATA TCCCATTTACAATAGCCACAGACACACATGAAAAAAGTtCCTAGgAAAgA catctaatcaaagaaatgaaagatctctacaaggagaactacaaagcact CATCTAATCAAAGAAATGAAAGATCTCTACAAGGAGAACTACAAAGCACT CATCTAAcCAAAGAgATGAAAGATCTCTACAAGGAGAgtTACAAAaCACT gctaaaagaaatcagacatgacccaatcaaatcgaaaaatattccaggct GCTAAAAtAAATCAGAtATGACCCAATCAAATCGAAAAATATTCCAGGCT GCTAAAAGAAATCAGACATGACaCAATCAAATgGAAAcATATTCCAtGCT catggattagaagaattaatattgtaaaaatggccatcctgcccaaagaa CATGGATTAGAAGAATTgATATTGTAAAAATGGCCATCCTGCCCAAAGcA CATGGATTAGAAGAATTAATATTGTAAAAATGaCCATCCTGCCCAAAccA atctatagattcagtgctattcctatcaaactgccaacatcatttttaac ATCTATAGATTCAGTGCTATTCCTATCAAACTGCCAACATCATTTTTAAC ATCTATAGATTCAGTGCTATTCCTATCAAACTGCCAACATCATcTTTTAC agaattagaaaaaagtcttctagaaAAAAATTAAATATTTCACAATTGTG AGAATTAGAAAAAAGTCTTCTAGAAAAAAATTAAATATTTCACAATTGTG AGAATTAGAAAAAAGTCTTCT----------------------------- AGAAAAAAATTAACTATTTCACAATTGTG AAATTATAATTTAATGTAAGGTAAATTCAGGTAGAACCCATCATCTCCCA AAATTATAATTTAATGTAAGGTAAATTCAGaTgGAACCCAcCATCTCCCA -------------------------------------------------- AAATTATAATTTAATATTAGGTAAATTCAGGTGGAACCCATCATCTCCCA ACCCACTTCCCTACAACACTCTATGCCAAGAAGAGATCTTCCTAAGATAT ACCCACTTCCCTACAACACgCcATGCCAAGAAGAGATCTTCCTAAGATAT -------------------------------------------------- ACCCCGTTCCCTACAACACTCCATGCCAAGAAGAGACCTTCCCAAGATAT TTTCCTTTTCCCAAGGAGAGGTTGGGGTGGAACCCCCGTGTGAAGGATTT TTTCCTTTTCCCAAGGAGAGGTTGGGGTGGAcCCCCtGTGTGAAGGATTT -------------------------------------------------- TTTCCTTTTCCCAAGGAGAGTTTGGGGTAGACCACCCGTGTGAAGGATTT TAAAGAGGAAGTTTCAGGAAAGAGATGACATAGGGGAGATCAAGGCAGAG TAAAGAGGAAGTTTCAGGAAAGAGATGACAcAGGGGAGATCAAGGCAGAG -------------------------------------------------- TAAAGAGGAAGTTTCAGGAAAGAGACGACATAGGGGAGATCAAGGCAGAG AATGAGAGAGCTGCCATGAGGGACTAGAAATAGGGACACCTTTGTTTGGT AATGAGAGAGCTGCCATGAGGGACTAGAAATAGGGACACCTTTGTTTGGT -------------------------------------------------- AATGAGAGAGCTGCCATGAGGGACTAGAAATAGGGGCACCTTTGTTTGGT chr5:162752527-1627528300 Alignment ---------------------------------------------AAAAT GTAGGGGAACAGGTTAGGAAAA tcatatggaaccaaaaatgggcctgaatagccaaagcaatcctaaacaaa TCATATGGAtCCAAAAATGGGCCTGAATAGCCAAAGCAATCCTAAACAAA TCATATGGAACCAAAAATGGGCCTGAgTAGCCAAAGCAATCaTAAACAAA acacacacacacacaaacacacaca ACACACACACACACAcACACACACA ACACACACACACACAcACACACAaA acacacacacacacaaacacacaca ACACACACACACACAcACACACACA ACACACACACACACAcACACACAaA TGCAGGTTGACTTGAGCTATGTCAAAAGGGAGTACTGAGAAAGTAAGAAG TGCAGGTTGACTTGAGCTAcGTCAAAAGGGAGTACTGAGAAAGTAAGAAG TGCAGGTTGACTTcAaCTAcaTCAAAAtGGgGTACTGAGAAAGTAgGAAG ATAACTctggttactgacagctaaactgcaatcttgccaatgaaacataa ATAACTCTGGTTACTGACAGCTAgACTGCAATCTTGCCAATGAAACATAA ATAACTgTGGTTACTGACAaCTAgACTGCAgTCTTGCCAgTGAAACATAA actgttctcacaggatataaacaataattaggcaagtccattctatgact ACTGTTCTCACAGGATATAAACAATAATTAGGCAAGTCCATTCTATGACT ACTGTTCTCACAGGATATAAACAATAATTAGGCAAGTCCATTCTATGACT gttgtggagcaagacagagccaaggccaccctgcagccatgaaaattgct GTTGTGGAGCAAGACAGAGCCAAGGCCACCCTGCAGCCATGAAAATTGCT GTaGTaGAGCAAaACAGAGCCAAGGCtACCtTGCAGCCATGAAAATTGCT agtatctccttctgataactaacatgaataattacagcttctttgccagt AGTATCTCCTTCTGATAACTAACATGAATAATTACAGCTTCTTTGCCAGT gGTATtgCCTTCTGATAACTAACATGAATAATTACAcCTTCTTaGCCAGT gacatctctatccccatcttaaccctctgacctcctacataaaaa-tgatc GACATCTCTATCCCCATCTTAACCCTCTGACCTCCTACATAAAAA-TGATC GACATCTCTAgCCCCATCTcAACCCTCTGACCTCCTACATAAAAAaTGATC aaagatctacccaatcaccaaattgctcctgctcctcacagcacccaatc AAAGATCTACCCAATCACCAAATTGCTCCTGCTCCTCACAGCACCCAATC AAAaATCTACCCAAcCACCtAgTTGCTCCTGCTCCTCACAGCACCtAATC cagaactgactctgcacctctaaagtctctttagaatcacgcaacacaag CAGAACTGACTCTGCACCTCTAAAGTCTCTTTAGAATCACGCAACACAAG CAGAACTGACTtTGCACCTCTAAAGTaTCcTTAGAATCACG-----CAAG TAAATACAATAAGATTTTAA cttaaatcttTTTTTTTGATCAGAATAAATTTATTGGACATTTTTTAAAA- CTTAAATCTTTTTTTTTttATCAGAATAAATTTATTGGACATTTTTaAAA- CTcAAATCTT----------------------------------------- TTTTGATCAGAATAAATTTATCAGACATTTAAAAAAAG -AATTTCAAAACCTAAAATAAAATAATATCCAAGTATAAATGCAATTTTCC AAATTTCAAAACCTAAAATAAAATAATATCCAAGTATAAATGCAATTTTCC --------------------------------------------------- AAATTTCAAAACCTAAAATATAATAATATCCAAGTATAAATGCAATTTTCC TTTTAAAATATATACGATGCAACAATTACATTTATGAACTAATTCTTAAT TTTTAAAgTgTATACGATGCAACAATTACATTTATGAACTAATTCTTAAT -------------------------------------------------- TTTTAAAGTATATACGATACAACAATTACATTTATGAACTAATTCTTAAT ACATAGGTATAAAAATGTGAATTTATTTGAAGTGACCTCcaagcttaaat ACATAGGTATAAAAATGTGAATTTATTTGAAGTGACCTCCAAGCTTAAAT -------------------------------------------------- ATGTAGATATAAAAATATGAATTTATTTGAAGTG cttaaaataagcccttcccaattccttcttaataacacaccccatagttg CTTAAAATAAGCCCTTCCCAATTCCTTCTTAATAACACACCCCATAGTTt ---AAAATAAGCC-TTCCCAATTCCTTC-TAATAACAtACCCCATAGTTt ctgtggtgtgttctcattcttgtttgctgcagcaaactaaataaactttg CTGTGGTGTGTTCTCATTCTTGTTTGCTGCAGCAAACTAAATAAACTTTG CTGTGGTGTGTTCTCATTCTTGTTTGCTGCAGCAAACTAAATAAACTTTG chr8:8994997 8995187 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor CGATGAAGACCAAGATGGTAAAGATGAAAAATTGTagctaacatttactg CGATGAAGACCAAGATGGTAAAGAaGAAAAATTGTAGCTAgCATTTACTG CaATGAAGACCAAGATGGTAAAGAaGAAAAATTGTAGCTAACATTTACTG cacatttactacaagccaagcattgcactatgaagtttaagtgcattatt CACATTTACTACAAGCCAAGCATTGCAtTATGAAGTTTAAGTGCATTATT CACATTTACTACAAGtCAAGCATTGCgCTATGAAcTTTAAGTGCgTTtTT cattaaccccttcaataaAATTTGTAATTTTCATTTCAGAAGCAAATATT CATTAACCCCTTCAATAAAATTTGTAATTTTCATTTCAGAAGCAAATATT CATTAACCCCTTCAATAA-------------------------------- AATTTGTAATTTTCGTTTCAGAAGCAAATATT CGTGTTGTACAAATTTCTGATTGCCCTAAATGTAGAGAGACTGATGGGGA CGTGTTGTACAAATTTCTGATTGCCCTAAATGTAGAGAGACTGATGGGGA -------------------------------------------------- CGTGTTGTACAAATTTCTGATTGCCCTAAATGTAGAGAGACTGATGGGGA AAGTATGATGGGTTTGATTTTTATATCAAATCATCAGGCATGGAGAAATA AAGTATGATGGGTTTGATTTTTATATCAAATCATCAGGCATGGAGAAATA -------------------------------------------------- AAGTATGATGGGTTTGATTTTTATATCAAATCATCAGGCATGGAGAAATA TCTTTTAGAAGTGTTAAAATAAATGTTCCTACTGTATATTTAAAATACAA TCTTTTAGAAGTGTTAAAATAAATGTTCCTACTGTATATcTAAAATACAA -------------------------------------------------- TCTTTTAGAAGTGTTAAAATAAATGTTCCTACTGTATATTTAAAATACCA AAAATGATAAtaataataataacaattcctctgaaatagttaccgtgaat AAAATGATAATAATAATAATAAttATTCCTCTGAAATAGgTACCGTGAAT -------------------------TTCCTCTGAAATAGgTACCGTGAAT accctcatttaaaatgaggaagctaagccttttcaaagttaagtaacttg AaCCTCATTTAAAATGAGGAAGCTAAGCCTTTTCAAAGTTAAGTAACTTG AtCCTCATTTAAAATGAGGAAGCTAAGgCTTTTCAAAGTTAAGTAACTTG cctaaggtctcttaacaactagcgaaaaggatagaactcaaacctaggtc CCTAAGGTCTCTTAACAACTAGCGAAAAGGATAGAACTCAAACCTAGGTC CCTAAGGTCTCTTAACAACTAGCGAAAAGGATAGAACTCAAACCT--GTC tttctgaccctgcagtttgtgtttctatccacGGTGTAAGTGAATGAGTC TTTCTGACCCTGCAGTTTGTGTTTCTATCCAtGGTGTAAGTGAATGAGTC TTTCTGACCtTaCAGcTTGTGTTTCTATCCAtGGTaTAAaTGAATGAGTC AATGTATGCTAAAGTCAAGACTCTTATC AATGTATGCTAAAGTCAAGACTCTTATC AATGTATGCTAAAGTCAAGACgCTTATC AAGTATGATGGGTTTGATTTTTATATCAAATCATCAGGCATGGAGAAATA AAGTATGATGGGTTTGATTTTTATATCAAATCATCAGGCATGGAGAAATA -------------------------------------------------- AAGTATGATGGGTTTGATTTTTATATCAAATCATCAGGCATGGAGAAATA TCTTTTAGAAGTGTTAAAATAAATGTTCCTACTGTATATTTAAAATACAA TCTTTTAGAAGTGTTAAAATAAATGTTCCTACTGTATATcTAAAATACAA -------------------------------------------------- TCTTTTAGAAGTGTTAAAATAAATGTTCCTACTGTATATTTAAAATACCA AAAATGATAAtaataataataacaattcctctgaaatagttaccgtgaat AAAATGATAATAATAATAATAAttATTCCTCTGAAATAGgTACCGTGAAT -------------------------TTCCTCTGAAATAGgTACCGTGAAT chr8:138184846-138184991 tcttcttgtaaggataccaatcCTGTCGATATCCTTAGGAGTCCTCAAAT TCTTCTTGTAAGGATACCAATCCTGTCGATATCCTTAGGAGTCCTCAAAT TCTTa---TAAGGcTACCAATCctatca---------------------- CTTAGGAGTCCTCAAAT GCATCATGCTCTTCCACACATATTTCTCCCTTCTCTGCTTTTTGTGTGTG GCATCATGCTCTTCCACACATATTTCTCCCTTCTCTGCTTTTTcTGTGTG -------------------------------------------------- GCATCATGCTCTTCCACACATATTTCTCCCTTCTCTGCTTTTTCTGTGTG CCTTTCTTTTAGCCTGGTTAACTTAATCTAAATTAAGTCTCCTTAATTCT CCTTTCTTTTAGCCTGGTTgACTTAATCTAAATTAAGTCTCCTTAATTCT -------------------------------------------------- CCTTTCTTTTAGCCTGGTTAACTTAATCTAAATTAAGTCTCCTTAATTCT CTAAACTTCTCAGGTCCTAagtcctgtcggattaggaccacatccttatg CTAAACTTCTCAGGTCCTAAGTCCTGTCGGATTAGGACCAtATCCTTATG -----------------------------GATTAGGACCACATCCTTATG CTAAACTTC chr5:23057186-23057475 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor ttggggatggtgcaaatatattttgcctgtggaatggacataaactt-------------GGT TTGGGGATGGTGCAAATATATTTTGCaTGTGGAATGGACATAAACTT-------------GGT GCAAATATgTTTTGCaTGTGGAATGGAtATAAACTTgggggaactagatGGT AGACTCTTATGGATTGAATAATGTTCCCCCAAATTCATCTATCCAAAA-TG AGACTCTTAgGGATTGAATAATGTTCCCCCAAATTCATCTATCCAAAA-TG AGACTCgTATGGgTTGAATAATGTTCCCtCAAATTCATCTATCCAAAAaTt TGaaaatgcgacttcatttagaaatatggtatttcccgatgtaattagta TGAAAATGCGACTTCATTTAGAAA---TGTATTTCCCGATGTAATTAGTA TGAAAATGtGACTTCATTTAGAAA-cATGaTATTTCCtGATGTAATAGTA ttagggtagaggacacagagagggacacagagaggaatggcatattaaga TTAGGGTAGAGGACACAGAGAGGGACACAGAGAaGAATGGCATATgAAGA TTAGGGTAGAGaACACAGAGAaGGACACAGAGAGGAATGGCATATgAAGA aagaagtggaattatgttgccacaagccaagaaatatcaggagctaccag AAGAAGTGGAATTATGTTGCCACAAGCCAAGAAATATCAGGAGCTACCAG AAGAgGTGGAgTTATGTaGCCACAAGCCAAGAAATATCAGGAaCTACCAG aagctagaagaggcaaggaaggattttcccttctagtcttgggaagggag AAGCTAGAAGAGGCAAGGAAGGATTTTCCCTTCTAGTCTTGGGAAGGGAG AAGCTAGAAGAGGCcAaGAAGGATTTTCCCTTCaAGTCTTGGGAAGGGAG tatggccctgctgccactttgattttggacttctggcttttagaattgtg TATGGCCCTGCcGtCACTTTGATTTTGGACTTCTGGCTTTTAGAATTGTG gATGGCCCTGCTGCCACTTaGATTTTaGACaTCTGGCTTTcAGAATTGTG aaagaatacattttctttctttTTTTTTTTTTTTT--GCAATCTTGTTTTTG AAAGAATAaATTTcCTTTCTTTTTTTTTTTTTTTTttGCAATtTTGTTTTTG AAAGAATAaATTTcCTTTCTTtt----------------------------- GCAATTTTGTTTTTG AAATTAATTTTTATTTTCTTCACATTGTGTTGGATGATCAGAGGATTATA AAATTAATTTTTATTaTCTTCACATTGTGTTGGATGATCAGAGGATTATA -------------------------------------------------- AAATTAATTTTTATTATCTTCACATTGTGTTGGATGATCAGAGGATTATA ATTATTCCCTGCCCCAGGGGAGAGTATTGCAAAGGTACATAGGGCATGAA ATTATTCCCTGCCCCAGGGGAGAaTATTGCAAAGGTACATAGGGCATGAA -------------------------------------------------- ATTATTCCCTGCCCCAGGGGAGAGTATTGCAAAGGTACATAGGGCATGAA CGTGGGGAGGGCAAGAAGCGTGCCCAAAGCGTGCTATAGCACAGTGTGTG CGTGGGGAGGGCAAGAAGCGTGCCCAAAGCGTGCTATAGCACAGTGTGTG -------------------------------------------------- CGTGGGGAGGGCAAGAAGTGTGCCCAAAGCGTGCTATAGCACAGTGTGTG TTCCACTCCTCATACAGCAATGAACTGGTGAAGGAGTTAAAATCTTAATG TTCCACTCCTCATACAGCAATGAACTGGTGAAGGAGTTAAAATCTTAATG -------------------------------------------------- TTCCACTCCTCATACAGCAATGAACTGGTGAAGGAGTTAAAATCTTAATG ATTTCTAAATGATCAACAGTTTTAAAAAACATAAATATGCAGCATGAGAG ATTTCTgAATGATCAACAGTTTTtAAAAACATAAATATGCAGCATGAGAG -------------------------------------------------- ATTTCCAAATGATCAACAGTTTTTAAAAACATAAATATGCAGCATGAGAG g Human, chimp, rhesus, consensus, donor ttggggatggtgcaaatatattttgcctgtggaatggacataaactt-------------GGT TTGGGGATGGTGCAAATATATTTTGCaTGTGGAATGGACATAAACTT-------------GGT GCAAATATgTTTTGCaTGTGGAATGGAtATAAACTTgggggaactagatGGT AAATTAATTTTTATTTTCTTCACATTGTGTTGGATGATCAGAGGATTATA AAATTAATTTTTATTaTCTTCACATTGTGTTGGATGATCAGAGGATTATA ATTATTCCCTGCCCCAGGGGAGAGTATTGCAAAGGTACATAGGGCATGAA ATTATTCCCTGCCCCAGGGGAGAaTATTGCAAAGGTACATAGGGCATGAA CCTACATTTGTA----------Ttttctggtactttgctacagcagctctaggaaactga CCTACATTTGTA----------TTTTCTGGTACTTTGCTACAGCAGCTCTAGGAAACTGA ------------aagaaaccaaTTTTCTGGTACTTTGCTACAGCAtCTCTAGGAAACTGA CCTACATTTGTA tGTAACATATGATAACCAACACAACATGTAAATT TGTAACATATGATAAtCAACACAACATGTAAATT TGTAAtATATGATAACtAAtACAACATGTAAATT chr6:148274962-148275037 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor AGATCTGCACAGAGTTACCTTCAAGACAGTGCCAAGCCTTTGCtgtacca AGATCTGCACAGAGTTACCTTCAAGACAGTGCCAtGCCTTTGCTGTACCA AGATCTGgACAGAGTTACCTTCAcGACAaTGCCAtGCCTTTGCTGTACCA gttatctattgctgttttagaaactacccaaaaacttagtgtcctaatat GTTATCTATTGCTGTTTTAGAAACTACCCAAAAACTTAGTGTCCTAATAT GTTATCTATTGCTGTTTaAGAAACTACCCAAAAACTTAGTGTCtTAATAT tatgaccatgtgttattatttatgaatctgtgggtcagctgagtagctgg TATGACCATGTGTTATTATTTATGAATCTGTGGGTCAGCTGAGTAGCTGG TAcGACCATGTGTTATTATTTtTGAATCTGTGGGTCAaCTGAGTAGCTGG tctgggccagatgcagctgatcccagacagactagccatgcatcagctct TCTGGGCCAGATGCAGCTGATCCCAGACAGACTAGCCATGCATCAGCTCT TCTGGGCCAGATGCAGCTGATCgCAGACAGACTAGCCATGCAcCAaCTCT cagctgttgggttggttggggcctgccagatctagaagggcctcactcac CAGCTGTTGGGTTGGTTGGGGCCTGCCAGATCTAGAAGGGCCTCACTCAC CAGCTGcTaGGTcaacTGGGGCCTGgCAGATCTAGAAGGGCCTCACTCAC ctgtctggtgattgcctggctaagagtgatggctgtaactagaccatatg CTGTCTGGTGATTGCCTGGCTAAGAGTGATGGCTGTAACTAGACCATATG CTGTCcGGTGATTGCCTGGCTAAGAGTGATGGCTGTAACTAGACCATATG tctctagccattcatcatgctacgacagatttttctttcacaaaacaagg TCTCTAGCCATTCATtATGCTACGACAGATTTTTCTTTCACAAAACAAGG TCTCTAGCCATTCATCATGCTAgGACAGcTTTTTCTTTCACAAAACAAGG acagactctcaaaagagtgtgtgcaagcatgcaaggcccatgaggcctag ACAGACTCTCAAAAGAGTGTGTGCAAGCATGCAAGGCCCATGAGGCCTAG ACAGAaTCTCAAAAGAGTGTGTGgAAGCATGCAAGGCCCATGAGGCCcAG actcagacctgatgcaccgttacttctcatagattctgttggtcaaagcc ACTCAGACCTGATGCACCGTTACTTCTCATAGATTCTGTTGGTCAAAGCC ACTCgaACCTGATGCACCaTTACTTCTCcTAGATTCTGTTGGTCAAAGCC agtccaagacaaagggtgggggaaaagattctatttcttTTTTTTTTTAT AGTCCAAtACAAAGGGTGGGGGAAAAGATTCTAcTTCTTTTTTTTTT-AT AGTtCAAtACAAAGGGTGGGGtaaatattcc-ACTTCTT----------- T GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCACAAATTTAGA GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCACAAATTTAGA -------------------------------------------------- GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCATGAATTTAGA ACACAAGAAACTAAAAacttcttagtgggaaaaactgcaaagtgtgatta ACACAAGAAACTAAAAACTTCTTAGTGGGAAAAACTGCAAAGTGTGAgTA -----------------------AGTGaGAAAAACTGtAAAGTGTGAgTA ACACAAGAAACTAAAA gaggaaggagtggagaattggagctatttcttgcaatcagtttaTGTAGA GAGGAAGGAGTGGAGAATTGGAGCTATTTCTTGCAATCAGTTTATGTAGA GAGGAAGGAGTGGAGAATTGGAGCTATTTCTTGCAgTCAGTTTATGTAGA TGTGA TGTGA chr6:148274962-148275037 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor AGATCTGCACAGAGTTACCTTCAAGACAGTGCCAAGCCTTTGCtgtacca AGATCTGCACAGAGTTACCTTCAAGACAGTGCCAtGCCTTTGCTGTACCA AGATCTGgACAGAGTTACCTTCAcGACAaTGCCAtGCCTTTGCTGTACCA gttatctattgctgttttagaaactacccaaaaacttagtgtcctaatat GTTATCTATTGCTGTTTTAGAAACTACCCAAAAACTTAGTGTCCTAATAT GTTATCTATTGCTGTTTaAGAAACTACCCAAAAACTTAGTGTCtTAATAT tatgaccatgtgttattatttatgaatctgtgggtcagctgagtagctgg TATGACCATGTGTTATTATTTATGAATCTGTGGGTCAGCTGAGTAGCTGG TAcGACCATGTGTTATTATTTtTGAATCTGTGGGTCAaCTGAGTAGCTGG tctgggccagatgcagctgatcccagacagactagccatgcatcagctct TCTGGGCCAGATGCAGCTGATCCCAGACAGACTAGCCATGCATCAGCTCT TCTGGGCCAGATGCAGCTGATCgCAGACAGACTAGCCATGCAcCAaCTCT cagctgttgggttggttggggcctgccagatctagaagggcctcactcac CAGCTGTTGGGTTGGTTGGGGCCTGCCAGATCTAGAAGGGCCTCACTCAC CAGCTGcTaGGTcaacTGGGGCCTGgCAGATCTAGAAGGGCCTCACTCAC ctgtctggtgattgcctggctaagagtgatggctgtaactagaccatatg CTGTCTGGTGATTGCCTGGCTAAGAGTGATGGCTGTAACTAGACCATATG CTGTCcGGTGATTGCCTGGCTAAGAGTGATGGCTGTAACTAGACCATATG tctctagccattcatcatgctacgacagatttttctttcacaaaacaagg TCTCTAGCCATTCATtATGCTACGACAGATTTTTCTTTCACAAAACAAGG TCTCTAGCCATTCATCATGCTAgGACAGcTTTTTCTTTCACAAAACAAGG acagactctcaaaagagtgtgtgcaagcatgcaaggcccatgaggcctag ACAGACTCTCAAAAGAGTGTGTGCAAGCATGCAAGGCCCATGAGGCCTAG ACAGAaTCTCAAAAGAGTGTGTGgAAGCATGCAAGGCCCATGAGGCCcAG actcagacctgatgcaccgttacttctcatagattctgttggtcaaagcc ACTCAGACCTGATGCACCGTTACTTCTCATAGATTCTGTTGGTCAAAGCC ACTCgaACCTGATGCACCaTTACTTCTCcTAGATTCTGTTGGTCAAAGCC agtccaagacaaagggtgggggaaaagattctatttcttTTTTTTTTTAT AGTCCAAtACAAAGGGTGGGGGAAAAGATTCTAcTTCTTTTTTTTTT-AT AGTtCAAtACAAAGGGTGGGGtaaatattcc-ACTTCTT----------- T GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCACAAATTTAGA GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCACAAATTTAGA -------------------------------------------------- GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCATGAATTTAGA ACACAAGAAACTAAAAacttcttagtgggaaaaactgcaaagtgtgatta ACACAAGAAACTAAAAACTTCTTAGTGGGAAAAACTGCAAAGTGTGAgTA -----------------------AGTGaGAAAAACTGtAAAGTGTGAgTA ACACAAGAAACTAAAA gaggaaggagtggagaattggagctatttcttgcaatcagtttaTGTAGA GAGGAAGGAGTGGAGAATTGGAGCTATTTCTTGCAATCAGTTTATGTAGA GAGGAAGGAGTGGAGAATTGGAGCTATTTCTTGCAgTCAGTTTATGTAGA TGTGA TGTGA cagctgttgggttggttggggcctgccagatctagaagggcctcactcac CAGCTGTTGGGTTGGTTGGGGCCTGCCAGATCTAGAAGGGCCTCACTCAC CAGCTGcTaGGTcaacTGGGGCCTGgCAGATCTAGAAGGGCCTCACTCAC agtccaagacaaagggtgggggaaaagattctatttcttTTTTTTTTTAT AGTCCAAtACAAAGGGTGGGGGAAAAGATTCTAcTTCTTTTTTTTTT-AT AGTtCAAtACAAAGGGTGGGGtaaatattcc-ACTTCTT----------- T GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCACAAATTTAGA GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCACAAATTTAGA -------------------------------------------------- GCTGAATGTTTATAATTAAGTAAGCTTACTCTAAGAAGCATGAATTTAGA ACACAAGAAACTAAAAacttcttagtgggaaaaactgcaaagtgtgatta ACACAAGAAACTAAAAACTTCTTAGTGGGAAAAACTGCAAAGTGTGAgTA -----------------------AGTGaGAAAAACTGtAAAGTGTGAgTA ACACAAGAAACTAAAA gaggaaggagtggagaattggagctatttcttgcaatcagtttaTGTAGA GAGGAAGGAGTGGAGAATTGGAGCTATTTCTTGCAATCAGTTTATGTAGA GAGGAAGGAGTGGAGAATTGGAGCTATTTCTTGCAgTCAGTTTATGTAGA TGTGA TGTGA Tacga tttttgcttttttgatagagatgagatttcatcatgttgcacaggtgggt TTTTTGtTTTTTTGgTAGAGATGAGATTTCATCcTGTTGCACAGGTGGGT TTTTTGtTTTTTTGgTAGAcATGAGATTTCATCATGTTGCACAGactGGT cttgaagtcctgggctcaagtggtctgcctgtctcggcctctcaaagtgc CTcGAAcTCCcGGGCTCAAGTGaTCTGCCTGTtTCaGCCTCTCAAAGTGC CTcGAAcTCCTGGGCTCAAGTGaTCTGCCTGTCcCGGCCTCTCAAAGTGC tgggattataggtgtgagccactgcacccggctcatagctggtatttata TGGGATTATAGaTGTaAGCCACTGCACCCaGCTCATAGCTGGTATTTATA TGGGATTATAGGcaTaAGCCACTGCACCCGGCTCATAGCTGGTATTTATA actacattctcccattatttattccatagttc ACTACATTCTCCCATTATTTATTCCATAGTTC ACTACATTCTCCCATTATTTATTCCATAGTTC tgggattataggtgtgagccactgcacccggctcatagctggtatttata TGGGATTATAGaTGTaAGCCACTGCACCCaGCTCATAGCTGGTATTTATA TGGGATTATAGGcaTaAGCCACTGCACCCGGCTCATAGCTGGTATTTATA chr8:62616228-62616312 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor AATTGAAAAAAAAATTAAGAAAGGGAAATGAGAggccgggcacggtggct AATTGAAAAAAAAATTAAGAAAGGGAAATGAGAGGCCaGGCgCGGTGGCT AAAAAAAAATTAAGAAAGGGAAATGtGAGGCtGGGCgCaGTGcCT cacacctgtaatcccagcactttggaaggccgaggtgggcggatcacgag CACACCTGTAATCCCAGCAaTTTGGAAGGCCGAGGTGGGCGGATCACGAG CACACCTGTAATCCCAGCACTTTGGgAGGCCGAGGcGGGCaGATtAtGAG gtcaggagatcgagaccatcctggttaacaaggggaaaccccgtctctac GTCAGGAGATCGAGACCATCCTGGTTAACAAGGtGAAACCCCGTCTCTAC GTCAGGAGATCGAGACCATCCTGGTTAACAAGGtGAAACtCtGTCTCTAC taaaaaatacaaaaaa--ttagAGTTAAGGCAATATAATGGTTTTGTATTTT TAAAAAATACAAAAAA--TTAGAGTTAAGGCAATATAATGGTTTTGTATTTT TgAAAA-TAcAAAAAAAATTAG------------------------------ TTAAGGCATTATAATGATTTTGTATTTT --AAAAGATAGAATTTATTTATTCAACATGACTTTTATAAGAGTAAAGATAT --AAAAGATgGAATTTATTTATTCAACATGACTTTTATAAGAGTAAAGATAT ---------------------------------------------------- TTAAAAGATGGAATTTATTTATTCAACATGACTTTTACAAGAGTAAAGATAG AATTCAtattaaaaaaaaaattagccgggcatggtggtgggcacctgtag AATTCATcTTAAAAAAAAA-TTAGCCGGGCATGGTGGTGGGCACCTGTAG ------------------------CCaGGggTGGTGGTGGGCgCCTGTAG AATTCATCTAAA tcccagctacttgggaggctaaggcaggagaatagcgtgaacccgcgagg TCCtAGCTACTTGGGAGGCTAAGGCAGGAGAATAGCGTGAACCCGCGAGa TCCCAGCTACTcGGGAGGCTgAGGCAGaAGAATgGCGTGAACCtGCGAGG cggagcttgcagcgagctgagattgcgccactgcactccagcctgggcaa CGGAGCTTGCAGtGAGCTGAGATTGCaCCACTGCACTCtAGCCTGGGCAA CaGAGCTTGCAGtGAGCcGAGATcataCCAgTGCACTCCAGCCTGGGtAA cagagtgagactccgtctaaa-----------------aaaaaaGGGAAATGCCCTATTCATGGTAG CAGAGTGAGACTCtGTCTAAA-----------------AAAAAAGGGAAATGCCCTATTCATGGTAG CAGAGcaAGACTCtGTCTAAAaaaaaaaaaaagaaaagAAAAAAGGGAAATGCCCTATTCATGaTAG TTAAAAGTCACTCAAGGGCCA TTAAcAGTCACTCAAGGGCCA TTAAGTCACTCAAGGGCCAgA --AAAAGATAGAATTTATTTATTCAACATGACTTTTATAAGAGTAAAGATAT --AAAAGATgGAATTTATTTATTCAACATGACTTTTATAAGAGTAAAGATAT ---------------------------------------------------- TTAAAAGATGGAATTTATTTATTCAACATGACTTTTACAAGAGTAAAGATAG AATTCAtattaaaaaaaaaattagccgggcatggtggtgggcacctgtag AATTCATcTTAAAAAAAAA-TTAGCCGGGCATGGTGGTGGGCACCTGTAG ------------------------CCaGGggTGGTGGTGGGCgCCTGTAG AATTCATCTAAA chr12:97618896-97619143 Alignment Human, chimp, rhesus, L1MB4 consensus, donor AGTTTGTACCCCTTTAGCAGGAAACTAAGAGGAAAAATACCTCCCTTTAA AGTTTGTACCCCTTTAGCAGGAAACTAAGAGGAAAAATACCTCCCTTTAA AGTTTGTACCCCTTTAGCAGGAAACTAAGAGGAAAAATAtCTCCCTTTAA GTTTGTTAAAATCTATAAGAACAGAAAAGAAACCACTGCATAAGCAAGAC GTTTGTTAAAATCTATAAGAACAGAAAAGAAACCACTGCATAAGCAAGAC GTT----AAAATCTATAAGAACAaAAAAGgAACCAtTGCATttGCAgaAC TTGAAGATTAAAACttttt-tattgtgataaaatgcatataatgtaaaagt TTGAAGATTAAAACTTTT--TATTGTGATAAAATGCATATAATGTAAAAGT TTGAAGAgTAAAACtTTTTTTATTGTGATAAAATGCATATAATGgAAAAtT ttttttattgtggtaaaatatacataacataaaatt tgccattttaaccatctaaaaatgtgcatttcaatggcatta----cattcaca TGCCATTTTAACCATCTAAAAATGTGCATTTCAATGGCATTA----CATTCACA TGCCATTTTAACCATCTgAAAATGTaCATTTCAgTGGCATTA----CATTCACA taccattttaaccatttttaagtgtacaattcagtggcattaagtacattcaca atgctgtgtagccattactactatatatttccaaaactttttcatcaccc ATGCTGTGTAaCCATTACTACTATATATTTCCAAAACTTTTTCATCACCC ATGCTGTGTAaCCATTACcgCTtcATATTTCCAAAACTTTTTCATCACCC tgttgtgcaaccatcaccactatcc-atttccagaactttttcatcatcc taaacagaaactttgtaaccatgaagtaataactcctctttcccctctct TAAACAGAAACTTTGTAACCATGAAGTAATAACTCCTCTTTCCCCTCTCT TAAACAGAAACTTTGTAACCATGAAGTAATAACTCCTCTTTCCCCTtTCT caaacagaaactctgtacccattaaacagtaactccccattttcccctcc tgctagacctttgtaatctctaatgtaa-tctgcgaatttgcctaggtatt TGCTAGACCTTTGTAATCTCTAATGTAA-TCTGCGAATTTGCCTAGGTATT TGtTAGACCTTTGTAAcCTCTAATGTAA-TCTGtGAATTTGCCTAGGTATT ccccagcccctggtaaccctattctactttctgtctctatgaatttgctat ----------tcatataaatggaatcatataatatcggtccttttgtgtctgactcattt ----------TCATgTAAATGGAATCATATAATATtGGTCCTTTTGTGcCTGACTCATTT ----------TCATATAAgTGGAATCATATAATATCaGTCCTTTTGTGTCTGACTCATTT tctaggtacctcatataagtggaatcatacaatatttgtccttttgtg-ctggcttattt cattgagcat---gttttcaaggttcattcatgttgtagcatgtatcagaact CATTGAGCAT---GTTTTCAAGGTTCATTCATGTTGTAGCATGTATCAGAACT CATTGAGCAT---GTTT-CAAGGTTCATTCATGTTGTAGCATGTATCAGAACa cacttagcataatgttttcaaggttcatccatgttgtagcatgtatcagaatt gtatttcttcttatggctgaataatattccattgtatgtatatatcacat GTATTTCTTCTTATGGCTGAATAATATTCCATTGTATGTATATATCACAT GTATTTCcTCTaATGGCTGAATAATAcTCCATTGTATGTATATATCACAT tccttcctttttaaggctgaataatattccattgtatgtatataccacaT tttTTCTTTGTTTTTTTTTTTCTTACAAACCAGTGTTTATTTTCACATAC TTTTTCTTTGTTTTTTTTTTCTT-ACAAACCAGTGTTTATTTTCACATAC TTT----------------------------------------------- TTT----------------------------------------------- TTTCTTACAAACCAGTGTTTATTTTCACATAC AGCCTTGTTGTAACCAATGTACAGATCAAAACTCAAAATATTCCTCTTCA AGCCTTGTTGTAACCAATGTACAGATCAAAACTCAAAATATTCCTCTTCA -------------------------------------------------- taaacagaaactttgtaaccatgaagtaataactcctctttcccctctct TAAACAGAAACTTTGTAACCATGAAGTAATAACTCCTCTTTCCCCTCTCT TAAACAGAAACTTTGTAACCATGAAGTAATAACTCCTCTTTCCCCTtTCT caaacagaaactctgtacccattaaacagtaactccccattttcccctcc tgctagacctttgtaatctctaatgtaa-tctgcgaatttgcctaggtatt TGCTAGACCTTTGTAATCTCTAATGTAA-TCTGCGAATTTGCCTAGGTATT TGtTAGACCTTTGTAAcCTCTAATGTAA-TCTGtGAATTTGCCTAGGTATT ccccagcccctggtaaccctattctactttctgtctctatgaatttgctat GAAAACTTTGAACCTTATCCCCTAGCCGACCTATAATGGTTGAATTTCTG GAAAACTTTGAACCTTATtCCCTAGCCGACCTATAATGGTTGAATTTCTG -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- GAAAACTTTGGACTTTATTCCCTAGCTGACCTATAATGGTTGAATTTCTG TCAAGTATATATTTATGTATATAATGGGCTTAATTATTTAAGAGAATAAC TCAAGTATATATTTATGTATATAATGGGCTTAATTATTTAAGAGAATAAC -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TCAAGTATAAATTTATGTATATAATGGGCTTAATTATTTAAGAGAATAAC TGAGTGATTTGTGTGATCTGTGAAAAGGAATTGGACTATCATACTTGGGT TGAGTGATTTGTGTGATCTGTGAAAAGGAATTGGACTATCATACTTGGGT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- TGAGGGATTTGTGTGATCTTTGAAAAGGAATTGGACTGTCATACTTGGGT TGtatatcacatttttttcatccattcatctgttgatggacacttggttt TGTATATCACgTTTTTTTCATCCATTCATCTGTTGATGGACACTTGGTTT ---------------ggTCATCCATTCATCTGTTGATGGACACTTGGTTT ---------------gtttatccattcatccgttgatggacacttgggtt TG gtttccaccttttggctactgtgaataatgctgc----agcattggtgtacaag GTTTCCACCTTTTGGCTACTGTGAATAATGCTGC----AGCATTGGTGTACAAG GTTTCCACCTTTTGGCTACTcTGAATAATGCTGC----AaCATTGGTGTACAAa gtttccaccttttggctattgtgaataatgctgctatgaacattggtgtacaag tatctatttgagccttgtgtgtttacctaggagtggaattactgggtcat TATCTATTTGAaCCTTGTGTGTTTACCTAGGAGTGGAATTACTGGGTCAT TATCTATTTGAGCCTTGTGTGTaTgCCTAGGAGTGGAATTACTGGGTCAT tatctgttcgag atggtaattctttatttatttagttttctgaggaaccactagatttttcc ATGGTAATTCTTTATTTATTTAGTTTTCTGAGGAACCACTAGATTTTTCC ATGGTAATTCTTTATTTA----GTTTTCTGAGaAACCACTAGATTTTTCC acagcagctgcaccgttttacattccactagcaatgtacaagggttccaa ACAGCAGCTGCACCGTTTTACATTCCACTAGCAATGTACAAGGGTTCCAA ACAGCAGCTGCACCaTTTTACATTCCACTAGCAATGTtCgAGGGTTtCAA tttctccacatccttgataaaacttgttattgttcatttttaaaattata TTTCTCCACATCCTTGATAAAACTTGTTATTGTTCATTTTTAAAATTATA TTTCTCCACATCCTTGATAAAACTTGaTATTGTTCATTTTTAAAATTATA gccatcctagtaggtgtgaagtggtttctccttgtggtttgatttgtgtt GCCATCCTAGTAGGTGTGAAGTGGTTTCTCCTTGTGGTTTGATTTGTGTT GCCATCCTAGTAGGTGTGAAGTGGTTTCTCCTTGTGGTTTGATTTGTGTT ttcccaattaccaatgatgttgaacaAAAGATAATTTTTGAAAAGATTTT TTCCCAATTACCAATGATGTTGAACAAAAGATAATTTTTGAAAAGtTTTT TTCCCAATTACCAgTGcTGTTGAgCAAAAGATAAcTTTTtAAAAGATTTT AAGAGACCTGTTCTAGTGAGAGGAAGATAATTTTATATTGCATGAAATGC AAGAGACCTGTTCTAGTGAGAGGAAGATAATTTTATATTGCATGAAATGC AAGAGACCTGTTCTAGTGAGAGGAAaATAATTTTATATTaCATGAAATGC CTTGTTTTAAAAATCTGTACAGCAGTTCCCTGTTTTACCATGCTAAAAGA CTTGTTTTAAAAATCTGTACAGCAGTTCCCTGTTTTACCATGCTAAAAGA AAGC AAGC chr1:103811763-103811902 Alignment Human, chimp, rhesus, L1PA15 consensus, donor atcgcttgaacccaggaggcagatgttgcagtgagccgagatcgcaccat ATCGCTTGAACCCgGGAGGtAGATGTTGCAGTGAGCCGAGATCGCACCAT tgcactccagcctgggcaacaagagcaaaacttcgtcttaaaaaaaaaaa TGCACTCCAaCCTGGGCAACAAGAGCAAAACTTCGTCTTAAAAAAAAAAA aaaaattctaaaactgaaaaaaaccctggaaggtaatctaggaaatacca AAA--TTCTAAAACTGAAAAAAACCCTGGAAGGTAATCTAGGAAATACCA CA ttctggacacaggccctagcaaggatttcatgataaagatgccaaaagca TTCcGGACACAGGCCCTAGCAAGGATTTCATGATAAAGATGCCAAAAGCA TTCTGGACACAGGCCCTAGCAAaGATTTCATGAcAAAGATGCCAAAAGCA atttcaacaaaaacaaaaattgacaaatgggactgaattaatctagagag ATTTCAACAAAAACAAAAATTGACAAATGGGACTtAATTAATCTAGAGAG ATTTCAACAAAAA------TTGACAAATGGGAtTtAATTAAaCcAGAGAG cttctgcacagtaaaataaactatcaacagagtaaacagtctactctgtg CTTCTGCACAGTAAAAgAAACTATCAACAGAGTAAACAGTCTACTCTGTG CTTCTGCACAGTAAAAgAAACTATCAACAGAGTAAACAGTCcACTCTGTG agaatgagaggaaatatttgcaaactatgcatgtgacaaaggtttaatat AGAATGAGAGGgAATATTTGCAAACTATGCATGTGACAAAGGTcTAATAT AGAATGAGAGtAAATATTTGCAAACTAcGtATGTGACAAAGGTcTAATAT taatat ccagaatctttaagaaacttaaacaaattaacaggcaaaaagcaaacaac CCAGAATCTTTAAGgAACTTAAACAAATTAACAGGCAAAAAGCAAACAAC CCAGtATCTTTAAGgAACTTAAACAAATTAACAGGCAAAAAGCAAACAAC ccagaatctataaggaacttaaacaaattaacaagcaaaaaacaaacaac ctcattaaaaagtgagca------atgacatgaacagacacttttcaaaaaaagac CTCATTAAAAAGTGAGCA------ATGACATGAACAGACACTTTTCAAAAAAAGAC CTCATTAAAAAGTGgGCA------ATGA-----ACAGA-ACTTTTCAAAAgAAGAC cccattaaaaagtgggcaaaggacatga-----acagacacttctcaaaagaagac atatgcctggccaacaagcatatgaaaaaatgcttaacatcatgaatcat ATATGCCTGGCCAACAAGCATATGAAAAAATGCTcAACATCATGAATCAT ATATtCCTGGCCAAtgAGCATATGAAAAAATaCTcAACAcCATGAATCAT atacacgtggccaacaagcatatgaaaaaatgctcaacatcactaatcat tagaaaaatggaaatcaaaaccacaaggaagtatcattttacaccagtaa TAGAAAAATGGAAATCAAAACCACAAtGAAGTATCATTTTACACCAGTAA TAGAAAAATGGAAATCAAAACCACAAtGAgaTActATTTTACACCAGTAA tagagaaatgcaaatcaaaaccacaatgagataccatctcacaccagtca gaatgactattactaaaaagtcaaaaaataacagatgctgccaaggttgt GAATGACTATTACTAAAAAGTCAAAAAATAACAGATGCTGCCAtGGTTGT GAATGACTATTACTAAAAAGTCAAAAAATAgCAGATGCTGCCAAGGTTGT gaatggctattattaaaaagtcaaaaaataacagatgctggcgaggttgc ggagaaaagggaactcttTTTTTTTTTTTTTATAGCTTAAATTTCTGAAA GGAGAAAAGGGAACTCTTTTTTTTTTT---TATAGtTTAAATTTCTGAAA aGAGAAAAGG-AACTCT--------------------------------- ggagaaaagggaacgct--------------------------------- ATAGCTTAAATTTCTGAAA ACTTTATTTTCAAAAATAAGCAAGCGTGAGAATGGAACAAAGAACACTAT ACTTTATTTTC AAAATAAGCAAGC TGAGAATGtAACAAAGAACACTAT ctcattaaaaagtgagca------atgacatgaacagacacttttcaaaaaaagac CTCATTAAAAAGTGAGCA------ATGACATGAACAGACACTTTTCAAAAAAAGAC CTCATTAAAAAGTGgGCA------ATGA-----ACAGA-ACTTTTCAAAAgAAGAC cccattaaaaagtgggcaaaggacatga-----acagacacttctcaaaagaagac -------------------------------------------------- ATTTAATTTTCGAAAACAAGCAAGCATGAGAATGGAACAAAGAACACTAT GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTACTGTTGACATTTT GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTACTGTTGAtATTTT -------------------------------------------------- GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTATTGTTGACATTTT ATGGCATTTactcttatacactgctgttaggaatgtaaattaattcagcc ATGGCATTTACTCTTATACACTGCTGTTAGGAATGTAAATTAATTCAGCC --------------TATACcCTGCTGTTAGGAATGTAAATTAgTTCAGCC --------------tatacactgctggtgggaatgtaaattagttcagcc ATGGCATTTACT attctggaaagc-ctgtggtgatttctcgaagaactcaaaacagaattacc gTTCTGGAAAGC-CTGTGGTGATTTCTCGAAGAACTCAAAACAGAATTACC ATTCTGGAAAGCagTGTGGcGATTTCTCaAAGAACTCAAAACAGAATTAtC attgtggaaagcagtttggcgatttctcaaagaacttaaaacagaactacc attcaacccagcaatcccattactgagtacatacccaaagggatataatc ATTCAACCCAGCAATCCCATTACTGAGTACATACCCAAAGGGATATAATC ATTCAACtgAGCAATtCCATTACTGAGTACATACCCAAAGGGATATAATC attcgacccagcaatcccattattgggtatatacccaaaggaatataaat aac-ttgtcataaagacacatgcatgcatatgtccatcacagcactattca AAC-cTGTCATAAAGACACATGCATGCATATGTCCATCACAGCACTATTCA AAC-cTaTCATAAAGACACATGCATGCATATGTCCATCAtAGCACTgTTtA cattctaccataaagacacatgcacgcgtatgttcatcgcagcactattca taatagcaaagacacggaattaacctaaatgtccatcagtgctagaccgg TAATAGCAAAGACAtGGAATTAACCTAAATGTCCATCAGTGCTAGACtGG TAATAGCAAgGACAtGGAATcAACCTAAATGcCCATtAGTGgTgGACtGG caatagcaaagacatggaatcaacctaaatgcccatcaacggtagactgg ataaagaaaatgtggtacatatactccatggaatattatgcagacataaa ATaAAAGAAAATGTGGTA ATAAAGAAAATGTGGTACATATACTCCATGGgAaATTATGCAGACATAAA ataaagaaaatgtggtacatatacaccatggaatactacgcagccataaa aaggaatgagatcgtttcctttgcagcaacatggatgaacttggaggcca AAGGAATGAGAcCaTTTCCTTTGCAGCAACATGGAaGAACTTGGAGGCCA aaagaacgagatcatgtcctttgcagcaacatggatggagctggaggcca ttatcctaagttaactaatccaagaacagaaaatgagatatcatatgttc TTATCCTAAGTTAACTAATCCAAGAAtAGAAAATGAaATATCATATGTTC ttatcctaagcgaactaacgcaggaacagaaaaccaaataccgcatgttc ccatttataggtgggagctaaacattgag----------cacaaagaagggaagaacaga tCATTTATAGGTGaGAGCTAAACATTGAG----------CACAAAGAAGGGAAGAACAGA tcacttataagtgggagctaaacattgagtacacatggacacaaagaagggaacaacaga cattggggcctacttgagagtggagggtaggaggagagga----------tcaaaaaact CAcTGGGGCCTACTTGAGAGTGGAcGGTAGGAGGAGgGagagggagaaGATCAAAAAACT caccggggcctacttgagggtggagggtgggaggagggtgagg------atcgaaaaact acctttgaggtactattcttattacctgtgtgataaaacaatccatatac AtCTTTGAGGTACTATTCTTATTACCTGTaTGATAAAACgATCCAcATAC acctatcgggtactatgcttattacctgggtgacgaaataatctgtacac caaacccctgtgacacacaatttacctatataacaaacctgcacatgtac CAAACCCCTGTGACACACAATTACCg-ATATAACAAACCTGCACATGTAC caaacccccgtgacacgcaatttacctatataacaaacctgcacatgtac ATTTAATTTTCGAAAACAAGCAAGCATGAGAATGGAACAAAGAACACTAT GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTACTGTTGACATTTT GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTACTGTTGAtATTTT -------------------------------------------------- GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTATTGTTGACATTTT ATGGCATTTactcttatacactgctgttaggaatgtaaattaattcagcc ATGGCATTTACTCTTATACACTGCTGTTAGGAATGTAAATTAATTCAGCC --------------TATACcCTGCTGTTAGGAATGTAAATTAgTTCAGCC --------------tatacactgctggtgggaatgtaaattagttcagcc ATGGCATTTACT attctggaaagc-ctgtggtgatttctcgaagaactcaaaacagaattacc gTTCTGGAAAGC-CTGTGGTGATTTCTCGAAGAACTCAAAACAGAATTACC ATTCTGGAAAGCagTGTGGcGATTTCTCaAAGAACTCAAAACAGAATTAtC attgtggaaagcagtttggcgatttctcaaagaacttaaaacagaactacc attcaacccagcaatcccattactgagtacatacccaaagggatataatc ATTCAACCCAGCAATCCCATTACTGAGTACATACCCAAAGGGATATAATC ATTCAACtgAGCAATtCCATTACTGAGTACATACCCAAAGGGATATAATC attcgacccagcaatcccattattgggtatatacccaaaggaatataaat aac-ttgtcataaagacacatgcatgcatatgtccatcacagcactattca AAC-cTGTCATAAAGACACATGCATGCATATGTCCATCACAGCACTATTCA AAC-cTaTCATAAAGACACATGCATGCATATGTCCATCAtAGCACTgTTtA cattctaccataaagacacatgcacgcgtatgttcatcgcagcactattca taatagcaaagacacggaattaacctaaatgtccatcagtgctagaccgg TAATAGCAAAGACAtGGAATTAACCTAAATGTCCATCAGTGCTAGACtGG TAATAGCAAgGACAtGGAATcAACCTAAATGcCCATtAGTGgTgGACtGG caatagcaaagacatggaatcaacctaaatgcccatcaacggtagactgg ataaagaaaatgtggtacatatactccatggaatattatgcagacataaa ATaAAAGAAAATGTGGTA ATAAAGAAAATGTGGTACATATACTCCATGGgAaATTATGCAGACATAAA ataaagaaaatgtggtacatatacaccatggaatactacgcagccataaa aaggaatgagatcgtttcctttgcagcaacatggatgaacttggaggcca AAGGAATGAGAcCaTTTCCTTTGCAGCAACATGGAaGAACTTGGAGGCCA aaagaacgagatcatgtcctttgcagcaacatggatggagctggaggcca ttatcctaagttaactaatccaagaacagaaaatgagatatcatatgttc TTATCCTAAGTTAACTAATCCAAGAAtAGAAAATGAaATATCATATGTTC ttatcctaagcgaactaacgcaggaacagaaaaccaaataccgcatgttc ccatttataggtgggagctaaacattgag----------cacaaagaagggaagaacaga tCATTTATAGGTGaGAGCTAAACATTGAG----------CACAAAGAAGGGAAGAACAGA tcacttataagtgggagctaaacattgagtacacatggacacaaagaagggaacaacaga cattggggcctacttgagagtggagggtaggaggagagga----------tcaaaaaact CAcTGGGGCCTACTTGAGAGTGGAcGGTAGGAGGAGgGagagggagaaGATCAAAAAACT caccggggcctacttgagggtggagggtgggaggagggtgagg------atcgaaaaact acctttgaggtactattcttattacctgtgtgataaaacaatccatatac AtCTTTGAGGTACTATTCTTATTACCTGTaTGATAAAACgATCCAcATAC acctatcgggtactatgcttattacctgggtgacgaaataatctgtacac caaacccctgtgacacacaatttacctatataacaaacctgcacatgtac CAAACCCCTGTGACACACAATTACCg-ATATAACAAACCTGCACATGTAC caaacccccgtgacacgcaatttacctatataacaaacctgcacatgtac GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTACTGTTGACATTTT GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTACTGTTGAtATTTT -------------------------------------------------- GTTGTTCCATTAAATCTGCAGGACACAAATTCATCTATTGTTGACATTTT ATGGCATTTactcttatacactgctgttaggaatgtaaattaattcagcc ATGGCATTTACTCTTATACACTGCTGTTAGGAATGTAAATTAATTCAGCC --------------TATACcCTGCTGTTAGGAATGTAAATTAgTTCAGCC --------------tatacactgctggtgggaatgtaaattagttcagcc ATGGCATTTACT attctggaaagc-ctgtggtgatttctcgaagaactcaaaacagaattacc gTTCTGGAAAGC-CTGTGGTGATTTCTCGAAGAACTCAAAACAGAATTACC ATTCTGGAAAGCagTGTGGcGATTTCTCaAAGAACTCAAAACAGAATTAtC attgtggaaagcagtttggcgatttctcaaagaacttaaaacagaactacc ataaagaaaatgtggtacatatactccatggaatattatgcagacataaa ATaAAAGAAAATGTGGTA ccatgaacctaaaataaacgttaaaaa-TAACTATGATAAAAA-GCAAATGA CtgTGAACCTAAAATAAACtTTAAAAAgtaataatgttaAAAAAGCAAATGA ccctgaacctaaaataaaagttaaaaa AAATATGAGTAACTTTTGACTTACAATTATACTTTTGGCAAATTATCCTC AAcTATGAGTAACTTTTaACTTAaAgTTATACTTTTGGCAAATTATCCTC AGGAAAACCACAGCATTTTTTAAAAT AGGAAAACCAtAGCATTTTTTAAAAT chr9:6027850-6028096 Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor ACTTTTTTCAAAATATATGTAttttttatttcaataactcttccagtaca ACTTTTTTCAAAATATATaTATTTTTTATTTCAATAACTCTTCCAGTACA TTTTTTCcAAAatataTATATaTTTTTTTCAATAgCTtTTCCAGTACA agtggtttttggttacatggatgaattgtacagtggtgaagtccaagatt AGTGGTTTTTGGTTACATGGATGAATTGTACAGTGGTGAAGTCCAAGATT AGTGGTTTTTGGTTACATGGATGAATTGTgtAGTGGTGAAGTCCAAGATT ttagtgcacctgtcaccccaatagtttacattgtaccaaatatgtagttt TTAGTGCACCTGTCACCCCAATAGTTTACATTGTACCAAATATGTAGTTT TTAGTGCACtTGTCACCCCAATAGTTTACATTGTACtcAATATGTAGTTT ttttattccccacctcctacat---------tcttctgagtctccaatgtTTCTTTGTT TTTTATTCCCCACCTCCTACAT---------TCTTCTGAGTCTCCAATGTTTtttTTTG TTTTAcTCCCCACCTCCcttccattttacccTCTTCTaAGTCTCCAATGTT-------- TT--------TTTTTTACTCAAATGGTTTTTATTTTCCTATCTGACATTTCTAACAAA TTTgTTTgtttgtTTTACTCAAATGGTTTTTATTTTCCTATCTGACATTTCTAACAAA ---------------------------------------------------------- TTTTTTACTCAAATGGTTTTTATTTTCCTATCTGACATTTCTAACAAA ACGCCAGGTAGACGGAGTTAAAAAGAATCCACCGCACGAAAGGTAAACAA ACGCCAGGTAGACGGAGTTAAAAAGAATCCACCGCACGAAAGGTAAACAA -------------------------------------------------- ACGCCAGGTAGACGGAGTTAAAAAGAATCCACCGCACGAAAGGTAAACAA AACAGACCCTCAGAAACTCCCTGGCAAGGATGTTCCCCTCCCCAGATTGG AACAGACCCTCAGAAACTCCCTGGCAAGGATGTTCCCCTCCtCAGATTGG -------------------------------------------------- AGCAGACCCTCAGAAACTCCCTGGCAAGGATGTTCCCCTCCCCAGATTGG CCCAGTTTCACCAGCAACTGGTCTCAGCTCAGCCTTATGCCTTTCCACTG CCCAGTTTCACCAGCAACTGGTCTCAGCTCAGCCTTATGCCTTTCCACTG -------------------------------------------------- CCCAGTTTCACCAGCAACTGGTCTCAGCTCAGCCTTATGCCTTTCCACTG ACAACCCCCACCCCTCCACATTCTCGTGATTCAGACCAGctaagtctcca ACAcCCCCCACCCCTCCACATTCTCGTGATTCAGACCAGCTgAGTCTCCA -------------------------------------------------- ACACCCCCCACCCCTCCACATTCTCGTGATTCAGACCAG atgtttgttataccactctgtatgcctttatgtactcataacttagcttc ATGTTTGTTATACCACTCTGTATGCCTTTATGTACTCATAACTTAGCTTC ---------ATACCACTCTGTATGCaTTTATGTACTCATAACTTAGCTTC cacttacaagtgagaa--tacggtatttggtttttcattcctgagttacttc CACTTAtAAGTGAGAA--TACaGTATTTGGTTTTTCATTCCTGAGTTACTTC CACTTAtAAGTGAGAacATACaGTATTTGGTTTTTCATTCCTGAGTTACTTt acttagaataatggcctccagctccaaccaagctgcttcataagacatta ACTTAGAATAATGGCCTCCAGCTCCAACCAAGtTGCTTCAaAAGACATTA ACTTAGAATAATGGC-TtCAGCTCCAACCAAGtTGCTTCAaAAGACATTc ttttgtttttttaacggctgagtagtattccacaagtgtatatatacaac TTTTaTTTTTTTAAtGGCTGAGTAGTATTCCACAgGTGTATATATACcAC TTTTaTTTcTTTTAAtGGCTGAGTAGTATTCCACAGcATATATACAccAC atgtttgttataccactctgtatgcctttatgtactcataacttagcttc ATGTTTGTTATACCACTCTGTATGCCTTTATGTACTCATAACTTAGCTTC ---------ATACCACTCTGTATGCaTTTATGTACTCATAACTTAGCTTC cacttacaagtgagaa--tacggtatttggtttttcattcctgagttacttc CACTTAtAAGTGAGAA--TACaGTATTTGGTTTTTCATTCCTGAGTTACTTC CACTTAtAAGTGAGAacATACaGTATTTGGTTTTTCATTCCTGAGTTACTTt ctttgcaattgtgaattgaactgtgataaacacatgcatacaaatgtctt CTTTGCAgTTGTGAATTGAACTGTGATAAAaACATGCATACAAATGTCTT CTTTGCAAcTGTGAATTGAACTGTGATAAACACATGCATACAAATGTCTT ttgatataatgactgacttattttcctttgggtagatacccagtagtggc TTGATATAATGACTGACTTATTTTCCTTTGGGTAGATACCCAGTAGTGGC TTGATATAATGcCTGACTTATaTTCCTTTGGGTAGATgCCCAGTAGTGGt attgctgggttaaatggtagatctacttttagttctttgagaaatctcca ATTGCTGGGTTAAATGGTAGATCTACTTTTAGTTCTTTGAGAAATCTCCA ATTGCTGGGTTAAATGGTAGATCTACTTTTAGTTCTTTGAGAAAcCTCCA ttctgttttcaatagaggttgtaataatttacattttcaccagccactgc TTCTGTTTTCAATAGAGGTTGTAATAATTTACATTTTCACCAGCCACTGC TTCcGTTTTCcATAGAGGTTGTAATgttcc-------------------- tgatgagtgtttacttttcaccacatccacgccaacatctattttttttt------------------- TGATGAGTGTTTACTTTTCACCACATCCACGCCAACATCTATTTTTTTTT------------------- -------------CTTTcCACCACATCCACGCCAACATCTtTTTTTTTTTTTTtttttttttttttccc tttgacttttcaataatggccattctggctctggcaaggtggtatctcat T--GACTTTTCAATAATGGCCATTCTGGCTCTGGCAAGGTGGTATCTCAT ----------CAATAATGGCCATTCTGGtTCaGGCAAGGTGGTAgCTCAc tatggtttttatttgcatttccctgatgattagtgatgttgagcattttt TATGGTTTTTATTTGCATTTCCCTGATGATTAGTGATGTTGAGCATTTTT TgTGGTTTTTATTTGCATTTCCCTGATGATTAGTGATGTTGAGtATTTT- tcatatctttgttggccatctgtatatcttcttttgagaagtatctattc TCATATCTTTGTTGGCCATCTGTATATCTTCTTTTGAGAAGTATCTATTC TCATATCTTTGTTGGCCATCTGTATATCTTCTTTTGAGAAGTATCcacga atggcatttgccaacttttttgatgggattatttgtttttttctt-gctga ATGGCATTTGCCAACTTTTTTGATGGGATTATTTGTTTTTTTCTT-GCTGA ----CATTTGCCtACTTTTTTGATGGGATTATTTGtTTTTTTTCTTGCTGA tttgtttgagttccttgtagattctggatattagtcctctgtcagatgca TTTGTTTGAGTTCCTTGTAGATTCTGGATATTAGTCCTCTGTCAGATGCA TTTGTTTGAGTTCCTTGTAGATTtTGGATATTAGTCCTCTGTCAGATGCA tagtttgcaaatattttatcccattc--tgggttgtctgcttacactgataa TAGTTTGCAAATATTTTATCCCATTC--TGGGTTGTCTGCTTACACTGATcA TAGTTTGCAAATATTTTATaCCATTCtgTGGGTTGTCTGCTTAtgCTGATgA ttatttcctttgctgtgcagaagctttttaagtttaatttggttctattt TTATTTCtTTTGCTGTGCAGAAGCTTTTTAAGTTTAATTTGGTTCTATTT TTATTTCtTTTGCTGTGCAGAAGCTTTTaAAaTTTAATTTGGTTCTATTT acgtgtttttgtctttgttgcattcacattgggggtcttggtcataaatt ACaTGTTTTTGTCTTTGTTGCATTCACATTGGGGGTCTTGGTCATAAATT ACaTGTTTTTGTaTTTGTTGCATTCACATTGGGGGTCTTGGTCATAAATT cttttcttaggccaatgtccagaagaatttttcctagattttcttttaga CTTTTCTTAGGCCAATGTCCAGAAGAATTTTTCCTAGATTTTCTTTTAGA CTTTTCTTAGGCCAATGTCCAGAAGAgTTTTTCCTAGgTTTTCTTcTAGA atttctttggtttcaggtcttaaagtctttaattcatctttagttgattt ATTTCTTTGaTTTCAGGTCTTAAAGTCTTTAATTCATCTTTAGTTGATTT ATgTCTTTGGTTTCAGGTCTTAAAGTCTTTAATTCATCTTTAGTTGATTT ctttgcaattgtgaattgaactgtgataaacacatgcatacaaatgtctt CTTTGCAgTTGTGAATTGAACTGTGATAAAaACATGCATACAAATGTCTT CTTTGCAAcTGTGAATTGAACTGTGATAAACACATGCATACAAATGTCTT ttgatataatgactgacttattttcctttgggtagatacccagtagtggc TTGATATAATGACTGACTTATTTTCCTTTGGGTAGATACCCAGTAGTGGC TTGATATAATGcCTGACTTATaTTCCTTTGGGTAGATgCCCAGTAGTGGt attgctgggttaaatggtagatctacttttagttctttgagaaatctcca ATTGCTGGGTTAAATGGTAGATCTACTTTTAGTTCTTTGAGAAATCTCCA ATTGCTGGGTTAAATGGTAGATCTACTTTTAGTTCTTTGAGAAAcCTCCA ttctgttttcaatagaggttgtaataatttacattttcaccagccactgc TTCTGTTTTCAATAGAGGTTGTAATAATTTACATTTTCACCAGCCACTGC TTCcGTTTTCcATAGAGGTTGTAATgttcc-------------------- tgatgagtgtttacttttcaccacatccacgccaacatctattttttttt- TGATGAGTGTTTACTTTTCACCACATCCACGCCAACATCTATTTTTTTTT- -------------CTTTcCACCACATCCACGCCAACATCTtTTTTTTTTTT tttgacttttcaataatggccattctggctctggcaaggtggtatctcat T--GACTTTTCAATAATGGCCATTCTGGCTCTGGCAAGGTGGTATCTCAT ----------CAATAATGGCCATTCTGGtTCaGGCAAGGTGGTAgCTCAc tatggtttttatttgcatttccctgatgattagtgatgttgagcattttt TATGGTTTTTATTTGCATTTCCCTGATGATTAGTGATGTTGAGCATTTTT TgTGGTTTTTATTTGCATTTCCCTGATGATTAGTGATGTTGAGtATTTT- tcatatctttgttggccatctgtatatcttcttttgagaagtatctattc TCATATCTTTGTTGGCCATCTGTATATCTTCTTTTGAGAAGTATCTATTC TCATATCTTTGTTGGCCATCTGTATATCTTCTTTTGAGAAGTATCcacga atggcatttgccaacttttttgatgggattatttgtttttttctt-gctga ATGGCATTTGCCAACTTTTTTGATGGGATTATTTGTTTTTTTCTT-GCTGA ----CATTTGCCtACTTTTTTGATGGGATTATTTGtTTTTTTTCTTGCTGA tttgtttgagttccttgtagattctggatattagtcctctgtcagatgca TTTGTTTGAGTTCCTTGTAGATTCTGGATATTAGTCCTCTGTCAGATGCA TTTGTTTGAGTTCCTTGTAGATTtTGGATATTAGTCCTCTGTCAGATGCA tagtttgcaaatattttatcccattc--tgggttgtctgcttacactgataa TAGTTTGCAAATATTTTATCCCATTC--TGGGTTGTCTGCTTACACTGATcA TAGTTTGCAAATATTTTATaCCATTCtgTGGGTTGTCTGCTTAtgCTGATgA ttatttcctttgctgtgcagaagctttttaagtttaatttggttctattt TTATTTCtTTTGCTGTGCAGAAGCTTTTTAAGTTTAATTTGGTTCTATTT TTATTTCtTTTGCTGTGCAGAAGCTTTTaAAaTTTAATTTGGTTCTATTT cttttcttaggccaatgtccagaagaatttttcctagattttcttttaga CTTTTCTTAGGCCAATGTCCAGAAGAATTTTTCCTAGATTTTCTTTTAGA CTTTTCTTAGGCCAATGTCCAGAAGAgTTTTTCCTAGgTTTTCTTcTAGA TTGTaTATGcTgAGAAACAGGGGTCCAGTtTCATTCTTCTACATGTGGCT tgccagttatcccagcaccatttattgaatagggtgtgctttcctcaatt TGCCAGTTATCCCAGCACCATTTATTGAATAGGGTGTGCTTTCCTCAATT TGCCAGTTATCCCAGCACCAcTTATTGAATAGGGcaTGCTTTCCTCAATT cttatttttgtacattttgtcaaagatcagttggttgtaagtatttggct CTTATTTTTGTACgTTTTGTCAAAGATCAGTTGGTTGTAAGTATTTGGCT taTATTTTTGTAtgTTTTGTCAAAGATCcaTTGGTTGTAAGTATTTGGCT ttatttctgggttctctattctgttcaattggtccatgtatccactttta TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAATTGGTCCATGTATCCACTTTTA TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAgTTGGTCCATGTATCCACTTTTA taccagtaccatgctgttttggttaccatagcctcgtagtataattataa TACCAGTACCATGCTGTTTTGGTTACCATAGCCTCGTAGTATAATTATAA cACCAacACCATGCTGTTTTGGTTACtgTAGCCTCGTAGTATAATTATgA tttgaaattaggtaatgtgatgcctccagatttgttctttttgcttaggg TTTGAAATTAGGTAATaTGATGCCTCCAGATTTGTTCTTTTTGCTTAGGG TTTGAAATTAGGTAATGTGATGCCTttgGAcTTGTTCTTTTTGCTTAGGa ttgctttggttactcaagcttttttttttttatt---------------ccatatgaattttagg TTGCTTTGGTTACTCAAGCTTTTTTTTTTT-ATT---------------CCATATGAATTTTAGG ttgttttggtaactcaggctctttttttttttttTTTTTTTTTTTTATTCCATATGAATTTTAGG atttttttctaatttt-at--gaaaaatgatgtgagtattttctttcttactt ATTTTTTTtCTAATTTTAT--GAAAAATGATGTATTTTCTTTCTT----ACTT ATTTTTTTtCTAATTTTATtaGAAAAATGATGTGAGTATTTTCTT----cCTT tttttttttttttctattttttgagatggagtttcactcttgtcgcccag TTTTTTTTTTTT-CTATTTTTTGAGATGGAGTTTCACTCTTGTCGCCCAG TTTCTttccccctcTTTTTa--GAGAcGGAGTTcCACTgTTGTtGCCCAG gctggagtgcaatggcgtgatctcagctcac GCTGGAGTGCAATGGCGTGATCTCgGCTCAC GCTGGAGTaCAATGGCGTGATCTCAGCTCAC TTGTaTATGcTgAGAAACAGGGGTCCAGTtTCATTCTTCTACATGTGGCT tgccagttatcccagcaccatttattgaatagggtgtgctttcctcaatt TGCCAGTTATCCCAGCACCATTTATTGAATAGGGTGTGCTTTCCTCAATT TGCCAGTTATCCCAGCACCAcTTATTGAATAGGGcaTGCTTTCCTCAATT cttatttttgtacattttgtcaaagatcagttggttgtaagtatttggct CTTATTTTTGTACgTTTTGTCAAAGATCAGTTGGTTGTAAGTATTTGGCT taTATTTTTGTAtgTTTTGTCAAAGATCcaTTGGTTGTAAGTATTTGGCT ttatttctgggttctctattctgttcaattggtccatgtatccactttta TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAATTGGTCCATGTATCCACTTTTA TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAgTTGGTCCATGTATCCACTTTTA taccagtaccatgctgttttggttaccatagcctcgtagtataattataa TACCAGTACCATGCTGTTTTGGTTACCATAGCCTCGTAGTATAATTATAA cACCAacACCATGCTGTTTTGGTTACtgTAGCCTCGTAGTATAATTATgA tttgaaattaggtaatgtgatgcctccagatttgttctttttgcttaggg TTTGAAATTAGGTAATaTGATGCCTCCAGATTTGTTCTTTTTGCTTAGGG TTTGAAATTAGGTAATGTGATGCCTttgGAcTTGTTCTTTTTGCTTAGGa ttgctttggttactcaagcttttttttttttatt---------------ccatatgaattttagg TTGCTTTGGTTACTCAAGCTTTTTTTTTTT-ATT---------------CCATATGAATTTTAGG ttgttttggtaactcaggctctttttttttttttTTTTTTTTTTTTATTCCATATGAATTTTAGG atttttttctaatttt-at--gaaaaatgatgtgagtattttctttcttactt ATTTTTTTtCTAATTTTAT--GAAAAATGATGTATTTTCTTTCTT----ACTT ATTTTTTTtCTAATTTTATtaGAAAAATGATGTGAGTATTTTCTT----cCTT tttttttttttttctattttttgagatggagtttcactcttgtcgcccag TTTTTTTTTTTT-CTATTTTTTGAGATGGAGTTTCACTCTTGTCGCCCAG TTTCTttccccctcTTTTTa--GAGAcGGAGTTcCACTgTTGTtGCCCAG gctggagtgcaatggcgtgatctcagctcac GCTGGAGTGCAATGGCGTGATCTCgGCTCAC GCTGGAGTaCAATGGCGTGATCTCAGCTCAC TTGTaTATGcTgAGAAACAGGGGTCCAGTtTCATTCTTCTACATGTGGCT tgccagttatcccagcaccatttattgaatagggtgtgctttcctcaatt TGCCAGTTATCCCAGCACCATTTATTGAATAGGGTGTGCTTTCCTCAATT TGCCAGTTATCCCAGCACCAcTTATTGAATAGGGcaTGCTTTCCTCAATT CCAGATCCACTTTGCTCCCT CCAGATCCACTTTGCTCCCT cttatttttgtacattttgtcaaagatcagttggttgtaagtatttggct CTTATTTTTGTACgTTTTGTCAAAGATCAGTTGGTTGTAAGTATTTGGCT taTATTTTTGTAtgTTTTGTCAAAGATCcaTTGGTTGTAAGTATTTGGCT ttatttctgggttctctattctgttcaattggtccatgtatccactttta TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAATTGGTCCATGTATCCACTTTTA TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAgTTGGTCCATGTATCCACTTTTA taccagtaccatgctgttttggttaccatagcctcgtagtataattataa TACCAGTACCATGCTGTTTTGGTTACCATAGCCTCGTAGTATAATTATAA cACCAacACCATGCTGTTTTGGTTACtgTAGCCTCGTAGTATAATTATgA tttgaaattaggtaatgtgatgcctccagatttgttctttttgcttaggg TTTGAAATTAGGTAATaTGATGCCTCCAGATTTGTTCTTTTTGCTTAGGG TTTGAAATTAGGTAATGTGATGCCTttgGAcTTGTTCTTTTTGCTTAGGa ttgctttggttactcaagcttttttttttttatt---------------ccatatgaattttagg TTGCTTTGGTTACTCAAGCTTTTTTTTTTT-ATT---------------CCATATGAATTTTAGG ttgttttggtaactcaggctctttttttttttttTTTTTTTTTTTTATTCCATATGAATTTTAGG atttttttctaatttt-at--gaaaaatgatgtgagtattttctttcttactt ATTTTTTTtCTAATTTTAT--GAAAAATGATGTATTTTCTTTCTT----ACTT ATTTTTTTtCTAATTTTATtaGAAAAATGATGTGAGTATTTTCTT----cCTT tttttttttttttctattttttgagatggagtttcactcttgtcgcccag TTTTTTTTTTTT-CTATTTTTTGAGATGGAGTTTCACTCTTGTCGCCCAG TTTCTttccccctcTTTTTa--GAGAcGGAGTTcCACTgTTGTtGCCCAG gctggagtgcaatggcgtgatctcagctcac GCTGGAGTGCAATGGCGTGATCTCgGCTCAC GCTGGAGTaCAATGGCGTGATCTCAGCTCAC cttatttttgtacattttgtcaaagatcagttggttgtaagtatttggct CTTATTTTTGTACgTTTTGTCAAAGATCAGTTGGTTGTAAGTATTTGGCT taTATTTTTGTAtgTTTTGTCAAAGATCcaTTGGTTGTAAGTATTTGGCT ttatttctgggttctctattctgttcaattggtccatgtatccactttta TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAATTGGTCCATGTATCCACTTTTA TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAgTTGGTCCATGTATCCACTTTTA gctggagtgcaatggcgtgatctcagctcac GCTGGAGTGCAATGGCGTGATCTCgGCTCAC GCTGGAGTaCAATGGCGTGATCTCAGCTCAC chr4:57321413-57322533 Human Alignment Human, chimp, rhesus, consensus, donor TCTTCTTTTGTTTCTTTATGCCTGGTGGGAAGGAAGTCCTCCTCCCGGTA TCTTCTTTTGTTTCTTTATGCCTGGTGGGAAGGAAGTtCTCCTCCCGGTA TtTTCTTTTGTTTCTTTATGCCTGGTGGGAAGGAAGTCCTCCTgCCGGTA Gaactgcctttgcaaaaattataacagtgagacaattatggcagtgaagg GAACTGCCTTTGCAAAcATTATAACAGTGAGACAATTATGGCAGTGAAGG GAACTGCCTTTGCAAAAATTtTAACAGTGAGACAATTATGGCAGTGAAGG acagctgatctggccaacctccatcttacctttggacttcaggctgccct ACAGCTGATCTGGCCAACCTCCATCTTgCCTTTGGgCTTCAGGCTGCCCT AgAGCTGATCTGGCCAACCTCCgTCTTgCCTTTGGgCTTCAaGCTGCCCc taattaatcctaggcttaggccaagctaactttgggagacatctagtttC TAATTAtTCCTAGGCTTAGGCCAAGCTAACTTTGGGAGACATCTAGTTTC TAATTAtTCCTAGGCTTAGGCCAAGCTAACTTTGGGAGACAcCTAGTTTC TTTTTTTTTTTTTTTCTTT-GCAAGAGTCTGCTTTTAATTTTTATTTTATC tTTTTTTTTTTTTTTTCTTTGCAAGAGTCTGCTTTTAATTTTTATTTTATC --------------------------------------------------- ---------------CTTT-GCAAGAGTCTGCTTTTAATTTTTATTTTATC AAAGAGAATCACTTAAGTCAGTATTCATTTGAGTAATCTGGCTTAAATTA AAAGAGAATCACTTAAGTCAGTATcCATTTGAGTAATCTGGCTTAAATTA -------------------------------------------------- AAAGAGAATCACTTAAGTCAGAATTCATTTGAGCAATCTGGCTTAAATTG GGGAACAGTCAACACTGGATTGCCATTTTAAGTTTCCAGATTAATACAAA GGGAACAGTCAACACTGGATTGCCATTTTAAGTTTCCAGATTAATACAAA -------------------------------------------------- GGGAATAGTCAACACTGGATTGCCATTTTAAGTTTCCAGATTAATACAAA ATTAGTGTCAATAGTATAGGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGAAGTA ATTAGTGTCAATAGTATAGGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGgAGTA -------------------------------------------------- ATTAGTGTCAATAGTATACGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGGAGTA CGGTGAGACTCAGTTTTACCTATTAAATCAGTTTTATCTATAAATCTGAT tGGTGAGACTCAGTTTTACCTATTAAATCAGTTTTATCTATgAATCTGAT -------------------------------------------------- CGGTGAGACTCAGTTTTACCTATTAAATCAGTTTAATCTGTAAATCTGAT TTTGCTGTAAAATCACGCTAATATTACACGCTTCAAAAAA-CATGCTTTTC TTTGCTGTAAAATCACGCTAATATTACACGCTTCAAAAAA-CATGCTTTTC --------------------------------------------------- TTTGCCGTAAAATCACGCTAATATTACACACTTCAAAAAAACATGCTTTTC CTTTGAGAAACTTTCTACATCTCAGCCGAAATGCCTTAATTTCATAAAAT CTTTGAGAAACTTTCTACATCTCAGCCGAAATGCCTTAATTTCATAAAAT -------------------------------------------------- CTTTGAGAAACTTTCCACATCTCAGCCAAAATGCCTTAATTTCATAAAAT AAATGTTACAATACAAAAATCTTTTGTAAAAATATCAACTATATATGAAT AAATGTTACAATACAAAAATCTTTTGTAAAAATATCAACTATATATGAAT -------------------------------------------------- AAATGTTACAATACAAAAATCTTTTGTAAAAATATCAACTATATATGAAT GGGAACAGTCAACACTGGATTGCCATTTTAAGTTTCCAGATTAATACAAA GGGAACAGTCAACACTGGATTGCCATTTTAAGTTTCCAGATTAATACAAA -------------------------------------------------- GGGAATAGTCAACACTGGATTGCCATTTTAAGTTTCCAGATTAATACAAA ATTAGTGTCAATAGTATAGGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGAAGTA ATTAGTGTCAATAGTATAGGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGgAGTA -------------------------------------------------- ATTAGTGTCAATAGTATACGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGGAGTA ATTAGTGTCAATAGTATAGGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGAAGTA ATTAGTGTCAATAGTATAGGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGgAGTA -------------------------------------------------- ATTAGTGTCAATAGTATACGTTAAGCTGAAAACTTTTATAGTCAGGAGTA CGGTGAGACTCAGTTTTACCTATTAAATCAGTTTTATCTATAAATCTGAT tGGTGAGACTCAGTTTTACCTATTAAATCAGTTTTATCTATgAATCTGAT -------------------------------------------------- CGGTGAGACTCAGTTTTACCTATTAAATCAGTTTAATCTGTAAATCTGAT TTTGCTGTAAAATCACGCTAATATTACACGCTTCAAAAAA-CATGCTTTTC TTTGCTGTAAAATCACGCTAATATTACACGCTTCAAAAAA-CATGCTTTTC --------------------------------------------------- TTTGCCGTAAAATCACGCTAATATTACACACTTCAAAAAAACATGCTTTTC CTTTGAGAAACTTTCTACATCTCAGCCGAAATGCCTTAATTTCATAAAAT CTTTGAGAAACTTTCTACATCTCAGCCGAAATGCCTTAATTTCATAAAAT -------------------------------------------------- CTTTGAGAAACTTTCCACATCTCAGCCAAAATGCCTTAATTTCATAAAAT CCAGTGCTAGTATGGGAATGACTTTGATATGCAGTCTCTCACAAAGGAAA CCAGTGCTAGTgTGGGAATGACTTTGATATGCAGTCTCTCACAAAGGAAA -------------------------------------------------- GCAGTGCTAGTGTGGGAATGACTTTGATATGCAGTCTCTCACAAAGGAAA GGTGCTTTTTCCACATTCAGCTTCAAAAATTTGGTCTCGAGGTGTTTCTC GGTGCTTTTTCCACATTCAGCTTCAAAAATTTGGTCTCGAGGTGTTTCTC -------------------------------------------------- GGTGCTTTTTCCACATTCAGCTTCAAAAATTTGGTCTCGAGGTGTTTCTT GGACAATATCGCCAGAAATCTGTCTAGTATTTTACACCTGAATGTGGAGT GGACAATATCGCCAGAAATCTGTCTAGTATTTTACACCTGAATGTGGAGT GGACAATATTGCCAGATGTCTGTCTAGTATTTTACACCTGTAAGTG aatgtgGAGT AAGTCTCTTTCACTAGGGATTTCTCTGTATTCCCCATGTCCTTTGGAAAG AAGTCTCTTTCACTAGGGATTTCTCTGTATTCCCCATGTCCTTTaGAAAG -------------------------------------------------- AAGTCTCTTTCACTAGGGATTTCTCTGTATTCCCCATGTCCTTTaGAAAG CCATTCTTGTTTCTGCTGTTGAGCTTTCCTTAGTGCCTCGAGTCTCTTTT CCATTCTTGTTTCTGCTGTTGAGCTTTCCTTAGTGCCTCGAGTCTCTTTT -------------------------------------------------- CCATTCTTGTTTCTGCTGTTGAGCTTTCCTTAGTGCCTgGAGTCTCTTTT CTTTAATGTGTTCCAATTCATCCTCATCCATCTGATCCAGTTTTTGAATT CTTTAATGTGTTCCAgTTCATCCTCATCCATCTGATCCAGTTTTTGAATT -------------------------------------------------- CTTTAAgGcGTTCCAATTCATCCTCATCCATCTGATCCAGTTTTTGAATT TCAGAATCCAAATGTTCTTCCACCAGTTTGGTAGTCTGAAGCAGCTGATT TCAGAATCCAAATGTTCTTCCACCAGTTTGGTAGTCTGAAGCAGCTGATT AAGTGAAAGAGCAGCAGTTTCAAAAAACAGGTCCACTCCGGCTTTAACCT AAGTGAAAGAGCAGCAGTTTCAAAAAACAGGTCCACTCtGGCTTTAACCT -------------------------------------------------- AAGTGAAAGAGCAGCAGTTTCAAAAgACAcGTCCACTCCGGCTTTtgCCT TGCAGTAGCTGCCAGCGGCTAgggagacatctagtttctagtttaattga TGCAGTAGCTGCCAGtGGCTAGGGAGACATCTAGTTTCTAGTTTAATTGA --------------------------------------TAGTTTAAcTGA TGCAGTAGCTGCCgGCGGCTg tagcaacccttcccaaaaattcaaccgcctttgtaaagctaatgagagac TAGCAACCCTTCCCAAAAATTCAACCGCCTTTGTAAAGCTAATGAGAGAC TAGtA--CCTTCCCAAAAATTCAACCGCCTTTGTAAAGCTAATGAcAGAC cacaagactaggatgatagagaagcctgaattctgctaaggtgtagacat CACAAGACTAGGATGATAGAGAAGCCTGAATTCTGCTAAGGTGTAGACAT -ACAAGACTAGGATGATAGAGAAGCCTGAATTCTGCTAAaGTGTAGACAT aaatgattgccagccattattctggggatcacaagatatccaacttcccc AAATGATTGCCAGCCATTATTCTGGGGATCACAAGATATCCAACTTCCCC AAATGATTGCCAGCCATTATTCTGGGGATCACAAGATATCCAACTTCCCC aattactcctccagataccatcactattgtataacctatgattggccttt AATTACTCCTCCAGATACCATCACTATTGTATAACCTATGATTGGCCTTT AATTACTCCTCCgGATAaCATCACTATTGTATAACCTAcGATTGGCCTTT ggagatatcttttcaggttttttgcatgtcacaaccgatggctccacctg GGAGATgTCTTTTCAGGTTTTTTGCATGTCACAACCGATGGCTCCACCTG GGAGATATCTTTTCAGGTTTTTTGCATGTCACAgCCGATGGCTCCACCTG gacttggtcacggttcctgtggccccagccagaaggggctcagtgaggat GACTTGGTCACaGTTCCTGTGGCCCCAGCCAGAAGGGGCTCAGTGAGGAT GACTTGGcCACaGTTCCTGTGGCCgCAGCCAGAAGGGGCTCAGcGAGGAT gaagaccatttgccacacccctatgattgcgcccccaaccaatcagcagc GAAGACCATTTGCCACACCCCTATGATTGCGCCCCCAACCAATCAGCAGC GAAGACCATTTGCCACACCCCTgTGATTGCGCCCCCAACCAATCAGCAGC aagcacgattgcctagctaccccttcccctaaactatctttgagaaaccc AAGCACGATTGCCTAGCTACCCCTTCCCCTAAACTATCTTTGAGAAACCC AAGCACaATTGCCTAGCTACCgCTTCCCCTAAACTATCTTTGAGAAACCC tagcctttgaatttccagagagatcgatttgagtaataactctgtctccc TAaCCTTTGAATTTCCgGAGAGATCGATTTGAGTAATAACTCTGTCTCCC TAGCCTTTGAATctcttt-------GATTTGAGTAATAACTCTGTCTgCC aagtgacatgatcagcctcgtgtctattaaactctttctttattgcaatg AAGTGACATGATCAGCCTCGTGTCTATTAAACTCTTTCTTTATTGCAATG AcGTGACATGgcCAGCCTtGTGTCTATTAAACTCTTTCTTTATTGCAATG ccgtcatctcagtgaattggtttttgtctgcgcagggggcaggaagaacc CCGTCATCTCAGTGAATTGGTTTTTGTCTGtGCAGGGGGCAGGAAGAACC CtGTCATCTC-GTGAATTGGTTTTTGTCTGtGCAGcaGGCgGGAAGAACC cactgggtggttacaCCTGGGCAGGTGCTGCTTCCCTGAAGGACCAACTA CACTGGGTGGTTACACCTGGGCAGGTGCTGCTTCCCTGAAGGACCAACTA CACTGGGTtGTTACACCTGGGCAGGcGCTGCTTtCCTGAAGGACCAACTA CGCCATGATGAGGAAAAGGGTAGtgtgtgggtacttttcgttctgtccca tGCCATGATGAGGAAAAGGGTAGTGTGTGGGTACTTTTCGTTCTGTCCCA gGCCgTGATGAGGAAA-GGGTAGTGTGTGaGTACTTTTCGTTCTGTCCCA AAGTGAAAGAGCAGCAGTTTCAAAAAACAGGTCCACTCCGGCTTTAACCT AAGTGAAAGAGCAGCAGTTTCAAAAAACAGGTCCACTCtGGCTTTAACCT -------------------------------------------------- AAGTGAAAGAGCAGCAGTTTCAAAAgACAcGTCCACTCCGGCTTTtgCCT TGCAGTAGCTGCCAGCGGCTAgggagacatctagtttctagtttaattga TGCAGTAGCTGCCAGtGGCTAGGGAGACATCTAGTTTCTAGTTTAATTGA --------------------------------------TAGTTTAAcTGA TGCAGTAGCTGCCgGCGGCTg tagcaacccttcccaaaaattcaaccgcctttgtaaagctaatgagagac TAGCAACCCTTCCCAAAAATTCAACCGCCTTTGTAAAGCTAATGAGAGAC TAGtA--CCTTCCCAAAAATTCAACCGCCTTTGTAAAGCTAATGAcAGAC cacaagactaggatgatagagaagcctgaattctgctaaggtgtagacat CACAAGACTAGGATGATAGAGAAGCCTGAATTCTGCTAAGGTGTAGACAT -ACAAGACTAGGATGATAGAGAAGCCTGAATTCTGCTAAaGTGTAGACAT aaatgattgccagccattattctggggatcacaagatatccaacttcccc AAATGATTGCCAGCCATTATTCTGGGGATCACAAGATATCCAACTTCCCC AAATGATTGCCAGCCATTATTCTGGGGATCACAAGATATCCAACTTCCCC aattactcctccagataccatcactattgtataacctatgattggccttt AATTACTCCTCCAGATACCATCACTATTGTATAACCTATGATTGGCCTTT AATTACTCCTCCgGATAaCATCACTATTGTATAACCTAcGATTGGCCTTT ggagatatcttttcaggttttttgcatgtcacaaccgatggctccacctg GGAGATgTCTTTTCAGGTTTTTTGCATGTCACAACCGATGGCTCCACCTG GGAGATATCTTTTCAGGTTTTTTGCATGTCACAgCCGATGGCTCCACCTG gacttggtcacggttcctgtggccccagccagaaggggctcagtgaggat GACTTGGTCACaGTTCCTGTGGCCCCAGCCAGAAGGGGCTCAGTGAGGAT GACTTGGcCACaGTTCCTGTGGCCgCAGCCAGAAGGGGCTCAGcGAGGAT gaagaccatttgccacacccctatgattgcgcccccaaccaatcagcagc GAAGACCATTTGCCACACCCCTATGATTGCGCCCCCAACCAATCAGCAGC GAAGACCATTTGCCACACCCCTgTGATTGCGCCCCCAACCAATCAGCAGC aagcacgattgcctagctaccccttcccctaaactatctttgagaaaccc AAGCACGATTGCCTAGCTACCCCTTCCCCTAAACTATCTTTGAGAAACCC AAGCACaATTGCCTAGCTACCgCTTCCCCTAAACTATCTTTGAGAAACCC tagcctttgaatttccagagagatcgatttgagtaataactctgtctccc TAaCCTTTGAATTTCCgGAGAGATCGATTTGAGTAATAACTCTGTCTCCC TAGCCTTTGAATctcttt-------GATTTGAGTAATAACTCTGTCTgCC aagtgacatgatcagcctcgtgtctattaaactctttctttattgcaatg AAGTGACATGATCAGCCTCGTGTCTATTAAACTCTTTCTTTATTGCAATG AcGTGACATGgcCAGCCTtGTGTCTATTAAACTCTTTCTTTATTGCAATG ccgtcatctcagtgaattggtttttgtctgcgcagggggcaggaagaacc CCGTCATCTCAGTGAATTGGTTTTTGTCTGtGCAGGGGGCAGGAAGAACC CtGTCATCTC-GTGAATTGGTTTTTGTCTGtGCAGcaGGCgGGAAGAACC cactgggtggttacaCCTGGGCAGGTGCTGCTTCCCTGAAGGACCAACTA CACTGGGTGGTTACACCTGGGCAGGTGCTGCTTCCCTGAAGGACCAACTA CACTGGGTtGTTACACCTGGGCAGGcGCTGCTTtCCTGAAGGACCAACTA aattactcctccagataccatcactattgtataacctatgattggccttt AATTACTCCTCCAGATACCATCACTATTGTATAACCTATGATTGGCCTTT AATTACTCCTCCgGATAaCATCACTATTGTATAACCTAcGATTGGCCTTT ggagatatcttttcaggttttttgcatgtcacaaccgatggctccacctg GGAGATgTCTTTTCAGGTTTTTTGCATGTCACAACCGATGGCTCCACCTG GGAGATATCTTTTCAGGTTTTTTGCATGTCACAgCCGATGGCTCCACCTG gacttggtcacggttcctgtggccccagccagaaggggctcagtgaggat GACTTGGTCACaGTTCCTGTGGCCCCAGCCAGAAGGGGCTCAGTGAGGAT GACTTGGcCACaGTTCCTGTGGCCgCAGCCAGAAGGGGCTCAGcGAGGAT tagcctttgaatttccagagagatcgatttgagtaataactctgtctccc TAaCCTTTGAATTTCCgGAGAGATCGATTTGAGTAATAACTCTGTCTCCC TAGCCTTTGAATctcttt-------GATTTGAGTAATAACTCTGTCTgCC ccgtcatctcagtgaattggtttttgtctgcgcagggggcaggaagaacc CCGTCATCTCAGTGAATTGGTTTTTGTCTGtGCAGGGGGCAGGAAGAACC CtGTCATCTC-GTGAATTGGTTTTTGTCTGtGCAGcaGGCgGGAAGAACC CCAGATCCACTTTGCTCCCT CCAGATCCACTTTGCTCCCT CCAGATCCACTTTGCTCCCT CCAGATCCACTTTGCTCCCT chr12:37804289-37804455 Alignment Human, chimp, rhesus, MER41B consensus, donor tcaaggtatctgcTTGCAGCAGATGGTTTGAA---------------------TCATGGAAAATGcagagg TCAAGGTATCTGCTTGCAGCAGATGGTTTGAA---------------------TCATGGAAAATGCAGAGG TCAAGGTATCTGCTTGCAGCAGATGGTTTGAAccattgattttcaatgcattt----------TGCAGAGG cagagg catttgaaccagagcaactccatcttgaatagagactgggtaaaataagg CATTTGAACCAGAGCAACTCCATCTTGAATAGAGACTGGGTAAAATAAGG tATTTGAACCAGAGCAACTCCATCTTGAATAGAGgCTGGGTAAAATAAGG cgtttgaaccagagcaactccatcttgaataggcgctgggtaaaatragg ctgagacctgctgggctgcattcccaggaagttag-gcattcttactcaca CTGAGACCTGCTGGGCTGCATTCCCAGGAAGTTAG-GCATTCTTACTCACA CTGAaACCTGCTGGGCTaCATTCCCAGGAAGTTAa-GCATTCTTACTCACA ctgaracctactgggctgcattcccagacggttaaggcattctaagtcaca ggatgagataggagatcagcaaaagatacaggtcaggaagac--tgctgata GGATGAGATAGGAGATCAGCAcAAGATACAGGTCAcGAAGAC--TGCTGATA GGATGAGATAGGAGATCAGCAcAAGATACAGGTCAcaAAGAC--TGCTGATA ggatgagataggaggtcggcacaagatacaggtcataaagaccttgctgata aaacaggatgaggtaaagaaggcatctgaaaccactgaaggc-aagatggc AAACAGGATGcGGTAAAGAAGGCATCTGAAACCACTGAAGGC-AAGATGGt AAACAGGATGcGGTgAAGAAGaCATCTGAAACtACTGAAGGC-AAGATGGt aaacaggttgcagtaaagaagccggcyaaaacccaccaaaaccaagatggc gataaaaagtgttttctagtcatcctcactgctcattatatgttaattat GATAAAAAGTGTTTTCTAGTCATCCTCACTGCTCATTATATGcTAATTAT GATAAAAAGTGTTTTCTgGTtgTCCTCACTGtTCATTATATGTTAATTAT cacgagagtgacc-tctggtcgtcctcactgctcattatatgytaattat aatgcattagcatgctaaaagtcactcccaccagcaccatgacagtttac AATGCATTAGCATGCTAAAAGTCACTCCCACCAGCACCATGACAGTTTAC AATGCATTAGCATatTAAAAGTCACTCCCACCAGCACCATGACAGTTTAC aatgcattagcatgctaaaagacactcccaccagcaccatgacagtttac aaatgccatggcaatgttagaaagttaccctatatggtctaaaaagagga AAATGCCATGGCAATGTTAGAAAGTTACCCTATAcGGTCTAAAAAGAGGA AAATGCCATGGCAATGTTAGAAAGTTACCCTATATGtTCTAAAAAGAGGA aaatgccatggcaacgtcaggaagttaccctatatggtctaaaaagggga gaaactctcactttcaggaaatctccacccctttcctggaaaactcatgc GgAACTCTCACTTTCAGGAAATCTCCACCCCTTTCCTGGAAAACTCATGC GgAACcCTCACTTTCAGGAAATCcCCACtCCTTTCCTGGAAAACTCATGg ggaaccctcagttccgggaattgcccgcccctttcctkgaaaaytcatga ataatccatgccttgtttagcacataatcaagaaataactgtaagtattc ATAATCCATGCCTTGTTTAGCAtATAATCAAGAAATAACTGTAAGTATTC ATAATCCATGCCTTGTTTAGCACATAATCAAGAAATAACTaTAAGTATTC ataatccaccccttgtttagcatataatcaagaaataaccataaaaatrg ctagtcgtgcagcccatgctgctgctctgtctatggaataatcattcttt tTAGTCGTGCAGCCCATGCTGCTGCTCTGTCTATGGAATAATCATTCTTT tTAGTCGaGaAGCCCATaCTGCTGCTCTGTCTATGGAATAATCATTCTTT gcaacca-gcagccctcggggctgctctgtctatggagtagccattCttt ttttttttttttttcAAATTTTGACTCATTTATTGAATTAAAATTATACT TTTTTTTTTT----CAAATTTTGACTCATTTATTGAATTAAAATTATACT gataaaaagtgttttctagtcatcctcactgctcattatatgttaattat GATAAAAAGTGTTTTCTAGTCATCCTCACTGCTCATTATATGcTAATTAT GATAAAAAGTGTTTTCTgGTtgTCCTCACTGtTCATTATATGTTAATTAT cacgagagtgacc-tctggtcgtcctcactgctcattatatgytaattat aatgcattagcatgctaaaagtcactcccaccagcaccatgacagtttac AATGCATTAGCATGCTAAAAGTCACTCCCACCAGCACCATGACAGTTTAC AATGCATTAGCATatTAAAAGTCACTCCCACCAGCACCATGACAGTTTAC aatgcattagcatgctaaaagacactcccaccagcaccatgacagtttac aaatgccatggcaatgttagaaagttaccctatatggtctaaaaagagga AAATGCCATGGCAATGTTAGAAAGTTACCCTATAcGGTCTAAAAAGAGGA AAATGCCATGGCAATGTTAGAAAGTTACCCTATATGtTCTAAAAAGAGGA aaatgccatggcaacgtcaggaagttaccctatatggtctaaaaagggga ACGTATAAAACAGCAATCTATATGCAG--TGATTTAATGCATCATAATATAT AtGTATAAAACAGCAATCTATATGCAG--TGATTTAATGCATCATAATATAT ---------------------------------------------------- ---------------------------------------------------- ATGTATAAAACAGCAATCTATATGCAGAGTGATTTAATGCA---TAATATAT ACATTTATCTTTACAAAGTCAGGATGCAAGTTCCAATGATTATGACTATA ACATTTATCTTTACAAAGTCAGGATGCAAGTTCCAATGATTATGACTATA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACATTTATATTTACAA-TACAGGATGCAAGTTCCAATGACTATGACTATA AAATTTATATTAAACATTTCCATAAGTGACTTCggaataatcatcctttt AAATTTATATTAAACATTTCCATAAGTGACTTCGGAATAATCATtCTTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAATTTATATTAAACATTTCCATAAGTGA attgctttactttctt--taaacttgctttcactttactctgtggacttgac ATTGCTTTACTTTCTT--TAAACTTGCTTTCACTTTACTCTGTGGACTTGAC ATTGCTTTACTTTCTT--TAAACTTGCTTTCACTTTACTCTaTGGAgcTGAC attcctttactttcttaataaacttgctttcactttactctrtggactcgcc ccaaattctttcttgtgcaaggtccaagaatgctttcgtgaggtgtggat CCAAATTCTTTCTTGTGCAAGGTCCAAGAATGCTTTCGTGgGGTGTGGAT CCAAATTCcTTCTTGTGCAAGGTCCAAGAAcGCTTTCtTGtGGTGTGGAT ctgaattctttcttgcacragatccaagaaccctctcttggggtctggat tgcgtcccgtttctggtaacaTcttgactagaaaaggctctgcctcta TGCGTCCCcTTTCTGGTAACATCTTGACTAGAAAAGGCTCTGCCTCTA TGtGTCCCcTTTCTGGTAACATCTTGACTAGAAAAGGtTCTGCC cgggacccctttcttgtaaca ACGTATAAAACAGCAATCTATATGCAG--TGATTTAATGCATCATAATATAT AtGTATAAAACAGCAATCTATATGCAG--TGATTTAATGCATCATAATATAT ---------------------------------------------------- ---------------------------------------------------- ATGTATAAAACAGCAATCTATATGCAGAGTGATTTAATGCA---TAATATAT ACATTTATCTTTACAAAGTCAGGATGCAAGTTCCAATGATTATGACTATA ACATTTATCTTTACAAAGTCAGGATGCAAGTTCCAATGATTATGACTATA -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ACATTTATATTTACAA-TACAGGATGCAAGTTCCAATGACTATGACTATA AAATTTATATTAAACATTTCCATAAGTGACTTCggaataatcatcctttt AAATTTATATTAAACATTTCCATAAGTGACTTCGGAATAATCATtCTTTT -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- AAATTTATATTAAACATTTCCATAAGTGA attgctttactttctt--taaacttgctttcactttactctgtggacttgac ATTGCTTTACTTTCTT--TAAACTTGCTTTCACTTTACTCTGTGGACTTGAC ATTGCTTTACTTTCTT--TAAACTTGCTTTCACTTTACTCTaTGGAgcTGAC attcctttactttcttaataaacttgctttcactttactctrtggactcgcc tgcgtcccgtttctggtaacaTcttgactagaaaaggctctgcctcta TGCGTCCCcTTTCTGGTAACATCTTGACTAGAAAAGGCTCTGCCTCTA TGtGTCCCcTTTCTGGTAACATCTTGACTAGAAAAGGtTCTGCC cgggacccctttcttgtaaca chr14:28665689-28665837 Alignment Human, chimp, rhesus, MER45B consensus, donor GTAGCACATCAAAAGTCTTGCTCAATATCCACACATGGGTTACCTGAAGG GTAGCACATCAAAAGTCTTGCTCAATATCCACACATGGGTTACCTGAAGG GTAGCACATCAAAAGTCTTGtTCAATATCCACACATGGGTTACCTGAAGG AGAAAGCACAGAGTATGGTGAGTAGTAAAACTAAGGAGGGTGCTGTGAAA AGAAAGCACAGAGTATGGTGAGTAGTAAAACTAAGGAGGGTGCTGTGAAt AGAAAGCACAGAGTATGGTGAGTAGTAAAACTAAGGAGGGTGctgtgaaa ---------------------------------------------- ---------------------------------------------- agcacagagcatggtgagtatcaaaaccaaggagggtcCTGTGAAA AGCCATTTGGTTtcagaaaggccttgcacttggtttaacgctttgttgtt- AGCCATTTGGTTTCAGAAAGGCCTTGCACTTGGTTTAACGCTTTGTTGTT- AGCtATTTGGTTTCAGAAAGGCCTTGCAtTTGGccTAAtGCTTTGTTGTTg ccatcttgaaga-ccataattattttatcttggaatttgtaattcgtaggt CCATCTTGAAGAaCCATAATTATTTTATCTTGGAATTTGTAATTCGTAGGT CCATCTTGAAGA-tCtTAATTATTTTgTCTTtGAgTTTGTAAcTtGTAGGT gaagttcagtgagacaatataatacatgagtgagcagtagcggtatgtgc GAAGTTCAGTGAGACAATATAATACATGAGTGAGCAGTAGCGGTATGTGC GAAGTTCAGTGAGACA--------------TGAGCAGTAGtGGTATGTGC catatgtgtgttcattgccattccttgctgcatggtcacacatagcattt CATATGTGTGTTCATTGCCATTCCTTGCTGCATGGTCACACATAGCATTT CAcATGTGTGTTCATTGCCATTaCTTGCTGCATGGTCACAtAcAGCATTT ccagtgtctcatgaactatatacagaattccagtggtcccatatcacatg CCAGTGTCTCATGAACTATATACAGAATTCCAGTGGTCCCATATCACATG CCAGTGTCcCATGAACTATATACAGAATTCtAGTGGTCCCATATCACATG agagtttagcaagactcaaagttagtacaaagtgttttgcatctatgact AGAGTTTAGCAAGACTCAAAGTTAGTACAAAGTGTTTTGCATCTATGACT AGAGTTTAGCAAGACTCAAAGTTAGTAaAAAGTGTTTTGCAcCTATGACT gagtgagggcactggcagctctgagaagctgagctttccctcagaaacgg GAGTGAGGGCACTGGCAGCTCTGAGAAGCTGAGCTTTCCCTCAGAAgCGG GAGTGAGGGCACTGGCAGCTCTGAGAAGCTGAGCTTTCCaTtgGAAAtGG aatttgggtcaaatgaaagaaggcagtg---ttttaagaaGTAGCTCTTGACT AATTTGGGTCAAATGAAAGAAGGCAGTG---TTTTAAGAAGTAGCTCcTGACT AATTTGGGTCAAATGAAAGAAGGCAGTGgagTTTTAAGAA------------- tcgaacgcagaaagaaggcaatggcattctaagaa------------- GTAGCTCCTGACT CTTAGGGATGGATTTTGAGGAAAAAACAAGACTAAACAAAAACATGTAGC CTTAGGGATGGATTTTGAGGAAAAAACAAGACTAAACAAAAACgTGTAGC -------------------------------------------------- CTTAGGGATGGATTTTGAGGAAAAAACAAGACTAAACAAAAACATGTAGC TCCCTATGTTTTCTCTCTAGGTTGTTGGACTGAAATATGCATTTTAGCTT TCCCTATGTTTTCTCTCTAGGTTGTTGGACTGAAATATGCATTTTAGCTc -------------------------------------------------- TCCCTATTTCTTCTCTCTAGGTTGTTGGACTGAAATATGCATTTTAGCTT TGTGTGTTTCTAAAATAAACATTTCTAAAATTTACAGtaaaaaaaa--gcat--- AGCCATTTGGTTtcagaaaggccttgcacttggtttaacgctttgttgtt- AGCCATTTGGTTTCAGAAAGGCCTTGCACTTGGTTTAACGCTTTGTTGTT- AGCtATTTGGTTTCAGAAAGGCCTTGCAtTTGGccTAAtGCTTTGTTGTTg ccatcttgaaga-ccataattattttatcttggaatttgtaattcgtaggt CCATCTTGAAGAaCCATAATTATTTTATCTTGGAATTTGTAATTCGTAGGT CCATCTTGAAGA-tCtTAATTATTTTgTCTTtGAgTTTGTAAcTtGTAGGT gaagttcagtgagacaatataatacatgagtgagcagtagcggtatgtgc GAAGTTCAGTGAGACAATATAATACATGAGTGAGCAGTAGCGGTATGTGC GAAGTTCAGTGAGACA--------------TGAGCAGTAGtGGTATGTGC catatgtgtgttcattgccattccttgctgcatggtcacacatagcattt CATATGTGTGTTCATTGCCATTCCTTGCTGCATGGTCACACATAGCATTT CAcATGTGTGTTCATTGCCATTaCTTGCTGCATGGTCACAtAcAGCATTT agagtttagcaagactcaaagttagtacaaagtgttttgcatctatgact AGAGTTTAGCAAGACTCAAAGTTAGTACAAAGTGTTTTGCATCTATGACT AGAGTTTAGCAAGACTCAAAGTTAGTAaAAAGTGTTTTGCAcCTATGACT TGTGTGTTTCTAAAATAAACATTTCTAAAATTTACAGTAA aatcaaagaatcctatcattttctttcttacttatgtaacttgtctgtat AATCAAAGAATCCTATCATTTTCTTTCTTACTTATGTAACTTGTCTGTAT AATCAAAGAAcCCTATCATTTTCTTTCTTACTTATGTAACTTGTCTGTAT gaccaaggaaccctatcatatcctttcttactcgtgttacttccctgtat taaccaaccacttttaatgaaaatgatggcatagaa----agggaaagacagga TAACCAACCACTTTTAATGAAAATGATGGCATAGAA----AGGGAAAGACAGGA TAACCAACCACTTTTAtTGAAAATGATGtCATAGAA----AGGGAAAGAtAGGA tagccaaccacttacgctgaaaatgatgacatagaaggaaagggaaagataggg taacccatatctccttttcctttcagcccaccttta----tgagtaagccaaag TAACCCATATCTCCTTTTCCTTTCAGCCCACCTTTA----TGAGTAAGCCAAAG TAtCCCATATaTCCTTTTCCTTTCAGCCCACCTTTA----TGAGTAAGCCAAAG caacccatagttccttttcctttcagtccttccttactcatcagtaagccgaag atagagaatgtcggtggaatgcaagcacagcaaaacgtaaaataaaaaca ATAGAGAATGTCGGTGGAATGCAAGCACAaCAAAACGTAAAATAAAAACA ATAGAGAATGTCaGTGGAATGCAAGCAtAGCAAAAtGTAAAATAAAAACA gtagagagtgttggtagaatgtgcgcgtatcaagaagtgaaataaaaaca tttgagttggttttatgcagg-ttttgactgtaatggtaagaatgaaacat TTTGAcTTGGTTTTATGCAGG-TTTTGACTGTAATGGTAAGAATGAAACAT aTTGAGTTGGTTTTATGCAGa-TTTcGACTGTAATGGTAAGAAcGAAACAc gttgagttagttttgtgcagcgtttccactgttctggtaagaacgaaatac acatacaagtactagctatgaactgtgcagtttcagtaatgttgcactag ACATACAAGTACTAGCTATGAACTGTGCAGTTTCAGTAATGTTGCACTAG ACAcgCAAGTACTAGCTATGAACTGTGCAGTTTCAGTAATGTTGCACTAG atatgcatgtacgagctacgaa ttaagtgtgcttgtatttgtatttaaagctggcattcattgcacaatatg TTAAGTGTGCTTGTATTTGTATTTAAAGCTGGCATTaCACAATATgaatG TTAAGTGTGCTTaTATTTGTATTTAAAaCTGGCATTaCACAATATG---- aacatgaatggtaaacacttgttaccaatttaattttttaaatttttgtt AACATGAATGGTAAACACTTGTTACCAATTTAATTTTTTAAATTTTTGTT AAgATGAATGGTAAACACTaGTTACCA-------TTTTTTtatttgtaTT tgcttagaatggcattaaatagtaaatctaaagcaaaaaggcttttcatt TGCTTAGAATGaCATTAAATAGTAAATCTgAAGCAAAAAGGCTTTTCATT TGCTTAGAAgGagATTAAATAGTAAATCTgAAaCAAAAAGGCTTTTCATT ttcattttgcatttagccctacaaattacatatctagccttAGATGGCGG TTCATTTTGCATTTAGCCCTACAAATTACATATCTAGCCTTAGATGGCGG TTCATTTTGCATTTAGCCCTACAAATTAaATATCTAGtCTTAGATGGtGG ACCATGTAATCTGATTTGGGACAGTAAGATTGATGATAATGTTTGCTACG ACCATGTAATCTGATTTGGGACAGTAAGATTGATGATAATGTTTGCTACG ACCATGTAATCcGATTTGGGACAGTAAGATTGATGATAATGTTTGCTACG AGCCACAAGGAAAAATGGTCCTTTG AGCCACAAGGAAAAATGtTCCTTTG AGCCACAAGGAAAAATGtTCCTTTG TGTGTGTTTCTAAAATAAACATTTCTAAAATTTACAGTAA aatcaaagaatcctatcattttctttcttacttatgtaacttgtctgtat AATCAAAGAATCCTATCATTTTCTTTCTTACTTATGTAACTTGTCTGTAT AATCAAAGAAcCCTATCATTTTCTTTCTTACTTATGTAACTTGTCTGTAT gaccaaggaaccctatcatatcctttcttactcgtgttacttccctgtat taaccaaccacttttaatgaaaatgatggcatagaa----agggaaagacagga TAACCAACCACTTTTAATGAAAATGATGGCATAGAA----AGGGAAAGACAGGA TAACCAACCACTTTTAtTGAAAATGATGtCATAGAA----AGGGAAAGAtAGGA tagccaaccacttacgctgaaaatgatgacatagaaggaaagggaaagataggg taacccatatctccttttcctttcagcccaccttta----tgagtaagccaaag TAACCCATATCTCCTTTTCCTTTCAGCCCACCTTTA----TGAGTAAGCCAAAG TAtCCCATATaTCCTTTTCCTTTCAGCCCACCTTTA----TGAGTAAGCCAAAG caacccatagttccttttcctttcagtccttccttactcatcagtaagccgaag atagagaatgtcggtggaatgcaagcacagcaaaacgtaaaataaaaaca ATAGAGAATGTCGGTGGAATGCAAGCACAaCAAAACGTAAAATAAAAACA ATAGAGAATGTCaGTGGAATGCAAGCAtAGCAAAAtGTAAAATAAAAACA gtagagagtgttggtagaatgtgcgcgtatcaagaagtgaaataaaaaca tttgagttggttttatgcagg-ttttgactgtaatggtaagaatgaaacat TTTGAcTTGGTTTTATGCAGG-TTTTGACTGTAATGGTAAGAATGAAACAT aTTGAGTTGGTTTTATGCAGa-TTTcGACTGTAATGGTAAGAAcGAAACAc gttgagttagttttgtgcagcgtttccactgttctggtaagaacgaaatac acatacaagtactagctatgaactgtgcagtttcagtaatgttgcactag ACATACAAGTACTAGCTATGAACTGTGCAGTTTCAGTAATGTTGCACTAG ACAcgCAAGTACTAGCTATGAACTGTGCAGTTTCAGTAATGTTGCACTAG atatgcatgtacgagctacgaa ttaagtgtgcttgtatttgtatttaaagctggcattcattgcacaatatg TTAAGTGTGCTTGTATTTGTATTTAAAGCTGGCATTaCACAATATgaatG TTAAGTGTGCTTaTATTTGTATTTAAAaCTGGCATTaCACAATATG---- aacatgaatggtaaacacttgttaccaatttaattttttaaatttttgtt AACATGAATGGTAAACACTTGTTACCAATTTAATTTTTTAAATTTTTGTT AAgATGAATGGTAAACACTaGTTACCA-------TTTTTTtatttgtaTT tgcttagaatggcattaaatagtaaatctaaagcaaaaaggcttttcatt TGCTTAGAATGaCATTAAATAGTAAATCTgAAGCAAAAAGGCTTTTCATT TGCTTAGAAgGagATTAAATAGTAAATCTgAAaCAAAAAGGCTTTTCATT ttcattttgcatttagccctacaaattacatatctagccttAGATGGCGG TTCATTTTGCATTTAGCCCTACAAATTACATATCTAGCCTTAGATGGCGG TTCATTTTGCATTTAGCCCTACAAATTAaATATCTAGtCTTAGATGGtGG ACCATGTAATCTGATTTGGGACAGTAAGATTGATGATAATGTTTGCTACG ACCATGTAATCTGATTTGGGACAGTAAGATTGATGATAATGTTTGCTACG ACCATGTAATCcGATTTGGGACAGTAAGATTGATGATAATGTTTGCTACG AGCCACAAGGAAAAATGGTCCTTTG AGCCACAAGGAAAAATGtTCCTTTG AGCCACAAGGAAAAATGtTCCTTTG TGTGTGTTTCTAAAATAAACATTTCTAAAATTTACAGTAA tttgagttggttttatgcagg-ttttgactgtaatggtaagaatgaaacat TTTGAcTTGGTTTTATGCAGG-TTTTGACTGTAATGGTAAGAATGAAACAT aTTGAGTTGGTTTTATGCAGa-TTTcGACTGTAATGGTAAGAAcGAAACAc gttgagttagttttgtgcagcgtttccactgttctggtaagaacgaaatac acatacaagtactagctatgaactgtgcagtttcagtaatgttgcactag ACATACAAGTACTAGCTATGAACTGTGCAGTTTCAGTAATGTTGCACTAG ACAcgCAAGTACTAGCTATGAACTGTGCAGTTTCAGTAATGTTGCACTAG atatgcatgtacgagctacgaa ttaagtgtgcttgtatttgtatttaaagctggcattcattgcacaatatg TTAAGTGTGCTTGTATTTGTATTTAAAGCTGGCATTaCACAATATgaatG TTAAGTGTGCTTaTATTTGTATTTAAAaCTGGCATTaCACAATATG---- aacatgaatggtaaacacttgttaccaatttaattttttaaatttttgtt AACATGAATGGTAAACACTTGTTACCAATTTAATTTTTTAAATTTTTGTT AAgATGAATGGTAAACACTaGTTACCA-------TTTTTTtatttgtaTT chr1:100451345-100452114 Alignment Human, chimp, rhesus, MIRb consensus, donor cctgaaggtaatgaaagggaaccactgaaaagaatcagagaatattacag CCTGAAGGTAATGAAAGGGAACCACTGAAAAGAATCAGAGAATATTACAa CCTaAAGGcAATGAAAGGGAACCACTGAAAAGAATCAGAGAATATTACAa taatttgatttacggaagaccagtcttggtgcagtgtagagaaaggactg TAATTTGATTTACaGAAGgCCAGTCTTGGTGCAGTGTAGAGAAAGGACTG TAATTTGATTTACaGAAGACCAGTCTTGGTGCAGTGTAGAGAAAGGACTG gaCATGTTGGCATTACAGACATCagtatgtccttctgagtaaaacagacc aACATGcTGGCATTACAGACATCAGTATGTCCTTCTGAGTAAAACAGACC aACATGcTcGCATTAgAGACATCAGgATGTCCTTCaGAGTAgAACAGACC agaacctgaaagagcttctccacctgttagctgtaagtccttaacaagtt AGAACCTGAAAGAGCTTCTCCACCTGTTAGCTGTAAGTCCTTAACAAGTT AGAAtCTGAAAGAGCTTCTCCACCTGTTAGCTaTAAGTCCTTAACAAGTT caagtc tctcaacctctctgagccccaatttccttaaatggaaagtggagacagta TCTCAACCTCTCTGAGCCCCAATTTCCTTAAATGGAAAGTGGAGACAGTA TCTCAACCTCTCTGAGCCCCAATTTCCTTAAATGGAAAGTGGgGACAGTA acttaacctctctgagcctcagtttcctcatctgtaaaatggggataata atatttacatgtcagggttactctgagaattaa--gagataatgGGCCCTGC ATATTTACATGTCAGGGTTACTCTGAGAATTAA--GAGATAATGGGCCCTGC ATATTTACATGTCAGGGTTACT-TGAGAATTAA--GAGATAATG-------- atacctacctcgcagggttgttgtgaggattaaatgagataatg-------- GCCCcGC CCCGCGTCTGCCTCAGAGGGGCCCGAGCCACCCGGGGCGTGCGCCGCGTC CCCGCGTCTGCCTCAGAGGGGCCCGAGCCACCCGGtGCGTGCGCCGCGTC -------------------------------------------------- CCCGCGTCTGCCTCAGAGGGGCCCGAGCCACCCGGTcCG----CCGCGTC... cttatttttgtacattttgtcaaagatcagttggttgtaagtatttggct CTTATTTTTGTACgTTTTGTCAAAGATCAGTTGGTTGTAAGTATTTGGCT taTATTTTTGTAtgTTTTGTCAAAGATCcaTTGGTTGTAAGTATTTGGCT ttatttctgggttctctattctgttcaattggtccatgtatccactttta TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAATTGGTCCATGTATCCACTTTTA TTATTTCTGGGTTCTCTATTCTGTTCAgTTGGTCCATGTATCCACTTTTA taccagtaccatgctgttttggttaccatagcctcgtagtataattataa TACCAGTACCATGCTGTTTTGGTTACCATAGCCTCGTAGTATAATTATAA cACCAacACCATGCTGTTTTGGTTACtgTAGCCTCGTAGTATAATTATgA tttgaaattaggtaatgtgatgcctccagatttgttctttttgcttaggg TTTGAAATTAGGTAATaTGATGCCTCCAGATTTGTTCTTTTTGCTTAGGG TTTGAAATTAGGTAATGTGATGCCTttgGAcTTGTTCTTTTTGCTTAGGa ttgctttggttactcaagcttttttttttttatt---------------ccatatgaattttagg TTGCTTTGGTTACTCAAGCTTTTTTTTTTT-ATT---------------CCATATGAATTTTAGG ttgttttggtaactcaggctctttttttttttttTTTTTTTTTTTTATTCCATATGAATTTTAGG atttttttctaatttt-at--gaaaaatgatgtgagtattttctttcttactt ATTTTTTTtCTAATTTTAT--GAAAAATGATGTATTTTCTTTCTT----ACTT ATTTTTTTtCTAATTTTATtaGAAAAATGATGTGAGTATTTTCTT----cCTT tttttttttttttctattttttgagatggagtttcactcttgtcgcccag TTTTTTTTTTTT-CTATTTTTTGAGATGGAGTTTCACTCTTGTCGCCCAG TTTCTttccccctcTTTTTa--GAGAcGGAGTTcCACTgTTGTtGCCCAG gctggagtgcaatggcgtgatctcagctcac GCTGGAGTGCAATGGCGTGATCTCgGCTCAC GCTGGAGTaCAATGGCGTGATCTCAGCTCAC CCCGCCGGGGCCGACAGAGCCGA---GCCGGGCCGCCATGGACCACAAGACTC CCCGCCGGGGCCGACAGAGCCaA---GCCGGGCCGCCATGGACCACAAGACTC ----------------------------------------------------- CCCGCCGGGGCCGACcGAGCCGA...GCCGGGCCGCCATGGACCACAAGcCgC TGCTGCAGGAGCGGCCGCCCGCCTACAACCTGGAGGCCGGCCAGGGCGAC TGCTGCAGGAGCGGCCGCCCGCCTACAACCTGGAGGCCGGCCAGGGCGAC -------------------------------------------------- TGCTGCAGGAGCGGCCGCCCGCCTACAACCTGGAGGCCGGCCAGGGCGAC TACGCGTGAGGCCCGCACGGCTACGGCGCCATCCCCGCCGCGCCCCCGCA TACGCGTGcGGCCCGCACGGCTACGGCGCCATCCCCGCCGCGCCCCgGCA -------------------------------------------------- TACGCGTGcGGCCCGCACGGCTACGGCGCCATCCCCGCCGCGCCCCCGCc GCCGCCCTACTCCTACCTCGTCACACGGACACCCACCCACCATCCCAGGG GCCGCCCTACTCCTACCTCGTCACACGGACACCCACCCACCATCCCAGGG -------------------------------------------------- GCCGCCCTACcCCTACCTCGTCACA...--ACCCACCCACCATCCCAGGG TCTACAACATCCACAGCTGGACCGTCATCCGCTATCCTACCAACTCTATC TCTACAACATCCACAGCcaGACCGTCAcCCGCTATCCTACCAACTCTgTC -------------------------------------------------- TCTACAACATCCACAGCcGGACCGTCAcCCGCTATCCTgCCAACTCTATC GTGGTCGTGGGAGGCTGTCCCGTCTGCAGGGTCGGGGGGCTGCAGGACTG GTGGTgGTGGGAGGCTGTCCCGTCTGCAGGGTCGGGGGGCTGCAGGACTG Alignment Human, chimp, rhesus, MIRb consensus, donor cctgaaggtaatgaaagggaaccactgaaaagaatcagagaatattacag CCTGAAGGTAATGAAAGGGAACCACTGAAAAGAATCAGAGAATATTACAa CCTaAAGGcAATGAAAGGGAACCACTGAAAAGAATCAGAGAATATTACAa taatttgatttacggaagaccagtcttggtgcagtgtagagaaaggactg TAATTTGATTTACaGAAGgCCAGTCTTGGTGCAGTGTAGAGAAAGGACTG TAATTTGATTTACaGAAGACCAGTCTTGGTGCAGTGTAGAGAAAGGACTG gaCATGTTGGCATTACAGACATCagtatgtccttctgagtaaaacagacc aACATGcTGGCATTACAGACATCAGTATGTCCTTCTGAGTAAAACAGACC aACATGcTcGCATTAgAGACATCAGgATGTCCTTCaGAGTAgAACAGACC agaacctgaaagagcttctccacctgttagctgtaagtccttaacaagtt AGAACCTGAAAGAGCTTCTCCACCTGTTAGCTGTAAGTCCTTAACAAGTT AGAAtCTGAAAGAGCTTCTCCACCTGTTAGCTaTAAGTCCTTAACAAGTT caagtc TCTACAACATCCACAGCTGGACCGTCATCCGCTATCCTACCAACTCTATC TCTACAACATCCACAGCcaGACCGTCAcCCGCTATCCTACCAACTCTgTC -------------------------------------------------- TCTACAACATCCACAGCcGGACCGTCAcCCGCTATCCTgCCAACTCTATC GTGGTCGTGGGAGGCTGTCCCGTCTGCAGGGTCGGGGGGCTGCAGGACTG GTGGTgGTGGGAGGCTGTCCCGTCTGCAGGGTCGGGGGGCTGCAGGACTG -------------------------------------------------- GTGGTCGTaGGAGGCTGTCCtGTCTGCAGG CTGCAGGGTTGGGGTGCTGGAGGACTG CTTCACCTTCCTGGGCATCTTCCTGGCCATCATCCTGTTCCCCTTTGGGT CTTCACCTTCCTGGGCATCTTCCTGGCCATCATCCTGTTCCCCTTTGGGT -------------------------------------------------- CTTCACCTTCCTGGGCATCTTCCTGGCCATCATCCTCTTCCCCTTTGGGT TCATTTGCTGTTTTGCCTTGAGGGAGCGAAGATGCCCCAACTGTGGAGCC TCATcTGCTGTTTTGCCTTGAGGaAGCGAAGATGCCCCAACTGTGGAGCC -------------------------------------------------- TCATTTGCTGTTTTGCCTTGAGGAAGCGACGATGCCCCAACTGTGGAGCC ACCTTCGCTTAAAGGGAACACCAGGCTCGGCCTTTCCTACACCCAGCTCT ACCTTCGCTTAAAGGGAACACCAGGaTCGGC-TTTCCTACACCCAGCTCT -------------------------------------------------- ACCTTCGCTTAAAGGGAACACCAGGCCCGGC-TTTCCTACACCCAGCTCT CTTTTTCTAATGTAAATGTTGTGTTCAATAGTTTTATTTGATTAAGCTTC CTTTTTCTAATGT------TGTGTTCAATAGTTTTATTTGATTAAGCTTC -------------------------------------------------- CTTTTTCTAATGTAAATGTTGTGTACAATAATTTTATTTGATTAAGCTTC AGGACTGTTTTGTAAAGCGAGGTGGGACCGATGTGGCACACGCCAGCTGC AGGACTGTTTTGTAAAGCGAGGTGGGACCGATGTGGCACACGCCAGCTGC -------------------------------------------------- AGGACTGTTTTGTAAAGCGAGGTGGGACCGATGTGGCACACGCCAGCTGC GGTTTCCCGGAGCGTGGAGAGGCAGCGCTGCTGCTCCTGCCCCAGGCTCA GGTTTCCCGGAGCGTGGAGAGGCAGCGCTGCTGCTCCTGCCCCAGGCTCA -------------------------------------------------- GGTTTCCCGGAGCGTGGAGAGGCAGTGCTGCTGCTCCCGCCCGAGGCTCA TGACAACTCAATGAAGCACTGCTTTTATTTTTTGCAGTCTTCAATTTGAG TGACAACTCAATGAAGCACTGCTTTTATTTTTTGCAGTCTTCAATTTGAG -------------------------------------------------- TGACAACTCAATAAAGCACTGCTTTTATTTTTTGCAGTCTTCAATTTGAG AAAGGTGAGAAATAATCTTTTCAATAAATGAGATTCATACCAAAAAAAAA AAAGGTGAGAAATAATCTTTTCAATAAATGAGATTCATACCAAAAAAAAA -------------------------------------------------- AAAGGTGAGAAATAATGTTTTCAATAAATGAGATTCATACCA AAAAAAAAAGAGAgagataatgtatacagcat-------gcttactatggaggctgg -----AAAAGAGAGAGATAATGTATACAGCAT-------GCTTACTATGGAGGCTGG ----------------------TATACAGCAT-------GCTTAgTATGGAGcCgGG -----------------------------catgtaaagcgcttagcacagtgcctgg cacatggtagctgctGCACAGTCACTAATGTGAGctagactgtatgctgc CACATGGTAGCTGCTGCACAGTCACTAATGTGAGCTAGACTGTATGCTGC CACATGGTAGCTGCTGCACAGTCACTAATGTGAGCTAGACTGTAaGCTGC cacacagtaagcgct tcaaggttagctgatggtcttactccattttatactggtcccaaggctta TCAAGGTcAGCTGATGGTCTTACTCCATTTTATACTGGTCCCAAGGCTTA TCAAGGTcAGCTGATGaTCTTACTCCATTTTATACTGGTCCCAAGGCTTA gcactagaaatgattcccaggatcctcaatataagttggttgagtaaatg GCACTAGAAATGATTCCCAGGATCCTCAATATAAGTTGGTTGAGTAAATG GCACTAGAAATGATTCCCAGGAgCCTCAATATAAGTTtGTTGAaTAAATG aaAA CTTCACCTTCCTGGGCATCTTCCTGGCCATCATCCTGTTCCCCTTTGGGT CTTCACCTTCCTGGGCATCTTCCTGGCCATCATCCTGTTCCCCTTTGGGT -------------------------------------------------- CTTCACCTTCCTGGGCATCTTCCTGGCCATCATCCTCTTCCCCTTTGGGT TCATTTGCTGTTTTGCCTTGAGGGAGCGAAGATGCCCCAACTGTGGAGCC TCATcTGCTGTTTTGCCTTGAGGaAGCGAAGATGCCCCAACTGTGGAGCC -------------------------------------------------- TCATTTGCTGTTTTGCCTTGAGGAAGCGACGATGCCCCAACTGTGGAGCC ACCTTCGCTTAAAGGGAACACCAGGCTCGGCCTTTCCTACACCCAGCTCT ACCTTCGCTTAAAGGGAACACCAGGaTCGGC-TTTCCTACACCCAGCTCT -------------------------------------------------- ACCTTCGCTTAAAGGGAACACCAGGCCCGGC-TTTCCTACACCCAGCTCT CTTTTTCTAATGTAAATGTTGTGTTCAATAGTTTTATTTGATTAAGCTTC CTTTTTCTAATGT------TGTGTTCAATAGTTTTATTTGATTAAGCTTC -------------------------------------------------- CTTTTTCTAATGTAAATGTTGTGTACAATAATTTTATTTGATTAAGCTTC AGGACTGTTTTGTAAAGCGAGGTGGGACCGATGTGGCACACGCCAGCTGC AGGACTGTTTTGTAAAGCGAGGTGGGACCGATGTGGCACACGCCAGCTGC -------------------------------------------------- AGGACTGTTTTGTAAAGCGAGGTGGGACCGATGTGGCACACGCCAGCTGC GGTTTCCCGGAGCGTGGAGAGGCAGCGCTGCTGCTCCTGCCCCAGGCTCA GGTTTCCCGGAGCGTGGAGAGGCAGCGCTGCTGCTCCTGCCCCAGGCTCA -------------------------------------------------- GGTTTCCCGGAGCGTGGAGAGGCAGTGCTGCTGCTCCCGCCCGAGGCTCA TGACAACTCAATGAAGCACTGCTTTTATTTTTTGCAGTCTTCAATTTGAG TGACAACTCAATGAAGCACTGCTTTTATTTTTTGCAGTCTTCAATTTGAG -------------------------------------------------- TGACAACTCAATAAAGCACTGCTTTTATTTTTTGCAGTCTTCAATTTGAG AAAGGTGAGAAATAATCTTTTCAATAAATGAGATTCATACCAAAAAAAAA AAAGGTGAGAAATAATCTTTTCAATAAATGAGATTCATACCAAAAAAAAA -------------------------------------------------- AAAGGTGAGAAATAATGTTTTCAATAAATGAGATTCATACCA AAAAAAAAAGAGAgagataatgtatacagcat-------gcttactatggaggctgg -----AAAAGAGAGAGATAATGTATACAGCAT-------GCTTACTATGGAGGCTGG ----------------------TATACAGCAT-------GCTTAgTATGGAGcCgGG -----------------------------catgtaaagcgcttagcacagtgcctgg cacatggtagctgctGCACAGTCACTAATGTGAGctagactgtatgctgc CACATGGTAGCTGCTGCACAGTCACTAATGTGAGCTAGACTGTATGCTGC CACATGGTAGCTGCTGCACAGTCACTAATGTGAGCTAGACTGTAaGCTGC cacacagtaagcgct tcaaggttagctgatggtcttactccattttatactggtcccaaggctta TCAAGGTcAGCTGATGGTCTTACTCCATTTTATACTGGTCCCAAGGCTTA TCAAGGTcAGCTGATGaTCTTACTCCATTTTATACTGGTCCCAAGGCTTA gcactagaaatgattcccaggatcctcaatataagttggttgagtaaatg GCACTAGAAATGATTCCCAGGATCCTCAATATAAGTTGGTTGAGTAAATG GCACTAGAAATGATTCCCAGGAgCCTCAATATAAGTTtGTTGAaTAAATG aaAA gcactagaaatgattcccaggatcctcaatataagttggttgagtaaatg GCACTAGAAATGATTCCCAGGATCCTCAATATAAGTTGGTTGAGTAAATG GCACTAGAAATGATTCCCAGGAgCCTCAATATAAGTTtGTTGAaTAAATG AAAA AAAA

https://figshare.com/ndownloader/files/444846

Afrikaans

C B Dimer (~24bp) HP (~12bp) A D Dimer Hairpin CT TA TG M 1 M 2 Lanes 1 2 3 4 5 Native gel Dimer (~24bp) HP (~12bp) SE (34bp) * * o o CT TA TG M 1 M 2 TG[hi] 1 2 3 4 5 6 Lanes Native gel SE (34nt) TnP (44nt) No RAG CT TA TG M3 Denaturing gel 1 2 3 4 5 Lanes C B Dimer (~24bp) HP (~12bp) A D Dimer Hairpin CT TA TG M 1 M 2 Lanes 1 2 3 4 5 Native gel Dimer (~24bp) HP (~12bp) SE (34bp) * * o o CT TA TG M 1 M 2 TG[hi] 1 2 3 4 5 6 Lanes Native gel SE (34nt) TnP (44nt) No RAG CT TA TG M3 Denaturing gel 1 2 3 4 5 Lanes D p)* SE (34nt) TnP (44nt) No RAG CT TA TG M3 Denaturing gel 1 2 3 4 5 Lanes A Dimer Hairpin D A Hairpin Dimer B Dimer (~24bp) HP (~12bp) CT TA TG M 1 M 2 Lanes 1 2 3 4 5 Native gel B C Dimer (~24bp) HP (~12bp) SE (34bp) * * o o CT TA TG M 1 M 2 TG[hi] 1 2 3 4 5 6 Lanes Native gel C

https://figshare.com/ndownloader/files/470548

Afrikaans

772 772 ’n Sendingwetenskaplike ondersoek na die betekenis van eiesoortige kultuur A missiological investigation of the value of autogenous culture Pieter Verster Sendingwetenskap, Fakulteit Teologie Universiteit van die Vrystaat Bloemfontein E-pos: versterp@ufs.ac.za Pieter Verster studeer aan die Universiteit van die Vrystaat en die Universiteit van Pretoria, waar hy BA (cl UV), BA Honn Grieks (cl UP) BD (cl UP), MA (UV), DD (Sending- en Godsdienskunde UP) en DD (Dogmatiek en Etiek (UP) behaal. Hy is tans Professor in Sending­ wetenskap in die Fakulteit Teologie aan die Universiteit van die Vrystaat. Verder is hy lidmaat en geordende leraar van die NG Kerk. In 2008 is sy boek: A theology of Christian mission: What should the church seek to accomplish? (New York: Edwin Mellen Press) gepubliseer. Die boek New hope for the poor is in 2012 by SunMedia gepubliseer. Hy behaal ook ’n C3-gradering by die NNR. Pieter Verster studied at the Universities of the Free State and Pretoria and obtained the degrees BA (cl UFS), BA Honn Greek (cl UP), BD (cl UP), MA Greek (UFS). He holds two doctorates from the University of Pretoria (Missiology, and Dogmatics and Ethics). At present he is Professor in Missiology at the University of the Free State. He is a member and ordained minister of the Dutch Reformed Church. Published books include A Theology of Christian Mission: What Should the Church Seek to Accomplish (2008, New York: Edwin Mellen Press) and New hope for the poor (2012, SunMedia). He is a NRF graded researcher (C3). ABSTRACT A missiological investigation of the value of autogenous culture Missionaries have sometimes dealt with the distinctive or unique culture of certain nations, tribes and groups in such a way that currently much criticism is expressed about the manner in which it was handled. The main criticism is that a Western model of the gospel of Jesus Christ was imprinted on people without taking into account that the distinctive culture of various groups was thus wrongfully disrupted. The gospel message was sometimes cast in Western cans and jars and did not really bring the message home to people within the communities where the message was communicated. Scientific missiological research will have to include investigating carefully how the distinctive culture of groups should be recognized when communicating the gospel. The challenge to be contextual without losing the essential elements of the gospel remains high. The way in which inculturation must take Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 773 place is investigated. Inculturation involves an approach in which the communities participate in understanding the message conveyed to them. place is investigated. Inculturation involves an approach in which the communities participate in understanding the message conveyed to them. The message of the gospel is not only conveyed by the missionary but the community also has input in the understanding of the gospel and the Holy Spirit and the local community are the agents that inform mission. The whole context of the local community is taken into account. There should however also be a critical element in inculturation. Culture is not neutral and needs to be critically evaluated in the light of the gospel. The challenge of inculturation is to be totally involved in the local community. It is also necessary to understand the way in which Paul deals with culture. Two pericopes in the Pauline literature are of importance. In Philippians 3:4-9 and 1Corinthians 9:19-23 Paul refers to the issue of his own culture and the relation of this culture to that of others. He highly regards his own Jewish culture but is prepared to limit his own background and become like the other so as to bring more people to Christ. It is, however, clear that he does not regard indigenous culture as obsolete. He honours the culture of those that he testifies to. New challenges of subcultures, among Western-oriented people as well, also receive attention. ABSTRACT The missional church and even the emerging church handle the issue in a unique way. The significance of distinctive cultures should be affirmed in a missionary way. It is important to realise that, against the idea that culture is an “ism” that is reprehensible, culture is an unquestionable essence of being human and that the only difference lies in the way in which it transpires among people, groups and communities. How should it be handled? Rejection of certain cultures is unacceptable, as is evident from the history of mission. To break down certain types of culture to promote uniformity, as in the model of the United States, should also be avoided. When some insist that one language, one culture and one way of living should be accepted, it is important to note that the essence of humanity is disregarded. Culture is part of the human condition and should be valued highly. A danger present in the South African community is that emphasis on indigenous culture may lead to disunity in the communities. The unity in Christ and the unity of the church may then be disregarded. Inculturation must therefore not lead to the building of borders between believers but to acknowledging the value of all cultures and respect for all. Some missionaries have translated the Bible into local languages, which shows respect for distinctive cultures. Within the South African context respect, cultural enrichment, and developing the cultures of various groups, are essential. In this, the missional church can play an important role. Mission, culture, Western dominance, inculturation, Paul, Philippians, 1 Corinthians, missional church, unity of the church, diversity TREFWOORDE: Sending, kultuur, Westerse oorheersing, inkulturasie, Paulus, Filippense, 1 Korintiërs, missionale kerk, eenheid van die kerk, verskeidenheid Sending, kultuur, Westerse oorheersing, inkulturasie, Paulus, Filippense, 1 Korintiërs, missionale kerk, eenheid van die kerk, verskeidenheid OPSOMMING Die afbreking van bepaalde vorme van kultuur om eenvormigheid te bevorder, soos in die VSA-model, moet verhoed word. Binne die Suid- Afrikaanse konteks is respek, kultuurverruiming en uitbouing van die kulture van verskeie groepe essensieel. Die missionale kerk kan ’n belangrike rol hierin speel. 1. Sending het oor die jare ongetwyfeld ’n baie besondere bydrae tot die ontwikkeling van en hulp aan mense gelewer. Hoogs aangeskrewe sendingkundiges soos Bosch (1991:344), wat na die sendingonderneming oor drie eeue as ’n mees merkwaardige onderneming verwys, en Bevans en Schroeder (2006:236), wat daarna verwys as ’n saak wat profeties betrokke was by gemeenskappe, bevestig dat die betekenis van die vernuwing in gebiede in Afrika, Suid- Amerika en in sekere dele van Asië, besonder groot was. Die sending het dikwels deur buitengewone opoffering en met besondere ondernemingsgees ’n uitsonderlike bydrae tot die heil van mense gelewer (Bevans & Schroeder 2006:214 e.v.). Daar is talle voorbeelde van die versorging en heling van mense. Nuwe moontlikhede is geskep en onderwys en gepaardgaande opleiding het plaasgevind. Daar word egter tans heelwat vrae gevra oor die wyse waarop die sending in tradisionele gemeenskappe betrokke was. In ’n sendingwetenskaplike ondersoek na die betekenis van eiesoortige kultuur sal gevra moet word op watter wyse die sending bepaalde kulture hanteer het; of dit positief of negatief was. Dit het dan betekenis vir ons huidige begrip van kultuur en die wyse waarop kultuur hanteer en verstaan word. OPSOMMING Sendelinge het die eiesoortige kulture van bepaalde volke, stamme en groepe soms so hanteer dat daardie hantering tans baie gekritiseer word. ’n Westerse model van die evangelie van Jesus Christus is soms op mense afgedruk sonder om die eiesoortige kultuur van onderskeie groepe in gedagte te hou. Hul kultuur is soms versteur en die evangelieboodskap het nie altyd neerslag gevind nie. ’n Sendingwetenskaplike ondersoek sal die eiesoortige kultuur van groepe in die oordra van die evangelie moet erken. Die groot uitdaging is om kontekstueel te wees Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 774 sonder om die essensiële elemente van die evangelie prys te gee. Inkulturasie – die benadering waarin gemeenskappe self deelneem om die boodskap wat aan hulle oorgedra word te verstaan sonder om die essensiële elemente van die evangelie prys te gee. Inkulturasie – die benadering waarin gemeenskappe self deelneem om die boodskap wat aan hulle oorgedra word te verstaan – moet ondersoek word. Nuwe uitdagings van subkulture, ook onder Westers-georiënteerde waarin gemeenskappe self deelneem om die boodskap wat aan hulle oorgedra word te verstaan – moet ondersoek word. Nuwe uitdagings van subkulture, ook onder Westers-georiënteerde mense, geniet aandag. Die missionale, en selfs die ontluikende kerk, hanteer die vraagstuk op ʼn unieke wyse. Sendingkundig moet die belang van eiesoortige kultuur bevestig word. Kultuur word tans soms as ’n “isme”, wat verwerplik is, beskou, maar daar moet besef word dat kultuur ’n ononderhandelbare essensie van menswees is – net die wyse waarop dit onder volkere, groepe en gemeenskappe voorkom, verskil. Volgens die sendinggeskiedenis is verwerping van bepaalde kulture onaanvaarbaar. Die afbreking van bepaalde vorme van kultuur om eenvormigheid te bevorder, soos in die VSA-model, moet verhoed word. Binne die Suid- Afrikaanse konteks is respek, kultuurverruiming en uitbouing van die kulture van verskeie groepe essensieel. Die missionale kerk kan ’n belangrike rol hierin speel. – moet ondersoek word. Nuwe uitdagings van subkulture, ook onder Westers-georiënteerde mense, geniet aandag. Die missionale, en selfs die ontluikende kerk, hanteer die vraagstuk op ʼn unieke wyse. Sendingkundig moet die belang van eiesoortige kultuur bevestig word. Kultuur word tans soms as ’n “isme”, wat verwerplik is, beskou, maar daar moet besef word dat kultuur ’n ononderhandelbare essensie van menswees is – net die wyse waarop dit onder volkere, groepe en gemeenskappe voorkom, verskil. Volgens die sendinggeskiedenis is verwerping van bepaalde kulture onaanvaarbaar. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 2. Daar is talle definisies vir kultuur. Van der Walt (2003:93) wys daarop dat kultuur die volle reikwydte van die bestaan van die mens insluit en nie slegs die verhewe dinge nie. Dit is die raamwerk van denke en optrede. Dit is die antwoord van die mens vanuit die lewens- en wêreldbeskouing van God of gode se woord aan ons (2003:99). Diepgaande kultuurverskille kom voor, maar hy is oortuig dat die een nie bo die ander verhef moet word nie. Die goeie en slegte kan en moet egter wel in kulture aangetoon word. Kultuur is dus die bewerking van die lewensakker deur gemeenskappe op velerlei wyses. Is ’n bepaalde Westerse model van die evangelie van Jesus Christus op mense afgedruk, sonder om in gedagte te hou dat die eiesoortige kultuur van verskeie groepe daardeur op onregmatige wyse versteur is? Dit is inderdaad so dat Afrika-teoloë (Antonio 2006, Mugambi 1992, Setiloane 1986) baie krities is oor die wyse waarop die sending die boodskap van heil en verlossing, spesifiek aan mense in Afrika, gebring het. Die sending het ’n ongelooflike boodskap van verlossing in Jesus Christus verkondig. Die sending wou ontwikkeling bring en die sendelinge wou vir mense onderwys en hulp verskaf. Daar was egter ook die onderliggende motief dat die mense van Afrika ’n nuwe kultuur moet aanleer en dat hulle nie alleen ten opsigte van Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 775 hulle godsdiens aan Jesus Christus verbind moet word nie. Odesola (2012:68) skryf byvoorbeeld dat Westerse sendelinge nie die gemeenskaplike kultuur van die Afrika-gemeenskap verstaan het nie en hulle vorm van individualisme op die gemeenskappe wou afdruk. p g pp Die begrip sending self het ook verandering en vernuwing ondergaan. Tans word missio Dei as die heersende begrip oor sending aangedui. Daarmee word bedoel dat die sending uit God is wat die sturende God is. In die inkarnasie van sy Seun Jesus Christus het God naby aan mense gekom. Die sending wil juis dié saak beklemtoon. God stuur sy Seun en stuur ook so sy kerk om vernuwend en veranderend in die wêreld op te tree. Belangrik is egter dat die Seun juis naby aan mense in hulle bestaan gekom het. Die inkarnasie beklemtoon juis God se liefde vir mense in hulle bestaan. 2. Bosch (1991:390) toon aan dat dit juis God is wat die Seun stuur om weer die kerk deur die Heilige Gees uit te stuur om God se heil aan mense te bring. ’n Nuwe kultuur vanuit Westerse oorheersing is egter dikwels aan mense aan wie die evangelie gebring is, oorgedra. Hul eiesoortige kultuur is dus bevraagteken. Die evangelie­ boodskap, so word beweer, is dus in Westerse kanne en kruike gegiet en dit het nie werklik in die gemeenskap tuisgekom nie. Jeyaraj (2005:380) wys op die kritiek vanuit die postkoloniale benadering wat die metanarratiewe van die sending bevraagteken: As a result Christian mission is considered to be an act of intrusion. The Lordship of Jesus Christ, the centrality of the Bible, the reality of conversion, the emergence of native Christian congregations, introduction of cross-cultural educational methods, intercultural encounters and the legacy of western Christian missionaries in non-western parts of the world are deeply suspect. Another critique of postcolonial scholars is to understand Christian mission as an act of western colonialism. Verskeie ander postkoloniale teoloë het ook aangetoon dat die sending bevraagteken moet word (Pears 2010:152 e.v.). Hulle is van mening dat veral die magstrukture van die kolonialisme ook in die sending voorgekom het en ook nog steeds in sommige gevalle voorkom. Pears (2010:134) skryf in dié verband: Postcolonialism challenges and rejects hierarchical systems of power which enable or result in some peoples within a community or country having access to power, wealth and privilege, whilst others are disenfranchised and in effect treated as non-subjects. Pears (2010:152 e.v.) toon aan dat kritiek juis ook op die sending volg as gevolg van die ooreenkoms met die hantering van gemeenskappe. Pears (2010:152 e.v.) toon aan dat kritiek juis ook op die sending volg as gevolg van die ooreenkoms met die hantering van gemeenskappe. Hierdie kritiek is ongenuanseerd, maar daar moet wel aangetoon word dat elemente van vervreemding in die sending teenwoordig was. Gemeenskappe is op ’n bepaalde manier gesien sodat daar totale verandering en vernuwing moet kom, maar hierdie totale verandering en vernuwing het beteken dat hulle bestaan as mense binne hulle eie kultuur nie altyd erken is nie. So word daar beweer dat mense se bepaalde familiebande dikwels versteur is. Mbaya (2013:61) toon aan dat die gebruik om nuwe Westerse name by die doop aan bekeerlinge toe te ken soms vervreemding van die persoon van sy gemeenskap en familie meegebring het. 2. Ook die hoogsaangeskrewe Walls (2015:229) wys op die feit dat die wyse waarop die Afrika- kulture by die nuwe omstandighede aangepas het, prysenswaardig was, maar dat hulle eie kulture se eie waarde juis nie altyd erken is nie. Ook die hoogsaangeskrewe Walls (2015:229) wys op die feit dat die wyse waarop die Afrika- kulture by die nuwe omstandighede aangepas het, prysenswaardig was, maar dat hulle eie kulture se eie waarde juis nie altyd erken is nie. Terwyl daar inderdaad bevestig moet word dat die Westerse sendelinge dikwels nie die kulturele agtergrond van die mense aan wie hulle die evangelie gebring het genoegsaam verstaan of erken het nie, kan dit nie veralgemeen word nie. Beckner (2015:74) wys byvoorbeeld in die lig van Lamin Sanneh se onderskeid tussen sending deur “translation” (vertaling) en sending deur “diffusion” (verstrooiing) dat die sendelinge van die Paryse Sendinggenootskap wat onder die Basoeto gewerk het se uitgangspunt wel “translation” (vertaling), was. Thomas Arbousset en Eugène Casalis het hulle beywer vir ’n outentieke onafhanklike en inheemse kerk en het ook voorbeeldige antropologiese metodologiese, taalvaardige en kruis-kulturele aanleg getoon. Daar word inderdaad nie genoegsame erkenning aan die sendelinge verleen wat groot moeite met vertaling en bewaring van aspekte van die eiesoortige kultuur gedoen het nie. In baie opsigte was dit ’n ambivalente onderneming. Die taal van inheemse mense is bevorder en uitgebou, maar dit was net nie moontlik om alle aspekte van die eiesoortige kultuur te behou en getrou aan die evangelie te bly nie. Die argument wat hier gevoer word, is juis dat die huidige sendingwetenskap nog veel groter erns met die eiesoortige kultuur wil maak. In die lig daarvan word die begrip inkulturasie beklemtoon. 2. Dit het hulle kulturele identiteit ten diepste geraak. Die gevolgtrekking waartoe hy kom, is dan juis dat die persone losgemaak is van hulle groeps­ identiteit (2013:78). ( ) Groepe se eiesoortige kulturele erkenning van mekaar, die gemeenskapsverhouding tot mekaar, en die wyse waarop mense hulle toekomsverwagting ingeklee het, is dikwels versteur. Daarom vra Afrika-teoloë of die sendelinge nie ook verskuiwing gebring het nie met die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 776 boodskap wat hulle vanuit ’n Westerse oortuiging en ’n Westerse begrip van die evangelie oorgedra het, en wat baie negatiewe gevolge gehad het. boodskap wat hulle vanuit ’n Westerse oortuiging en ’n Westerse begrip van die evangelie oorgedra het, en wat baie negatiewe gevolge gehad het. Mushy (2014:303) toon op sy beurt aan dat die wyse waarop godsdiens deur die inheemse mense as ’n radikale deel van die daaglikse lewe verstaan is deur die sendelinge verkeerd verstaan is. Volgens hom wil dit voorkom asof daar nie altyd genoegsame begrip vir die gewoontes, gebruike en kultuur van inheemse mense was nie. Daar moet begrip vir die sendelinge wees wat nie altyd die kultuur van die mense wat hulle bedien het verstaan het nie, en byvoorbeeld verskeie positiewe elemente van die Afrika-kultuur misken het. Sendingwetenskaplike ondersoek sal dus baie indringend wil vra: Wat is die betekenis van ’n eiesoortige kultuur van groepe en hoe moet dit erken word? Die vraag is dus hoe ons vanuit ʼn bepaalde konteks en deur inkulturasie die evangelie aan mense kan bring. Daar moet gevra word hoe die sending dan ook in die postkoloniale wêreld juis die boodskap van Christus op radikale, maar ook op respekvolle wyse moet bring. p p p y g Whiteman (1974:28) beklemtoon die probleem wat na vore gekom het soos volg: In short, it appears that those elements of the indigenous culture, which were at variance with the values and traditions of the missionary, were the same elements that were denounced as being non-Christian. Thus, even though the missionary is attempting to proclaim a message whose emphasis is upon a radical change for every follower, thus cutting across cultural distinctions, his inability to separate the essential principles of Christianity from their expression in his own cultural framework, causes him to disseminate a message that is very confusing at best... 3. INKULTURASIE As antwoord op die ondergeskikte waardering van die tradisionele kultuur word daar tans in die Sendingwetenskap van inkulturasie gepraat. Inkulturasie is ’n aspek van sending wat sterk na vore kom in die latere jare van die vorige eeu. Wat is belangrik ten opsigte van inkulturasie? Daar word beklemtoon dat die oordrag van die evangelie nie ’n reglynige proses is nie. Dit Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 777 beteken dus dat daar nie ’n reglynige boodskap na die ontvangkultuur oorgedra kan word nie, omdat ’n kultuur nie bloot vanuit ’n bepaalde Westerse benadering op ’n Afrika- of ander kultuur afgedruk kan word nie. Inkulturasie beteken dat in ag geneem moet word hoe die bepaalde kulture van mense daar uitsien. Ukpong (1999:100) wys daarop dat alhoewel inkulturasie ’n nuwe begrip in die teologiese woordeskat is, dit reeds deur Paulus, waar hy die evangelie vir ongelowiges toeganklik moes maak, gebruik is. Ook die wyse waarop die Grieks-Romeinse kultuur in die vroeë kerk betrek is, wys op die aspek van inkulturasie wat vroeg reeds voorgekom het. Dit is egter tans in die lig van die vraag na die wyse waarop kulture benader moet word uiters relevant. Die verhouding tussen kontekstualisering en inkulturasie is ook van belang. Kontekstuali­ sering is inderdaad ruimer as inkulturasie. Daar is egter raakpunte. Kontekstualisering beteken dat die Christelike evangelie so aangebied moet word dat dit op alle terreine van die lewe in interaksie met gemeenskappe toegepas word. Die situasie waarin mense verkeer beïnvloed ook die teologie self. Inkulturasie is veral op die eiesoortige kultuur van toepassing. Pears (2010:168) beskryf die implikasies van kontekstuele teologie soos volg: Given the influence of context on theology all theologies need to acknowledge the specific contextual influences at work on them and as a result of this engage on some level with associated questions of relevance beyond the immediate theological, social and cultural context. Theologies need to recognize that they are situated and specific. They are influenced by specific human concerns and contexts. Dit beteken nie alleen dat die konteks dikwels die teologie bepaal nie, maar ook dat die teologie sensitief vir die konteks moet wees. Inkulturasie wil juis die konteks van kultuur bepaal. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 3. INKULTURASIE Thus one of the tasks involved in inculturation is the differentiation of the gospel from the cultural context of its transmission, such that the new host culture can receive it without losing its soul, while giving its own local expression to the gospel. Inculturation is therefore an expression of the awareness of cultural diversity within a region or nation and even across national boundaries. Daar moet aangedui word dat die ontvangerkultuur nie vanselfsprekend aanvaarbaar is nie. Dit is egter belangrik dat die boodskap nie so gebring moet word dat die intrinsieke van die kultuur vernietig word deur beginsels wat nie die wesenlike van die evangelie raak nie. Odozor wil dus juis beklemtoon dat die kultuur nie sy eie siel moet verloor vir gewaande eise van die evangelie wat nie die werklike boodskap dra nie. Bevans en Schroeder (2006:387) beklemtoon dat ses modelle in die proses van inkulturasie gebruik kan word, naamlik vertaling, antropologiese benadering, praxis, sinteties, transendentaal, en kontra-kultureel. Hulle is van mening dat ’n sekere aspek onder bepaalde omstandighede beklemtoon kan word, soos die antropologiese, waar kulture byvoorbeeld in Afrika misken is, asook die kontra-kulturele benadering teen die sekularisme van die Weste. Wanneer ’n persoon die evangelie op inkulturele wyse wil oordra, sal dialoog met die gemeenskap egter steeds moet plaasvind en sal daar dus ook geluister en onderskei moet word wat die beste wyse sou wees om die Christelike boodskap onder bepaalde omstandighede oor te dra. Die kultuur van die gemeenskap sal steeds in ag geneem moet word, maar volgens hulle sal die evangelie ook iets kontra-kultureel inhou. g Die kerk is dus nie ’n gemeenskap wat van buite af op gemeenskappe afgedruk word nie, maar is ’n gemeenskap wat ook van binne af deur inkulturasie verander word nadat die gemeenskap deur die evangelie vernuwe is. Taal en kultuur word meteens ontsaglik belangrik. Waar die sendelinge wel moeite gedoen het om die Bybel in die volkstaal te vertaal sodat die volkstaal werklik lewend geword het in die Skrif, het dit tog ook soms beteken dat daardie tale nie genoegsaam in die gemeenskap self erken is nie, veral waar regeerders internasionale tale vir bevordering van samehorigheid gekies het. Die gevolg was dat die eie kulture van mense, soos wat hulle self bestaan het, ondergrawe is. 3. INKULTURASIE i Mushy (2014:305) verwys na Shorter (1988:11) wat “inculturation” definieer as “an ongoing dialogue between faith and culture or cultures” as “the creative and dynamic relationship between Christian message and a culture or cultures.” Shorter is juis van mening dat die Christelike bestaan nie anders as binne bepaalde kulture kan plaasvind nie. Mushy (2014:317) beklemtoon dan dat inkulturasie die kulturele konteks van gemeen­ skappe ten volle in ag wil neem. Slegs op hierdie wyse kan die geloof in Jesus Christus in verskillende tye en kontekste relevant bly. Dit word ’n ononderhandelbare saak. Pruitt (2012:426) verwys ewe-eens na die uitdagings wat voorkom wanneer verskillende kulture met die Christelike evangelie benader word en dat die betekenis van kultuur nie oorbeklemtoon kan word nie, want dit is die sosiale raamwerk waarbinne hulle die wêreld rondom hulle interpreteer. Die begrip inkulturasie, wat sy oorsprong by Rooms-Katolieke teoloë het, beskryf die tweevoudige proses waarin die eiesoortige kultuur selfstandig beskou word maar ook deur die Christelike boodskap beïnvloed word. Dit beteken verder dat daar in ag geneem moet word hoe bepaalde kulture ingespeel word om die vernuwing te bring. Skielik het die agente verskil. Dit is nie meer die sendeling wat alwetend na die gemeenskap kom nie, maar die gemeenskap wat self op die evangelie antwoord en daardeur vanuit die kultuur waarbinne hulle bestaan deelneem aan die proses waarin kennis opgedoen word en die evangelie verstaan word. Inkulturasie beteken dat daar inderdaad gevra moet word hoe daar vanuit die kultuur van die mense self ’n bydrae gemaak kan word om te begryp wat die bedoeling van kultuur in Christus is. Inkulturasie beteken egter nie dat daar klakkeloos na ’n bepaalde ontvangerkultuur geluister moet word nie. Die evangelie is altyd vernuwend en transformerend, ook op die kultuur, maar dit beteken wel dat daar met groot erns na die mens in sy eiesoortige kultuur geluister sal word. Die eiesoortige kultuur word nie slegs van buite verander nie maar vernuwing word vanuit die kultuur self, in interaksie met Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 778 die boodskap, gebring. Odozor (2008:285) vat dit saam: The gospel of Jesus Christ is one thing; the manner of handing it on from culture to culture is another. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 3. INKULTURASIE Odozor (2008:586) beklemtoon juis dat die Christelike evangelie binne ’n bepaalde kultuur waarneembaar is en juis ook daarin aanvaar word, wat die aanpasbaarheid van hierdie boodskap aantoon. Daar moet egter beklemtoon word dat die boodskap van die evangelie vernuwend en veranderend inwerk ten opsigte van die wesenlike aspekte daarvan op die kultuur. Weens die verskuiwing van die sentrum van die Evangelie na gebiede buite Europa is daar veral in Rooms-Katolieke kringe die wens om die inheemse kerke meer te erken (Bowie 1999:85). Bosch (1991:453-454) verduidelik die implikasies van inkulturasie soos volg. Ten eerste verskil die agente van vorige beskouings. Dit is nie meer slegs die sending wat die boodskap dra nie, maar die agente is nou die Heilige Gees en die plaaslike gemeenskap; die Heilige Gees neem die sending in diens om die gemeenskap te vernuwe met inagneming van die plaaslike gemeenskap se inherente eie waarde. Tweedens word die klem grootliks op die plaaslike situasie gelê. Die hele konteks word in ag geneem: sosiaal, polities, religieus, opvoedkundig. Dit sluit egter nie die makro-konteks uit nie. In die derde plek het dit ook betekenis vir groter gemeenskappe soos die Reformasie vir die Duitse wêreld. Vierdens volg Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 779 inkulturasie uitdruklik die model van die inkarnasie. Die kerk word nie uitgebrei nie, maar opnuut binne bepaalde gemeenskappe gebore. Vyfdens moet die Christologiese diepte juis die gemeenskap uitdaag om self ook die volle betekenis van die goeie nuus in Christus vir die gemeenskap te verwerk. Laastens beteken dit dat inkulturasie ook omvattend moet wees en die volle kultuur moet insluit omdat kultuur so omvattend is. Bosch (1991:455) wys egter ook daarop dat inkulturasie nie beteken dat daar nie ook ’n kritiese dimensie is nie. Dit beteken dat kultuur ook beoordeel word. Daar is die saak van inheemswording van kultuur maar ook van die pelgrim wat ons bewus maak van ons eie gebrokenheid, naamlik dat die evangelie ons steeds beoordeel en ons dus ook bewus maak dat ons krities oor die gemeenskap en ook die kultuur moet wees. Vanuit die postkoloniale diskoers word inkulturasie dikwels positief beoordeel, maar daar volg dikwels wel kritiek teen sekere aspekte. Antonio (2006:11) verwys na die wyse waarop verskeie Afrika-teoloë wel inkulturasie as die terugwen van die eie Afrika-kultuur beskou. 4. PAULUS EN KULTUUR Daar is veral twee teksgedeeltes in die Pauliniese korpus wat van groot belang vir die vraag na inkulturasie is. 3. INKULTURASIE Daarteenoor is daar egter vroue-teoloë uit Afrika wat wys op die gevare wat voorkom wanneer inkulturasie nie die miskenning van byvoorbeeld vroueregte in Afrika uitlig nie (Antonio 2006:22). Dit is dus duidelik dat ook in die postkoloniale diskoers die gevare van onkritiese inkulturasie uitgewys moet word. Die nuwe uitdaging van inkulturasie is om deur die sending wel mense so te bemagtig dat hulle binne hulle eie begrip en binne hulle eie bestaan opgehef kan word om binne hulle eie taal en kultuur tot volle wasdom en volle heil te kom. Upkong (1999:120) skryf in hierdie verband: “It may be said that the question that inculturation theology seeks to answer is how the gospel of Christ may be made to be good news within a particular socio-cultural context.” g p y g p Die nuwe uitdaging van kulture sowel as sub-kulture en gemeenskappe in die wêreld, vra opnuut dat inkulturasie beklemtoon moet word. Inkulturasie het volle betekenis vir die wyse waarop mense dan in vernuwende omstandighede kan leef en bestaan. Die eie kultuur en die eie taal word deur inkulturasie besonder hoog geag. Die Skrif word dus nie vanuit ’n monolitiese kultuur op die mense afgedruk nie, maar dit kom daarin na vore dat mense tot hulle volle reg en tot hulle volle wasdom binne die evangelie kan kom deur ook hulle eie kultuur te kan ontwikkel. Skreslet (2012:86) toon aan hoe die inkarnasie van Christus betekenisvol op die oordra van die evangelie na die gemeenskap toegepas word. God gee nie sy reg om te oordeel prys nie, maar vereenselwig hom totaal met die mens as advokaat vir hulle. God bly misterieus maar word deel van sy skepping in Jesus Christus. Christus se menswording roep ook die kerk op om volledig na die gemeenskap uit te reik. p g g p Ook Wright (2006:424) skryf dat die mens juis meer menslik gemaak moet word deur die beeld van God meer te vertoon. Dit is juis as beeld van God dat hulle tot volle wasdom binne hulle eie kultuur kan kom. pp g g p doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 Filippense 3:4-9 4 Tog sou ek ook op uiterlike dinge kon vertrou. As iemand meen dat hy op uiterlike dinge kan vertrou, ek nog meer: 4 Tog sou ek ook op uiterlike dinge kon vertrou. As iemand meen dat hy op uiterlike dinge kan vertrou, ek nog meer: 5 ek is op die agste dag besny, van geboorte ’n Israeliet, uit die stam Benjamin, ’n egte Hebreër, in wetsopvatting was ek ’n Fariseër, 5 ek is op die agste dag besny, van geboorte ’n Israeliet, uit die stam Benjamin, ’n egte Hebreër, in wetsopvatting was ek ’n Fariseër, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 pp , g g p doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 780 6 in my ywer ’n vervolger van die kerk, in onderhouding van die wet van Moses om vryspraak te kry, onberispelik. 6 in my ywer ’n vervolger van die kerk, in onderhouding van die wet van Moses om vryspraak te kry, onberispelik. y, p Maar wat eers vir my ’n bate was, beskou ek nou as waardeloos ter wille van Christu y, p 7 Maar wat eers vir my ’n bate was, beskou ek nou as waardeloos ter wille van C Maar wat eers vir my n bate was, beskou ek nou as waardeloos ter wille van Christus, 8 ja, nog meer: ek beskou alles as waardeloos, want om Christus Jesus, my Here, te ken, oortref alles in waarde. Ter wille van Hom het ek alles prysgegee en beskou ek dit as verwerplik sodat ek Christus as enigste bate kan verkry 8 ja, nog meer: ek beskou alles as waardeloos, want om Christus Jesus, my Here, te ken, oortref alles in waarde. Ter wille van Hom het ek alles prysgegee en beskou ek dit as verwerplik sodat ek Christus as enigste bate kan verkry Vanuit taalhandelingsperspektief kan aangedui word dat Paulus hier die gespreksvoorwaarde/ teksvoorwaarde van ekonomie oortree. Hy stel dit meer volledig as noodsaaklik dat hy ’n besondere Israeliet is. Daar is inderdaad ’n element van trots op sy kulturele afkoms. Hy staan nie terug teenoor die teenstanders wat hom voortdurend teister nie. Hawthorne (2004:184) stel dit soos volg: “Next, Paul proudly affirms that he descended from the nation of Israel. Filippense 3:4-9 He means by this that he possessed all the rights and privileges of God’s chosen people because he belonged to them by birth, not by conversion.” En (2004:186): Although Paul himself was born outside of Palestine (in Tarsus) and therefore could rightly be labeled a Hellenist, he in essence rejects this label, because not only was he the son of Pharisees (Acts 23:6), who saw to it that he was educated precisely in the ways of the Jewish law in Jerusalem under a Hebrew teacher (Acts 22:3), but he himself gladly adopted the Hebrew language as his own language (Acts 21:40; 22:2) and accepted the customs and manner of life of his forefathers (Acts 26:4–5). Paul claims, therefore, to be a Hebrew of Hebrews, one belonging to the elite of his race, tracing his ancestry beyond Tarsus to Palestine… Ook Kent (1981:139) beklemtoon dat Paulus homself verweer teen die Judaiseerdes wat sy identiteit as Jood bevraagteken deur juis aan te toon dat hy op sy Joodsheid kan roem. Hy kan hulle op al hulle aansprake antwoord. Daar kom egter duidelik die nuwe element by, naamlik dat die evangelie van Jesus Christus, wat betekenis vir elke Jood het, sy Joodse identiteit ook oortref. Daar moet met DeSilva (2004:662) saamgestem word dat Paulus se nuwe identiteit in Christus en die eenheid van gelowiges voorrang geniet, maar dit is eweneens duidelik dat hy homself teenoor sy teenstanders verdedig ten opsigte van die betekenisvolle verbintenis aan sy eie kultuur. y Wright (2013:1429n66) is van mening dat daar nie ’n aanduiding is dat Paulus steeds sy eie Joodsheid beklemtoon nie. Volgens hom is die beginsel juis dat hy nou ’n totaal nuwe identiteit het. Daar moet egter aangedui word dat Paulus in sy argument sy Joodsheid beklemtoon as antwoord op die teenstanders. In dié opsig moet van Wright verskil word. pp g g p doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 1 Korintiërs 9:19-23 Daarmee ontstaan die implikasie dat Paulus hom volledig aan die mense in hulle kultuur wou verbind met die voorwaarde dat hulle die evangelie van Jesus moet aanvaar. g Conzelmann (1975:160) vat dit so saam: “His behavior is consistent, precisely from the standpoint of his doctrine of Law, faith, and freedom: every man is addressed by God as the man he is, in his κλῆσις, calling.” Mare (1976:245-246) toon aan hoe Paulus juis die wesenlike van die mense aan wie hy die evangelie verkondig, respekteer. Alhoewel hy vry is van bepaalde vooroordele is hy ook vry om vir almal in hulle bepaalde konteks die evangelie te bring. Mare (1976:245-246) toon aan hoe Paulus juis die wesenlike van die mense aan wie hy die evangelie verkondig, respekteer. Alhoewel hy vry is van bepaalde vooroordele is hy ook vry om vir almal in hulle bepaalde konteks die evangelie te bring. DeSilva (2004:568) wys duidelik daarop dat Paulus juis ter wille van ander sy eie regte prysgee om die ander se belange te dien. Hy is bereid om die eie sosio-kulturele omstandighede van diegene waaraan hy die evangelie bring, in ag te neem. DeSilva (2004:568) wys duidelik daarop dat Paulus juis ter wille van ander sy eie regte prysgee om die ander se belange te dien. Hy is bereid om die eie sosio-kulturele omstandighede van diegene waaraan hy die evangelie bring, in ag te neem. Wright (2013:1436) bevestig ook dat Paulus inderdaad ’n nuwe identiteit in Christus het, maar dat hy ter wille van sy sendingstrategie juis beklemtoon dat hy die persone se eie sosio- kulturele omstandighede eer. In die proses handhaaf hy ook sy eie agtergrond. Wright (2013:1436) bevestig ook dat Paulus inderdaad ’n nuwe identiteit in Christus het, maar dat hy ter wille van sy sendingstrategie juis beklemtoon dat hy die persone se eie sosio- kulturele omstandighede eer. In die proses handhaaf hy ook sy eie agtergrond. Hiermee moet beslis saamgestem word. Paulus wil inderdaad die evangelie op so ’n wyse oordra dat dit vir elke mens betekenisvol kan wees. Om dit te kan doen, is hy bereid om die eiesoortige kultuur van mense te erken sodat die evangelie in volheid oorgedra kan word. 1 Korintiërs 9:19-23 19 Hoewel ek vry is en van niemand afhanklik nie, het ek my aan almal diensbaar gestel om soveel mense as moontlik vir Christus te wen. 19 Hoewel ek vry is en van niemand afhanklik nie, het ek my aan almal diensbaar gestel om soveel mense as moontlik vir Christus te wen. 20 Vir die Jode het ek soos ’n Jood geword om Jode te wen. Hoewel ek self nie meer onder die wet is nie, het ek my vir dié wat onder die wet staan, onder die wet gestel om hulle te wen. 20 Vir die Jode het ek soos ’n Jood geword om Jode te wen. Hoewel ek self nie meer onder die wet is nie, het ek my vir dié wat onder die wet staan, onder die wet gestel om hulle te wen. 21 Hoewel ek nie sonder die wet van God is nie, maar onder die wet van Christus, het ek vir dié wat sonder die wet is, geword soos een sonder die wet om hulle te wen. 21 Hoewel ek nie sonder die wet van God is nie, maar onder die wet van Christus, het ek vir dié wat sonder die wet is, geword soos een sonder die wet om hulle te wen. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 pp , g g p doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 781 22 Vir die swakkes het ek swak geword om die swakkes te wen. Vir almal het ek alles geword om in elk geval sommige te red. 22 Vir die swakkes het ek swak geword om die swakkes te wen. Vir almal het ek alles geword om in elk geval sommige te red. g g Dit alles doen ek ter wille van die evangelie, sodat ek aan die vrug daarvan deel kan g g 23 Dit alles doen ek ter wille van die evangelie, sodat ek aan die vrug daarvan dee 23 Dit alles doen ek ter wille van die evangelie, sodat ek aan die vrug daarvan deel kan hê. Paulus beklemtoon oorvloedig dat hy bereid was om ter wille van die redding van mense homself radikaal aan hulle te verbind. Vanuit taalhandelingsperspektief word die saak weer eens oorvloedig aangedui en word die gespreks-/teksvoorwaardes van ekonomie oortree. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 5. Die missionale kerk en die ontluikende kerk hanteer hierdie vraagstuk op verskillende wyses. Selfs die ontluikende kerk, waarvan Rob Bell (2011) ’n groot eksponent is, maar waaroor daar baie kritiek in Amerika is (Galli 2911), het gepoog om, binne die sub-kulture van die nuwe mens, wat ’n postmodernistiese mens is en wat op ’n nuwe manier bestaan, die evangelie op so ’n manier te bring dat hulle dit binne hulle eie kulturele omstandighede kan begryp en verstaan. Teologies kan daar inderdaad ernstige kritiek teen die ontluikende kerk ingebring word, maar hulle poging om juis binne bepaalde omstandighede kultuursensitief te wees, moet erkenning geniet. Die missionale kerk, wat nie meer ’n kerk sal wees wat van buite na mense kom nie, maar van binne-uit saam met mense die boodskap van die evangelie beleef, moet egter wel erken word. Die evangelie word van binne-uit in die bestaan van die gemeenskap uitgeleef. g g p g Buller (2014:189) wys op die betekenis van die erkenning van kruis-kulturele sending wat juis nuwe verhoudinge tussen mense moontlik maak. Die ruimte wat die evangelie skep maak juis die nuwe begrip van kulture moontlik. j g p Sendingkundig moet die bestaan van eiesoortige kultuur erken word. Daar is diegene wat meen dat alle vorme van kultuur eintlik ’n “isme” is en dat kultuur net gebruik word om andere te onderdruk, uit te skuif en te misken (Croucamp 2016:aanlyn). Dit is egter juis die beswaar wat teen ’n monogene kultuur ingebring kan word. Wanneer daar vanuit, byvoorbeeld, ’n Amerikaanse model nie ruimte is vir mense om hulle eie kultuur te beoefen en hulle eie taal te behou nie, word die heersende kultuur wel monogeen met min ruimte vir die ander. Wanneer daar dus aangedring word om een taal te praat, een kultuur te hê, en een wyse van bestaan, word die essensie van menswees misken. Kultuur is eie aan mense. Wanneer kulture nie Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 782 ontwikkel word nie, word dit afgebreek en jy kan nooit mense ophef deur hulle kultuur af te breek nie. Jy kan nooit mense erken wanneer jy hulle kultuur vernietig nie. Dit is as onaanvaarbaar binne ʼn sendingwetenskaplike benadering in die sendinggeskiedenis bewys, en dit is juis een van die groot krisisse van die sendingbeweging dat eiesoortige kultuur nie erken is nie, maar op homogene wyse onderdruk en verwerp is. SLOT Die punt van inkulturasie is juis dat daar respek moet wees vir eiesoortige kulture in die verskillende voorkomste van bestaan. Binne die Suid-Afrikaanse konteks is dit belangrik om te praat van kultuur-verruiming en uitbouing en respek. Daar moet dus erkenning wees vir almal se kultuur en daar moet respek wees sodat ’n mens God in jou eie kultuur kan dien en God so verheerlik. Verskeidenheid van kulture in gemeenskappe moet erken word. ’n Missionale kerk kan ’n baie belangrike rol speel om mense te help om binne hulle bepaalde kulture te leef, maar ook eenheid met mekaar op te soek. Die punt van inkulturasie is juis dat daar respek moet wees vir eiesoortige kulture in die verskillende voorkomste van bestaan. Binne die Suid-Afrikaanse konteks is dit belangrik om te praat van kultuur-verruiming en uitbouing en respek. Daar moet dus erkenning wees vir almal se kultuur en daar moet respek wees sodat ’n mens God in jou eie kultuur kan dien en God so verheerlik. Verskeidenheid van kulture in gemeenskappe moet erken word. ’n Missionale kerk kan ’n baie belangrike rol speel om mense te help om binne hulle bepaalde kulture te leef, maar ook eenheid met mekaar op te soek. 5. p g y p Inkulturasie wil juis sê dat kultuur tot sy volle reg moet kom. Inkulturasie wil juis beklemtoon dat mense, waar hulle ook al bestaan, die volheid van hulle kultuur, met inagneming van die vernuwing wat die evangelie ook op die kultuur meebring, moet kan belewe en in daardie kultuur Christus kan uitleef. Die Christelike boodskap beteken dus ook dat jy jou eie kultuur kan liefhê en vanuit jou eie kultuur kan lewe, maar ook dat daardie kultuur in Christus vernuwe moet word. Daar is een gevaar wat ook in die Suid-Afrikaanse gemeenskap na vore gekom het en dit is dat die eenheid van die kerk versteur kan word. Inkulturasie moet nie tot die oprig van mure tussen gelowiges lei nie, maar tot die erkenning van mense se eie waarde en reg sonder om mekaar te ontneem van eenheid in Christus. Kirk (1999:90) toon ook aan dat inkulturasie uitdagings vir die Rooms-Katolieke bied vanweë hulle klem op die eenheid in die sigbare kerk. Protestante het minder probleme met die veelheid van kerke omdat hulle die eenheid anders sien en kan dus meer ruimte vir inheemse kerke laat. BIBLIOGRAFIE Gaebelein (Ed.), The Expositor’s Bible Commentary: Ephesians through Philemon (Vol. 11). Grand Rapids, MI: Zondervan. Kirk, J.A. 1999. What is mission? Theological exploration. London: Darton, Longman & Todd. Mare, W.H. 1976. 1 Corinthians. In F.E. Gaebelein (Ed.), The Expositor’s Bible Commentary: Romans through Galatians (Vol. 10). Grand Rapids, MI: Zondervan. Mbaya, H. 2013. Symbolism, tradition and identity in the Anglican mission in East and Central Africa 1861-1960s: the significance of giving ‘Christian’ names’. Journal of Theology for Southern Africa, 146:60-78. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [5 September 2016]. g p Mugambi, J.N.K. 1992. African Christian theology: an introduction. Nairobi: East African Educational Publishers.i Mushy, P. 2014. Sensus fidelium as a locus for inculturation in Africa: bridging the gulf between faith and culture. Afe,. 56(4):300-324, ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [1 September 2016]. Odesola, A.O. 2012. The challenges of culture in indigenous mission enterprise. Ogbomoso Journal of Theology, 17(2):59-71. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [5 September 2016]. Odozor, P.I. 2008. An African moral theology of inculturation: methodological considerations. Theological Studie, 69(3):583-609. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [1 September 2016]. ] Oduro,T., Pretorius, H., Nussbaum, S. & Born, B. 2008. Mission in an African way: a practical introduction to African instituted churches and their sense of mission. [s.l.]: CLF. Pears, A. 2010. Doing contextual theology. London: Routledge. Pears, A. 2010. Doing contextual theology. London: Routledge. Pruitt, R.A. 2012. Contemplating the inculturation of the Christian gospel among the Igbo of southeastern Nigeria. Missiology, 40(4):425-442. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [1 September 2016]. [ p ] Setiloane,G.M.1986. African Theology: An introduction. Johannesburg: Skotaville. Shorter, A. 1988. Towards a theology of inculturation. London: Geoffrey Chapman. Skreslet, S.H. 2012. Comprehending mission: the questions, methods, themes, problems, and prospects of missiology. Maryknoll, NY: Orbis. Ukpong, J.S. 1999. Towards a holistic approach to inculturation theology. Mission Studies, 16(2):10 124. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost, [1 September 2016]. ng, J.S. 1999. Towards a holistic approach to inculturation theology. Mission Studies, 16(2):100 p g, pp gy , ( 124. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost, [1 September 2016]. Van der Walt, B.J. 2003. Understanding and rebuilding Africa: from desperation today to expec for tomorrow. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. Van der Walt, B.J. 2003. Understanding and rebuilding Africa: from desperation today to expectation for tomorrow. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. Walls, A.F. 2015. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 BIBLIOGRAFIE Antonio, E.P. 2006. Introduction: Inculturation and postcolonial discourse. In Antonio, E.P. (Red) Inculturation and Postcolonial discourse in African theology. New York: Peter Lang, pp. 1-29 Beckner, W.B. 2015. Eugène Casalis and the French mission to Basutoland (1833-1856): a case study of Lamin Sanneh’s mission-by-translation paradigm in nineteenth-century southern Africa. Missiology, 43(1):73-86. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [5 September 2016]. Bell, R. 2011. Love wins: at the heart of life’s big questions. London: Collins. Bevans, S.B & Schroeder, R.P. 2006. Constants in context: a theology of mission for today. Maryknoll, NY: Orbis. Bosch, D.J. 1991. Transforming mission: paradigm shifts in theology of mission. Maryknoll, NY: Orbis Books. Bowie, F. 1999. The inculturation debate in Africa. Studies In World Christianity, 5(1):67-92. ATLA R li i D t b ith ATLAS i l EBSCOh t [1 S t b 2016] Bowie, F. 1999. The inculturation debate in Africa. Studies In World Christianity, 5(1):67-92. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [1 September 2016]. Bowie, F. 1999. The inculturation debate in Africa. Studies In World Christianit Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [1 September 2016]. Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [1 September 2016]. g , [ p ] Buller, C.A. 2014. Christian mission and First Nation peoples. Direction, 43(2):180-191. ATLA Religion Database with ATLASerials EBSCOh t [5 September 2016] g [ p ] er, C.A. 2014. Christian mission and First Nation peoples. Direction, 43(2):180-191. ATLA Relig Buller, C.A. 2014. Christian mission and First Nation peoples. Direction, 43(2):180-191. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [5 September 2016]. Database with ATLASerials, EBSCOhost [5 September 2016]. Conzelmann, H. 1975. 1 Corinthians: a commentary on the First Epistle to the Corinthians (p. 160). Philadelphia: Fortress Press. Croucamp, P. 2016. http://www.litnet.co.za/piet-croucamp-reageer-op-breyten-breytenbach-se-ope-brief- aan-wim-de-villiers [5 September 2016]. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 3: September 2017 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n3a7 783 DeSilva, D.A. 2004. An introduction to the New Testament: contexts, methods, and ministry formation. Downers Grove. IL.: IVP Academic. Galli, M. 2011. God wins: Heaven, hell, and why the Good News is better than Love Wins. Carol stream, IL: Tyndale House. y Hawthorne, G.F. 2004. Philippians (Vol. 43). Dallas: Word, Incorporated.ï Jeyaraj, D. 2005. The first Lutheran missionary Bartholomäus Ziegenbalg: his concepts of culture and mission from a postcolonial perspective. Svensk Missionstidskrif,. 93(3):379-400. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [5 September 2016]. [ p ] Kent, H.A., Jr. 1981. Philippians. In F.E. BIBLIOGRAFIE An anthropology of hope: Africa, slavery, and civilization in nineteenth-century mission thinking. International Bulletin of Missionary Research, 39(4):225-230. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost [5 September 2016]. [ p ] Whiteman, D.L. 1974. Christian mission and culture change in New Guinea. Missiology, 2(1):17-33. ATLA Religion Database with ATLASerials, EBSCOhost. [5 September 2016]. Wright, C.J.H. 2006. The mission of God: unlocking the Bible’s grand narrative. Nottingham: In Wright, C.J.H. 2006. The mission of God: unlocking the Bible’s grand narrative. Nottingham: InterVarsity. Wright, N.T. 2013. Paul and the faithfulness of God: Christian origins and the question of God. (Parts Wright, C.J.H. 2006. The mission of God: unlocking the Bible’s grand narrative. Nottingham: InterVarsity. Wright, N.T. 2013. Paul and the faithfulness of God: Christian origins and the question of God. (Parts III and IV). London: SPCK. Wright, N.T. 2013. Paul and the faithfulness of God: Christian origins and the question of God. (Parts III and IV). London: SPCK.

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v57n3/07.pdf

Afrikaans

Figure S1 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 RMSD/angstrom Time/ps (A) WT A252D A252D/D126A A252D/D127A A252D/D126A/D127A 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 RMSD/angstrom Time/ps (B) WT A252D A252D/D126A A252D/D127A A252D/D126A/D127A Figure S1 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 RMSD/angstrom Time/ps (A) WT A252D A252D/D126A A252D/D127A A252D/D126A/D127A 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 RMSD/angstrom Time/ps (B) WT A252D A252D/D126A A252D/D127A A252D/D126A/D127A Figure S1 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 RMSD/angstrom Time/ps (A) WT A252D A252D/D126A A252D/D127A A252D/D126A/D127A 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 RMSD/angstrom Time/ps (B) WT A252D A252D/D126A A252D/D127A A252D/D126A/D127A Figure S1 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 RMSD/angstrom Time/ps (B) WT A252D A252D/D126A A252D/D127A A252D/D126A/D127A RMSD/angstrom 4 4

https://figshare.com/ndownloader/files/1228140

Afrikaans

S1 Fig A) Substitution volume B) Mean blood flow C) Effective treatment time D) OCM Kt/V Mixed-HDF Post-HDF S1 Fig A) Substitution volume B) Mean blood flow C) Effective treatment time D) OCM Kt/V Mixed-HDF Post-HDF A) Substitution volume B) Mean blood flow A) Substitution volume B) Mean blood flow ) Substitution volume [l] Substitution volume [l] C) Effective treatment time D) OCM Kt/V D) OCM Kt/V Mixed-HDF

https://figshare.com/ndownloader/files/14444573

Afrikaans

Putnam et al. 2014. Figure S1. Putnam et al. 2014. Figure S1. Asc I + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 220 221 362 363 364 365 + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 220 221 362 363 364 365 A B hph probe MCM3 probe Asc I + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 366 2975 2977 3115 3118 3121 + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 366 2975 2977 3115 3118 3121 C D hph probe MCM3 probe Left telomeric AscI fragment Internal AscI fragment Undigested Left telomeric AscI fragment Internal AscI fragment Undigested Asc I + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 220 221 362 363 364 365 A B hph probe Left telomeric AscI fragment Internal AscI fragment Undigested + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 220 221 362 363 364 365 B MCM3 probe B A B Asc I + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 366 2975 2977 3115 3118 3121 C D hph probe Left telomeric AscI fragment Internal AscI fragment Undigested + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 366 2975 2977 3115 3118 3121 D MCM3 probe Asc I + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 366 2975 2977 3115 3118 3121 + - + - + - + - + - + - + - RDKY6677 366 2975 2977 3115 3118 3121 C D hph probe MCM3 probe Left telomeric AscI fragment Internal AscI fragment Undigested D C

https://figshare.com/ndownloader/files/1448516

Afrikaans

Die Hertzogprys vir drama: Griekse tragedie, Middeleeuse moraliteitspel of Negentiende-eeuse realiteit – die problematiek en uitdagings binne die drama-“industrie” en die invloed daarop by die toekenningsproses g p The Hertzog prize for drama: Greek tragedy, Medieval morality play or Nineteenth century reality – the problematic nature of and challenges within the drama “industry” and the influence it bears upon the process of awarding prizes A van Jaarsveld Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans Universiteit van die Vrystaat E-pos: vjaarsa@ufs.ac.za Anthea van Jaarsveld Anthea van Jaarsveld Anthea van Jaarsveld Anthea van Jaarsveld is a senior lecturer in the Department Afrikaans and Dutch, French and German at the University of the Free State. Her Master’s degree and dissertation are both about referentialism. She lectures and publishes espe- cially on drama and film and is working on a bigger project on the indexing of Afrikaans films. Anthea van Jaarsveld is senior lektor in die Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans aan die Universiteit van die Vrystaat. Haar Magistergraad en proefskrif handel oor referen­ sialiteit. Sy doseer en publiseer veral oor drama en film en is besig met ’n groter projek oor die indeksering van Afrikaanse speelfilms. 387 387 ABSTRACT The Hertzog prize for drama: Greek tragedy, Medieval morality play or Nineteenth century reality – the problematic nature of and challenges within the drama “industry” and the influence it bears upon the process of awarding prizes The Hertzog prize for drama: Greek tragedy, Medieval morality play or Nineteenth century reality – the problematic nature of and challenges within the drama “industry” and the influence it bears upon the process of awarding prizes The twentieth century compels a reinterpretation of our position within the cultural and social domains in society. This process also inevitably leads to a reconsideration of the concept of “community”. To understand and evaluate this process one needs to refer to Bourdieu and the philosophy of science. For the sake of this reinterpretation Pierre Bourdieu positions himself between structuralism on the one hand and a more subjective approach to agents in the society on the other. In effect this means that people ostensibly act as subjective independent agents, but are also influenced by structures within their social environment. Within the literary The Hertzog prize for drama: Greek tragedy, Medieval morality play or Nineteenth century reality – the problematic nature of and challenges within the drama “industry” and the influence it bears upon the process of awarding prizes The twentieth century compels a reinterpretation of our position within the cultural and social domains in society. This process also inevitably leads to a reconsideration of the concept of Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 388 system it implies that neither the author or playwright nor his/her text, can be evaluated autonomously. Other important players are readers, critics, publishers and even the media. In today’s society there is a remarkable increase in the importance of prizes in literature and in the arts. The power and impact thereof on society and culture in general has grown significantly. In a comprehensive review of this phenomenon, James F. English (2008) documents the dramatic rise of the awards industry and its complex role in what he described as an economy of cultural prestige (Van Coller 2010; Bonthuys 2016). Investigating the Suid- Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns’s literary awards, it is evident that the drama awards are surrounded by controversy. Through decades the drama awards were characterized by controversial issues over who would be worthy of an award, but often also about whether an award could be made whatsoever. ABSTRACT l To reflect on the Hertzog Prize for drama, it is important to get a complete overview of the awards made, but more importantly to investigate the years in which no awards were made. From this investigation, meaningful facts come to the fore especially on the specific process involved. It is apparent that a problematic situation exists because of important issues that play a significant role in the award process of the Hertzog Prize for drama. For one, the fact that the drama genre can never completely be defined within a singular realm. It is literary text, but also performance text and is furthermore heavily dependent on publication. Given the trends in the Afrikaans drama and theatre world, one finds a unique set of problems relating to the successful reception of the published play. The larger ground breaking “new” drama genre is now livelier than ever before, and because of its specific features, it also acts restrictively with regards to publication. Furthermore, the existence of the Afrikaans drama genre, against the background of the important and decisive political and social landscape, has an enormous impact on the status and publication of plays in Afrikaans. The demands set for playwrights for mere survival in the industry today exert extreme entrepreneurial thinking. Apart from the problematic nature and form of the drama, the genre suffers under many outside factors detrimental to financing productions, performance, prescribed feasibility of texts and ultimately publication. These are all factors that have an impact indirectly on the awarding of the Hertzog Prize for drama. As a result of the aforementioned, the dynamics of literary prize awards are investigated in this article. More specifically the nature of the prizes and the value of literary and cultural capital when it comes to assessing these prizes are under scrutiny. Despite the ultimate main focus on the published literary work, there is also an underlying awareness of the types of usable capital in the literary field to establish the position of a playwright of a specific drama within the larger social structures of power in the literary community. A clear transformation in the awarding of prizes is currently taking place. In this process there is a constant dynamic interaction between the extensive mechanics of nomination and election, presentation and acceptance, sponsorship, publicity and scandal. OPSOMMING Die herbesinning oor die begrip “gemeenskap” in die eeu waarin ons leef, noodsaak tot ʼn groot mate ʼn herinterpretasie van ons posisie binne die kulturele en sosiale domeine in die samelewing. Met verwysing na die filosofie van die wetenskap, neem Pierre Bourdieu standpunt in tussen strukturalisme aan die een en ʼn meer subjektiewe benadering tot agente in die samelewing aan die ander kant. Dit beteken in feite dat hoewel mense skynbaar as subjektiewe onafhanklike agente optree, hulle tog ook beïnvloed word deur strukture binne hulle sosiale omgewing. Binne die literêre sisteem impliseer dit dus dat die skrywer of dramaturg en sy/ haar teks nooit outonoom geëvalueer kan word nie. Ander belangrike rolspelers binne hierdie proses sou die leser, kritici, uitgewer en selfs die media ook insluit. ’n Duidelike transformasie by die toekenning van pryse is tans in werking. Daar is ’n gedurige dinamiese wisselwerking in die proses, tussen die uitgebreide meganika van nominasie en verkiesing, aanbieding en aanvaarding, borgskap, publisiteit en skandale. In hierdie artikel val die fokus op die bepaalde verhoudings tussen agente en reëls wat binne die veld bestaan. Voorts word die groter “kulturele veld” wat deur pryse blootgelê word, insluitend die belangstelling wat hulle genereer asook die kritieke vyandigheid wat hulle so toenemend ontlok, bekyk. Die afleiding wat gemaak kan word, is dat daar geen ontsnapping uit “die ekonomie van prestige” kan wees nie. p g Daar word indringend gekyk na die problematiek ten opsigte van die drama-toekennings teen die agtergrond van die drama-genre as deel van die groter literêre sisteem maar ook as onlosmaaklik deel van die groter teaterwetenskap. Die dramateks is dus terselfdertyd literêre teks en teateropvoering. Die drama as speel- en leesteks vereis binne die Hertzogprys- beoordelingsproses sonder twyfel ’n eiesoortige benadering waarsonder die drama-genre nooit sy regmatige plek binne die literêre sisteem sal verkry nie. TREFWOORDE: Hertzogprys, drama, literêre prestige, Bourdieu, veld-teorie, vorme van kapitaal, literêre pryse, drama-genre ABSTRACT In this article the focus will be on the specific relationships between agents and rules that exist in the field. In addition, the larger “cultural field” which is exposed through prizes, including the interest they generate and the critical hostility they evoke, is viewed. The conclusion that can be drawn is that there is no escape whatsoever from “the economy of prestige”. This article attempts an in depth look at drama awards against the background of the drama genre as part of the larger literary system, but also the larger scientific study of theatre. As mentioned above, the dramatic script is concurrently literary text and theatrical perfor­ mance. It is also, much more than the other two genres, hampered by the specific socio-political landscape within which it exists. The political dynamics as well as socio-historical contexts Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 389 contribute greatly to the creation, existence and survival of the theatre as a source of the published play. Within the Hertzog prize assessment process the drama as performance text as well as reading text requires without a doubt a unique approach without which the drama genre will never gain its rightful place within the literary system. contribute greatly to the creation, existence and survival of the theatre as a source of the published play. Within the Hertzog prize assessment process the drama as performance text as well as reading text requires without a doubt a unique approach without which the drama genre will never gain its rightful place within the literary system. Hertzogprize, drama, literary prestige, Bourdieu, field-theory, forms of capital, literary awards, drama genre 1. DIE HERTZOGPRYS VIR DRAMA AAN TERTIUS KAPP IN 2015 EN DIE POLEMIEK EN OMSTREDENHEID RONDOM ENKELE VROEËRE TOEKENNINGS VAN DIE PRYS Talle polemieke en debatte rondom prystoekennings, asook die kom en gaan van pryse deur die jare, dui daarop dat literêre toekennings nooit outonoom kan funksioneer nie. Dit staan altyd in verband met magsverhoudings op ’n bepaalde tydstip, die opvattings oor waardeoordeel, smaak en literatuuropvattings. Vele voorbeelde uit die verlede getuig hiervan. So is daar in 1966 uiteindelik geen Hertzog- prys toegeken na die groot polemiek nadat Uys Krige daarvoor genomineer is nie. Volgens Carstens (2009:184) wil dit blyk dat Krige se politieke oorwegings hom grootliks gekniehalter het, alhoewel die Letterkundige kommissie (soos dit toe bekend gestaan het) dit natuurlik ontken het. Hy ontvang wel in 1985 die Hertzogprys vir sy volledige drama-oeuvre. Name wat deurgaans in dieselfde asem as Krige genoem word, as skrywers wat nooit of té laat bekroon is, is onder andere Jan Rabie en Abraham H. de Vries wat nooit bekroon is nie en Adam Small wat eers in 2012 bekroon is vir sy volledige drama-oeuvre tot en met 1983. Telkens is daar met genoemde skrywers gereken dat politieke voorbehoude deurslaggewend was. Die toekenning aan André P. Brink vir Die Jogger (2000) sou ook nie sonder kontroversie wees nie. Beskuldigings is voor die deur van die Letterkundekommissie gelê dat die toekenning gemotiveer sou word deur ʼn skuldgevoel (Van Coller 2010:487). g g ( ) Seker die grootste dwaling van die Akademie volgens Van Coller (2010:491) vind plaas in 1952 met die bekroning aan Gerhard Beukes en W.A. de Klerk. Van Coller verwys na Antonissen, waarin die werk van Beukes destyds byvoorbeeld afgemaak is as waardeloos (Antonissen 1956:279). Volgens Van Coller sou N.P. van Wyk Louw se Die pluimsaad waai ver (1966) ook deur kundiges bestempel word as bekroningswaardig, maar dat eksterne omstandighede (naamlik Louw se botsing met die destydse premier, dr. H.F. Verwoerd) in die niebekroning daarvan weer ʼn rol gespeel het. Kanna hy kô hystoe (1965) deur Small word deur Van Coller beskou as “een van die allerbeste Afrikaanse dramas” en ʼn drama waarvoor Small sonder twyfel die Hertzogprys verdien het (Van Coller 2010:492). Met die toekenning aan Adam Small in 2012 is die Suid- Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns gekritiseer omdat hulle hul reglement geïgnoreer het ten einde die toekenning te maak. Die feit dat Small reeds jare lank die prys verdien het, het ook nie kritiek op die toekenning aan hom in 2012 opgehef nie. 1. DIE HERTZOGPRYS VIR DRAMA AAN TERTIUS KAPP IN 2015 EN DIE POLEMIEK EN OMSTREDENHEID RONDOM ENKELE VROEËRE TOEKENNINGS VAN DIE PRYS Wat die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns se literêre toekennings betref, het die dramatoekennings van meet af aan telkens swaar gedra aan omstredenheid. Die ontvangs van die toekenning van die prys aan Kapp het in 2015 egter sonder veel kritiek verloop. Ten spyte van enkele stemme wat opgegaan het oor die feit dat dit dalk literêr nie sterk genoeg is nie, reken prof. J.L. Coetser in sy huldigingswoord tydens die bekroningsplegtigheid in Junie 2015 in Stellenbosch dat die drama, Rooiland, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 390 ...’n belangrike nuwe bydrae tot die Afrikaanse dramasisteem verteenwoordig. Dit is ’n digte teks wat ’n hoë mate van opvoeringsgerigtheid vertoon. Die dramaturg bied aan sy leser, en uiteindelik aan die gehoor, hiermee ’n herkenbare gestalte van geweld. Voorts dra goed gedefinieerde karakters en karakteropenbaring oortuigend tot die voorstelling by. Oorsee, Kapp se tweede bekroonde drama, is eweneens sterk opvoeringsgerig en literêr-dig. Dit vertoon duidelike allegoriese trekke. Die intertekste teenwoordig in die teks maak dit moontlik om Oorsee as ’n distopiese, politieke reisallegorie te beskou wat die Afrikaner, soos in sommige dramas deur Van Wyk Louw, Pieter Fourie en Reza de Wet, parodiërend en satiries in die kollig plaas. (Coetser 2015) ...’n belangrike nuwe bydrae tot die Afrikaanse dramasisteem verteenwoordig. Dit is ’n digte teks wat ’n hoë mate van opvoeringsgerigtheid vertoon. Die dramaturg bied aan sy leser, en uiteindelik aan die gehoor, hiermee ’n herkenbare gestalte van geweld. Voorts dra goed gedefinieerde karakters en karakteropenbaring oortuigend tot die voorstelling by. Oorsee, Kapp se tweede bekroonde drama, is eweneens sterk opvoeringsgerig en literêr-dig. Dit vertoon duidelike allegoriese trekke. Die intertekste teenwoordig in die teks maak dit moontlik om Oorsee as ’n distopiese, politieke reisallegorie te beskou wat die Afrikaner, soos in sommige dramas deur Van Wyk Louw, Pieter Fourie en Reza de Wet, parodiërend en satiries in die kollig plaas. (Coetser 2015) Die toekenning van die Hertzogprys vir drama is egter – soos die meeste ander literêre pryse – nie gevrywaar van kritiek en kontroversie nie en hierdie prestige-prys het al telkemale onder fel kritiek deurgeloop. Vroeëre toekennings het nie altyd so lig daarvan afgekom soos in 2015 nie. Só is die Akademie ook al daarvan beskuldig dat hulle sekere skrywers misken, dat hulle toelaat dat politiek in sekere gevalle ʼn beduidende rol gespeel het by bekronings, en dat hulle ʼn gebrek aan deursigtigheid vertoon het. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 1. DIE HERTZOGPRYS VIR DRAMA AAN TERTIUS KAPP IN 2015 EN DIE POLEMIEK EN OMSTREDENHEID RONDOM ENKELE VROEËRE TOEKENNINGS VAN DIE PRYS Die uitgewer Nicol Stassen meen byvoorbeeld dat dramas wat in die bepaalde toekenningstydperk verskyn het, grootliks deur hierdie besluit benadeel is (Stassen 2012). Michael le Cordeur, daarenteen, het gevoel dat die prys wel geregverdig is en erkenning so verleen is aan Small in wie se oeuvre sy drama Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 391 Kanna hy kô hystoe kop en skouers uitstaan as ’n hoogtepunt in die Afrikaanse dramatiese kuns (Le Cordeur 2012). ’n Groep digters, skrywers, dramaturge en belanghebbendes, insluitende Willem Fransman Jr, Floris Brown en Elias P Nel, het ’n persverklaring uitgereik waarin hulle die Akademie vir Wetenskap en Kuns geluk gewens het met hul besluit om die prys aan Small toe te ken. André P Brink lig ook sy mening in die Burger oor die toekenning: “Vyftig jaar moes Adam Small wag om die Hertzogprys te kry vir Kanna hy kô hystoe, moontlik die beste drama in Afrikaans. Ná ’n halfeeu se wag is ’n onreg uiteindelik reggestel, selfs al het dit dan gepaard gegaan met reglementêre kleitrappery en burokratiese omslagtigheid” (Brink 2012:7). Op sigwaarde kan die toekenning van die prys aan Adam Small beswaarlik anders geïnterpreteer word, as ʼn regstelling van ʼn Akademiefout uit die verlede, alhoewel alle oeuvre- toekennings natuurlik nie gesien kan word as regstellings nie. Dit het egter noodgedwonge ʼn rimpeling-effek op gepubliseerde tekste van die toekenningsjaar, maar bly ʼn dinamiese proses waarbinne die besondere politieke landskap van die tydvak, die beskikbaarheid van tekste, asook die maatskaplike en ekonomiese omstandighede onomwonde ʼn rol speel, want soos Bourdieu in analitiese terme die strukture van ʼn veld (in hierdie geval die literêre veld) definieer, word dit beskou as “a network, or a configuration, of objective relations among positions” (Bourdieu & Wacquant 1992:97). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 2. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 392 Pryse self het natuurlik ook meerdere of mindere status, voortvloeiend uit die gehalte van die instel, instandhouding en bestuur daarvan. Faktore soos die volgende speel ’n rol: veral die geskiedenis daarvan is belangrik; “ou” pryse het groter prestige; intrinsiek literêre pryse – nie dié wat in diens staan van besighede nie, dra meer gewig; die doelwitte van die instelling wat toekennings daarstel en/of borg; die aard van die reglement en beoordelingskriteria; die keuse van beoordelaars/samestelling van beoordelingspanele; die beoordelingsprosedure; die prosedure rondom die bekendmaking van wenners; die (geld)waarde van die toekenning; mediablootstelling en reklame, insluitend die bekroningsgeleentheid; die impak van die toekenning op die mark (ook op institusionele aankope) en die kanoniserende invloed van die toekenning op die langer termyn (kyk ook Galloway 2014). Vir die Hertzogprys word gepubliseerde werk oorweeg met geen voorkeure wat betref sekere uitgewers nie. Lede van die Letterkundekommissie kry ook geen finansiële voordeel uit bekronings nie. Hierdie intrinsieke onafhanklikheid skep die vertroue dat toekennings objektief is en koppel ʼn sterk kanoniserende waarde aan die Hertzogprys (kyk ook Smuts 2005:3). In hierdie verband sou ’n mens tog egter ’n vraag kon opper of Elize Botha (destydse voorsitter van die Letterkundekommissie) se status as lid van die Letterkundekommissie enigsins in die gedrang gekom het, omdat sy toe ook lid was van die direksie van Naspers. Tans is dit die voorwaarde dat lede van die Letterkundekommissie wie se werk ingeskryf is vir enige letterkunde prys, hulle moet onttrek van die Letterkundekommissie se vergadering van daardie betrokke jaar. g g j Om te kan besin oor die Hertzogprys vir drama is dit belangrik om ’n oorsig te kry van die toekennings gemaak, maar belangriker, ’n blik op die nietoekenningsjare te werp. Tot en met 2016 is die Hertzogprys 28 keer toegeken vir poësie, 33 keer vir prosa en net 20 keer vir drama. Van die drie hoofgenres trek die drama hier duidelik aan die kortste ent. Die aantal jare waarin daar geen drama-toekennings gemaak is nie, beloop 9, vir prosa is daar slegs in 2 jare nie ʼn toekenning gemaak nie en vir poësie, ʼn totaal van 3 jare. Die oorwig lê dus weer by drama. Wanneer daar gekyk word na die jare waarin geen dramatoekennings gemaak is nie, word belangrike problematiek na vore gebring, wat deurgaans ’n noemenswaardige rol blyk te speel in die bekroningsproses van die Hertzogprys vir drama. 2. Deur dekades word die dramatoekennings gekenmerk, deur nie net polemiek oor wie bekroningswaardig sou wees nie, maar ook in ekstreme gevalle oor of daar enigsins ’n toekenning oorweeg moes word, al dan nie. In sekere jare word daar ook weliswaar geen toekennings gemaak nie. Die Hertzogprys is die oudste literêre prys in Afrikaans – 103 jaar oud in 2017. As destydse Minister van Onderwys in die Oranje Rivier Colony het Hertzog as politieke leier die wetgewing oor tweetaligheid in die Vrystaatse onderwys deurgevoer. Die implementering daarvan was egter problematies en het gelei tot ʼn hofgeding in 1909 (Kapp 2009:158) wat op sy beurt weer die weg gebaan het vir die ontstaan van die Hertzog-prys. Die skenking van £1 200 deur genl. Hertzog is aanvanklik nie uitsluitlik vir letterkunde aangewend nie, maar kon in beginsel ook vir taalkunde aangewend word. Daarom was die prys aan die begin bekend as die Hertzog Taal Fonds (Kapp 2009:49). Hierdie prys, wat die eerste prys was wat deur die Akademie toegeken is, is reeds in 1914 ingestel en vanaf 1916 jaarliks vir toekennings oorweeg. Vanaf 1923 is slegs gepubliseerde werke vir die prys oorweeg. Buiten in 1984, met die viering van die Akademie se 75ste bestaansjaar, roteer die drie genres, prosa, poësie en drama en publikasies van die vorige drie jaar kwalifiseer vir bekroning. Hierdie rotasie begin in werking tree vanaf 1928 (Smuts 2005:12). Tot en met 1965 is die beoordelaars van die Hertzogprys ad-hoc aangewys, maar vanaf 1966 is die Letterkundige kommissie in die lewe geroep wat as beoordelaars, nie net van die Hertzogprys nie, maar van alle pryse wat deur die Akademie toegeken word, optree. ʼn Lys van die ad-hoc komitees is beskikbaar in Nienaber (1965:161- 168) en die lede van die Letterkundige kommissie, later (vanaf 1992) die Lettekundekommissie, wat telkens vir ʼn driejaar-periode aangestel word, verskyn op www.akademie.co.za. Die feit dat sekere skrywers wat betref sekere genres in sekere tydvakke uit die aard van die saak meer produktief is as ander, kompliseer natuurlik die uitkomste of moontlike toekennings. Daarvoor is strategieë ontwikkel om juis hierdie soort probleme te ondervang. Indien daar byvoorbeeld nie in ʼn sekere jaar op ʼn moontlike teks besluit kan word nie, word die volledige oeuvre van skrywers in ag geneem, maar slegs as daar ook van hul werk in die drie jaar verskyn het. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2. Malherbe as sameroeper van die Letterkundige kommissie skryf in sy verslag: Aandag, vir hierdie doel, verdien alleen Die Dieper Reg van Van Wyk Louw. Dis ’n koorspel, maar die Kommissie was van mening dat die eise wat aan so ’n koorspel gestel kan word so verskillend is van dié wat vir die gewone drama geld, dat hierdie ‘gedig’ nouliks as volledige drama beskou kan word en dus buite beskouing vir die Hertzogprys vir drama val”. (Carstens 2009:183) Aandag, vir hierdie doel, verdien alleen Die Dieper Reg van Van Wyk Louw. Dis ’n koorspel, maar die Kommissie was van mening dat die eise wat aan so ’n koorspel gestel kan word so verskillend is van dié wat vir die gewone drama geld, dat hierdie ‘gedig’ nouliks as volledige drama beskou kan word en dus buite beskouing vir die Hertzogprys vir drama val”. (Carstens 2009:183) Van Schoor opper ook sy voorbehoud rakende Die Dieper Reg: Of Die Dieper Reg egter in die streng afgebakende gebied van die drama ingedeel sal word, skyn egter geen uitgemaakte saak te wees nie. Tot dusver is die kritici glad nie eenstemmig of dit wel onder die hoof drama beoordeel moet word nie. (Van Schoor 1938:111) Of Die Dieper Reg egter in die streng afgebakende gebied van die drama ingedeel sal word, skyn egter geen uitgemaakte saak te wees nie. Tot dusver is die kritici glad nie eenstemmig of dit wel onder die hoof drama beoordeel moet word nie. (Van Schoor 1938:111) F.E.J. Malherbe, sameroeper van die Letterkundige Kommissie, het Die dieper reg in die September 1938-uitgawe van Ons eie boek bespreek as ’n gedig oor die Voortrekkers, as deel van Louw se poësie-oeuvre, en beskou as ’n “‘suiwer voortsetting van sy vorige digkuns’ as ‘moderne digter’” (Malherbe 1938:165, 167). ’n Lid van die Breë Kommissie, F.C.L. Bosman, sien die werk nie as “’n beeldende drama” nie, maar as “’n wysgerige gedig” (Bosman 1941:174). Van Rensburg (1975:167) is selfs jare later van mening dat die teks eerder as ’n drama beskou moet word. Die onduidelikheid daarrondom het veroorsaak dat daar uiteindelik geen toekenning in daardie jaar gemaak is nie. 1941 – Die tydperk word gekenmerk deur die groot aantal historiese stukke asook sterk politieke invloede wat grootliks die toekenning van die Hertzogprys sou beïnvloed. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 2. 1929 – Van Melle se Bart Nel, verdien om vermeld te word in die tydperk vanaf 1927–1929, maar aangesien dit net in romanvorm gepubliseer is, en die drama as treurspel slegs in manuskripvorm voorgelê is, het dit nooit gekwalifiseer vir die toekenning nie (Nienaber 1965:58,109). ) Die feit dat min dramas uiteindelik in gepubliseerde formaat verskyn, blyk alreeds problematies te wees in die twintigerjare. 1932 – Reeds in 1932 toon P.C. Schoonees noemenswaardige insig in sy minderheidsverslag, deurdat hy die drama as ’n eiesoortige genre beskou wat met groter omsigtigheid beoordeel behoort te word: “Dis eintlik onbillik om ’n oordeel uit te spreek oor toneelstukke waarvan ’n mens die opvoering nie self gesien het nie. ’n Stuk, wat as ‘leesdrama’ weinig indruk maak, kan ’n groot sukses op die planke wees en omgekeerd.” (LK 1/1: 29 September 1932 – Carstens, 2009:142). ’n Tweede teks wat moontlik in hierdie tydperk meer erkenning kon kry, is J.C.B. van Niekerk se Van Riet van Rietfontein. Weer tref Schoonees in sy minderheidsverslag pertinent die onderskeid tussen ’n dramateks en die opvoering daarvan. Hy beklemtoon dat sý oordeel berus op die leesteks, en nie op die toneelwaarde van die stuk nie. Daarom brei hy ook nie uit oor die tegniese aspekte van die werke nie. Die onderskeid tussen leesdrama en toneelstuk blyk duidelik problematies te wees en die niebekroning in 1932 is dus grootliks te wyte aan die feit dat daar in werklikheid nie verreken kon word wat die “drama” werklik is nie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 393 1938 – In hierdie tydperk tree verdere problematiese gegewens omtrent die drama-genre na vore wat betref die afbakening van die genre. Nie alleenlik is die onderskeid tussen leesteks en speelteks steeds problematies nie, daar is ook onduidelikheid wat betref die onderskeid tussen werklike versdrama en die lang gedig. Sprekend is die geval van die koorspel, Die Dieper Reg van Van Wyk Louw. D.F. Malherbe as sameroeper van die Letterkundige kommissie skryf in sy verslag: 1938 – In hierdie tydperk tree verdere problematiese gegewens omtrent die drama-genre na vore wat betref die afbakening van die genre. Nie alleenlik is die onderskeid tussen leesteks en speelteks steeds problematies nie, daar is ook onduidelikheid wat betref die onderskeid tussen werklike versdrama en die lang gedig. Sprekend is die geval van die koorspel, Die Dieper Reg van Van Wyk Louw. D.F. 2. Twee van Uys Krige se dramas wat ernstige oorweging geniet, is Magdalena Retief en Die Wit Muur (bestaande uit drie eenbedrywe), beide historiese tekste. y ) Teen 1941, toe besluit moes word oor die Hertzogprys vir Drama, was daar verskillende politieke groeperinge in die geledere van Afrikaanssprekendes, onder andere die meerderheid wat die neutraliteitspolitiek van Malan en Hertzog/Havenga ondersteun het, en sommige wat hulle geskaar het by die regerende Verenigde Party. Vrae het begin ontstaan oor die Akademie se politieke neutraliteit weens sy “vriendskaplike betrekkinge” (SAATLK 1931: 5) met die FAK wat op daardie stadium die steun gehad het van Malan se HNP. Benewens verbintenisse tussen verskillende kultuurorganisasies en politieke partye, het ook die Afrikaanse koerante ’n partypolitieke rol gespeel. Die Suiderstem en Die Volkstem het in berigte van onderskeidelik 30 Desember 1941 en 19 Januarie 1942 kritiek uitgespreek teen die versuim om Krige met die Hertzogprys te bekroon. Die Akademie is daarvan beskuldig dat hulle Krige nie as ’n “praktiese Afrikaner” beskou nie. Die beswaar is geopper dat Uys Krige se dramas wat deur die Letterkundige Kommissie aanbeveel is, weens politieke redes nie bekroon is nie (Carstens 2009:206). Uys moes 44 jaar wag vir sy regmatige toekenning van die Hertzogprys vir drama. Carstens (2009) wys op talle plekke op Krige se negering deur die Akademie en skryf: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 394 Dit is opmerklik dat oor ’n bekroningsperiode van dertig jaar (1929–1959) die naam van Uys Krige as wenner ontbreek – dit terwyl hy gedurende hierdie periode al die dramas geskryf het waarna spesifiek verwys is toe hy in 1985 die Hertogprys vir sy hele drama- oeuvre ontvang het. (Carstens 2009: 325) Dit is opmerklik dat oor ’n bekroningsperiode van dertig jaar (1929–1959) die naam van Uys Krige as wenner ontbreek – dit terwyl hy gedurende hierdie periode al die dramas geskryf het waarna spesifiek verwys is toe hy in 1985 die Hertogprys vir sy hele drama- oeuvre ontvang het. (Carstens 2009: 325) ’n Politieke magspel met die daaropvolgende polemiek oor voortspruitende bekronings, al dan nie, sou nie net beskore wees vir die drama-bekronings nie, maar behoort volledigheids­ halwe ook genoem te word as rede vir omstredenheid. 1948 – Gedurende hierdie tydperk kom die vraagstuk van vertaalde werk aan bod. Sou vertaalde werke onder die bepaling van die Hertzogprys val, sou J.P.J. van Rensburg se Vroue van Troje oorweeg word. 2. In hierdie jaar is Uys Krige weereens met ’n hele aantal dramas oor die hoof gesien. Beide Beukes en De Klerk ontvang wel in 1952 die Hertzogprys vir drama terwyl Van Coller (2010:491) duidelik reken dat ... die mees verdienstelike kandidaat in 1952 was sonder enige twyfel Uys Krige wat in daardie stadium in 1941 reeds vir die Hertogprys oorweeg is, in 1944 die knie moes buig voor Leipoldt en in 1948 weer in aanmerking kon kom. Daar moet toegegee word dat die probleemdramas van De Klerk nie net steeds van sy beste werk is nie, maar selfs meer as beduidend binne die totale Afrikaanse dramaliteratuur. Boonop was dit die wegbereider vir die latere politieke dramas van Bartho Smit, Pieter Fourie én die probleemdramas van P.G. du Plessis en Pieter Fourie. Beukes se eenbedrywe en komedies was weer in hoë mate voorbereiding vir die talle eenakters wat later tydens Kampus Toneel en die SANLAM-dramakompetisie oorheersend sou raak. Sy blyspele (eerder klugte) was baanbrekend wat betref die klugtige tradisie in Afrikaans wat veral met die televisie-era in belangrikheid toegeneem het. Binne die kontekstuele paradigma is albei se werk belangriker as wat destyds binne ’n intrinsieke paradigma geoordeel is. (Van Coller 2010:491) Ten spyte hiervan word geen toekenning in 1948 gemaak nie. Dit wil voorkom asof 1948 ook sy kwota onduidelikhede oplewer rakende die intrinsieke waarde van die verskillende vorme waaruit die drama-genre bestaan. 1963 – Putsonderwater kan seker gereken word as een van die eerste Afrikaanse dramas wat suksesvol eksperimenteer met die teaterkonvensie, die Teater van die Absurde. Dit blyk ’n uiters verdienstelike drama te wees met sterk allegoriese elemente, ’n hegte struktuur en werkbare simboliek, maar word deur F.C.L. Bosman (sameroeper) en Elize Botha afgekeur. Bosman sou eers jare later Putsonderwater beskryf as: “die ‘ontmaskering’ van ’n Suid- Afrikaanse gemeenskap”, en dit hoog aanslaan (Carstens 2009:353). Tydens die polemiek wat ontstaan het met die toekenning van die 1964 Hertzogprys vir Prosa aan Etienne Leroux vir Sewe dae by die Silbersteins, het sekere beswaarmakers en afvaardigings juis Putsonderwater ook genoem as “ongewenste literatuur” (Carstens 2009:35), dalk een van die redes waarom dit in 1963 met versigtigheid nie bekroon is nie. Weereens ’n jaar waarin polities-maatskaplike kwessies ten koste van die literêre gehalte die botoon voer. 2. Uiteindelik word daar egter geen toekenning gemaak nie. 1975 – Twee belangrike werke deur N.P. van Wyk Louw, Die pluimsaad waai ver (1972) en Blomme vir die winter (1974) kon nie in aanmerking kom nie aangesien Van Wyk Louw oorlede is twee jaar voor die termyn onder bespreking en geen toekenning word gemaak nie. 1975 – Twee belangrike werke deur N.P. van Wyk Louw, Die pluimsaad waai ver (1972) en Blomme vir die winter (1974) kon nie in aanmerking kom nie aangesien Van Wyk Louw oorlede is twee jaar voor die termyn onder bespreking en geen toekenning word gemaak nie. 1988 – Werke wat vir die 1988-Dramaprys in aanmerking kon kom, en waarvan die dramaturge uiteindelik nooit die erkenning gekry het wat hulle reeds in 1988 verdien het nie, is waarskynlik onder andere: Reza de Wet met Diepe grond (1986), wat moes wag tot 1994 vir ’n bekroning van Vrystaat Trilogie en Trits; Pieter Fourie met Ek, Anna van Wyk (1986) wat moes wag vir ’n bekroning tot 2003 en Deon Opperman vir Môre is ’n lang dag en Die teken (1986) wat moes wag tot 2006 vir sy bekroning vir sy drama-oeuvre tot en met 2005. Geen toekenning is egter in 1988 gemaak nie (Carstens 2009:686). Vanaf 1991 tot 2015 is daar wel elke keer binne die driejaar-siklus ’n dramatoekenning gemaak. Vanaf 1991 tot 2015 is daar wel elke keer binne die driejaar siklus n dramatoekenning gemaak. Die Hertzogprys het homself oor die jare gevestig as die belangrikste prestige-prys vir letterkunde in Afrikaans. Vir skrywers, uitgewers en letterkundiges sowel as ingeligte lesers van letterkunde, het die prys lank reeds sy status bereik as belangrike kanoniseringsmeganisme binne die Afrikaanse literêre sisteem. Soos in alle ander kulturele velde kompeteer skrywers, ook wat die Hertzogprys betref, duidelik vir ʼn tipe sosiaal-kulturele posisie. “This competition gives rise to social structures, which, understood as a social topography, positions writers relative to each other according to the overall amount of capital available to them” (Bourdieu 1989; Müller 1985:164). Die besondere aard van die drama as genre problematiseer hierdie strewe na ʼn sterker sosiale struktuur, ook binne die literêre veld by uitstek. y Buiten die problematiese sosiaal-kulturele posisie wat die drama-genre beklee, is daar vele ander aspekte wat hierdie problematiek vergroot, onder andere die spesifieke aard en vorm van die drama. 2. 1966 – In hierdie toekenningsjaar gebeur egter dit waaroor Stassen hom uitspreek in 2012: dat wanneer sogenaamde regstelling plaasvind omdat die keurkomitee foute begaan met bekronings “...dramas wat in die bepaalde toekenningstydperk verskyn, grootliks deur hierdie besluit benadeel word” (Stassen 2012). Uit ’n voorlopige aanbeveling deur T.T. Cloete, gedateer Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 395 Desember 1965, word dit duidelik watter rimpelingseffek regstellings kan hê: , p g g g In my aanbeveling beroep ek my op par. 7 van die Handleiding vir die Keurkomitee vir die Hertzogprys, waarvolgens ek graag aanbeveel dat die prys hierdie keer toegeken word aan Uys Krige. Voorlopig wil ek my aanbeveling so motiveer: Krige het nog nooit die Hertzogprys gekry nie, nieteenstaande hy sowel drama- as prosaskrywer is en verdienstelike digbundels uitgegee het. Van sy geslag is hy die enigste van die belangrike figure wat nog nooit bekroon is nie. Digters wat minder belangrik as hy is, het die prys al gekry, en ander skrywers wat miskien minder belangrik as hy is, het die prys al meer as een keer gekry. In my aanbeveling beroep ek my op par. 7 van die Handleiding vir die Keurkomitee vir die Hertzogprys, waarvolgens ek graag aanbeveel dat die prys hierdie keer toegeken word aan Uys Krige. Voorlopig wil ek my aanbeveling so motiveer: Krige het nog nooit die Hertzogprys gekry nie, nieteenstaande hy sowel drama- as prosaskrywer is en verdienstelike digbundels uitgegee het. Van sy geslag is hy die enigste van die belangrike figure wat nog nooit bekroon is nie. Digters wat minder belangrik as hy is, het die prys al gekry, en ander skrywers wat miskien minder belangrik as hy is, het die prys al meer as een keer gekry. In my aanbeveling beroep ek my op par. 7 van die Handleiding vir die Keurkomitee vir die Hertzogprys, waarvolgens ek graag aanbeveel dat die prys hierdie keer toegeken word aan Uys Krige. Voorlopig wil ek my aanbeveling so motiveer: Krige het nog nooit die Hertzogprys gekry nie, nieteenstaande hy sowel drama- as prosaskrywer is en verdienstelike digbundels uitgegee het. Van sy geslag is hy die enigste van die belangrike figure wat nog nooit bekroon is nie. Digters wat minder belangrik as hy is, het die prys al gekry, en ander skrywers wat miskien minder belangrik as hy is, het die prys al meer as een keer gekry. 3. Vir die problematiese situasie soos hierbo bespreek, moet uiteindelik ’n rede verskaf of ’n oplossing gevind word. Miskien sou ’n mens kon sê dat die grootste rede vir hierdie problematiek waarskynlik lê in die feit dat daar binne die groter literêre veld soms nie verreken word wat die drama in feite is nie. Dit is literêre teks, maar dit is ook speelteks en is ook afhanklik van publikasie. Wanneer daar gekyk word na die tendense in die Afrikaanse drama en teaterwêreld, vind ’n mens ’n unieke stel probleme wat betref die suksesvolle resepsie van die gepubliseerde drama. Die gepubliseerde Afrikaanse drama is om vele redes vir ’n hele aantal dekades al aan die krimp terwyl die groter grensverskuiwende “nuwe” drama-genre Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 396 tans lewendiger skyn te wees as ooit tevore – kyk maar na die groei in televisie-dramas en -reekse, rolprente, nuwe dramas op feeste, ens. ’n Politieke dinamika sowel as sosio-maatskaplike kontekste dra grootliks by tot die skep, bestaan en voortbestaan van die teaterbedryf as voedingsbron vir die gepubliseerde drama. Dit sou dus veilig wees om die aanname te maak dat die drama-genre dalk meer as die ander twee genres gekortwiek word deur die besondere politieke en sosio-maatskaplike landskap waarbinne dit bestaan: die teelaarde vir ’n suksesvolle en aktiewe drama-genre van gehalte, word bevestig deur ’n gesonde en aktiewe teaterbedryf, wat in Suid-Afrika en met die Afrikaanse teaterbedryf nie altyd die geval was en is nie. Van Coller en Van Jaarsveld (2006:73) bevestig ook hierdie uitgangspunt wanneer hulle beweer dat die begrip Literêre periodisering altyd in verband met interne (literêre) faktore maar ook buite-(politiek-maatskaplike) faktore staan. In hierdie verband word die kwyning van streeksrade ’n belangrike faktor. Hierdie polities-gedrewe sluiting van teaters aan die begin van die negentigerjare as gevolg van ʼn gebrek aan befondsing, die opkoms van onafhanklike teaterhuise soos byvoorbeeld, die Teaterhuisie in Pretoria, Pieter-Dirk Uys se teater op Darling, Die Sterrewag in Bloemfontein en die Theatre on the Bay in Kampsbaai, die ATKV se tienertoneelkompetisie en Nasionale kunstefeeste het ʼn enorme invloed gehad op, nie net die teaterbedryf nie, maar ook die drama- genre tesame met sy korpus gepubliseerde tekste. Die drama is sedert die laat negentiger jare, met die ontbinding van streeksrade, gelaat met geen verdere institusionele beskerming nie. Gelukkig was daar nog nooit soveel kunstefeeste as nou nie. 3. (Brink 2016:152) Steeds bly die stelsel van bogenoemde publikasiebeheer ʼn groot rede vir die afname in publikasies van dramas in veral die sestiger- en sewentigerjare. Veral Pieter Fourie word blootgestel aan polities-georiënteerde weerstand terwyl hy seker die mees prominente dramaturg van die tagtigerjare is. Ander dramaturge wat die Afrikanergegewe op ’n histories en politiese vlak ontgin, loop deurgaans die gevaar om as gevolg daarvan met ’n groter versigtigheid voorgeskryf en gepubliseer te word (Odendaal 2016:225). g g g y g p ( ) Die gepubliseerde Afrikaanse drama gaan vanaf 1976 verder gebuk onder die opkoms van die televisiemedium. Die televisie as medium moet trouens nooit onderskat word nie en is ook, soos reeds genoem, vanaf die sewentigerjare een van die vernaamste redes vir die afname in die publikasies van dramas (Van Coller & Van Jaarsveld 2006:71). Wat die invloed van die televisie betref, is die Suid-Afrikaanse situasie ook nie uniek nie. Odendaal noem in aansluiting hierby dat die TV-dramareeks of -serie ook in ander lande sy ooglopende gewildheid toon: “In Nederland het series in die sewentigerjare in so ’n mate gewilde kykstof geword dat dit die enkeldrama byna heeltemal verdring het” (Odendaal 2016:231). Dit blyk dat literatore soos Odendaal die TV-dramareeks of -serie nie as volwaardige dramas beskou nie en dat die enkeldrama eerder gesien word as die norm of standaard vorm. Die vraag sou waarskynlik gevra kon word of aflewerings van reekse (soos Arende) nie ook as “drama” beoordeel kan word nie? Moet drama nie dalk juis anders gedefinieer word nie? Volgens Coetser het die vestiging van hibridiese teatervorme ook gelei tot verdere diversifikasie van beskouings oor die Afrikaanse drama. Hieronder ressorteer gemarginaliseerde Afrikaanse teatervorme soos byvoorbeeld die Afrikaanse Namibiese orale drama-tradisie en gemeenskapsdrama wat sterk beïnvloed word deur die Afrika-drama (Coetser 2016:235-237). g p ( ) Teen die agtergrond van die demokratisering van die taallandskap het die Afrikaanse drama en teater vanaf ongeveer 2000 feitlik net een lewensboei oor en dit is die kunstefeeste. Dit blyk egter nie die antwoord te wees nie, want volgens Galloway (2002:219-223) is die meeste Afrikaanse dramatekste wat by die KKNK opgevoer is, steeds nie gepubliseer nie. Hierdie verskynsel het volgens haar saamgehang met die steeds afnemende vraag na gepubliseerde dramatekste vir die voorskryfmark en die algemene inkrimping van die Afrikaanse literêre boekebedryf. Ongepubliseerde dramatekste het net eenvoudig nie soveel krag as die gepubliseerde teks in die belangrike spel van kanonisering nie. 3. Voorts word die bestaan van die Afrikaanse drama-genre, teen die agtergrond van die belangrike en bepalende politieke en sosio-maatskaplike landskap, kortliks onder die loep geneem, in ’n poging om aan te dui watter enorme effek dit uitgeoefen het op die status en publikasie van dramas in Afrikaans. Die eerste Afrikaanse dramas, onder andere klugte, tranerige melodramas en vaderlands- historiespele was van meet af aan ’n vorm van massatoneel en het sterk ooreenkomste vertoon met die sogenaamde “lekespele wat tussen die twee wêreldoorloë in Europa en Amerika, veral in aktivisties-politieke en religieuse kringe, ’n gewilde vorm van massatoneel geword het” (Antonissen 2016:132). Reeds van die beginjare van die Afrikaanse drama sien ’n mens reeds ’n beweging na gewilde sosio-maatskaplike tekste. Selfs in die twintigerjare van die twintigste eeu moes ’n toenemende ernstiger strewe na toneel steeds ’n stryd voer teen die voorkeure van, soos Antonissen dit noem “’n oor die algemeen liefs op bloed, trane, sensasie en growwe komiek ingestelde publiek ... [wat soek na] burgerlike en sosiaal-realistiese dramas” (Antonissen 2016:134). In die veertigerjare met die pogings van die beroepstoneel om ʼn enigsins finansiële bestaan te bewerkstellig, is die fokus van teater om die guns van die algemene publiek te wen. Gehalte kon nie anders as om hieronder te ly nie. Onteenseglik kan daar dus gesien word dat daar teen hierdie tyd nog maar ’n skraal oes was aan goeie gehalte tekste. In die vyftigerjare vind daar wel ’n wending plaas in die drama-genre. Wat die drama­ literatuur betref word die monoloog, die hoorspel, meer digterlike dramas, soos dié van Uys Krige asook die klugspelkuns noemenswaardig uitgebrei. Dit word die voorloper vir die ontwikkeling op dramagebied in die sestigerjare. Maar ten spyte van ’n opbloei in die drama- vonds word dit weereens deur buitefaktore gekniehalter. Brink verwoord hierdie problematiek soos volg: Die Afrikaanse drama vertoon in die tydvak 1967–1977 enkele tekens van lewe en vernuwing, onder meer in die verskyning van ’n hele paar nuwe dramaturge; maar die bedreiging van sensuur – wat ten opsigte van ’n openbare (en in hoofsaak staatgesub­ sidieerde) medium soos die teater ’n nog meer funeste rol speel as ten opsigte van die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 397 literatuur – oefen ’n al meer inhiberende uitwerking op die drama uit. Dit bly die stiefkind van die Afrikaanse literatuur. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 3. En ʼn genre wat homself nie sterk genoeg kan laat geld in die kanon nie, se voortbestaan is sonder twyfel in die weegskaal. Dit is duidelik uit voorafgaande dat die drama ongelukkig grootliks binne die gemeenskap geklassifiseer word as verbruikersproduk eerder as ʼn kanoniseerbare literêre produk. So het die SAG (Swart Afrikaanse Gemeenskapsteater) ook nie bygedra tot die uitbou van die drama-genre as gekanoniseede genre nie (Coetser 2016:270). SAG-tekste is verder ook op beperkte skaal opgevoer (in gemeenskap- en kerksale) en die reikwydte was ook nie bevorderlik vir moontlike publikasie nie. Hierdie vorm van drama bring selde diepgaande of volhoubare vernuwing. Die meeste dramas wat rondom 2000 gepubliseer is, word deur Fleishman (2001:98) beskou as klein narratiewe; ’n persepsie wat kanonisering ook vertroebel. Gelukkig is daar in hierdie tyd ’n oplewing van literêre drama-pryse wat publikasie tot ’n groot mate aanmoedig. Die oorkoepelende rasionaal agter die instelling van die Sanlam-prys in 2003–2009, was juis die bevordering van gepubliseerde vollengte dramas in Afrikaans, met prysgeld van ongeveer R250 000. Verder verdien die Nagtegaal-teksprys, later die Genugtig!-prys, ingestel in 2003 tot 2010 ook vermelding, met ʼn totale prysgeld van ongeveer R200 000. Joho!-Uitgewers het Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 398 in 2008 ’n versamelbundel Nagtegaal-tekspryswenners uitgegee. RSG se radiodrama- skryfkompetisie, ingestel in 1997 met prysgeld van ongeveer R37 000, bevorder by uitstek die publikasie van hoorspele. in 2008 ’n versamelbundel Nagtegaal-tekspryswenners uitgegee. RSG se radiodrama- skryfkompetisie, ingestel in 1997 met prysgeld van ongeveer R37 000, bevorder by uitstek die publikasie van hoorspele. ʼn Goeie voorbeeld van publikasie wat gespruit het uit literêre pryse is onder andere, S.D. Fourie, die 2008-pryswenner van Sanlam en Radiosondergrense se radiodrama-kompetisie vir gevestigde skrywers. Fourie se Droomskip (2009), is gepubliseer saam met vyf ander radiodramas in die bundel, Droomskip en ander radiodramas (Coetser 2016:283). Wat waarskynlik ook bygedra het tot die publikasie is weereens die feit dat die teks op die skolemark afgestem is. Tekste wat gepubliseer kan word met die versekering dat dit vir skole voorgeskryf word, is uiteraard ʼn finansieel-gedrewe waarborg vir enige uitgewer. Bekende gepubliseerde dramaturge publiseer steeds na 2000, onder andere Pieter Fourie, Reza de Wet, Deon Opperman, George Weideman en P.G. du Plessis. 3. Interessant genoeg is dat Marlene van Niekerk wat nie bekend is vir haar teaterwerk nie, se Die Kortstondige raklewe van Anastasia W (2010), deur Coetser bestempel as “in verskeie opsigte ’n uitsonderlike teks” (Coetser 2016:273), nooit deur ’n gevestigde uitgewery gepubliseer is nie, maar wel deur TEATERteater, ’n onafhanklike vervaardigingsmaatskappy in Stellenbosch. Dit ondersteun weereens die versigtigheid en voorbehoud van uitgewers rakende onbekende name in die dramabedryf. Van Niekerk, seker een van die bekendste skrywers binne die Afrikaanse letterkunde, is relatief onbekend as dramaturg. g Vanaf 2005 is daar wel ’n nuwe inisiatief van LitNet om ’n groot aantal dramatekste of selfs net uittreksels uit dramatekste op die internet te publiseer op LitNet-spens. Ongelukkig is oorwegings wat met letterkundige kanonisering of uitgewerye se publikasievoorkeure te make het, nie deurslaggewend wanneer besluit word of ’n teks geplaas word, al dan nie. Volgens Coetser het daar al tot en met 2010 ’n groot verskeidenheid dramatipes verskyn: nege radio- dramas, negentien verhoogdramas, twee tienerdramas en een musiekblyspel. Die uiteindelike waarde van dié getalle is ongelukkig steeds bloot dat hulle ’n aanduiding gee van die aard en beskikbaarheid van dramatekste op die internet (Coetser 2016:281). Internet­publikasies verseker ongelukkig net nie dieselfde durende waarde as gepubliseerde dramas nie. g g g p Die beskikbare gegewens rakende ongepubliseerde dramatekste in vergelyking met die korpus wat uiteindelik gepubliseer word, skets die daadwerklike dilemma waarbinne die drama-genre sigself bevind. ’n Goeie voorbeeld is die radiodrama: Alhoewel die SAUK se radio-argief oor ’n groot aantal hoorspele beskik, is daar ’n skrale oes aan gepubliseerde radiodramas. Volgens Keuris (2001/2002:1) is daar bykans 1 200 radiodramas uitgesaai tussen 1980 en 2000 terwyl daar maar net ongeveer 51 radiodramas vanaf 1960 gepubliseer is (In Coetser 2016:273). Die eise wat gestel word aan dramaturge vir die blote voortbestaan in die bedryf, noodsaak vandag veel meer entrepreneuriese denkrigtings. ’n Voorbeeld van ’n dramaturg wat hierdie klimaatsverandering met albei hande aangegryp het, is Deon Opperman. Opperman publiseer bekroonbare dramas, maar is ook teater praktisyn by uitstek; hy skryf musiekblyspele, TV- dramas en -reekse en vervaardig lokettreffer films. Ondanks Opperman se talle kommersiële suksesse was dit nooit nodig om in te boet op literêre kwaliteit nie. Daarvan getuig die Hertzogprys-toekennings aan hom in 2006 vir sy drama-oeuvre tot en met 2005 en in 2009 vir sy drama Kaburu. 3. y Wat hierdie veranderende blik op die drama as genre betref, het die Akademie reeds in 2014 ook nuut begin dink deur die bekendstelling van die Daleen Bekker-prys wat afwisselend vir beste TV-drama, dokumentêre program of rolprentdraaiboek in Afrikaans (dit moet gebeeldsend of vertoon wees) toegeken word. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 399 Die besondere aard en vorm van die drama hou ook van meet af aan ’n bepaalde problematiek vir die gepubliseerde teks in aangesien die primêre eienskap daarvan is dat die gebeure eerstens op ’n sigbare wyse voorgestel moet word. Hierdie aanbiedingswyse bring daarom vir die drama-leesteks bepaalde beperkings mee (vgl. Levitt 1971; Elam 1980; Segre 1981). Die kernprobleem lê dus by die aanvanklike onderskeid tussen die twee begrippe, dramateks en opvoering. ’n Verdere problematiese gegewe is die uiteindelike leesteks, maar later meer hieroor. Wanneer dit kom by die beoordeling van ’n dramateks is daar vanuit die gekompliseerde aard van die drama as genre, legio aspekte wat in ag geneem moet word. Wanneer ’n literêre teks beoordeel word, word daar gewoonlik gefokus op ’n suiwer literêre interpretasie en analise daarvan vanuit ’n literêr-teoretiese benadering. Die drama-genre verskil egter in wese van die prosa- en poësieteks juis as gevolg van die feit dat dit in wese geskryf word om opgevoer te word. Beckerman sê in dié verband: Usually when we refer to drama, we mean the production of that script. This assumption is deeply ingrained in our thought. It pervades our entire system of education and criticism. One studies dramatic literature, and one studies theatre, and though there is a growing recognition of the interaction between the two, departmental organization, personal prejudice, and incorrect theory all conspire to reinforce the chasm between the drama and the ... theatre. (Beckerman 1967:29) Volgens Jean Alter (1981) is daar by alle uitvoerende kunste ’n bepaalde dualisme wat betref teks en uitvoering. Dit is egter net wat die drama betref, dat die geskrewe teks wel tog ’n soort outonomie verkry het. Keuris (1992:83) beweer in navolging van Alter dat “die dramateks selfs in so ’n mate outonoom geword het dat baie tekste net gelees word, terwyl die ondersoeker om verskeie redes nooit ’n opvoering daarvan te siene kry nie. Dit is as gevolg van hierdie verkreë outonomie van die dramateks dat ons ... 3. ook ’n geïnstitusionaliseerde opvoedingsisteem verkry het wat bepaal dat hierdie teks op sigself bestudeer kan word”. Hieruit word ’n verdere onderskeid getref, en wel tussen drama-teoretiese studie en teaterwetenskap. By enige beoordeling van ʼn dramateks is daar dus twee dimensies van evaluering naamlik ʼn teoretiese dimensie, maar ook ʼn teaterwetenskaplike dimensie. Keuris beaam hierdie problematiek wanneer sy die dramateks en die skryfproses beskryf: Die feit dat ’n persoon vir die verhoog skryf, bepaal die voorkoms van daardie teks, met ander woorde, die teks lyk soos wat hy lyk as gevolg van sy intensie om opgevoer te word. In so ’n lig gesien, sou ’n lineêre verhouding tussen die teks en die (uiteindelike) opvoering omgekeer kan word, met ander woorde, dat dit ’n opvoering is wat in der waarheid die teks beïnvloed en voorafgaan. (Keuris 1992:84) Die problematiek van hierdie dualisme kry sonder twyfel nie genoeg aandag wanneer dit kom by die beoordeling van pryse nie. Die besondere dualiteit van twee afsonderlike vakwetenskappe wat gelyktydig beoordeel moet word, is nie iets wat deur ʼn literêre teoretikus alleen beoordeel kan word nie. Alter (1981) beskou die drama as ’n unieke artistieke vorm. Dit bestaan as ’n besondere samestelling of konstruksie van literêre teks en teateropvoering. Die teks bestaan uit geskrewe tekens en werk hoofsaaklik met linguistiese, literêre en kulturele kodes. Die opvoering bestaan weer uit ’n netwerk van verskillende tekensisteme, waarbinne kostuums, dekor, beligting, byklanke, gebare, ens. bepalende elemente word tot moontlike kommunikasie en interpretasie van die teks (Schmid & Van Kesteren 1984:34-36). Alter se uitgebreide beskrywing van die verhouding tussen die dramateks en die opvoering as ’n drieledige proses is uiters waardevol Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 400 vir die totale begrip van die werking van die dramateks. Hy verwys na die uiteindelike dramaproduk as drie tekste, the literary text, wat beoordeel en geïnterpreteer kan word as suiwer literêre werk, the total text, of “the graphic notation of a performance” wat die teatermatige lees van die literêre teks impliseer en the staged text, wat weer alle verbale tekens insluit tesame met aspekte soos teatermatige veranderinge aan die literêre teks (Alter 1982:113- 117). Hierdie soort beoordeling word ’n transformasionele proses wat moeilik interpreteerbaar word vanuit slegs ’n literêre oogpunt. g gp Die Hertzogprys vir drama word, soos trouens in al die ander genres, slegs toegeken vir gepubliseerde dramas. 3. Wanneer daar gepraat word van die gepubliseerde drama, is daar ook sprake van ʼn ander eiesoortige problematiek. Die sogenaamde leesdrama of soos dit ook genoem word deur Puchner (2002:60,100,182), “closet drama (often derogatory)”, is ’n spesifieke drama-vorm geskryf om uit die staanspoor gelees te word en nie noodwendig opgevoer te word nie. Sommige leesdramas soos dié van Van Wyk Louw en Opperman word ook leesdramas genoem, maar hulle is tog wel met groot sukses opgevoer. Die “derogatory drama” wil bloot bewys dat daar wel dramas geskryf word wat suiwer as leesteks (as eiesoortige vorm) kan bestaan. Om hierdie rede kan die leesdrama as addisionele vorm van die drama hoegenaamd nie ontken word nie. Dit kan ook nie op dieselfde manier beoordeel word as dramas wat wel met die oogmerk om opgevoer te word, beoordeel word nie. Wat die onderskeidende kenmerke van die leesdrama egter wollerig maak, is die talle beroemde dramas uit die klassieke tyd en ook van byvoorbeeld Eliot, wat in feite versdramas is, wat wel suksesvol opgevoer is. Buiten die problematiese aard en vorm van die drama, dra die voorafbespreekte politieke en sosio-maatskaplike drama-landskap ook daartoe by dat die drama-genre dekade vir dekade gebuk gaan onder een of ander buitefaktor wat negatief inwerk op die finansiering van produksies, opvoermoontlikhede, voorskryfbaarheid van tekste en uiteindelik ook publikasie. Dit is alles faktore wat op indirekte wyse ’n invloed uitoefen op die toekenning van die Hertzogprys vir drama. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 4. DIE DINAMIKA VAN LITERÊRE PRYSTOEKENNINGS Die vraag wat in hierdie artikel gestel word, is of al hierdie eise deurgaans deur beoordelaars verreken word? Om die vraag te kan antwoord, moet daar eers ondersoek ingestel word na die aard van die pryse asook die waarde van literêre sowel as kulturele kapitaal wanneer dit kom by die beoordeling van hierdie pryse. In Suid-Afrika is daar al ruim navorsing gedoen oor die bestaan en bedryf van, asook polemieke rondom, pryse (bv. Smuts 2005; Venter 2006; Van Coller 2010; Kleyn 2013; Carstens 2009 en Bonthuys 2016). Daar bestaan verder ook verskillende teoretiese vertrekpunte vir die bestudering van die geskiedenis en werking van literêre (kultuur-)pryse. Bourdieu (1993) ontwikkel in sy boek, Field of Cultural Production, ’n benadering tot die studie van literatuur deur ’n hele aantal bekende aspekte binne die literêre veld, kuns en kulturele kritiek in die laat twintigste eeu te inkorporeer, naamlik estetiese waarde en oordeel, die sosiale konteks binne kulturele praktyke, die rol van intellektuele en (in die geval van die literatuur) skrywers asook die literêre en artistieke vorme van outoriteit. Bourdieu noem dit die teorie van die kulturele veld wat die kunswerk, of dan die literêre teks, plaas binne ʼn sosiale domein van skepping, verspreiding en resepsie. Verder ondersoek Bourdieu die institusionele rolspelers betrokke by die skep van die totale werk/teks. Nie alleenlik die skrywers en die kunstenaars nie, maar ook die uitgewers, kritici, verskaffers, handelaars, argivarisse en akademici. Hierdie strukture Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 401 binne die kulturele veld word verder geanaliseer wat betref hulle posisie binne die groter sosiale strukture van mag in die gemeenskap (Bourdieu 1993). Hierbinne onderskei hy dan tussen ekonomiese en kulturele kapitaal. Eersgenoemde verwys na kapitaal in terme van byvoorbeeld verkoopsyfers, terwyl laasgenoemde verwys na erkenning wat nie aan die mark gekoppel is nie, byvoorbeeld resensies, erkenning deur ander skrywers, asook die ontvangs van kulturele toekennings. English (2008) brei op die teorie van Bourdieu uit deur ’n derde vorm van kapitaal by te voeg, naamlik joernalistieke kapitaal wat sigbaarheid, roem of skandaal sou impliseer. Dit sou ook kon verwys na die bemarkbaarheid van toekennings en die wenners daarvan binne die groter strukture van die literêre veld. 4. DIE DINAMIKA VAN LITERÊRE PRYSTOEKENNINGS Hier sou die nuut-ingestelde Daleen Bekker-prys ’n belangrike rol speel, ook omdat dit nie afhanklik is van publikasie nie, maar die “teks” tog binne ’n literêre domein erkenning gee en so ekonomiese sowel as kulturele kapitaal tot stand bring. p g Volgens English (2008:15) het die toekenning van kulturele pryse, ook literêre pryse, in die laaste dekades ’n belangrike klemverskuiwing ondergaan. Daar is ’n duidelike beweging na ’n “more genuine and far-reaching globalization than what has occurred in the economy of material goods”. In sy boek, The Economy of Prestige: Prizes, Awards, and the Circulation of Cultural Value (2008), fokus hy op die kulturele prys in sy huidige vorm en spreek hom uit oor die ekonomiese dimensies van kultuur, oor die reëls of logika van valuta in die mark en noem dit, soos Bourdieu, kulturele kapitaal. Van Coller stel dit dat die toekenning van pryse en ander vorme van erkenning wat aan skrywers gemaak word, ... maniere (is) om literêre prestige toe te ken. Literêre prestige hou uiteraard verband ... maniere (is) om literêre prestige toe te ken. Literêre prestige hou uiteraard verband met Bourdieu se opvatting van ook simboliese kapitaal. ’n Skrywer se prestige is onder andere afhanklik van die agting wat hy of sy van ander rolspelers binne die literêre veld geniet en van sy of haar ‘posisie’ binne die literêre veld. Hierdie posisie is weer afhanklik van verhoudings met institusies en agente, asook van karakteristieke en strategiese posisionering. (Van Coller 2010:485) ... maniere (is) om literêre prestige toe te ken. Literêre prestige hou uiteraard verband met Bourdieu se opvatting van ook simboliese kapitaal. ’n Skrywer se prestige is onder andere afhanklik van die agting wat hy of sy van ander rolspelers binne die literêre veld geniet en van sy of haar ‘posisie’ binne die literêre veld. Hierdie posisie is weer afhanklik van verhoudings met institusies en agente, asook van karakteristieke en strategiese posisionering. (Van Coller 2010:485) Bonthuys beklemtoon ook die belangrikheid van die kunsproduk se materiële maar ook simboliese waarde binne die maatskappy wanneer sy, in navolging van Bourdieu, beweer dat ʼn kunsproduk, soos ʼn literêre teks, se waarde nie slegs bepaal word deur materiële faktore nie, maar ook simboliese faktore. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 4. DIE DINAMIKA VAN LITERÊRE PRYSTOEKENNINGS Wanneer dit gaan oor ʼn bepaalde waardeoordeel, geld die volgende uitspraak van Van Coller en Human-Nel eweneens: .... die literêre kanon [kan] bestempel word as ʼn versameling tekste wat deur ʼn bepaalde gemeenskap (of die literêre hekwagters daarbinne) op ’n spesifieke tydstip beskou word as waardevol, en werd om bewaar te word ... die literêre kanon reflekteer gewoonlik die hele arsenaal waardes van die heersende klasse én die leidinggewende figure in die literêre veld. (Van Coller & Human-Nel 2016:4) Die toekenning van literêre pryse en die gepaardgaande prestige daaraan verbonde, kan, in die woorde van Van Coller en Human-Nel (2016:5) soos volg gestel word: ... die noodwendige in-of uitsluiting by die kanon, is afhanklik van hoe hulle deur belangrike rolspelers in die literêre veld geag word ... Die lotgevalle van ʼn skrywer word in ʼn groot mate bepaal deur sy of haar strategiese posisionering ten opsigte van die meganismes wat op ʼn bepaalde tydvak by die samestelling van die literêre kanon aan die werk is. Die kanon se ‘verhouding tot sosiale beheer en mag tot kulturele produksie en reproduksie’ (Willemse 1999:3) word regstreeks in verband gebring met die in- of uitsluiting van sekere tekste/skrywers van wat op ʼn sekere tydstip as die literêre kanon beskou is. Die problematiek rondom die toekenning van die Hertzogprys vir drama en die gepaardgaande status, al dan nie, van die drama-genre word deur bogenoemde duidelik aan bod gebring. Hoe minder toekennings gemaak word, hoe minder is die kanse op kanonisering en daarom ook die kans op groter status van die genre as geheel. Hierdie swak posisie van die drama- genre is nie noodwendig toe te skryf aan swak tekste nie, maar waarskynlik bloot omdat dit ander poëtikale sienings asook “ander waarde-opvattinge”, om Willemse se term te gebruik, veronderstel as dié wat die agente/hekwagters van die bepaalde tyd gehad het. Hierdie situasie is uiteindelik die resultaat van Bourdieu se “veldteorie”. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 4. DIE DINAMIKA VAN LITERÊRE PRYSTOEKENNINGS Volgens Bonthuys moet daar binne ʼn literatuursosiologiese benadering nie net ondersoek ingestel word na die rol van die direkte produsent van die teks nie, maar na almal wat bydra tot die waarde van die teks (byvoorbeeld kritici, uitgewers, akademici, lesers, boekwinkels, biblioteke en jurielede). Die teks word as’t ware ʼn manifestasie van die hele veld waarbinne dit geskep word (Bonthuys 2016:21). Galloway (2014), redakteur van LitNet Akademies, is weer van mening dat literêre toekennings onder andere aan skrywers simboliese erkenning vir voortreflike en/of grensverskuiwende werk verskaf; dit moedig hulle aan en dit ondersteun die vooruitgang van hul skrywerskap; dit bied ook (broodnodige) finansiële steun aan pryswenners (deur prysgeld en/of verhoogde verkope). Pryse hou ook sterk simboliese kapitaal in vir uitgewerye – dit bou die prestige uit van die firmas wat pryswennerboeke produseer, asook die statuur van hulle fiksielyste. Vir die mark (lesers en kopers van boeke) dien pryse as rigtingwyser na gehalte. Vir die borge van toekennings dra dit bemarkingswaarde via mediablootstelling. Vir die “professionele smaakmakers” (kritici) is pryse ’n literêre barometer, en vir die literatuurgeskiedenis dien pryse as kanoniseringsmiddel. Galloway haal ook Squires (2013) in dié verband aan: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 402 The literary prize environment is one that continues to provoke debate. At the heart of any literary award are issues of literary value, taste and judgment, of representation and gatekeeping, and the uneasy equations of artistic and commercial value. (Galloway 2014:1) The literary prize environment is one that continues to provoke debate. At the heart of any literary award are issues of literary value, taste and judgment, of representation and gatekeeping, and the uneasy equations of artistic and commercial value. (Galloway 2014:1) Gegewe die voorafgaande, sou ’n mens dus sonder twyfel kon sê dat skrywers en die werk wat hulle lewer, die produk word van literêre oordeel en evaluasie op grond van onder andere moontlike pryse wat aan hulle toegeken word. Wanneer dit gaan oor ʼn bepaalde waardeoordeel, geld die volgende uitspraak van Van Coller en Human-Nel eweneens: Gegewe die voorafgaande, sou ’n mens dus sonder twyfel kon sê dat skrywers en die werk wat hulle lewer, die produk word van literêre oordeel en evaluasie op grond van onder andere moontlike pryse wat aan hulle toegeken word. 5. BOURDIEU SE “VELDTEORIE” – SOSIALE KAPITAAL, EKONOMIESE KAPITAAL, KULTURELE KAPITAAL In sy bekende veldteorie (“Field theory”) is veld een van die kernbegrippe wat gebruik word deur die Franse sosiale wetenskaplike Pierre Bourdieu. ’n Veld is ’n “omgewing” waarin agente bepaalde sosiale posisies beklee. Die posisie van elke spesifieke agent in die veld, is ’n gevolg van die interaksie tussen die spesifieke reëls van die veld en die sosiale, ekonomiese en kulturele kapitaal wat aan daardie agent gekoppel kan word. Elke veld het dan sy eie stel reëls en gebruike. Agente of individue tree dus op binne die betrokke veld om hul posisie binne die veld te bevestig. Die spesifieke posisie wat ʼn agent beklee, is verder ook afhanklik van die agent se kapitaal, en vir hierdie artikel is die verskillende vorms van kapitaal belangrik. Daar bestaan sosiale, ekonomiese, kulturele sowel as simboliese kapitaal. Later meer hieroor. Die veldteorie beskryf dus ’n stelsel van sosiale posisies (byvoorbeeld, die Afrikaanse literêre sisteem as veld) intern gestruktureer in terme van magsverhoudings (soos die mag wat Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 403 byvoorbeeld verskil tussen literatore en joernaliste). Meer spesifiek is ’n veld ’n sosiale arena waarbinne die magspel van voorafgenoemde vorme van kapitaal hul voltrek. Verskillende velde kan óf outonoom óf onderling verwant aan mekaar wees (byvoorbeeld, in die literêre sisteem is kanoniseringsagente gewoonlik nou verwant aan mekaar soos byvoorbeeld akademici wat pryse toeken, redakteurs wat skrywers opneem in bloemlesings of versamelde werke, resensente wat op ’n gegewe tydstip baie te skryf het oor ’n sekere skrywer, tekste wat op ’n bepaalde tydstip uitgelig word deur die media, ens.) (Bourdieu 1984). Volgens die reëls van die gemeenskap, ontwikkel dinamiese aktiwiteit en kompetisie in bepaalde velde, wat werk soos ’n mark waarin persone kompeteer vir die spesifieke voordele wat verband hou daarmee. Hierdie kompetisie definieer uiteindelik die verhoudings tussen die deelnemers deur faktore soos die mate van kapitaal wat hulle dra, maar ook hul vermoë om aan te pas by die reëls wat inherent aan daardie veld is. Kapitaal is daarom ’n belangrike konsep om mee rekening te hou. Verskillende vorms van kapitaal werk dus gedurig op mekaar in om te bepaal watter een of meer die bepalendste sou wees in die vorming van die spesifieke veld op ʼn spesifieke tydstip (Hilgers & Mangez 2014:124). 5. BOURDIEU SE “VELDTEORIE” – SOSIALE KAPITAAL, EKONOMIESE KAPITAAL, KULTURELE KAPITAAL p pi y p ( g g ) Om die konsep van kapitaal te begryp, word na die volgende vorme daarvan verwys Die sosiale kapitaal behels sosiale netwerke en verhoudings tussen agente. Dit sluit in besigheidsverhoudings maar ook soms persoonlike verhoudings, dus formele en informele netwerke. Ekonomiese kapitaal sluit alle finansiële en materiële winste in. Kulturele kapitaal veronderstel die kulturele kennis en bevoegdhede wat ʼn bepaalde agent oor ʼn tydperk opgebou het en oor beskik. Hier gaan dit ook oor voorkeure wat smaak betref. Kritici speel hier ’n belangrike rol as “professionele smaakmakers” soos Galloway (2014:2) dit noem. Op ’n bepaalde manier stel kritici, deur hul kommentaar, ’n bepaalde waardestel of literêre styl of dan smaak voor. Literêre smaak word dan uiteindelik ook bepaal deur pryse wat aan werke toegeken word. Die simboliese kapitaal het in werklikheid te make met al die reeds genoemde vorms van kapitaal en word uiteindelik voltrek binne die kontekste van prestige en reputasie (Bourdieu 2016:75). Elkeen van hierdie vorme van kapitaal vorm duidelik die boustene van ʼn betrokke veld. In hierdie geval die literêre veld. Die drama as subgenre binne die literêre veld word voorts geëvalueer teen die agtergrond van hierdie vorme van kapitaal om aan te toon hoe die resepsie van die betrokke genre die toekenning van die Hertzogprys vir drama beïnvloed het. 6. ’N BLIK OP DIE JONGSTE BEKRONING VAN DIE HERTZOGPRYS – TERTIUS KAPP: ROOILAND EN OORSEE AS GEVALLESTUDIE TEEN DIE AGTERGROND VAN VOORTGAANDE PROBLEMATIEK Kapp is een van die jongste Afrikaanse dramaturge. Hy is ook regisseur en draaiboekskrywer. Saam met Neels van Jaarsveld en Vicky Davids is hy stigter van die teatergroep Tart ʼn Koggel- produksie. Sy dramas word gereeld by kunstefeeste opgevoer. Kapp is ʼn veelsydige kunstenaar wat nie net skryf nie, maar ook self toneelspeel. Hy vervaardig produksies soos onder andere, sy eie dramas, Terre ‘Blanche, Harmse, Al dobberend, die drama Sielsiek, in samewerking met Willem Anker en Willem Anker se Skroothonde. Hy speel dan ook self die hoofrol in Terre ‘Blanche. Sy televisie-werk sluit onder andere die dokumentêre film Johnny en die Maaiers, waarin die musiekbedryf oor die afgelope veertig jaar in Suid-Afrika onder die loep geneem word, in. Hierdie veelsydige dramaturg skryf verder ook ʼn radiodrama, Die Flambojante L; Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 404 ʼn Afrikaanse opera, Poskantoor (2014), waarvan hy die libretto skryf en Braam du Toit die musiek komponeer; ʼn dramateks, Iemand anders, wat tot kortfilm verwerk word; die draaiboek vir die verfilming van Anchien Troskie se romans, Dis ek, Anna en die vervolg daarop, Die staat teen Anna Bruwer; ʼn verhoogverwerking van Wilma Stockenström se roman Die kremetart-ekspedisie asook vertalings van onder andere die Franse dramaturg Bernard-Marie Koltés se drama, Buite blaf die honde swart. Sy plek in die Afrikaanse literêre veld herinner aan dié van Hugo Claus, die alombekende Vlaamse dramaturg wat eweneens ’n veelsydige skrywer en kunstenaar was: dramaturg, draaiboekskrywer, rolprentregisseur (en ook digter, romanskrywer, skilder en beeldende kunstenaar). y ) Kapp het met sy skryfwerk tot op hede ʼn geweldige hoeveelheid kulturele en simboliese kapitaal opgebou as die nominasies en prystoekennings wat hy ontvang het in ag geneem word. Met sy fokus op draaiboeke en filmproduksies genereer hy natuurlik ook ʼn bepaalde hoeveelheid ekonomiese kapitaal. Sy opera, Poskantoor, debuteer in 2014 by Aardklop in Potchefstroom en wen die Clover Soveel Beter-prys vir die beste algehele aanbieding. Dit word daarna benoem vir sewe Fièsta-toekennings. Die kortfilm, Iemand anders, word onder andere by die 2015 Silwerskermfees vertoon. Dis ek, Anna, word op verskeie internasionale rolprentfeeste vertoon, onder andere in Edinburg in Skotland, Londen, Amsterdam en Palm Springs in die Verenigde State. Hierdie rolprent is die wenner van die beste rolprent-toekenning by die 2015 Silwerskermfees. In 2016 word dit bekroon met ses Safta-toekennings, onder andere vir beste vollengte rolprent, die eerste keer dat ’n Afrikaanse rolprent hierdie prestasie behaal. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 6. ’N BLIK OP DIE JONGSTE BEKRONING VAN DIE HERTZOGPRYS – TERTIUS KAPP: ROOILAND EN OORSEE AS GEVALLESTUDIE TEEN DIE AGTERGROND VAN VOORTGAANDE PROBLEMATIEK Voorts word die twee dramas Rooiland en Oorsee van nader belig in ’n poging om te probeer vasstel tot watter mate die toepassing van die elemente van Bourdieu se veldteorie bygedra het tot die bekroning van die dramas. Die problematiek rondom die dualistiese aard van die drama – as literêre leesteks maar ook speelteks, kom ook hier aan bod. Die sukses, al dan nie, van die werk tesame met die rol van die werk binne spesifieke literêr-sosiale kontekste word duidelik in hierdie bespreking beklemtoon. Deur dit telkens te vergelyk met ander bekroonde dramaturge bevestig dit die legitimiteit van die bepaalde bekroning en bevestig dit terselfdertyd die nodige fokus in die beoordelingsproses in die geval van die dramagenre. Die drama Rooiland word vir die eerste keer in 2011 by die Aardklop Kunstefees op Potchefstroom vertoon en wen die Anglo Gold Ashanti Aardklop-Smeltkroesprys vir die beste nuwe teks. By die KKNK van 2012 word dit vir vier kategorieë benoem, insluitend beste teater-aanbieding. In dieselfde jaar word dit benoem vir ses Fièsta-toekennings, waarvan dit vier verower, insluitend beste regie, beste akteur en beste nuut geskepte Afrikaanse aanbieding. Kapp verower hiervoor ook ’n Fièsta-toekenning as die beste opkomende kunstenaar. Hierbenewens word die drama in 2014 met vyf Fleur du Cap-teaterpryse bekroon. Met die blootstelling wat Kapp reeds met voorafgaande verwerf het, slaag hy duidelik daarin om genoegsame ekonomiese, kulturele, sowel as simboliese kapitaal op te bou om sonder twyfel sy posisie binne die groter sosiale strukture van mag in die literêre gemeenskap te laat geld. y p g g g p g Rooiland plaas die kollig op bendestrukture in Suid-Afrikaanse tronke. Die titel verwys na die gesteelde bees van ’n wit boer wat deel geword het van die tronkmitologie, met Rooiland, die bees waarvan die vel gebruik is om die bendes se wette op te skryf. Vier gevangenes bevind hulle in die ingekrimpte ruimte en beklemming van ’n tronksel en hulle verteenwoordig ’n mikrokosmos van taal, kultuur en ouderdom. Die bendelid, Adidas, probeer die nuwe gevangene, Frans, deur intimidasie te werf vir die bende die 27’s. In die sel is ook die wedergebore Christen, Chris en Pastoor, ’n tronkveteraan, wat as jongman reeds opgesluit is en na ’n tyd in die dodesel nou ’n leiersfiguur in die tronk is. Daar loop ʼn sterk spanningslyn deur die stuk ten spyte van die fragmentariese struktuur, tot by die bloedige einde. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 6. ’N BLIK OP DIE JONGSTE BEKRONING VAN DIE HERTZOGPRYS – TERTIUS KAPP: ROOILAND EN OORSEE AS GEVALLESTUDIE TEEN DIE AGTERGROND VAN VOORTGAANDE PROBLEMATIEK 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 405 Die teks is aanvanklik geskryf as deel van die Aardklop-teksontwikkelingsprogram. Na grondige kritiek op die eerste weergawe het Kapp ’n herskrewe teks voltooi waarin slegs die name van die karakters dieselfde gebly het. Dit is duidelik dat Kapp in sy hantering van die tronkscenario en verwysings in die teks, die tronkmitologie asook tronk- en misdaadkultuur van onder andere Jonny Steinberg, Charles van Onselen, Nicolas Haysom en KDP Makhudu deeglik bestudeer het om dit slim met die teks te integreer. Die narratief, met sterk simboliese waarde, bly deurgaans onderhoudend. Noemenswaardig is die speelbaarheid of opvoerbaarheid van die teks. Kapp wil onder andere met Rooiland demonstreer dat eenvoudige speelbaarheid van ’n teks versoenbaar is met sterk literêre kwaliteite. Dit is in hierdie uiters speelbare drama wat ’n mens die raakpunte begin vind met die dramas van P.G. du Plessis. Vergelyk byvoorbeeld ook Du Plessis se debuutdrama, Die nag van Legio (1969) en selfs Plaston DNS-kind (1973). Die titel in Die nag van Legio verwys na die duiwelbesetene van Gadara in Lukas 8:30, terwyl die nag en daarom ook die duisternis die bose impliseer. Hierdie drama ontgin die verhoog ewe slim as Kapp met Rooiland in die ontstellende blik op die bose se alomteenwoordigheid. Beide tekste tree in gesprek met universele relevante temas en die waarde lê juis in die eggo van bekende tydlose kwessies – die soeke na ’n tuiste, mag en intimidasie, in ’n ruimte wat wreed en ongenaakbaar uitgebeeld word. Die eeue-oue soeke na identiteit en die spanning tussen die karakters in die groep in ’n poging om die ware individu te vind, asook die onderwerping van die individu staan voorop in beide dramas. Die nag van Legio ontvang ook in 1972 die Hertzogprys vir drama (saam met Siener in die Suburbs). Die universele worsteling van die enkeling in die gemeenskap herhaal hom deurgaans in die werk van Kapp en Du Plessis. Van Coller (2015:727) skryf oor Die nag van Legio: (dit) “is (ook) ’n maklik opvoerbare drama met ’n eenvoudige, maar effektiewe dekor en geen kunsgrepe nie...(die stuk het ’n) wye toepasbaarheid”. Die konflik in beide tekste word universeel beeld van ons moderne wêreld wat so vasgevang is in wrede aktualiteit dat die onderskeid tussen goed en kwaad nie meer moontlik is nie. 6. ’N BLIK OP DIE JONGSTE BEKRONING VAN DIE HERTZOGPRYS – TERTIUS KAPP: ROOILAND EN OORSEE AS GEVALLESTUDIE TEEN DIE AGTERGROND VAN VOORTGAANDE PROBLEMATIEK Die hoop en verlossing, en voortbestaan van die uitverkore volk, vir die drenkelinge wat al vir ’n lang tydperk op die see vasgevang is, is die twee karakters, Abrie Verfkan en Canola Waterboer. Ongelukkig is hulle maar net simbool van ’n uiteindelik wanhopige Afrikanerjeug. p g j g Ooreenkomste is weer te vind in juis die tematiek in Oorsee van Kapp en Plaston DNS- kind van P.G. du Plessis. Soos wat die herhaalde motief van enkeling/gemeenskap in die werk van Du Plessis in Plaston DNS-kind vergestalt word, vind ’n mens in Oorsee ook die duidelike uitbeelding van die Afrikaner as ’n soort enkeling teenoor die groter wêreld daarbuite, ofte wel Europa. Plaston DNS-kind vertel die verhaal van die eksperimente van wetenskaplikes om hul eie mense kunsmatig voort te bring en dan in die samelewing te integreer. Wanneer Plaston op die dorpie Aardendal aankom, ontmoet hy ook die deursnit van die samelewing in tipiese allegoriese karakters soos byvoorbeeld die predikant Genopen (’n samevoeging van Genesis en Openbaring). Plaston het ’n diep begeerte om mens te word, maar word uiteindelik ter dood veroordeel. So ook smag die drenkelinge om uiteindelik noordwaarts te seil na die beloofde land van “melk en heuning”. Beide dramas is sterk allegoriese verhale met ’n eenvoudige struktuur. Die kompleksiteit lê juis in die verhouding tussen karakters en die ontsluiting van die parodieë. Kapp, soos Du Plessis, vra deurgaans belangrike indirekte vrae aan die gehoor oor bestaan, tradisie, kultuur en identiteit –temas wat hierdie dramas tydlose waarde gee. Kapp bevestig met Oorsee weereens dat ’n sterk literêre teks ook versoenbaar is met ’n relatief maklik speelbare teks. In 2013 is Oorsee op die kortlys vir die toekenning van die ATKV se prys vir ’n dramateks en dit wen die AngloGold Ashanti Aardklop-Smeltkroesprys as beste nuwe Afrikaanse teks wat by Aardklop debuteer. In dieselfde jaar is die drama ook op die kortlys vir die toekenning van die Universiteit van Johannesburg-prys. Oorsee slaag soos Rooiland daarin om genoegsame ekonomiese, kulturele sowel as simboliese kapitaal op te bou wat as platform dien vir sy dinamiese posisie binne die groter sosiale strukture van mag in die literêre gemeenskap. Kapp se dramas is werke met literêre meriete: dit is dus opvoerbaar én leesbaar. Dit is waarskynlik wat ’n goeie drama behoort te wees. 6. ’N BLIK OP DIE JONGSTE BEKRONING VAN DIE HERTZOGPRYS – TERTIUS KAPP: ROOILAND EN OORSEE AS GEVALLESTUDIE TEEN DIE AGTERGROND VAN VOORTGAANDE PROBLEMATIEK Juis hierin lê die krag van genoemde tekste: Dit bly altyd aktueel en maatskaplik relevant en is eenvoudig genoeg om die simboliek daarin die nodige trefkrag te gee. Maar bo alles is Rooiland, soos Die nag van Legio, ’n uiters speelbare drama en daarin lê waarskynlik die krag van die teks. Oorsee, ’n satiriese apokaliptiese verhaal, debuteer in 2013 by Aardklop. Vyf uiteenlopende karakters wat elkeen ’n argetipiese karakter binne die disfunksionele mikrokosmos van eietydse Suid-Afrika verteenwoordig, dryf rond op ’n skuit, op pad na ’n beloofde land in die noorde. Die vaarders is reeds dertien jaar op reis. Die Asem het aan hulle ’n beloofde land gegee, maar hulle het afgedwaal van sy wette en verordeninge. Dit is egter hulle taak om die kennis en geskrifte van die volk te bewaar – die kanon of heilige geskrifte soos Germanicus en werke van D.J. Opperman en Adam Small. In hulle oorlewingstryd word daar ingegaan op die verstrengelde verhale van hulle herkoms en hulle beplanning vir die toekoms. Die Bybelse uittog na die Beloofde Land en die Groot Trek dien onder andere as metatekste vir hierdie drama, terwyl die paradysverhaal in die epiloog herskep word. Die karakters word in Oorsee ook universele verteenwoordigers van ’n swerwende volk in ’n ander/vreemde land. Die surrealistiese gegewe word sinvol aangewend om die gehoor te lei tot ’n ondersoek na eie identiteit. Hierdie satiriese drama vra ernstige vrae oor nasionalisme, eksklusiwiteit en die vasklou aan die eie en bekende binne ’n vinnig veranderende omgewing. g g g Dit is ’n verhaal van twee gesinne, die Waterbroers en die Verfkanne. Weereens is die struktuur van die teks eenvoudig. Die karakters verteenwoordig elkeen ’n definitiewe argetipe binne die Afrikanervolk en parodieer dit deurgaans. Mossie speel in op die Griekwaleier Andries Waterboer, en die ontnugterde volksvader wat alle vertroue in “die Asem” verloor Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 406 het. Jos Verfkan glo weer met alles wat hy is, aan die woord en belofte van “die Asem” maar is uiteindelik die een wat swig onder sy begeertes met sy swakheid van gees. Eeufeesia Verfkan is simbool van die volksmoeder en van vroulikheid en die jongmense op die skip is duidelik tekenend van die jongmens van vandag. 7. TERUG BY DIE DILEMMA: SLOTGEDAGTES TEN OPSIGTE VAN DIE DRAMA-TOEKENNINGS Die literatuur en literêre pryse staan binne ’n postmodernistiese werklikheid nooit outonoom nie en dit sou myns insiens onverskillig wees om die lesers, literatore, teatergangers en Jan- alleman nie op ’n verantwoordelike manier deel te maak van die sukses, al dan nie, van die drama-genre as geheel nie. Van Coller beskou dan ook die literêre prys as ʼn vorm van “simboliese kapitaal” en reken dat die kulturele spel nou anders gespeel word as vroeër en dat daar veel groter diversiteit is van agente wat verskillende strategieë toepas (Van Coller 2010:486). Volgens Van Coller (ibid.) word vandag algemeen aanvaar dat selfs die onderhouers van die “hoge” kuns besef dat die spelreëls verander het en dat kulturele kapitaal manipuleerbaar is. Gegewe die dualistiese aard van die drama sou hierdie genre, sonder ’n suksesvolle onderhandeling tussen die teks en die teater, nooit sy regmatige plek kan inneem binne die literêre sisteem as gelyke teenoor die prosa- en poësie-genres nie. ’n Gebrek aan dramas is daar beslis nie. Kunstefeeste lewer ’n groot korpus tekste. Die Afrikaanse rolprentbedryf, ook verwant aan die drama-genre, is in ’n gesonde posisie. Kortfilmfeeste maak ’n enorme bydrae tot die filmbedryf. Die TV lewer uitstekende dramas en reekse. Publikasies bly egter min, en as gevolg van die relatief klein hoeveelheid tekste wat uiteindelik gepubliseer word, lyk die drama-oes op die oog af skraal. Feit is dat dit eintlik net ’n geval is dat die literêre veld, en spesifiek die drama-genre, deur uiteindelike publikasie bloot reeds deur die proses van seleksie is. Elke dramaturg is binne die literêre veld gedurig besig om te veg vir ’n bepaalde vorm van kapitaal, hetsy dit ekonomiese, kulturele, simboliese of joernalistieke kapitaal behels. Na die uiteindelike siftingsproses is die korpus publiseerbare dramas logieserwys net kleiner. Die wat nie gepubliseer word nie, is nie noodwendig van swakker gehalte nie. Dit is net geskryf met ’n ander spesifieke vorm van kapitaal in gedagte. Wanneer dit dus vir ʼn skrywer/dramaturg gaan oor literêre prestige en reputasie, is ekonomiese sukses ondergeskik aan simboliese waarde en skrywers kompeteer om kulturele kapitaal in die vorm van erkenning, reputasie en legitimiteit. Tog reken Van Coller dat: “Kuns lank nie meer iets [is] wat in isolasie gedy nie; dit is deel van ʼn groter sisteem waarin ekonomiese beginsels ʼn belangrike rol speel” (Van Coller 2010:488). 6. ’N BLIK OP DIE JONGSTE BEKRONING VAN DIE HERTZOGPRYS – TERTIUS KAPP: ROOILAND EN OORSEE AS GEVALLESTUDIE TEEN DIE AGTERGROND VAN VOORTGAANDE PROBLEMATIEK Kapp se toneelstukke verken, soos ook die geval met Rooiland en Oorsee, dikwels om­ strede maar universele onderwerpe en  is ’n toonbeeld van ’n onkonvensionele perspektief op die teatermedium. Rooiland en Oorsee getuig sonder twyfel van literêre meriete. Beide het ’n eenvoudige hegte struktuur wat nie die deursnee gehoor verwar of uitsluit nie, dit is uitdagend genoeg om ’n gehoor se aandag te behou deur slim verwysings en simboliek, wat tematiek betref aktueel en universeel genoeg om die toets van die tyd te kan deurstaan en op die koop toe maklik opvoerbare dramas. Hierdie dramas slaag beide as leesdrama sowel as speeldrama. Met Rooiland en Oorsee doen Tertius Kapp suksesvol mee aan die uitbou van groter status van die drama-genre as geheel. Miskien word die “uittog na die Beloofde Land” as metateks in Oorsee, simbolies van die uittog na ʼn veranderende en bloeiende toekoms van die Afrikaanse drama-genre. Die afgelope dekade is daar wat prystoekenning/kanonisering betref geleidelik wegbeweeg van gevestigde en gekanoniseerde dramaturge na nuwe name in die drama-genre, onder andere Willem Anker, Adriaan Meyer en Tertius Kapp. Dit blyk veral uit die toekenning van twee gesogte pryse, die jongste Hertzogprysbekroning in 2015 aan Tertius Kapp vir sy twee dramas Rooiland en Oorsee en ook deur die toekenning van die Eugène Maraisprys (’n prys wat aan Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 407 ’n eerste of tweede digbundel, prosawerk óf gepubliseerde drama toegeken kan word) in 2015 aan Nicola Hanekom vir haar twee dramas Hol en Trippie, wat saam in een band as Die pad byster uitgegee is. y g g Een van die lede van die Letterkundekommissie van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns (wat die Hertogprys toeken), Willie Burger, reageer ook positief in die pers op hierdie spesifieke bekronings: “Dit is ʼn merkwaardige gebeurtenis dat hierdie gesogte pryse aan relatief jong dramaturge gaan. Dit is ʼn aanduiding dat daar tans iets opwindends in Afrikaans op die verhoog gebeur” (Burger 2015). Hiermee wil egter nie beweer word dat daar vroeër nie goeie dramas verskyn het nie. Ongelukkig negeer die gesag van die gepubliseerde teks, tot ’n groot mate bloot die aard en invloed van die kontemporêre teater-industrie. Nuwe dramaturge gaan selfs met groter erns om met ’n veranderende drama-genre. 6. ’N BLIK OP DIE JONGSTE BEKRONING VAN DIE HERTZOGPRYS – TERTIUS KAPP: ROOILAND EN OORSEE AS GEVALLESTUDIE TEEN DIE AGTERGROND VAN VOORTGAANDE PROBLEMATIEK Ten spyte van die uiteindelike hooffokus op die gepubliseerde literêre werk, is daar by almal ’n onderliggende bewustheid van die vorme van bruikbare kapitaal binne die literêre veld om hul posisies binne die groter sosiale strukture van mag in die literêre gemeenskap te vestig. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 7. TERUG BY DIE DILEMMA: SLOTGEDAGTES TEN OPSIGTE VAN DIE DRAMA-TOEKENNINGS Gegewe die problematiese dualiteit van die drama as opvoering maar ook geskrewe teks, gepubliseer al dan nie, speel finansiële kapitaal maar altyd ’n deurslaggewende rol. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 408 Wat literêre pryse betref, is die voorkeuroorweging aangaande potensiële kapitaal meer gekompliseerd. Die probleem is dat dramaturge aan die een kant kunstenaars is van ʼn kreatiewe literêre uitset, maar in dieselfde asem ook kommersiële produsent wat sukses onder andere meet aan vol teaters. Daar is dus deurgaans ’n dinamiese wisselwerking tussen prestige en kapitaal en elke produk is intern gestruktureerd volgens kapitale óf reputatiewe waarde of sukses, of ’n kombinasie van die twee. ’n Drama kan daarom op so ’n manier geskryf word dat dit geld kan maak en tog literêr goed is. Hiervan getuig die bekroonde dramas van Kapp duidelik. In die geval van beperkte produksie, soos by die drama-genre, berus die evaluering en legitimisering daarvan as kompeterende genre binne die literêre sisteem by kritici en literatore wat ’n uitgebreide kennis moet hê oor juis alle aspekte wat in hierdie artikel bespreek is, in ʼn poging om ʼn suksesvolle en regmatige oordeel te kan uitspreek. Hierdie rolspelers tree, in die geval van skraler produserende sub-genres soos die drama-genre, op as “the writers’ alter egos and offer the basic material for the reputational hierarchy in the struggle for symbolic, cultural and social capital” (Anheier, Gerhards & Romo 1995:864). Die toekenning van literêre pryse impliseer volgens Van Coller ”ʼn gesprek oor verhoudings binne die ‘literêre veld’ en literêre evaluering, wat weer gebaseer is op (diverse) literatuuropvattings, literêre smaak én literêre prestige” (Van Coller 2010:485). Genoemde kriteria is uiters problematies aangesien dit so veranderlik en meervoudig is. ʼn Besondere kapitaal wat in een geval bepalend is, kan in ʼn ander geval genegeer word op grond van die groter konteks waarbinne die teks beslag kry. g g g p g g g y Coetser skets egter ’n veel meer negatiewe prentjie en gaan van die standpunt uit dat “dit met toneel in Afrikaans, in vergelyking met prosa en poësie, oor die afgelope twee dekades nie goed gegaan het nie en dat daardie situasie voortduur (Coetser 2010:384). Oor die situasie in die uitgewersbedryf beaam Venter (2006:578) dat: “daar slegs tussen 1990 en 1996 ’n verskeidenheid dramapublikasies geproduseer is. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 7. TERUG BY DIE DILEMMA: SLOTGEDAGTES TEN OPSIGTE VAN DIE DRAMA-TOEKENNINGS En veral om literêre pryse te wen (kyk na Protea in dié verband). By die beoordeling van die Hertzogprys vir drama kan en mag bogenoemde problematiese aspekte rondom die drama-genre nooit buite rekening gelaat word nie. Die beoordeling van die drama-prys vereis ’n gespesialiseerde paneel, van nie net gesoute letterkundiges nie, maar ook kenners op die gebied van die teaterwetenskap aangesien hierdie, enersyds literêre genre, andersyds bestaan binne die teaterwetenskap met sy eiesoortige onderskeidende kenmerke en uitdagings binne die groter drama-“industrie”. 7. TERUG BY DIE DILEMMA: SLOTGEDAGTES TEN OPSIGTE VAN DIE DRAMA-TOEKENNINGS Dié verskynsel verdwyn heeltemal ná 1996 en produksie as geheel verminder tot slegs enkele titels per jaar. In 1999 en 2004 verskyn daar byvoorbeeld geen dramapublikasies as eerste of heruitgawe nie ... Die toekoms van hierdie produksiekategorie lyk inderdaad kommerwekkend”. Die feit dat ’n teks suksesvol vir die skolemark gepubliseer kan word, is altyd bevorderlik vir publikasie en is waarskynlik een van die belangrikste leeflyne vir die voortbestaan van die gepubliseerde drama. ’n Goeie voorbeeld is Blou uur (2009) deur Reza de Wet wat heel moontlik, omdat dit as voorgeskrewe skooldrama vir graad 10 tot 12 bemark word deur Maskew Miller Longman, op hul webwerf bekendgestel is. Daar moet egter gewaak word daarteen om ’n dramateks se literêre kwaliteit te meet aan die blote voorskryfbaarheid daarvan. y Ook volgens Van Coller en Van Jaarsveld (2006:86) is daar die afgelope paar dekades so ’n vermindering in gepubliseerde Afrikaanse dramas “dat die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns [gedurende] die afgelope jare se Hertzofprysbekroningsrondtes dit besonder moeilik gevind het om telkens genoeg bekroonbare dramas te kon vind. Daar is selfs oorweeg om ’n versnelde siklus in werking te stel waardeur die drama-genre dus nie elke drie jaar aan die beurt sou kom nie”. Tydens die drama-indaba, met die titel Afrikaanse drama: hoeksteen of grafsteen, gehou op 23 April 1989 in die Staatsteater in Pretoria, is die mening toe reeds gehuldig dat die drie belangrikste rolspelers in die Afrikaanse drama as sisteem, die dramaturg, kritici en die uitgewersbedryf is. Dit impliseer weereens die insluiting van al die belangrikste vorme van kapitaal, naamlik sosiale, ekonomiese, kulturele maar ook simboliese kapitaal. Die redes vir die oorweging van diverse vorme van kapitaal is gewoon: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 409 1. omdat die behoefte van uitgewers steeds dieselfde is, naamlik topverkopers vir finansiële gewin, 1. omdat die behoefte van uitgewers steeds dieselfde is, naamlik topverkopers vir finansiële gewin, 2. die invloed van die voorskryfmark, 3. literêre meriete, 4. voorkeur vir groot name, 5. kritici se resensies en die daaruit voortspruitende bywoning van opvoerings, asook 6. die gehalte en frekwensie van resensies oor bepaalde tekste wat ook grootliks die status van tekste en dramaturge wat betref die proses van kanonisering en uiteindelik posisionering daarvan binne die Afrikaanse literêre sisteem beïnvloed. (Die gehalte van die Afrikaanse toneelkritiek is in hierdie verband problematies.) p ) 7. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 BIBLIOGRAFIE Alter, Jean. 1981. “From text to performance”. Poetics Today, 2(3):113-4. Anheier, H.K., Gerhards, J. & Romo, F.P. 1995. “Forms of Capital and Social Structure in Cultu Anheier, H.K., Gerhards, J. & Romo, F.P. 1995. “Forms of Capital and Social Structure in Cultural Fields: Examining Bourdieu’s Social Topography”. American Journal of Sociology, 100(4) (January):859-903. xamining Bourdieu’s Social Topography”. American Journal of Sociology, 100(4 January):859-903. Antonissen, Rob. 1956. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk. Antonissen, Rob. 2016. Perspektief op die Afrikaanse drama 1906–1989. Die Afrikaanse drama 1906– 1966. In Van Coller (2016:129-151). Beckerman, B. 1967. Dramatic theory and practice. In Knauf, D.M. (ed). Papers in Dramatic Theory and Criticism. Presented at the University of Iowa. Bonthuys, Marni. 2016. ʼn Vergelykende ondersoek na die toekenning van debuutpryse vir Afrikaanse en Nederlandstalige poësie, 1990–2009. Ongepubliseerde proefskrif. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Bosman, F.C.L. 1941. Uys Krige: Magdalena Retief. Ons eie boek, VI(3):174-176, September. Bourdieu, Pierre. 1984. Distinction: a social critique of the judgement of taste. London: Routle Bourdieu, Pierre. 1989. Social Spaces and Symbolic Power. Sociological Theory, 7 (1):14-25. Bourdieu, Pierre. 1993. The Field of Cultural Production. Cambridge, UK: Polity Press. Bourdieu, Pierre et al. 2000. The weight of the world. USA: Stanford University Press. Bourdieu, Pierre. 2003. Acts of Resistance: Against the Tyranny of the Market. New York: New Bourdieu, Pierre. 2003. Firing Back: Against the Tyranny of the Market, 2. New York: New Press. Bourdieu, Pierre. 2005. The social structures of the economy. USA: Wiley. Bourdieu, Pierre. 2016. Social theory re-wired: New Connections to Classical and Contemporary Perspectives. Routledge, Taylor & Francis Group. http://routledgesoc.com/l Bourdieu, Pierre & Wacquant, L.J.D. 1992. An Invitation to Reflexive Sociology. Chicago, University of Chicago Press. Brink, André P. “Kô lat ons wéér wag”, Burger, 31 Maart 2012. Brink, André P. “Kô lat ons wéér wag”, Burger, 31 Maart 2012. Brink, André P. 2016. Perspektief op die Afrikaanse drama 1906–1989. Die Afrikaanse drama 1967–1977. In Van Coller (2016:151-162). Burger, Willie. 2015. Kies ’n boek: rooiland en oorsee deur Tertius Kapp. www.vrouekeur.co.za Developed By Digital Platforms. pp g g doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 410 Carstens, B.J.C. 2009. Hertzogprystoekennings vir drama: 1915–1971. Ongepubliseerde D. Litt- proefskrif. Pretoria: Universiteit van Pretoria. p Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme & teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr. Coetser, J.L. 2010. Dramakroniek 2008–9. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 50(3):383-403. Coetser, J.L. 2016. Oorsig van die Afrikaanse drama en teater van 1990–2010. In Van Coller (2016:233- 295). BIBLIOGRAFIE Elam, K. 1980. The Semiotics of Theatre and Drama. London: Methuen. English,James F. 2008.The Economy of Prestige:Prizes, Awards, and the Circulation of Cultural Value. London: Harvard University Press. Fleishman, Mark. 2001. Unspeaking the centre: Emergent trends in South African theatre in the 1990’s. In Kriger, Robert & Zegeye, Abebe (eds). (2001:91-115). shman, Mark. 2001. Unspeaking the centre: Emergent trends in South African theatre in the 1990 Fleishman, Mark. 2001. Unspeaking the centre: Emergent trends In Kriger, Robert & Zegeye, Abebe (eds). (2001:91-115). In Kriger, Robert & Zegeye, Abebe (eds). (2001:91-115). In Kriger, Robert & Zegeye, Abebe (eds). (2001:91-115). Galloway, Francis. 2014. Die belang van literêre toekennings binne die Afrikaanse literêre sisteem. 2014-02-19. http://www.litnet.co.za/die-belang-van-literêre-toekennings-binne-die-afrikaanse- literêre-sisteem. Geraadpleeg: 2016/10/14. p g Grundy, Kenneth. 1993. The politics of the National Arts Festival. Occasional Paper 34. Rhodes University. Institute of Social and Economic Research.l Hauptfleisch, Temple. 1984. Die Magiese kring: skepping, herskepping en resepsie in die teater. In Malan (1984:36-50). Harper, Graeme (ed). 2013. A Companion to Creative Writing. Oxford: Wiley-Blackwell. Hilgers, Mathieu & Mangez Eric. 2014. Bourdieu’s Theory of Social Fields: Concepts and App London: Routledge. g Kapp, Pieter. 2009. Draer van ʼn droom. Kaapstad: Hemel en See. Kapp, Pieter. 2011. Vyftig jaar diens aan die geesteswetenskappe. Tydskrif vir Geesteswetenskappe 51(4):1-14. Keuris, M. Dramateks en Opvoering. In Cloete (1992:83-88). Kleyn, Leti. 2013. ’n Sisteemteoretiese kartering van die Afrikaanse literatuur vir die tydperk 2000–2009: K i i i di Af ik li O bli d PhD f k if U i i i P i Kleyn, Leti. 2013. ’n Sisteemteoretiese kartering van die Afrikaanse literatuur vir die tydperk 2000–2009: Kanonisering in die Afrikaanse literatuur. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit Pretoria. Kanonisering in die Afrikaanse literatuur. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit Pretoria. Kriger, Robert & Zegeye, Abebe (eds). 2001. Culture in the New South Africa: After Apartheid. Volume 2. Cape Town: Kwela. g g p p , Kriger, Robert & Zegeye, Abebe (eds). 2001. Culture in the New South Africa: After Apartheid. Volume 2. Cape Town: Kwela. p Le Cordeur, M. 2012. Waarom kla oor Adam Small se Hertzogprys? 2012-03-29 Litnet. www.litnet. co.za Levitt, P.M. 1971. A Structural Approach to the Analysis of Drama. Mouton: The Hague. Malan, Charles (red.). 1984. Spel en spieël: besprekings van die moderne Afrikaanse drama Johannesburg: Perskor. g Malherbe, D.F. (red.). 1929. Tydskrif vir Wetenskap en Kuns, 8(2), Desember 1929. Malherbe, F.E.J. 1938. Louw, N.P. van Wyk. Die Dieper Reg. BIBLIOGRAFIE Ons eie boek, IV (3):165-167, S y p g ( ) p Moll, J.C. (red). 1984. SA Akademie 75. Pretoria: Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Moll, J.C. (red). 1984. SA Akademie 75. Pretoria: Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Müller, Hans-Peter. 1985. Kultur, Geschmack und Distinktion: Grundzüge der Kultursoziologie Pierre Bourdieus. In Kultur und Gesellschaft, edited by Friedhelm Neidhardt, M.R. Lepius and Johannes Weiss. Opladen: West-Deutscher Verlag. p g Nienaber, P.J. 1965. Die Hertzogprys Vyftig jaar: ʼn Feesbundel. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Odendaal, Louw. 1998. Die Afrikaanse drama sedert 1978. In Van Coller (1998:150-215). Odendaal, Louw. 2016. Perspektief op die Afrikaanse drama 1906–1989. Die Afrikaanse drama 1978– 1989. In Van Coller (2016:162-232). Puchner, Martin. 2002. Stage fright. Modernism: Anti theatricality and drama. Baltimore/London: John Hopkins University Press. SAATLK s.j. Notules van die Raad van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Taal, Lettere en Kuns. 1927–1934. Gebonde manuskrip bestaande uit handgeskrewe, getikte en gedrukte gedeeltes. AREA, PV 917 Akademie-argief: Akademieraad AR: Houer 1 A. PV 917 Akademie-argief: Akademieraad AR: Houer 1 A. PV 917 Akademie-argief: Akademieraad AR: Houer 1 A. g SAATLK 1931. Bulletin. II (5), Oktober. Schmid, H & Van Kesteren, A. (ed.). 1984. Semiotics of Drama and Theatre: New perspectives in the theory of Drama and Theatre. Volume 10. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamens Publishing Company. p y Segre, C. 1981. Narratology and Theatre. Poetics Today, 2 (3):95-104. Segre, C. 1981. Narratology and Theatre. Poetics Today, 2 (3):95-104. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 411 Smuts, JP. 2005. Die Akademie se letterkundepryse. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 45(1):1- Squires, Claire. 2013. Literary prizes and awards. In Harper, Graeme (ed). 2013:291-304 Stassen, Nicol. 2012. Repliek op Le Cordeur: Ignoreer reglemente vir die toekenning van pryse? 2012- 04-01 Litnet. www.litnet.co.zai Van Coller, H.P. 1999. Perspektief en Profiel. ʼn Afrikaanse Literatuurgeskiedenis, Deel 1. Pretoria: J.L. van Schaik.i Van Coller, H.P. 1999. Perspektief en Profiel. ʼn Afrikaanse Literatuurgeskiedenis, Deel 2. Pretor van Schaik. Van Coller, HP. 2010. ’n Kritiese blik op enkele van die literêre pryse van die Suid-Afrikaanse Ak vir Wetenskap en Kuns. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 50(4):484-501.i Van Coller, H.P. 2016. Perspektief en Profiel. ʼn Afrikaanse Literatuurgeskiedenis, Deel 2. (Hersiene uitgawe). Pretoria: J.L. van Schaik. g ) Van Coller, H.P. 2016. P.G.du Plessis (1934-). In Van Coller (1998:725-739). Van Coller, H.P & Human-Nel, M. 2016. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a10 BIBLIOGRAFIE Literêre prestige: Die geval Eleanor Baker. LitNet Akademies. Jaargang 13(1). Van Coller, H.P. & Van Jaarsveld, A. 2006. Tendense in die Afrikaanse drama en teaterwêreld – ʼn Bestekopname. Stilet, XVIII(1): 69-89. Van Rensburg, F.I.J. 1975. Sublieme ambag. Beskouings oor die werk van N.P. van Wyk Louw, I. Kaapstad: Tafelberg. choor, A.M. 1938. Die Afrikaanse toneel in 1938. In: Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring h b Di Af ik Sk k i 111 113 Van Schoor, A.M. 1938. Die Afrikaanse toneel in 1938. In: Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring. Johannesburg: Die Afrikaanse Skrywerskring, pp. 111-113.i Venter, R. 2006. Die materiële produksie van Afrikaanse fiksie (1990–2005) – ’n empiriese ondersoek na die produksieprofiel en uitgeweryprofiel binne die uitgeesisteem. Ongepubliseerde PhD- proefskrif, Universiteit van Pretoria. Willemse, H. 1999. Inleiding tot buite-kanonieke Afrikaanse kulturele praktyke. In Van Coller (1999:3- 20).

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v57n2-1/10.pdf

Afrikaans

369 369 Variasie en variëteit: ’n Voorlopige verkenning van die voorkoms en funksie van taalvariëteite in Kaar (Marlene van Niekerk) Variation and variety: A provisional exploration of the occurrence and function of language varieties in Kaar (Marlene van Niekerk) H.J. Pieterse Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans Universiteit van die Vrystaat Bloemfontein E-pos: PieterseHJ@ufs.ac.za H.J. Pieterse is a professor in the department of Afrikaans and Dutch, German and French at the University of the Free State where he teaches Afrikaans linguistics and literature and Creative Writing. He has published papers on Afrikaans linguistics and literature, as well as poetry and short stories. He was awarded the Hertzog Prize and the Nedbank Academy Prize for Translated Work. H.J. Pieterse is ’n professor in die departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans aan die Universiteit van die Vrystaat waar hy Afrikaanse taal- en letterkunde en Kreatiewe Skryfkuns doseer. Hy publiseer vakartikels oor Afrikaanse taal- en letterkunde, asook poësie en kortverhale. Hy ontvang onder meer die Hertzogprys en die Nedbank-Akademieprys vir Vertaalde Werk. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 ABSTRACT Variation and variety: A provisional exploration of the occurrence and function of language varieties in Kaar (Marlene van Niekerk) Variation and variety: A provisional exploration of the occurrence and function of language varieties in Kaar (Marlene van Niekerk) ( ) In this article the polyphony of languages discernible in Kaar, Marlene van Niekerk’s third volume of poetry (2013), is investigated. Standard Afrikaans and various sociolects, dialects and regional varieties of Afrikaans are found in the volume, as well as lexical items from various mother and sister languages of Afrikaans such as Dutch, German and Latin. A number of possible points of entry to the volume is firstly discussed: Kaar can be analysed as an “encyclopedic narrative” (Mendelson 1976); the variety of scientific, literary and art- theoretical intertexts can be researched fruitfully; the conversation with Afrikaans poetics may be analysed; the variety of morphological and onomatopoeic and often playful creations and onomastics that are performed on the level of the wordplay in the poetry of Peter Blum, T.T. Cloete and Breyten Breytenbach deserve attention; the formation and function of reduction, combination forms, techno derivations and compounds, fusions and folk etimologies can serve as basis for a comprehensive morphological-literary investigation (cf. Combrink 1990:53-83); Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 370 from an ecocritical animal and botanical perspective plant and animal onomastics – especially the many examples of regional names for plants and animals – could be analysed; the themes of political involvement and resistance deserve thorough analysis. The focus then shifts to the various languages in the volume; the ways in which they are used in the poems are listed in an extensive Addendum. The question is posed why so many items from Afrikaans labelled as “archaic”, “seldom used”, “obsolete”, “dignified” and “poetical” are put to use to create a heteroglossic effect. After reasoning that these lexical items form part of the poet’s day to day world, the argument is put forward that nearly forgotten items are “loosened” from oblivion and held up to the reader as living items to recall a passing and fugacious world. OPSOMMING In hierdie artikel word die polifonie van tale in Kaar, Marlene van Niekerk se derde digbundel (2013), ondersoek. Standaardafrikaans en verskeie sosiolekte, dialekte en streeksvariëteite van Afrikaans word in die bundel gevind, asook leksikale items uit verskeie moeder- en sustertale van Afrikaans. ’n Aantal moontlike invalshoeke tot die bundel word eerstens bespreek. Die fokus verskuif dan na die verskeie tale in die bundel; die wyses waarop hulle gebruik In hierdie artikel word die polifonie van tale in Kaar, Marlene van Niekerk se derde digbundel (2013), ondersoek. Standaardafrikaans en verskeie sosiolekte, dialekte en streeksvariëteite van Afrikaans word in die bundel gevind, asook leksikale items uit verskeie moeder- en sustertale van Afrikaans. ’n Aantal moontlike invalshoeke tot die bundel word eerstens bespreek. Die fokus verskuif dan na die verskeie tale in die bundel; die wyses waarop hulle gebruik word in die gedigte, word gelys in ’n uitgebreide Addendum. Die vraag word gestel waarom soveel items uit Afrikaans wat geëtiketteer word as onder meer “argaïes”, “weinig gebruiklik”, “verouderd” en “deftig” gebruik word om ’n heteroglossiese effek te skep. Die argument word gestel dat byna vergete items “losgemaak” word uit die vergetelheid en vir die leser opgehou word as lewende items om ’n verbygaande en verbygegane wêreld mee op te roep. Kommentaar word voorts gelewer oor die plek van Afrikaans binne en tussen hierdie polifonie van tale en ’n indirekte stelling word deur die digter gemaak dat Afrikaans se wortels in die Indo- Germaanse taalfamilie lê en nie in die Afrikatale nie. Ten slotte word Deleuze en Guattari (1986) se begrippe “majeur-” en “mineurtaal” deelteoreties gebruik om die register van talle gedigte in Kaar as ’n mineurtaal te verduidelik, ’n taal wat verby sy gewone morfologiese en sintaktiese grense gedruk word om te verseker dat die taal in ’n voortdurend nomadiese en dinamiese staat bly. KEY CONCEPTS: PTS: Marlene van Niekerk; Kaar; encyclopedic narrative; idiolect; sociolect; regional variety; contact language; major language; minor language Marlene van Niekerk; Kaar; taalvariasie; ensiklopediese narratief; idiolek; sosiolek; streeksvariëteit; tussentaal; majeurtaal; mineurtaal ABSTRACT Commentary is furthermore given on the place of Afrikaans in and between this polyphony of languages and an indirect assertion is made by the poet that Afrikaans’ roots are from the Indo-Germanic language family and not from the African languages; this forms part of the theme of estrangement in Africa, an important theme in the volume. Finally, Deleuze and Guattari’s (1986) notion of “major” and “minor” languages is used to partially explain the register of many of the poems in Kaar as a minor language, a language that is pushed beyond its usual morphological and syntactic boundaries to ensure that it stays in a continuous nomadic and dynamic state. 1. INLEIDING Marlene van Niekerk se derde digbundel, Kaar, word gepubliseer in 2013 en word uiters gunstig deur kritici ontvang. Henning Snyman (2013) noem dit “’n merkwaardige bundel”, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 371 Marius Crous (2013) meen dat Suid-Afrikaanse poësie voortaan aan dié bundel gemeet gaan word, Helize van Vuuren (2014) is uiters positief oor die bundel, ook as “laatwerk” van die digter, en so ook Zandra Bezuidenhout (2013) wat die ensiklopediese aard van die bundel uitlig. Die bundel word bekroon met die Hertzogprys (2014) en die UJ Prys vir Poësie (2014). Met die lees en herlees van die bundel word die leser getref deur die omvangryke taalspel, wye reekse intertekstuele verwysings en leksikale items uit verskillende tale en taalvariëteite in die gedigte. Bezuidenhout (2013) noem pertinent die gebruik van leenwoorde, Afrikaanse woorde met ’n lae gebruiksfrekwensie en ander wat grootliks in onbruik geraak het, vakterminologie uit die musiek, die natuurwetenskappe en filosofie en nuutskeppings met betrekking tot woordvervormings, woordsamestellings, volkse uitdrukkings en funksiewis­ seling. In hierdie artikel word geargumenteer dat die “ensiklopediese narratief” van Kaar deels in ’n idiolek gevoer word wat as ’n soort “mineurtaal” (vergelyk Deleuze & Guattari 1986) beskryf kan word. y Daar is ’n hele aantal moontlike invalshoeke om hierdie bundel mee te ontsluit: • Kaar kan as ’n “ensiklopediese narratief” ontleed word. Mendelson (1976:1268) omskryf ’n “ensiklopediese skrywer” soos volg: [O]ne whose work attends to the whole social and linguistic range of his nation, who makes use of all the literary styles and conventions known to his countrymen, whose dialect often becomes established as the national language, who takes his place as national poet or national classic and who becomes the focus of a large and persistent exegetic and textual industry comparable to the industry founded upon the Bible. Hy beskryf hierdie genre-tipe as Hy beskryf hierdie genre-tipe as Hy beskryf hierdie genre-tipe as Hierdie tipes skeppings kom in talle gedigte voor, maar “Oggend van ’n waterfiskaal”, “Visioen”, “joeliewoorde vir my pa”, “Fagotvis”, “Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”, “Turdus merula” en dan, veral, “Oujaar Amsterdam 2007” en “rimram”, kan in hierdie verband uitgesonder en verder ondersoek word. Dié werkswyse kan met die laaste afdeling, “vier pogings in linguistiese sinaps- opsporing”, in Mede-wete van Antjie Krog (2014) vergelyk word, waarin soortgelyke morfologiese prosesse, nuutskeppings en vervormings aangetref word. • Die verskeidenheid morfologiese en onomatopeïese en dikwels speelse skeppings- en naamgewingsprosesse en -spelle – wat op die skaal van die woordspel in die digkuns van Peter Blum, Breyten Breytenbach en T.T. Cloete uitgevoer word – verdien ook aandag. Die vorming, gebruik en funksie van reduksie, knipsels, truvorme, inkortings, kombinasievorme, tegnoafleidings- en -samestellings, versmeltings, volksetimologieë, samestellings en samestellende afleidings kan as basis dien van ’n deeglike morfologies-letterkundige ondersoek (vergelyk Combrink 1990:53-83 oor hierdie prosesse). Hierdie tipes skeppings kom in talle gedigte voor, maar “Oggend van ’n waterfiskaal”, “Visioen”, “joeliewoorde vir my pa”, “Fagotvis”, “Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”, “Turdus merula” en dan, veral, “Oujaar Amsterdam 2007” en “rimram”, kan in hierdie verband uitgesonder en verder ondersoek word. Dié werkswyse kan met die laaste afdeling, “vier pogings in linguistiese sinaps- opsporing”, in Mede-wete van Antjie Krog (2014) vergelyk word, waarin soortgelyke morfologiese prosesse, nuutskeppings en vervormings aangetref word. • Vanuit ’n ekokritiese dier- en plantkundig- taksonomiese perspektief sou plant- en diernaamgewing – veral die talle voorbeelde van streeksname vir plante en diere – ondersoek kan word. Vergelyk onder meer Crous (2016) in hierdie verband. • Vanuit ’n ekokritiese dier- en plantkundig- taksonomiese perspektief sou plant- en diernaamgewing – veral die talle voorbeelde van streeksname vir plante en diere – ondersoek kan word. Vergelyk onder meer Crous (2016) in hierdie verband. g y ( ) • Die temas van betrokkenheid en verset verdien deeglike ondersoek. In hierdie artikel word daar, in aansluiting by die ensiklopediese aard van Kaar, ’n voorlopige ondersoek gedoen na die voorkoms van die polifonie van tale, oftewel heteroglossia, en spesifiek na die verskillende variëteite van Afrikaans wat in die bundel gebruik word. Daar word ten slotte gespekuleer oor die funksies van hierdie verskillende tale en variëteite. Hy beskryf hierdie genre-tipe as [...] among other things, an encyclopedia of narrative, incorporating, but never limited to, the conventions of heroic epic, quest romance, symbolist poem, Bildungsroman, psychomachia, bourgeois novel, lyric interlude, drama, eclogue and catalogue”. [...] All include a full account of technology or science (1976:1270, oorspronklike kursivering). [...] among other things, an encyclopedia of narrative, incorporating, but never limited to, the conventions of heroic epic, quest romance, symbolist poem, Bildungsroman, psychomachia, bourgeois novel, lyric interlude, drama, eclogue and catalogue”. [...] All include a full account of technology or science (1976:1270, oorspronklike kursivering). Voorts skryf hy: “Each encyclopedic narrative is an encyclopedia of literary styles, ranging from the most primitive and anonymous levels of proverb-lore to the most esoteric heights of euphuism” (1976:1271). Hy is van mening dat “[n]o one could suppose that any encyclopedic narrative is an attractive or comfortable work” (1976:1272) en dat “[a]ll encyclopedias are polyglot books that provide a history of language” (1976:1273). Ten slotte skryf Mendelson oor hierdie genre: “All encyclopedic narratives, to a greater or lesser degree, originate in opposition to the cultures they later come to symbolize” (1976:1274). Alhoewel Kaar natuurlik ’n digbundel is, is daar verskeie aspekte van die ensiklopediese narratief wat klop met die inhoud van die bundel. • Die verskeidenheid literêre, wetenskaplike en kunsteoretiese intertekste sou met groot vrug ondersoek kan word. • Die verskeidenheid literêre, wetenskaplike en kunsteoretiese intertekste sou met groot vrug ondersoek kan word. • Die gesprek met die hele Afrikaanse digkuns (en verskeie ander poëtikas) sou eweneens ondersoek kan word: daar is verwysings na onder meer Totius, D.J. Opperman, Breyten Breytenbach, C.M. van den Heever, N.P. Van Wyk Louw, Sheila Cussons, Ingrid Jonker, G.A. Watermeyer, P.J. Philander, Louis Eksteen, Wilma Stockenström, Boerneef en Peter Blum. Voorts is daar intertekstuele verbande met onder meer T.S. Eliot, Paul van Ostayen, Adriaan Roland Holst, Rainer Maria Rilke, John Keats en Hermann Hesse aan te toon. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 372 • Die verskeidenheid morfologiese en onomatopeïese en dikwels speelse skeppings- en naamgewingsprosesse en -spelle – wat op die skaal van die woordspel in die digkuns van Peter Blum, Breyten Breytenbach en T.T. Cloete uitgevoer word – verdien ook aandag. Die vorming, gebruik en funksie van reduksie, knipsels, truvorme, inkortings, kombinasievorme, tegnoafleidings- en -samestellings, versmeltings, volksetimologieë, samestellings en samestellende afleidings kan as basis dien van ’n deeglike morfologies-letterkundige ondersoek (vergelyk Combrink 1990:53-83 oor hierdie prosesse). 2. TAALKUNDIGE VARIASIE Volgens Hans du Plessis sluit taalkundige variasie [...] voorbeelde [in] van tale, dialekte en selfs registers. [...] Binne [die] versamelterm [variëteit] kan ’n mens fynere onderskeidings maak, naamlik taal, dialek, styl, ensovoorts. Ons gebruik dus die oorkoepelende term variëteit om al die moontlike vorme van sistematiese variasie wat daar tussen tale en binne tale kan bestaan, in te sluit. Die term sou ruweg so gedefinieer kon word: ’n Variëteit van ’n taal is ’n patroonmatige sisteem van linguistiese items met ooreenstemmende sosiale en/of geografiese verspreiding. Variëteit sluit hiervolgens eenhede groter as dialekte (byvoorbeeld verskillende tale) en eenhede kleiner as dialekte (byvoorbeeld register) in. (1987:9). [...] Variasie “kan [...] dui op taal, dialek, sosiolek, register [en] styl”. (1987:12, vergelyk ook Otto 2014:312) Poësie sal, per definisie, as idiolektiese uitdrukking van ’n digter beskou word, asook alle skeppings wat binne hierdie idiolek manifesteer. Uiteraard is die meeste leksikale items in Kaar Afrikaanse woorde (uit Standaardafrikaans en verskeie streeksvariëteite), maar items uit ten minste twintig ander tale, veral uit moeder- en sustertale van Afrikaans, word in die bundel gevind as leenwoorde, leenvertalings en verafrikaansings, sodat ’n tipe “tussentaal” as register in talle van die gedigte ontstaan. Hierdie artikel maak nie aanspraak op ’n volledige indeksering van al die variëteite en hulle funksies nie en poog bloot om ’n verteenwoordigende deursnit van die verskillende tale te verskaf in die Addendum. Ter wille van ruimte word enkele items gelys en ook slegs enkele items wat as leenvertalings of verafrikaansings afgelei is uit die onderskeie tale. Talle skeppings verdien verdere ondersoek en oor verskeie items en hul oorsprong kan daar slegs gespekuleer Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 373 word. Wat voorts vir die een leser ’n “verouderde” of “deftige” leksikale item is, sal nie noodwendig vir ’n volgende leser geld nie. Verder is die indeling van die tale nie waterdigte afbakenings nie – daar is talle leenwoorde en leenvertalings wat oor taalgrense heen spoel. Die tipe ondersoek wat in die artikel gedoen word, sou maklik uitgebrei kan word tot ’n MA- verhandeling. g Kaar bestaan merendeels uit woorde uit Standaardafrikaans. Voorts is daar items uit verskeie sosiolekte en streekstale soos Kaapse Afrikaans en Overbergse Afrikaans (laasge­ noemde deur Hendricks 2012:47-48 as variëteit van Wes-Kaapse/Suidwestelike Afrikaans gelys). 2. TAALKUNDIGE VARIASIE Wat opvallend is, is die talle weinig gehoorde en argaïese Afrikaanse woorde in die bundel (meer as 80), dikwels met ’n liturgiese en Ou-Testamentiese, Psalm- en Gesange-inslag. Dié tipe register is nie vreemd in Marlene van Niekerk se oeuvre nie en word ook in Agaat en veral in Die sneeuslaper gevind, vergelyk Stander (2012) in hierdie verband. Verskeie van die Afrikaanse en Nederlandse items wat heel waarskynlik minder bekend sal wees aan die gemiddelde Afrikaanssprekende of -leser, word in WAT en/of HAT en Van Dale Nieuw Handwoordenboek der Nederlandse taal geëtiketteer as deftig, w.g. (weinig gebruiklik), veroud. (verouderd), verouderend, digt. (digterlik), arg. (argaïes), min gehoor, gemeens. (gemeensaam), geselst. (geselstaal), gewest. (gewestelik) en/of nie alg. (nie algemeen nie). In die volgende afdeling word die verskillende tale en variëteite onder die loep geneem. 3. Soos vermeld, is daar meer as twintig tale in Kaar te bespeur naas Afrikaans. In die Addendum word verteenwoordigende items uit hierdie verskillende tale gelys. Die volgende tale kan in die bundel onderskei word: Afrikaans (honderde items; Standaardafrikaans, streeksvariëteite en ouer Afrikaans ingesluit); Nederlands (tientalle items; ook Middel- en Oudnederlands); Duits (minstens 16 items; ook Neder-, Middelhoog- en Oudhoogduits); Frans (minstens 20 items); Jiddisj/Hebreeus (minstens 10 items); Engels (tientalle items; ook as deel van die Kaaps-Afrikaanse register in “poets van ons vaderland unite” en “Hoekom moetie worldcup wê’k?”); Latyn (minstens 70 items); Grieks (minstens 20 items); Italiaans (4 items); Spaans (4 items); Mandaryns-Chinees (2 items); Zulu (1 item); Sjangaan (1 item); Indonesies/Javaans (3 items); Kelties (Iers/Gaelies) (3 items); Sanskrit (6 items); Noors/Oudnoors (4 items); Arabies (2 items); Turks (2 items); Turkies (1 item); Russies (1 item); Polinesies (2 items). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 4. ’n Mens sou lank kon besin oor die redes vir die gebruik van al hierdie variëteite en items, waarvan sommiges oer-, moeder- of sustertale van Afrikaans is en ander sosiolekte, dialekte en idiolekte van en in Afrikaans, asook oor die verskeidenheid streeksname vir sekere plante en diere. ’n Kort antwoord hierop, sonder om psigologisties te wil wees, sou kon wees: al hierdie tale en variëteite kom uit Marlene van Niekerk se bekende leefwêreld: die Overberg, Wes-Kaap, en dan ook Europa (spesifiek Nederland) waar sy studeer en werk (1980–1985) en waar sy jaarliks lang tydperke deurbring (vergelyk onder meer Van Vuuren 2016:919); sy is uiteraard bekend met al die variëteite wat sy gebruik in haar tekste.i y g Soos ’n spieël in die eerste gedig (“Oggend van ’n waterfiskaal”) opgehou word as ’n procédé om die bundel mee te ontsluit, word ’n ware spieël van tale en taalfamilies – spesifiek die Indo-Germaanse/Indo-Europese taalfamilie – in verwondering (“thaumazein”) vir die leser voorgehou. Byna vergete items word as’t ware “losgemaak” uit die vergetelheid en vir die 374 leser voorgehou as lewende items. Daardeur word ’n verbygegane en verbygaande wêreld opgeroep – vergelyk “Die mandjie” – en kommentaar gelewer oor die gemeenskaplikheid van en tussen mense en tale in die breë. Die verskillende variëteite van Afrikaans en minder bekende Afrikaanse woorde wat aan die bod kom, lewer voorts kommentaar, soos wat die geval is met die lyste Afrikaanse woorde in Die boek van toeval en toeverlaat van Ingrid Winterbach, oor die uitsterf van tale, spesifiek Afrikaans. Die argaïese, dikwels Ou-Testamentiese aanslag van talle Afrikaanse woorde is, soos reeds vermeld, opvallend: dit is dikwels woorde met etikette van arg./hist/w.g./deftig./ veroud., ensovoorts. Kommentaar word voorts gelewer oor die plek van Afrikaans in en tussen hierdie polifonie van tale en ’n indirekte stelling word gemaak dat Afrikaans se herkoms uit die Indo-Germaanse taalfamilie is en nie uit die Afrikatale nie; dit vorm deel van die tema van vervreemding en vreemd-maak in Afrika. Let in hierdie verband op die feit dat daar slegs twee items uit Afrikatale voorkom en die reëls “my vergelykings spreek/van onvermoë in Afrika” (“Sorry suide”). Uitgaande van die bundeltitel kan ’n “kaar” onder meer beskou word as ’n tydelike houer met gaatjies waarin ’n hele taalfamilie metafories bewaar word. 4. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 375 enersyds, en van tussentale, substraatinvloede, kreolisering, ensovoorts, andersyds, moet teen mekaar opgeweeg word (2014:61). enersyds, en van tussentale, substraatinvloede, kreolisering, ensovoorts, andersyds, moet teen mekaar opgeweeg word (2014:61). Voortspruitend uit die vorige punt: Die geweldige variasie en getal variëteite kan ook deels vanuit die spanning tussen allochtoon en outochtoon verklaar word. Vanuit hierdie worsteling sê die liriese subjek byvoorbeeld: “vanuit my heupe in die woekerkruid/rank my taal die heelal in op soek na ’n gelykenis” (“Kommunie”). Een moontlike verklaring vir die geweldige taalvariasie en -verwringing in Kaar kan gevind word in Gilles Deleuze en Félix Guattari se nou reeds bekende sienings oor dominante majeurtale en mineurtale wat sonder mag is, soos verwoord in hoofstuk 2 van Kafka: Towards a Minor Literature (1986). Hulle verduidelik hoe Kafka – ’n Tsjeggiese Jood woonagtig in Praag – nie in Tsjeggies of Jiddisj geskryf het nie, maar in ’n stamelende, sintakties-gebroke Duits. Hy het Duits – ’n dominante taal wat ook deur ’n onderdrukte minderheid gepraat is – gedeterritorialiseer deur sy eie aksent daarop te plaas: dit is nie ’n standaardduits wat gebruik word nie, maar ’n Duits met talle grammatikale foute en sintaktiese verskrywings. Van Niekerk skryf – in Kaar en ook in Die kortstondige raklewe van Anastasia W en veral Die sneeuslaper – in ’n mineurtaal, ’n stameltaal, ’n taal wat vervreem en sodoende vernuwend, eksperimenterend en dinamies oorkom. ’n Mineurletterkunde deterritorialiseer (Deleuze & Guattari 1986:16) – dit maak die majeurtaal of -letterkunde vreemd, laat dit stotter en struikel. Dit behels ’n strategiese losmaak van die oue sowel as die skep van nuwe kreatiewe vorms wat die potensiaal vir ’n literêre rewolusie bevat. Die stottering van Afrikaans in Die sneeuslaper (en dan ook in Kaar) is een gevolg van ’n taal wat onder geweldige politieke spanning verkeer en, in ’n poging om nie stom te word nie, begin om te deterritorialiseer, te varieer – om te verseker dat die taal in ’n voortdurend dinamiese staat bly (Stander 2012:112). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 4. Simbolies-metafories word die teks dan ’n vlegwerk van taal/tale wat tentoongestel word: “’n somber geskiedenis van strewes en rampe/beheer ons gesig/stom dui ons tekens, raadpleeg voorsate,/kodekse, konkordanse, etimologieë, genetiese spore” (“Waenhuiskrans”). Kultuurkritiese, taalsosio­ logiese kommentaar oor die herkoms, status en stand van Afrikaans asook, indirek, oor die verarming van die woordeskat, word gelewer. Die gedigte in Kaar gaan tot in die vesels van die poësie en van Afrikaans in. Hier dink ’n mens aan “Chtoniese invokasie” waarin daar, soos deur ’n sjamaan, skald of bard uitgevoer, ’n ritualistiese aanroep van, in en tot die eerste en laaste wortels van taal gehoor word. Lucebert se bekende stelling, “Poëzie is kinderspel”, is voorts van toepassing op aspekte van die taalspel en -vermenging in Kaar, vergelyk die volgende reëls uit “rimram”: “wantit makie saak/hóé ik tekieregan, in waffer taal/of hakkestomp, julle hôr my nie,/mar mit mine elp wat innie willig brillig/gat ekkit nou veranner, ik gat hom slánn!” Hier dink ’n mens ook aan poësie as die vreemd-maak, die ostranenie, die “mal-maak” van taal – “[...] [A] poet is nothing more or less than a divinely inspired madman” het Herman Charles Bosman (2002:61) immers geskryf. Aansluitend hierby skryf Van Niekerk self: Dit is [die] kapasiteit van ’n taal om vreemd gemaak te (wil) word wat die uitdaging stel aan skrywers [...]. Want soseer moet die skrywer die taal probeer lig uit haar alledaagse voeë, uit die slagspreuke, die ideologieë en die kommunikatiewe gewoontes van die dag, dat daardeur nie net taal oopgedig word by wyse van spreke tot in haar moer nie, maar ook die besonderhede van ons tyd en dae oopgedek en hervind word; in hulle afgrondelikheid en afgryse soos in hulle wonderbaarlikheid en betowering (2009:134, oorspronklike kursivering). Deur die vermenging en vervorming van tale en variëteite word tipes tussentale (basilekte, mesolekte, akrolekte, ensovoorts – vergelyk Du Plessis 1987:29) as registers van en in verskeie gedigte bereik. Conradie skryf in hierdie verband onder meer: Soos enige lewende taal, is Afrikaans voortdurend aan verandering onderhewig. [...] In talle gevalle kan die Afrikaanse vorm [...] nie uit Nederlands verklaar word nie en moet daar na eksterne oorsake gesoek word, byvoorbeeld in die situasie van intense talekontak waaruit Afrikaans voortgekom het. Die rolle van taaloordrag van een geslag na ’n ander, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 4. y ( ) Van Niekerk vermeng nie net Afrikaans met ander tale nie, sy vervorm dit tot ’n vreemde taal – ’n tussentaal – wat voorheen nie bestaan het nie, vergelyk veral die gedig “rimram”, waarvan die eerste paar reëls soos volg lui: “jirre ik wag net virre sonskiendag se ingewing/dan klim ek innie wierskynwilg/en soek my wiederligge watseding/wat my byrie gat moet bring/ innie klienbrein warie klippe sing/innie gierputsdroem oppie mooiroemwoore/my wulk my hommel my kantele/wat wie wiet innie wilg/nog hang aan garingdrarre”. Die spreektaalver­ vorming van woorde (soos by Boerneef) is opmerklik, so ook die gebruik van ’n verafrikaanste woord, “wiederligge”, uit die Duits “widerlich” (lelik, aaklig). Die “stotterende” Afrikaans in Kaar – soos in Die sneeuslaper – gryp terug na die Europese tale waaruit dit ontstaan het en set dit doelbewus af teen die invloed van ’n bloedvergietende (Suid-)Afrika (vergelyk Stander 2012:10). ’n Mineurtaal is voorts altyd polities van aard (teenoor die majeur wat primêr op die individu ingestel is) en ’n vergestalting van die minderheid wat op sosiale en politieke vlak ook wil ontvlug van dié wat domineer en onderdruk (Deleuze & Guattari 1986:17). Die gedig “grimoire” (p. 27-8) word vervolgens kortliks ontleed as voorbeeld van die inspan van verskeie tale om die inkantatiewe, towerspreuk-agtige aard wat verskeie gedigte in die bundel kenmerk en laat aansluit by die konsep van ’n mineurtaal, te bewerkstellig: 376 grimoire hoe anders as jy ver weg slaap kan ek jou naderraak as met middernagsillabes hoe anders as hul ligature hermeties na jou oor te bind? ek knip ’n kerkuil uit jou laken ent ’n tork van krieke om jou hals sout vinnig op jou stuitjie my violiere ampersand in die skoene langs jou bed ’n konsonant van heksedrek sodat soggens in jou voete alles brand wat ek na jou verhang uit inkunabels van gemis sose benreki sose bluotreki sose lidirenki ben zi bena bluot zi bluoda lid zi geliden sose gelimida sin die hele kogelbergse fynbos van katvoetjies tot sporrie dus hoe anders as jy ver weg slaap kan ek jou aanraak as met toorvokabels? afwesigheid is beenkwetsuur is bloedkwetsuur na jou sal ek ’n weg vind of een maak van karolingiese minuskels “grimoire” volg op die reeks “limerence” (1-3) waarin die liriese subjek se bykans obsessiewe verlange na die verre geliefde kragtig vergestalt word. 4. “limerence” beteken “smoorverliefdheid” en is ’n term geskep deur die Amerikaanse sielkundige Dorothy Tennov in 1979. Hierdie obsessiewe verlange en verliefdheid word in “grimoire” (’n handboek vir (swart) toorkuns waarin beskryf word hoe om talismans, spreuke en amulette te maak en hoe om bonatuurlike wesens op te roep) na ’n volgende vlak gevoer, waarin die geliefde by wyse van towerspreuke en -handelinge aan die liriese subjek gebind word. “middernagsillabes” (middernag = die hekse-uur) word in strofe 1 ingespan om die geliefde “nader te raak” (= naderhark) en hul Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 377 “ligature” (afbindings van byvoorbeeld bloedvate – binding/verbinding) na haar oor te bind. In strofe 2 word ’n “kerkuil” (katuil) (Tyto alba) as tipe talisman van verbinding uit die geliefde se laken geknip en ’n “tork/van krieke” om haar hals gebind. “Tork” is ’n verafrikaansing van die Keltiese woord torc wat “silwernekring” beteken. Soos daar sout op ’n voël se stert gegooi word in die volksetimologiese geloof om die dier te vang, “sout” die liriese subjek haar “violiere ampersand” op die objek van begeerte se stuitjie in ’n poging om haar vas te vang. (’n “Violier” is ’n kruisblommige plant Matthiola annua, muurblom, angelier.) ’n “[K]onsonant van heksedrek” word voorts in die aangesprokene se se skoene geplaas sodat die brand in die voete herinnering kan versterk. “Verhang” kan gelees word as ’n intensivering van hang: anders hang, op ’n ander plek hang. “Inkunabels” is die oudste voortbrengsels van die boekdrukkuns – met los letters gedrukte boeke wat voor 1501 ontstaan het. Strofe 4 is ’n direkte aanhaling van reëls uit die Oudhoogduitse “Merseburger Zaubersprüche” (Spreuk 2: “Geneestowerspreuk vir ’n beseerde perd”) en kan soos volg vertaal word: “soos die beenverstuiting/so die bloedverstuiting,/so die ledemaatverstuiting/been (teen)aan been/bloed (teen)aan bloed/ ledemaat (teen)aan ledemaat/asof hulle gelym is” (vgl. Zickel & Thiel 1969:25). Hierdie spreuk sluit aan by die “toorvokabels” (< vokabulêr (w.g.), woordelys/woordeskat) en “minuskels” (kleinletters (<Lat. minisculus)) waarmee die liriese subjek in die laaste strofe die kwetsuur van afwesigheid mee wil besweer. As magiese plantmateriaal om die geliefde te betower word “die hele kogelbergse fynbos/van katvoetjies tot sporrie” ingespan. Sporrie is ’n streekstaal­ benaming vir die plant Heliophila sp. 4. Al die magiese handelinge en woorde uit vreemde tale hang dan uiteindelik saam om, soos voorgeskryf in ’n toorkunshandleiding, die geliefde deur middel van inkantasies en toorvoorwerpe in ’n towerweb vas te vang, haar te bind, te “lym” aan die liriese subjek. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 5. Net soos die doel van die mineur in musiek is om die refrein – die konstante in musiek – te deterritorialiseer, is die doel van mineurliteratuur om die konstante in taal te laat varieer. Hierdie werkswyse is nie onbekend in Van Niekerk se oeuvre nie – vergelyk die reeds vermelde talle registers, variëteite, verskrywings en verwringings in die teks Die kortstondige raklewe van Anastasia W en veral in Die sneeuslaper; die taal word ’n soort literatuur wat tegelykertyd skaamteloos skree en protesteer teen die brutaliteit wat alledaags geword het in Suid-Afrika (vergelyk Stander 2012:4). Die gebruik van Nederlands en verskeie ander voorgangers en variëteite van Afrikaans in Kaar hoef nie noodwendig ’n afkeer van Suid-Afrika, Afrikaans of die huidige veeltalige Suid-Afrikaanse samelewing en ’n voorkeur vir die Europese samelewing en tale te wees nie, dit kan eerder gelees word as ’n manier om standpunt in te neem teen plaaslike, huidige politieke en sosiale kwessies, byvoorbeeld die debat rondom die uitsterwing van Afrikaans (vergelyk Stander 2012:110). Die wye verskeidenheid variëteite situeer Kaar nie slegs as (Suid-)Afrikaanse bundel nie, maar as poësie wat transnasionaal is, vergelyk Viljoen (2016) in hierdie verband. Ten slotte kan Kaar inderdaad, soos Henning Snyman (2013) dit stel, beskou word as “’n klein monument vir die soepelheid van Afrikaans”. Of daar weer so ’n bundel gaan verskyn wat die verskillende variëteite in en van Afrikaans, asook die herkomstale van Afrikaans uitlig, sal slegs deur die tyd bepaal word. 378 ADDENDUM: ’n Deursnit van leksikale items uit die verskillende tale in Kaar Woordverklarings word telkens uit die HAT (2005), WAT, Van Dale Nieuw Handwoordenboek der Nederlandsche Taal (1977) en Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal (1949) oorgeneem en kursories aangepas. Afrikaans (vergelyk ook Viljoen 2016:258 vir soortgelyke woorde in Die sneeuslaper): knukkels: kneukels <Ndl. knokkel; [oggend]kier: (deftig) nou opening/spleet; konter: teëgaan <Eng. counter; oewerkrui: (w.g.) kruid (“Oggend van ’n waterfiskaal”); hoognoen: (arg.) middag; krink: voorstel van ’n wa draai (ook “opkrink” in “Vir waterplas en sterre”); uitvier: (w.g.) laat skiet, skiet gee, laat loop; aangeswengel: <Ndl. zwengelen, ’n “zwengel” (handvatsel/ arm waarmee mens iets in beweging bring) beweeg; teruggesmak: teruggeval, -gestamp, -geplof, neergegooi (“Seun wat visvang”); prekêre: onseker, haglik, bedenklik; ranke: (deftig) slank en fyngebou (“Rotstekening”); fratsig: skepping<frats, hansworserig; twielig < Eng. 5. twilight, skemering; sinds: (deftig, ook in “Brief aan die roosmarynbos” en “Fonteinriet”) sedert; worp: (w.g) die handeling van werp/dit wat gebaar is op een slag – tegelyk gebaarde kleintjies (“Soos aan die somerwind die waterbessie”); termult: (nie alg.) opskudding, geraas; skry: (w.g., deftig) statig loop; mimiek (ww.): <Eng. mimic, naboots; ampoelie: skepping <ampule, flessie; besweem: <sweem, skepping< Ndl., van ligte skyn, aanduiding, spoor voorsien (“Perskereën”); aanslib: deur die besinking en neersetting van slib (vaste stof wat deur water vervoer word) ontstaan of groter wordend; doupunt: temperatuur waarby konstant blywende dampdruk/kondensasie gebeur (“Woordverklaring”); skalmei: blaasinstrument van hout; krokus: irisagtige sierplant, saffraanblom; ylingse: (deftig) vinnig, snel, in groot haas (“Aan die swaan op die IJ in Februarie”); traseer: skets, nateken, ontwerp < Lat. trahere (ook in “Google Earth”); mangel (ww.): draai; gatjieponders: <gatjaponners, gemeens. vir lidmate van die NG Kerk; maansaad: saad van die maankop (papawer, slaapbol); keil (ww.): onderdompel (“keelhaul”); importeurs: (w.g.) mense wat goedere invoer; (“limerence 1”); langer (ww.): <Ndl. langen (nie alg., besondere styl), aangee, oorreik; iepe: bladwisselende bome Ulmus (elm) wat in die Noordelike halfrond groei; estiveer: somerslaap <Lat. aestis, somer; treurnis: < treurigheid; wak: swak plek, gat in ys (“limerence 2”); galjoen: (hist.) groterige Spaanse seilskip uit die 17de eeu (“limerence 3”); oepsedaisynooitgesien: speelse skepping; spinnaker: groot, driehoekige seil; hoegenoem: speelse skepping; striddelkriek: <striduleer (w.g.) < Fr. stridulation, kriek wat skerp/skril/deurdringende klanke voortbring; verskole: <Ndl. verscholen, verborge (“Eerste risky liefdesliedjie”, “Klaproos”); gespreeu (s.nw.): skepping; wend: (deftig) draai/keer; konifeer: keëldraende gewas/naaldboom; soeks: skepping/inkorting <soekend (“memo 21 Junie 2009”); fornuis: (veroud.) vuuroond/stookplek; pook: (deftig) yster gebruik om as uit vuur te krap en kole om te keer; gebint: timmerasie waarop dakbedekking rus; baskule[brein]: <Ndl. bascule, weegskaal vir swaar laste of vir huishoudelike gebruik, die wip van ’n brug of swingel van ’n waterput; sider: appelbier (“Sot poempie”); Awendstil: Oud-Afr./arg.; getrede: (arg.) <getree; starre (adj.): styf/onbeweeglik; verglaas: tot glas verander, glaserig word (“Heraldiek van gemis”); wrong: bymekaar gevoegde en vas ineengedraaide voorwerp (ook waterwrong in “Tangaroa”); oggendstond: (digt, verouderd, deftig) oggenduur; rose (adj.): ligrooi < Ndl. roze; mette: middernag- of dagbreekgebed (< Lat. horae matutinae, oggendure) (“By die donker wrong van sterre”), reveil: < Fr., opwekking; brigantyne: (hist.) ligte vrag- of oorlogskip met twee maste; chagallend: skepping n.a.v. die skilder Marc Chagall; [vyeblaar-]ojiewe: (boukunde) lys met half hol, half bol dwarsprofiel (“januarie”); agteroogs: skepping (“Hollandse wandeling”); Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 5. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 379 koen: (arg.) dapper/ondernemend/onverskrokke; omswagteling: verafr.<Ndl., omwikkeling; rosse (adj.): (digt., w.g.) rooibruin; es: boom van Noordelike Halfrond, Oleaceae; trembleer: verafr. <Ndl.<Fr., bewe; verniks: skepping, tot niks maak (“Wintervink”); skrewe (s.nw.): gleuwe; skulpture: (deftig) beelde; ontwind: oopdraai/afdraai <wind (deftig), omwikkel (ook “omwind” (w.g.) in “vir waterplas en sterre”); wiens: betr. vnw. (“Delicious monster”); bik: (arg.) ’n artefak versigtig los kap, hamer van omringende materiaal (ook in “Fagotvis”); wiekend: skepping< wiek (deftig), vlerk (ook wiek as ww. in “joeliewoorde vir my pa”); snikgrou: skepping; swerk: <Ndl. zwerk, aan die hemel drywende wolke/hemel/uitspansel (“Sewe klein variasies op wintertuin”: “Rooivalk”); sitervrugte: metatesis < sitrus; latei: draagbalk bo venster of deur (< Fr. lattis) (“Fonteinriet”); agterjaart: (gemeens.); tjierieriep (ww.): onom. (“Jangroentjie”); swades: <Ndl. zwad(e), snit gras, <Eng. swathe; verpower: skepping, verswak (“Die valk”); dingel: < Eng. dangle, hang; balg: afgestroopte vel van ’n dier, leersak van harmonika, ens., plat buik, maag (van mens en dier); beatifikasie: <Lat., saligverklaring (“Visioen”); prokrastineer: verafr.<Eng.<Lat., uitstel; gomkolom: skepping, trapsuutjies se tong; peregrineer: verafr.<Eng.<Lat., rondswerf; bog: (digt., veroud.) draai, buiging, kromming; ginderse: dáár/daardie, op die plek<Ndl. ginders, Afr. ginds (deftig, veroud.) (“trapsuutjies”); nagspin (s.nw.)<Ndl. nachtspin, nagspinnekop; stuwadoors (mv. eintlik –e): vakkundiges wat die lossing en lading van seeskepe behartig; omfloers (ww.): met floers/lanfer bedek; akelei: ranonkelagtige Europese plant, Aquilegia/Duitse suring, sinnebeeld van ootmoed en liefde, met blou, geel en pienk blomme (ook in “Vraag oor transmigrasie aan ’n rondgaande kat”); loog (ww.): met loog behandel; kaparrings: (skerts.) <Javaans, Moslem- skoeisel, groot lomp skoen of stewel; kik: flou, sagte (keel)geluid (“Herfsmeditasie 2”); vermiljoen (s.nw.): helderrooi mineraal as verfstof gebruik en ook in rubber; filigraan: fyn edelsmeewerk met goud en silwer, met die voorkoms van kantwerk; vermiljoene (adj.): met die kleur van so ’n verfstof, helderrooi; palawer: (nie alg.) <Portugees, nuttelose pratery; swind (ww): < Ndl. zwinden (digt.), verdwyn; imkers: byeboere, (“Klaproos”); temperlose: sonder temper/matiging/versagting; dryfbalein: veerkragtige stafie/buigsame stof uit walvisbaard; verskote: (veroud.) <verskiet; redolente (adj.): <Eng., geurig/welriekend; wrik (ww.): (w.g.) heen en weer beweeg, wikkel om los te maak (vgl. onwrikbaar); lode rose: loodkleurige rose, <Ndl. loden; sog (s.nw.): kielwater, spoor (van ’n skip); koloriet: <It., effek van die gesamentlike kleure van ’n skildery of ander kunswerk; slink: (w.g., deftig) afneem, inkrimp, verminder; verdomp: (gemeens.) (“Postmoderne hadeda”); kaf: los papieromkleedsel, oortreksel om band van boek, stof-/boekomslag; skigte: pyle/strale; getwinkel: <Eng. twinkle (“Luiperdgedig”); fielte (s.nw.): (w.g.) skurke; habit: <Ndl. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 5. bleekscheet; gruttepap: (w.g.) gebreekte graan; bokwiet en hawer gemaal; trokar: mediese implement – saam met kanule – die term word ook in Agaat gebruik; kanule: buisie van metaal, glas of harde rubber wat in liggaamsholte geplaas word om vog af of toe te voer (“Strofes vir my pa”); herneuter: (verouderd) <herneutermes<Hernn­hüternmesser, lang soort jagmes; opgebaar: <Ndl. op ’n baar neerlê (opgebaar lê); slink: (w.g., deftig) in omvang/ krag afneem, inkrimp, verminder (“Waatlemoen”); welf (uit ww.): boog; kiel (ww.): (w.g.) hoekie maak, opening, hoek tussen twee vleuels van ’n gebou; klif: < Eng. cliff; gier: branderplank ry, skuins ry op ’n brander; silt: (w.g.) sout(agtigheid) (ook halfsilt in “Klipmuur”); smuk (s.nw.): (w.g.) opskik, sieraad, tooi (“Tangaroa”); erker (s.nw.): (w.g., arg.) uitgeboude venster, kwisp (ww.): inkorting/knipsel<kwispel; flankevere: skepping/versmelting<flankeer + vere; loess: sediment gevorm deur windgedrae slik; mediokere: < Fr./Eng. mediocre, middelmatige (“Fan mail Freddy Mercury”); sprankend: skepping<sprank (vonk); piek (ww.) <peak/of soos piek (hist.)/lans maak (“Herout”, ook “gepiek” in “Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”); [rib-]staketsel: <Ofr. (ook in “Hollandse landskap”), heining van pale of ystertralies in water om vyand toegang te belet/palissade (“Hippocampus reidi”); singelbogte: draaipaaie <Ndl.; strikte: nougeset, presies, streng, stip (“Augur”); haperloos: (deftig) faalloos/ ontbreekloos (“Mevrou Thaumazein”); sloom: langsaam, suf; slib: (ietwat deftig) agtergelate slyk, m.a.w. wat opdam, aanpak (“By die otoloog”); luguber: huiweringwekkend, somber, naargeestig; snode (adj.): (deftig, verouderd) sleg, deurtrap, misdadig, gemeen (“Besoek van die binnehuisversierder”); yle (adj.): <Ndl., haastige, vinnige, snel; jol (s.nw.): ligte roei- of seilvaartuig (“kaping in die suurlemoenboord”); gloor: (ww.<s.nw.): (digt.) skynsel, glans gloed; devosie: (deftig) vroomheid, godsvrug (“Bejaarde met mobiel”); vilein (bw.): vyandig/ skurkagtig < Fr. 5. vilain (“Allochtone anekdote”); Kadaster: register van vaste eiendom met beskrywing daarvan (Eur ); boukete: bourommel mv <Ndl ; hondswag: < Eng dog watch; (arg.)<adellike; someravond: verafr.<Ndl.; pierewiet (ww.): verbalisering van voëlsoort willie/ bokmakierie; kroes (s.nw.): drinkbeker/houer waarin iets gesmelt word (“ek berei ’n slaai voor die oë van my vader”); kwiek: Sonder om te kwiek of te kwaak; pendoelie: skepping<pendule; toelie <tulle; tandebroelie: skepping<tandeborsel; foucault [se pendulum]: pendulum wat die rotasie van die aarde demonstreer; modoelies: skepping< melodieë; pa/edoelies: skepping<poeletjies, gamoel: skepping <gemoed; karnoelies: skepping <carnations; froelie: skepping <frille (Dalk dui hierdie woordespel op die kindertaal waarheen die pa regresseer – vergelyk die reëls “my vader wat langsaam uit sy woorde lek” en “jou mond waarmee jy kierie/sê vir broccoli,/en hanepoot vir hout/en rankroos,/rankroos,/vir rivier” in “Google Earth” en “my pa eet blare my pa eet gras en praat in tale” in “ek berei ’n slaai voor die oë van my vader”) (“joeliewoorde vir my pa”); kalot: klein plat, ronde petjie wat slegs skedel bedek; rooi keëlvormige mussie deur Maleiers gedra <Fr. calotte; kês (adj.): (min gehoor, arg.) skielike gestol; leng (adj.): (w.g., arg.) draderig; hinderling: skepping, iemand wat hinder; bleekskeet: “witnerf ” <Ndl. bleekscheet; gruttepap: (w.g.) gebreekte graan; bokwiet en hawer gemaal; trokar: mediese implement – saam met kanule – die term word ook in Agaat gebruik; kanule: buisie van metaal, glas of harde rubber wat in liggaamsholte geplaas word om vog af of toe te voer (“Strofes vir my pa”); herneuter: (verouderd) <herneutermes<Hernn­hüternmesser, lang soort jagmes; opgebaar: <Ndl. op ’n baar neerlê (opgebaar lê); slink: (w.g., deftig) in omvang/ krag afneem, inkrimp, verminder (“Waatlemoen”); welf (uit ww.): boog; kiel (ww.): (w.g.) hoekie maak, opening, hoek tussen twee vleuels van ’n gebou; klif: < Eng. cliff; gier: branderplank ry, skuins ry op ’n brander; silt: (w.g.) sout(agtigheid) (ook halfsilt in “Klipmuur”); smuk (s.nw.): (w.g.) opskik, sieraad, tooi (“Tangaroa”); erker (s.nw.): (w.g., arg.) uitgeboude venster, kwisp (ww.): inkorting/knipsel<kwispel; flankevere: skepping/versmelting<flankeer + vere; loess: sediment gevorm deur windgedrae slik; mediokere: < Fr./Eng. mediocre, middelmatige (“Fan mail Freddy Mercury”); sprankend: skepping<sprank (vonk); piek (ww.) <peak/of soos piek (hist.)/lans maak (“Herout”, ook “gepiek” in “Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”); [rib-]staketsel: <Ofr. 5. habijt, gewaad van kloosterling; kripte: ondergrondse kapelle; molmakramie: skepping/samestelling <makramie (“Tyto alba”); klare (adj.): (digt., deftig) helder, deurskynend (“Nagliedjie”); akant: doringagtige plant, Acanthus mollis (ook in “Vraag oor transmigrasie aan ’n rondgaande kat”); binte: lang, swaar vierkant gesaagde stukke hout, balk, staaf (“Brulpadda”); dingel, dienk: onom. (“Nagpsalm”); ontwenning: aflering, afwenning (“Vir waterplas en sterre”), [einder-]omvamende: <Ndl., met beide uitgestrekte arms omvat; bare (s.nw.): (digt.) brander, groot golf/staaf goud of silwer (ook in “Tangaroa”); frisp: onom. (ook gefrispel in “Turdus merula”); glimme (s.nw.): kortstondige glans, glimp; gebonk: onom.; [reën] bedolwe: bedekte (“Besoeker”); vervinniging: skepping, intensivering van “vinnig maak”; amarant: (digt.) Amaranthus, blom wat nie verwelk nie, simbool van onsterflikheid, met ’n purperrooi kleur ; globules: bolletjies, <Eng.; tamp: <Ndl. tampen, geslaan van klok; aangesweem: min of meer lyk op, ooreenkom met; togtige: <Ndl., trek van ’n lug(gie); konserf: (veroud.) konfyt (“Die mandjie”); vattinge: <Ndl. (metaal)-omlysting (“Vurk”); garansies: waarborge; Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 5. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 380 “omlui” (deur klok) (“Brief aan die roosmarynbos”); premonisies: <Eng./Lat., voorgevoel; poppiesnôi: raaigras, soort hawergras; souffleer: <Fr., as souffleur optree; jobbelsee: (WAT: streeks.: Weskus) see met deining, golwe, swelling; HAT: joppel (nie alg.) brander in see, wat taamlik woelig is; vilet[blou]: <Fr., winterblom met skerp geur /violier, Cruciferae; lupine: “vlinderblommige” plant met blou, pers, wit of geel blomme (“Google Earth”); adel (adj.): (arg.)<adellike; someravond: verafr.<Ndl.; pierewiet (ww.): verbalisering van voëlsoort willie/ bokmakierie; kroes (s.nw.): drinkbeker/houer waarin iets gesmelt word (“ek berei ’n slaai voor die oë van my vader”); kwiek: Sonder om te kwiek of te kwaak; pendoelie: skepping<pendule; toelie <tulle; tandebroelie: skepping<tandeborsel; foucault [se pendulum]: pendulum wat die rotasie van die aarde demonstreer; modoelies: skepping< melodieë; pa/edoelies: skepping<poeletjies, gamoel: skepping <gemoed; karnoelies: skepping <carnations; froelie: skepping <frille (Dalk dui hierdie woordespel op die kindertaal waarheen die pa regresseer “omlui” (deur klok) (“Brief aan die roosmarynbos”); premonisies: <Eng./Lat., voorgevoel; poppiesnôi: raaigras, soort hawergras; souffleer: <Fr., as souffleur optree; jobbelsee: (WAT: streeks.: Weskus) see met deining, golwe, swelling; HAT: joppel (nie alg.) brander in see, wat taamlik woelig is; vilet[blou]: <Fr., winterblom met skerp geur /violier, Cruciferae; lupine: “vlinderblommige” plant met blou, pers, wit of geel blomme (“Google Earth”); adel (adj.): (arg.)<adellike; someravond: verafr.<Ndl.; pierewiet (ww.): verbalisering van voëlsoort willie/ bokmakierie; kroes (s.nw.): drinkbeker/houer waarin iets gesmelt word (“ek berei ’n slaai voor die oë van my vader”); kwiek: Sonder om te kwiek of te kwaak; pendoelie: skepping<pendule; toelie <tulle; tandebroelie: skepping<tandeborsel; foucault [se pendulum]: pendulum wat die rotasie van die aarde demonstreer; modoelies: skepping< melodieë; pa/edoelies: skepping<poeletjies, gamoel: skepping <gemoed; karnoelies: skepping <carnations; froelie: skepping <frille (Dalk dui hierdie woordespel op die kindertaal waarheen die pa regresseer – vergelyk die reëls “my vader wat langsaam uit sy woorde lek” en “jou mond waarmee jy kierie/sê vir broccoli,/en hanepoot vir hout/en rankroos,/rankroos,/vir rivier” in “Google Earth” en “my pa eet blare my pa eet gras en praat in tale” in “ek berei ’n slaai voor die oë van my vader”) (“joeliewoorde vir my pa”); kalot: klein plat, ronde petjie wat slegs skedel bedek; rooi keëlvormige mussie deur Maleiers gedra <Fr. calotte; kês (adj.): (min gehoor, arg.) skielike gestol; leng (adj.): (w.g., arg.) draderig; hinderling: skepping, iemand wat hinder; bleekskeet: “witnerf ” <Ndl. 5. (ook in “Hollandse landskap”), heining van pale of ystertralies in water om vyand toegang te belet/palissade (“Hippocampus reidi”); singelbogte: draaipaaie <Ndl.; strikte: nougeset, presies, streng, stip (“Augur”); haperloos: (deftig) faalloos/ ontbreekloos (“Mevrou Thaumazein”); sloom: langsaam, suf; slib: (ietwat deftig) agtergelate slyk, m.a.w. wat opdam, aanpak (“By die otoloog”); luguber: huiweringwekkend, somber, naargeestig; snode (adj.): (deftig, verouderd) sleg, deurtrap, misdadig, gemeen (“Besoek van die binnehuisversierder”); yle (adj.): <Ndl., haastige, vinnige, snel; jol (s.nw.): ligte roei- of seilvaartuig (“kaping in die suurlemoenboord”); gloor: (ww.<s.nw.): (digt.) skynsel, glans gloed; devosie: (deftig) vroomheid, godsvrug (“Bejaarde met mobiel”); vilein (bw.): vyandig/ skurkagtig < Fr. vilain (“Allochtone anekdote”); Kadaster: register van vaste eiendom met beskrywing daarvan (Eur.); boukete: bourommel, mv.<Ndl.; hondswag: < Eng. dog watch; opgejut: < Ndl. (gemeens.), opjaag, aanspoor; hinderman: iemand wat pla, belemmer, skepping; fluim[kunskriminele]: (gemeens.) iemand sonder karakter (“Hollandse landskap”); snabber (ww.): onom. skepping; joert (ww.): onom. skepping; ty: inkorting< gety; fietel: (nie alg.) iets lustig, speel-speel, handig doen soos ’n bedrewe persoon dit doen; kwaf: hare <Fr. coiffe; klootsakke <Ndl. klootzakken (skeldterm: poepholle); festoen (ww.): inkorting<festoeneer; Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 381 helleborus: (streekstaal) tipe ranonkel; pjirrrts (ww.): onom.; miniemer (bw.): vergrotende trap van miniem, buitengewoon klein; kavort: genot < Eng. cavort (“Oujaar Amsterdam 2007”); krokette: <Fr., pasteitjies; alvleisklier: pankreas (“Heavy metal in Bagdad”); sermoenade: (veroud.) vermanende preek (“Meditasie op die digkuns by die karwassery”); tries (ww.): < Fr. triste, treurig; gepikeerd (verlede dw.): (deftig) beledig, afgehaal, gekrenk, geraak; livrei: < Fr., spesiale uniform van lakei; subalternes: < Fr., ondergeskiktes (“Sorry suide”); toerneerderes: rondreisende <Fr. (“Gerbrand/Plascon”); falie: (hist.) kapmantel/swart sluier; falbala: val/valletjie; klavikel: sleutelbeen; min (s.nw.): (deftig) liefde <Mhd.; maretak: woekerplant/voëllym, Viscum album (“Fagotvis”); knus (ww.): geborge, veilig maak; libidineuser (adj.): vergrotende trap van libidineus – betreffende die libido (“Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”); “Etologie”: studie van die karakter/lewensgewoontes en gedrag van diere; elektromaas: elektronetwerk, tegnoterm; verkrop (ww.): verafr.<Ndl. verkroppen, moeilik sluk, jou nie kan neerlê by iets nie; ligting: soldate wat gesamentlik opgeroep word <Ndl. (“Etologie”); “Hoekom moetie worldcup wê’k?” en “poets van ons vaderland unite”: Kaapse Afrikaans as register regdeur die gedigte; vlere: inkorting<vleermuise; aantontelende: wat aan die brand gesteek word (“Chtoniese invokasie”); skram (s.nw.): krapmerk, skaafplek, litteken; prang (s.nw.): (w.g., deftig) druk, klem, (fig.) kwel, benou; strawaas: (geselst., verouderend) moeilikheid, struweling, lawaai< It. strapazzo (“Nagwaak vir Andries Tatane, Stellenbosch, Pase 2011”); adelwipagtig: <Mhd. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 5. adelwîp, adelvrou; drewel: <drewelpen, deurslagpen om spykers mee in te slaan; kruidnaels: <Ndl. speserye; jakobskulp: boonste, waaiervormige, geribde skaal van ’n oestersoort, Pecten jacobaeus (Sint Jakobskulp, Shell se handelsmerk) (“Teorie en praktyk van die digkuns in ’n era van aardgas”); bevroed <Ndl. bevroeden, begryp (“Augustus is die wreedste maand”); skilderlike: van ’n skilder (vgl. die item “bruinlik” by Blum in “Die klok in die newel”); miniatuur-bossiklaam: skepping uit siklaam, Alpeviooltjie (“Brief aan Suid-Afrika”), liewerlee: van liewerlee, langsamerhand, bietjie vir bietjie; vliet: (digt., w.g.) stroompie water, spruitjie, bekie (“Klipmuur”); skwinte: <Eng. squints, (argitekt.) dakvenstertjies; rap (bw.): (w.g., digt.) vinnig (“Besoekers in Kassiesbaai”); spigtig: smal en puntig; kapseis: (w.g.) omslaan, omkantel (“Weissenbruch”); kanvas: < Eng. canvas, skildersdoek (“Stillewe”); stoets: stoterig, nors, stuurs; kokarde: strik, roos, roset <Fr.; orifies: <Eng. orifice, opening; krepuskulêre <Lat., wegsterwende (“Turdus merula”); sier (s.nw): (veroud.) uiters min; aans: (nie alg., arg.) aanstons, netnou (“Vrou, wind, deur”); krogte: <Ndl. krochten, tussenvelde/verborge onderaardse ruimtes (“Vraag oor transmigrasie aan ’n rondgaande kat”); ligspigot: ligkraan < Eng. spigot; foedraal: sak-, doos- of kokervormige omhulsel om ’n voorwerp wat presies daarin pas, te bewaar (“Exit Octopus vulgaris”). Nederlands: rulle (adj., ook in “Google Earth”): baie los; frak: <Hd. rokjas/jas (Suidnederlands) (<Fr. frac, Eng. frock); bergkut: lett. “doos van die berg”; triest <Fr. triste, treurig (“Seun wat visvang”); gemekker: klaende gesanik (“Rotstekening”); bram: inkorting <bramra, lang, ronde spriet aan die “bramsteng” van ’n seilboot waaraan die bramseil geheg is; kien: byderhand/ handig; bloedend (“Soos aan die somerwind die waterbessie”); soelaas: (veroud.) solaas<Fr. solace, vertroosting/verligting; ogentroost: Euphrasia stricta – tipe leeubekkie (“Ogentroost”); res (ww.): inkorting< resten, bly oor (“Perskereën”); kaar: bak met gaatjies waarin vis bewaar word (vergelyk ook die gedig “Woordverklaring” vir ander betekenisse van die woord); brem: geel “vlinderbloemig” heiplant, Sarothamus vulgaris/scoparius; orewoet: Mnl., mistieke term by Hadewijch – gloed, hitte, vurigheid, drif, geestelike gloed, ekstase, ligtende drif (“Woord­ verklaring”); balts (s.nw.): hofmaking/hofmakings-vertoning in paartyd (“Aan die swaan op Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 382 die IJ in Februarie”); waag (s.nw.): weegtoestel; kade: kaai/gronddyk (“limerence 1”); lieve vrouwe bedstro: streekstaal vir Galium odoratum, kruidagtige plant uit die sterblaarfamilie met ’n soet reuk; grondelend: skepping, tw. dw. 5. <grondel, ’n soetwatervissie, Gobius fluviatilis (“limerence 2”); melodiedeken: tipe Mnl./Vlaamse verkleiningsvorm van melodie; snoetske: Vlaamse verkleiningsvorm van snoet (“Eerste risky liefdesliedjie”); vloog: verlede tyd van vliegen (“memo 21 junie 2009”); ereprijs (“Sot poempie”); fuut: geslag duikvoëls, Podiceps (ook “Oossee-fuut” in “Klipmuur”); fok: hulpseil/onderste raseil aan voormas (Afr. fokseil); koete: geslag alkagtige voëls, Uria (“Hollandse wandeling”); vilte: adj. van vilt (“die jakaranda in oktober”); tureluurs: pluvieragtige waadvoëls met reguit snawel, Tringa tetanus (“Jangroentjie”); mugge-rei: <muggen, rei van muggies; uiterwaarde: (mv.) buitedykse grond, tussen dyk en somerkade van ’n rivier geleë (“Visioen”, ook in “Google Earth”); vlytige liesje: (streekstaal) Impatiens walleriana (“Herfsmeditasie 2”); alsnog: versterking van nog, nou nog, toe nog, dan nog (“Postmoderne hadeda”); sleetse (adj.): verslete; stek: plankvloer vir kruiwaens/grondkruiers langs spoorweg (“Breekgoed”); deemster (adj.): (streeksvariant, Suidndl.) donker/duister (“Brief aan die roosmarynbos”); revers: <Fr., agterkant (“joeliewoorde vir my pa”); loos (adj.): leeg/vals (“Strofes vir my pa”); slab: morsdoekie van kinders, babaservet (“Besoek van die binnehuisversierder”); soetgevooisde: (streekstaal, Suidndl.) soet-gemelodiede (“kaping in die suurlemoenboord”); jan-van-gent: streeksnaam vir seevoël, Morus bassanus (“Bejaarde met mobiel”); berm: strook grond langs pad (“Allochtone anekdote”); florissante (adj.): bloeiende (“Hollandse landskap”); freule (s.nw.): adellike jongvrou; pindakaas: grondboontjiebotter; junk: (s.nw.) <junkie, sleng; griet: meisie, sleng; pooier: ruwe, gemene kêrel (koppelaar); wespejager: Vesparyer; hark: (fig.) onhandige, houterige persoon; getijsem: (sleng, streekstaal) gespuis, omstanders, skuim, skorriemorrie; klootjiesvolk: kudde, dom menigte (“Oujaar Amsterdam 2007”); paardekastanjes: Aesculus hippocastanum, blaarryke boom en sy vrugte (“Heavy metal in Bagdad”); kwibus: dwaas, sot; dolboom: hout ter versterking van bodem (van skip); rimram: bombas/flauwekul, geklets, hol klanke, nonsens (ook in “rimram”); maliekolder: harnas <Mnl. (“Fagotvis”); bremhaag: bremheining (“Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”); beduus: bedremmeld, beteuterd (“Etologie”); tengels: (gemeens.) vingers (“Nuwejaarsbrief aan die ringvinger van Nadine Gordimer”); slempend: brassend, smullend (“Chtoniese invokasie”); mangliet: Wes-Indiese hoë boom/Oos-Indiese vrug (“Teorie en praktyk van die digkuns in ’n era van aardgas”); kweeste:< Mnl. queeste, soektog (“Brief aan Suid-Afrika”); blikkerende: flikkerende (“By nooitverstuurde poskaarte”); roes: nagskuil-/lêplek van vlieënde diere (“Besoekers in Kassiesbaai”); labberhoed: slap/sagte hoed (“Weissenbruch”); tremulante (adj.): (mus.) triltoon (“Stillewe”); protserige: pronkerige (“Die perde van Velásquez”); fluitekruid: toeters, Anthriscus silvestris (“Mei”). Duits: minne: <Mhd., hoofse liefde (“Woordverklaring”); mund’ken: mondjie < Nederduits (“memo 21 junie 2009”); Umweltkas: skepping, “omgewing(s)kas” (“Etologie”); dreikanter: lett. “driekanter”, tegnoterm, “ventrifak” verweer deur sand tot drie sye (“Gedig vir die wind”). 5. Frans: debris: puin (“Perskereën”); [aandlig]craquelé: barsies in die verf- of vernislaag van ’n skildery (“heraldiek van gemis”); [kuns-]piste: baan/renbaan (“Hollandse wandeling”); luxe, calme et volupté: reël uit Baudelaire se gedig “Invitation au voyage”, ook skildery van Matisse (1905); vilet[blou]: winterblom met skerp geur, violier, Cruciferae (“Google earth”); revers: agterkant (“joeliewoorde vir my pa”); assemblage: versameling/byeenkoms (“Mevrou Thaumazein”); broche (s.nw.): sierspeld; (“Oujaar Amsterdam 2007”); trottoirs: sypaadjies Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 383 (“Heavy metal in Bagdad”); boeuf en daube: biefkasserol (“Meditasie op die digkuns by die karwassery”); rose voile: pienk sluier (“Gerbrand/Plascon”); chiffres: syfers, kodes, figure (“’n Boodskap uit die dode van Peter Blum”); décolleté (s.nw.): lae halslyn (“Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”); passepartout: sleutel, loper wat tot alles toegang verleen/ plakband om ’n lys om portret te vorm (“Besoekers in Kassiesbaai”); Crepuscule: (aand-) skemer(ing) (“Najaarsbloei”). Jiddisj/Hebreeus: kippah: simboliese, godsdienstig-liturgiese hoofbedekking; yarmulke: baie dieselfde as die kippah, maar meer beperk tot die Asjkenazi-Jode; chametz: gesuurde kos, verbode tydens Pase; Behemoth: die dier van Job 40:15-24; Ziz: griffioenagtige voël (wat die son kan bedek) uit die Joodse mitologie; pesach: Pase (“Herout”); kantor: leier in sang en gebed (“Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”); golem: die mitiese reus, gemaak deur Rabbi Scholem in die Middeleeue, wat die Jode sou bevry uit onderdrukking (“Nagwaak vir Andries Tatane, Stellenbosch, Pase 2011”, vergelyk ook Peter Blum se gebruik van hierdie gegewe); psiempsoem: skepping/vervorming <tzimtzum, konseptuele ruimte waarbinne eindige sfere kan bestaan. God het oneindige lig “saamgetrek” om daardie sfere daarbinne te kan laat bestaan. Vergelyk ook Johann de Lange se gedig “Tzimtzum” uit Vaarwel, my effens bevlekte held (2012) en Helize van Vuuren (2016:950) se omskrywing van die term: dit kom “uit die Kaballah (die almagtige Ein Sof se eerste skeppingshandeling van selfinkrimping sodat daar plek kan kom vir die geskape wêreld)”. Engels: akimbo: met hande in die sy staan; (“Oggend van ’n waterfiskaal”); strum: pluk/streel (“Eerste risky liefdesliedjie”, “Brulpadda”); gezephyr: < zephyr, skepping (lit., digt.), lett. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 5. “gewind”; ardent: brandend, vurig, gloeiend (arg., digt.) (“Memo 21 Junie 2009”); poempie (“Sot poempie”); slippers (“Herfsmeditasie I”); conceit: vergesogte vergelyking, gekunstelde beeldspraak/metafoor (“Postmoderne hadeda”); gejinxte: skepping< jinx, getoorde (“Oujaar Amsterdam 2007”); spandrel: spasie tussen twee boë of tussen boog en vierkantige omhulling (“’n Boodskap uit die dode van Peter Blum”); talle Engelse items in “Hoekom moetie worldcup wê’k?”en “poets van ons vaderland unite” is deel van die Kaapse register in beide gedigte. Latyn: Equuleus: klein perdjie; Celeris: vinnige (“Rotstekening”); Euphrasia stricta: “eyebright” (“Ogentroost”); Sint Ambrosius: 340–397n.C. Hy het bye op sy gesig gehad as kind, daar is ’n druppel heuning agtergelaat, daarom sy “heuningtong”/“honeyed tongue”; De bono mortis, de fuga saeculi: oor die goeie van die dood, oor die vlug van die wêreld; Gervasius en Protasius: martelare, deur Ambrosius behoue onder die vloer van ’n kerk ontdek (“Woordverklaring”); arborium: kweekhuis (“Skype”); gyrus singulatus: deel van die limbiese sisteem wat betrokke is by emosievorming en -prosessering, leer en onthou (“Sot poempie”); Terpsiphone viridis: paradysvlieëvanger (“Visioen”); mysterium/tremendum et fascinans: groot en fassinerende misterie; carnyx: blaasinstrument (bronstrompet) uit die Keltiese Ystertydperk (“Postmoderne hadeda”); “Tyto alba”: kerkuil; Pyxicephalus adspersus: Afrika- brulpadda (“Brulpadda”); tintinnabuli: klokke (“Die mandjie”); sulkus: groef in die brein (“Tangaroa”); “Hippocampus reidi”: langsnoet-seeperdjie; “Augur”: godsdiensdige beampte wat natuurtekens (voëls) interpreteer; solvitur ambulando: dit word al lopend opgelos/probleem opgelos deur praktiese eksperiment; homo sacer: heilige mens (“Mevrou Thumazein”); deus absconditus/homo, neque ludens, neque symbolicus: verdwene god/ mens, nóg spelend, nóg simbolies (“Allochtone anekdote”); radiolarus: (mikroskopiese) straaldiertjie; pontifex graffiticus: pous-graffitiskrywer (“Hollandse landskap”); cauda pavonis: poustert; [motor] Latyn: Equuleus: klein perdjie; Celeris: vinnige (“Rotstekening”); Euphrasia stricta: “eyebright” (“Ogentroost”); Sint Ambrosius: 340–397n.C. Hy het bye op sy gesig gehad as kind, daar is ’n druppel heuning agtergelaat, daarom sy “heuningtong”/“honeyed tongue”; De bono mortis, de fuga saeculi: oor die goeie van die dood, oor die vlug van die wêreld; Gervasius en Protasius: martelare, deur Ambrosius behoue onder die vloer van ’n kerk ontdek (“Woordverklaring”); arborium: kweekhuis (“Skype”); gyrus singulatus: deel van die limbiese sisteem wat betrokke is by emosievorming en -prosessering, leer en onthou (“Sot poempie”); Terpsiphone viridis: paradysvlieëvanger (“Visioen”); mysterium/tremendum et fascinans: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 384 maenade: <Maenas (Bacchante = profetes); amigdala: amandelvormige nuclei in temporale lobbe wat betrokke is by geheue en besluitneming; Nephelae[-tinte]: vrou van Athamas, ma van Helle en Phrixus; Pollux […] Castor: tweelingbroers, seuns van Leda in Gr. 5. en Romeinse mitologie (“Oujaar Amsterdam 2007”); Cythera: eiland heilig aan Venus/Kithira; perfide: verraaiend; infidel: ongelowig (“Sorry suide”); Gonimbrasia belina: motspesie, die mopaniewurm is sy ruspe (“’n Boodskap uit die dode van Peter Blum”); Dunkleosteus: prehistoriese vis uit die laat-Devoniese tydperk, 380–360 miljoen jaar gelede; favete linguis: bly stil (“hold your tongue”) (“Fagotvis”); audi caelum, verba mea,/plena desiderio et perfusa gaudio: hoor die hemel, my woorde,/ vol verlange en rasende vreugde; in saecula saeculorum: vir altyd en altyd; “quilismas”: tipe neume (musieknoot), tipe triller (“Fantasie vir Monteverdi en die Maagd Maria”); columbarium: duiwehok of tombe waarin urne met as gehou word (“Nagwaak vir Andries Tatane, Stellenbosch, Pase 2011”); Quercus: eik (“Brief aan Suid- Afrika”); Quercus ilex: eik (“By nooitverstuurde poskaarte”); scabiosapolle: pluisdistel; “Turdus merula”: merel; “Exit Octopus vulgaris”: die seekat gaan uit/vertrek. Grieks: biotoop: plek waar ’n dier of plant heeltemal in sy omgewing ingepas is, homogene woon-/groeigebied (“Ogentroost”); petrichor: die geur van reën op droë grond, die geur van stof ná reën (“Perskereën”); sparagmos: uitmekaarskeur (binne Dionisiese konteks, ook t.o.v. Orpheus) (“Visioen”); hieros gamos: heilige huwelik, seksuele rite, huwelik tussen god en godin, uitgespeel in ’n simboliese ritueel waarin mense die gode voorstel (“Postmoderne hadeda”); mnemoniese: t.o.v. onthou (“Augur”); “[Mevrou] Thaumazein”: die verwondering oor wat is; sigmoidoskope: skope wat binne-in die liggaam kyk, byna soos ’n kolonoskoop; katadroom: dier wat uit vars water trek na see om te gaan paar (“Mevrou Thaumazein”); otoloog: oorheelkundige (“By die otoloog”); makrobioot: iemand wat, deur die handeling van ’n bepaalde dieet volg, lank lewe (ook makrobioties, Oujaar Amsterdam 2007”); “Etologie”: studie van karakter/van lewensgewoontes en gedrag van diere; “Chtonies[e invokasie”]: (Sheila Cussons gebruik ook die term (“Ktonies”) in “Die etser” in Plektrum, 1970) wat betrekking het op die (vrugdraende) aarde, die onderaardse, die onderwêreld; Nyx: godin van nag: Erebos: (Erebus) onderwêreld/hel, god van die onderwêreld; Diktaion Andron: die grot waar Zeus gebore is in Kreta (“By nooitverstuurde poskaarte”), litofoon: klip-instrument (<lithos, klip) (“Klipmuur”); episkoop: projeksietoestel vir ondeurskynende voorwerpe (“Ruimtevaartbaan 2, Ijsselstein”); pleroma: totaliteit van goddelike krag “Weissenbruch”); [oer-]clematis: Ranunculaceae, klimplant, dotter, stinkblaar; metempsigose: sielsverhuising (“Vraag oor transmigrasie aan ’n rondgaande kat”); kripsiskunde: geheimkunde (“Exit Octopus vulgaris”). Italiaans: furore: opskudding (“Woordverklaring”); sordino: demper (“Memo 21 Junie 2009”); brio: (con brio) met lewendigheid/lewendig; stringendo: vinniger en vinniger (“Turdus merula”). Spaans: duende[-agtigs]: Spaanse elf of aardgees, ook verbind met sterk emosionele uiting t.o.v. die flamenco (vgl. 5. ook Lorca se gebruik van die term) (“Postmoderne hadeda”); paso fino: perderas uit Spanje; estrapades: pogings van ’n perd om sy ruiter af te gooi (“Augur”); fandango: Spaanse volksdans (“Oujaar Amsterdam 2007”). Mandaryns-Chinees: koeng foe: tipe gevegskuns; kongsi: organisasie van Chinese mense met dieselfde vanne (“Oujaar Amsterdam 2007”). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 385 Afrikatale: hamba kahle: gaan in vrede (Zulu); tshetsha: Sjangaanmusiek (“Nagwaak vir Andries Tatane, Stellenbosch, Pase 2011”). ) Indonesies/Javaans: nasi (hier as ww.): rys; bami (hier as ww.): noedels; galangal (hier as ww.): (blou)gemmer (“Oujaar Amsterdam 2007”). Kelties (Iers/Gaelies): tork: < torc, halsband van metaal/metaalnekring (“grimoire”, “Fagotvis”); larsach: Ierse harp (“Sot poempie”); Cernunnos: Keltiese god (“Fagotvis”). Sanskrit: om mani padme ha en hum: speelse verwerking van die bekende Sanskrit-mantra om mani padme hang (“Eerste risky liefdesliedjie”); sadhoe: verligte/wyse (“Herfsmeditasie 2”); Ahura Mazda: Avestaniese naam, oppergod, koning van natuur in Persies/Assiries/ Babilonies wat geassosieer word met vuur (“Fan mail Freddy Mercury”). Noors/Oudnoors: Sleipnir: Odin se perd; Bragi: Skandinawiese god van poësie; Gundestrup: (plaat van Gundestrup) ’n silwer pot gevind in Denemarke uit die tydperk 150-1 v.C. (“Fagotvis”); skald: digter/bard (“Meditasie op die digkuns by die karwassery”). Noors/Oudnoors: Sleipnir: Odin se perd; Bragi: Skandinawiese god van poësie; Gundestrup: (plaat van Gundestrup) ’n silwer pot gevind in Denemarke uit die tydperk 150-1 v.C. (“Fagotvis”); skald: digter/bard (“Meditasie op die digkuns by die karwassery”). Arabies: Allahu akbar: God is groot (“Oujaar Amsterdam 2007”). Turks: döner kebab: vleis gaargemaak op ’n roterende spit, opgedien in ’n deegkoevert (“Oujaar Amsterdam 2007”). Turkies: yardang: steil wand, vaartbelynde heuwels deur wind en sand/stof afgeslyt uit rots (“Gedig vir die wind”). Russies zastrugi (mv.): skerp groewe op sneeu deur winderosie, saltasie en deposisie veroorsaak (“Gedig vir die wind”). Polinesies: Tangaroa: Hawaiiese god van die see; Teahupoo: ’n uiters gevaarlike seerif met hoë golwe, in Augustus 2000 gery deur Laird Hamilton (“Tangaroa”). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 d i / / / pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 BIBLIOGRAFIE Kaapstad: Centre for Advanced Studies of African Society. h, K.K. (red.). Veelkantiger Afrikaans: Streeksvariëteite in die standaardvorming. Kaapstad: Cen f Ad d S di f Af i S i for Advanced Studies of African Society. r Advanced Studies of African Society. Snyman, Henning. 2013. Kaar ’n merkwaardige bundel, ’n klein ensiklopedie van woord en digkuns. LitNet Akademies-resensie-essay, 2013-12-04. y Stander, A.S. 2012. Taal wat stamel, stotter en struikel: Marlene van Niekerk se Die sneeuslaper as mineurletterkunde Ongepubliseerde MA verhandeling Universiteit van Stellenbosch Stander, A.S. 2012. Taal wat stamel, stotter en struikel: Marlene van Niekerk se Die sneeuslaper (2010) as mineurletterkunde. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch.i , , p ( as mineurletterkunde. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch.i Van Coller, H.P. (red.). 2016. Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Deel 3. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Tweede uitgawe. Van Schaik Uitgewers. Tweede uitgawe. Van Niekerk, Marlene. 2009. Aanvaardingstoespraak by die toekenning van die Helgaard Steyn-prys. Stilet 21(1): 134-135. Van Niekerk, Marlene. 2013. Kaar. Kaapstad: Human & Rousseau. Van Vuuren, Helize. 2014. Resensie van Kaar. Die Burger, 2/1/2014. Van Vuuren, Helize. 2016. Marlene van Niekerk (1954-). In: Van Coller, H.P. (red.). 2016. Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Deel 3. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Tweede uitgawe, pp. 919-953. Viljoen, Louise. 2016. Intertalige en kruiskulturele verkeer tussen Afrikaans en Nederlands in Marlene van Niekerk se verhaalbundel Die sneeuslaper. LitNet Akademies 13(1):250-271. Zickel, E. & Thiel, H. 1969. Die Silberfracht. Sprachdenkmäler des Mittelalters. Frankfurt am Main: Hirschgraben-Verlag. BIBLIOGRAFIE Bezuidenhout, Zandra. 2013. Resensie van Kaar. Versindaba [www.versindaba.co.za], 25/11/ Bosman, Herman Charles. 2002. A Cask of Jerepigo. Cape Town: Human & Rousseau. Carstens, W.A.M. & Bosman, N. (reds.). 2014. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Combrink, J.G.H. 1990. Afrikaanse Morfologie: Capita Exemplaria. Pretoria: Academica. Conradie, Jac. 2014. Taalverandering in Afrikaans. In: Carstens, W.A.M. & Bosman, N. (reds.). 2014. Combrink, J.G.H. 1990. Afrikaanse Morfologie: Capita Exemplaria. Pretoria: Academica. Combrink, J.G.H. 1990. Afrikaanse Morfologie: Capita Exemplaria. Pretoria: Academica. Conradie, Jac. 2014. Taalverandering in Afrikaans. In: Carstens, W.A.M. & Bosman, N. (reds.). 2014. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers, pp. 61-89. Combrink, J.G.H. 1990. Afrikaanse Morfologie: Capita Exemplaria. Pretoria: Academica. Conradie, Jac. 2014. Taalverandering in Afrikaans. In: Carstens, W.A.M. & Bosman, N. (reds Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers, pp. 61-89. Crous, Marius. 2013. Resensie van Kaar. Rapport, 19/12/2013. Crous, Marius. 2016. Die hadeda as liminale dier in Kaar van Marlene van Niekerk. Litnet-Akademies (Geesteswetenskappe), 2016-04-19. ( pp ) Cussons, Sheila. 2006. Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg. De Lange, Johann. 2012. Vaarwel, my effens bevlekte held. Kaapstad, P De Lange, Johann. 2012. Vaarwel, my effens bevlekte held. Kaapstad, Pretoria: Human & Rousseau. De Lange, Johann. 2012. Vaarwel, my effens bevlekte held. Kaapstad, Pretoria: Human & Roussea Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. 1986. Kafka: Toward a Minor Literature. Translated by Dana Polan. Minneapolis: University of Minneapolis Press. Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. 1986. Kafka: Toward a Minor Literature. Translated by Dana Polan. Minneapolis: University of Minneapolis Press. Du Plessis, Hans. 1987. Variasietaalkunde. Pretoria: Serva-Uitgewers. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2 1 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 386 Hendricks, F. 2012. Die potensiële nut van ’n gelykvlak-perspektief op die variëteite van Afrikaans. In: Prah, K.K. (red.). Veelkantiger Afrikaans: Streeksvariëteite in die standaardvorming. Kaapstad: Centre for Advanced Studies of African Society, pp. 44-63. ( ) g f Centre for Advanced Studies of African Society, pp. 44-63. Krog, Antjie. 2014. Mede-wete. Kaapstad: Human & Rousseau. Mendelson, Edward. 1976. Encyclopedic Narrative: From Dante to Pynchon. MLN 91(6): 12 Mendelson, Edward. 1976. Encyclopedic Narrative: From Dante Mendelson, Edward. 1976. Encyclopedic Narrative: From Dante to Pynchon. MLN 91(6): 1267-1275. Otto, Annél. 2014. Sosiolinguistiek. In: Carstens, W.A.M. & Bosman, N. (reds.). 2014. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers, pp. 311-346. Otto, Annél. 2014. Sosiolinguistiek. In: Carstens, W.A.M. & Bosman, N. (reds.). 2014. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers, pp. 311-346. Prah, K.K. (red.). Veelkantiger Afrikaans: Streeksvariëteite in die standaardvorming. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 57 No. 2-1: Junie 2017 doi.10.17159/2224-7912/2017/v57n2-1a9 Woordeboeke geraadpleeg De Tollenaere, F. & Persijn, A.J. 1977. Van Dale Nieuw Handwoordenboek der Nederlandse Taal. ’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff. Achtste, opnieuw bewerkte en aangevulde druk. Odendal, F.F. & Gouws, R.H. (reds.). 2005. HAT. Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. Kaapstad: Pearson Education South Africa/Maskew Miller Longman. p g Schoonees, P.C. (hoofred.). 1970-. Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Pretoria: Die Staatsdrukker. Simpson, D.P. 1975. Cassell’s New Latin-English English-Latin Dictionary. London: Cassell. Fifth Edition, Fifth Impression. Van Wijk, N. 1949. Franck’s Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal. ’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff.

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v57n2-1/09.pdf

Afrikaans

0 10 20 30 40 0.0 0.1 0.2 0.3 WT MK2-/- Cholesterol (mmol/l) A 0 10 20 30 40 0.0 0.1 0.2 0.3 WT MK2-/- Cholesterol (mmol/l) A 0.1 0.2 0.3 Cholesterol (mmol/l) A A 0 10 20 30 40 0.0 0.1 0.2 0.3 WT MK2-/- Fraction Cholesterol (mmol/l) 0 10 20 30 40 0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 WT MK2-/- Fraction Triglycerides (mmol/l) A B Fraction 0 10 20 30 40 0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 WT MK2-/- Fraction Triglycerides (mmol/l) B B

https://figshare.com/ndownloader/files/1681249

Afrikaans

Supplemental Figure 1 SUB1 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 Time in dark (h) A n = 519 120 0 30 60 Time in light (min) C wt Low High 0 30 0 30 Time in light (min) wt ∆wc2 SUB1 B E 0 80 160 240 0 30 60 90120 vvd RNA (a.u.) Time in light (min) wt Δsub1 G F 0 10 20 30 40 50 60 70 0 5 10 15 20 25 30 35 wt Δsub1 RNAPII-S5P ChIP-PCR (a.u.) 60 0 5 30 Time in light (min) 60 0 5 30 Time in light (min) rds1 hyr1 SUB1 0 5 10 15 30 60 Time in light (min) wt ∆sub1 n=593 D Low High 120 0 30 60 Time in light (min) 120 0 30 60 0 2 4 6 n=144 n=77 SUB1 dependent SUB1 independent Fold induction H Supplemental Figure 1 SUB1 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 Time in dark (h) A n = 519 120 0 30 60 Time in light (min) C wt Low High 0 30 0 30 Time in light (min) wt ∆wc2 SUB1 B E 0 80 160 240 0 30 60 90120 vvd RNA (a.u.) Time in light (min) wt Δsub1 G F 0 10 20 30 40 50 60 70 0 5 10 15 20 25 30 35 wt Δsub1 RNAPII-S5P ChIP-PCR (a.u.) 60 0 5 30 Time in light (min) 60 0 5 30 Time in light (min) rds1 hyr1 SUB1 0 5 10 15 30 60 Time in light (min) wt ∆sub1 n=593 D Low High 120 0 30 60 Time in light (min) 120 0 30 60 0 2 4 6 n=144 n=77 SUB1 dependent SUB1 independent Fold induction H Supplemental Figure 1 SUB1 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 Time in dark (h) A n = 519 120 0 30 60 Time in light (min) C wt Low High 0 30 0 30 Time in light (min) wt ∆wc2 SUB1 B E 0 80 160 240 0 30 60 90120 vvd RNA (a.u.) Time in light (min) wt Δsub1 G F 60 70 30 35 wt Δsub1 CR (a.u.) rds1 hyr1 SUB1 wt ∆sub1 n=593 D Low High 120 0 30 60 Time in light (min) 120 0 30 60 Supplemental Figure 1 SUB1 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 Time in dark (h) A 0 30 0 30 Time in light (min) wt ∆wc2 SUB1 B B A B 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 Time in dark (h) n = 519 120 0 30 60 Time in light (min) C wt Low High E 0 80 160 240 0 30 60 90120 vvd RNA (a.u.) Time in light (min) wt Δsub1 wt ∆sub1 n=593 D Low High 120 0 30 60 Time in light (min) 120 0 30 60 n = 519 120 0 30 60 Time in light (min) C wt Low High D C D E 0 G F 0 10 20 30 40 50 60 70 0 5 10 15 20 25 30 35 wt Δsub1 RNAPII-S5P ChIP-PCR (a.u.) 60 0 5 30 Time in light (min) 60 0 5 30 Time in light (min) rds1 hyr1 SUB1 0 5 10 15 30 60 Time in light (min) G F 0 10 20 30 40 50 60 70 0 5 10 15 20 25 30 35 wt Δsub1 RNAPII-S5P ChIP-PCR (a.u.) 60 0 5 30 Time in light (min) 60 0 5 30 Time in light (min) rds1 hyr1 SUB1 0 5 10 15 30 60 Time in light (min) 2 4 6 n=144 n=77 SUB1 dependent SUB1 independent d induction H G F SUB1 g ( ) g ( ) 0 2 4 6 n=144 n=77 0 1 5 10 30 60 90 120 0 1 5 10 30 60 90 120 RNAPII-S2P ChIP-seq (Time after 1 min light pulse) SUB1 dependent SUB1 independent Fold induction H 0 2 4 6 n=77 0 1 5 10 30 60 90 120 SUB1 dependent Fold induction H H n=144 0 1 5 10 30 60 90 120 SUB1 independent 0 1 5 10 30 60 90 120 RNAPII-S2P ChIP-seq (Time after 1 min light pulse)

https://figshare.com/ndownloader/files/1995204

Afrikaans

Boekbespreking / Book Review Outeur: DF Mudge Titel: Dirk Mudge. All the way to an independent Namibia. Plek: Protea Boekhuis, Pretoria, 2016 Bladsye: 511 ISBN: 978-1-4853-0456-2 Prys: R350,00 Suidwes-Afrika het in 1921 ʼn mandaatgebied van die Unie van Suid-Afrika geword. Dirk Frederik Mudge, gebore in 1928 van ouers wat kort tevore na die gebied verhuis het, het sodoende lid van ʼn uitgelese eerste geslag Suidwesters van die nuwe era geword. Vandag is hierdie garde grootliks uitgedun, wat aan ʼn herinneringskrif soos hierdie besondere waarde verleen. Die leser word met die intrap binne konteks geplaas deur inleidende hoofstukke oor Mudge se familie-agtergrond en die totstandkoming van die land Suidwes-Afrika, waarin hy sou opgroei en sy vorming ondergaan. Kort nadat hy ná sy studie in ekonomiese wetenskappe aan die Universiteit van Stellenbosch in die Outjodistrik begin boer het, trek hy die aandag en word hy in die plaaslike politiek ingetrek. Hy word voorafgegaan deur sy vader wat ʼn gesiene figuur in die Nasionale Party van Suidwes-Afrika was. Die persoonlike aard van Suidwes se politiek word vir hom duidelik – iets waarmee die jong politikus hom moes versoen en vereenselwig toe hy in 1960 tot die Wetgewende Vergadering verkies word. As lid van die Wetgewende Vergadering en veral van die belangrike Uitvoerende Komitee sedert 1965 raak hy intens betrokke by, vir Suidwes, belangrike sake soos droogte, boerdery, paaie en ʼn verskeidenheid ander aspekte. Sy poort tot die wyer toneel van internasionale problematiek begin oopgaan toe hy by die implementering van die Odendaalplan betrokke raak. Dit was ʼn ingrypende poging om die Suid- Afrikaanse beleid van afsonderlike ontwikkeling as teenvoeter vir die groeiende internasionale druk en aandrang van die South West Africa Peoples’ Organisation op onafhanklikheid vir Suidwes-Afrika aan te bied. Eerste Minister BJ Vorster identifiseer Mudge as rolspeler om in die rigting van ʼn internasionale oplossing te werk, wat beteken dat Suidwesters uiteindelik self in ʼn vrye verkiesing oor hulle toekoms sou moes besluit. Terwyl hierdie ontwikkelinge tot diepe verdeeldheid binne blanke geledere sou lei, moes daar tot ʼn werkbare vergelyk met die internasionale magte soos die Verenigde Nasies gekom word. Mudge vertel fassinerend hoe binnegevegte, pogings tot versoening tussen witmense en die ander bevolkingsgroepe en Suid-Afrika se skaakspel met ʼn vyandige buitewêreld mekaar afgewissel het. 881 881 Boekbespreking / Book Review Boekbespreking / Book Review Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 3: September 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n3a11 Boekbespreking / Book Review ʼn Deurlopende tema is die proses waardeur ervaring van landsregering vanaf die Turnhalleberaad in 1975 tot die Oorgangsregering van Nasionale Eenheid in 1984 deur die binnelandse partye opgedoen is, maar uiteindelik moes die werklikheid van ʼn vrye onafhanklikheidsverkiesing in die oë gestaar word. Hoewel dit nie gesê word nie, lyk dit tog waarskynlik dat Mudge deurentyd besef het dat SWAPO die eerste regeerder van ʼn onafhanklike Namibië sou word. Twee faktore het egter daarvoor gesorg dat die grondwetlike vergelyk, wat in Februarie 1990 sonder teenstem aanvaar is, ʼn merkwaardige toekomsgerigtheid vertoon het: eerstens het die feit dat SWAPO nie ʼn voldoende meerderheid behaal het om sy wil ongetemperd af te druk nie ʼn konsensusbenadering in die hand gewerk; tweedens het die ervaring, kennis en praktiese insig van Dirk Mudge, gepaard met sy besondere persoonlikheid, dikwels tot sobere besluite oor kernaangeleenthede tydens die proses van grondwetskrywe gelei. Hieroor verskaf die boek Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 3: September 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n3a11 882 eerstehandse getuienis. Vir hom was sy betrokkenheid by die opstel van die Namibiese grondwet die hoogtepunt van sy politieke loopbaan. Die skrywer se aanslag is persoonlik en op die man af, wat eie is aan Mudge se styl en lewenshouding. Dit is ʼn goeie voorbeeld van die rol wat individuele leierspersoonlikhede in die lotgevalle van ʼn spesifieke gemeenskap en die samelewing as geheel kan speel. Die verhaal is informatief vir die leser, of dit nou mense is met min kennis van Suidwes-Afrika se storie, of ingeligte mense wat self by die prosesse betrokke was. Vir die student van die tyd beantwoord dit verskeie vrae waaroor gewonder was. Vir die student van Dirk Mudge se rol in die geskiedenis van Suidwes-Afrika/Namibië lig dit die sluier oor sy persoonlikheid en bevestig dit opvattings wat oor jare aangaande hom gekoester is, of toon dit aan waar sulke opvattings ongeregverdig was. Trouens, Mudge openbaar homself aan vriend en vyand vir wat en wie hy werklik is en was. Uiteindelik sal die geskiedenis seker die finale oordeel spreek.i Uit die aard van die saak vertoon die outobiografie ook ʼn element van selfregverdiging, soos van elke werk van dié aard verwag kan word. Só erken hy dat hy meermale geworstel het met die vraag of hy aan die skeuring in Afrikanergeledere aandadig moes gewees het. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 3: September 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n3a11 Boekbespreking / Book Review Hy weeg die morele meriete van sy eie standpunte op teen dié van sy eertydse kollegas, met wie sy pad geskei het. In dié verband het hy ʼn spesiale byltjie te slyp met mnr. Koos Pretorius, laaste leier van konserwatiewe Afrikanergroepe in Namibië, sonder om egter venynig te raak. Onlangs het ʼn eie herinneringskrif van laasgenoemde verskyn, wat interessante stof vir ʼn vergelyking tussen die twee persoonlikhede verskaf. Dirk Mudge, All the way to an independent Namibia, is ʼn vertaling uit die oorspronklike Afrikaans. Die vertaler Amy Schoeman, ʼn welbekende outeur van Namibiese landskapsfotografie, het daarin geslaag om die gees en styl van die skrywer oor te dra. Die Engelse weergawe verskil slegs van die oorspronklike deurdat die Voorwoord van Max du Preez vervang is met een deur Piet Croucamp. Die boek is ʼn politieke outobiografie, maar miskien belangriker nog, ʼn historiese bronnepublikasie oor ʼn deurslaggewende tydperk in Namibië se wordingsgeskiedenis. Studies in hierdie veld kan vrugbaar put uit ʼn eerstehandse getuienis deur iemand wat, in sy eie woorde, opregte Afrikaner én patriotiese Namibiër gebly het. ELP Stals Sta s Windhoek E-pos: stals@mtcmobile.com.na

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v56n3/12.pdf

Afrikaans

Figure S3 A B 0 1 2 3 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 1 2 3 4 5 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 2 4 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 1 2 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 C 0 2 4 6 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 11 8 0 5 10 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 5 Figure S3 A B 0 1 2 3 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 1 2 3 4 5 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 2 4 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 1 2 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 C 0 2 4 6 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 11 8 0 5 10 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 5 Figure S3 A B 0 1 2 3 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 1 2 3 4 5 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 2 4 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 1 2 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 C 0 2 4 6 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 11 8 0 5 10 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 5 A B 0 1 2 3 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 1 2 3 4 5 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 2 4 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 0 1 2 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 7 C 0 2 4 6 % IL-17A+ in CD4+ cells ctrl cKO 11 8 0 5 10 % FoxP3+IL-10+ in CD4+ cells ctrl cKO 8 5 B l A s Figure S3

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Figure_S3_from_The_E3_Ubiquitin_Ligase_Asb2_in_T_Helper_2_Cells_Negatively_Regulates_Antitumor_Immunity_in_Colorectal_Cancer/22542174/1/files/40005561.pdf

Afrikaans

Sup a Group 1 Group 3 Treg GNE-781 vs Treg DMSO Treg DMSO vs Naive DMSO Histone Acetylation Site Treg diferentiation CBP/p300 inhibition H2B1C K6 K12 K13 H2B1D K6, K12, K13 H2B K12, K13, K16, K17 H2B1M K17, K21, K24 H2B1K K6, K12, K13 H2B2F K6, K12, K13 H2B1D K6, K12 H2B1M K12, K13, K16, K17 H2B K17, K21, K24 H2B1M K13, K16, K17, K21 H2B1D K17, K21, K24 H2B1C K17, K21, K24 H2B K13, K16, K17, K21 H2B1M K16, K17, K21 H2B1C K13, K16, K17, K21 H2B1D K13, K16, K17, K21 H2B1C K12, K13, K16, K17 H2B1D K12, K13, K16, K17 H2B1M K12, K13, K16 H2B1C K6, K12 H3F3A K28, K37 H2B1K K6, K12 H2B2F K13, K16, K17, K21 H2B1M K13, K17, K21 H2B1C K16, K17, K21 H2B2F K6, K12 H2B1D K16, K17, K21 H2B1D K13, K17, K21 H2B1C K13, K16, K17 H2B K21, K24 H2B1M K13, K16, K17 H2B K12, K13 H2B1C K13, K17, K21 H2B1M K17, K21 H2B K13, K17, K21 H2B K13, K16, K17 H2B1C K21, K25 H2B K17, K21 H2B1D K17, K21 H2B2F K13, K17, K21 H2B2F K16, K17, K21 H3 K28, K38 H2B K12, K16 H2B1M K21, K24 H3 K28, K37 H2B1D K16, K17 H2B K6 H2B1M K16, K17 H2AZ K12, K14 H2B1C K16, K17 H2B1D K21, K24 H3 K28 H2B K16, K17 H2B1C K6 H2B1M K6 H2B1D K6 H2B2F K6 H2B1K K6 H2B1L K6 H2AFY K134 H2B K21 H2AFV K8, K12 H2AO K100 H2B1C K21 H3 K116 Sup a Group 1 Group 3 Treg GNE-781 vs Treg DMSO Treg DMSO vs Naive DMSO Histone Acetylation Site Treg diferentiation CBP/p300 inhibition H2B1C K6 K12 K13 H2B1D K6, K12, K13 H2B K12, K13, K16, K17 H2B1M K17, K21, K24 H2B1K K6, K12, K13 H2B2F K6, K12, K13 H2B1D K6, K12 H2B1M K12, K13, K16, K17 H2B K17, K21, K24 H2B1M K13, K16, K17, K21 H2B1D K17, K21, K24 H2B1C K17, K21, K24 H2B K13, K16, K17, K21 H2B1M K16, K17, K21 H2B1C K13, K16, K17, K21 H2B1D K13, K16, K17, K21 H2B1C K12, K13, K16, K17 H2B1D K12, K13, K16, K17 H2B1M K12, K13, K16 H2B1C K6, K12 H3F3A K28, K37 H2B1K K6, K12 H2B2F K13, K16, K17, K21 H2B1M K13, K17, K21 H2B1C K16, K17, K21 H2B2F K6, K12 H2B1D K16, K17, K21 H2B1D K13, K17, K21 H2B1C K13, K16, K17 H2B K21, K24 H2B1M K13, K16, K17 H2B K12, K13 H2B1C K13, K17, K21 H2B1M K17, K21 H2B K13, K17, K21 H2B K13, K16, K17 H2B1C K21, K25 H2B K17, K21 H2B1D K17, K21 H2B2F K13, K17, K21 H2B2F K16, K17, K21 H3 K28, K38 H2B K12, K16 H2B1M K21, K24 H3 K28, K37 H2B1D K16, K17 H2B K6 H2B1M K16, K17 H2AZ K12, K14 H2B1C K16, K17 H2B1D K21, K24 H3 K28 H2B K16, K17 H2B1C K6 H2B1M K6 H2B1D K6 H2B2F K6 H2B1K K6 H2B1L K6 H2AFY K134 H2B K21 H2AFV K8, K12 H2AO K100 H2B1C K21 H3 K116 Sup a Group 1 Group 3 fold change Treg GNE-781 vs Treg DMSO Treg DMSO vs Naive DMSO Histone Acetylation Site Treg diferentiation CBP/p300 inhibition -10.00 -8.00 -6.00 -4.00 -2.00 0.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 H2B1C K21, K24 H2B K6, K12, K13 H2B K6, K12, K16 H2B K6, K13, K16 H2B1C K6, K12, K13 H2B1D K6, K12, K13 H2B K12, K13, K16, K17 H2B1M K17, K21, K24 H2B1K K6, K12, K13 H2B2F K6, K12, K13 H2B1D K6, K12 H2B1M K12, K13, K16, K17 H2B K17, K21, K24 H2B1M K13, K16, K17, K21 H2B1D K17, K21, K24 H2B1C K17, K21, K24 H2B K13, K16, K17, K21 H2B1M K16, K17, K21 H2B1C K13, K16, K17, K21 H2B1D K13, K16, K17, K21 H2B1C K12, K13, K16, K17 H2B1D K12, K13, K16, K17 H2B1M K12, K13, K16 H2B1C K6, K12 H3F3A K28, K37 H2B1K K6, K12 H2B2F K13, K16, K17, K21 H2B1M K13, K17, K21 H2B1C K16, K17, K21 H2B2F K6, K12 H2B1D K16, K17, K21 H2B1D K13, K17, K21 H2B1C K13, K16, K17 H2B K21, K24 H2B1M K13, K16, K17 H2B K12, K13 H2B1C K13, K17, K21 H2B1M K17, K21 H2B K13, K17, K21 H2B K13, K16, K17 H2B1C K21, K25 H2B K17, K21 H2B1D K17, K21 H2B2F K13, K17, K21 H2B2F K16, K17, K21 H3 K28, K38 H2B K12, K16 H2B1M K21, K24 H3 K28, K37 H2B1D K16, K17 H2B K6 H2B1M K16, K17 H2AZ K12, K14 H2B1C K16, K17 H2B1D K21, K24 H3 K28 H2B K16, K17 H2B1C K6 H2B1M K6 H2B1D K6 H2B2F K6 H2B1K K6 H2B1L K6 H2AFY K134 H2B K21 H2AFV K8, K12 H2AO K100 H2B1C K21 H3 K116 pplementary Figure 4 0 5 10 15 20 25 pg/ml Prostacyclin Naive DMSO Treg DMSO Treg GNE-781 b Group 3

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Figure_S4_from_CBP_p300_Drives_the_Differentiation_of_Regulatory_T_Cells_through_Transcriptional_and_Non-Transcriptional_Mechanisms/22421165/1/files/39867344.pdf

Afrikaans

D B Isotype ZL-1201 Erbitux ZL-1201+Erbitux Cisplatin ZL-1201+Cisplatin Erbitux+Cisplatin ZL-1201+Erbitux+Cisplatin 0 1000 2000 3000 4000 5000 FaDu tumor volume Tumor volume (mm3) * D28 D53 ns * * D56 Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin PTX ZL-1201+PTX Herceptin+PTX ZL-1201+Herceptin+PTX 0 1000 2000 3000 4000 SK-OV-3 tumor volume (D32) Tumor volume (mm3) * *** *** ns 76.6% 34.5% 65.9% 15.7% 40.8% 31.9% D B Isotype ZL-1201 Erbitux ZL-1201+Erbitux Cisplatin ZL-1201+Cisplatin Erbitux+Cisplatin ZL-1201+Erbitux+Cisplatin 0 1000 2000 3000 4000 5000 FaDu tumor volume Tumor volume (mm3) * D28 D53 ns * * D56 Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin PTX ZL-1201+PTX Herceptin+PTX ZL-1201+Herceptin+PTX 0 1000 2000 3000 4000 SK-OV-3 tumor volume (D32) Tumor volume (mm3) * *** *** ns 76.6% 34.5% 65.9% 15.7% 40.8% 31.9% C A E D B 1000 1500 2000 Raji (D17) ume (mm3) *** ** 67.9% Isotype ZL-1201 Erbitux ZL-1201+Erbitux Cisplatin ZL-1201+Cisplatin Erbitux+Cisplatin ZL-1201+Erbitux+Cisplatin 0 1000 2000 3000 4000 5000 FaDu tumor volume Tumor volume (mm3) * D28 D53 ns * * D56 Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin DTX ZL-1201+DTX Herceptin+DTX ZL-1201+Herceptin+DTX 0 1000 2000 3000 4000 ST-02-0077 PDX tumor volume (D39) Tumor volume (mm3) ns ns ns *** 95.5% 59% 45.4% 23.3% Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin PTX ZL-1201+PTX Herceptin+PTX ZL-1201+Herceptin+PTX 0 1000 2000 3000 4000 SK-OV-3 tumor volume (D32) Tumor volume (mm3) * *** *** ns 76.6% 34.5% 65.9% 15.7% Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin DTX ZL-1201+DTX Herceptin+DTX ZL-1201+Herceptin+DTX 0 1000 2000 3000 4000 HCC1954 tumor volume (D52) Tumor volume (mm3) ** * * ns 91.2% 81.7% 79.7% 49.3% 55.8% 40.8% 31.9% 42.5% 5.6% C A Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin DTX ZL-1201+DTX Herceptin+DTX ZL-1201+Herceptin+DTX 0 1000 2000 3000 4000 HCC1954 tumor volume (D52) Tumor volume (mm3) ** * * ns 91.2% 81.7% 79.7% 49.3% 42.5% D B Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin PTX ZL-1201+PTX Herceptin+PTX ZL-1201+Herceptin+PTX 0 1000 2000 3000 4000 SK-OV-3 tumor volume (D32) Tumor volume (mm3) * *** *** ns 76.6% 34.5% 65.9% 15.7% 31.9% B B SK-OV-3 tumor volume (D32) C E D Isotype ZL-1201 Rituximab ZL-1201+Rituximab 0 500 1000 1500 2000 Raji (D17) Tumor volume (mm3) *** ** 67.9% 89.2% Isotype ZL-1201 Erbitux ZL-1201+Erbitux Cisplatin ZL-1201+Cisplatin Erbitux+Cisplatin ZL-1201+Erbitux+Cisplatin 0 1000 2000 3000 4000 5000 FaDu tumor volume Tumor volume (mm3) * D28 D53 ns * * D56 Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin DTX ZL-1201+DTX Herceptin+DTX ZL-1201+Herceptin+DTX 0 1000 2000 3000 4000 ST-02-0077 PDX tumor volume (D39) Tumor volume (mm3) ns ns ns *** 95.5% 59% 45.4% 23.3% Iso ZL- Herce ZL-1201+Herce ZL-1201+ Herceptin+ ZL-1201+Herceptin+ Is ZL Herc ZL-1201+Herc ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin 55.8% 40.8% 5.6% D Isotype ZL-1201 Erbitux ZL-1201+Erbitux Cisplatin ZL-1201+Cisplatin Erbitux+Cisplatin ZL-1201+Erbitux+Cisplatin 0 1000 2000 3000 4000 5000 FaDu tumor volume Tumor volume (mm3) * D28 D53 ns * * D56 ZL- ZL-1201+ 40.8% D C Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin DTX ZL-1201+DTX Herceptin+DTX ZL-1201+Herceptin+DTX 0 1000 2000 3000 4000 ST-02-0077 PDX tumor volume (D39) Tumor volume (mm3) ns ns ns *** 95.5% 59% 45.4% 23.3% Z ZL-120 5.6% C FaDu tumor volume E Isotype ZL-1201 Rituximab ZL-1201+Rituximab 0 500 1000 1500 2000 Raji (D17) Tumor volume (mm3) *** ** 67.9% 89.2% ZL-120 ZL-1 55.8% E Isotype ZL-1201 Rituximab ZL-1201+Rituximab 0 500 1000 1500 2000 Raji (D17) Tumor volume (mm3) *** ** 67.9% 89.2% ZL 55.8% E E Figure S7. D B Isotype ZL-1201 Erbitux ZL-1201+Erbitux Cisplatin ZL-1201+Cisplatin Erbitux+Cisplatin ZL-1201+Erbitux+Cisplatin 0 1000 2000 3000 4000 5000 FaDu tumor volume Tumor volume (mm3) * D28 D53 ns * * D56 Isotype ZL-1201 Herceptin ZL-1201+Herceptin PTX ZL-1201+PTX Herceptin+PTX ZL-1201+Herceptin+PTX 0 1000 2000 3000 4000 SK-OV-3 tumor volume (D32) Tumor volume (mm3) * *** *** ns 76.6% 34.5% 65.9% 15.7% 40.8% 31.9% A. Individual tumor volumes of HCC1954 breast cancer xenograft in efficacy study shown in Figure 6A at day 52 post-treatment as shown. B. Individual tumor volumes of SKOV3 ovarian cancer xenograft in efficacy study shown in Figure 6B at day 32 post-treatment as shown. C. Individual tumor volumes of ST-02-0077 gastric PDX model in efficacy study shown in Figure 6C at day 39 post-treatment as shown. D. Individual tumor volumes of FaDu HNSCC xenograft in efficacy study shown in Figure 6D at day 28, 53 or 56 post-treatments as shown. E. Individual tumor volumes of Raji lymphoma xenograft in efficacy study shown in Figure 6E at day 17 post-treatment as shown. Percentage in the figure show tumor growth inhibition (%) relative to isotype treatment. TGI in D was calculated on D28 post-treatment. *p<0.05, **p<0.01, ***p<0.001.

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Figure_S7_from_CD47-blocking_Antibody_ZL-1201_Promotes_Tumor-associated_Macrophage_Phagocytic_Activity_and_Enhances_the_Efficacy_of_the_Therapeutic_Antibodies_and_Chemotherapy/22545282/1/files/40008711.pdf

Afrikaans

S1 Table. Fission yeast strains used in this study. S1 Table. Fission yeast strains used in this study. Strain Mating type Genotype Fig. DY6285 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX 1,2,3 S1 DY22859 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX cdc25-22 1 DY15007 h? leu1-32 his3-D1 pxd1-TAP::hphMX cdc25-22 1 DY27193 h- leu1-32::pDual-P81nmt1-pxd1-YFH(leu1+) his3-D1 S1 DY22864 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX ddb1Δ::kanMX 2 DY22868 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX cdt2Δ::kanMX 2 DY23101 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX spd1Δ::hphMX cdc25-22 2 DY23097 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX cdc25-22 2 DY23099 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX ddb1Δ::kanMX spd1Δ::hphMX cdc25-22 2 DY7791 h+ leu1-32 his3-D1 cdc25-22 pxd1-TAP::hphMX ddb1Δ::kanMX spd1Δ::hphMX 2 DY7794 h+ leu1-32 his3-D1 cdc25-22 pxd1-TAP::hphMX spd1Δ::hphMX 2 DY7796 h+ leu1-32 his3-D1 cdc25-22 pxd1-TAP::hphMX cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX 2 DY22866 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX spd1Δ::hphMX s2 DY22867 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX s2 DY22863 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1) his3-D1 pxd1Δ::natMX ddb1Δ::kanMX spd1Δ::hphMX s2 DY4576 h+ leu1-32 his3-D1 pxd1-TAP::hphMX s2 DY4759 h- leu1-32 his3-D1 pxd1-TAP::hphMX cdt2Δ::kanMX s2 1 DY19073 h+ leu1-32 his3-D1? ars1::pREP1-6xHis-myc-Ubiquitin-natMX mts2-1 nda3-KM311 2 DY19772 h- leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-TAP(leu1+) his3-D1? mts2-1 nda3-KM311 2 DY19081 h- leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-TAP(leu1+) his3-D1? ars1::pREP1-6xHis-myc-Ubiquitin-natMX mts2-1 nda3- KM311 2 DY19055 h- leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-TAP(leu1+) his3-D1? ars1::pREP1-6xHis-myc-Ubiquitin-natMX mts2-1 nda3- KM311 spd1Δ::hphMX 2 DY19053 h- leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-TAP(leu1+) his3-D1? ars1::pREP1-6xHis-myc-Ubiquitin-natMX mts2-1 nda3- KM311 cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX 2 DY15029 h+ leu1-32::pJK148-pxd1-YFH(leu1)his3-D1 pxd1Δ::natMX pcn1-D122A::hphMX 3 DY26551 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-GFP(leu1+) his3-D1 pxd1Δ::natMX 3, S3 DY27735 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(74-351)-GFP(leu1+) his3-D1 pxd1Δ::natMX S3 DY26543 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-73)-NLS-GFP(leu1+) his3- D1 pxd1Δ::natMX S3 DY15987 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-60)-NLS-GFP(leu1+) his3- D1 pxd1Δ::natMX S3 DY15998 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(20-73)-NLS-GFP(leu1+) his3- D1 pxd1Δ::natMX S3 DY26540 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-73)-NLS-GFP(leu1+) his3- D1 S3 DY26542 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-73)-NLS-GFP(leu1+) his3- D1 pxd1Δ::natMX S3 DY26537 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-73)-NLS-GFP(leu1+) his3- D1 pcn1-D122A::hphMX S3 DY26538 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-73)-NLS-GFP(leu1+) his3- D1 cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX S3 DY26544 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-73)-PIP4A-NLS-GFP(leu1+) his3-D1 S3 2 DY16291 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-73)-K69A-NLS-GFP(leu1+) his3-D1 S3 DY26287 h+ leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-(1-73)-PIP5A-NLS-GFP(leu1+) his3-D1 S3 DY26281 h- leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-GFP(leu1+) his3-D1 3 DY26282 h- leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-PIP4A-GFP(leu1+) his3-D1 3 DY26358 h- leu1-32::pDual-P41nmt1-pxd1-PIP5A-GFP(leu1+) his3-D1 3 DY19057 h- leu1-32::pdual-P81nmt1-pxd1-TAP (leu1+) his3-D1? ars1::pREP1-6xHis-myc-Ubiquitin-natMX mts2-1 nda3- KM311 3 DY19754 h- leu1-32::pdual-P81nmt1-pxd1-TAP (leu1+) his3-D1? mts2-1 nda3-KM311 3 DY19060 h- leu1-32::pdual-P81nmt1-pxd1-PIP5A-TAP (leu1+) his3-D1? ars1::pREP1-6xHis-myc-Ubiquitin-natMX mts2-1 nda3- KM311 3 DY19065 h- leu1-32::pdual-P81nmt1-pxd1-PIP4A-TAP (leu1+) his3-D1? ars1::pREP1-6xHis-myc-Ubiquitin-natMX mts2-1 nda3- KM311 3 DY17628 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-PIP5A-GFP (leu1+) his3-D1 pxd1Δ::natMX 4 DY17630 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-PIP5A-Δ(108-226) -GFP (leu1+) his3-D1 pxd1Δ::natMX 4, S4 DY17632 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-PIP5A-Δ(302-348) -GFP (leu1+) his3-D1 pxd1Δ::natMX 4 DY8233 h- leu1-32 his3-D1? dna2-C2 S4 DY8236 h- leu1-32 his3-D1? S1 Table. Fission yeast strains used in this study. dna2-C2 pxd1Δ::natMX 4, S4 DY4325 h+ leu1-32 his3-D1 cdc24-TAP::kanMX S4 DY6991 h- leu1-32 his3-D1 dna2-TAP::hphMX 4, 5, S4 DY7124 h- leu1-32 his3-D1 dna2-TAP::hphMX pxd1Δ::natMX 4, S4 DY7200 h- leu1-32 pfh1-R23 dna2-TAP::hphMX 4 DY4597 h+ leu1-32 his3-D1 pxd1Δ::natMX 4 3 3 DY17612 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-GFP (leu1+) his3-D1 pxd1Δ::natMX 4, S4 DY17619 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-M(108-226)D-GFP (leu1+) his3- D1 pxd1Δ::natMX 4 DY17622 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-Δ(302-348)-GFP (leu1+) his3- D1 pxd1Δ::natMX 4 DY7550 h+ leu1-32 his3-D1 cdt2Δ::kanMX pxd1Δ::natMX 5 DY6248 h+ leu1-32 his3-D1 ddb1Δ::kanMX pxd1Δ::natMX s5 DY7124 h- leu1-32 his3-D1 dna2-TAP::hphMX pxd1Δ::natMX 5 DY22880 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-Δ(302-348)-GFP (leu1+) his3- D1 cdt2Δ::kanMX pxd1Δ::natMX 5 DY22876 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-Δ(108-226) -GFP (leu1+) his3- D1 cdt2Δ::kanMX pxd1Δ::natMX S5 LD328 h+ leu1-32 his3-D1 5 DY4597 h+ leu1-32 his3-D1 pxd1Δ::natMX 5 DY7404 h+ leu1-32 his3-D1 pxd1Δ::natMX spd1Δ::hphMX 5 DY7413 h+ leu1-32 his3-D1 cdt2Δ::kanMX 5 DY7549 h+ leu1-32 his3-D1 cdt2Δ::kanMX pxd1Δ::natMX 5 DY7552 h+ leu1-32 his3-D1 cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX 5 DY22871 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-GFP (leu1+) his3-D1 cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX pxd1Δ::natMX 5 DY22875 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-Δ(108-226)-GFP (leu1+) his3- D1 cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX pxd1Δ::natMX 5 DY22878 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-Δ(302-348)-GFP (leu1+) his3- D1 cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX pxd1Δ::natMX 5 DY9453 h- leu1-32 his3-D1 psp3::kanMX,isp6::hphMX rad16- TAP::hphMX pxd1Δ::natMX 6 DY20168 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-Δ(302-348)-GFP (leu1+) his3- D1 psp3::kanMX,isp6::hphMX rad16-TAP::hphMX pxd1Δ::natMX 6 DY20172 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-Δ(302-348)-GFP (leu1+) his3- D1 psp3::kanMX,isp6::hphMX rad16-TAP::hphMX pxd1Δ::natMX cdt2Δ::kanMX spd1Δ::hphMX 6 4 DY20173 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-Δ(302-348)-GFP (leu1+) his3- D1 psp3::kanMX,isp6::hphMX rad16-TAP::hphMX pxd1Δ::natMX pcn1-D122A::hphMX 6 DY20169 h+ leu1-32::pdual-Propxd1-pxd1-PIP5A-Δ(302-348)-GFP (leu1+) his3-D1 psp3::kanMX,isp6::hphMX rad16-TAP::hphMX pxd1Δ::natMX 6 DY26604 h+ leu1-32 his3-D1 ade6-M210::pDual-Propxd1-pxd1- GFP(ade6+) urg1::Purg1lox-HO LEU-HOcs-His3-EU2- hsr1(his3+):: pDB3672 (natMX-svem) rad11(rpa1)- CFP::kanMX pxd1Δ::kanMX 6 DY26592 h+ leu1-32 his3-D1 ade6-M210::pDual-Propxd1-pxd1-PIP4A- Δ(302-348) -GFP(ade6+) urg1::Purg1lox-HO LEU-HOcs- His3-EU2-hsr1(his3+):: pDB3672 (natMX-svem) rad11(rpa1)- CFP::kanMX pxd1Δ::kanMX 6 DY26596 h+ leu1-32 his3-D1 ade6-M210::pDual-Propxd1-pxd1-PIP4A- Δ(108-226)-GFP (ade6+) urg1::Purg1lox-HO LEU-HOcs- His3-EU2-hsr1(his3+)::pDB3672(natMX-svem) rad11(rpa1)- CFP::kanMX pxd1Δ::kanMX 6 DY26600 h+ leu1-32 his3-D1 ade6-M210::pDual-Propxd1-pxd1-PIP4A- GFP(ade6+) urg1::Purg1lox-HO LEU-HOcs-His3-EU2- hsr1(his3+):: pDB3672 (natMX-svem) rad11(rpa1)- CFP::kanMX pxd1Δ::kanMX 6 5

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Fission_yeast_strains_used_in_this_study_/12685272/files/24020631.pdf

Afrikaans

Supplementary Figure 1 Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.002 0.004 0.006 0.008 CTLA4 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 CCR4 Naive DMSO Treg DMSO b DMSO GNE-781 0 20 40 60 80 100 % FOXP3+ Treg p=0.0004 c a Treg Treg DMSO 1 2 3 5 4 GNE-781 1 2 4 3 5 1357 Genes 1245 Genes donor 2,602 Genes Supplementary Figure 1 Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.002 0.004 0.006 0.008 CTLA4 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 CCR4 Naive DMSO Treg DMSO b DMSO GNE-781 0 20 40 60 80 100 % FOXP3+ Treg p=0.0004 c a Treg Treg DMSO 1 2 3 5 4 GNE-781 1 2 4 3 5 1357 Genes 1245 Genes donor 2,602 Genes Supplem b DMSO GNE-781 0 20 40 60 80 100 % FOXP3+ Treg p=0.0004 Supplementary Figure 1 Supplementary Figure 1 d Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.002 0.004 0.006 0.008 CTLA4 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 CCR4 Naive DMSO Treg DMSO b DMSO GNE-781 0 20 40 60 80 100 % FOXP3+ Treg p=0.0004 c a 0 10 2 10 3 10 4 10 5 0 10 2 10 3 10 4 10 5 Treg DMSO GNE-781 DMSO GNE-781 CFSE Naive T cells Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.005 0.010 0.015 TIM3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.005 0.010 0.015 ROR Treg DMSO Treg GNE-781 Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA Treg Treg DMSO 1 2 3 5 4 GNE-781 1 2 4 3 5 1357 Genes 1245 Genes donor 2,602 Genes e Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.002 0.004 0.006 0.008 CTLA4 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Naive DMSO Treg DMSO Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 CCR4 Naive DMSO Treg DMSO a mentary Figure 1 c Treg Treg DMSO 1 2 3 5 4 GNE-781 1 2 4 3 5 1357 Genes 1245 Genes donor 2,602 Genes b b c a p ( ) Normalized to 18s rRNA Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA d Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 CCR4 Naive DMSO Treg DMSO 0 10 2 10 3 10 4 10 5 0 10 2 10 3 10 4 10 5 Treg DMSO GNE-781 DMSO GNE-781 CFSE Naive T cells Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.005 0.010 0.015 TIM3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.005 0.010 0.015 ROR Treg DMSO Treg GNE-781 Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA 1245 Genes 2,602 Genes e d Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Treg DMSO Treg GNE-781 Expression (2-dCT) lized to 18s rRNA d Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.005 0.010 0.015 TIM3 Treg DMSO Treg GNE-781 Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.005 0.010 0.015 ROR Treg DMSO Treg GNE-781 Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA d Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 FOXP3 Treg DMSO Treg GNE-781 d e 0 10 2 10 3 10 4 10 5 0 10 2 10 3 10 4 10 5 Treg DMSO GNE-781 DMSO GNE-781 CFSE Naive T cells e Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 LAG3 Treg DMSO Treg GNE-781 Expression (2 dCT) ized to 18s rRNA Relative Expression (2-dCT) Normalized to 18s rRNA Relative Expression (2 dCT) Normalized to 18s rRNA Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.005 0.010 0.015 TIM3 Treg DMSO Treg GNE-781 ROR Normaliz Donor # 1 Donor # 4 Donor # 5 0.000 0.005 0.010 0.015 ROR Treg DMSO Treg GNE-781

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Figure_S1_from_CBP_p300_Drives_the_Differentiation_of_Regulatory_T_Cells_through_Transcriptional_and_Non-Transcriptional_Mechanisms/22421177/1/files/39867356.pdf

Afrikaans

681 681 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 ABSTRACT On speaking to violence in post-apartheid schools The prevalence of violence in South African (notably disadvantaged) schools has shifted from the apartheid to the post-apartheid landscape. The levels of violence in post-apartheid (notably disadvantaged) schools is so rampant that researchers have shown that children have a greater chance of encountering violence in schools than in their homes (Leoschut & Bonora 2007:107). Adding to this scourge is the fact that violent behaviour and language cut across learner upon teacher; and teacher upon learner, and seems to be as ubiquitous among girls, as it is among boys. To this end, violence has not only brought untold humiliation and harm to teachers, and more tragically, death to learners, but has forced schools to redefine the way in which they function, and indeed, if they function at all. Under pressure to provide safe classrooms and playing fields, educational leaders have often resorted to measures of equal violence in the form of humiliation, isolation, exclusion, and of course physical harm, even though corporal punishment is prohibited. As such, educational leaders and teachers have also begun to understand violence as the only language of response. Mncube and Harber (2013:14) report increased levels of violence upon learners, particularly from male teachers, which include corporal punishment, physical assault, and rape. Consequently, the dilemma is that if teachers are resorting to violence in order to restore orderly behaviour among learners, who, and how, will order be restored among teachers? y g g The response from the national Department of Basic Education has been a flurry of policies, strategies linked to safe(r) schools initiatives; various programmes to capacitate teachers to manage disciplinary problems and identify learners at risk; as well as random drug searches and testing. In turn, schools located in (historically) disadvantaged communities have surrounded their schools in barbed wire fencing; introduced access control via community members or neighbourhood patrols; restricted playing fields, which probably curbs the scope of violence inasmuch as it promotes it through confined spaces. With the levels of violence continuing to spiral, it has become clear that repeated forms of condemnation, policy re-strategising and punitive measures have not only been inadequate, but have laid bare the sheer unpredictability of violence and its forms. Geweld in post-apartheid skole – waar lê die oplossing? On speaking to violence in post-apartheid schools – waar lê die Yusef Waghid Nuraan Davids Nuraan Davids en Yusef Waghid Filosofie van Opvoeding, Stellenbosch Universiteit E-pos: nur@sun.ac.za YW@sun.ac.za Nuraan Davids Yusef Waghid Nuraan Davids is ’n senior lektor in die Departement Opvoedingsbeleidstudie in die Fakulteit Opvoed­kunde aan die Stellenbosch Universiteit. Sy het ’n doktoraat in filosofie van die opvoedkunde. Sy stel belang in demokratiese burgerskapopvoeding, Islamitiese opvoeding en opvoedkundige etiek, met spesifieke fokus op opvoedkundige beleid, die teorie en praktyk van gender en die ondersoek van bestuur en leierskap. Sy is mede-redakteur van die South African Journal of Higher Education; en is op die redaksieraad van Ethics and Education – die internasionale joernaal van die International Network of Philosophers of Education. Sy is lid van die Philosophy of Education Society of Australasia (PESA); die Philosophy of Education Society of Great Britain (PESGB); en die American Educa­tional Research Association (AERA). Onlangse boeke sluit die volgende in: Women, cosmopolitanism, and Islamic education: On the virtues of education and belonging (New York & London: Peter Lang, 2013); en (saam met Yusef Waghid) Citizenship, education and violence: On disrupted potentialities and becoming (Rotterdam/Boston/Taipei: Sense Publishers, 2013). Nuraan Davids is a Senior Lecturer in the Department of Education Policy Studies in the Faculty of Education at Stellenbosch University. She holds a doctorate in Philosophy of Education. Her interests include democratic citizenship education, Islamic education and ethics in education, with a particular focus on educational policy, gender, theory and practice, management and leadership inquiry. She is an Associate Editor of the South African Journal of Higher Education; and is an Editorial Board Member of Ethics and Education – the international journal of the International Network of Philosophers of Edu­ cation. She is a member of the Philosophy of Education Society of Australasia (PESA); the Philosophy of Education Society of Great Britain (PESGB); and the American Educational Research Association (AERA). Her recent books are Women, cosmopolitanism, and Islamic education: On the virtues of education and belonging (New York & London: Peter Lang, 2013); and (with Yusef Waghid) Citizenship, education and violence: On disrupted potentialities and becoming (Rotterdam/ Boston/Taipei: Sense Publishers, 2013). 682 Yusef Waghid is distinguished professor of philosophy of education at Stellenbosch University. Geweld in post-apartheid skole – waar lê die oplossing? On speaking to violence in post-apartheid schools He is the author of African philosophy of education reconsidered: on being human (London: Routledge, 2014), Pedagogy out of bounds: untamed variations of democratic education (Rotterdam: Sense Publishers, 2014), and Dancing with doctoral encounters: democratic education in motion (Stellenbosch: Sun Press, 2015). Yusef Waghid is uitgelese professor van filosofie van die opvoeding aan die Universiteit Stellenbosch. Hy is die outeur van African philosophy of education reconsidered: on being human (London: Routledge, 2014), Pedagogy out of bounds: untamed variations of democratic education (Rotterdam: Sense Publishers, 2014), en Dancing with doctoral encounters: democratic education in motion (Stellenbosch: Sun Press, 2015). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 OPSOMMING Die meerderheid staatskole in Suid-Afrika het voortdurend met geweldige hoë vlakke van geweld te kampe. Die toenemende aantal insidente van fisiese geweld tussen leerders sowel as tussen leerders en onderwysers bring nie net vernedering teweeg nie, maar het ook daartoe gelei dat skole minder funksioneel geword het (Leoschut & Bonora 2007; Mncube & Harber 2013; Zulu, Urbani & Van der Merwe 2004). Die nasionale Departement van Basiese Onderwys (DvBO) het met verskeie beleide, prosedures en strategieë gereageer wat onder andere die volgende insluit: Alternatives to corporal punishment (DvBO 2000) en verskeie veiligheidsprogramme, soos A national school safety framework. Hierdie beleide en strategieë was nie net onvoldoende nie, maar het ook die onvoorspelbaarheid van geweld blootgestel. Gevolglik poog hierdie artikel om, eerstens, die aard en voorkoms van geweld in Suid-Afrikaanse skole te openbaar, en tweedens, aan die tekortkominge van huidige beleide en strategieë rakende die ontwikkeling van veilige skole aandag te skenk. Daarna poog ons om ’n interpretatiewe analise van wyses om oor geweld wat deel van demokratiese burgerskap uitmaak, te beredeneer. Die bedoeling is om die gedagte van burgerskaponderwys in wording wat die onvoorspelbaarheid van geweld in eie potensialiteit die hoof kan bied, te belig. Ons probeer nie om ʼn resep vir die hantering van geweld in skole te verskaf nie. So ʼn poging sal veronderstel dat ons die aard van geweld verstaan, wat nie moontlik is nie. In stede hiervan verwys ons na Rancière (1991:15) se mening dat leerders gemaan moet word om hulle intelligensie te gebruik, om juis deur die toepassing van spraak gewelddadige optrede die hoof te bied. ABSTRACT What appears to be missing from the myriad strategies and policies is that the learners, who commit the acts of violence and humiliation, come from particular communities and social constructions, which exist outside of the school, and where violence might be a norm, rather than an exception. To assume, therefore, that the behaviour of unruly or violent learners might be remedied as separate from these communities, is to discount, on the one hand, that each learner enters a school with his or her own community. And on the other hand, that although these acts of violence might happen on school premises, they are in fact as much school-based problems as they are society-based. What this means is that the response to violence cannot simply be from the vantage point of what schools ought to teach and do, or what is good for a school Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 683 only. Any response to violence in schools also has to be in the best interest of society, because the learner cannot be divorced from the society of which he or she is a part. only. Any response to violence in schools also has to be in the best interest of society, because the learner cannot be divorced from the society of which he or she is a part. This article commences by exploring, on the one hand, the nature and prevalence of violence in South African schools, and on the other hand, the inadequacies of current policies and strategies in creating and cultivating safe schools. Following on this, we offer an interpretive analysis of how to think about violence – that is, as a necessary part of a democratic citizenship. To this end, we explore how a citizenship education of becoming can deal with the unpredictable consequences of violence in its own potentiality. Our intention is not to offer a remedy to violence in schools. Such an attempt would presuppose that we understand the nature of violence – which we do not, and cannot understand. Instead, we turn to Rancière’s (1991:15) notion of summoning individuals to use their intelligence, so that they might use their speech to respond to acts of violence. Violence, post-apartheid schools, citizenship education, encounters, summoning to speech, enframing, school community becoming, co- belonging, potentiality TREFWOORDE: : Geweld, post-apartheidskole, burgerskapopvoeding, belewenisse, oproep tot spraak, inraming, skoolgemeenskap van wording, saambehoort, potensialiteit INLEIDING Apartheid word tereg verantwoordelik gehou vir vele van die maatskaplike euwels en verdriet van die Suid-Afrikaanse gemeenskap. Township-skole veral is onuitwisbaar gebrandmerk deur hulle gewelddadige vorms van protes en vernietiging, dermate dat geweld selfs in die afwesigheid van waardige verset aanhou om deur die klaskamers en speelgronde van hierdie skole te sypel. Die diepgaande ironie is natuurlik dat skole as beide ’n wapen teen maatskaplike ongeregtigheid en as Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 684 ’n middel ter bereiking van maatskaplike regverdigheid gebruik word. Die aanname was dus dat, sodra die weg van maatskaplike geregtigheid met die wegdoening van apartheid betree is, hierdie skole weer hulle plek en funksie van opvoeding en vrede sou inneem. Tog is dit nou, twee dekades later, nog steeds so dat geweld aanhou om te bepaal hoe en selfs of skole enigsins funksioneer. g g p g Volgens Zulu et al. (2004:170) het die momentum van geweld in skole toegeneem namate generasie na generasie in geweld gesosialiseer is. Huidige teoretiese aanwysers insake burgerskapopvoeding fokus veral op deugde soos regte (Benhabib 2011), verantwoordelikheid (Derrida 2004), en betrokkenheid (Callan 1997; Nussbaum 1997). Volgens Biesta (2011:5) sien beleidmakers en politici die onderwys as kerninstrument om goeie burgers te produseer veral in nuwe en aanvanklik demokratiese omgewings, waar daar gefokus word op hoe die onderwys ʼn bydrae tot die vestiging van burgers en die bevordering van ʼn demokratiese kultuur kan lewer. Die Suid-Afrikaanse prentjie word juis op so ’n wyse ingekleur veral met die beklemtoning van die regte en verantwoordelikhede van onderwysers en leerders. Internasionaal word die tekortkominge aangaande die rolle van onderwysers en leerders ten opsigte van laasgenoemde se verbintenisse met die onderwysinstellings beklemtoon. Alhoewel sodanige benaderinge nie noodwendig heeltemal skipbreuk ly nie, is dit tog gebrekkig. Om hierdie rede poog die navorsing om veral die menswees-aspek te beklemtoon. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 GEWELD OP GEWELD Volgens Mncube en Harber (2013:1) is daar in skole onder meer verslae van verkragting, fisiese aanranding, asook poging tot moord. Volgens Harber (2004:4) word daar op internasionale vlak beweer dat skoling onder omstandighede van geweld plaasvind wat die pedagogiese prosesse belemmer. Harber (2004:1) beklemtoon dat die geweld wat in skole plaasvind, ʼn aktiewe bydrae lewer tot die vestiging van geweld teenoor kinders in die breë samelewing. g g g g Geweld deur leerders teenoor onderwysers word ook aangemeld (Morrell 2001). Volgens Mncube en Harber (2013) is ’n belangrike bevinding die toename in verslae van leerders wat onderwysers gewelddadig aanval – met skole wat verslag doen van verbale mishandeling, dreigemente, fisiese en seksuele geweld teen onderwysers (Ncuntsa & Shumba 2013). Volgens Lokmić, Opić en Bilić (2012:2) het 80% van die onderwysers in Amerikaanse skole gevalle van geweld gerapporteer. Met betrekking tot die bevindings van die 2012 National School Violence Study rapporteer Burton en Leoschut (2013) dat skoolleiers in Suid-Afrika oor die algemeen voel dat hulle skole veilige ruimtes is vir beide onderwysers en leerders. Slegs 70% van onderwysers in Suid-Afrika het gesê hulle voel veilig wanneer hulle klasgee en 73.4% het gevoel dat leerders veilig voel op die skoolterrein. Terwyl een van die onderwysersunies, NAPTOSA (Nasionale Professionele Onderwysersunie van Suid-Afrika), erken dat mishandeling van onderwysers net so gereeld voorkom as mishandeling van leerders, is onderwysers egter huiwerig om beledigende aanvalle te rapporteer uit vrees dat hulle aansien in die klaskamer sal verloor of verdere intimidasie sal ervaar. Die reaksies van die onderwysowerhede het verskeie vorme aangeneem. Dit sluit in verskeie beleidsdokumente, soos die Departement van Basiese Onderwys (DvBO) se manifes oor waardes, onderwys en demokrasie (Manifesto on Values, Education and Democracy) (DvBO 2002), of die onlangse riglyn vir onderwysers oor die bou van ’n kultuur van verantwoordelikheid en menslikheid in ons skole (Building a Culture of Responsibility and Humanity in Our Schools: A Guide for Teachers) (DvBO 2011). ) ( ) Ander strategieë deur die DvBO het reeds die verbod op lyfstraf ingesluit, soos in die Suid- Afrikaanse (SA) Skolewet (artikel 8) (no. 84 van 1996) uiteengesit is. Met betrekking tot dissipline bemagtig die SA Skolewet (artikel 8) skoolbeheerliggame (SBL’e) om ’n gedragskode vir leerders te aanvaar ná oorlegpleging met onderwysers, leerders en ouers met die doel om ʼn gedissiplineerde en doelgerigte skoolomgewing te vestig. GEWELD OP GEWELD Verslae oor geweld in skole – soos deur Mncube en Harber (2013) en Burton en Leoschut (2013) beweer – is dit eens dat die verskillende soorte geweld beïnvloed word deur beide maatskaplike en genderdinamika en alhoewel daar meer voor die hand liggende vorms van geweld is, soos lyfstraf of afknouery (“bullying”), is daar ook meer subtiele vorms van geweld, soos die verspreiding van kwaadwillige gerugte, kuberafknouery, dreigemente, seksuele teistering of ontgroening en doop, wat volgens Burton (2008:2) meer algemeen is in private en goed gevestigde skole as in arm en township-skole. Verder vind geweld ook onder leerders (tussen of oor die geslagte heen) plaas, tussen onderwysers en leerders, tussen onderwysers en skoolhoofde, tussen skoolhoofde en leerders en tussen ouers en leerders, ouers en onderwysers en ouers en skoolhoofde. Leoschut en Bonora (2007:107) voer aan dat verhoogde blootstelling aan en verswaring van aggressie en geweld normaliseer – wat bydra tot ’n toenemend gewelddadige samelewing. Vir baie leerders beteken dit dat geweld in so ’n mate deel van hulle daaglikse lewens geword het dat dit nie meer as abnormaal beskou word nie. Skole is dus veilige sones, ongeag die hoë vlakke van geweld wat die leerders moontlik daar ervaar of sien. In ’n poging om hierdie veelvoudige vorms van geweld te remedieer, en in hulle volslae onvermoë om dit reg te kry, is die reaksie van onderwysers nie net onvoldoende nie, maar was dit ook dikwels ewe, indien nie meer nie, gewelddadig. In baie gevalle regverdig onderwysers hulle optrede deur aan te voer dis die enigste taal waardeur geweld teengewerk kan word. Volgens Morrell (2001:292) word daar beweer dat die aanhoudende en ongemagtigde toepassing van lyfstraf met inbegrip van die afwesigheid van alternatiewe benaderings, en die geskiedenis van outoritêre onderwysbeleide asook die persepsie dat lyfstraf nodig geag word om ordelikheid in skole te handhaaf – iets wat soms die ondersteuning van ouers geniet – alles bydra tot die voortsetting van geweld in skole. Volgens Mthanti en Mncube (2014:72) kan die regverdigings wat geopper word ten gunste van die voortsetting van lyfstraf in skole gesien word as ʼn aanduiding dat jong leerders nog nie as volkome menswaardig beskou word nie en daarom op ongewenste en onaanvaarbare maniere gestraf word. Veral manlike onderwysers vertoon Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 685 ontstellende vorme van aggressie, soos fisiese aanranding en verkragting (Mncube & Harber 2013:14). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 GEWELD OP GEWELD Verwante dokumente en riglyne sluit in Alternatives to Corporal Punishment (DvO 2000) en Signposts for Safe Schools (Suid-Afrikaanse Polisiediens & Departement van Onderwys [SAPD & DvO] 2002). In 2014 het die DvBO verskeie strategieë geïmplementeer wat die volgende insluit: A national school safety framework, ’n National strategy for the prevention and management of alcohol and drug use amongst learners in schools sowel as ʼn handleiding vir leerders om hulle teen seksuele misbruik in skole te waarsku en beskerm, naamlik, Speak out – youth report sexual abuse. In ’n poging om onderwysersgedrag te reguleer, het SARO voorgeskryf dat onderwysers gerig moet word deur die Code of Professional Ethics (SARO 2002:12). Maar omdat leerders, volgens Leoschut & Bonora (2007:107), ’n groter kans het om geweld in hulle skole as in hulle huise en gemeenskappe teë te kom, en met onderwysers wat toenemend aggressiewe vorme van sogenaamde dissipline gebruik (Mncube & Harber 2013:14; Zulu et al. 2004:174), blyk dit egter dat skole nie doeltreffend met geweld omgaan nie. ) y g g g Na aanleiding van die bostaande word nou gepoog om geweld te ontleed aan die hand van ʼn nuwe siening insake demokratiese burgerskaponderwys. 686 INRAMING VAN GEWELD Terwyl filosowe soos Zizek (2008) ons waarsku teen die objektivering van geweld, en op dié manier menslike bewustheid ontken, voer die politieke kommentator, Chantal Mouffe (2000:130– 131) aan dat geweld as deel van die menslike natuur aanvaar moet word, en as deel van iets wat bekend staan as die “dimensie van die politieke”. Vir Mouffe is die rasionalistiese siening van die menslike natuur, wat die negatiewe eienskappe in die samelewing – soos geweld – ontken, nie die noodwendige basis vir demokrasie nie, maar eerder die swakste punt daarvan. Mouffe voer aan dat die politieke gemeenskap nie as ’n empiriese referent beskou moet word nie, maar eerder as ’n diskursiewe vlak. Vir hierdie doel behels die politieke gemeenskap ’n veelvuldigheid van wesens en verwagtings, wat beteken dat daar altyd hulle aan die binnekant en hulle aan die buitekant sal wees, en hulle wat geskend word en hulle wat nie geskend word nie. Dit beteken dat, as een van die ideale van post-apartheid Suid-Afrika geweldvrye skole was, die volledige realisering van wat dit eintlik beteken, nooit bereik kan word nie aangesien die politieke gemeenskap van ’n skool volgens ’n “sosiale verbeelding” (“social imaginary”) gekonstrueer is en dus onbereikbaar en onrealiseerbaar is. GEWELD OP GEWELD Met verwysing na verskeie studies in ontwikkelde en ontwikkelende lande word daar deur Lokmić, Opić en Bilić (2013:2) aangevoer dat geweld in alle skole teenwoordig is, veral met verwysing na verskillende kulturele groepe oral in die wêreld. Die siening van geweld as deel van die menslike natuur – wat verwant is aan wat ons mens maak en dus oop is vir gebruike en oortuigings van uitsluiting en diskriminasie – beteken dat die “sosiale verbeelding” van ’n geweldvrye samelewing slegs so moontlik is as wat dit onmoontlik is – beteken dat die “sosiale verbeelding” van ’n geweldvrye samelewing slegs so moontlik is as wat dit onmoontlik is. – beteken dat die “sosiale verbeelding” van ’n geweldvrye samelewing slegs so moontlik is as wat dit onmoontlik is. Indien ons saam met Mouffe (2000) aanneem dat geweld aanvaar moet word as deel van die menslike natuur, moet ons aanvaar dat leerders in ons skole die vermoë tot geweld besit. Maar omdat skole nie ingeraam (“enframed”) is nie, kan ons nie aanneem dat die teenmiddel vir geweld die onderrig van ’n besondere vorm van burgerskap is nie, aangesien dit sou aanneem dat ons beide geweld en burgerskap kan kompartementaliseer of “raam”. Dit sou beteken dat skole om een of ander rede losgemaak kan word van hulleself en van die samelewing asof hulle parallel met die ervaringe en lewenswyses van talle gemeenskappe wat deel van die skool uitmaak, mag bestaan en funksioneer. Indien ons van die uitgangspunt van ’n gedeelde politiese identiteit uitgaan, beweer ons dat, alhoewel post-apartheid Suid-Afrika onderdanigheid aan sekere outoritêre gedragsreëls (Mouffe 1992:30–31) aanvaar, aanvaar dit ook dat baie verskillende gemeenskappe moontlik verskillende opvattings van die goeie kan hê. Om hierdie doel is post-apartheid Suid- Afrika, ten spyte daarvan dat dit deur ’n gemeenskaplike verbintenis verbind is, egter sonder ’n definitiewe vorm en verkeer dit dus in ’n staat van voortdurende en volgehoue herverordening van gedeelde politiese en sosiale identiteite. Dit beteken dat ons nie aan gemeenskappe, skole en opvoeding as ’n gemeenskaplike onderneming of versameling kan dink nie – want dit sou impliseer dat daar assimilasie in ’n dominante kultuur is wat die voordeel vir almal deel en dus altyd die risiko van uitsluiting inhou. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 ONTMOETING MET ANDER EN UITNODIGING TOT GESPREK Om die rol van ʼn mens se menslikheid te speel, vereis dat jy die swakhede in jouself en ander erken en herken, en in werklikheid reageer na aanleiding van iemand anders se kwesbaarheid. Cavell (1979:433) doen aan die hand dat, in samehang met die mens se verbondenheid aan ander, die siening bestaan dat ʼn mens die menslikheid in die ander moet erken. Die basis vir sodanige optrede lê in jouself: Ek moet dus die menslikheid in die ander erken, en die basis daarvan blyk in myself te lê. Dit is dus onvoldoende om kennis van ’n ander se kwesbaarheid te hê, soos in die geval van ’n leerder wat afgeknou word, en nie daarteen op te tree nie. Die opvatting van verantwoordelikheid waaroor ons dit hier het, is nou gekoppel aan ’n morele handeling wat begrond word deur ’n sin vir regverdigheid en geregtigheid. g g g g g Vir Derrida (1994) word geregtigheid in die vorm van verantwoordelikheid teenoor die ander as verskil aangetref. Elke individu het ’n verantwoordelikheid om met die ander saam te leef en om die andersheid van die ander regverdig te behandel. Deur nie verantwoordelik op te tree nie, leef ʼn mens nie jou menslikheid in verhouding tot die ander uit nie, en deur dit te doen, versuim jy om te erken dat jou eie menslikheid bestaan as gevolg van ’n relasionele saamhoort. Dit beteken dat die onderwyser sy/haar reaksie op die afknouer in oënskou moet neem. In hierdie geval word daar spesifiek gedink aan ʼn leerder wat ander leerders afknou en waar die onderwyser dan ferm optree, maar nie ten koste van die empatie wat hy/sy teenoor die afknouer betoon nie. Indien die afknouer gemarginaliseer word, bestaan daar nie noodwendig ʼn geleentheid vir die afknouer om sy/haar verkeerde daad van afknou ernstig in oënskou te neem nie omdat hy/sy alreeds veroordeel is. In plaas daarvan om die afknouer te verneder of uit te sluit, moet die onderwyser sy/haar verantwoordelikheid teenoor die afknouer toon deur die afknouer se menslikheid te erken, maar ook sy/haar kwesbaarheid. Hoewel die geneigdheid tot geweld as dade en posisies van mag bedink en beskou word, is dit nie noodwendig die geval nie. In sommige skole in Suid-Afrika is afknouerige leerders nie altyd daarvan oortuig dat hulle mag verseker word indien hulle andere afknou nie. GEWELD OP GEWELD Indien ons aanvaar dat skole nie “geraam” (tot ortodokse gebruike beperk) is nie, en indien ons aanvaar dat skole deur geweld gevorm word op grond daarvan dat geweld ’n aanvaarde deel van die menslike natuur is, dan beteken dit dat ons moet begin om anders na skole te kyk. Indien skole dus nie “geraam” is nie en deur ’n “diskursiewe vlak” gekonstitueer word, is leerders aan hierdie skole nie ’n kollektief nie. Veeleer kom hulle in hulle sonderlinghede saam wat beteken dat elke leerder uniek is, en nie tot ʼn verteenwoordiger gereduseer kan word nie. Leerders betree die skool as individue. Die feit dat hulle by ʼn gemeenskaplike skool saamkom, beteken dat hulle vir ʼn rukkie saam gaan wees Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 687 en nie dat hulle nou as ʼn groep beskou moet word nie. En die geweld wat hulle deur hulle oortredings na die skool toe bring, behoort gesamentlik aan die gemeenskappe waaruit die skool saamgestel word. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 ONTMOETING MET ANDER EN UITNODIGING TOT GESPREK Hier dink ons spesifiek aan leerders wat hulle skuldgevoelens met andere deel nadat hulle so kragdadig teenoor mede-leerders opgetree het. Dit kan dalk beter begryp word as ’n diepgesetelde kwesbaarheid wat misplaaste uitdrukking gevind het. Sommige leerders in voorheen benadeelde skole beaam dat gesinsprobleme bydra tot hulle wangedrag in klaskamers en dat hulle hul gekweste gevoelens na die skole verplaas omdat hulle nie teen ʼn lid van die gesin kan optree of ʼn standpunt kan inneem nie. g p p Skole, as bestaande uit en saamgestel deur die samelewing, moet plekke wees waar die ontwikkeling van verantwoordelikheid en menslikheid prioriteit moet geniet in pedagogiese ontmoetings. Die opvatting van ’n pedagogiese ontmoeting teenoor dié van burger wees, is gebaseer op die volgende drie oorwegings: ʼn mens moet jouself aanspoor om op te tree deur ’n standpunt in te neem, om aan ander verantwoordbaar te wees, en om bereid te wees om ander te ervaar en te leer ken eerder as om hulle met sekerheid te ken op grond daarvan dat jy jou haas om hulle te oordeel, beteuel. Anders gestel beteken demokraties optree om jou standpunt te stel. En wanneer mense hulle standpunt gestel het, vertoon hulle die vermoë om hulle gelykheid te aktualiseer – met ander woorde hulle vryheid van denke, van spraak en van besluitneming, of dit waarna Rancière (2007) verwys as die verbreking van die kettings van redes (“disrupting the chains of reasons”). Tweedens, om as ’n bevatlike burger op te tree, behels eintlik om mense aan te spoor om hulle eie verstand te gebruik – met ander woorde ’n bevatlike burger is een wat ’n ander persoon 688 noodsaak om sy/haar vermoë te verwesenlik (Rancière 1991:15). Om ʼn beroep op mense te doen om hulle intelligensie te gebruik, is in werklikheid ʼn aansporing om hulle daaraan te herinner dat hulle vir hulleself kan dink en begryp, om hulle aan te spoor met betrekking tot hulle vermoëns en bekwaamhede en om nie net altyd op ander te vertrou om namens hulle te dink en te begryp nie – ’n kwessie van teenoor jouself en ander verantwoordelik wees. In teenstelling met tradisionele sienings van burgerskapopvoeding wat daarop gerig is om mense te leer om te praat, begin hersiene burgerskapopvoeding vanuit die aanname dat ’n persoon reeds bevatlik is, met ander woorde ’n “pratende wese” is (Rancière 1991:11). ONTMOETING MET ANDER EN UITNODIGING TOT GESPREK Ons sal poog om laasgenoemde begrip hieronder te verklaar. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 ONTMOETING MET ANDER EN UITNODIGING TOT GESPREK Om ’n amateurburger te wees, is om klaar te speel met wat gebrekkig deur ander op die tafel gesit is – sonder om outoritêr oorhaastig op te tree na aanleiding van, byvoorbeeld gebrekkige formulerings van die begrip “demokrasie”. As sodanig maak die amateurburger voorsiening vir die oproeping en verordening van ervarings wat nog geleef en verwesenlik moet word. Dit beteken dat wat onderwysers onderrig en wat leerders leer, gekonseptualiseer en verorden moet word vanuit en binne ’n basis van verantwoordelike optrede, wat deur ’n menslike verbondenheid uitgedruk sal word. ’n Onderwyser se verhouding met leerders behoort dus gevorm te word deur ’n erkenning dat hulle as medemense beskou word en dus gerespekteer word. Hierdie vorm van respek ontstaan uit ’n demokratiese herhaling, wat nie net dialoog aanmoedig nie maar gedra word deur ’n “terug-praat” (“talking back”). As sodanig neem leerders deel aan die erkende saamhoort. Hulle erken hulle eie moontlikheid in die vorming van hulle eie sienings, sonder vrees dat hulle verontagsaam of verneder sal word. Deur by sienings betrokke te wees wat verskil van dit wat hulle ken en glo dat dit waar is, skep onderwysers nuwe pedagogiese belewenisse en skep hulle vir hulleself nuwe wyses van wording. As onderwysers nie hul leerders as medemense erken nie, en as leerders nie hulle onderwysers As sodanig neem leerders deel aan die erkende saamhoort. Hulle erken hulle eie moontlikheid in die vorming van hulle eie sienings, sonder vrees dat hulle verontagsaam of verneder sal word. Deur by sienings betrokke te wees wat verskil van dit wat hulle ken en glo dat dit waar is, skep onderwysers nuwe pedagogiese belewenisse en skep hulle vir hulleself nuwe wyses van wording. As onderwysers nie hul leerders as medemense erken nie, en as leerders nie hulle onderwysers as medemense erken nie, word hulle betrokkenheid by mekaar bloot een van praat met die ander – en by tye verby die ander. Deur nie die kwesbaarhede inherent aan die ander te erken nie, word die moontlikhede van beide onderwysers en leerders nie net aangetas nie, maar ook belemmer wat betref wording. Ons sal poog om laasgenoemde begrip hieronder te verklaar. , y p – en by tye verby die ander. Deur nie die kwesbaarhede inherent aan die ander te erken nie, word die moontlikhede van beide onderwysers en leerders nie net aangetas nie, maar ook belemmer wat betref wording. OOR DIE KOESTERING VAN ’N SKOOLGEMEENSKAP VAN WORDING (DIT WAT NOG KAN GEBEUR) As sodanig is daar hoop in die wordende skoolgemeenskap om geweld te kan hanteer – om ten minste drie redes. Eerstens, ’n skoolgemeenskap van wording is nog nie werklik ’n gemeenskap wat geweld kan hanteer nie. Dit is waarskynlik so met al sy impotensialiteite van sodanige gemeenskap wees. So ’n gemeenskap het onmiddellik ’n gebrek aan ’n gedeelde, intersubjektiewe identiteit – met ander woorde ’n gemeenskap sonder enige verwysing na óf identiteit óf verskil. In so ’n skoolgemeenskap deel die geaffilieerde individue nie ’n identiteit nie en verwys ook nie na hulle verskille nie. Leerders as lede van ’n skoolgemeenskap is geaffilieer op grond daarvan dat hulle mense is. Hulle is nie lede van die skoolgemeenskap as lede met ’n gedeelde belangstelling wat afkomstig is van ’n gedeelde identiteit met ander leerders nie. Met ander woorde, lede van ’n skoolgemeenskap betwis mekaar se lidmaatskap in verhouding tot die vooropstelling van hulle menslikheid. Indien menswees impliseer dat ʼn mens die onskendbaarheid van die lewe respekteer, word lede van ’n skoolgemeenskap intern losgemaak van gewelddadige maniere om ander ernstig te beseer, of selfs hulle dood te veroorsaak. As lede van ’n gemeenskap van wording wat saam behoort, streef individue van watter identiteit ook al daarna om gevalle van geweld stop te sit ter wille van menswees en om hulle menslikheid uit te leef. Vir só ’n skoolgemeenskap van wording is die einde van geweld nie die doel nie; die stryd teen geweld word egter ’n volgehoue menslike ervaring. Tweedens, ’n skoolgemeenskap van wording bestaan uit watter wesens ook al in hulle uitsonderlikheid (Agamben 1993:20). Hiervolgens is lede van ’n skoolgemeenskap nie lede omdat hulle aan ’n skoolgemeenskap behoort nie, maar eerder vir die behoort op sigself (Agamben 1993:2). Om dus rekening te hou met die lede van ’n skoolgemeenskap in hulle uniekheid, sou daaraan gelykstaande wees om hulle as mense te beskou, as dié wat geweld kan voorkom of kan stopsit – dit is, wat die lede ook al wil hê wat as aangenaam ervaar word. Dit kan natuurlik vir sommige individue heel aangenaam wees om ander pyn aan te doen, maar wat dit veral aangenaam maak, is dat iemand anders ook die gewelddaad wat gepleeg is as prettig beskou. Ons kan ons natuurlik nie indink dat die slagoffers van geweld dit wel sou geniet om geweld te ervaar nie. OOR DIE KOESTERING VAN ’N SKOOLGEMEENSKAP VAN WORDING (DIT WAT NOG KAN GEBEUR) Met verwysing na Aristoteles onderskei Agamben (1999:179) twee soorte moontlikhede: generiese moontlikheid, soos om te sê dat ’n kind die potensiaal het om te weet; en moontlikheid as wording, wat geassosieer word met iemand wat die kennis of vermoë het om te doen en te word. Moontlikheid is juis die aksie om dit wat in wording is, na te streef, met ander woorde, moontlikheid is ʼn aksie wat poog om dit wat kan gebeur, te laat geskied. Agamben verklaar byvoorbeeld moontlikheid as daardie aksie wat ʼn onderwyser lei om onderrig te gee. Enersyds is ’n leerder wat die potensiaal het om te leer (te doen) verplig om ’n verandering deur leer te ervaar – dit is om ’n ander te word (Agamben 1999:179). As daar geen verandering in denke of opinie is nie, het leer dalk nie plaasgevind nie. Andersyds is die kind wat oor die potensiaal beskik om te weet ook een met moontlikhede op grond waarvan hy/sy sy/haar kennis nie kan verwesenlik nie deur dit nie te laat werk nie, met ander woorde deur nie te leer nie, en dus nie ’n ander te word nie. Met ander woorde, die potensiaal van leerders om te leer, beteken nie altyd dat hulle wel sal leer nie. Die potensiaal van leerders om te leer kan dus ook die effek hê dat hulle nie leer nie. Dit is dus ’n kwessie van hulle potensiaal wat nie werklikheid word nie – óf deur ’n onwilligheid óf deur ’n onvermoë om te leer. In plaas daarvan word ’n leerder se ware potensiaal om te leer in verband gebring met die bring van al sy/haar onbekwaamhede of nie-moontlikhede (potensiaal om nie te wees nie) na die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 689 daad van leer sonder om in werklikheid vernietig te word. Om dus moontlikheid te hê, beteken nie om daardie moontlikheid in werklikheid te bereik nie, aangesien die moontlikheid van doen, leer en weet binne die moontlikheid daarvan geleë is, en nie binne die verwesenliking daarvan nie. As gevolg daarvan is ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding wat met ’n impotensialiteit of onbekwaamheid vir beoordeling weergalm (aangesien oordeel opgehef is), vergelykbaar met ’n moontlikheid van wording. ’n Skoolgemeenskap van wording is een wat potensieel in wording is – met ander woorde, dit is nog nie, maar kan potensieel wees. OOR DIE KOESTERING VAN ’N SKOOLGEMEENSKAP VAN WORDING (DIT WAT NOG KAN GEBEUR) Deur ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding word leerders geleer om verandering teweeg te bring sonder om enige dominante kulturele gemeenskap te bevoorreg – wat beteken dat verandering nóg deur die dominansie van die kollektief gefasiliteer nóg gekweek word, maar eerder gevorm word deur die saam behoort aan veelvoudige uitsonderlikhede. g g En deur ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding word leerders ingelei in spraakgebruike waardeur hulle die “vrye gebruik van die self” uitoefen om te sê wat hulle dink, en nogtans oordeel op te hef, wat sou verseker dat kommunikasie voortduur selfs in die aangesig van spraak wat by tye hinderlik en ontwrigtend is. p y y g Uit so ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding volg dat die idee slegs deur ’n bepaalde skoolgemeenskap geïnternaliseer kan word – met ander woorde ’n gemeenskap van wording. Sodanige gemeenskap moet nog word en is een wat kan wedywer met wat ook al op sy pad kom, met inbegrip van gewelddadige dade, omdat hulle erken dat gemeenskappe van wording gevorm word deur hulle vloeibaarheid, eerder as deur iets wat vasstaande of vasgelê is. Indien leerders geleer moet word wat dit beteken om as mense saam te behoort, word hulle trouens aan pedagogiese aktiwiteite bekend gestel wat respek vir die heiligheid van die menslike lewe waardeer. Insgelyks, deur ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding word leerders aan gebruike bekend gestel om dinge anders te sien en om nie een of ander gemeenskap, of die dominante gemeenskap wat hulle lojaal ondersteun, te bevoorreg nie. Hulle word geleer dat hulle oortuigings en optrede nie deur die gemeenskap waaraan hulle behoort, voorafbepaal moet word nie, aangesien dit sou beteken dat, indien alle tieners in ’n gemeenskap dronknes hou, almal dit behoort te doen. As ’n gemeenskap van saam behoort, sien hulle dinge eerder in hulle uitsonderlikheid met betrekking tot wat ook liefgehê kan word – dus verafsku hulle geweld, wat nie liefgehê kan word nie. Dit sou beteken dat, indien hulle iets sien of van iets weet wat dit wat hulle is, skend of ander skend, hulle nie dan bang sal wees om hulle daarteen uit te spreek nie. Ten slotte blyk daar ’n tweeledige verhouding te wees tussen die idee van ’n pedagogiese belewenis en dié van ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding. OOR DIE KOESTERING VAN ’N SKOOLGEMEENSKAP VAN WORDING (DIT WAT NOG KAN GEBEUR) “Aangenaam” verwys in hierdie geval dus nie net na die daad van die individu nie, maar ook na die ervaring van iemand wat aan die daad onderwerp is, in hierdie geval geweld. ’n Skoolgemeenskap van wording is dus een wat sy lede kan oriënteer volgens wat aangenaam is. En geweld is inderdaad nie aangenaam nie. i Derdens, ’n skoolgemeenskap van wording benadruk die opheffing van die oorgang van moontlikheid na daad, en die handhawing van on-moontlikheid binne moontlikheid (Mills 2008:109). ) Om as ’n gemeenskap wat geweld kan teenwerk beskou te word, is ook om te erken dat die optrede vir die uitwissing van geweld dalk nie sonder probleme is nie. Dít in sigself sal van die begeerte om geweld uit te wis ’n moontlikheid maak. g g Dit beteken dat ’n skoolgemeenskap gerig op die teenwerk van geweld oor die moontlikheid Dit beteken dat ’n skoolgemeenskap gerig op die teenwerk van geweld oor die moontlikheid Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 690 beskik om dit te doen en tegelykertyd die onmoontlikheid het om dit te doen. Maar hierdie moontlikheid waaroor lede van ’n skoolgemeenskap beskik, maak dit vir hulle moontlik om hulle vryheid in hulle eie uniekheid uit te oefen – ’n uniekheid wat beperk is, en nietemin onbepaalbaar (Agamben 1993:67). Wat hierdeur geïmpliseer word, is dat ’n skoolgemeenskap van wording in ’n soeke na die onderdrukking van geweld sigself vryelik uitdruk op ’n bepaalde en gelyktydig onbepaalde manier in verhouding tot wat ook al “binne ’n buite” tot die geleentheid is. Vir Agamben (1993:67) is “buite” op die grens – ’n deurloop wat toegang verleen tot die geleentheid. Meer spesifiek is ’n skoolgemeenskap van wording op die drempel – ’n ervaring van binne ’n “buite” wees (Agamben 1993:67). Ons begrip van binne ’n “buite” wees impliseer dat ’n skoolgemeenskap van wording sigself sien as ’n gemeenskap wat geweld vanuit “binne ’n buite” beskou. Hoewel die geweld wat die hoof gebied moet word, buite die gemeenskap se reikwydte is, het die gemeenskap ’n begrip van die geweld asof dit deur hulle (die gemeenskap) ervaar word. Om in so ’n uitsonderlikheid te wees, plaas die gemeenskap van wording onmiddellik in ’n posisie om te dink oor moontlikhede en onmoontlikhede om die geweld te kan teenwerk. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 OOR DIE KOESTERING VAN ’N SKOOLGEMEENSKAP VAN WORDING (DIT WAT NOG KAN GEBEUR) ’n Pedagogiese ontmoeting rig burgerskapopvoeding op besondere wyses en op sy beurt verander ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding betekenisse waaruit ’n pedagogiese ontmoeting bestaan – dit bied dus die ruimtes wat benodig word vir nuwe en onverwagte belewenisse en betekenisse. Anders as ’n noue koppeling van burgerskapopvoeding aan die uitoefening van regte en verantwoordelikhede, en die ervaring van ’n sin van behoort, beskou ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding die burger as iemand wat tegelyk gedagtes en spraak uitoefen, ander Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 691 op ’n verstaanbare wyse aanmoedig om dinge vir hulleself in te sien, terwyl ’n haas tot die oordeel van die onvolmaakte ander en hulle belewenisse opgehef word. Verder het burgerskapopvoeding van wording in gedagte die oproep van die moontlikheid van leerders om gemeenskappe van wording te kweek waaraan hulle nie behoort nie en waarmee hulle nie ’n gemeenskaplike identiteit deel nie. Volgens so ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding is leerders mense wat saam behoort in hulle strewe om te let op die kwessies van die dag. Dit is slegs wanneer leerders geleer word om spraak te artikuleer wat potensieel meer spraak meebring sonder om aktualiteit te bereik dat hulle deel van ’n gemeenskap van wording bly – ’n gemeenskap wat nie van hulle verwag om te behoort, ’n gedeelde identiteit te deel en om verskil te onderhandel nie. ’n Heroorweegde siening van burgerskapopvoeding is ook gekoppel aan die gebruik om dinge anders te sien. Om dinge op ’n ander manier te sien, voorspel ook die onmoontlikheid daarvan om dinge op dieselfde manier te sien. Dit wat ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding op die voorgrond stel, blyk verband te hou met ’n moontlikheid van wording. Gevolglik sou dit gepas wees om te praat van ’n burgerskapopvoeding van wording teenoor moontlikheid. Wat betref oorweging van hoe so ’n siening van burgerskapopvoeding moontlik die idee van gemeenskap lei, beweer Agamben (1993:86) dat die komende gemeenskap een is waarvolgens ’n gemeenskap watter uitsonderlikhede ook al vorm sonder om ’n identiteit te bevestig, sodat mense saam behoort sonder enige voorstelbare voorwaarde van behoort. Vir Agamben (1993:20) bestaan die gemeenskap van wording nóú – met ander woorde dit is ’n gemeenskap waaraan almal behoort sonder om aanspraak daarop te maak dat hulle daaraan behoort, en een wat voortgebring is volgens afwisseling waarop die algemene aard en uitsonderlikheid, moontlikheid en daad rolle verander en mekaar onderling binnedring. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 OOR DIE KOESTERING VAN ’N SKOOLGEMEENSKAP VAN WORDING (DIT WAT NOG KAN GEBEUR) Die feit dat “die komende gemeenskap” nie saamgestel word deur daaraan te behoort nie beteken dat leerders in gebruike ingelyf sal word op grond van ’n werklike verbintenis tot verandering wat teweeg gebring word sonder die bevoorregting van enige dominante kultuurgemeenskap. Burgerskapopvoeding wat leerders opvoed om potensieel in gemeenskap te kom, het ook in gedagte die bring van leerders in kommunikasie sonder om die onmeedeelbare te bring (Agamben 1993:65). Met ander woorde leerders word geleer dat niks in ’n gemeenskap van wording ongesê behoort te bly nie, selfs as die spraak die “leë verklarings van menseregte” (Agamben 1993:87) wat gereeld deur magtige nasies geïgnoreer word, veroordeel. g ( g ) g g g g g Ten slotte, eerstens, om onderrig te word in wat dit beteken om die heiligheid van menslike lewe te eer, moet leerders geleer word wat verhoudings tussen mense behels – met ander woorde, hoe hulle saam behoort. Dit impliseer dat leerders geleer word om nie net by te staan en stil te bly nie wanneer hulle sien hoe medeleerders dinge doen wat hulle glo werklik verkeerd is, soos om ander te minag, of die vernedering van ’n leerder wat dalk anders is ten opsigte van seksuele oriëntering, geloof of vermoë. Tweedens, om geleer te word wat dit beteken om te doen wat ook al aanvaarbaar is, word leerders inderdaad ingelei in diskoerse wat dít benadruk wat nie skade doen nie, en wat ook nie deur ander as skadelik ervaar word nie. Derdens, leer ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding aan leerders wat dit beteken om dinge van “binne ’n buite” te sien sonder om hulle te haas om te oordeel. Met ander woorde, ’n heroorweegde siening van burgerskap­ opvoeding behoort leerders te leer wat dit beteken om binne die geweld te wees en dit te verduidelik sonder om hulle te haas om te oordeel in hulle verklarings van geweld. Net so behoort leerders geleer te word dat geweld vir sommige mense nie betekenisloos is nie. Met ander woorde, sommige mense beskou geweld as ʼn wyse om te oorleef, as ’n vorm van verdediging. So ʼn leerder voel verplig om ʼn mes saam met hom/haar te dra op pad skool toe, omdat die gemeenskap waarvan 692 hy/sy ʼn lid is sodanige ekstreme optrede as normaal ag. OOR DIE KOESTERING VAN ’N SKOOLGEMEENSKAP VAN WORDING (DIT WAT NOG KAN GEBEUR) Of die leerder wat met behulp van verbale optrede andere dreig ervaar sy/haar optrede as van pas omdat die taalgebruik in sy/haar gemeenskap van so ʼn aard is. Maar leerders behoort geleer te word dat sodanige opvattings van geweld inwerk téén wat dit is om menslik te wees, omdat dit mense kwesbaar laat vir aanvalle deur dergelike onmenslike dade. Leerders moet op ʼn ander manier opgevoed word om geweld teen te staan wat beteken dat hulle nie voor die taal en gebruik van geweld mag swig nie, en dat hulle dapperheid sal toon in hulle optrede teenoor dit wat menslikheid ondermyn, soos byvoorbeeld geweld. Leerders moet opgevoed word en gewys word dat geweld alle mense se vryheid en regte ondermyn en nie net die persone wat direk by geweld betrokke is nie. Wanneer skole omhein word, benadeel die situasie almal wat aan die pedagogiese prosesse moet deelneem. Daar moet dus aan leerders gewys word hoe geweld van die ander kant lyk, met ander woorde die kant waar straf, pyn en verwoesting ervaar word. Sodoende kan ’n heroorweegde siening van burgerskapopvoeding baie doen om leerders te leer om saam te behoort. Dit sal ’n praktyk van potensiële wording wees. BIBLIOGRAFIE Agamben, G. 1993. The coming community: Theory out of bounds, Volume 1 (vertaal deur M. Hardt). Minneapolis, MN: University of Minnesota Press. Agamben, G. 1999. Potentialities: Collected essays in philosophy (vertaal deur D. Heller-Roazen). Stanford: Stanford University Press. l Barnes, K., Brynard, S. & De Wet, C. 2012. The influence of school culture and school climate on violence in schools of the Eastern Cape Province. South African Journal of Education, 32(1):69–82. habib, S. 2011. Dignity in adversity: Human rights in troubled times. Cambridge: Polity Press. g y y g g y Biesta, G.J.J. 2011. Learning democracy in schooling and society: Education, lifelong learning and the politics of citizenship. Rotterdam: Sense. Burton, J. & Leoschut, L. 2013. School violence in South Africa: Results of the 2012 National School Violence Study. Monograafreeks nr. 12. Kaapstad: Centre for Justice and Crime Prevention. Burton, J. & Leoschut, L. 2013. School violence in South Africa: Results of the 2012 National Study. Monograafreeks nr. 12. Kaapstad: Centre for Justice and Crime Prevention. Monograafreeks nr. 12. Kaapstad: Centre for Justice and Crime Prevention. Burton, P. 2008. Dealing with school violence in South Africa. CJCP Issue Paper No. 4. Cape Town: Centre for Justice and Crime. Callan, E. 1997. Creating citizens: Political education and liberal democracy. Oxford: Oxford University Press. Cavell, S. 1979. The claim of reason. Oxford: Oxford University Press. Departement van Basiese Onderwys. 1996. South African Schools Act. Pretoria: Staatsdrukker. Departement van Basiese Onderwys. 2000. Alternatives to corporal punishment. Pretoria: Staats Departement van Basiese Onderwys. 2002. Manifesto on values, education and democracy. Pretoria: Staatsdrukker. Departement van Onderwys. 2001. Regulations for safety measures at public schools. Staatskoerant nr. 22754, 12 Oktober. Pretoria: Staatsdrukker. Departement van Onderwys. 2011. Building a culture of responsibility and humanity in our schools: A guide for teachers. Pretoria: Staatsdrukker. Derrida, J. 1994. Specters of Marx: The state of the debt, the work of mourning, and the new international (vertaal deur P. Kamuf). New York: Routledge. Derrida, J. 2004. Eyes of the university: Right to philosophy 2 (vertaal deur J. Plug & others). Stanford: Stanford University Press. C. 2004. Schooling as violence: How schools harm pupils and society. New York: Routledge. Joubert, R. 2008. South Africa’s approach to school safety: Can it succeed? University of Pretoria Institutional Repository (http://hdl.handle.net/2263/10152). Joubert, R. 2008. South Africa’s approach to school safety: Ca Repository (http://hdl.handle.net/2263/10152). Leoschut, L. & Bonora, A. 2007. Offender perspectives on violent crime. pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 BIBLIOGRAFIE In Burton, P. (ed.). Someone stole my smile: An exploration into the causes of youth violence in South Africa. CJCP monograafreeks nr. 3. Kaapstad: Centre for Justice and Crime Prevention. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a12 693 Lokmić, M., Opić, S. & Bilić, V. 2013. Violence against teachers: rule or exception? International Journal of Cognitive Research in Science, Engineering and Education, 1(2):1–12.i f g g g Mills, C. 2008. The philosophy of Agamben. Stocksfield: Acumen. , p p y f gi Mncube, V. & Harber, C. 2013. The dynamics of violence in South African schools: Report. Pretoria: Unisa. Mncube, V. & Harber, C. 2013. The dynamics of violence in South A Morrell, R. 2001. Corporal punishment in South African schools: A neglected explanation for its persistence. South African Journal of Education, 21(4):292–299. Mouffe, C. 1992. Citizenship and political identity. The Identity in Question, 61:28–32. Mouffe, C. 2000. The democratic paradox. London: Verso. Mthanti, B. & Mncube, V. 2014. The social and economic impact of corporal punishment in South African schools. Journal of Sociology and Social Anthropology, 5(1):71–80. Ncuntsa, V.N. & Shumba, A. 2013. The nature, causes and effects of school violence in South African high schools. South African Journal of Education, 33(3):1–15. Nussbaum, M. 1997. Cultivating humanity: A classical defence of reform in liberal education. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. y Rancière, J. 1991. The ignorant schoolmaster: Five lessons in intellectual emancipation (vertaal deur K. Ross). Stanford: Stanford University Press. Rancière, J. 2007. Hatred of democracy (vertaal deur S. Corcoran). London: Verso. South African Council for Educators. 2002. Handbook for the code of professional ethics. C Suid-Afrikaanse Polisiediens & Departement van Onderwys. 2002. Signposts for safe schools. Braamfontein: CSVR. Waghid, Y. & Davids, N. 2013. Citizenship, Education and Violence: On Disrupted Potentialities and Becoming. Rotterdam/Boston/Taipei: Sense Publishers. Zizek, S. 2008. Violence. New York: Picador. Zulu, B.M., Urbani, G. & Van der Merwe, A. 2004. Violence as an impediment to a culture of teaching and learning in some South African schools. South African Journal of Education, 24(2):170–175.

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v55n4/12.pdf

Afrikaans

618 618 Oplettende na die letter ... Oftewel: Die vermoë om aan ’n stuk papier gehoorsaam te wees 1 Attention to the letter ... Or: The ability to submit yourself to a piece of paper J C Pauw Departement Publieke Administrasie en Bestuur Unisa E-pos: kerneels@intekom.co.za pauwjc@unisa.ac.za J C Pauw Departement Publieke Administrasie en Bestuur Unisa E-pos: kerneels@intekom.co.za pauwjc@unisa.ac.za J C (Koos) Pauw is professor extraordinaire in Public Administration at Unisa. He received his doctorate at the Rand Afrikaans University, under supervision of Professor P G W du Plessis, on account of a thesis dealing with the epistemology of philosophy. After 15 years as a lecturer he joined the civil service in 1985. At the constitutional negotiations at Kempton Park which led to the 1993 constitution he was co-author of the language clause in his capacity as a government official; he is still interested in language policy and the promotion of Afrikaans. He became a lecturer at Unisa in 1995. His recent publications deal mainly with the administration of public money. J C (Koos) Pauw is buitengewone professor in Publieke Administrasie aan Unisa. Hy promoveer by die Randse Afrikaanse Universiteit in die Filosofie onder Professor P G W du Plessis op grond van ’n proefskrif, Die filosofie en die bewerking van kontekste. Ná ongeveer 15 jaar as dosent word hy staatsamptenaar in 1985. By die Kempton Park-onderhandelinge, wat lei tot die 1993 Grondwet, het hy as amptenaar van die regering bygedra tot die skryf van die taalklousule. Gevolglik stel hy steeds belang in taalbeleid en die bevordering van Afrikaans. In 1995 word hy dosent aan Unisa. Onlangse publikasies handel meestal oor die administrasie van openbare geld. 1 Baie dankie aan Fanie de Beer vir sy inspirasie en geduld, aan die ouditeur Samuel Pauw vir die idee van die vermoë om aan papier gehoorsaam te wees en vir Thea Ngele vir haar waardevolle hulp met literatuur. Kobus Wessels was ook so vriendelik om literatuur onder my aandag te bring. Koos Malan en Danie Strauss het tyd aan my afgestaan om die artikel te bespreek en waardevolle insigte gebied. Die gebreke bly my toedoen. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 ABSTRACT S C Attention to the letter ... Or: The ability to submit yourself to a piece of paper The article is the outline of an argument of a public administrationist pleading for closer attention to the letter of law in order to further a better society in South Africa in 2015. The virtue of adherence to the letter of law is expounded. The article does not advocate attention to the letter of the law, as opposed to the spirit of the law, as a universal ideal, but argues for this in a specific context. It goes against the grain of current thinking in Public Administration, which promotes 1 Baie dankie aan Fanie de Beer vir sy inspirasie en geduld, aan die ouditeur Samuel Pauw vir die idee van die vermoë om aan papier gehoorsaam te wees en vir Thea Ngele vir haar waardevolle hulp met literatuur. Kobus Wessels was ook so vriendelik om literatuur onder my aandag te bring. Koos Malan en Danie Strauss het tyd aan my afgestaan om die artikel te bespreek en waardevolle insigte gebied. Die gebreke bly my toedoen. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 619 flexible, innovative and enterprising behaviour in public officials. The logical structure of the article consists of: a societal analysis, including the identification of competences that may be lacking in our time; a discussion of discourses dealing with the question of abiding by the letter and the spirit of the law and how this pertains to the South African Constitution; an analysis of the conditions of literalness and of its dangers; a discussion of the importance of writing and reading; and finally a suggestion on how unsuitable prescriptions should be treated by the state. The conceptual distinction made by the 19th-century sociologist Ferdinand Tönnies between community (Gemeinschaft) and civil society (Gesellschaft) is used to emphasise the need for formal regulation in a social situation such as the South Africa of our times. Because South Africa as a state is a Gesellschaft, one should face this fact and not treat it as if it were a Gemeinschaft. When lawlessness reigns the Gesellschaft may collapse. Laws and other rules make living together as a society possible. That means we ought to see ourselves as members of the group to which the legislation concerned applies. The article also briefly touches on the functions and advantages of administrative rule-making. ABSTRACT Writing is of special importance in this regard. We cannot do without it. Written law affords the tyrant less protection than oral law. Written law promotes democratic transparency, provided it is drafted in language ordinary people can understand. In the long run the content of what was agreed upon in, for example, the Constitution of the Republic of South Africa,1996, will become more important than the activities of elites that resulted in the adoption of the text.i f p f The letter of the law is defined as that which is in writing as opposed to that which is not written. The opposition of the letter of the law and the spirit of the law is not simple, since the spirit of the law can also be written down. It is conceded that the letter of the law may have to be interpreted, but ideally by using other letters in the form of written guidelines. The need for interpretation is illustrated by means of section 217 of the Constitution, 1996, which deals with public procurement. The interpretation of this section has not been dealt with definitively because it contains general principles, but the interpretation is the interpretation of the letters in that section. g p p p p f The ability to submit oneself to the written letter of the law (and other written prescripts such as the rules of a game, road signs, musical scores and contracts) is an achievement of our civilisation and is heavily influenced by the three great religions of the book. The skills of focussed reading and fine interpretation should be valued. The Constitution,1996 is not treated literally enough in our society. Issues such as transformation that are not explicitly defined or provided for in the Constitution are treated as if they were the point of the document, whereas an issue such as equality, which is explicitly provided for, does not get the attention it should. The unwritten spirit of the Constitution, which is so often invoked, does not exist as a unitary canon of interpretation, because the Constitution is the result of contestation. The spirit underlying constitutional provisions may be controlled too easily by the powerful if it has not been reduced to writing. The role of writing and reading in the rule of law is discussed. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 OPSOMMING Aandag aan die letter van die wet word beredeneer as voorskrif vir ’n meer deugdelike samelewing in die Suid-Afrika van 2015, waar daar klaarblyklik probleme met wetsgehoorsaamheid is. Die letter van die wet is veral belangrik in verbande wat met Tönnies se begrip Gesellschaft beskryf kan word. Die letter van die wet word gedefinieer as dit wat geskryf staan, teenoor dit wat nie geskryf staan nie. Die artikel gee toe dat die letter uitgelê moet word, maar dan verkieslik aan die hand van aanduidings wat ook op skrif is. Die vermoë om jou aan die letter van die wet, maar ook aan voorskrifte in ander vorme, soos padtekens, breipatrone en partiture, te onderwerp is ’n verworwenheid van ons beskawing. Dit moet as ʼn waarde in stand gehou word. Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996, word nie letterlik genoeg hanteer nie. Die ongeskrewe gees van die Grondwet, waarop daar soveel beroepe gedoen word, bestaan nie as unitêre uitlegvoorskrif nie. Die gees van bepalings word deur magtiges beheer as dit nie op skrif is nie. Skryf en lees is wesentlik deel van die heerskappy van die reg. Wanneer regulasies gemaak word en beleid divergeer, word ’n besondere vermoë van amptenare geverg om besluite ooreenkomstig die magtigende wetgewing te neem. Ten slotte: nie alle wetlike voorskrifte behoort nagekom te word nie. Wanneer onberade voorskrifte bestaan, moet hulle egter nagekom word tot tyd en wyl hulle vervang kan word binne ’n model wat as onderbroke ewewig beskryf word. TREFWOORDE: letter van die wet, gees van die wet, lees, uitleg, wetsgehoorsaamheid, Gemeinschaft, Gesellschaft, Suid-Afrikaanse Grondwet, beleidsdivergensie, onderbroke ewewig letter van die wet, gees van die wet, lees, uitleg, wetsgehoorsaamheid, Gemeinschaft, Gesellschaft, Suid-Afrikaanse Grondwet, beleidsdivergensie, onderbroke ewewig ABSTRACT g f g g f When regulations are made by the executive, or policy is applied by street level bureaucrats, policy divergence can occur. Staying true to the letter of the law under such circumstances requires special skills and intelligence. Not every letter of the law should be obeyed. Legislation can be unconstitutional or patently unjust. They should not blindly be adhered to. Provisions that are not acceptable but still legal ought to be obeyed. They should be amended, not by an incremental process of gradual neglect and disobedience, but by processes of formal revision within a model that can be described as punctuated equilibrium. Temporary obedience to ill-conceived rules is a cost of democracy and civilization. The article ends with a suggestion that we may be obedient to the wrong things today. 620 KEYWORDS: letter of the law, spirit of the law, reading, interpretation, obedience to the law, Gemeinschaft, Gesellschaft, South African Constitution, policy divergence, punctuated equilibrium Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 INLEIDING Hierdie stuk deur ’n student van die Publieke Administrasie skets die plan van ’n betoog dat letterlike wetsgehoorsaamheid ’n belangrike faktor in die bevordering van ’n beter samelewing in Suid-Afrika is. Wetsgehoorsaamheid is ’n deug. Deugde moet sowel by die individu as by die groep bevorder word. Wetsgehoorsaamheid as voorskrif vir die genesing van die kwale van die samelewing is dalk nie kontroversieel nie. Ek wil egter verder gaan en betoog vir ’n minder aanvaarbare voorskrif, naamlik dat die verstekposisie vandag wetsgehoorsaamheid aan die letter van die wet moet wees. Die artikel se voorskrif is dus tweeledig: Ons moet wetsgehoorsaam wees; en waar moontlik moet die letter van die wet voorrang geniet. Oplettendheid na die letter van die wet verg twee dinge van die amptenaar: gewilligheid en vermoë. Wat gewilligheid betref, stel die Suid-Afrikaanse uitvoerende gesag ’n swak voorbeeld; wat vermoë betref, is ons wêreldwyd in die moeilikheid. Die artikel se voorskrif is dus tweeledig: Ons moet wetsgehoorsaam wees; en waar moontlik moet die letter van die wet voorrang geniet. Oplettendheid na die letter van die wet verg twee dinge van die amptenaar: gewilligheid en vermoë. Wat gewilligheid betref, stel die Suid-Afrikaanse uitvoerende gesag ’n swak voorbeeld; wat vermoë betref, is ons wêreldwyd in die moeilikheid. g g ; , y Die doel van die artikel is om ten minste sommige lesers se gedagtes teen die heersende winde in te laat seil. In daardie sin is dit weer filosofies: die Filosofie streef na konseptuele bekering. Die heersende winde of gees waai só: “The public administration culture is changing to be more flexible, innovative, problem solving, entrepreneurial, and enterprising as opposed to rule bound, process oriented and focused on inputs ...” (Cloete & De Coning 2011:94). Na my mening het die verandering waarvan Cloete en De Coning praat, te ver gegaan. Dit is weer tyd dat iemand ’n saak vir “rule bound” uitmaak. Hierdie artikel word geskryf in 2015 – die jaar van die Omar al-Basjir-insident, waarin die Suid-Afrikaanse regering ’n wet wat hy self laat maak het, oortree het en ’n konvensie wat hy vrywillig onderskryf en bekragtig het, minag op grond van ’n reël wat nie spesifiek deel van die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 621 Suid-Afrikaanse reg uitmaak nie. INLEIDING Dit word geskryf in die dekade van Twitter en sy maksimum van 140 karakters per publikasie, in die eeu van klik eerder as lees, in die videosfeer. Daar is groot en oënskynlik onstuitbare kultuurkragte vaardig, wat onder meer verband hou met rekenaar­ kommunikasietegnologie, wat na my mening teengewerk moet word ter wille van ’n beter samelewing. g Een van die kultuurkragte is dat mense minder uitgebreide tekste lees. Die National Endowment for the Arts in die VSA het in 2007 ’n verslag oor lees in die VSA uitgebring onder die titel To read or not to read. Hierdie verslag wek kommer. Daar is geen rede om te glo dat Suid-Afrika in geval van absolute meting beter as die VSA sal vaar nie. In sy opsomming skryf die voorsitter, Dana Gioia: [T]here is a general decline in reading among teenage and adult Americans. Most alarming, both reading ability and the habit of regular reading have greatly declined among college graduates. These negative trends have more than literary importance. As this report makes clear, the declines have demonstrable social, economic, cultural, and civic implications. (National Endowment for the Arts 2007:5) Die wette waaraan ons gehoorsaam moet wees, is in teks gegiet, maar daar is ook sulke dinge soos strepe wat op paaie geverf is. Algemene ongehoorsaamheid aan ’n streep op die pad werk ’n gevaarlike samelewing in die hand. ’n Streep op die pad is ook iets wat nie veel uitleg deur ’n regsgeleerde nodig het nie. Is die mentaliteit wat die streep in die middel van die pad ignoreer en die mentaliteit wat die Grondwet ignoreer, deel van dieselfde gees of ondeug? Dit is ’n empiriese vraag, maar dit lyk nie onwaarskynlik dat dit so is nie. Ek postuleer dit as aanname van die artikel. Ons kan in elk geval slegs as gesonde samelewing funksioneer as die geskrewe wette, regulasies, beleid en prosedurevoorskrifte oor die algemeen nagekom word. Die nakoming hiervan beteken dat die letter van die wet ernstig opgeneem word. Dit is wat ek hier wil beredeneer: ’n beter samelewing deur groter letterlike wetsgehoorsaamheid. BEGRIPPE: DIE LETTER EN DIE UITLEG DAARVAN Met die letter van die wet word hier heel letterlik bedoel dit wat neergeskryf is in die konteks van wetgewing – die (meestal) swart letters. (’n Vraag wat in die konteks van die artikel ontstaan, is of die konteks van wetgewing ook net uit swart letters kan bestaan.) Wanneer ʼn mens die letter van die wet definieer as die letters wat neergeskryf is, is dit ’n ander begrip as die begrip letterlike uitleg van die wet. En let op: ’n letterlike uitleg is steeds ’n uitleg. Vir my gaan dit nie in die eerste plek oor die kontras tussen uitleg en nie-uitleg nie, maar oor die kontras tussen geskryf (byvoorbeeld “gelykheid” in die Suid-Afrikaanse Grondwet), en nie geskryf nie (byvoorbeeld “transformasie” “in” die Suid-Afrikaanse Grondwet). Ek lewer dus ’n pleidooi vir die reproduktiewe eerder as die euretiese leesmodaliteit in óns tyd – dié begrippe is van De Beer (2014). Hy skryf ook “the interpretation of politics and the politics of interpretation are intimately related” (De Beer 2014:207) en “[T]he outcome of reading is always the struggle about the ideological and ethical assumptions and implications of writers and readers” (ibid). p ( ) Die letter van die wet kan ook uitlegvoorskrifte insluit, soos die berugte “die manlik dui ook die vroulik aan”. Later kom minder triviale vorme hiervan aan die orde; kyk byvoorbeeld na Fagan (1995). Dié punt is konseptueel belangrik en noodsaaklik vir die logika van hierdie stuk. Ek lewer ’n pleidooi vir gehoorsaamheid aan die letter en die gees van die wet, mits laasgenoemde op skrif is. Die beste voorbeeld hiervan is miskien die waardes wat in die eerste artikel van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996, gestel word. Die derde een is hier van groot belang: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 622 “(c) Die oppergesag van die grondwet en die heerskappy van die reg.” Die gees kan dus op skrif wees, iets wat die leser asseblief in gedagte moet hou. “(c) Die oppergesag van die grondwet en die heerskappy van die reg.” Die gees kan dus op skrif wees, iets wat die leser asseblief in gedagte moet hou. Die swart letters wat in wetgewing staan, wissel van bepalings waarvan die betekenis klaarblyklik is, tot bepalings waarvan die betekenis selfs ná veel nadenke nog uitleg nodig het. 217 Verkryging (1) Wanneer ’n staatsorgaan ... vir goedere of dienste kontrakteer, moet hy dit doen ooreenkomstig ’n stelsel wat regverdig, billik, deursigtig, mededingend en kostedoeltreffend is. Die Grondwet bepaal nie die verhouding, ordening of balans van die vyf beginsels vir staatsverkryging wat in die artikel gestel word nie. Daarom verg dit vertolking of uitleg. (Sien byvoorbeeld Pauw en Wolvaardt 2009). Die feit dat die letters k o s t e d o e l t r e f f e n d daar staan, kan egter nie weggeredeneer word op grond van transformasie of verteenwoordigendheid of enige ander diep geestelike beginsel nie. Wat in hierdie geval interessant is, is dat hierdie grondwetlike beginsels deur gewone niewetsgeleerde amptenare toegepas moet word wanneer hulle verkrygingsaksies uitvoer. (Sien byvoorbeeld die verslag van die Openbare Beskermer oor die huur van kantoorakkommodasie deur die topbestuur van die Suid-Afrikaanse Polisiediens, waarin die optrede deur amptenare van die Polisie as onregmatig beskryf is omdat hulle nie aan daardie beginsels sou voldoen het nie (Public Protector 2011:11 en elders). Hierdie stuk sluit baie nou aan by die artikel van Koos Malan (Malan 2012) waarin hy twee regskulture in grondwetlike diskoers onderskei: die heerskappy van die reg teenoor “desisionisme”. “Die een het ’n skriftuurlike grondslag en is geanker in ’n soewereine corpus van reg teenoor die ander een wat mondeling en teenswoordig-gesentreerd is en wat nie met die idee van ’n soewereine corpus van reg soos dit eeue lank in veral die Westerse regskultuur bestaan, bekend is nie” (Malan 2012:272). Soos Malan, pleit ek vir ’n korpus van letters teenoor vrye uitleg of vertolking. BEGRIPPE: DIE LETTER EN DIE UITLEG DAARVAN ’n Voorbeeld van die eerste is artikel 46(1) van die Grondwet, 1996, in soverre dit die maksimum aantal lede van die Nasionale Vergadering bepaal. Een van talle voorbeelde van die tweede klas in die Grondwet is artikel 217(1): WET EN SAMELEWING Die saamleef van mense as stelsel word moontlik gemaak deur verskillende soorte reëlmatighede. Individuele verskille in belange, strewes en optrede moet geharmonieer word. Gesamentlike handelinge moet bestuur word. Daarom bestaan daar sowel etiese voorskrifte as die wet in sy verskillende gedaantes. Dit waarvan ons praat, is afdwingbare voorskrifte in situasies. Selfs wanneer iemand “van sy volksgenote afgesny word”, geskied dit by Homo sapiens op grond van ’n oortreding van wetgewing. Die bepalings wat die lewe orden, wissel van die tyd waarop kinders in die middelklashuisgesin behoort te gaan slaap, die tyd wanneer die beeste op kraal gesit moet word tot die tyd wanneer daar weer verkiesing gehou moet word. Soms gebeur dit dat riglyne vir gedrag woordeloos in ’n situasie ontstaan deur die natuurlike optrede van ’n groep mense wat bymekaar is, byvoorbeeld by ’n motorongeluk. Hierdie feit relativeer heelwat wat ek gaan sê, maar maak my hoofpunt nie ongeldig nie. y p g g ’n Uitgangspunt van hierdie stuk is dat die grootte en die samestelling van die stelsel en die grondslag waarop dit berus, die vorm bepaal waarin wetgewing gegiet word. Dit hang af of ʼn mens jou in ’n Gemeinschaft of in ’n Gesellschaft bevind. Dié begrippe is van die negentiende- eeuse sosioloog Ferdinand Tönnies. “Gemeinschaft must be understood as a living organism in its own right, while Gesellschaft is a mechanical aggregate and artefact” (Tönnies 2001:19). Juis omdat ’n Gesellschaft aanmekaargesit word en nie spontaan ontstaan nie, word die deelnemers Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 623 se optrede deur uitdruklike reëls gerig in die vorm van wetgewing en kontrakvoorwaardes. ’n Gesellschaft val uitmekaar as die reëls nie eerbiedig word nie. se optrede deur uitdruklike reëls gerig in die vorm van wetgewing en kontrakvoorwaardes. ’n Gesellschaft val uitmekaar as die reëls nie eerbiedig word nie. In die middelklashuisgesin word heelwat van die reëls volgens my ondervinding mondelings deur die ouers neergelê: “Julle moet voor twaalf by die huis wees.” Ander voorskrifte word amper implisiet vasgelê in voorbeeld en tradisie, maar kan tog op ’n manier verwoord word: “Ons mense maak nie so nie!”,of “Moenie so zef wees nie!”. In die publieke administrasie kan planne, besluite en die voorskrifte wat daaruit voortvloei, ad hoc deur vergaderings en komitees bepaal word. Sodra die administratiewe stelsel egter groot en/of divers word, werk mondelinge reëls en komitees nie meer nie. Dan word skrif ingespan. WET EN SAMELEWING Dit loop uit op geskrewe wette, regulasies, beleid en prosedurevoorskrifte. p p g g p West (2005:655) stel in sy artikel oor administratiewe regulasies dit só: An essential function of rulemaking is to confine bureaucratic discretion in individual cases. It can also be an alternative to the incremental development of policy through precedent, especially in regulatory settings in which enforcement can occur through formal adjudication. En op die volgende bladsy: An essential function of rulemaking is to confine bureaucratic discretion in individual cases. It can also be an alternative to the incremental development of policy through precedent, especially in regulatory settings in which enforcement can occur through formal adjudication. di l d bl d En op die volgende bladsy: [R]ulemaking is arguably more transparent and more accountable than the ad hoc approach. It also permits broader participation by stakeholders and encourages comprehensive solutions [R]ulemaking is arguably more transparent and more accountable than the ad hoc approach. [R]ulemaking is arguably more transparent and more accountable than the ad hoc approach. It also permits broader participation by stakeholders and encourages comprehensive solutions to problems that go beyond the facts of individual cases. [R]ulemaking is arguably more transparent and more accountable than the ad hoc approach. It also permits broader participation by stakeholders and encourages comprehensive solutions to problems that go beyond the facts of individual cases. to problems that go beyond the facts of individual cases. Die bestaan van reëls sluit egter nie diskresie uit nie. Wanneer die amptenaar kies om die reël nie af te dwing nie, vermeerder dit sy mag en invloed op ’n spesiale manier. Rugbyskeidsregters dwing deesdae onder meer nie meer reël 20.6(d) af nie. Dit lui: Die bestaan van reëls sluit egter nie diskresie uit nie. Wanneer die amptenaar kies om die reël nie af te dwing nie, vermeerder dit sy mag en invloed op ’n spesiale manier. Rugbyskeidsregters dwing deesdae onder meer nie meer reël 20.6(d) af nie. Dit lui: (d) Die skrumskakel moet die bal reguit op die middellyn ingooi sodat dit die eerste keer grondraak direk anderkant die verste skouer van die naaste stut. Straf: Vryskop (Worldrugby.org 2015:145) Straf: Vryskop (Worldrugby.org 2015:145) (Worldrugby.org 2015:145) Die nie-afdwing van dié reël het reeds deel van die spel op die hoogste vlak geword. Spelers speel en skeidsregters blaas daarvolgens. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 WET EN SAMELEWING Indien ’n mens dit in die lig van ons tema ontleed, val dit op dat die gebruik waarskynlik gevestig is deur ’n beroep op ’n ongeskrewe reël wat iets met die vloei van die spel te doen het. Voorts plaas die feit dat die skeidsregter teoreties op enige gegewe tydstip kan besluit om die reël wel af te dwing, hom in ’n sterk magsposisie. Die openbare ruimte van die Suid-Afrikaanse samelewing het in die afgelope dekades sy eie unieke soort kompleksiteit in verband met konsensus getoon. Breedweg het twee groepe met mekaar onderhandel en ooreengekom op ’n grondwet om apartheid te beëindig. In die Grondwetlike Vergadering het byna alle politieke partye in 1996 ten gunste van die Grondwet gestem. Daar is dus oënskynlik konsensus, maar dit het byna geen gedeelde fondament in die verskillende rassegroepe nie. (’n Mens sou ook van “kultuurgroepe” kon gepraat het, maar die misbruik van hierdie konsep in die vorige bestel maak ’n mens afkerig daarvan.) Ewenwel, hoe meer onderliggende konsensus, hoe minder letters is nodig; en andersom – hoe meer Gemeinschaft, hoe meer ongeskrewe gees; hoe meer Gesellschaft, hoe meer letter sodat die gees selfs in letters uitgedruk kan word. g Ek vermoed dat selfs in lande waar daar skerp ideologiese verskille is, daar tog, anders as in Suid-Afrika, ’n onderliggende konsensus kan bestaan. ’n Werkstuk van Mathew T. Gordon (Gordon 2011) onder leiding van Stephan M. Garcia in die VSA aanvaar byvoorbeeld maklik dat daar gemeenskapswaardes is wat onderliggend aan die “spirit of the law” is. Gordon skryf: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 624 What is more complicated, however, and not codified is the spirit of the law, which we define as a social and moral consensus of the interpretation of the letter of the law. Because social norms generally reflect social and moral consensus, we turn to the literature on social norms and the law to further expand on the spirit of the law. What is more complicated, however, and not codified is the spirit of the law, which we define as a social and moral consensus of the interpretation of the letter of the law. Because social norms generally reflect social and moral consensus, we turn to the literature on social norms and the law to further expand on the spirit of the law. Hoe dit ook al sy, ons leef in ’n bestel van grondwetlike skynheiligheid. WETGEWING IS OBJEKTIEF EN ALGEMEEN ’n Mens sou ook kon sê: “Die reg is onpersoonlik en abstrak” (Malan 2012:279, voetnoot 18). Wetgewing kan egter heel spesifiek en konkreet wees. Niks verhoed die Parlement byvoorbeeld om ’n wet te maak wat aan ’n bepaalde persoon ’n bepaalde bedrag geld toedeel nie. Morele kodes sowel as wetgewing bestaan omdat die dinge wat hulle verordineer, nie vanself in gemeenskappe gebeur nie. Meer nog: die bepalings wat vir groot stelsels geld, het noodwendig ’n onpersoonlike aspek. Dit handel nie oor die enkeling nie. Dit is ook nie noodwendig in ’n persoon se onmiddellike belang nie. Die ononderbroke streep in die middel van die pad weet nie jy is laat vir die troue nie. Algemene voorskrifte het nie voorkennis van die individue op wie hulle van toepassing gaan wees en dié se omstandighede nie. Om wetsgehoorsaam te wees behels dus onder meer dat ʼn mens jou moet sien as een van die groep vir wie die bepaling geld. Jy moet jou kan objektiveer. Wetsgehoorsaamheid berus dus op die vermoë om jou as ’n burger te sien: in Suid-Afrika beteken dit om jou as swart te sien as jy wit is en wit as jy swart is. Dit is ’n spesifieke manier waarop ʼn mens jou ondergeskik aan die groep moet stel. Só gesien is dit vanselfsprekend om te sê dat wetsgehoorsaamheid goed vir ons samelewing is. Die vraag is hoe dit op hierdie tydstip met wetsgehoorsaamheid in ons land gesteld is. g p y p g g Wetgewing wat mense se optrede reël, is gewoonlik algemeen. (Magtigende wetgewing soos begrotingswette kan egter heel spesifiek wees.) Dit waarop algemene bepalings van toepassing is, is nie altyd duidelik uit die letter nie. Uitleg kan dan nodig wees. In die publieke administrasie moet hierdie uitleg in die eerste plek deur die amptenaar gedoen word. Dit is net probleemgevalle wat by die regsadviseurs uitkom, en van hierdie gevalle beland net ’n greintjie in die hof. Fagan noem in sy artikel oor die sekondêre rol van die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte by die skep van die gemenereg (Fagan 2010) die voorbeeld van ’n munisipale regulasie wat ’n verbod op die bestuur van ’n voertuig in parke plaas. WET EN SAMELEWING Daar word oor ons saamwees gepraat asof dit ’n Gemeinschaft is, maar eintlik is dit ’n Gesellschaft. Ek sal dit verwelkom as ons meer soos ’n Gemeinschaft kon wees, maar beweging in daardie rigting moet deur wetsgehoorsaamheid bemiddel word. Sonder wetsgehoorsaamheid kan ons Gesellschaft uitmekaarval en tot tirannie verword. Beroepe word op die Grondwet gedoen wat nie die letter van die wet in ag neem nie. Die Grondwet was ’n sosiale kontrak, maar die belange van die twee hoofpartye by die kontrak is klaarblyklik nie versoen as ’n mens die openbare debat volg nie. (Die voorbeelde is legio. Sien byvoorbeeld die blog van Flip Buys, Wanneer regstelling oorheersing word, gedateer 22 Junie 2015, waarin hy ook na ’n toespraak van oudpres. F W de Klerk verwys (Buys 2015).) Ons leef in ’n samelewing wat juis om dié rede baie swart letters nodig het – mits hulle ernstig opgeneem word. SKRIF Ek is oortuig daarvan dat wetgewing op skrif die waardes versterk wat die demokrasie onderlê wat reeds in ’n land bestaan. ’n Tiran of ʼn onderdrukkende groep, sy dit ’n minderheid of ’n meerderheid, kan natuurlik onmenslike en “ondemokratiese” wette maak, maar die feit dat die wette in skrif vasgelê is, maak hulle flanke oop vir aanvalle – soos party van ons uit dure ondervinding weet. Wetgewing op skrif kan nie na willekeur verander word nie: “Wat ek geskrywe het, het ek geskrywe.” ’n Proses moet gevolg word, veral in ’n wetgewer. Wat jy gesê het, kan jy makliker ontken as dit wat jy geskryf het. Mondelinge kontrakte kan makliker deur die sterker party gemanipuleer word. Die analogie hiervan met die letter en die ongeskrewe gees van die wet word later bespreek. Daar is ook so iets soos sogenaamde kleinskrif of fynskrif: die bepalings wat weggesteek word, wat die ondertekenaars nie gaan lees nie en wat deur die regsadviseur van die sterker party opgestel is. Ek lewer nie hier ’n pleidooi vir fynskrif nie. Ek is oortuig daarvan dat wetgewing op skrif die waardes versterk wat die demokrasie onderlê wat reeds in ’n land bestaan. ’n Tiran of ʼn onderdrukkende groep, sy dit ’n minderheid of ’n meerderheid, kan natuurlik onmenslike en “ondemokratiese” wette maak, maar die feit dat die wette in skrif vasgelê is, maak hulle flanke oop vir aanvalle – soos party van ons uit dure ondervinding weet. Wetgewing op skrif kan nie na willekeur verander word nie: “Wat ek geskrywe het, het ek geskrywe.” ’n Proses moet gevolg word, veral in ’n wetgewer. Wat jy gesê het, kan jy makliker ontken as dit wat jy geskryf het. Mondelinge kontrakte kan makliker deur die sterker party gemanipuleer word. Die analogie hiervan met die letter en die ongeskrewe gees van die wet word later bespreek. Daar is ook so iets soos sogenaamde kleinskrif of fynskrif: die bepalings wat weggesteek word, wat die ondertekenaars nie gaan lees nie en wat deur die regsadviseur van die sterker party opgestel is. Ek lewer nie hier ’n pleidooi vir fynskrif nie. p y pg p y Benewens die feit dat die op skrif stel van wetgewing opponente van tirannie se hand kan sterk, word die wetgewing in ons kultuur meer algemeen toeganklik as dit op skrif is. SKRIF Dit is nie moontlik om nuwe en gewysigde bepalings mondelings bekend te maak of dit te twiet of foto’s daarvan op Facebook te plaas nie. Selfs as getalle dit moontlik gemaak het, het ons waarskynlik heelwat van die vermoë tot akkurate mondelinge oorlewering verloor. Wetgewing in ’n veelkul­ turele land soos Suid-Afrika moet spesifiek meer eksplisiet wees as in ’n land met ’n eenvoudiger kultuurkonfigurasie, omdat die begrip wat konteks bring, nie so geredelik algemeen beskikbaar is nie. Ons wetgewing moet letterlik leesbaar wees en letterlik gelees word. In ’n demokrasie is die toeganklikheid van wetgewing as gevolg van die vereiste van deursigtigheid vir Jan en San Burger van groot belang. Dit gaan oor die “defence of the obvious”, om Anton Fagan se woorde te gebruik (Fagan 1995, en sien ook Fagan 2010). (Fagan se aangehaalde werk oor grondwetlike reg handel nie net oor die toeganklikheid van wetgewing vir die publiek nie, maar wil ook spaarsamig met die niegeskrewe omgaan, soos wat in hierdie stuk voorgestel word.) By die opstel van die Suid-Afrikaanse Grondwet is daar, volgens ’n persoonlike mededeling deur Marinus Wiechers (Wiechers 2015), gepoog om die Grondwet in “plain language” te skryf. Wetgewing in ’n demokrasie moet eksoteries wees en nooit esoteries nie. Daar behoort geen sprake te wees van orakeltaal wat eers deur ’n priester – in hierdie geval in die gewaad van ’n juris – vir die volk verstaanbaar gemaak moet word nie. Tradisioneel was een van die beginsels van wetsuitleg dat woorde in hulle gewone (woordeboek-) betekenis vertolk of uitgelê moet word. Die streng toepassing van hierdie reël is nie noodwendig goed vir die beroep van die regsgeleerde nie. Régis Debray beskryf die grafosfeer as iets wat volg op die boekdrukkuns (Debray 1996:176), maar skriftelike wetgewing is baie ouer. Uit die Nuwe Testament leer ons van die bestaan van ’n teologies aktiewe maatskaplike klas van skrifgeleerdes, die Grammatei. Die bestaan van so ʼn groep is slegs moontlik in ’n samelewing wat as geheel ’n geskrewe wetboek baie ernstig opneem en baie hoog ag. Selfs in die Ou Testament is daar melding van “die skrywersgeslagte wat in Jabes woon, naamlik die Tirateërs, Simateërs en Sukateërs” (1 Kronieke 2:55). Mense wat tot een van die drie groot boekgodsdienste behoort, staan in diep tradisies waarin geskrewe voorskrifte ernstig opgeneem word. WETGEWING IS OBJEKTIEF EN ALGEMEEN Wanneer dit nie duidelik is of ’n sekere handeling (byvoorbeeld die ry van ’n skaatsplank met ’n enjintjie) hieronder val nie, kan dit nodig wees om die doel van die regulasie in te span om te bepaal of die handeling toegelaat behoort te word. Dit kan so wees. Tog, twee kort opmerkings: (a) Die opstellers van wette en regulasies gebruik tradisioneel denotatiewe definisies – in die geval van die voorbeeld ’n lys objekte wat as voertuig geld – om onnodige vertolking uit te skakel. Hoe moeilik kan dit wees in die geval van die voorbeeld? Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 625 (b) Om die doel vas te stel van ’n munisipale regulasie wat ingevolge wetgewing gemaak is – veral as die wetgewing die doel daarvan geformuleer het – is radikaal anders as om die doel van byvoorbeeld ʼn grondwet vas te stel. Meer hieroor later. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 SKRIF ’n Interessante geval van die vermoë om skriftelike reëls te volg is “notelees”. Dit vorm een van die pilare waarop formele klassieke musiekopleiding berus. In klassieke musiek is die tradisie dat jy nie van die geskrewe partituur afwyk nie. Terselfdertyd probeer die kunstenaar, veral as hy of sy goed is, ’n eie vertolking van die werk gee. Weereens: as ʼn mens die letter ernstig opneem, sluit dit nie vertolking uit nie. GRONDWETLIKHEID Suid-Afrika is ’n groot en diverse stelsel. Die revolusie wat ons beleef het, was oënskynlik grondwetlik. Ons het ’n geskrewe grondwet wat in sekere sin die stelsel fundeer. ’n Mens sou natuurlik ook die grondwetlike handelinge self as die swaartepunt van die oorgang kon sien, maar vir my doel gaan ek sê dat dit eintlik die produk was wat saak maak. Politici kan hiervan verskil vir my doel gaan ek sê dat dit eintlik die produk was wat saak maak. Politici kan hiervan verskil – die feit dat daar ooreenkoms was en die toegeneentheid wat daardeur gewys is, kan vir hulle belangriker wees as die teks waaraan die opstellers so hard gewerk het. Vir politici is die ondertekening van ’n internasionale ooreenkoms dalk belangriker as die inhoud daarvan. Op kort termyn het hulle gelyk. Die kort termyn is egter maar kort. Die wisselwerking tussen enersyds die Nasionale Party en sy staatsdiens en andersyds die ANC en ander partye wat by Kempton Park, D’nyala en elders plaasgevind het, was belangrik, maar sonder ’n geskrewe, gesaghebbende produk was dit maar net die manewales van die elite. Die perspektief op die Grondwet verskil, om te veralgemeen, afhangende van die professionele hoek waaruit dit kom. Die tipiese politikus, die staatsamptenaar en die juris kyk elkeen op sy eie manier na die Grondwet. Hierdie artikel neem die perspektief van die amptenaar, maar nie van een wat sy eie beroep se huidige propaganda, soos blyk uit die aanhaling van Cloete en De Coning hierbo, glo nie. Dit spreek vanself dat nóg die politikus, nóg die juris, nóg die amptenaar in ’n demokratiese staat die Grondwet as sy besitting kan hanteer. – die feit dat daar ooreenkoms was en die toegeneentheid wat daardeur gewys is, kan vir hulle belangriker wees as die teks waaraan die opstellers so hard gewerk het. Vir politici is die ondertekening van ’n internasionale ooreenkoms dalk belangriker as die inhoud daarvan. Op kort termyn het hulle gelyk. Die kort termyn is egter maar kort. Die wisselwerking tussen enersyds die Nasionale Party en sy staatsdiens en andersyds die ANC en ander partye wat by Kempton Park, D’nyala en elders plaasgevind het, was belangrik, maar sonder ’n geskrewe, gesaghebbende produk was dit maar net die manewales van die elite. Die perspektief op die Grondwet verskil, om te veralgemeen, afhangende van die professionele hoek waaruit dit kom. SKRIF Sulke mense neem nie net skrif ernstig op nie, maar het meestal ook die vermoë om aan ’n stuk papier, perkament of boekrol gehoorsaam te wees (om Samuel Pauw se konsep in te span). Hierdie vermoë is ’n wesentlike deel van die beskawing waartoe ons behoort. Dit is 626 iets wat waarskynlik met moeite deur die eeue deel van sommige kulture geword het. Die vermoë om skriftelike reëls te volg vereis natuurlik geletterdheid en geletterdheid vereis suksesvolle openbare onderwys – ’n swak punt in Suid-Afrika. Skriftelike reëls kom beslis nie net in staatlike verband voor nie, soos uit voorbeelde elders in hierdie artikel blyk. y As ons aan skrif dink, dink ons aan lees. Malan beklemtoon die leesaspek van die heerskappy van die reg sterk in sy aangehaalde artikel. Hy skryf: The scriptural foundation of the rule of law embodied in the corpus of law is the prerequisite for a legal order. It is the enabling instrument for living within a legal order and, at the same time, the life-long burden of everyone living in such an order, more in particular for jurists, lawyers and public office-bearers who are responsible for administering the legal order. They are invariably bound by the corpus and must always justify everything they do – their decisions, judgments, opinions, submissions, et cetera – against the yardstick of the corpus of law. To that end they bear the burden of life-long reading and grasping the legal sources and of measuring and judging conduct in terms of the corpus. Never is there any escape from that burden of consulting – of reading and acting in accordance with – the corpus. (Malan 2012: 278) Die ander saak waarop Malan in hierdie verband ons aandag vestig, is die skeiding tussen opsteller en uitvoerder.Hy praat op bladsy 277 van “temporal distance”. Die oppergesag van die reg veronderstel dat papier of die ekwivalent daarvan tussen opdraggewer en uitvoerder ingedruk word. ’n Interessante geval van die vermoë om skriftelike reëls te volg is “notelees”. Dit vorm een van die pilare waarop formele klassieke musiekopleiding berus. In klassieke musiek is die tradisie dat jy nie van die geskrewe partituur afwyk nie. Terselfdertyd probeer die kunstenaar, veral as hy of sy goed is, ’n eie vertolking van die werk gee. Weereens: as ʼn mens die letter ernstig opneem, sluit dit nie vertolking uit nie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 GRONDWETLIKHEID Die tipiese politikus, die staatsamptenaar en die juris kyk elkeen op sy eie manier na die Grondwet. Hierdie artikel neem die perspektief van die amptenaar, maar nie van een wat sy eie beroep se huidige propaganda, soos blyk uit die aanhaling van Cloete en De Coning hierbo, glo nie. Dit spreek vanself dat nóg die politikus, nóg die juris, nóg die amptenaar in ’n demokratiese staat die Grondwet as sy besitting kan hanteer. Lourens du Plessis bespreek in 2000 in ’n voordrag die Grondwet as geheue en as belofte. Die Grondwet as geheue kan óf ’n monument óf ’n gedenkteken wees. “Monuments and memorials are aesthetic creations. There is no reason why a constitution cannot be the same” (Du Plessis Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 627 2000:386). Wat moet die verkrygingsamptenaar hiervan maak as sy in gehoorsaamheid aan artikel 217 kantoorakkommodasie vir die Polisiediens moet huur? Du Plessis se bespreking is presies die benadering wat ek nie aanbeveel nie. 2000:386). Wat moet die verkrygingsamptenaar hiervan maak as sy in gehoorsaamheid aan artikel 217 kantoorakkommodasie vir die Polisiediens moet huur? Du Plessis se bespreking is presies die benadering wat ek nie aanbeveel nie. Die huidige probleem met die grondwetlike diskoers in die openbare ruimte is – en ek waag dit om te sê – dat dit uiters selde oor die letter gaan. Uit die honderde verwysings na sy artikel blyk die hermeneutiek van iemand soos Karl Klare (Klare 1998) baie interessanter vir geleerdes te wees as dit wat in die Grondwet geskryf staan. Hoewel transformasie nou ons almal se taak geword het, kom die term “transformasie” byvoorbeeld nie in een substantiewe bepaling van die Grondwet voor nie. Die saak waarooroor dit gaan, word na bewering deur artikel 9(2) aan ons opgedra in die volgende woorde: Gelykheid sluit die volle en gelyke genieting van alle regte en vryhede in. Ten einde die bereiking van gelykheid te bevorder, kan wetgewende en ander maatreëls getref word wat ontwerp is vir die beskerming of ontwikkeling van persone, of kategorieë persone, wat deur onbillike diskriminasie benadeel is. Hierdie artikel van die Grondwet handel egter oor gelykheid, nie oor transformasie nie. Daar is spanning tussen transformasie en gelykheid, want transformasie beteken in die onderhawige konteks duidelik dat wit mense nie gelyk met swart mense behandel word nie. GRONDWETLIKHEID Strauss (2012:415, 416) skryf die volgende: Since sections 9(2) and 9(3) leave room for “fair discrimination” the equality lying at the basis of normal declarations of basic human rights is clearly threatened. The only acceptable way to justify this apparent contradiction in the constitution is to employ the distinction between constitutive and regulative legal principles. (Strauss 2012: 415) However, when affirmative action is interpreted as a permanent condition it loses its regulative meaning and turns into a constitutive stipulation, radically in conflict with the constitutive legal principles entailed in the equality presupposed by the modern idea of basic human rights. (Strauss 2012: 416) (Sien ook Strauss 2009:589 en verder; dit heet “Equity and transformation – a case study”.) Die obsessie met verteenwoordigendheid (waarskynlik) en die hantering van die taalklousule (beslis) eerbiedig ook nie die letter van die wet nie. Stukke van die Grondwet word skynbaar met verloop van tyd uitgedink. Die obsessie met verteenwoordigendheid (waarskynlik) en die hantering van die taalklousule (beslis) eerbiedig ook nie die letter van die wet nie. Stukke van die Grondwet word skynbaar met verloop van tyd uitgedink. In die lig van die tema van hierdie stuk is artikel 39 van die Grondwet baie interessant, veral omdat die woord “gees” daarin voorkom. Ek haal die eerste twee subartikels aan: In die lig van die tema van hierdie stuk is artikel 39 van die Grondwet baie interessant, veral omdat die woord “gees” daarin voorkom. Ek haal die eerste twee subartikels aan: 39 Uitleg van Handves van Regte (1) By die uitleg van die Handves van Regte — (a) moet ’n hof, tribunaal of forum die waardes wat ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid ten grondslag lê bevorder; (b) ... (c)... (2) By die uitleg van enige wetgewing, en by die ontwikkeling van die gemene reg of gewoontereg, moet elke hof, tribunaal of forum die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder. 39 Uitleg van Handves van Regte (1) By die uitleg van die Handves van Regte — (a) moet ’n hof, tribunaal of forum die waardes wat ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid ten grondslag lê bevorder; (b) ... Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 36 Beperking van regte p g g (1) Die regte in die Handves van Regte kan slegs kragtens ’n algemeen geldende regsvoorskrif beperk word in die mate waarin die beperking redelik en regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid, met inagneming van alle tersaaklike faktore... Wat ’n oop en demokratiese samelewing is, word natuurlik nie in die Grondwet omskryf nie, soos ook nie wat die gees en waardes van die Handves is nie. Wie sal dan bepaal wat hierdie dinge beteken? In die finale instansie diegene met mag, veral hulle wat in staat is om die regters van die Konstitusionele Hof aan te stel. En hier het ons die probleem met die gees van die wet of selfs die gees van ’n regulasie wat nie in skrif vervat is nie. Die gees van die Grondwet is ’n mite. Die Grondwet is die resultaat van wedywering gedurende die grondwetlike onderhandelinge. Daar is nie ’n gees van die Grondwet nie, maar polities gesproke ten minste twee geeste. Dit geld veral die sogenaamde Tussentydse Grondwet van 1993. Die gees van gelyke geleenthede stry teen die gees van regstelling en verteenwoordigendheid. ’n Mens kan, sonder om die gedeelde doelwitte te ontken, party van die grondwetlike bepalings lees as politieke oorwinnings vir die een of die ander party by die onderhandelinge. ’n Voorbeeld hiervan is die vyf beginsels van openbare verkryging waarna ek hierbo verwys het. Die tweede, billikheid, maak die deur oop vir regstellende aksie by die toekenning van kontrakte, terwyl die ander beginsels in artikel 217(1) ’n mate van beskerming aan blanke besighede sou bied indien daardie beginsels ernstig genoeg opgeneem sou gewees het. ’n Minder duidelike geesteswedywering tydens die skryf van die jongste twee grondwette was dié tussen verskillende ideologiese tendense in die ANC. Ek postuleer in hierdie verband die bestaan, wat openbare finansies betref, van wedywering tussen ’n linkse of populistiese gees aan die een kant en ’n konserwatiewe siening van openbare finansies aan die ander kant (sien artikel 73(2) van die Grondwet en die bespreking deur Pauw 2011) en ʼn wedywering tussen tradisionele leiers en maatskaplik progressiewe elemente in die ANC. Die Grondwet kan nou wel nie tereg sê “My naam is legio” nie, maar kan definitief ook nie op onbesproke geestelike integriteit aanspraak maak nie. 36 Beperking van regte Maghebbers het ʼn sekere beheer oor die ongeskrewe gees van die Grondwet wat hulle glad nie oor die letter daarvan het nie. “Wat ek geskrywe het, het ek geskrywe”, sê Pontius Pilatus. Dit stel hom bloot. As maghebbers nie van die gees van ’n wet of bepaling hou nie, dan word die gees ’n vlietende asempie. Die taalklousule in die Grondwet is ’n baie goeie voorbeeld hiervan. Die geskrewe en ongeskrewe gees van die taalklousule, veral as dit saamgelees word met die bepaling in die 1993-Grondwet, is duidelik dié van die gelykheid van tale. Hierdie gees het lankal in nasionale staatsdepartemente en by instansies soos die meeste hoëronderwysinstellings verdamp. GRONDWETLIKHEID ( ) (2) By die uitleg van enige wetgewing, en by die ontwikkeling van die gemene reg of gewoontereg, moet elke hof, tribunaal of forum die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder. ( ) (2) By die uitleg van enige wetgewing, en by die ontwikkeling van die gemene reg of gewoontereg, moet elke hof, tribunaal of forum die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder. Vergelyk ook die inleidende sinsdeel van artikel 36: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: De doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 f pp g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 628 36 Beperking van regte BELEIDSDIVERGENSIE Letterlike wetsgehoorsaamheid is in die publieke administrasie, soos elders, nie ’n eenvoudige saak nie. Daarom moet die tema van hierdie stuk met versigtigheid en deeglikheid benader word. Beleidsvoorskrifte wat in wetgewing vervat is, moet toegepas word. Die Grondwet moet gehoorsaam word, maar dit is nie altyd duidelik wat dit in die praktyk beteken nie, vandaar die noodsaaklike behoefte aan onder andere beoefenaars van die staatsreg. Nasionale wetgewing moet byvoorbeeld deur regulasies in ’n streek konkreet gemaak word (sien Carter, Weible, Siddiki, Brett & Chonaiew 2015) en die amptenaar wat direk met die publiek werk (die sogenaamde street level bureaucrat), moet ook die wetgewing of beleid wat daardie interaksie reël, in besondere gevalle toepas. (Hieroor is daar ’n uitgebreide literatuur; sien byvoorbeeld Gofen 2013.) In die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 629 praktyk onstaan die vraag dus gedurig of administratiewe voorskrifte afwyk van of in ooreenstemming is met die magtigende wetgewing of oorhoofse beleid. Gofen skryf: “Street-level divergence is considered inevitable in the implementation of policy ... and is entwined with policy ambiguity and vagueness, as well as with street-level discretion ...” (Gofen 2013:473); hy haal ook May en Winter aan (Gofen 2013:475), wat sê “it is now well accepted that the actions at the frontline of policy do sometimes, if not often, differ from the intentions of higher ups”. Oor die algemeen het die akademiese Publieke Administrasie-gemeenskap geen probleem hiermee nie; hulle is volgens my ondervinding trouens geneig om dit goed te keur. Dit geld in nog groter mate vir die amptenare self, vermoed ek. (Die leser sal uit die strekking van hierdie teks maklik kan aflei dat die skrywer daarvan nie noodwendig hierdie sentimente onderskryf nie.) Wanneer die amptenaar wat die laaste besluite in die beleidsketting neem, wel wetsgehoorsaam wil wees, moet sy oor bepaalde vermoëns beskik. Die versoening van plaaslike omstandighede (en dikwels die vereistes van ’n professie) met algemene bepalings is intellektueel uitdagend, en wanneer ’n minister voorts saam met die senior amptenare regulasies ingevolge ’n wet maak, verg dit ’n besondere soort intelligensie om wetsgehoorsaam te wees. ’n Mens moet dan kan onderskei tussen verskille wat aan omstandighede toe te skryf is, byvoorbeeld wanneer verskillende provinsies verskillend aan wetgewing uiting gee, en verbesondering wat ultra vires sou wees. Dit gaan duidelik om sowel die lees van die letter as die lees van die doel van die magtigende wetgewing. BELEIDSDIVERGENSIE Ons praat hier van die professionele bedrewenheid van die senior staatsamptenaar, wat in die samelewing ’n sleutelrol in oplettendheid na die letter speel. WIE LET OP DIE LETTER? Geskrewe voorskrifte veronderstel die vermoë om te lees en te verstaan. Dit bring ʼn mens by die vraag na watter soort mens op die letter let. Ook hier tel situasie. Die oplettendheid wat van die uitvoerende gesag, die amptenaar en die gewone burger verwag word, verskil, maar die een wat let op die letter, is altyd die wetsgehoorsame burger. Die feit dat die term “wetsgehoorsame burger” waarskynlik ouderwets aandoen, sê eintlik alles. Dit sluit my saak! Die persoon wat let op die letter, is iemand met agting vir gesag. Dit is die opgevoede persoon wat geleer het om aandag te gee aan die fyn punte van ’n teks of ’n formule of ’n partituur of ’n breipatroon of ’n preek. Dit gaan oor intelligensie. Dit gaan oor lees. Dit is duidelik ’n persoon wat objektiwiteit nastreef. Dit is ongelukkig dalk ook ’n pedantiese, dogmatiese, fundamentalistiese of obsessiewe persoon: ’n letterkneg – een wat met sy vinger op die teks druk en sê: “Kyk, hier staan dit, Dominee!” Paulus skryf aan die Korinthiërs: “Die letter maak dood, die Gees maak lewend” (2 Korinthiërs 3:6). Die letter van ’n bepaling het ’n konteks, en wie die letter bo die konteks ag, is ’n letterkneg. (In die geval van Paulus is die konteks ’n nuwe verbond wat die ou verbond verhef.) Ewenwel, as ʼn mens by die munisipale lisensiekantoor kom en daar is reeds ’n tou mense op ’n sekere plek, maar jy gaan staan langsaan by die bordjie “Queue here”, waar daar geen tou is nie, gaan jy nie eerste bedien word nie. Jy sal ook antisosiale gedrag openbaar as jy daarop aandring om eerste bedien te word. My aanmoediging om die letter te gehoorsaam moet dus ook binne konteks verstaan word, en dié konteks is die lettergeringskattende Suid-Afrika van 2015. MAAR ONS IS GEHOORSAAM! Daar is ’n goeie skeut ironie in die maatskaplike omstandighede na aanleiding waarvan hierdie stuk geskryf is. Terwyl ons op die pad, op die rugbyveld, in die publieke administrasie en die openbare ruimte oor die algemeen al hoe minder letterlike wetsgehoorsaamheid beoefen, is ons in baie opsigte ’n gedweë klomp mense. Universiteitsdosente het hulle waarskynlik nog nooit in die geskiedenis so gedweë aan burokratiese onsin onderwerp as wat tans die geval is nie. En wat van transaksies wat van rekenaarprogramme afhanklik is, byvoorbeeld die aankoop van ’n boek oor die Internet of die aanlynaansoek om ’n visum? As ʼn mens nie presies reg klik of die spasies tussen die letters presies reg invul nie, as jy nie jou wagwoord onthou of jou nommer gereed het nie, as jou blaaier nie bygewerk is nie, word jy gestuit. Gelukkig kan ons darem nog koop! As mens net sekuur genoeg kan klik. ONDERBROKE EWEWIG Die feit dat ’n reël op skrif is, maak dit nie noodwendig ʼn goeie reël nie. Heelwat regulasies wat deur die uitvoerende gesag uitgevaardig is, is al in die Suid-Afrikaanse howe ter syde gestel, ook voor 1994. Die feit dat ’n kontrak op skrif is, beteken nie dat dit die bedoeling van die partye reg Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 630 verwoord nie. Wat moet ʼn mens met onvanpaste reëls maak? Wat moet ʼn mens doen met kontrakte wat na die letter, maar onbillik, afgedwing word? Ek het nie die blindelingse nakoming van reëls en regulasies deur die amptenaar in gedagte nie. Ongeldige reëls, byvoorbeeld dié wat ongrondwetlik of moreel totaal onbillik is, moet nie nagekom of toegepas word nie. Die amptenaar moet natuurlik let op die moontlike onwettigheid en immoraliteit van voorskrifte, en hiervoor is aandag aan die letter noodsaaklik. Senior staatsamptenare behoort vir hierdie taak opgewasse te wees. Die bekwaamheid, in beginsel, van amptenare om so ’n taak te verrig word deur byvoorbeeld artikel 64(2) van die Wet op Openbare Finansiële Bestuur 1 van 1999 erken. Dit bepaal die stappe wat rekenpligtige beamptes moet doen as hulle vermoed dat hulle ’n onregmatige opdrag van die uitvoerende gesag gekry het. Onvanpaste reëls wat wel wettig is, moet verander word deur middel van formele wetlike prosesse. Tot tyd en wyl dit gebeur het, moet wettige reëls nagekom word. Die situasie wat geld, is dié van onderbroke ewewig (punctuated equilibrium), om ’n konsep uit die biologie (en die begrotingsteorie – sien Baumgartner, Jones & Mortensen 2014) te leen. Dit dui op ’n stabiele toestand oor tyd (stasis) wat dan op ’n punt ’n groot verandering ondergaan en dan weer in ewewig gaan. Om redes wat in hierdie artikel aangedui word, is die inkrementele verandering van reëls deur oortreding en onbruik nie aangewese vir die Gesellschaft, Suid-Afrika in 2015, nie. Die nakoming van onberade reëls in dié fase van ewewig is een van die kostes van beskawing en van demokrasie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 BIBLIOGRAFIE Baumgartner, F.R., Jones, B.D. & Mortensen, P. B.. 2014. “Punctuated equilibrium theory: explaining stability and change in public policymaking”. In Sabatier, P.A. & Weible, C. (eds). Theories of the policy process. Boulder, Colorado: Westview Press, pp. 59–104. Buys, F. 2015. Wanneer regstelling oorheersing word. Afriforum, www.afriforum.co.za/wanneer-regstelling- oorheersing-word/[3 November 2015]. Carter, D.P., Weible, C.M., Siddiki, S.N., Brett, J. & Chonaiew, S. M. 2015. Assessing policy divergence: how to investigate the differences between a law and a corresponding regulation. Public Administration 93(1):159–176. DOI: 10.1111/padm.12120. ( ) p Cloete, F. & de Coning, C. (eds). 2011. Improving public policy: theory, practice and results. Pretoria: Van Schaik. De Beer, C.S. 2014. Reading: the understanding and invention of meaning. In Wessels, J.S., Pauw, J.C. & Thani, X.C. (eds). Reflective public administration: context, knowledge and methods. Pretoria: Unisa Press, pp. 207–232. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 d i 10 17159/2224 7912/2015/ 55 4 8 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: D doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 631 Debray, R. 1996. Media manifestos: on the technological transmission of cultural forms., London & New York: Verso. Du Plessis, L. 2000. The South African Constitution as memory and promise. Stellenbosch Law Review, 11(3):385--394.i Fagan, A. 1995. In Defense of the obvious: ordinary meaning and the identification of constitutional rules. South African Journal on Human Rights, 11: 545–570. Fagan, A. 2010. The secondary role of the spirit, purport and objects of the Bill of Rights in th law’s development. The South African Law Journal, 127(4):611–627. Garcia, S.M., Chen, P. & Gordon, M. 2014. The letter versus the spirit of the law: a lay p culpability. Judgment and Decision Making, 9 (5): 479–490. Gordon, M. 2011.The letter versus the spirit of the law. University of Michigan Honours Thesis http://hdl. handle.net/2027.42/85273 [2015-04-17].l Gofen, A. 2013. Mind the gap: dimensions and influence of street-level divergence. Journal of Public Administration Research and Theory, 24:473–493.doi: 10.1093/jopart/mut037. Klare, K.E. 1998. Legal culture and transformative constitutionalism. South African Journal on Human Rights, 14(1):146–188. Malan, K. 2012. The rule of law versus decisionism in the South African constitutional discourse. De Iure, 45(2):272–305.l May, P.J., & Winter, S.C.. 2009. Politicians, managers, and street-level bureaucrats: influences on policy implementation. Journal of Public Administration Research and Theory, 19:453–476. National Endowment for the Arts. 2007. To read or not to read – a question of national consequence. BIBLIOGRAFIE Washington: National Endowment for the Arts. Pauw, J.C. & Wolvaardt, J.S. 2009. Multi-criteria decision making in public procurement – a plan from the South. Politeia, 28(1):66–88. Pauw, J.C. 2011. Will the Money Bills Amendment Act enhance the power of the purse in South Africa? Politeia, 30(3):55–73. Public Protector, South Africa. 2011. Against the rules: Report No.33 of 2010/11. Strauss, D.F.M. 2012. Democracy and equity: the idea of the just state (Rechtsstaat) before and after 1994. South African Journal of Philosophy, 31(2):405–418. f f p y ( ) Strauss, D.F.M. 2009. Philosophy: discipline of the disciplines. Grand Rapids, Michigan: Paideia Press. Tönnies, F. 2001 (1887). Community and Civil Society, J. Harris, J. (ed.), translation by Harris, J. and Hollis, M. Cambridge: Cambridge University Press. Wiechers, M. 2015. Persoonlike mededeling op 2015-04-17. Worldrugby.org. 2015. Reëls van die spel. Rugby.http://laws.worldrugby.org/index.php?law=20&language=AF [27 September 2015].

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v55n4/08.pdf

Afrikaans

Be“gees”terde werknemers as boublok vir ’n gesonde samelewing Spirited employees as building block for a healthy society Danie du Plessis Departement Kommunikasiewetenskap, Universiteit van Suid-Afrika E-pos: dplesdf@unisa.ac.za Danie du Plessis Departement Kommunikasiewetenskap, Universiteit van Suid-Afrika E-pos: dplesdf@unisa.ac.za Danie du Plessis Danie du Plessis Danie du Plessis is Professor in Kommuni­ kasiewetenskap en sedert 2004 Hoof van die Departement by die Universiteit van Suid-Afrika tot aan die einde van Maart 2015. Hy het in 1988 by Unisa aangesluit nadat hy ’n aantal jare in die bedryf werksaam was. Hy het sy voorgraadse en MA Kommunikasiekunde kwalifikasies by die PU vir CHO en die DLitt et Phil aan Unisa verwerf. Ses doktorale studente het hulle studies onder sy leiding voltooi. Hy het bydraes tot 9 boeke gelewer en het verskeie akademiese artikels in wetenskap­ like publikasies gepubliseer. Hy is ’n toegewyde dosent en het in 2006 Unisa se toekenning vir uitnemendheid in onderrig ontvang. Sy navor­ singsbelangstellings fokus op organisatoriese kommunikasie (spesifiek die lerende organisasie­ konsep en spiritualiteit in organisasies) sowel as nuuswaardes en media. Danie du Plessis is Professor and from 2004 until the end of March 2015 he was Chair of the Department of Communication Science at the University of South Africa. He joined Unisa in 1988 after having been employed for a number of years in industry. He completed his undergraduate and MA Communication Science studies at the PU for CHE and obtained his DLitt et Phil in Communication Science at the University of South Africa. Six doctoral students completed their studies under his supervision. He authored or co- authored 8 books and published numerous articles in scientific journals. He is also a dedicated teacher and received Unisa’s excellence in tuition award in 2006. His research interests focus on organi­ sational communication, the Learning Organisation concept, News values and public relations. 525 525 Navorsings- en oorsigartikels / Research and review articles (1): Voorwaardes vir ’n gesonde samelewing (gemeenskap) Navorsings- en oorsigartikels / Research and review articles (1): Voorwaardes vir ’n gesonde samelewing (gemeenskap) Spirited employees as building block for a healthy societyi Spirited employees as building block for a healthy societyi In the first part of this article it is indicated that society lost its spiritual character. Throughout the course of history (until the dawn of modernity) spirit and spirituality were an integrated part of society and openly confessed and promoted. Spirituality was linked to the inspiration behind human activities such as science, art and religion. More importantly, spirit and spirituality are associated with care – for the self, fellow human beings and the world itself. With the arrival of modernity and the accompanying rationalism and linear thinking, spirituality was eroded and Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 526 forgotten in society. The consequences of this erosion were disastrous. It caused a loss of the principle of care and led to exploitation of fellow human beings and nature on a global scale. De Beer (2013:498) describes it as the absence and loss of meaningful human existence. He then asks for a strategy to be found for a re-enchantment of society. As part of the de-spiritualisation of society, modern organisations were subjected to the same forces of rationalism, linear thinking and standardisation and the dismissal of spirit from the workplace. Similar to society spirituality (also religiously – such as the principle of “calling” and “vocation”) had to make space for “scientific” ways of organising and managing the modern organisation. Looking now at organisations and corporations, it is clear that the majority of them got stuck in principle and applications that were conceived and developed from the first part of the previous century. Modern organisations are based on rational thinking, bureaucratic and hierarchically structured. It became a bit more sophisticated during the course of the twentieth century with more emphasis on the human side of organising. However, these attempts to humanise the organisation were mostly done to serve the interest of the organisation to impact on productivity, cost effectiveness and finally, the bottom-line. In the postmodern environment there is an increasing call for making sense and asking for meaning. The focus of this revival of asking spiritual questions is in the workplace. Employees are looking for meaning in what they do there where they spend most of their productive hours. They also want to purposefully make a difference and have an impact. Spirited employees as building block for a healthy societyi Many organisations are already aware of the need of their employees but don’t have the insight nor are they really willing to transform to the extent that it could become an environment conducive to bring their spiritual needs to life. Of course it can be advantageous for organisations to transform spiritually to allow for the calling of care and love to become reality in the organisation. The condition is that the spiritual agenda should not be focussed on the self-interest of the organisation (if organisations transform spiritually to serve their own interests the advantages of being spiritual will be lost because it will defeat the inherent selfless character of spirituality – defeating the purpose). The renewal of spirituality in organisations has the potential to free and emancipate employees by allowing them to be sensible and purposefully engaged in their work to serve the bigger interest. This will also make it possible for employees to serve their fellow employees, clients and ultimately the world with care. For this reason it appears as if the workplace can become the natural point of departure for the re-spiritualisation of society. When “spirited” employees can make a contribution in their work, it will also impact on the organisations itself. The consequence of this may be that organisations will ask equally important “spiritual” questions regarding their reasons for existence. This may, in turn, lead to a more caring organisation. When both employees and the organisation have developed a renewed spirituality it will have an impact on society and can contribute to that re-enchantment of society which we urgently need. i The question is where will we find the kind of organisation that is conducive to spiritual thinking? The article proposes that Senge’s learning organisation concept may provide huge potential to house the spiritual organisation and may take the lead towards the transformation of the world. S: spirit, spirituality, organisation, learning organisation, society, modern, postmodern EPTS: spirit, spirituality, organisation, learning organisation, society, modern, postmodern OPSOMMING In die eerste gedeelte van die artikel word aangedui hoe die samelewing sy spirituele karakter verloor het. Met die koms van moderniteit en gepaardgaande rasionalisme en liniêre denke, het spiritualiteit sy waarde verloor en selfs vergete geraak in die samelewing. Die gevolge hiervan was volgens De Beer (2013) rampspoedig. Dit het veroorsaak dat die beginsel van sorg verdwyn en gelei het tot die uitbuiting van mense en die natuur op ’n globale skaal. De Beer vra vir ’n strategie wat moet lei tot die hertowering van die samelewing. Hierdie artikel fokus daarna op die rol van die moderne organisasie in die ont-mensliking van die samelewing, en toon aan dat die sleutel tot herspiritualisering van die samelewing ook in die werkplek gehou word. In die postmoderne omgewing word daar toenemend weer gevra na betekenis en sin – en dit word veral in die werkplek gevra. Mense soek sin en betekenis in wat hulle doen en die werkplek waar mense baie van hulle tyd deurbring, word die terrein waarop hulle sin wil vind en betekenisvol betrokke wil wees. Baie organisasies is reeds bewus van hierdie behoefte, maar het nie die begrip of wil om sodanig te transformeer dat hulle vir hulle werknemers ’n terrein vir die uitlewing van spiritualiteit kan word nie. Die uitlewing van spiritualiteit in organisasies kan werknemers bevry en emansipeer en hulle opnuut toelaat om sinvol en doelgerig in en met werk besig te wees in die groter belang. Op hierdie manier kan werknemers dus voel dat hulle besig is om te sorg en sorgsaam te wees teenoor ander en ook teenoor die wêreld. KEY CONCEPTS: TREFWOORDE: gees, spiritualiteit, organisasie, lerende organisasie, samelewing, modern, postmodern ORDE: gees, spiritualiteit, organisasie, lerende organisasie, samelewing, modern, postmodern Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi 10 17159/2224 7912/2015/v55n4a2 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desembe doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 f pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 527 OPSOMMING Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 2.1 Gees en spiritualiteit in die samelewing Dit is belangrik om oor gees in die samelewing te besin omdat dit ingrypende implikasies inhou vir die bestaan van mense vir elke dag. As mense in ’n postmoderne wêreld, is die voordele en ook die nadele van die vrugte van die tyd duidelik vir ons sigbaar. Aan die een kant beleef die mensdom die wonders van die wetenskap en tegnologie. Aan die ander kant is die grootskaalse vernietiging van die omgewing en gemeenskappe, asook konflik op tussen-persoonlike-, streeks- en globale vlakke, opsigtelik. De Beer (2014) dui onomwonde aan dat gees in die eerste instansie oor die plek van die mens in die wêreld handel. Nie net die mensdom as geheel nie, maar ook die plek van die individu – as singewer en daarom ook verbandlegger. Die mens se ervaring van sin van lewe (of nie) hang af van waar hy homself in hierdie prentjie plaas in verhouding tot ander en die wêreld as geheel. De Beer (2014:209) sien dit so: “Dit word ook gou duidelik dat die plek van die mens in die wêreld nie die aangeleentheid van enkelinge is nie, maar dat dit ’n kollektiewe aangeleentheid is. Ten diepste gaan dit in die wêreld veral ook oor die verhoudinge tussen mense”. Alhoewel baie gesê en geskryf word oor spiritualiteit en “gees” en vanuit verskeie tradisies daaroor besin word, is dit veral die rol wat spiritualiteit vervul vir die stand van menslikheid en verhoudinge met mekaar en die wêreld waarbinne mense leef, wat belangrik is. De Beer (2012:135) wys daarop dat gees met sorg verbind word, maar dat gees ook spesifiek met kennis te doen het. Dit het dus die implikasie dat kennis ook met sorg verbind kan word. Hy kom tot die gevolgtrekking: “Hoe meer gees, hoe meer kennis, hoe meer sorg en dus ... hoe meer liefde en hoe meer hoop”. Kennis bring daarom die verantwoordelikheid om vir die wêreld en die mensdom te sorg. Wanneer hierdie verantwoordelikheid van sorg aan die werklikheid gemeet word, is dit duidelik dat die idee van gees uiters relevant is in die tyd waarin ons leef. Die opsigtelike gevaar van despiritualisering van die samelewing is dat die idee van sorg verlore gaan – ’n tendens wat elke dag waargeneem kan word. In aansluiting by die idee van sorg, sien Rosenthal en Buchholz (2004:55) geestelikheid of spiritualiteit as dit wat mense tussen reg en verkeerd laat onderskei (dus die etiese). 1. INLEIDING Hierdie uitgawe van die Tydskrif vir Geesteswetenskappe handel oor die voorwaardes vir ’n gesonde samelewing. In antwoord hierop wil hierdie bydrae ’n saak daarvoor uitmaak dat die herontwaking van gees of spiritualiteit in die werksplek tot ’n gesonde samelewing kan bydra. In ’n artikel van 2013 vra De Beer (2013:499) in die titel daarvan: “Wat het intussen van gees geword?”. Hy verwys natuurlik na die idee van “gees” soos wat dit ontwikkel is deur, aanvanklik, Aristoteles en Augustinus en dan later deur die Franse “filosowe van die gees”. In ’n vroeër artikel (De Beer 2011:484) verbind hy idee (eidos) met “... die gees ..., die verbeelding, die oneindige, die kreatiewe en inventiewe” en wys op “die selfoorskrydende magte van beide idee en gees in die rigting van die oneindige”. Volgens De Beer (op grond van sy ontleding van die Franse filosowe se idees) is die menslike gees (2012:134): ... die wese wat droom, wat krag aan eie drome gee, wat arbeidsaam en geniaal die werklikheid bewerk en dit aan hierdie drome verbind. ... Dit is uiteindelik en veral die misterieuse outeur van hierdie drome ... Alles wat ons beskawing, vooruitgang, wetenskap, kuns, kultuur noem, is direk met hierdie buitengewone produksie verbind en direk daarvan afhanklik. ... die wese wat droom, wat krag aan eie drome gee, wat arbeidsaam en geniaal die werklikheid bewerk en dit aan hierdie drome verbind. ... Dit is uiteindelik en veral die misterieuse outeur van hierdie drome ... Alles wat ons beskawing, vooruitgang, wetenskap, kuns, kultuur noem, is direk met hierdie buitengewone produksie verbind en direk daarvan afhanklik. Dit is hierdie gees wat vir De Beer (2013:499) eeue lank natuurlik teenwoordig was, en gesien kon word soos dit in individuele en sosiale situasies gemanifesteer het. Hy toon in verskeie publikasies aan (De Beer 2011; 2012; 2013 en 2014) dat hierdie gees verlore gegaan het as gevolg van despiritualisering wat “... lei tot die verdwyning, aftakeling, ontkragting, verplasing en vyandige vernietiging van gees”. Hy waarsku dat daar ’n moontlikheid bestaan van katastrofale en vernietigende gevolge vir mens en samelewing indien die proses nie omgekeer kan word nie. Dit is in die konteks hiervan dat hierdie artikel die moontlikhede verken wat die “terugbring” van gees/spiritualiteit in die organisatoriese konteks kan bied om tot ’n gesonder samelewing by te dra. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 1. INLEIDING 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 528 In die artikel word die idee van gees of spiritualiteit kortliks bekyk en word De Beer se sieninge (soos verwoord in die reeks artikels in Tydskrif vir Geesteswetenskappe), met die fokus op sy ontleding van die verlies van gees in die samelewing en sommige implikasies daarvan, opgesom. Met hierdie agtergrond, word die idees van gees en spiritualiteit (en die verlies daarvan) in organisatoriese omgewings gekontekstualiseer. Dan word die moontlikhede wat die herlewing van organisatoriese spiritualisering bied, aangedui. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 2.2 Samelewing sonder die gees en spiritualiteit Alhoewel die samelewing teoreties aanbeweeg het na, wat beskryf kan word, as ’n postmoderne omgewing, het dit tot ’n groot mate steeds die gees van modernisme saamgedra. In die moderne omgewing was die fokus op objektiwiteit en die skeiding tussen wetenskap, ontleding en kennis enersyds en spiritualiteit andersyds. In sy volle konsekwensie het dit daartoe gelei dat mense van mekaar, van die natuur en uiteindelik ook van verwondering, geskei is (Whitney 2002:76). Daar is egter dele van die samelewing wat ’n nuwe versugting het. Whitney (2002:76-77) vervolg: “As a people we simply can no longer ignore poetry and trust analysis, ignore nature and trust the sterility of the laboratory, or ignore the multiple voices we hear at night and trust only the rules, laws, or policies ... Modern science … has given seed to the postmodern, and with it comes a quest for spiritual relationships, meaning and integration”. q p p , g g De Beer (in verskillende artikels wat sedert 2008 in Tydskrif vir Geesteswetenskappe gepubliseer is en in die bibliografie opgeneem is) huldig ’n pessimistiese beskouing oor die stand van geestelikheid en voel dat dit reeds prysgegee is en toenemend prysgegee word. Hy stel dit kategories: “… ons ly in ons tyd aan ’n vernouing, verenging, inperking van die bewussyn, die gees en idees” (De Beer 2011:484). Hy noem dit ’n algemene verdwyning en onderdrukking van die gees en verwys spesifiek na die vernietiging van die aarde, die standaardisering van die mens en die “voortreflikheid van die middelmatige” (De Beer 2013:503). Hy wys daarop (De Beer 2013:505) dat die hedendaagse ekonomiese mensbeeld met sy “... groot aksent op oorvloed en die konsumpsie daarvan ... wesenlik bydra tot die ... geestesgebrekkigheid. Die ‘ander’ word ’n gebruiksvoorwerp, kliënt is die gesofistikeerde naam daarvoor”. De Beer (2012:135) verwys hierna as “industriële populisme” en wat dit verteenwoordig. Die “... hiper-industrialisme, hiper- konsumerisme, die aftakeling en kamoeflering van kennis in omvattende sin ...” staan direk teenoor die waarde van die gees. De Beer (2013:485) vra of tegnologie, die ekonomie en die mark dan so sleg is? Hy antwoord deur te sê dat dit eerder die wyse is hoe dit aangewend word, en ook die magte wat dit monster, met hulle impak op individue en gemeenskappe of die natuur, wat dit vernietigend kan maak. 2.1 Gees en spiritualiteit in die samelewing Maar dit is nie net beperk tot die etiese nie. Dit gaan oor die strewe van individue om die beste waartoe hulle in staat is te verwesenlik en ander mense in hulle soortgelyke strewe ten beste te ondersteun. “... To feel a sense of connectedness with others and a sense of sacredness in their actions and in the world. … involve a pervasive mode of behaviour or mode of action that displays concerns with bettering oneself and others in the context of community”. Pava (2004) benader die onderwerp van spiritualiteit vanuit die pragmatiese perspektief (met John Dewey as voorste denker). Pava sluit aan by De Beer se sieninge en identifiseer, wat hy noem, intelligente spiritualiteit. Vir hom is intelligente spiritualiteit mensgeoriënteerd – en ’n proses wat in voortdurende karakterverandering (persoonlike transformasie), asook die bereiking en bevrediging van menslike behoeftes, kulmineer. Maar dit is volgens hom “... not … just any Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 529 set of human needs, but those needs which are understood at both an intellectual and an emotional level to further the growth and flourishing of the human community” (Pava 2004:64). Daar bestaan die gevaar dat spiritualiteit gesien kan word as beperk tot die transendente of esoteriese. Pava (2004:65-66) pleit dat daarteen gewaak moet word om spiritualiteit nie net tot bo-wêreldse aktiwiteite te beperk nie, aangesien dit “… inheres even in the most frequent of activities, eating drinking, … making friends, talking and working, as long as these activities are deliberately and thoughtfully chosen as the means to achieve human values of enduring quality”. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 3. Max Weber (1993) wys reeds aan die begin van die twintigste eeu daarop dat moderniteit, rasionaliteit en wetenskap ’n proses van “onttowering” verteenwoordig, met alles wat ervaar en verstaan word as kenbaar en daarom bestuurbaar. Dinge wat waargeneem en bestudeer kan word, is daarom ook minder misterieus. Hy het voorspel dat die element van “betowering” in die openbare lewe, as gevolg van hierdie rasionele berekenbaarheid van alles – selfs die lewe self – uitgewis gaan word, omdat net gefokus word op die tegniese verstaan van alles. De Beer roep die samelewing op tot hertowering. Kan die werkplek een van die terreine wees waar spiritualiteit weer tot sy reg kan kom? Die idee van herspiritualisering het alreeds ’n momentum ontwikkel en veral in die korporatiewe wêreld word meer aandag aan die toenemende druk vir geestelike begronding gegee. Die momentum kan byvoorbeeld gesien word aan die groei van die sogenaamde “organisational spiritual movement”. Daar is egter in organisatoriese konteks baie onsekerheid oor hoe om met spritualiteit te handel. Soos wat die vorige era van onttowering en rasionaliteit uitgedien begin raak het, het “ou” behoeftes by postmoderne mense begin herleef. In ’n soort teenreaksie vra mense weer toenemend vrae oor die sin van bestaan en lewe en ook spesifiek oor die sin van werk. 2.2 Samelewing sonder die gees en spiritualiteit Hy betreur die vanselfsprekendheid en onnadenkendheid waarmee mense daarmee omgaan en dit bewonder en benut, sonder om aan die moontlike gevolge te dink. Die gevolge van die verlies aan, of aftakeling van, geestelikheid lei tot die ontluistering van die wêreld, verminderde bewussyn, vervreemding, idees wat ingeperk word en vervlakking van kennis (De Beer 2013). Hy doen op grond van hierdie gevolge ’n oproep om die bevordering van kennis, sodat daardeur vir die wêreld en die mense in die wêreld, sorg gedra moet en kan word. Uiteindelik kom De Beer (2014) tot die gevolgtrekking dat in die konteks van die tema van betowering en onttowering (enchantment en disenchantment) van die wêreld, verantwoordelikheid vir die her-spiritualisering van die wêreld aanvaar moet word. Hy toon aan dat “Hoe meer menswees, hoe meer wêreld-wees kan verwag word. … ont-towering bewerkstellig altyd disassosiasie, ont-mensliking” (De Beer 2014:214). Die herbetowering kan gedoen word deur Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 530 omgekeerde denke – wat hy outentieke transformasie noem. Waar “onttowering” ontmensliking tot gevolg het, moet hertowering fokus plaas op menslike “saam-wees”. Die transformasie na her-betowering moet geskied deur “demo-dinamiese politiek (waarin die ware krag van burgers tot uitdrukking kom), kontributiewe ekonomie (bydraend eerder as uitbuitend), assosiatiewe samelewing en gemeenskappe en kollektief intelligente wetenskapsbeoefening en kennisfasi­ litering” (De Beer 2014:214). Alle wetenskappe (en nie net die Filosofie nie) moet die uitdaging aanvaar om op hulle onderskeie terreine hierdie transformasie te bewerkstellig. Die gevolgtrekking is dat die samelewing sy geesteskrag en betowering verloor het onder die invloed van die modernisme. As dit vir die samelewing waar is, is dit ook onafwendbaar dat dieselfde onttowering en ont-spiritualisering ook neerslag sou vind in die werkplek en binne organisasies – in lyn met wat in die samelewing gebeur. 3.1 Oplewing van spiritualiteit in die samelewing Alhoewel De Beer se pessimistiese siening oor die onttowering van die samelewing nog in die algemeen waar is, is daar tog tekens dat die samelewing sy ontnugtering met die moderniteit begin deel. Die reeks artikels en tema-uitgawes oor die onderwerp in Tydskrif vir Geesteswetenskappe sedert 2011, is byvoorbeeld deel van ’n groter bewustheid oor die noodsaak van ’n nuwe spiri­ tualiteit vir die samelewing. In die breë samelewing is daar positiewe aanduidings dat daar ’n oplewing van spiritualiteit is (Keleman & Peltonen 2005). Volgens Keleman en Peltonen kan dit toegeskryf word aan verskillende kulturele-, mensbeskoulike- en samelewingsveranderinge wat progressief ontwikkel. Daar is ’n toenemende ontnugtering met materialistiese wyses van lewe en verbruik. Mense soek ook na alternatiewe wyses om betekenisvolle verhoudinge te kan vestig en onderhou. Daar het ’n teenreaksie (in die vorm van byvoorbeeld omgewings-, feministiese- en anti-globale bewegings) ontwikkel teen globale kapitalisme. Groter sigbaarheid van diversiteit kan gesien word in die erkenning van die legitimiteit van belangegroepe (soos gender, vroue, persone met gestremdheid en ander identiteite op grond van etnisiteit, ras, godsdiens ensovoorts). Die tradisionele “ultimate truths” (Keleman & Peltonen 2005:55) word bevraagteken en dit open die weg vir mense om op Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 531 alle terreine daarop aanspraak te maak dat vir hulle spirituele behoeftes voorsiening gemaak moet word – ook in die werkplek. Manning (2001) het ook waargeneem dat daar ’n toename is in die belangstelling in spiritualiteit en spekuleer dat dit moontlik te doen kan hê met die “baby boomers” wat ouer word en nou meer introspeksie doen en reflekteer daaroor. Andersyds kan dit volgens haar dalk verband hou met Generasie X se verwerping van materialisme en hulle groter fokus op die metafisiese aspekte van die lewe. Sy voorsien ook ’n derde moontlike verklaring wat sy verbind met die postmoderne omgewing wat nuwe fokus plaas op betekenisskeppende aktiwiteite en die aandag wegneem van mense se relatiewe en selfgesentreerde idees en belange. As die behoefte aan groter spiritualiteit in die samelewing bestaan, is die aanname dat dit ook in organisasies neerslag behoort te vind. Die werkplek is vir die meeste mense ’n groot deel van hulle werklikheid en daarom sal hulle daar ook dieselfde eise stel as wat in die groter samelewing geld. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 3.2 Wat is spiritualiteit in die werkplek? In hierdie artikel word die terme gees, spiritualiteit en geestelikheid in die werkplek onderling uitruilend gebruik om te verwys na ’n proses waartydens werknemers persoonlike vervulling of spirituele groei in die werkplek ervaar, betekenis daarin vind en die verskillende dele van die individue se persoonlike en professionele lewe op so ’n outentieke wyse integreer dat dit in lyn is met persoonlike waardes. Gotsis en Kortezi (2008:579) definieer spiritualiteit in die werkplek as ’n “… experience of transcendence, interconnectedness, personal completeness and joy”. Volgens Howard (2002:232) verwys die Latynse woord spiritus, waarvan spiritualiteit afgelei is, na die “... mag wat lewe in ons blaas, ons laat oplewe en energie voorsien”. Werkplek spiritualiteit kan dus gesien word as die erkenning daarvan dat werknemers ’n innerlike lewe het wat beide gevoed word deur betekenisvolle werk wat in die konteks van ’n gemeenskap van mede-werkers gedoen word en ook in wisselwerking voedend daarteenoor optree (Ashmos & Duchon 2000). Werknemers wil dus weet dat hulle bydraes saakmaak en dat hulle werk betekenisvol is. y Kelemen en Peltonen (2005:53-55) onderskei tussen drie soorte benaderings wat besin oor spiritualiteit in die werkplek – naamlik normatiewe benaderings (met sekulêre of religieuse vertrekpunte), beskrywende benaderings (met die fokus op die manifestasies van spiritualiteit in organisasies) en laastens, kritiese benaderings. Laasgenoemde fokus hulle kritiek veral op die uitbuiting van die postmoderne werknemer se behoefte aan spiritualiteit tot voordeel van die organisasies – in plaas daarvan dat dit oor die persoonlike groei en vervulling van die individuele werknemer gaan. Pava (2004:84) stel die verantwoordelikheid van organisasies teenoor hulle werknemers se spirituele behoeftes duidelik: “Organisational culture is not just a tool to provide tangible outputs, organisational culture either enhances or detracts from intelligent spirituality. Organisations must become more self-conscious about the fact that they are locations where human beings interpret life’s meanings”. Spiritualiteit in die werkplek gaan nie net daaroor om spiritualiteit by die werk te vind nie, maar ook ín die werk self. Dit is hoogs persoonlik en individueel en nie iets wat bestuur kan word nie, maar waarvoor veral ruimte gegee behoort te word. Uiteindelik vra dit van elkeen om die beste bron, of kombinasies van bronne, as oorsprong vir die soeke na geestelikheid by die werk te vind. Vir sommige kan dit ’n filosofiese vertrekpunt wees en vir ander kan dit wees om vanuit ’n religieuse erfenis te leen (Pava 2004). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 3.2.1 Spiritualiteit vs religie Voordat die onderwerp van spiritualiteit verder verken word, moet onderskeid getref word tussen gees (“spirituality”) en religie. Waar religie ’n sistematiese stel van dinge is wat geglo word, is gees of spiritualiteit ’n bestaanswyse of manier waarop ons op die wêreld waarin ons leef, reageer. Spiritualiteit onderlê, maar oorskry ook, die gestandaardiseerde morele reëls en geloofsisteme wat bestaan (Rosenthal & Buchholz 2004:56). ( ) Wanneer religieuse oortuigings met spiritualiteit in die werkplek verwar word, bestaan die gevaar dat groter verdeeldheid eerder die gevolg sal wees. Daar moet dus in die werkplek duidelik onderskei word tussen spirituele waardes wat universeel is en godsdienstige singulariteit wat aanstoot kan gee. Spiritualiteit is ’n meer generiese konsep wat godsdiens kan insluit maar baie meer omvattend is as spesifieke religieuse idees. Gotsis en Kortezi (2008:578) skryf: “... spirituality is an all-encompassing reality, inherent in our lives, that transcends individual involvement in a particular religion”. Postmoderne mense kyk toenemend na die organisasies waarmee hulle te doen het as bronne van betekenis in hulle lewens – eerder as om hulle te wend tot konvensionele godsdiens (Stephens 1994). 3.2.2 Spirituele intelligensie Van der Walt (2006) identifiseer die konsep van “spirituele intelligensie” vanuit die literatuur (as ’n verdere dimensie na emosionele intelligensie) as die potensiaal waaroor mense beskik om te dink en te handel oor betekenisvolle bydraes tot die samelewing en om ideale buite hulself te koester. In die praktyk kom dit daarop neer dat mense in die werkplek doel en betekenis in hul werk wil ervaar asook ’n verbintenis met ander deur positiewe verhoudinge. Dit hou ook in dat persoonlike en organisatoriese waardes ooreenstem en konflikloos uitgeleef kan word (Porter & Norris). ) Van der Walt (2006:66-67) beskryf spirituele intelligensie as dit wat mens die geleentheid bied om die wat-is te kritiseer vanuit die wat-kan-wees oogpunt. Dit is die intelligensie: ... that allows people to imagine situations and possibilities that do not yet exist. Spiritual Intelligence is a transformative and unitive intelligence that allows people to break old paradigms and invent new ones. With its ability to recontextualise problems and situations and to see them from a wider point of view, spiritual intelligence has the ability to dissolve old patterns and old ways of thinking. It also has the force to dissolve old motivations and move people to higher motivations. ... that allows people to imagine situations and possibilities that do not yet exist. Spiritual Intelligence is a transformative and unitive intelligence that allows people to break old paradigms and invent new ones. With its ability to recontextualise problems and situations and to see them from a wider point of view, spiritual intelligence has the ability to dissolve old patterns and old ways of thinking. It also has the force to dissolve old motivations and move people to higher motivations. Spirituele intelligensie verteenwoordig die potensiaal wat mense het om betekenis te soek en te vind. Dit beteken egter nie dat hierdie potensiaal altyd tot uiting kom nie. Die probleem is juis dat moderne (en dus ook meeste huidige organisasies) hierdie potensiaal in die werkplek onbewustelik onderdruk. Dit dra by tot die verontmensliking van werkers. Die ontwikkeling van die konsep spirituele intelligensie, wat deeglik nagevors is, bewys dat hierdie potensiaal vir spiritualiteit by werkers bestaan en dat dit in die werksplek geaktiveer kan word. 3.2 Wat is spiritualiteit in die werkplek? 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 532 3.2.1 Spiritualiteit vs religie 3.2.3 Gemeensaamheid as belangrike kenmerk van spiritualiteit in organisasies De Beer beklemtoon die kommunale dimensie van spiritualiteit in verskeie van sy skrywes (2011; 2012; 2013 en 2014). Die sin van gemeenskaplikheid hou ook in organisasies verband met Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 533 spiritualiteit – om saam met ander betekenisvol besig te wees. Skrywers soos Mirvis (1997) en Pawar (2009) wys daarop dat “connectedness” een van hierdie eeu se belangrikste kenmerke geword het. Die wye gebruik van die sosiale media is byvoorbeeld ’n demonstrasie van die menslike behoefte daaraan om te behoort, verbind te wees en ’n gevoel van gemeenskap te ervaar (dink aan die pre-moderne samelewing). In organisasies bestaan dieselfde sin vir gemeenskap – en wil mense ook ervaar dat hulle aan ’n groter ideaal saamwerk wat verskille transendeer. Vaill (1998:227) beskryf dit so: Fellowship helps both leaders and members to confront the loneliness, disappointment and pain of the modern organisation and to decide that these conditions should not continue to rot the spirit of the organisation and the people in it. In die lerende organisasie van Senge (1990) word groot klem geplaas op die spirituele waarde en potensiaal van spanne mense wat saamwerk aan dit wat hulle as betekenisvol ervaar. Vir hom is hierdie interaksie in groepe in die werkplek juis een van die bronne vir organisatoriese spiritualiteit omdat dit kennis ontsluit en betekenis vermeerder. Volgens De Beer (2012) word kennis verbind met ’n verantwoordelikheid tot meer sorg. As dit in die konteks van die lerende organisasie toegepas word, plaas die ontsluiting en vermeerdering van kennis ook meer verantwoordelikheid vir sorg op die organisasie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 3.3 Ontwikkelende behoefte aan spiritualiteit in organisasies Baie werkemers is nie meer tevrede om bloot maar net betaal te word om ’n taak te verrig nie – en wil betrokke wees in meer as om net by te dra tot die organisasie se wins. Overell (2002) verwys na ’n opname wat aangedui het dat substansiële getalle bestuurders in die Verenigde Koninkryk hulle werkgewers op grond van etiese redes verlaat het. Hulle het ’n behoefte daaraan gehad dat die organisasies waarvoor hulle werk gedryf sal word deur waardes, doel en identiteit wat nie net ingestel is op winsbejag nie. Baie mense wil dinge doen wat ’n verskil maak en wil weet dat hulle werk ’n impak maak. Porter en Norris (2013:429) dui aan dat wanneer mense glo dat hulle werk nie saakmaak nie, hulle dikwels ’n gevoel van innerlike armoede ervaar – wat volgens hulle selfs swaarder weeg as ekonomiese ongelykheid. Mense soek nie net na betekenis in die lewe nie maar wil ook betekenis in hulle werk vind (Bennis1999). Kan ons sê dat die era van modernisme verby is? Het ons organisasies aanbeweeg van hoofsaaklik modernisties na postmodernisties? Die probleem is dat die meeste organisasies tans eerder kenmerke van die modernisme vertoon as van postmodernisme. Van der Walt (2006) het ondersoek ingestel na veranderinge in die samelewing en haar gevolgtekkings kan soos volg saamgevat word: Baie postmoderne individue het ’n behoefte daaraan om betekenisvol besig te wees en te voel dat hulle ’n bydrae maak tot ’n saak wat groter is as die individu self (wat Van der Walt beskryf as “spirituele behoeftes”). • Vir die meeste mense beteken dit dat die waardes en gebruike wat hulle as geldig en toepaslik (en as vanselfsprekend) in hulle rolle as deel van die samelewing sien (soos deelname aan demokrasie, vryheid van spraak en uitdrukking, keuses om besluite te neem oor gesins- en persoonlike finansies, opvoeding van hulle kinders, gesondheid en lewenstyl), nie in hulle rolle as werknemers toepaslik is nie. • Organisasies (werkgewers) het ander verwagtinge van die meeste werknemers en hulle word as onmondig gesien en daar word van hulle verwag om opdragte met min ruimte vir eie inisiatief, of geen verwagting daarvoor nie, uit te voer. • Organisasies (werkgewers) het ander verwagtinge van die meeste werknemers en hulle word as onmondig gesien en daar word van hulle verwag om opdragte met min ruimte vir eie inisiatief, of geen verwagting daarvoor nie, uit te voer. 3.3 Ontwikkelende behoefte aan spiritualiteit in organisasies Organisational culture either enhances or detracts from intelligent spirituality. Organisations must become more self-conscious about the fact that they are locations where human beings interpret life’s meanings. Die organisasie het dus ’n verantwoordelikheid teenoor die samelewing via die werknemers – maar het ook direk, as organisasie self, ’n verhouding met die samelewing. Hierdie verhouding wat die organisasie met die gemeenskap en samelewing het, is al hoe meer in die kollig. Daar is ’n toenemende bewuswording van die invloed van spiritualiteit op die etos van die organisasie en die noodsaak daarvan om winsdoelwit met die behoefte aan ’n spirituele grondslag te versoen. Volgens Marsh (2007) verteenwoordig die spirituele identiteit van organisasies die gedeelde ideale, sienings en wat mense glo. Dit kan waargeneem word in wat ’n organisasie glo, sy redes vir bestaan, wat dit graag wil wees en waarvoor dit verantwoordelikheid aanvaar. Hoe ’n organisasie en sy struktuur bestuur word, kan óf die ontwikkeling van die organisasie se spirituele identiteit bevorder, óf inhibeer. 3.3 Ontwikkelende behoefte aan spiritualiteit in organisasies Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 534 Die organisasies het meestal nie saam met die postmoderne samelewing ontwikkel nie en in die moderne era vasgesteek. Die probleem is dus dat organisasies se werknemers, as deel van die postmoderne samelewing, die organisasie ontgroei het. Die organisasies het meestal nie saam met die postmoderne samelewing ontwikkel nie en in die moderne era vasgesteek. Die probleem is dus dat organisasies se werknemers, as deel van die postmoderne samelewing, die organisasie ontgroei het. p g g g In baie gevalle word daar dus van werknemers verwag om veelvoudige identiteite te ontwikkel – met die rol as werknemer onderskeidend van wat van die individue as lede van die samelewing verwag word. Vir baie postmoderne individue is die werkplek nie ’n ruimte waarbinne spirituele behoeftes uitgeleef kan word nie. Werknemers het dus hoofsaaklik ’n ekonomiese band met die organisasie. Hierdie beskouing is tipies van die klassieke ekonomiese teorie. Klassieke ekonomiese teorie (Blaug 1995 asook Patinkin 1949) sien die organisasie as ’n plek waar mense as beleggers, werknemers en bestuurders deur ekonomiese selfbelang saamgebind word. Dit wat hulle saambind, is dus ’n ekonomiese belang met die onuitgesproke uitdaging oor hoe elkeen die meeste daarby kan baat. Daarteenoor kan die organisasie vanuit ’n pragmatiese oogpunt gesien word as ’n gemeenskap wat gekenmerk word deur die verhoudinge daarin. gp g g p g g Om net op die ekonomiese aspekte van die organisasie se verhouding met sy lede te fokus, is dus ’n verarming van dit wat in werklikheid ’n ryk en komplekse verhouding kan wees (Rosenthal & Buchholz 2004). Dit is daarom nie genoeg om bloot hierdie ekonomiese verhouding voort te sit nie. Op dieselfde wyse is dit (vanuit ’n spiritueel gesonde oogpunt) die organisasie se verantwoordelikheid om ’n positiewe rol in die samelewing te vervul, omdat al die verhoudinge wat in die organisasie ingesluit is, ook inherent die verhoudinge van die gemeenskap en samelewing reflekteer. l Pava (2004:84) glo dat organisasies ’n verantwoordelikheid het om werknemers se spirituele behoeftes te akkommodeer. Hy verbind dit met organisasiekultuur en stel dit soos volg: Organisational culture is not just a tool to provide tangible outputs. Organisational culture either enhances or detracts from intelligent spirituality. Organisations must become more self-conscious about the fact that they are locations where human beings interpret life’s meanings. Organisational culture is not just a tool to provide tangible outputs. 3.4 Kan spiritualiteit bydra tot “gesonde” organisasies? In 1982 publiseer Kiefer en Senge (1982:111) ’n artikel oor wat hulle “metanoïse” organisasies noem en verduidelik dat die wese van die metanoïse organisasie ’n diep sin van doel (“purpose”) en ’n visie vir die toekoms is. In 1982 publiseer Kiefer en Senge (1982:111) ’n artikel oor wat hulle “metanoïse” organisasies noem en verduidelik dat die wese van die metanoïse organisasie ’n diep sin van doel (“purpose”) en ’n visie vir die toekoms is. In die metanoïse organisasie val die fokus op werknemers in groepverband en nie op die individu in isolasie nie. In hierdie soort organisasie is dit belangrik vir spanlede om rondom die gedeelde visie vir die organisasie te verenig. Die skrywers verklaar dat wanneer hierdie “vereniging rondom die gedeelde doelwit van die organisasie” hoë vlakke van intensiteit bereik, dit ’n groot impak op die individu se gevoel van verhoudinge het en selfs hulle selfkonsep kan verander. Kiefer en Senge (1982:112) kom tot die gevolgtrekking dat die kern van so ’n “metanoïse” skuif die bewuswording by elke individu is van die buitengewone mag waaroor ’n groep beskik wanneer dit ’n gedeelde doelwit het wat die moeite werd is en wat aktief nagestreef word. In sulke organisasies voel mense nie dat hulle magteloos is nie. Hulle glo aan die krag van visionêre doelwitte en ook die mag van die individu om oor sy eie lot te beskik. Hulle weet ook dat hulle deur verantwoordelike deelname mekaar kan bemagtig en uiteindelik ’n impak op die organisasie en ook die samelewing kan hê. So kan hulle ’n lewe skep wat betekenisvol en bevredigend is vir hulself en bydra tot die welsyn van ander. y y Die maksimum opbrengs kan nie meer die enigste maatstaf wees om organisasies se prestasies te beoordeel nie. In die eerste plek moet gevra word tot watter mate die organisasie geldige menslike behoeftes bevredig. Pava (2004) vra of die onderneming se aktiwiteite in belang van die samelewing is, of ’n obstruksie wat die samelewing se belange ondermyn. Hierdie siening pas uitstekend by De Beer (2012:135) se visie wanneer hy sorg en sorgsaamheid as spirituele verantwoordelikheid uitspel. Die onderneming kan dus nie maar net bestaan om die opbrengs vir aandeelhouers te optimaliseer nie, maar moet getransformeer word om die samelewing te dien terwyl dit wins maak om volhoubaar te kan wees. Dit is meer as om bloot korporatiewe sosiale verantwoordelikheid as ’n strategie na te kom. 3.4 Kan spiritualiteit bydra tot “gesonde” organisasies? Spiritualiteit in die werksplek is ’n onderwerp wat die afgelope paar jaar met toenemende intensiteit bespreek word. Die klem was hoofsaaklik op organisatoriese bestuur en effektiewe organisatoriese leierskap. Daarmee saam het subjektiewe faktore in organisatoriese omgewings, soos die individuele soeke na ’n hoër doel, persoonlike betekenis en transendentale waardes, toenemend relevant geword (Gotis & Kortezi 2008:376-377). Die verwagting is dat erkenning van spiritualiteit in die werkplek: • ’n Positiewe impak sal maak op die organisasie se werklikheid en werksaamhede. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 535 • As gevolg van die verband met gewenste organisatoriese uitkomste (beide kwalitatief en kwantitatief), positief sal bydra tot die bereiking van organisatoriese doelwitte. • As gevolg van die verband met gewenste organisatoriese uitkomste (beide kwalitatief en kwantitatief), positief sal bydra tot die bereiking van organisatoriese doelwitte. • As gevolg van die verband met gewenste organisatoriese uitkomste (beide kwalitatief en kwantitatief), positief sal bydra tot die bereiking van organisatoriese doelwitte. • Antwoorde bied vir komplekse probleme wat as gevolg van organisatoriese veranderinge in die korporatiewe omgewing ervaar word. • Antwoorde bied vir komplekse probleme wat as gevolg van organisatoriese veranderinge in die korporatiewe omgewing ervaar word. • ’n Rasionaal bied vir die oorweging van diversiteit in organisasies, wat op sy beurt toelaat dat alternatiewe oplossings gekry kan word vir probleme wat binne die dominante organisasiebeskouing nie moontlik is nie. • ’n Rasionaal bied vir die oorweging van diversiteit in organisasies, wat op sy beurt toelaat dat alternatiewe oplossings gekry kan word vir probleme wat binne die dominante organisasiebeskouing nie moontlik is nie. g g • Kan bydra tot ’n beter (en dieper) verstaan van menslike werk en die korporatiewe werklikheid – wat tot nou toe beperk en onvolledig was. Alhoewel bogenoemde die waarde van spiritualiteit erken, is dit steeds daarop gerig om ’n bepaalde uitkoms in belang van die organisasie te kry. ’n Soortgelyke benadering, maar met die fokus op die deelnemers, is reeds in die 1980’s deur Kiefer en Senge (1982) voorgestel. Alhoewel bogenoemde die waarde van spiritualiteit erken, is dit steeds daarop gerig om ’n bepaalde uitkoms in belang van die organisasie te kry. ’n Soortgelyke benadering, maar met die fokus op die deelnemers, is reeds in die 1980’s deur Kiefer en Senge (1982) voorgestel. 3.4 Kan spiritualiteit bydra tot “gesonde” organisasies? Organisasies moet dus poog om hulle intrinsieke sosiale en morele bestaansreg deur die herlewing van spiritualiteit te herontdek. So kan hulle dus hulle veelvuldige verantwoordelikhede nakom en die mensdom laat floreer (Rosenthal & Buchholz 2004:61). Daar is goeie en praktiese redes waarom organisasies daarby kan baat om by te dra tot die hertowering van hulself. 3.4.1 Voordele vir organisasies en werknemers 3.4.1 Voordele vir organisasies en werknemers 3.4.1 Voordele vir organisasies en werknemers Porter en Norris (2013:431) verwys na ’n verskeidenheid ondersoeke wat aangetoon het dat akkommodering van spiritualiteit voordele vir organisasies ingehou het. In die lys van voordele Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 536 vir organisasies is onder andere eerlikheid en onderlinge vertroue tussen werknemers en ook tussen bestuur en werknemers, ’n verbintenis tot organisatoriese doelwitte, behoud van werknemers en verhoogde produktiwiteit. In een van die ondersoeke is bevind dat organisasies wat op kernwaardes konsentreer, beter doen as organisasies wat op wins ingestel is. In ’n soortgelyke ondersoek is bevind dat organisasies wat op spirituele waardes klem plaas, beter presteer in terme van groei, effektiwiteit en uiteindelik in terme van die belegging wat gemaak is. Hulle kom tot die gevolgtrekking dat erkenning van spiritualiteit vir die organisasie en werknemers, vir daardie ondernemings die grootste kompeterende voordeel gee. Werkplek spiritualiteit bied ook voordele vir werknemers – en Porter en Norris (2013:432- 433) toon aan dat die volgende deur werknemers ervaar is: • Toenemende individuele kreatiwiteit • Verhoogde sin van persoonlike vervulling • Groter sukses • Verhoogde vreugde, vrede en werksbevrediging • Groter vertroue in ander en intrinsieke motivering • Verminderde organisatoriese frustrasie • Meer deelnemende besluitneming, insluiting en beter vloei van inligting • Toenemende selfkennis • Groter tevredenheid met hulle lewens en positiewe gevoelens oor ander • Ervaring as gelukkiger as voorheen • Toenemende individuele kreatiwiteit • Verhoogde sin van persoonlike vervulling • Verhoogde vreugde, vrede en werksbevrediging • Groter vertroue in ander en intrinsieke motivering Verminderde organisatoriese frustrasie • Meer deelnemende besluitneming, insluiting en beter vloei van inligting • Meer deelnemende besluitneming, insluiting en beter vloei van inligting • Toenemende selfkennis • Groter tevredenheid met hulle lewens en positiewe gevoelens oor ander • Ervaring as gelukkiger as voorheen Werkplek spiritualiteit bevorder ook organisatoriese integriteit. Giacalone en Jurkiewicz (2010:13) toon aan dat werkplek spiritualiteit ’n stelsel is wat kulturele en persoonlike waardes met organisatoriese inisiatief verweef. Sodoende het dit ’n impak op alle aspekte van die organisasie. Integriteit word met spiritualiteit verweef omdat die kernwaardes by werknemers geïnternaliseer is – en na binne en buite gekommunikeer word. Die verbintenis tot waardes lei tot meer openlike en eerlike kommunikasie wat integriteit bevorder. Wanneer ruimte gegee word vir groter uitlewingsmoontlikhede aan werknemers deur groter spiritualiteit in organisasies te verreken, het dit ook ander praktiese voordele vir werknemers. 3.4.1 Voordele vir organisasies en werknemers De Klerk (2005) het bevind dat spiritualiteit in die werkplek verbind word met welstand (“wellness”). Volgens hom is daar ’n bewese verband tussen wanneer mense betekenis soek en vind in die lewe, en sielkundige welstand. Ook Lips-Wiersma (2002) het gevind dat spiritualiteit in die werkplek ’n belangrike invloed het op mense se loopbaangedrag omdat dit spesifiek op loopbaandoelwitte, sinvorming (“sense making”) en koherensie ’n impak het. Sy identifiseer (Lips-Wiersma 2002:513) vier doelwitte wat deur spiritualiteit in die werkplek geïnspireer word, naamlik: • Ontwikkeling en uitlewing van die self • Eenheid en gemeenskaplikheid met ander • Uitdrukking van die self • Diensbaarheid aan ander 4. DIE LERENDE ORGANISASIE AS MOONTLIKE TUISTE VIR HER- SPIRITUALISERING Die vraag is watter soort omgewing kan die vrugbare teelaarde skep wat nodig is vir ’n spirituele herlewing in die werkplek? Alhoewel dit nie die primêre onderwerp van hierdie artikel is nie, moet gewys word op die potensiaal van die lerende organisasie om spirituele herlewing te ondersteun. In die begin van die negentigerjare publiseer Senge (1990) The Fifth Discipline: The Art and Die vraag is watter soort omgewing kan die vrugbare teelaarde skep wat nodig is vir ’n spirituele herlewing in die werkplek? Alhoewel dit nie die primêre onderwerp van hierdie artikel is nie, moet gewys word op die potensiaal van die lerende organisasie om spirituele herlewing te ondersteun. In die begin van die negentigerjare publiseer Senge (1990) The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organisation. Hiermee het hy die “Lerende Organisasie” as konsep op In die begin van die negentigerjare publiseer Senge (1990) The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organisation. Hiermee het hy die “Lerende Organisasie” as konsep op die agenda van bestuurswetenskaplikes geplaas. Bykans alle organisasies, van die begin van die opgetekende geskiedenis, is op die beginsels van beheer en kontrole binne ’n hiërargiese struktuur gegrond. Vanaf die begin van die twintigste eeu was daar toenemend meer pogings om organisasies te hervorm, met meer of minder sukses. Dit het meestal steeds dieselfde soort organisasie gebly met bloot meer sofistikasie in die bestuur van die mense in daardie organisasie (Bradbery 2007). Die idee van die lerende organisasie verteenwoordig egter ’n evolusionêre ontwikkeling van die tradisionele organisasie.i Senge (1990:14) definieer ’n “lerende organisasie” as een wat as organisasie leer en leer onder sy deelnemende lede aanmoedig. Dit bevorder die deel van inligting tussen werknemers – en skep daarmee ’n meer kundige werksmag. Hy sê dat die lerende organisasie voortdurend sy vermoë om sy eie toekoms te skep, laat toeneem. Die gevolg is ’n besonder aanpasbare organisasie waar die mense op grond van ’n gedeelde visie nuwe idees ontwikkel en aanvaar en daarby aanpas. Volgens hom is die lerende organisasie waar mense op alle vlakke, individueel en gesamentlik, voortdurend hulle vermoë laat toeneem om die resultate te kry wat hulle werklik verlang. In hierdie tipe organisasie word nuwe en uitgebreide patrone van denke gekoester en kollektiewe aspirasies word vrygelaat. Mense leer voortdurend hoe om gesamentlik op te tree en te leer. 3.4.2 Gevaarligte Daar bestaan ’n potensiële gevaar vir die fokus op spiritualiteit in organisasies – naamlik dat dit gereduseer kan word tot nog ’n strategie om werknemers te bestuur en tot die effektiwiteit en winsgewendheid van die organisasie by te dra. Dit kan ook lei tot ’n nuwe sinisme indien organisatoriese spiritualiteit gesien word as ’n mislukking (Brooke & Parker 2009). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 537 Taylor en Bell (2012) waarsku daarteen dat spiritualiteit by die werksplek nie deur bestuurders (en kundiges) as ’n meetbare stel uitkomste bestuur word nie. In so ’n geval is dit niks anders as nog ’n modernistiese tegniek wat manipulasie van werknemers impliseer nie. Die werksplek moet bloot “oopgemaak” word as ’n belangrike omgewing waarbinne individue toegelaat word om spirituele betekenis te vind in wat hulle doen en ook waar hulle werk. Enige voordeel vir die organisasie behoort bloot toevallig te wees en nie die doel daarvan nie. Andersins dra dit by tot die verontmensliking van werknemers in plaas daarvan om te hertower. Dit mag dus nie gebeur dat spiritualiteit in organisasies vir daardie organisasies ’n middel tot ’n nie-spirituele doel word nie. Spiritualiteit en die beoefening daarvan in organisasies moet sorg en sorgsaamheid vir ander en die omgewing ten doel hê om outentiek te kan wees. 4. DIE LERENDE ORGANISASIE AS MOONTLIKE TUISTE VIR HER- SPIRITUALISERING Met verwysing na bogenoemde argumente, beskryf Du Plessis (2008) die lerende organisasie as een waar alle dele en werknemers aangemoedig word om te leer, institusionele kennis te deel, kennis te versamel en aan te teken en waar hulle toegelaat word om onafhanklik en in spanne, as reaksie op veranderinge in die omgewing, te innoveer en te verander. In hierdie organisasies word die lede deur doel (“purpose”) gedryf en ervaar hulle dit wat hulle doen as betekenisvol. Die lerende organisasie kan op verskeie maniere, soos die volgende, tot herspiritualisering van die werkplek bydra (Du Plessis 2008): Die lerende organisasie kan op verskeie maniere, soos die volgende, tot herspiritualisering van die werkplek bydra (Du Plessis 2008): • In die eerste plek emansipeer dit werknemers sodat hul vir hulself en vir dit wat hul doen verantwoordelikheid kan aanvaar. • In die eerste plek emansipeer dit werknemers sodat hul vir hulself en vir dit wat hul doen verantwoordelikheid kan aanvaar. • Dit laat die werknemers toe om vir hulself ’n doel te stel. In die konteks van die lerende organisasie beteken dit dat hulle betekenisvol en sinvol besig kan wees in hulle werk en met die doel ’n bydrae kan maak. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: D doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: D doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 538 • Die lerende organisasie is daarop gerig om ’n bydrae tot die welsyn van die mensdom te maak, met ’n doelgerigtheid wat sy werknemers inspireer. • Die lerende organisasie is daarop gerig om ’n bydrae tot die welsyn van die mensdom te maak, met ’n doelgerigtheid wat sy werknemers inspireer. Die aanpasbare aard van die lerende organisasie maak dit moontlik om vinnig die verskuiwing na groter “spiritualiteit” vir sy werknemers te maak en ook by die verskuiwing in die samelewing na ’n meer spirituele benadering te kan aanpas. Daar is voorbeelde van organisasies wat daarop gerig is om winsgewend te wees maar tog in belang van die groter mensdom optree en ook hulle werknemers aanmoedig om te eksperimenteer en daaruit te leer. ’n Voorbeeld is die organisasie SpaceX (en ook Tesla) wat deur die entrepeneur Elon Musk bestuur word. Behalwe dat die uiteindelike visie van beide organisasies daarop gerig is om die omgewing en menslike toekoms te beveilig, word alle innoverende tegnologie wat hulle ontwikkel aan enigeen beskikbaar gestel (“open source”). 5. TEN SLOTTE In die eerste deel van hierdie artikel word aangetoon dat die samelewing sy spirituele aard verloor het. Daar moet gesoek word na ’n strategie vir die hertowering van die samelewing. Soos wat die samelewing sy spiritualiteit verloor het, het moderne organisasies sedert die industriële rewolusie, daardie agteruitgang helder gereflekteer. In lyn met die agteruitgang van die spirituele (en tot ’n groot mate ook die religieuse) in die moderne samelewing, het die idee van spiritualiteit (en in die vorm van “roepingsbesef”) in organisasies en hulle werknemers verlore gegaan. Baie van die huidige organisasies het vasgesteek in die gebruike en beginsels wat reeds sedert die begin van die vorige eeu ontwikkel is. Moderne organisasies was rasioneel, burokraties, hiërargies en gegrond op liniêre denke. Dit het wel mettertyd meer gesofistikeerd geraak en nuwe klem op die mens in die organisasie geplaas. Die meeste van hierdie pogings was egter daarop gerig om in die belang van die organisasie groter impak op produktiwiteit en koste-effektiwiteit te hê. In die postmoderne omgewing word daar toenemend gevra na betekenis en sin – en dit word veral in die werkplek gevra. Mense soek sin en betekenis in wat hulle doen en die werkplek, waar mense baie van hulle tyd deurbring, word die terrein waarop hulle sin wil vind en betekenisvol betrokke wil wees. Baie organisasies is reeds bewus van hierdie behoefte, maar het nie die begrip of wil om sodanig te transformeer dat hulle vir hulle werknemers ’n terrein vir die uitlewing van spiritualiteit kan word nie. Dit kan voordelig wees vir organisasies om hulself spiritueel te transformeer sodat die opdrag van sorg en sorgsaamheid vir die organisasie en sy werknemers werklikheid kan word. Die voorwaarde is egter dat die spirituele agenda nie op die eie belang vir die organisasies gemik moet wees nie (as organisasies spiritueel transformeer in eie belang, gaan die voordeel van spiritualiteit juis vir hulle verlore omdat dit die inherente aard van spiritualiteit dan versaak). Die uitlewing van spiritualiteit in organisasies kan werknemers bevry en emansipeer en hulle toelaat om sinvol en doelgerig in en met werk besig te wees in die groter belang. Op hierdie manier kan werknemers dus voel dat hulle besig is om te sorg en sorgsaam te wees teenoor ander en ook teenoor die wêreld. Om hierdie rede lyk dit of die werkplek die natuurlike wegspringplek kan wees vir die her- spiritualisering van die samelewing. 4. DIE LERENDE ORGANISASIE AS MOONTLIKE TUISTE VIR HER- SPIRITUALISERING So word ander toegelaat om die vervaardiging te herhaal of te verbeter sonder om die baie duur aanvanklike ontwikkelingskostes aan te gaan (SpaceX 2015). Dit is hierdie soort organisasies wat in belang van die groter mensdom spirituele vrae oor sy bestaan vra en dan in antwoord suksesvol daarin slaag om sy rol te speel in die groter belang. 5. TEN SLOTTE Wanneer be“gees”terde werknemers hulle bydrae in en by hulle werk lewer, is dit vanselfsprekend dat die organisasies waar hulle werk ook sin vir hul eie Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 539 bestaan sal soek. Wanneer beide die werknemers en die organisasies self vir hulle ’n nuwe spiritualiteit ontwikkel, moet dit noodwendig ook die samelewing lei tot ’n nuwe betowering waarin sorg en sorgsaamheid vir mense en die aarde weer kan herleef. Die lerende organisasie kan dalk ’n goeie tuiste vir hierdie idees wees en so die leiding neem in die transformasie van die wêreld van werk. BIBLIOGRAFIE Amann, W. & Stachowicz-Stanusch, A. (eds). 2013. Integrity in organisations: building the foundations for humanistic management. Hampshire: Palgrave Macmillan. Blackman, D.A. 2013. Contextualising the learning organisation: how will it help us in the future? in: Örtenblad, A. (ed). Handbook of Research on the Learning Organisation. Cheltenham UK: Edward Elgar. g Blaug, M. 1995. Economic theory in retrospect. Cambridge: Cambridge University Press. Boje, D.M., Burnes, B. & Hassard, J. (eds). 2012. The Routledge companion to organisational change [electronic resource]. New York: Routledge. Bradbery, P. 2007. The learning organisation: Spiritual development and higher consciousness. The International Journal of the Humanities, 5(3):77-85. Brooke, C. & Parker, S. 2009. Researching Spirituality and Meaning in the workplace. The Electronic Journal of Business Research Methods, 7(1):1-10. Crossman, J. 2007. The spirit of business: spiritualising otherwise secular work and learn International Employment Relations Review, 13(2):1-10. y De Beer, C.S. 2011. Die Idee van die Gees. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(4):472-489. De Beer, C.S. 2012. Die Polemologie vir die Gees. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 52(1):1 De Beer, C.S. 2013. Wat het intussen van gees geword? Enkele oefeninge in die onmoontlike. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 53(4):497-514. pp ( ) De Beer, C.S. 2014. Die herbetowering van ’n ont-towerde wêreld. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 54(2):205-216. ( ) De Klerk, J.J. 2005. Sprituality, meaning in life, and work wellness: a research agenda. International Journal of Organizational Analysis, 13(1):64-68. Du Plessis, D.F. 2008. Lost and found: “old” values for “new” learning organisations. Inaugural lecture. Pretoria: University of South Africa. 2008-10-28. Gephart, M., Marsick, V. J., Van Buren M. E., & Spiro, S. M. 1996. Leaming Organisations Come Alive. Training & Development, 50 (12):34-46. Gotis, G. & Kortezi, Z. 2008. Philosophical foundations of workplace spirituality: A crtical approach. Journal of Business Ethics, 78:575-600.l Hitt, W.D. 1995. The Learning Organisation: Some Reflections on Organisational Renewal. Leadership and Organisational Development Journal, 6(8):17-26. g p ( ) Kiefer, C.F. & Senge, P.M. 1982. Metanoic organisations in the transition to a sustainable society. Technological Forecasting and Social Change, 22(2):109–122. Kelemen, M. & Peltonen, T. 2005. Spirituality: a way to an alternative subjectivity. Organisational Management Journal, 2(1):52-63. King, W.R. 2001. Strategies for Creating a Learning Organisation. Information Systems Management,18(1):12-20. Lips-Wiersma, M. 2002. The influence of spiritual “meaning-making” on career behaviour. Journal of Management Development, 21(7):497-520. Lips-Wiersma, M. 2002. The influence of spiritual “meaning-making” on career behaviour. Journal of Management Development, 21(7):497-520. g p , ( ) Overell, S. 2002. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 BIBLIOGRAFIE Can work be soulful? Personnel Today. 6/11/2002. g p ( ) Overell, S. 2002. Can work be soulful? Personnel Today. 6/11/2002. Overell, S. 2002. Can work be soulful? Personnel Today. 6/11/2002. P ti ki D 1949 Th i d t i f b l t i i Cl i l E i Th E t i Patinkin, D. 1949. The indeterminacy of absolute prices in Classical Economic Theory. E 17(1):1-27. ( ) Pava, M.L. 2004. Intelligent spirituality in business: A Deweyan conception. Research in Ethical Issues in Organisations, 5: 63-93. Porter, T.H. & Norris, S.E. 2013. Workplace spirituality: A best practice toward organisational integrity. In Amann, W. & Stachowicz-Stanusch (eds). 2013. Integrity in organisations: building the foundations for humanistic management. Hampshire: Palgrave Macmillan. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 y f pp g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a2 540 Rosenthal, S. & Buchholz, R. 2004. Spiritual Intelligence at work: meaning, metaphor and morals. Research in Ethical Issues in Organisations, 5:55-62.i Senge, P.M. 1990. The fifth discipline: the art and practice of the learning organisation. New York: Doubleday Currency.l Senge, P. 2004. Commentary. Reflections, 5(10):16-18. Senge, P. 2008. Commentary. Leadership Excellence, 25(3):4. SpaceX, 2015. About SpaceX. http://www.spacex.com/. [30 Mei 2015]. Stephens, M. 1994. The vision thing. Australian Journal of Public Administration, 53(3): Taylor, S. & Bell, E. 2012. The promise of re-enchantment: Organisational culture and the spirituality at work movement. In Boje, D.M., Burnes, B. & Hassard, J. (eds). 2012. The Routledge companion to organisational change [electronic resource]. New York: Routledge. Titunik, R.F. 1997. The continuation of History: Max Weber on the Advent of a new aristocracy. The Journal of Politics, 59(3):680-700. f ( ) Vaill, P.B. 1998. Spirited Leading and Learning. San Francisco: Jossey-Bass. Van der Walt, E.A. 2006. A descriptive and exploratory towards a spiritual intelligent transactional model of organisational communication. Unpublished DLitt et Phil Thesis, University of South Africa. g p y Weber, M. 1976. The protestant ethic and the spirit of capitalism. 2nd edition. London: Allen & Unwin. Weber, M. 1993. The Sociology of Religion. Boston: Beacon Press.l Whitney, D. 2002. Spirituality as a global organising potential. Reflections,3(3):76-85. Whitney, D. 2002. Spirituality as a global organising potential. Reflec

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v55n4/02.pdf

Afrikaans

220 220 “Die huid huil luid in stilhuil” – op ’n (klank)spoor in T. T. Cloete se poësie “Die huid huil luid in stilhuil” [The epidermis cries loudly in still crying] – tracking (sound) repetition in T.T. Cloete’s poetry Ina Wolfaardt-Gräbe Navorsingsgenoot, Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom E-pos: grabei@mweb.co.za Ina Wolfaardt-Gräbe Ina Wolfaardt-Gräbe Ina Wolfaardt-Gräbe is emeritus professor in Algemene Literatuurwetenskap aan die Universi­ teit van Suid-Afrika en navorsingsgenoot aan die Noordwes-Universiteit, Potchefstroom. Sy het haar opleiding hoofsaaklik aan die destydse Potchef­ stroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onder­ wys en die Rijksuniversiteit, Utrecht ontvang. Haar belangrikste publikasies sluit studies oor poëtiese taalgebruik en narratologie in. Sy is op die oomblik die eindredakteur van die Tydskrif vir Geestes­ wetenskappe. Ina Wolfaardt-Gräbe is emeritus professor of Theory of Literature at the University of South Africa and currently a research fellow at the North West University, Potchefstroom. She was educated mainly at the then Potchefstroom University for Christian Higher Education and the Rijks Univer­ sity of Utrecht. Her most important publications include studies on poetic language and narratology. She is currently the editor-in-chief of the Journal of Humanities (“Tydskrif vir Geesteswetenskappe”). ABSTRACT “Die huid huil luid in stilhuil” [The epidermis cries loudly in still crying] – tracking (sound) repetition in T.T. Cloete’s poetry ABSTRACT “Die huid huil luid in stilhuil” [The epidermis cries loudly in still crying] – tracking (sound) repetition in T.T. Cloete’s poetryi T.T. Cloete is both a distinguished scholar and a revered poet. In addition to his significant contribution to research and teaching as a specialist of Afrikaans and Dutch literature, he initiated the study of literary theory at several South African universities. As a former student of Cloete I engage, in this paper, both with the academic and the poet. In acknowledging the academic I deliberately make use of reading strategies based on postgraduate research originally supervised by Cloete. I also refer to Cloete’s recent selfreflective study on “life” in general, but also on poetry in particular, namely Die ander een is ek [I am the other] (2013). In addition, I refer to information on the “history” of the poem “stilhuil” and the importance of the phenomenon of crying (or laughing) in his poetic thought graciously provided to me by Cloete via e-mail. My interaction with the poet is carried out in two stages. After an analysis of the poem “stilhuil” [still crying] the continuation of a foregrounded very short sentence, namely “die huid huil luid in stilhuil” [“the epidermis cries loudly in still crying”] taken from this poem, is traced Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 221 in anthologies of poetry (to date, there are ten altogether) by Cloete. In the reading of both the single poem and its continuation in all of the anthologies, I outline the precise specification achieved by the interaction of words and phrases within the poem “stilhuil”; thereafter, further specification of the abovementioned foregrounded sentence is traced with reference to selected examples taken from the entire collection of poems by Cloete. i in anthologies of poetry (to date, there are ten altogether) by Cloete. In the reading of both the single poem and its continuation in all of the anthologies, I outline the precise specification achieved by the interaction of words and phrases within the poem “stilhuil”; thereafter, further specification of the abovementioned foregrounded sentence is traced with reference to selected examples taken from the entire collection of poems by Cloete. i The first part of this paper, then, is devoted to an analysis of poetic strategies utilised by T.T. Cloete in portraying the anguish suffered by grieving relatives or friends after the death of beloved ones. ABSTRACT Intratextual relations among words, phrases, verselines and sentences within the poem “stilhuil” are scrutinised by analysing aspects of poetic language such as metaphor, syntax, sound and rhythm/metre. The short sentence “die huid huil luid in stilhuil” is singled out because it is foregrounded within the poem in various ways. The metaphorical characterisation of “huid” [skin/epidermis] as capable of silent crying alerts the reader to the unusual specification of skin. Attention is also focused on the short sentence because it is wedged between two full stops within the same line of verse. In addition, sound repetition in successive words results in accents on four of the six words, “huid”, “huil”, “luid” and “stilhuil”. As a result of this multiple foregrounding the short sentence is marked. The title of the poem, “stilhuil” [still crying] is often repeated in the poem in different syntactic phrases or typographic units (verselines or stanzas), whereby it gradually acquires a precise content within the context of the poem. Therefore, it is very difficult to capture its enriched meaning in translation. The compound “stilhuil”, a word newly coined by Cloete, in itself contains a contradiction, in that “huil” [crying] is metaphorically characterised as “stil” [silent/still]. This contradiction is deepened when “stilhuil” is coupled to a supposedly loudly crying epidermis in the short sentence quoted above – “Die huid huil luid in sitlhuil”. Not only is the epidermis personified in that it acquires the ability to cry, but it does so loudly, which contradicts the “silent/ still” quality presumably associated with anguished crying. i In the various metaphorical constructions in which the gradual specification of the title may be traced by means of a comparison between violent actions and the result thereof in parallel syntactic constructions, the actual effect of the unusual means of crying is revealed. Instead of external lamentations, prolonged anguished grief expresses itself by means of an internal violation of the entire body whereby the latter is transfixed by “’n gloeiende gestolde weerlig” [a burning solidified lightning stroke] into not only an absolute silence, but also a deathlike immobility. The rhythmical retardation achieved by means of a succession of accents in the foregrounded “die huid huil luid in stilhuil” [the skin cries loudly in still crying], in its marked slowing down of movement, can be read as an anticipation of the immobility associated with anguished grief in the poem “stilhuil” [still crying]. 1. INLEIDING Benewens die enorme bydrae wat hy gelewer het as kenner en dosent van die Afrikaanse en Nederlandse letterkunde, was hy ook verantwoordelik vir die vestiging van die vak Algemene Literatuurwetenskap aan sowel die Universiteit van Port Elizabeth (UPE) – nou die Nelson Mandela Metropolitan University (NMMU) – as die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys (PU vir CHO) – tans die Noordwes-Universiteit (NWU).1 In hierdie huldeblyk tree ek graag, as voormalige student van Cloete,2 met die inspirerende dosent én die kreatiewe digter in gesprek, oftewel met die meester-as-digter, maar óók (en eintlik veral) met die digter-as-meester. Dit gaan in die eerste plek om skoling in die verkenning van die algemene aard en in die lees van poësie en in die tweede plek om ’n verkennende lees van Cloete self se poësie, met toespitsing op die klank as toegangspoort tot enkele temas en/of grondliggende vraagstukke wat deurgaans in sy oeuvre ontgin word. Die gedig “stilhuil” word eerstens gelees deur te fokus op metaforisering, sintaksis, klank en ritme; vervolgens word gekyk na die kontinuering van die klankmatig vooropgestelde sinsnede, “die huid huil luid in stilhuil” in Cloete se oeuvre. 1 Dit val nie binne die bestek van hierdie bydrae om die ontstaan, groei en taan van literêre teorie/ algemene literatuurwetenskap/vergelykende letterkunde aan Suid-Afrikaanse universiteite te skets nie. Kortliks kan die betreklike (en kortstondige) selfstandigheid van die dissipline afgelees word uit die aard van die huisvesting van die vak aan universiteite – aanvanklik saam met ander dissiplines, later in selfstandige departemente en nog later weer saamgegroepeer met ander dissiplines, meesal as voorspel tot die uitfasering daarvan. Ten spyte van die afskaling of verdwyning van selfstandige dissiplines en/of departemente (meesal die gevolg van die rasionalisasie van kleiner, sogenaamd niewinsgewende vakke in die aanloop tot die transformasie van Suid-Afrikaanse universiteite vanaf die negentigerjare) figureer teoretiese uitgangspunte nietemin steeds in letterkundige debatte, soos onder meer gesien kan word in Litnet (2014–2015) se onlangse bestekopname van die Afrikaanse letterkunde na twintig jaar demokrasie in die bydraes tot Poolshoogte. g j y g My skatpligtigheid aan T. T. Cloete as leermeester strek so ver terug as my honneursstudies aan Potchefstroom in die sestigerjare waar ’n honneursvraestel my belangstelling in literatuurteorie geprikkel het. OPSOMMING In hierdie artikel word hulde gebring aan T.T. Cloete die gewaardeerde dosent én die gerespekteerde digter. Die gedig “stilhuil” word gelees met inagneming van vooropgestelde taalgebruik waarneem­ baar in metaforisering, sintakties-tipografiese strukturering en klankmatig-ritmiese aksentuering. Voorts word die kontinuering van die vooropgestelde sinsnede “die huid huil luid in stilhuil” in die hele oeuvre nagegaan. In hierdie artikel word hulde gebring aan T.T. Cloete die gewaardeerde dosent én die gerespekteerde digter. Die gedig “stilhuil” word gelees met inagneming van vooropgestelde taalgebruik waarneem­ baar in metaforisering, sintakties-tipografiese strukturering en klankmatig-ritmiese aksentuering. g, p gi g g g Voorts word die kontinuering van die vooropgestelde sinsnede “die huid huil luid in stilhuil” in die hele oeuvre nagegaan. 1. INLEIDING T. T. Cloete se vermoë om met woorde te tref het neerslag gevind in die akademiese vorming van geslagte studente lank voordat hy gevestig geraak het as digter en skrywer. Benewens die enorme bydrae wat hy gelewer het as kenner en dosent van die Afrikaanse en Nederlandse letterkunde, was hy ook verantwoordelik vir die vestiging van die vak Algemene Literatuurwetenskap aan sowel die Universiteit van Port Elizabeth (UPE) – nou die Nelson Mandela Metropolitan University (NMMU) – as die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys (PU vir CHO) – tans die Noordwes-Universiteit (NWU).1 In hierdie huldeblyk tree ek graag, as voormalige student van Cloete,2 met die inspirerende dosent én die kreatiewe digter in gesprek, oftewel met die meester-as-digter, maar óók (en eintlik veral) met die digter-as-meester. Dit gaan in die eerste plek om skoling in die verkenning van die algemene aard en in die lees van poësie en in die tweede plek om ’n verkennende lees van Cloete self se poësie, met toespitsing op die klank as toegangspoort tot enkele temas en/of grondliggende vraagstukke wat deurgaans in sy oeuvre ontgin word. Die gedig “stilhuil” word eerstens gelees deur te fokus op metaforisering, sintaksis, klank en ritme; vervolgens word gekyk na die kontinuering van die klankmatig vooropgestelde sinsnede, “die huid huil luid in stilhuil” in Cloete se oeuvre. T. T. Cloete se vermoë om met woorde te tref het neerslag gevind in die akademiese vorming van geslagte studente lank voordat hy gevestig geraak het as digter en skrywer. Benewens die enorme bydrae wat hy gelewer het as kenner en dosent van die Afrikaanse en Nederlandse letterkunde, was hy ook verantwoordelik vir die vestiging van die vak Algemene Literatuurwetenskap aan sowel die Universiteit van Port Elizabeth (UPE) – nou die Nelson Mandela Metropolitan University (NMMU) – as die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys (PU vir CHO) – tans die Noordwes-Universiteit (NWU).1 In hierdie huldeblyk tree ek graag, as voormalige student van Cloete,2 met die inspirerende dosent én die kreatiewe digter in gesprek, oftewel met di t di t óók ( i tlik l) t di di t t Dit i di t T. T. Cloete se vermoë om met woorde te tref het neerslag gevind in die akademiese vorming van geslagte studente lank voordat hy gevestig geraak het as digter en skrywer. ABSTRACT However, a tracking of the continuation of individual words in the sentence in the entire collection of poems, reveals more nuanced meanings. Skin serves two main purposes — whereas a “thinning” skin is indicative of insufficient protection of the body made visible by the effects of aging or illness, by contrast, a rosy, sensitive skin signals health and sensuality. Although crying is repeated less frequently than skin, it is defined mainly in its interaction with its supposed opposite, namely laughing, since the latter is not self-evidently associated with joy or light-heartedness, but could sometimes reveal an underlying sadness. Grief is, however, defined especially in its association with lack of sound and immobility as revealed in the continuation of “stil” [still] throughout the collection of poems. EPTS: metaphor, syntax, sound, rhythm, stillness, silence, immobility, crying, grief KEY CONCEPTS: metaphor, syntax, sound, rhythm, stillness, silence, immobility, crying, grief TREFWOORDE: metafoor, sintaksis, klank, ritme, stilte, geluidloosheid, bewegingloosheid, huil, verdriet KEY CONCEPTS: TREFWOORDE: TREFWOORDE: E: metafoor, sintaksis, klank, ritme, stilte, geluidloosheid, bewegingloosheid, huil, verdriet metafoor, sintaksis, klank, ritme, stilte, geluidloosheid, bewegingloosheid, huil, verdriet Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 y f pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 222 OPSOMMING Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 1 Dit val nie binne die bestek van hierdie bydrae om die ontstaan, groei en taan van literêre teorie/ algemene literatuurwetenskap/vergelykende letterkunde aan Suid-Afrikaanse universiteite te skets nie. Kortliks kan die betreklike (en kortstondige) selfstandigheid van die dissipline afgelees word uit die aard van die huisvesting van die vak aan universiteite – aanvanklik saam met ander dissiplines, later in selfstandige departemente en nog later weer saamgegroepeer met ander dissiplines, meesal as voorspel tot die uitfasering daarvan. Ten spyte van die afskaling of verdwyning van selfstandige dissiplines en/of departemente (meesal die gevolg van die rasionalisasie van kleiner, sogenaamd niewinsgewende vakke in die aanloop tot die transformasie van Suid-Afrikaanse universiteite vanaf die negentigerjare) figureer teoretiese uitgangspunte nietemin steeds in letterkundige debatte, soos onder meer gesien kan word in Litnet (2014–2015) se onlangse bestekopname van die Afrikaanse letterkunde na twintig jaar demokrasie in die bydraes tot Poolshoogte. 3 Alhoewel hierdie navorsing dekades gelede onderneem is en sekerlik ten minste opgeweeg behoort te word teen resente stilistiese studies, word dit nietemin hier ingespan as illustrasie van een manier van lees. Bowendien: Cloete se hand as dosent is duidelik bespeurbaar in my vroeëre navorsing en ek hoop om deur hierdie illustrasie van wat destyds vir my uitgekristalliseer het as ’n sinvolle manier van omgaan met gedigte, hulde te bring aan ’n gewaardeerde dosent en ’n gerespekteerde digter. 4 Bogenoemde beginsels is uitputtend geïllustreer aan die hand van ’n stapsgewyse analise van Leon Strydom se gedig ‘Droogte’ uit Geleentheidsverse, naamlik deur Gräbe (1986). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 1. INLEIDING Meer spesifiek het my aanvanklike belangstelling in poësieteorie neerslag gevind in, onder meer, ’n M.A.-verhandeling oor “Die rym in Die hond van God” (Port Elizabeth, 1970), ’n doktorale skripsie, “Die funksie van die rym in die poësie” (Utrecht, 1972) en my proefskrif, “Teorieë oor hoofaspekte van poëtiese taalgebruik: verkenning en toepassing” (Potchefstroom, 1979 – later deur PU vir CHO uitgegee as Aspekte van poëtiese taalgebruik: teoretiese verkenning en toepassing 1984a). Cloete se invloed op my eie navorsing blyk ook uit die feit dat ek by twee geleenthede waar gevorderde studie in die buiteland onderneem is, kon profiteer van ’n stuk afgehandelde navorsing onder leiding van Cloete wat ek by wyse van spreke onder die arm kon hê. Met my doktorale skripsie in Nederland oor die funksie van die rym in die poësie kon die insigte uit my M-verhandeling teoreties begrond word; na voltooiing van my proefskrif, kon ek tydens ’n jaar sabbatsverlof aan die “Porter Iinstitute for Poetics and Comparative Literature” in Tel Aviv in samewerking met Tanya Reinhart die aard en funksie van die metafoor in poëtiese taalgebruik fyner uitwerk.(Hierdie navorsing het neerslag gevind in veral die volgende twee publikasies: Gräbe 1984b en 1985). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 223 Daar word in die bespreking hierna gesteun op uitsprake van Cloete oor die/sy poësie, aangevul met my eie navorsing oor die aard van poëtiese taalgebruik.3 2. BETEKENISSKEPPING IN DIE GEDIG “STILHUIL” 2. BETEKENISSKEPPING IN DIE GEDIG “STILHUIL” 5 Die interaksie tussen lokale en globale konstruksies is, in samewerking met Tanya Reinhart, teoreties verantwoord deur Gräbe (1984b) en die konsekwensies daarvan vir interpretasie geïllustreer deur Gräbe (1985). 6 Volgens die digter self beskou hy “stilhuil” as ’n kerngedig in sy oeuvre, want “[d]ie huilfenomeen soos lag, boei my van altyd af. Daarom het ek Van Melle se verhaal ‘Oom Karel leer om te huil’ in ‘Die Waarheid Gelieg’ omgeskryf tot ‘Oom Karel leer om te lag’” (e-pos aan my, 14 April 2015). 2. BETEKENISSKEPPING IN DIE GEDIG “STILHUIL” “stilhuil huil saamgetrek in ’n rooi geswolle neuspunt” (“rou waterverfkomposisie 2007”,Onversadig, p. 153) “stilhuil huil saamgetrek in ’n rooi geswolle neuspunt” (“rou waterverfkomposisie 2007”,Onversadig, p. 153) (“rou waterverfkomposisie 2007”,Onversadig, p. 153) Afhangend van die belesenheid van die digter, sy of haar (on)toeganklikheid van woordkeuse of die vaardigheid om dikwels uiteenlopende begrippe en betekenisse as ’t ware te laat “saamklink”, sal bepaalde eise aan die leser van poësie gestel word. Benewens ensiklopediese kennis wat ontrafel moet word, of wisselende filosofiese uitgangspunte wat tot uiteenlopende interpretasies van dieselfde gedig mag lei, of die invloed van voorgangers wat in intertekstuele verbande nagespeur kan word, is dit myns insiens veral die intratekstuele relasies in ’n gedig wat aan die leser ’n betroubare toegangspoort tot die gedig kan verskaf. Wat met begrippe, idees, uitsprake of ideologieë in die teks gebeur, is uiteindelik deurslaggewend in die leesproses. Dit gaan om die spesifisering van woorde en uitdrukkings nie net binne die enkele gedig nie, maar ook in ’n bepaalde bundel of die hele oeuvre van ’n digter.i Hierdie spesifisering hang ten nouste saam met taalgebruik wat op een of ander manier opsigtelik gemaak word om die leser se aandag te vestig op ’n bepaalde woord of sinsnede en/of die verbande daartussen. Twee maniere van vooropstelling word gewoonlik onderskei: (“ongrammatikale”) taalgebruik en ekstra regulering of patroonvorming. Eersgenoemde is ter sake by die bestudering van seleksionele afwyking in metaforiese uitdrukkings, en ook by verskuiwing, delesie en seleksionele afwyking in sintaktiese konstruksies; ekstra patroonvorming is waarneembaar in die parallelle konstruksies van sintaktiese patrone, die eksploitasie van klankpatrone en die metriese ordening binne die gedig. Vooropstelling impliseer nie net die benadrukking van kleiner of groter taaleenhede nie, maar behels veral ook die ontdek van verrassende (dus vooropgestelde) relasies tussen lettergrepe, woorde, sinsnedes, sinne, versreëls en strofes in ’n gedig. Die intratekstuele relasies van die vooropgestelde taalgebruik binne ’n poësieteks lei tot semantiese verryking.4 Dit gaan in hierdie ondersoek om die verbande tussen woorde en begrippe dwarsdeur die hele Cloete-oeuvre, vanaf Angelliera (1980) tot Karnaval en Lent (2014), met inbegrip van Die ander een is ek (2013). Dit gaan egter ook om ’n verrykte en gespesifiseerde inhoud van die vooropgestelde sinsnede “die huid huil luid in stilhuil” in die 2013-weergawe van die gedig “stilhuil”, naamlik soos dit afgedruk is in Die ander een is ek. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 224 2.1 Metaforisering en parallelisme 2.1 Metaforisering en parallelisme Sowel lokale (sintakties-mikroskopiese) as globale (struktureel-makroskopiese) aspekte moet in berekening gebring word by die herkenning en interpretasie van die metaforiese konstruksies in ’n gedig.5 Die konsekwensies van so ’n uitgangspunt is dat die interaksie binne metaforiese uitdrukkings geanaliseer moet word voordat die globale interaksie tussen alreeds semanties verrykte sinne en sinsnedes oorweeg word. Hierdie onderlinge lokale en globale spesifisering van metaforiese uitdrukkings in ’n gedig maak die aanbod van metaforiese inligting in poëtiese taalgebruik heel presies. Ter illustrasie kan gekyk word na die volgende gedig uit die Cloete-oeuvre:6 Sowel lokale (sintakties-mikroskopiese) as globale (struktureel-makroskopiese) aspekte moet in berekening gebring word by die herkenning en interpretasie van die metaforiese konstruksies in ’n gedig.5 Die konsekwensies van so ’n uitgangspunt is dat die interaksie binne metaforiese uitdrukkings geanaliseer moet word voordat die globale interaksie tussen alreeds semanties verrykte sinne en sinsnedes oorweeg word. Hierdie onderlinge lokale en globale spesifisering van metaforiese uitdrukkings in ’n gedig maak die aanbod van metaforiese inligting in poëtiese taalgebruik heel presies. Ter illustrasie kan gekyk word na die volgende gedig uit die Cloete-oeuvre:6 (1) stilhuil 1 stilhuil knyp die gapermosseloë tóé, knyp 2 vuur by die stram spleet van die ooglede uit. stilhuil ruk 3 ’n droë wurg af deur die kramp van jou sluk 4 af in jou strot. die huid huil luid in stilhuil. dit gryp 5 jou onder die gesakte ken aan die keel. 6 dit swel die lippe tot ’n bloederige dik 7 roes. dit kyk die bome, die telegraafpale skeel. 8 stilhuil suig ’n brandende droë snik 9 binnetoe, dit laat die ooghare 10 soos die nat rooigras van die bulte swaar 11 grond toe hang, voel die toevou van ’n donker hand 12 se palm en vingers om die son se swart brand. 13 in stilhuil huil die hele liggaam 14 bloederig saamgetrek in die neuspunt 15 stilhuil laat in die boom van jou are 16 deur jou lyf ragfyn strak 17 staande ’n gloeiende gestolde weerlig vertak. (Die ander een is ek, pp.100-101) (1) stilhuil 1 stilhuil knyp die gapermosseloë tóé, knyp 2 vuur by die stram spleet van die ooglede uit. stilhuil ruk 3 ’n droë wurg af deur die kramp van jou sluk 4 af in jou strot. die huid huil luid in stilhuil. dit gryp 5 jou onder die gesakte ken aan die keel. 6 dit swel die lippe tot ’n bloederige dik 7 roes. 2.1 Metaforisering en parallelisme dit kyk die bome, die telegraafpale skeel. 8 stilhuil suig ’n brandende droë snik 9 binnetoe, dit laat die ooghare 10 soos die nat rooigras van die bulte swaar 11 grond toe hang, voel die toevou van ’n donker hand 12 se palm en vingers om die son se swart brand. 13 in stilhuil huil die hele liggaam 14 bloederig saamgetrek in die neuspunt 15 stilhuil laat in die boom van jou are 16 deur jou lyf ragfyn strak 17 staande ’n gloeiende gestolde weerlig vertak. (Die ander een is ek, pp.100-101) (1) 2.1.1 Sinne met “stilhuil/dit” as subjek Metaforiese spesifisering van die titel van die gedig geskied in die eerste plek binne die woord self as die aksie “huil” as “stil” gekwalifiseer word. Aanvanklik sou die leser kon vermoed dat hierdie ongewone kwalifisering van “huil” as “stil” kon dui op ’n huil wat oënskynlik nie hoorbaar is nie, maar op ander maniere tot uiting kom. Wat hierdie besondere of andersoortige uitinge van smart behels, word vervolgens in die sinskonstruksies met “stilhuil” as subjek of onderwerp (of die vervanging daarvan met “dit”) gestel. (In enkele gevalle word “stilhuil/dit” nie genoem nie, maar steeds as onderwerp van die sin veronderstel.) Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 225 Die sintaktiese beklemtoning van “stilhuil” as onderwerp of subjek ondersteun die uitbreidende metaforisering daarvan; terselfdertyd lei hierdie “teveel” aan metaforiese kwalifikasies in vergelykbare sinskonstruksies tot parallelisme, waardeur die ongewone aksies en die buitengewone gevolge daarvan op mekaar betrek en stapsgewys gevolg kan word. Vergelyk die parallelismes tussen sinne met die basiese konstruksie in die herskrywing in (2): (2) stilhuil knyp die gapermosseloë tóé knyp/ vuur by die stram spleet van die ooglede uit stilhuil ruk/ ’n droë wurg af deur die kramp van jou sluk/ af in jou strot dit gryp/ jou onder die gesakte ken aan die keel dit swel die lippe tot ’n bloederige dik/ roes dit kyk die bome, die telegraafpale skeel stilhuil suig ’n brandende droë snik/ binnetoe dit laat die ooghare/ soos die rooigras van die bulte swaar/ grond toe hang voel die toevou van die donker hand se palm en vingers/ om die son se swart brand stilhuil laat in die boom van jou are/ deur jou lyf ragfyn strak/ staande ’n gloeiende gestolde weerlig vertak (2) Die herhaling en veranderinge binne die parallelle konstruksies in (2) word vervolgens afsonderlik bekyk aan die hand van sinne wat telkens met “stilhuil/dit” as subjek begin: (2)(i) stilhuil knyp die gapermosseloë tóé knyp/ vuur by die stram spleet van die ooglede uit Die herhaalde handeling van “knyp”, op sigself geforseerd of ’n inspanning, word verder gespesifiseer deur die resultaat van die handeling. Die “gapermosseloë”, dit wil sê “oë soos dié van gapermossels”, alreeds skrefiesoë, word dig toegeknyp, asof iets binnegehou moet word, maar ook dalk asof die oë so “toe” is dat die sig belemmer word en daar in die taal van die gedig “skeel gekyk” word. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 7 Die poëties-sensitiewe verwoording van hierdie uitspraak staan in die uitbeelding van die “lyfseer bewoë” ou man in die gedig, “Ou man van Van Gogh” (Driepas, p. 128): “as iemand só sit, gekrenk, elmboë/ op die knieë, kneukels in die oë/ is dit die totale liggaam wat seerkry”. In dieselfde bundel kom nog ’n verwysing na Van Gogh voor: “Van Gogh sit op my stoel toegevou/ en huil” (“V”, Driepas, p. 187). 2.1.1 Sinne met “stilhuil/dit” as subjek Dat die “knypaksie” kragtiger of erger word, kan eerstens afgelees word uit die verandering van “toeknyp” tot “uitknyp”; dit word ook duidelik uit die vervanging van “gapermosseloë” met “vuur” as objek, wat op sy beurt gespesifiseer word deur die verduidelikende vervanging van “gapermosseloë” met die moeilik toeganklike of oopdwingbare “stram spleet van die ooglede”. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 226 (2)(ii) stilhuil ruk/ ’n droë wurg af deur die kramp van jou sluk/ af in jou strot dit gryp/ jou onder die gesakte ken aan die keel af deur die kramp van jou sluk/ af in jou strot onder die gesakte ken aan die keel af deur die kramp van jou sluk/ af in jou strot onder die gesakte ken aan die keel Soos die “knyp [...] tóé” en “knyp [...] uit” in (2)(i), is die “ruk [...] af” en “gryp[...] onder/aan” in die bostaande konstruksie eweneens handelinge wat met krag en geweld uitgevoer word. Die fokus verskuif vanaf oë na sluk, strot en keel en die indringing in die liggaam word in die eerste plek omlyn deur die parallelle preposisionele frases “af deur die kramp van jou sluk/ af in jou strot”. Die pynlike moeisaamheid van die aksies word versterk deur beskrywende woorde soos “droë” en “kramp”. Die laaste aksie is duideliker benouend-gewelddadig as die objek skielik “jou” is wat “aan die keel” gegryp word. (2)(iii) dit swel die lippe tot ’n bloederige dik/ roes dit kyk die bome, die telegraafpale skeel (2)(iii) dit swel die lippe dit kyk die bome, die telegraafpale tot ’n bloederige dik/ roes skeel tot ’n bloederige dik/ roes tot ’n bloederige dik/ roes Die gewelddadige krag van die aksie “swel” het tot gevolg dat die na binne gekeerde smart letterlik die liggaam verander. Die resultaat van “swel” lei naamlik tot nog ’n liggaamsdeel wat aangetas word – hierdie keer die lippe wat verander tot ’n “bloederige dik/roes”, waaruit die ingrypende uitwerking van “stilhuil” as ’n verwonding (“bloederige”) en bedwelming (“roes”) afgelees kan word. Saamgelees met die “gryp aan die keel” in die vorige konstruksie kan dit dalk selfs as die resultaat van asemnood gesien word. 2.1.1 Sinne met “stilhuil/dit” as subjek Dit is dergelike veranderinge van die liggaam, déúr die liggaam self gegenereer, wat in die bespiegelende werk, Die ander een is ek, deur Cloete (2013:100) uitgelig word wanneer hy dit oor die gedig het: ’n Mens kan huil met die kleinste deeltjie van jou liggaam, soos byvoorbeeld jou ooglede, jou adamsappel, en tegelyk huil jy met jou hele liggaam, jou hele senustelsel, die ganse vertakking van jou are deur jou lyf, en deur jou huil ver-ander jou voorkoms[.] Cloete (2013:100) verwys in hierdie verband ook na Van Gogh se skildery van die ou man wat op “[d]ie drempel van die ewigheid” staan en merk dan op: “Dit is asof die liggaam onliggaamlike angs gegenereer het, wat terugwerkend weer die liggaam aantas, die hele liggaam.”7 Wat myns insiens, benewens die veranderinge binne die liggaam, die andersmakende krag van smart nog veelseggender illustreer, is die uitwerking van die ver-ander-de liggaam (Cloete 2013:100) op die buitewêreld, wat eweneens anders vertoon: “dit kyk die bome, die telegraafpale skeel”. Die oënskynlik “normale” handeling van “kyk” verkry binne die intensiverende ontwikkeling van die voorafgaande parallelle aksies “toe- en uitknyp”, “afruk”, “gryp” en “swel” ’n kragtige en/of gewelddadige inhoud. Weens sodanige assosiasie verkry die beklemtoonde “tóé(knyp)” van die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 227 “gapermosseloë” in (2)(i) hierbo terugwerkend ’n ander inhoud – dit gaan nie net om die geforseerde na binne dwing van die pynlike ervaring nie, dit gaan ook om die uitwerking van so ’n allesdeurdringende pyn binne die liggaam op die sien(ing) van of kyk na oënskynlik “vaste” of “onveranderbare” objekte buite die liggaam. Identifisering tussen die ver-ander-de liggaamlike en buiteliggaamlike objekte word gesuggereer deurdat die bome en telegraafpale “skeel” gekyk word. (2)(iv) stilhuil suig ’n brandende droë snik/ binnetoe In hierdie konstruksie verwys “brandende” en “binnetoe” terug na die objek “vuur” en die kwalifikasie “tóé” in (2)(i). In die eerste plek word “vuur” verder gekwalifiseer as “brandend” en dit word geïnternaliseer deurdat dit ’n kwalifikasie vir “snik” is. Inderdaad word die pynlike ervaring na binne gedwing. 2.1.1 Sinne met “stilhuil/dit” as subjek Anders gestel: vanaf die oë verskuif die pynlike gewaarwording nog eens tot binne die liggaam, om in die laaste sinsnedes van die gedig die eintlike inhoud van “stil” op klimaktiese wyse te verwoord: (2)(v) dit laat die ooghare/ soos die rooigras van die bulte swaar/ grond toe hang voel die toevou van die donker hand se palm en vingers / om die son se swart brand stilhuil laat in die boom van jou are/ deur jou lyf ragfyn strak/ staande ’n gloeiende gestolde weerlig vertak Die “stil” in “stilhuil” word in die eerste twee sinsnedes hierbo geassosieer met die dood (“toevou van die donker hand se palm en vingers”) en die uitkringende effek word buite die liggaam waarneembaar of aanvoelbaar in “die son se swart brand”. Na my gevoel word die eintlike inhoud van “stil” egter treffender weergegee in die laaste sinsnede hierbo (terselfdertyd die laaste strofe van die gedig), wanneer die allesdeurdringende aard van “stilhuil” afgelees kan word uit die parallelle kwalifiserende preposisionele konstruksies “in die boom van jou lyf” en “deur jou lyf”. Die aksie van “laat vertak” self word verder gekwalifiseer deur ’n opeenstapeling van kwalifikasies, naamlik “ragfyn, strak, staande” voordat die klimaks verwoord word in die objek “’n gloeiende gestolde weerlig”, waardeur die “stil” in “stilhuil” onthul word as ’n intense, andersmakende uitwerking van smart – so skielik en dodelik soos ’n weerligstraal, wat in “gestolde” vorm die hele liggaam as ’t ware laat “verstil”. 2.1.2 Sinne met “huid/liggaam” as subjek Uit die voorafgaande analise van parallelle konstruksies met “stilhuil/dit” as subjek behoort dit duidelik te blyk dat ’n buitengewone reëlmaat in die sintaktiese strukture binne poëtiese taalgebruik enersyds benadrukking deur herhaling bewerkstellig en andersyds juis verandering binne ’n gevestigde patroon blootlê – ’n variasie binne ’n herhaalde patroon wat dan dui op die ontwikkeling wat intussen plaasgevind het vanaf die bekendstelling van die patroon tot by die herhaling daarvan. Wanneer daar in die lig van die bogenoemde byna obsessiewe kontinuering van “stilhuil/dit” as Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 228 die subjek in ’n opeenstapeling van parallelle konstruksies opeens afgewyk word van die gevestigde patroon binne die gedig – deurdat “huid” (vers 4) en “liggaam” (vers 13) die subjekposisie opeis, verg dit die leser se aandag: die subjek in ’n opeenstapeling van parallelle konstruksies opeens afgewyk word van die gevestigde patroon binne die gedig – deurdat “huid” (vers 4) en “liggaam” (vers 13) die subjekposisie opeis, verg dit die leser se aandag: (3) ) 4 af in jou strot. die huid huil luid in stilhuil. dit gryp 4 af in jou strot. die huid huil luid in stilhuil. dit gryp 13 in stilhuil huil die hele liggaam 14 bloederig saamgetrek in die neuspunt 13 in stilhuil huil die hele liggaam 13 in stilhuil huil die hele liggaam 14 bloederig saamgetrek in die neuspunt 14 bloederig saamgetrek in die neuspunt Wanneer “die huid huil luid in stilhuil”, as afgebakende sin binne vers 4, vergelyk word met die sinsnede in vers 13, trek die chiasme die leser se aandag – “die huid” in die subjekposisie aan die begin van die afgebakende sinsnede binne vers 4 word betrek op “die hele liggaam” in die subjekposisie aan die einde van vers 13. Hierdeur word gesuggereer dat “die huid”, as bedekking van die liggaam, verwisselbaar is met “die hele (uiterlike) liggaam”. Die chiasme word bewerkstellig omdat daar in vers 13 afgewyk word van die normale sintaktiese volgorde en die adverbiale bepaling, “in stilhuil”, opeens eerste geplaas word in die sin. Daardeur word “in stilhuil” beklemtoon, dit wil sê wanneer daar “stil” “gehuil” word, soos aangedui in die metaforisering van “stilhuil” (kyk 2.1.1 hierbo). Aangesien “huil” in albei sinsnedes voorkom, kan die bepalings hiervan, benewens “in stilhuil”, ook vergelyk word. 2.1.2 Sinne met “huid/liggaam” as subjek In ’n bepaling van “hoe” daar gehuil word, word die “luid” (vers 4) vervang met ’n uitgebreider beskrywing, naamlik “bloederig saamgetrek in die neuspunt” (vers14). Die gewelddadige uitwerking van “stilhuil” word nog eens bevestig, deurdat dit die punt van die neus nie net “rooierig” nie, maar inderdaad “bloederig” laat verkleur. Die herhaling van “bloederig” roep terugwerkend die “bloederige dik/roes” van die lippe op, sodat dit duidelik word dat dit ook hier gaan om ’n andersmakend gewelddadige verwonding van die liggaam. g g g g gg Dit is in hierdie stadium aangewese om die vervanging van “luid” deur “gloeiend” in die verskillende weergawes van die gedig te bekyk. Alhoewel “gloeiend” voorkom in Onversadig (2011:23), is die weergawe “luid” in Die ander een is ek (2013:100) volgens ’n mededeling deur die digter ouer, maar hy voeg dan daaraan toe: “Ek weet vandag nie hoekom ek ‘huil luid’ in ‘huil gloeiend’ verander het nie” (e-pos aan my, 14 April 2015). Een rede mag moontlik wees dat “gloeiend” aansluit by die groep metaforiese konstruksies waarin “vuur/brandend/gloeiend” voorkom. Nog ’n rede sou kon wees dat “huil gloeiend” duideliker as “huil luid” die verwantskap met “bloederig saamgetrek in die neuspunt” in (3) hierbo uitlig. Myns insiens is “huil luid” subtieler, maar die metaforiese verwantskap met die realisering daarvan in die “bloederige neuspunt” nogtans aangewese – die “huid” of die “vel” kan as ’t ware “luide protes” aanteken deur die sigbaarmaking van die veronderstelde “geluidlose” huil van “stilhuil”. My voorkeur vir “huil luid” bo “huil gloeiend” hang saam met die effek van ’n ritmies-klankmatige klem, as bykomende vooropstellingsmeganisme, soos uit die bespreking in die volgende afdeling sal blyk. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 (4)(i) die huid huil luid in stilhuil Dit is hierdie ritmies-vertragende effek, eintlik ’n tot stilstand dwing by die lees of aanhoor van die afgebakende sinsnede (ook versterk deur die pouses aan weerskante daarvan), wat die metaforiese “tot stilstand ruk” van die “gestolde weerlig” in die slotreël van die gedig pragtig vooruitloop. Die enigste ander sin wat binne ’n versreël afgebaken word en nie oor die einde daarvan gekontinueer word nie, kom voor in die sewende vers: (5) 2.2 Tipografie, klank en ritme Die spel tussen sin en versreël het dikwels te make met enjambement –die oorvloei van ’n sin of sinsnede na die volgende versreël waardeur daar dikwels ekstra klem op die laaste woord in die vers geplaas word. Cloete buit hierdie meganisme meermale uit om in gedigte waar daar van rym gebruik gemaak word die sigbaarheid van die rymwoord te omlyn. Soos gesien kan word in “stilhuil”, word daar naas hierdie prosedure ook soms gebruik gemaak van ’n afbakening of omlyning van ’n sinsnede binne ’n versreël, soos blyk uit die plasing van “die huid huil luid in stilhuil” in die vierde vers van die gedig: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 229 (4) 4 af in jou strot. die huid huil luid in stilhuil. dit gryp Wanneer op die klankherhaling in hierdie kort, afgebakende sin gelet word, is dit duidelik dat omgekeerde rym (“huid/huil/stilhuil) en binnerym (“huid/luid”), tesame met woordherhaling (“huil/stilhuil”) sorg vir klem op byna elke woord, waardeur ’n ritmies-vertragende effek bewerkstellig word: 7 roes. dit kyk die bome, die telegraafpale skeel. ’n Soortgelyke dubbele kontekstuele funksionering van die rym en gevolglike meerduidigheid kom ook voor by die enjambement tussen verse 6 en 7, waar “dik” eers lyk asof dit terugspeel op “swel” en dan binne die sintaktiese eenheid gelees word as “dik roes”. ’n Treffende voorbeeld van meerduidigheid binne ’n enjambement kom ook voor in die laaste strofe van die gedig: Daar is veral twee gevalle waar die dubbele funksionering van die rymwoord bewerkstellig word – sowel binne die konteks van die versreël waarin dit tipografies afgedruk staan as binne die sintaktiese eenheid waarin dit eintlik logieserwys hoort. In die eerste vers van die gedig sorg die herhaling van “knyp” aan die begin van die vers in die eindrym vir ’n omlyning van die eenheid van die versreël en aanvanklik lyk dit asof dit gaan om sterker benadrukking van die toeknypaksie. Sodra “knyp” egter gelees word binne die groter sintaktiese eenheid,word dit duidelik dat dit eintlik gaan om ’n uitknypaksie. ’n Soortgelyke dubbele kontekstuele funksionering van die rym en gevolglike meerduidigheid kom ook voor by die enjambement tussen verse 6 en 7, waar “dik” eers lyk asof dit terugspeel op “swel” en dan binne die sintaktiese eenheid gelees word as “dik roes”. ’n Treffende voorbeeld van meerduidigheid binne ’n enjambement kom ook voor in die laaste strofe van die gedig: (7) 15 stilhuil laat in die boom van jou are 16 deur jou lyf ragfyn strak 17 staande ’n gloeiende gestolde weerlig vertak. 7) 15 stilhuil laat in die boom van jou are 16 deur jou lyf ragfyn strak 17 staande ’n gloeiende gestolde weerlig vertak. (7) 16 deur jou lyf ragfyn strak 17 staande ’n gloeiende gestolde weerlig vertak. Met die eerste lees van “strak” lyk dit soos ’n selfstandige beskrywing wat deur “ragfyn” nader gekwalifiseer word, maar gelees as deel van die volledige sintaktiese snit (“deur jou lyf ragfyn strak/ staande”) funksioneer dit self as ’n verdere kwalifikasie vir die uitwerking van “stilhuil” op die liggaam. Benewens hierdie twee kontekste, rym “strak” met “vertak”, waardeur die metafories-kwalifiserende funksie daarvan drievoudig uitgebrei word – dit is “ragfyn strak”, “strak staande” en dit “vertak” ook “strak”. Hierdeur word die tweede betekenis van die “stil” in “stilhuil” onthul – benewens geluidloos, is dit ook bewegingloos, soos ook aangedui deur “gestolde” as tweede kwalifikasie vir “weerlig”. 7 roes. dit kyk die bome, die telegraafpale skeel. Die subtiele vooruitwysing van die ritmies-vertragende, of ritmies-stollende uitwerking van die maksimaal vooropgestelde “die huid huil luid in stilhuil” (vs. 4) word deur die semantiese verryking van “strak” bevestig.i Dit is duidelik dat veral die verhouding tussen sintaktiese eenhede en tipografiese afbakenings, maar ook in bepaalde gevalle die klankverband tussen rymwoorde, die aandag kan vestig op addisionele kombinasiemoontlikhede van woorde. Die metaforiese inligting word op hierdie manier duidelik klankmatig ondersteun en selfs uitgebrei deur sowel die beklemtoning van rymwoorde binne ’n enjambement as die klankverband wat met ander rymwoorde tot stand kom. 7 roes. dit kyk die bome, die telegraafpale skeel. Hierbo is reeds gewys op die belangrike gevolg wat deur die liggaam gegenereerde smart na buite het. Die sintaktiese afbakening hierbo dien as versterkende vooropstelling van die metaforiese konstruksie. Hierdie twee gevalle van afgebakende sinne binne ’n tipografiese eenheid is egter die uitsondering in die gedig. In alle ander sinne word enjambement aangetref wanneer sinne oor een of meer versreëleindes – en soms selfs oor ’n strofe-einde heen – gekontinueer word. In ’n ondersoek na die funksie van klank in Jukstaposisie (1982) is reeds gewys op die “verbluffend- maklike wyse waarop Cloete daarin slaag om sintaktiese meerduidigheid en semantiese vermenigvuldiging te bewerkstellig deur die vernuftige gebruik van enjambement” (Gräbe 1984c:52). Dikwels is die laaste rymwoord in die versreël binne ’n enjambement oënskynlik so finaal dat die sintaktiese voltooiing daarvan in die volgende vers as ’n verrassing ervaar word. Hierdeur word die meerduidigheid van die woord aan die einde van die vers (dikwels ’n rymwoord) uitgelig deurdat dit óf retrospektief betrekking kan hê op die woorde binne die vers waarin dit voorkom; óf prospektief kan vooruitwys na die sintaktiese snit in die volgende vers waarin dit eintlik tuishoort. Ter illustrasie kan gekyk word na die eerste twee strofes van “stilhuil”: (6) 1 stilhuil knyp die gapermosseloë tóé, knyp 2 vuur by die stram spleet van die ooglede uit. stilhuil ruk 3 ’n droë wurg af deur die kramp van jou sluk 4 af in jou strot. die huid huil luid in stilhuil. dit gryp 5 jou onder die gesakte ken aan die keel. 6 dit swel die lippe tot ’n bloederige dik 7 roes. dit kyk die bome, die telegraafpale skeel. 8 stilhuil suig ’n brandende droë snik Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 230 Daar is veral twee gevalle waar die dubbele funksionering van die rymwoord bewerkstellig word – sowel binne die konteks van die versreël waarin dit tipografies afgedruk staan as binne die sintaktiese eenheid waarin dit eintlik logieserwys hoort. In die eerste vers van die gedig sorg die herhaling van “knyp” aan die begin van die vers in die eindrym vir ’n omlyning van die eenheid van die versreël en aanvanklik lyk dit asof dit gaan om sterker benadrukking van die toeknypaksie. Sodra “knyp” egter gelees word binne die groter sintaktiese eenheid,word dit duidelik dat dit eintlik gaan om ’n uitknypaksie. g y g y ( ) 10 Geskryf na die motorongeluk waarin Dirk, Riana se man, oorlede is. In hierdie gedig word die “huillag” van “puberfoto” ’n “vertrokke lag” van sommige familielede tydens voorbereidings vir die begrafnis. Sy eie hartseer oor hierdie gebeure (“ek treur my vertrokke”) word ook beskryf in “plus” (Idiolek, p.92), wat verwys na albei dogters, maar ook na Riana se verlies: “my kinders van liefde die een/ met die mooi oë groot/ en kindrond leef sielsalleen/ haar geliefde slaap die dood”. 3.1 Inleidende opmerkings Daar word vervolgens gekyk na die kontinuering van “stilhuil” in die Cloete-oeuvre. Op my navrae oor die gedig het die digter onder meer die ontstaan of “geskiedenis” van die gedig, sowel as sy belangstelling in die fenomeen huil (of lag) uitgelig. Daarbenewens het hy óók verwys na enkele ander gedigte in die oeuvre wat ’n verwantskap met “stilhuil” het. Hierdie kommunikasie het my op die gedagte gebring om vlugtig te kyk na die kontinuering van begrippe uit “stilhuil” in Cloete se oeuvre. Die keuse van die kernwoorde in die maksimaal vooropgestelde “die huid huil luid in stilhuil” vir so ’n speurtog is, soos hopelik aangedui in my betoog hierbo, as ’t ware deur die gedig self uitgewys. Hierdie woorde, of hulle sinonieme of antonieme, kom inderdaad dikwels in die Cloete-oeuvre afsonderlik (of selfs in kombinasie) voor, waardeur byvoorbeeld die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 231 benadrukking van huid of vel, of ook die belangrikheid van die fenomeen huil of sy teendeel lag uitgelig word.8 Die gedig “Puberfoto” (Jukstaposisie, p. 74) verteenwoordig volgens die digter die aanloop tot die uiteindelike skryf van “stilhuil”. Die sonnet is geskryf na aanleiding van ’n foto van sy dogter wat hy in haar leë kamer ontdek het ná haar troue en vertrek uit die huis: “Op die foto lyk dit of sy lig glimlag maar onder die glimlag skuil huil, hartseer. Die foto het my aangegryp” (e-pos aan my, 14 April 2015). Hierdie gegewe word in die slotreëls van die sonnet treffend verwoord in die rymende koeplet: (8) 13 noukeurig daar in haar gesig swygsag 8 Volledigheidshalwe, en ter wille van vergelykingsdoeleindes, word die kontinuering van “huid”, “huil”, “luid” en “stil(huil)” diagrammaties in Bylae 1 aan die einde van die artikel aangedui. 9 Die voorsiene hartseer vir sy dogter het wreed gerealiseer in die verlies van twee geliefdes – twee jaar na die ontstaan van “puberfoto” is haar man in ’n motorongeluk dood en ’n paar jaar later ook haar lewensmaat, laasgenoemde weens kanker. Cloete skryf hieroor: “[T]oe in die kerk met die begrafnisdiens val ‘Stilhuil’ in my skoot. Merkwaardig” (e-pos aan my, 14 April 2015). Die “geskiedenis” oor die ontstaan van “puberfoto” kan ook nagegaan word in die inleiding tot Uit die wit lig van my land gesny (Cloete 2010:16-17). 13 noukeurig daar in haar gesig swygsag 14 skreeu haar huillag. Nie net het ’n mens hier die teenstellende emosies van huil en lag in een woord saamgetrek nie, maar “swygsag”, wat rym met “huillag”, sou ook gesien kon word as ’n sinoniem vir die kwalifisering van intense smart as “stil”, soos in die gedig “stilhuil”, maar waarskynlik ook in Cloete se poëtiese idiolek. Die kontras tussen “swygsag” en “skreeu” val ook op, omdat die ongeuiterde emosie nogtans kan “skreeu” – myns insiens het ’n mens hier vooruitloping op die “huil luid” van die “huid” in “stilhuil”. Die kiem vir “stilhuil”, wat volgens die digter reeds ontstaan met die skryf van “puberfoto”,9 is volgens hom ook aanwesig in nog ’n voorloper tot “stilhuil”, naamlik “Allofrasie” (Allotroop, pp.81-83): “en in ‘Allofrasie’10 staan die steeds onontkiemde kiem van ‘Stilhuil’ in str. 1 vs.. 4: ‘Distress, like white powder, is NOISELESS’.!!!” (e-pos aan my, 14 April 2015). Hierdie gegewe word in die volgende vers van die gedig bevestig, waar die “stil” van “stilhuil” voorkom en terselfdertyd klankmatig assoneer met ’n tipering van ’n gestorwe, oftewel “wit”, “stil” en “allerliefliks[ste]” geliefde. (9) 9) 1 Beauty, and love, are like distress. 2 Dit is geskryf met die diepste eerbied 3 by die bedwing van ons ergste verdriet. 4 Distress, like white powder, is noiseless. 5 Dit is iets wit en stil en allerliefliks 6 wat weg is. Die liefde bedek niks. 2 Dit is geskryf met die diepste eerbied 3 by die bedwing van ons ergste verdriet. 4 Distress, like white powder, is noiseless.l 6 wat weg is. Die liefde bedek niks. Gewapen met die digter se aanwysings van die kontinuering van huil (lag) en stil (swygsag) as voorlopers tot “stilhuil”, kan die kontinuering van huid (vel), huil (of lag) en luid (stil) vervolgens in Cloete se oeuvre nagespoor word. 8 Volledigheidshalwe, en ter wille van vergelykingsdoeleindes, word die kontinuering van “huid”, “huil”, “luid” en “stil(huil)” diagrammaties in Bylae 1 aan die einde van die artikel aangedui. 9 Die voorsiene hartseer vir sy dogter het wreed gerealiseer in die verlies van twee geliefdes – twee jaar na die ontstaan van “puberfoto” is haar man in ’n motorongeluk dood en ’n paar jaar later ook haar lewensmaat, laasgenoemde weens kanker. Cloete skryf hieroor: “[T]oe in die kerk met die begrafnisdiens val ‘Stilhuil’ in my skoot. Merkwaardig” (e-pos aan my, 14 April 2015). 8 Volledigheidshalwe, en ter wille van vergelykingsdoeleindes, word die kontinuering van “huid”, “huil”, “luid” en “stil(huil)” diagrammaties in Bylae 1 aan die einde van die artikel aangedui. 9 Die voorsiene hartseer vir sy dogter het wreed gerealiseer in die verlies van twee geliefdes – twee jaar na die ontstaan van “puberfoto” is haar man in ’n motorongeluk dood en ’n paar jaar later ook haar lewensmaat, laasgenoemde weens kanker. Cloete skryf hieroor: “[T]oe in die kerk met die begrafnisdiens val ‘Stilhuil’ in my skoot. Merkwaardig” (e-pos aan my, 14 April 2015). Die “geskiedenis” oor die ontstaan van “puberfoto” kan ook nagegaan word in die inleiding tot Uit die wit lig van my land gesny (Cloete 2010:16-17). 10 Geskryf na die motorongeluk waarin Dirk, Riana se man, oorlede is. In hierdie gedig word die “huillag” van “puberfoto” ’n “vertrokke lag” van sommige familielede tydens voorbereidings vir die begrafnis. Sy eie hartseer oor hierdie gebeure (“ek treur my vertrokke”) word ook beskryf in “plus” (Idiolek, p.92), wat verwys na albei dogters, maar ook na Riana se verlies: “my kinders van liefde die een/ met die mooi oë groot/ en kindrond leef sielsalleen/ haar geliefde slaap die dood”. 11 Soms word siekte vereenselwig met koorsigheid, soos “’n gloeiende gehuide geraamte” (“uiteindelike nag”, Allotroop, p. 54), waar “gloeiend” herinner aan die alternatief vir “luid”, naamlik “die huid huil gloeiend in stilhuil” (“stilhuil”, Onversadig, p. 23 – kyk die bespreking in 2.1.2 hierbo). 13 noukeurig daar in haar gesig swygsag Die “geskiedenis” oor die ontstaan van “puberfoto” kan ook nagegaan word in die inleiding tot Uit die wit lig van my land gesny (Cloete 2010:16-17). g y g y ( ) 10 Geskryf na die motorongeluk waarin Dirk, Riana se man, oorlede is. In hierdie gedig word die “huillag” van “puberfoto” ’n “vertrokke lag” van sommige familielede tydens voorbereidings vir die begrafnis. Sy eie hartseer oor hierdie gebeure (“ek treur my vertrokke”) word ook beskryf in “plus” (Idiolek, p.92), wat verwys na albei dogters, maar ook na Riana se verlies: “my kinders van liefde die een/ met die mooi oë groot/ en kindrond leef sielsalleen/ haar geliefde slaap die dood”. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 3.2 huid en vel 3.2.1 Vel en huid as ontoereikende bedekking vir ’n siek of afgetakelde liggaam In sy besinnende studie oor kreatiwiteit in Die ander een is ek (2013) sluit die deurlopende ondersoek van alles in die skepping vir Cloete ’n verkenning van, onder meer, “die wonder van die liggaam” in (Wolfaardt-Gräbe 2013:567). En in hierdie verkenning van liggaamlikheid word aan die huid of vel ’n sentrale plek toegeken. Een van die duidelikste formulerings hiervan kom voor in die volgende versreëls uit “Esegiël” (Met die aarde praat, p. 12): (10) 232 3.2 huid en vel 232 ) 4 ek is vir Hom neus en vel en oor en voet en oog, 5 ek, aangebore teoloog. Die noodsaaklike funksie van ’n vel of huid, naamlik om vleis te bedek, geld vir mens en dier: “die vark s’n in ’n pienk vel” of “4 ton van die olifant bymekaargehou/ deur ’n ruwe boombaskreukelhuid” en “rosig dié van ’n vrou” (“vleis”, Heilige nuuskierigeid, p.14). Dit is ’n bedekking wat selfs in gemummifiseerde vorm nog behoue bly, sy dit dan anders gekleurd, soos blyk uit die beskrywing van opgrawings in die gedig “in moerasse, grotte en as” (Onversadig, p. 17): (11) 1 11) 14 dié in die veen se dik bosse hare is oranjerooi deur 15 die chemie van die drassigheid gekleur. 16 hulle huid is teerswart, donker loodgrys of brons; 17 glansend soos swart glas, soos ou Van Goghskoene voubaar 18 geplooi en nog sag ná duisende jare g y 17 glansend soos swart glas, soos ou Van Goghskoene voubaar Wanneer die vel of huid se bedekking nie meer goed funksioneer nie, word die gevolge van siekte naspeurbaar as die been nie meer na behore beskerm word nie. In hierdie verband speel die idiomatiese uitdrukking, “iemand is net vel en been”, dikwels mee in die tekening van broosheid en weerloosheid, aftakelende siekte of die naderende dood in Cloete se oeuvre. Dit speel ook mee in die kontrastering van oordaad teenoor verhongering in die tekening van “gulsigheid en vermorsing” teenoor “vel om vleeslose skelette” of dié wat “uitgedun is tot been en vel” (“Brueghel bestry Descartes en Kant” en “die nuwe teologie” in Karnaval en Lent, pp. 24 en 28). Insgelyks word veroudering gekenmerk deur ’n toestand van “al meer en meer vel en been sonder/ vleis” (“Anna”, Met die aarde praat, pp.94-95). Dergelike onbeskermdheid word gewoonlik as “dun” getipeer, soos blyk uit “dungevelde gekraakte gebeente” (“Prediker”, Jukstaposisie, p. 33),”gevoelig dunner en deurskynender van vel” (“hipertrofie”, Driepas, p. 129), of die totale weerloosheid in “dun van vel, sonder harnas, gebukkel” (“penkop hoor meer as een stem”, Uit die hoek van my oog, p. 68).11 Uiteindelik is dit ’n deursigtige (in die taal van die gedig “deurgeskynde”) huid wat die onafwendbare dood as ’t ware vir die toeskouer “laat deurskemer” (“kamerjas op die divan”, Heilige nuuskierigheid, p. 94): Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 233 (12) 5 Hierdie verse resoneer met die uitwerking van ’n na binne geforseerde smart van die “hele liggaam”, wat “bloederig saamgetrek in die neuspunt” is (“stilhuil”, Onversadig, p. 23). ) 4 ek is vir Hom neus en vel en oor en voet en oog, 5 ek, aangebore teoloog. In al sodanige gevalle is die gevoelige vel verteenwoordigend van die liggaam se lyding, wat “aan die lyf gevoel” word – soos die waarneming: “ek weet dat hy dit aan die lyf/ beleef beskryf/ ondergaan het aan die vel” (“Job se lyftaal”, Idiolek, p. 117). Hierdie verse resoneer met die uitwerking van ’n na binne geforseerde smart van die “hele liggaam”, wat “bloederig saamgetrek in die neuspunt” is (“stilhuil”, Onversadig, p. 23). In al sodanige gevalle is die gevoelige vel verteenwoordigend van die liggaam se lyding, wat “aan die lyf gevoel” word – soos die waarneming: “ek weet dat hy dit aan die lyf/ beleef beskryf/ ondergaan het aan die vel” (“Job se lyftaal”, Idiolek, p. 117). 3.2.2 Vel en huid as onthullende tipering van ’n gesonde en sensuele liggaam Tiperend van die “Europide tipe” is ’n “huid/ rosig blank van kleur maar ook soos teelgrond/ wisselend tot donkerbruin” (“Gids in Afrikamuseum”, Jukstaposisie, p. 82), of ook “appelkoos of houtskool” (“identiteit”, onversadig, p. 54). Veelseggend is veral die siening dat gedigte onder meer geskryf word “met my vel groot soos my vloermat/ van koedoevel” (“hierdie sigbare gedig”, Karnaval en Lent, p. 146). Benewens sensitiwiteit, in die taal van die gedig ’n “omvattende gevoelige huid” (“Dito’s”, Angelliera, p. 47), is ’n “blosende” uiterlike begerenswaardig, soos blyk uit “wat ek moet onthou om te bid” (Allotroop, p.60), waar dit een van die gebedsversoeke is dat die bewaring van die liggaam “in ’n blosende epidermis gehul” moet bly.’n Rosige huid word besing in die tweede Marilyn Monroe-gedig: “haar huid kyk/ het van rosig tot sag/ blosend tot teer gesproet” (“II mooi marilyn monroe foto in rooi”, Idiolek, p.52), maar die sensuele appèl van die vel of huid word veral in “Marilyn Monroe foto in blou” (Angelliera, pp.22-23) hoorbaar gekommunikeer: (13)(i) 5 die spanbroek van plooilose blou materiaal 6 is ’n vliesdun vel 7 wat alles wat binne is kaal 8 na buite sag gestrek nerfeus vertel (13)(ii) 25 wat gloei onder die valsegte dubbele huid 26 juig deur alle lippe en wange uit 27 dat dit tuit dat dit tuit 28 uitjubelend gierig uitnodigend uit Die sensuele appèl word in albei fragmente hierbo versterk deur ont- eerder as verhullende kleredrag, soos die “vliesdun vel” van die spanbroek en die “valsegte dubbele huid” in (13)(i) en (ii) onderskeidelik aandui. Waar “vel” via die rym met “vertel” in (13)(i) met die vermoë om (sensueel) te kommunikeer verbind word, is dit veral die nadruklike klankmatige kontinuering van “huid” in (13)(ii) wat hierdie vermoë onderstreep. Sonder twyfel is die “huid” in hierdie gedig in staat om te “juig”, en dit word verder bevestig in die herhaalde klanknabootsende “dat dit tuit dat dit tuit”. Nadruklike klankkontinuering van (die geluide wat geassosieer word met) “huid” binne sowel as tussen versreëls lei daartoe dat die leser die kontras met “huil luid” in “stilhuil” Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 234 insien of raakhoor. Soos in die laasgenoemde gedig is dit die hele liggaam wat via die vel of huid in “Marilyn Monroe foto in blou” hoorbaar kommunikeer. 3.3 (stil)huil en luid Hierbo (kyk 3.1) is reeds gewys op Cloete se opmerking oor die belangrikheid van die fenomeen huil (en die teendeel lag) in sy poësie. Verrassend, vergeleke met die frekwensie van huid en vel (kyk Bylae 1), word huil nie met dieselfde reëlmaat in die oeuvre gekontinueer nie, maar nietemin genuanseerd gekonkretiseer, onder meer deur die vervanging daarvan met sinonieme, of juis in die wisselwerking daarvan met lag. Eweneens word luid, alhoewel dit meermale klankmatig gekontinueer word, as woord slegs enkele kere in die oeuvre aangetref. Dit resoneer nietemin kontrasterend met stilhuil. 3.2.2 Vel en huid as onthullende tipering van ’n gesonde en sensuele liggaam Dit is die volmaaktheid en sensuele appèl van die liggaam wat as ’t ware as “jubelend” deur die digter gelees word. Saamgelees met wat waargeneem kan word onder die “dun” huid in “rembrandt” (Uit die hoek van my oog, p. 73), resoneer die sensuele rosigheid van die huid in die tweede Marilyn-gedig (Idiolek, p.52) ook met die uitwerking van “stilhuil” op die liggaam. Vergelyk die aanvangstrofe in “rembrandt”: (14) 14) 1 dun is die huid, rosig die gelaatskleur, vlees 2 verf ons sagter waar die geneesheer die senuwees 3 blootlê, bloederig die vleis van ’n geslagte bees. 1 dun is die huid, rosig die gelaatskleur, vlees 2 verf ons sagter waar die geneesheer die senuwees 3 blootlê, bloederig die vleis van ’n geslagte bees. Ook hierdie verandering vanaf “rosig” tot “bloederig” herinner aan die sigbare bloederigheid wat in “stilhuil” met sowel lippe as neus verbind word. (15) ) 1 ek het met baie instrumente gejammer, vals 3.3.1 huil en lag Die veelkantigheid van huil, asook die lewenslange deurdringende aanwesigheid daarvan, word kernagtig beskryf in die gedig “jammer” (Uit die hoek van my oog, p.23), waar die titel reeds ’n geïntensiveerde soort huil of jammer(klag) aan die orde stel. Verskillende maniere van huil word gesuggereer deur die opsommende waarneming aan die begin van die gedig: (16) Die “uil” as aankondiger van die dood word klankmatig gekontinueer in “onhoeheil” aan die begin van die volgende reël voordat dit verderaan rym met “huil”. Naas die onheilspellende registreer dit ook hartseer, deurdat enjambement en sintaktiese meerduidigheid daartoe lei dat sowel die snik van die getroudes as die huil van die verliefdes as “ontroosbaar” gekwalifiseer word – “eensaam snik/ die getroudes ontroosbaar”, én “ontroosbaar in mekaar huil/ verliefdes”. Dit is ’n hartseer wat geëggo word in “die bruidjie wat plaasver in haar eie arms huil” in die slotreël van die gedig “II alomteenwoordigheid” (Allotroop, p. 118), maar wat in die voorafgaande verse van die strofe vergelykend uitgebrei word om ook “die roepende padda in die kuil”, “die stil visse in die poel” en “die kind wat seer in sy oë voel” in te sluit. Hierdeur word die “alomteenwoordigheid” van die titel gekonkretiseer deur ’n meer algemene aanvoeling van hartseer. Dergelike huilende hulpkrete word geïntensiveer in die aangrypende vereenselwiging van die ek-spreker met die Bybelse gegewe in “hiskia” (Allotroop, p.120): (17) (17) 5 [...] ek het met my gesig na die muur 6 gekrul gelê die Here omgepraat 7 ek het hom vir jeremia hoor sê 8 ’n groot man wat so ontroosbaar 9 huil om die lewe in gebede lastig lol 10 moet gegun word om my langer lief te hê (17) 5 [...] ek het met my gesig na die muur 6 gekrul gelê die Here omgepraat 7 ek het hom vir jeremia hoor sê 8 ’n groot man wat so ontroosbaar 9 huil om die lewe in gebede lastig lol 10 moet gegun word om my langer lief te hê In ’n “normale” of gewone situasie kan huil en lag deel vorm van ’n reeks alledaagse geluide, soos in “Gomer” (Jukstaposisie, p. 37): “elke windstreek het sy geluid/ gillende meisie huilende kind ’n hond wat blaf”. Waar, onderskeidelik, huil normaalweg hartseer en lag vrolikheid of vreugde voorstel, gebeur die teendeel in “seniele ou man” (Allotroop, p.74). In hierdie gedig word die spottende en ironies-satiriese tekening van die volslae ontmagtiging van die eens gesiene man as ’t ware lag-lag uitgebeeld. 1 ek het met baie instrumente gejammer, vals 2 en hees, oud en nuut. Daarna volg ’n omvattende lys, met verskeie omskrywings vir huil, wat op verskillende maniere (metafories) gekwalifiseer word met verwysing na musiek, dig- en skilderkuns; asook vermelding van Ou Testamentiese profete, of boekery in beroemde biblioteke (Library of Congress en Alexandrië). Die allesdeurdringende aard van die “jammer” van die titel omsluit ’n gekreun “met casals/ en du pré se tjello’s”; ’n lang gehuil “met la folia en met poulenc”; ’n gefladder van “nat ooglede” met Fauré se “papillon”; ’n getreur “met digters” (by voorkeur Villon). Die spreker is deur skilders gesien as “arm en bewoë” en “met my kneukels gesteek in my hol oë”. Voorts is daar vereenselwiging met die bespotting van Dawid by die stadspoort en daar word “gekla/met jeremia en gekla met jesaja”. Waar “stilhuil” die liggaam se respons op die na binnegekeerde uitwerking van smart karteer, sorg “jammer” vir beide uitbreidende en algemene vereenselwiging met andere én ’n fokus op persoonlike ontsteking tot “diep in my murg”. Gesamentlik omvat Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 235 hierdie twee gedigte, te wete “stilhuil” en “jammer”, die kern van Cloete se deurtastende en genuanseerde verkenning van die fenomeen huil of sy veronderstelde teendeel lag dwarsdeur sy oeuvre. hierdie twee gedigte, te wete “stilhuil” en “jammer”, die kern van Cloete se deurtastende en genuanseerde verkenning van die fenomeen huil of sy veronderstelde teendeel lag dwarsdeur sy oeuvre. Sodanige genuanseerde tipering van die fenomeen huil word in enkele ander gedigte in die oeuvre bykomend gekwalifiseer. In “Sonante dorp” (Jukstaposisie, p. 31), word huil en snik tussen talle ander geluide aangetref, maar deur die klankmatige kontinuering daarvan word dit geassosieer met iets onheilspellends: (16) 3 [...] die uil 4 onhoeheil die straler knal ver fluit 5 die trein heimwee eensaam snik 6 die getroudes ontroosbaar in mekaar huil 7 verliefdes eenkant [...] (16) 3 [...] die uil 4 onhoeheil die straler knal ver fluit 5 die trein heimwee eensaam snik 6 die getroudes ontroosbaar in mekaar huil 7 verliefdes eenkant [...] (16) (16) Dit geskied deur ’n byna obsessiewe herhaling van lag (17 keer in ’n gedig bestaande uit dieselfde aantal versreëls), asook die klankkontinuering daarvan in “lag sag” (binnerym, vers 2), “sag/ag” (rym verse 2 en 4), “dag/geggellag” (rym, verse 5 en 10) en “lag/lag/belaglik” (binne- en eindrym, verse 15 en 17). Met name die vergelyking “soos ’n ou dieseltrekker/ se kleppe lê hy nou en geggellag” (verse 9 en 10) verskerp die ontredderend- In ’n “normale” of gewone situasie kan huil en lag deel vorm van ’n reeks alledaagse geluide, soos in “Gomer” (Jukstaposisie, p. 37): “elke windstreek het sy geluid/ gillende meisie huilende kind ’n hond wat blaf”. Waar, onderskeidelik, huil normaalweg hartseer en lag vrolikheid of vreugde voorstel, gebeur die teendeel in “seniele ou man” (Allotroop, p.74). In hierdie gedig word die spottende en ironies-satiriese tekening van die volslae ontmagtiging van die eens gesiene man as ’t ware lag-lag uitgebeeld. Dit geskied deur ’n byna obsessiewe herhaling van lag (17 keer in ’n gedig bestaande uit dieselfde aantal versreëls), asook die klankkontinuering daarvan in “lag sag” (binnerym, vers 2), “sag/ag” (rym verse 2 en 4), “dag/geggellag” (rym, verse 5 en 10) en “lag/lag/belaglik” (binne- en eindrym, verse 15 en 17). Met name die vergelyking “soos ’n ou dieseltrekker/ se kleppe lê hy nou en geggellag” (verse 9 en 10) verskerp die ontredderend- Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 236 vernederende aftakeling van die eens gerekende man. Anders gestel: lag is hier verwisselbaar met huil, omdat dit ’n onderliggende,skrynende hartseer laat vermoed, ongeag die spottende uitbeelding. Dit bevestig nog eens Cloete se saamdink van huil en lag, sy dit meevoelend en teer verwoord, in die sametrekking van “huillag” in die treffende slotkoeplet van “puberfoto” (kyk 3.1 hierbo). Dat dit trouens soms moeilik is om te onderskei tussen huil en lag, word eksplisiet gestel in die eerste afdeling van “oorloop” (Driepas, p. 43): “dit is moeilik om te onderskei/ het sy klokkend ontroer gelag, die oumense van Brel/ gesing, of gewoon gepraat? het sy getreur/ neurieënd hartseer iets vertel?”.12 In die gedig “lag” (Allotroop, pp. 125-126) verkry “lag” juis ’n niespottende inhoud en word regverdiging vir die naasmekaarplasing van huil en lag bevestig in die voorsiening van “huilhoeke” en “groot oop lagplekke” in die huis. 3.3.2 luid en stil 3.3.2 luid en stil Benewens die assosiasie met die veronderstelde teendeel lag, word huil ook nog gespesifiseer deur die kwalifisering daarvan deur luid en/of stil. Anders as in “stilhuil” word luid gewoonlik geassosieer met uitings van vreugde, soos byvoorbeeld die lofsang van die mossies (“Here sing ons luid/ hul lewe U/ simfanies uit” – uit “Van mossies en meer”, Angelliera, p. 5), wat resoneer in die “alles luidrugtig voorsien” in “Van mossies” (Angelliera, p. 59), en wat ook opklink in “met ’n luide lauden/ met die voëls my broers en susters gloeiende musiek/ in ’n heerlike koor gesing” (“getye”, Heilige nuuskierigheid, p. 117) en selfs aangetref word in “’n aarde wat met ’n helder luide hallel/ al sy pynlike kreune doodsing” (“astronout”, Heilige nuuskierigeid, p. 128). Gekombineer met lag is dit ’n uitdrukking van vrolikheid, soos die “luid/ lag” van “Jongmense by jolyt” (Angelliera, p. 36); dit kan egter ook honend wees in die luide lag van onnadenkende jongmense “vir die voete wat sleep/ vir die boggel” (“lag”, Driepas, p.89). Luid resoneer egter ook nog in die teenstellende assosiasie daarvan met stil in die betekenis van geluidloos. Vir Cloete, soos ook blyk uit sy opmerking oor “Allofrasie” as ’n voorloper tot “stilhuil” (kyk 3.1 hierbo), “is die kosbaarste kosbaarhede stil” (“Die kosbaarste”, Met die aarde praat, p. 10). Kombinasies met stil, terselfdertyd variasies daarvan, kom oorvloedig dwarsdeur Cloete se oeuvre voor, in die betekenis van sowel geluidloos as bewegingloos (kyk Bylae 1). In ’n poëtiese beskrywing van Beethoven se musiek word albei hierdie betekenisse benut in “kom daar stilstand” en “word alles stil” (“beethoven 1”, Allotroop, p. 17). Albei betekenisse speel ook mee in die mededeling: “sy wag dodelik doodstil op haar prooi” (“krapspinnekop”, Uit die hoek van my oog, p. 29). Weens die kwalifikasie “dodelik” is daar in hierdie geval egter drie betekenisse saamgetrek in die woord “doodstil”, want hierdie beweginglose, spraaklose gedierte hou ook ’n dodelike bedreiging in. In een van Cloete se woordskeppings, naamlik “stilstilswyend” (“beloegas, walrusse en ons in die arktiese sirkel”, Uit die hoek van my oog, p.59), waag die mense nie om te roer (“stil, asof in angs geanker”) of ’n geluid te maak (“stilswyend”) terwyl hulle na ’n walrus kyk nie. Stilte is egter nie noodwendig geluidloos nie en kan, soos in “Huis oordag” (Jukstaposisie, p.29) “skrikgewek/ aardebewend in die dak in die stene en die fondament kraak”. 12 Vergelyk ook die karakterisering van die jakkalse se “fossielskreeu” as iets “iewers tussen angstjank en primitiewe spotlag” in “eerste worp” (Uit die hoek van my oog, p. 83). (16) Die onderlinge verwisselbaarheid tussen huil en lag word verder bevestig as lag, soos huil in “hiskia” (Allotroop, p.120), vereenselwig word met ’n heilige belewenis in die slotstrofe van die gedig: “ons het met musiek/ vandag die hele dag/ Hom in ons bewende/ innigste ingelag”. 3.3.2 luid en stil Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 3.3.2 luid en stil In “somnambule” (Allotroop, p.58) heet die dood eksplisiet “die skrikwekkend/ gedempte gedrog” (verse 19 en 30) en rym “stil” met “gil” in opeenvolgende versreëls in die voorlaaste strofe as voorspel tot die verrassende metaforisering van “gil/skreeu” in die slotreël om in ’n laaste bo- natuurlike, maar futiele poging die stilte, nag en dood via die skilderkuns te probeer besweer: (19) 29 die dag wil dit oordawer uitdender 30 die nag maak dit infrasonies stil 31 maar ek die groot gil 32 het ’n kontinue megasender 33 my tong sit hulle agterna 34 ek sal hulle uit hul inslaap 35 tot ’n finale suurstofgaap 36 uitmunch uitgoya (19) 29 die dag wil dit oordawer uitdender 30 die nag maak dit infrasonies stil 31 maar ek die groot gil 32 het ’n kontinue megasender 33 my tong sit hulle agterna 34 ek sal hulle uit hul inslaap 35 tot ’n finale suurstofgaap 36 uitmunch uitgoya (19) (19) 29 die dag wil dit oordawer uitdender 30 die nag maak dit infrasonies stil 31 maar ek die groot gil 32 het ’n kontinue megasender 33 my tong sit hulle agterna 34 ek sal hulle uit hul inslaap 35 tot ’n finale suurstofgaap 36 uitmunch uitgoya 33 my tong sit hulle agterna 34 ek sal hulle uit hul inslaap 35 tot ’n finale suurstofgaap 36 uitmunch uitgoya Ten spyte van hierdie “groot gil” teen die onafwendbare dood, spreek Cloete se voorkeur vir stilte bo enige geluid, gegewe die klem op die liggaam in sy poësie, dalk die oortuigendste uit die reservering van “stil” vir ’n karakterisering van die setel van die verstand in die slotstrofes van “stil skedel” (Karnaval en Lent, p.148): (20) 14 intussen werk jou harsings geruisloos 15 in ’n van buite ondeurdringbare afgeslote 16 koel koepel van volstruiseierdop 18 van binne ’n eindelose stil vertakkende blits 19 wat gloeiend wriemel soos bioluminessente 20 fosforwurms in ’n donker grot (20) (20) 14 intussen werk jou harsings geruisloos 15 in ’n van buite ondeurdringbare afgeslote 16 koel koepel van volstruiseierdop 18 van binne ’n eindelose stil vertakkende blits 19 wat gloeiend wriemel soos bioluminessente 20 fosforwurms in ’n donker grot 18 van binne ’n eindelose stil vertakkende blits Die “eindelose stil vertakkende blits” (vs. 18) roep terugwerkend die geluid- en beweginglose resultaat van die vernietigende “gloeiende gestolde weerlig” in die slotreël van die gedig “stilhuil” op. 3.3.2 luid en stil Hier is dit egter nie die resultaat van ’n allesdeurdringende maar na binne gekeerde “stil” huil oor die onafwendbare dood nie, maar wel getuienis van die voortgaande en voortdurende “stille” werking van die menslike brein – desondanks en desnietemin. 3.3.2 luid en stil Die gedig spel nie uit wat die onheilspellende inhoud van hierdie “groot stilte” is nie, maar in “II Wakker word” (Allotroop, p.12) antisipeer die eufemistiese “slaap sonder geluid” bes moontlik die dood: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 237 (18) ) 1 Die slaap is sonder geluid en doof. p g 2 Die nag laat ons te veel stil oor 3 aan ons self. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 4. TEN BESLUITE Die voorafgaande ondersoek het hopelik iets laat blyk van die seggingskrag van poëtiese taalgebruik. Ek meen dat kennis van die manier waarop digters met woorde omgaan, hulle uitbuiting van alles wat in en deur taal tot hulle beskikking gestel is, kan lei tot insig in en begrip van wat hulle die leser wil laat ervaar. Ek hoop dat met hierdie illustrasie van die invloed van die meester- as-digter – Cloete die dosent se vermoë om studente te onderrig in die “tegniese” aspekte van Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 238 poëtiese taalgebruik – daar voldoende hulde betoon kon word aan die digter-as-meester – Cloete die digter wat weet hoe om die taal te besweer: poëtiese taalgebruik – daar voldoende hulde betoon kon word aan die digter-as-meester – Cloete die digter wat weet hoe om die taal te besweer: (21) 22 alles wat my sprakeloos laat 23 soos die skoensnawel-reier se spokige 24 of die perdehoefyster-vlermuis se grieselige 25 onaardse gesig 26 [...] al die slaai van die werklike 27 en onwerklike kan ek uitmekaarhaal 28 met my taal (“die woord”, Karnaval en Lent, p.152) (21) BIBLIOGRAFIE Cloete, T.T. 1980. Angelliera. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 1982. Jukstaposisie. Kaapstad: Tafelberg Cloete, T.T. 1982. Jukstaposisie. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 1985. Allotroop. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 1985. Allotroop. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 1986. Idiolek. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 1989. Driepas. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 1992. Met die aarde praat. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 1998. Uit die hoek van my oog. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 2007. Heilige nuuskierigheid. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 2010. Uit die wit lig van my land gesny. Plettenbergbaai: Pooka. Cloete, T.T. 2011. Onversadig. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 2013. Die ander een is ek. Plettenbergbaai: Pooka. Cloete, T.T. 2014. Karnaval en Lent. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 2014. Karnaval en Lent. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, T.T. 2015. Mededelings per e-pos, 14 & 15 April. , T.T. 2015. Mededelings per e-pos, 14 & 15 Ap g p p p Gräbe, Ina. 1984a. Aspekte van poëtiese taalgebruik: Teo Gräbe, Ina. 1984a. Aspekte van poëtiese taalgebruik: Teoretiese verkenning en toepassing. Potchefstroom: PU i CHO Gräbe, Ina. 1984a. Aspekte van poëtiese taalgebruik: Teoretiese verkenning en toepassing. Potchefstroom: PU vir CHO. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 PU vir CHO. Gräbe, Ina. 1984b. Local and global aspects of interaction processes in poetic metaphor. Poetics 13(6): 433- 457. Gräbe, Ina. 1984c. Eksploitasie van klankmatige aspekte in T.T. Cloete se Jukstaposisie. In: Viljoen, Hein, t l i t di t t P t h f t PU i CHO 25 53 Gräbe, Ina. 1984c. Eksploitasie van klankmatige aspekte in T.T. Cloete se Jukstaposisie. In: Viljoen, Hein, et al. in teen die groot vergeet. Potchefstroom: PU vir CHO, pp. 25-53. Gräbe, Ina. 1984c. Eksploitasie van klankmatige aspekte in T.T. Cloete se Jukstaposisie. In: V et al. in teen die groot vergeet. Potchefstroom: PU vir CHO, pp. 25-53. Gräbe, Ina. 1985. Metaphor and interpretation. An analysis of interaction processes in poetic metaphor, with special reference to Dylan Thomas’s ‘A Process in the Weather of the Heart’. Pretoria: University of South Africa. Ina. 1985. Metaphor and interpretation. An analysis of interaction processes in poetic metaphor, w Gräbe, Ina. 1986. “Droogte”: aspekte van poëtiese taalgebruik – teoretiese uiteensetting en toepassing. In: Senekal, Jan (red.). Teks, leser, konteks. Gedigte ontleed volgens eietydse metodes. Johannesburg & Kaapstad: Perskor, pp.12-43. Wolfaardt-Gräbe, Ina. 2013. Poëtiese denke: gees/bewussyn, gevoel, (ge)wete. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 53(4):558-577. 239 BYLAE 1 DIAGRAM VAN KERNWOORDE BYLAE 1 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 pp g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 DIAGRAM VAN KERNWOORDE “Die huid huil luid in stilhuil.” (Die ander een is ek, pp.100-101) Angelliera (1980) Jukstaposisie (1982) Allotroop (1985) huid/vel IV, p.15 Jongmense by jolyt, p.36 Atlete, p.38 Lyfspraak ongetroude swanger meisie, p.39) Dito’s,p.47 Klag van Braam oor ’n wintertoon, p.50 Prediker, p.33 Gids in Afrikamuseum, p.82 Toe-eiening, p.95 Kleurloos, p.116 teater a, p.49 sy mislukking, p.53 uiteindelike nag, p.54 uniseks, p.55 wat ek moet onthou om te bid, p.60 ballade van die bysiende snob, p.62 gehuldig in klip, p.80 huil/lag Sonante dorp, p.31 Gomer, p.37 Puberfoto, p.74 Gebreekte bene, p.79 seniele ou man, p.74 II alomteenwoordig­ heid, p.118 hiskia, p.120 lag, p.125 luid/stil Van mossies en meer, p. 5 Heerlike angs, p.21 Geosentrie, p.62 Dito’s,p.47 Van mossies, p.59 Seer en siter, p.14 Huis oordag, p.29 Sonante dorp, p.31 Gomer, p.37 Gebreekte bene, p.79 Aqua-vitae, p.105 Kleurloos, p.116 Wakker word, p.12 Beethoven I, p.17 the divine extraordinary, p.19 olla podriba, p.22 kwiëtis, p.36 somnambule, p.58 wat ek moet onthou om te bid, p.60 allofrasie, p.81 woordeskat van jeremia en sefanja, p.103 lê, p.104 II alomteenwoordig­ heid, p.118 “Die huid huil luid in stilhuil.” (Die ander een is ek, pp.100-101) 240 huid/vel II mooi marilyn monroe foto in rooi, p.52 herfsdag, p.97 Skemerstrand, p.110 Botoon ondertoon, p.114 Job se lyftaal, p.117 tong, p.122 Nekrologie, p.124 nuwe moses, p.118 lag, p.89 Hipertrofie, p.129 II Versamelnes, p.160 VIII Mars, p.165 XI Seevaart, p.167 XVII Petit bonheur, p.170 X Hamster, p.182 Esegiël, p. 12 aftas, p.18 in die klein gemeentes, p.34 Entelegie, p.52-54 spioen, p.69 skemer, p.88 en dit was goed, p.92-93 Anna, p.94 huil/lag Kwingkwang, p.13 Nuwe bedeling, p.30 plus, p.92 Zeus vandag (p.14) 1 konsert van die geliefdes, p.22 My huis, p.32 griekse beelde louvre, p.39 Oorloop, p.43 entomologie, p.86 lag, p.89 swart romantiek, p.92 VII Uitverkiesing plus, p.102 Ou man van Van Gogh, p.128 Hipertrofie, p.129) Eggo, p.132 rooi kannetjie, p.136 ons almal, p.137 XVII Petit bonheur, p.170 V, p.187 Die kosbaarste, p.10 Anna, p.94 Opruim, p.96 luid/stil Nagmerrie, p.42 Ballade van die digter, pp. 66-67 Mercury, p.87 herfs lydenstyd, p.96 l o o p s k r i f i n ’ n vakansiehotel, p. DIAGRAM VAN KERNWOORDE 123 1 konsert van die geliefdes, p.22 Vroue van Vermeer, p.38 By Haga-Haga, p.42 Uitsluitsel, p.58 die welkomsomhelsing, p.72 swart romantiek, p.92 Jag en spel, p.99 Skreeu, p.126 Die kosbaarste, p.10 Antiklimaks, p.48 Idiolek (1986) Driepas (1989) Met die aarde praat (1992) 241 241 huid/vel Volstruis, p.5 klinies-dooie getuig, p.8 siek vrou, p.15 skering en inslag, p.17 Knapsnap-liggaam, p.20 these gentlemen tramps, p.35 Shifting identity, p. 43 hitler lees die leviete voor, p.48 prima bestaan, p.61 penkop hoor meer as een stem, p.68 rembrandt, p.73 Michelangelo, p.74 Geslagsregister, p.84 Wie, Moses, p. 87 Vleis, p.14 Kind kyk tv-prent The Multiverse, p.42 kamerjas op die divan, p.94 volwasse geboorte, p. 100 Astronout, p.126 helen keller, p.11 In moerasse, grotte en as, p.17 stilhuil, p.23 homo symbolicus, p.24 die eenvoud van die eenvoudiges, p.37 Identiteit, p.54 Op Toon se Hoëveld, p.73 2 viool, p.100 3 dawid, p.101 Vir ons volgende wêreld- bekersokkerspan, p.113- 116 brief, p.132 Knal, p.167 huil/lag Jammer, p.23 t.s.v., p.37 Verlossing, p.53 eerste worp, p.83 Geslagsregister, p.84 eier, p.10 Dagbreekmense, p.19 Kind kyk tv-prent. Top Cat, 44 gratis 2, p.89 rokke, p.92 Hefaistos en die gelag van die gode, p.99 gesprek met Walter Battiss, p. 102 Dwarrelwind, p.134 tarren-taal, p.136 In moerasse, grotte en as, p.17 stilhuil, p.23 homo symbolicus, p.24 Identiteit, p.54 ’n wiegelied vir alle kinders, p80 What a wonderful world, p. 91 Ve r s l a g v a n d i e ruimtetoeris uit die Kraanvoël, p.95 luid/stil Krapspinnekop, p.29 t.s.v., p.37 Skipper op ierse rivier, p.57 Beloegas, walrusse en ons in die arktiese sirkel, p.59 penkop hoor meer as een stem, p.68 eerste worp, p.83 die beskermers,p.57 S t a m b o o m 1 , p . 5 9 Skeurvallei, p.78 rokke, p.92 Solvent, p.95 getye,p.117 Astronout, p.126 In moerasse, grotte en as, p.17 stilhuil, p.23 homo symbolicus, p.24 die eenvoud van die eenvoudiges, p 37 Achilles se skild, p.82 Die Dakarkewer 2007, p.119-124 Van de liefde die vriend­ schap heet, pp. 127-131 uitkomsgerigte onder­ rig, p.173 pangaea ultima, p.183 Uit die hoek van my oog (1998) Heilige nuuskierigheid (2007) Onversadig (2011) Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 pp g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 242 huid/vel Brueghel bestry Des- cartes en Kant, p.23 die nuwe teologie, p.28 Twee soorte honger, p.36 die X van involusie en evolusie, pp. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 2: Junie 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n2a5 DIAGRAM VAN KERNWOORDE 38 Mense, p.55 Die sigbare ondeursig- tige, p.58 modern times suur bekom, p. 96 eensydige vegetatiewe vrou, p.122 hierdie sigbare gedig, p.146 G e d i g t e v a n d i e skoenmaker, p. 156 huil/lag die tien plae, p.50 ons die mismaaktes, p.63 eensydige vegetatiewe vrou, p.122 vir Helmie 1. Verjaardaggedig vir haar, p.131 luid/stil die X van involusie en evolusie, pp. 38 Stil skedel, p.148 ons gewete, p.150 Agteraf, p.160 Karnaval en Lent (2014)

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v55n2/05.pdf

Afrikaans

WAT HET DIE WÊRELDGEMEENSKAP VAN GEREFORMEERDE KERKE IN 1998 EN DIE WÊRELDRAAD VAN KERKE IN 2015 BEWEEG OM DIE NED GEREF KERK AS VOLLE LID TERUG TE NEEM? P. Strauss Prof. P. Strauss, Departement Historiese en Konstruktiewe Teologie, Universiteit van die Vrystaat. E-pos: straussp@ufs.ac.za. DOI: http://dx.doi. org/10.18820/23099089/ actat.v38i1.7 1015-8758 (Print) ISSN 2309-9089 (Online) Acta Theologica 2018 38(1):115-141 © UV/UFS DOI: http://dx.doi. org/10.18820/23099089/ actat.v38i1.7 1015-8758 (Print) ISSN 2309-9089 (Online) Acta Theologica 2018 38(1):115-141 © UV/UFS ABSTRACT WHAT CONVINCED THE WORLD COMMUNION OF REFORMED CHURCHES IN 1998 AND WORLD COUNCIL OF CHURCHES IN 2015 TO READMIT THE DUTCH REFORMED CHURCH AS A FULL MEMBER? 1 ’n Voorval is bekend waarin ds. H.S. Bosman van die Ned Geref of Hervormde Kerk van Suid-Afrika (die NH of G Kerk in die ou Transvaal) die Algemene Vergadering van die PWA in 1899 in die VSA bygewoon het en kla oor die uitsluitlike gebruik van Engels sonder voorsiening vir enige ander taal, die pro-Britse houding op dieselfde vergadering en “politieke partijdigheid en onverdraagzaamheid … in verband met ons eigen land en volk” (Scholtz 1960:183-184). 2 Smit (1984:22) stel dit so: “Streng gesproke beteken die uitdrukking status confessionis dat ’n Christen, ’n groep Christene, ’n kerk of groep kerke oordeel WHAT CONVINCED THE WORLD COMMUNION OF REFORMED CHURCHES IN 1998 AND WORLD COUNCIL OF CHURCHES IN 2015 TO READMIT THE DUTCH REFORMED CHURCH AS A FULL MEMBER? As members of the World Council of Churches, the two synods of the Dutch Reformed Church broke their ties with this institution in 1961, following the critisism of the Cottesloe Consultation of 1960 on apartheid. The World Alliance of Reformed Churches, which became part of the World Communion of Reformed Churches in 2010, declared a status confessionis against the theological and moral justification of apartheid and suspended the membership of the Dutch Reformed Church at Ottawa in 1982. As a result of the changes effected in South Africa and the Dutch Reformed Church, the latter was readmitted as full member of the Alliance in 1998. In 2007 the Dutch Reformed Church applied for membership of the World Council. It was granted in 2015. 115 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss 1. INLEIDING EN PROBLEEM 1. INLEIDING EN PROBLEEM Deur sy Algemene Sinode het die Ned Geref Kerk in 1962 ’n lid van die Gereformeerde Ekumeniese Sinode (GES) en in 1966 van die Presbiteriaanse Wêreldalliansie (PWA) geword (NGK 1962:246; 1966:526). Dié liggame sou onder gewysigde name – die Gereformeerde Ekumeniese Raad (GER) en die Wêreldbond van Gereformeerde Kerke (WBGK) – in 2010 in Grand Rapids (Michigan, VSA) verenig om die Wêreldgemeenskap van Gereformeerde Kerke (WGGK) te vorm (Strauss 2015:86). Die beweging van die Algemene Sinode na hierdie twee gereformeerde ekumeniese organisasies was in ’n tyd (die 1960’s) waarin die Ned Geref Kerk gebreek het met die breë Protestantse Wêreldraad van Kerke (WRK). Voor 1962 was die Ned Geref Kerk sonder ’n Algemene Sinode. Dit het die opening gelaat vir die selfstandige sinodes van dié kerk, naamlik die Ned Geref Kerk in Suid-Afrika (Kaap), in die Vrystaat, van Natal, Transvaal en Suidwes-Afrika (tans Namibië) om voor 1962 lid van die PWA en WRK te word. Die Kaapse Sinode was vanaf die ontstaan van die PWA in 1876 ’n lid daarvan. Hy is hierin deur ander Ned Geref Sinodes gevolg.1 Die Transvaalse Sinode het in 1948 en die Kaapse Sinode in 1953 tot die WRK toegetree (Meiring 2008:194). Beide Sinodes het egter na die Cottesloe- beraad van 7 tot 14 Desember 1960 in Johannesburg uit die WRK onttrek. Hierdie skuif het die vorming van die algemene sinodale verband van die Ned Geref Kerk in 1962 vergemaklik omdat die Sinodes van die Vrystaat, Natal en Suidwes om belydenisredes en nou, bykomstig, die Cottesloe- beraad, nie by die WRK wou inskakel nie (Strauss 2015:65). Apartheid en die Sharpville-onrus in 1960 in Suid-Afrika was die rede vir Cottesloe en Cottesloe die rede vir die uittrede van die Transvaalse en Kaapse Ned Geref Kerke én die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (NHKA) uit die WRK (NGK Transvaal 1961:388-389; NGK Suid- Afrika 1961:48-53, 112, 528-529). Hierna was die Ned Geref Kerk en die NHKA se teologiese en morele regverdiging van apartheid die rede vir die besluit van die Algemene Vergadering van die WBGK in 1982 by Ottawa om ’n status confessionis (op die vlak van ’n belydenis)2 as die sterkste 116 2018 Acta Theologica 38(1) kerklike weerstand teen hierdie regverdiging af te kondig. Die WBGK het ook die lidmaatskap van hierdie twee kerke opgeskort (verklaring in NGK 1982:1020-1024). dat ’n situasie ontstaan het, ’n oomblik van waarheid aangebreek het, waarin niks minder nie as die evangelie self, hulle mees basiese belydenis aangaande die Christelike evangelie, op die spel staan, sodat hulle verplig voel om daarteenoor te getuig en te handel”. 1. INLEIDING EN PROBLEEM Na die verwikkelinge in 1994 in Suid-Afrika én in die houding van die Ned Geref Kerk na 1986 – vir beide die afskeid van apartheid – word laasgenoemde as ’n volle lid van die WBGK (in 1998) en WRK (in 2015) terugverwelkom (Strauss 2015:73, 82). Die nuwe bedeling in 1994 in Suid- Afrika, nuwe denke in die Ned Geref Kerk oor die kerk en die samelewing na 1986 én sy aanpassing by die nuwe bedeling waarin apartheid taboe is, het hierdie kerk oor ’n wye front ekumenies aanvaarbaar gemaak. Die volgende vraag word hier ondersoek: Wat het die WGGK en die WRK beweeg om die Ned Geref Kerk in onderskeidelik 1998 en 2015 as ’n lid “terug” te neem? Het daar by hierdie liggame veranderinge plaasgevind – naas die afskeid van apartheid in Suid-Afrika en deur die Ned Geref Kerk – om die Ned Geref Kerk na 1994 met ope arms terug te ontvang? Om hierdie vrae te beantwoord, gaan dié artikel kortliks in op die breuk tussen die Ned Geref Kerk en die WRK en WGGK; die houding van hierdie organisasies in hierdie tyd teenoor die Ned Geref Kerk; nuwe denke oor apartheid in die Ned Geref Kerk na 1986; veranderinge in Suid-Afrika wat sou uitloop op ’n nuwe bedeling in 1994, en die houding van die WRK en die WGGK teenoor die Ned Geref Kerk in ’n nuwe ekumeniese fase vir die Ned Geref Kerk na 1990. Die sleutelvraag wat in dié proses gevra word, is: Waarom was dié twee organisasies bereid om die Ned Geref Kerk as volle lid terug te neem? Strauss is (Feit 1971:42; Luckhoff 1978:2) en oproer daarna op plekke in Suid- en Suidwes-Afrika, het ’n wêreldwye argwaan teenoor apartheid en die Suid- Afrikaanse Regering losgebars. Ten einde die situasie binnelands onder beheer te kry, het die Suid-Afrikaanse Regering ’n noodtoestand afgekondig en organisasies soos die African National Congress (ANC) en die Suid- Afrikaanse Kommunistiese Party (SAKP) wat as die hoofaanstigters agter die onrus gebrandmerk is, verban (Lombard 1981:192). is (Feit 1971:42; Luckhoff 1978:2) en oproer daarna op plekke in Suid- en Suidwes-Afrika, het ’n wêreldwye argwaan teenoor apartheid en die Suid- Afrikaanse Regering losgebars. Ten einde die situasie binnelands onder beheer te kry, het die Suid-Afrikaanse Regering ’n noodtoestand afgekondig en organisasies soos die African National Congress (ANC) en die Suid- Afrikaanse Kommunistiese Party (SAKP) wat as die hoofaanstigters agter die onrus gebrandmerk is, verban (Lombard 1981:192). Negatiewe reaksies uit verskeie wêrelddele, ook van kerklike instansies, sou volg. Voor ’n byeenkoms van kerke in die Verenigde State (VSA) het die algemene sekretaris van die WRK, W.A. Visser ’t Hooft, ook na die gebeure verwys. Die Algemene Vergadering van die WRK by Evanston in 1954 het immers, sonder om apartheid by die naam te noem, enige vorm van “segregation based on race, color or ethnic origin” as in stryd met die Evangelie en die aard van die kerk, verwerp (verbatim by Meiring 2008:195). Volgens Visser ’t Hooft het apartheid die hoop van swartmense in Suid-Afrika verydel. Die Ned Geref Kerk is bekend dat hy hierdie beleid onderskryf, maar die WRK wil hom nie net veroordeel en dreig nie. Die kerklik-ekumeniese weg is broederlike oorleg, oortuiging en versoening. Daarom neem die WRK die inisiatief vir ’n konferensie van Suid-Afrikaanse lidkerke (Strauss 1989:147). In stryd met ’n opvatting wat agterna onder anti-Cottesloe-groepe in Suid-Afrika sou heers, wou die WRK nie aan Cottesloe voorskryf wat hy moet besluit nie. In ’n vertroulike verslag oor die beraad sê R. Bilheimer, die WRK-konvenor van Cottesloe, dat die ampsdraers van die WRK op Cottesloe maar ses uit 86 getel het en waarnemers was. Daar was geen druk van hulle kant op ander se oortuigings nie (WRK-Argief 280.38: Cottesloe Contents Confidential, 3). Aan sy Sentrale Komitee oor die verwagte beraad sê Visser ’t Hooft dat die ses gestuurdes van die WRK, in die besef dat die Suid-Afrikaanse vraagstuk kompleks is, gaan luister sonder om passief te wees. 2. COTTESLOE: DIE BESLUITE 2. COTTESLOE: DIE BESLUITE In ’n artikel in 2008 oor die Ned Geref Kerk en die WRK maak Meiring die raak opmerking dat daar oor die Cottesloe-beraad van die agt lidkerke van die WRK in Suid-Afrika in Desember 1960 “…reeds soveel geskryf” is dat daar nie volledig daarop ingegaan hoef te word nie (Meiring 2008:196). Daarom word slegs die hooftrekke oor Cottesloe waar van belang vir ons tema, hier aangestip. Na die onrus by Sharpville waar 69 protesterende, nie-gewapende swartmense op 21 Maart 1960 deur die Suid-Afrikaanse Polisie doodgeskiet 117 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke g ( ) ( ) 4 Die standpunt van ’n afvaardiging van die Ned Geref Kerk Kaapland in 1960 a die Suid-Afrikaanse Regering (WRK-Argief 280.38). 3 Vgl. die Kerklike Kongres oor die Naturelle-vraagstuk van 1950 in Federale Sendingraad Ned Geref Kerk (FSR NGK) (1950:9-14, 18-20). g g ( g ) 5 Vgl. die Gereformeerde Ekumeniese Sinode (GES) Potchefstroom 1958 wat nie deur die Ned Geref Kerk afgekeur is nie (GES 1958:147vv.). 3 Vgl. die Kerklike Kongres oor die Naturelle-vraagstuk van 1950 in Federale Sendingraad Ned Geref Kerk (FSR NGK) (1950:9-14, 18-20). 4 Die standpunt van ’n afvaardiging van die Ned Geref Kerk Kaapland in 1960 aan die Suid-Afrikaanse Regering (WRK-Argief 280.38). 5 Vgl. die Gereformeerde Ekumeniese Sinode (GES) Potchefstroom 1958 wat nie deur die Ned Geref Kerk afgekeur is nie (GES 1958:147vv.). Strauss Hulle gaan met Evanston en om ekumene te bevorder, in die agterkop (WRK-Argief 280.37). Ter bevestiging van die waarneming dat die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk nie op die beraad “ge-Cottesloe” of gemanupileer is nie, het ’n Suid-Afrikaanse Presbiteriaan, S.P. Lediga, agterna na die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk verwys as “the giants of the day”. Boonop kan die meeste van die omstrede besluite teruggevoer word na besluite wat meerdere vergaderings (waaronder sinodes) van die Ned Geref Kerk of kongresse waarby hierdie Kerk in die voorafgaande jare betrokke was, geneem het (Strauss 1983:130-133). In ’n Nadere Verklaring van die Kaapse en sommige beskikbare Transvaalse afgevaardigdes op 27 Desember 1960 bevestig hulle dié punt (NGK Suid-Afrika 1961:272-273). 118 2018 Acta Theologica 38(1) 6 By die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk van 2007 praat sy Moderamen van die “kritiese stem” van Cottesloe (NGK 2007 I:405). Strauss Strauss Uit vrees vir wanvoorstellings na buite het die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk die verklaring van die manne van die NHKA opgevolg met hul eie verklaring op die beraad: We wish to confirm that, as stated in the preamble (van die eindverklaring, PJS), a policy of differentiation can be defended from the Christian point of view, that it provides the only realistic solution to the problems of race relations and is therefore in the best interests of the various population groups … We do not consider the resolutions adopted by the Consultation as in principle incompatible with the above statement … (WRK-Argief 280.38: Cottesloe Contents Confidential, 14-15). Vir die tema van hierdie artikel is die houding van beide die Ned Geref Kerk en die WRK na Cottesloe oor die uitkoms van die beraad en oor mekaar belangrik. Dit gee immers ’n aanduiding van die aard van hul betrokkenheid by mekaar. Acta Theologica 38(1) Die voorafmemorandum van die Kaapse Ned Geref Kerk kom telkens in die besluite en eindverklaring van die beraad, terug. In ’n verklaring op 27 Februarie 1961 sê die Uitvoerende Komitee van die WRK dat die indruk wat geskep word dat die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk by die beraad “ge-Cottesloe” is, misleidend is. Die ses gestuurdes van die WRK was blote waarnemers en konsultante. Die besluite vervat in die eindverklaring moes deur 80% van die deelnemers van die agt lidkerke goedgekeur word en enige afgevaardigde kon sy teenstem en redes laat notuleer (WRK-Argief 280.38). Die mees omstrede besluite van Cottesloe – vir Suid-Afrika in daardie jare – was geleë in vier besluite: Swartmense wat geen ander byplek as “wit” Suid-Afrika het nie, kan nie permanent van stemreg in hul land van inwoning ontneem word nie;3 die Kleurlinge vir wie daar geen ander vooruitsig is nie, moet in die Suid-Afrikaanse Parlement verteenwoordig word;4 daar is geen Bybelse gronde vir ’n verbod op rasgemengde huwelike nie, hoewel die welsyn van die gemeenskap en die pastorale verantwoordelikheid van die kerk sulke huwelike “onwenslik” kan maak,5 en Blanke gemeentes moet hul geriewe met ander deel waar daar so ’n behoefte is (Uniale NG-Sendingkongres 1960:108, WRK-Argief 280.38: Cottesloe Contents Confidential, 13-14; Luckhoff 1978:104-105; Strauss 1983:127-128). Meiring tas mis as hy aanvoer dat Cottesloe in sy eindverklaring “lynreg teenoor” apartheid gestaan het (Meiring 2008:196). Sy houding verskil “lynreg” van dié van die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk wat ’n deurslaggewende invloed op die verklaring gehad het én ook van WRK-manne soos Visser ’t Hooft wat op die beraad was. Meiring bevind hom – ironies vir ’n pro-Cottesloe-houding – in dieselfde posisie as die afgevaardigdes van die NHKA wat in die eindverklaring ’n verwerping van apartheid gesien en hulle daarvan gedistansieer het: We wish … to state quite clearly that it is our conviction that separate development is the only just solution of our racial problems. We therefore reject integration in any form … The agreement that has been reached contains such far-reaching declarations that we cannot subscribe to it … (WRK-Argief 280.38: Cottesloe Contents Confidential, 15). 119 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss Acta Theologica 38(1) 2018 Die Afrikaanse gereformeerde kerke spring nie hierdie laer vry nie. In sy notas lug Vissser ’t Hooft die mening dat die NHKA met hul weerstand teen en verklaring op die beraad teen hierdie agtergrond wou sê: “We are the real defenders of Afrikaanderdom and …” die Ned Geref Kerk “become traitors” (WRK-Argief 42.3.014/2, 3). Dieselfde sensitiwiteit vir die laer blyk uit genoemde onmiddellike reaksie van die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk op die verklaring van die afgevaardigdes van die NHKA: “… a policy of differentiation … provides the only realistic resolution … We do not consider the resolutions adopted by the Consultation as in principle incompatable with … [this]”. ’n Reaksie wat, soos dié van die NHKA, op die Suid-Afrikaanse publiek waaronder hul eie lidmate voorkom, gerig is. In sy vertroulike notas tref Visser’t Hooft die kol met ’n verklaring oor die houding en optrede van die Ned Geref Kerk-manne op die beraad (WRK-Argief 42.3.014/2, 2). ’n Verklaring wat bevestig word deur Ned Geref Kerk-afgevaardigdes na die beraad soos Verhoef (Strauss 1983:132). Die Algemene Sekretaris van die WRK stel dit so: Somehow, we had come exactly at the moment when they had come to the conclusion that it was time that they should speak out on certain important points. Now this does not mean that they give up apartheid but, in their mind, apartheid is not an absolute principle, but only a means and if that means creates injustice or if it proves at certain points unworkable, they are quite willing to replace it by more adequate means. They are obviously irritated by the fact that Verwoerd does not listen to them at all ... The Cape church … made it clear to the government that they believe in direct representation of the Coloured in parliament, but Verwoerd had not listened … (WRK-Argief 42.3.014/2, 2). Die subteks van hierdie waarneming van Visser ’t Hooft en die verklaring van die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk, gee heelwat stof vir die bepaling van die houding van die twee “kante” direk na Cottesloe oor hul verhouding met mekaar en beide se houding teenoor apartheid in Suid-Afrika. Uit hul agterna-reaksie op Cottesloe is dit duidelik dat die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk nie van apartheid ’n permanente struktuur of ’n beginsel wou maak nie. 7 Vgl. Strauss 1991:436-446. 3. DIE HOUDINGS VAN DIE NED GERF KERK EN DIE WRK NA COTTESLOE In vertroulike notas van Visser ’t Hooft op 19 Desember 1960 – dus 5 dae na die beraad – oor Cottesloe gaan hy in op die houding van die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk teenoor die uitkoms van die beraad soos vervat in die eindverklaring. Sy waarneming stem ooreen met hul verklarings agterna oor waarom hulle die eindverklaring steun (WRK- Argief 42.3.014/2, 2). Die vier omstrede besluite toon onteenseglik dat Cottesloe op ’n – vir vandag – mak manier gekrap het aan die destydse apartheidsbeleid. Die beraad se milde kritiek6 kom in ’n tyd waarin apartheid en die Suid- Afrikaanse Nasionale Party-regering wêreldwyd veroordeel word en – veral – lojale Afrikaners teenoor ’n vyandige buitewêreld emosioneel laertrek rondom die regering van premier Verwoerd (Strauss 2001:840). In sy nuwejaarsboodskap op 31 Desember 1960 reageer Verwoerd ooglopend negatief op Cottesloe as hy sy luisteraars gerustellend meedeel dat die Ned Geref Kerk hiermee nog nie amptelik deur sy eie vergaderings (sinodes) gepraat het nie (Strauss 1989:149). 120 Acta Theologica 38(1) Acta Theologica 38(1) Vir hulle was dit slegs ’n metode gerig op die beginsel van regverdigheid of die regmatige belange van almal.7 Visser ’t Hooft sê dit in soveel woorde. In die gees hiervan sou die Ned Geref Kerk aanpasbaar wees vir veranderinge in Suid-Afrika: ook na Soweto-1976 en met die koms van die algemene demokrasie in 1994. 121 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss Daarby was die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk daarvan oortuig dat die uitkoms van die beraad hul eie toedoen was en nie dié van die buitelandse WRK-groep nie. Hulle het dus geen kritiek teen Visser ’t Hooft en sy mense gehad nie. Die gebeure van 1960 in Suid-Afrika was ernstig en het hulle genoop – Verhoef se woorde – om die alarmklok vir apartheid te lui: “Daar is gevaar!” Die uitvoering van apartheid draai vas (Strauss 1989:153). Hul verklaring op die verklaring van die NHKA aan die einde van die beraad verraai ’n aanvoeling vir negatiewe reaksies op Cottesloe in Suid-Afrika, maar hulle het nie die geweld van die storm wat in Suid-Afrika én in die Ned Geref Kerk op Cottesloe sou losbars, voorsien nie (Lombard 1981:262). Hulle sou die lidmaatskap van die twee Ned Geref Kerke van die WRK wou kontinueer, vir hulle geen kwessie nie, omdat laasgenoemde met Cottesloe aan kerklike stemme in Suid-Afrika in die stormagtige 1960 in Suid-Afrika ’n platvorm gegee het: stemme in ’n oop gesprek oor die toekoms. ’n Gesprek wat tussen amptenare van die WRK en daardie Ned Geref Kerk-afgevaardigdes wat Cottesloe bly verdedig het, voortgesit is (WRK-Argief 42.3.014; 42.3.017/1; 42.4.017/4). Die reaksie van sinodes en instansies in die Ned Geref Kerk op Cottesloe in 1961 was negatief. Die Algemene Sinodale Kommissie van die Vrystaat besluit op 21 Februarie dat Cottesloe sy kerkgrense oorskry het. Boonop stel die Kaapse en Transvaalse Sinodes met hul lidmaatskap van die WRK die komende Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk in gevaar (Kerkbode 22 Maart 1961). Die Federale Raad van NG Kerke – die voorloper van die Algemene Sinode – sluit hierby aan. Op 22 Maart 1961 noem die Raad die beleid van “differensiasie” Skriftuurlik, veroordeel hy Cottesloe op grond van die “gesamentlike getuienis” daaroor en versoek hy die Kaapse en Transvaalse Sinodes om uit die WRK te tree (Raad van Ned Geref Kerke 1961:50-55). 8 Beyers Naudé, ’n Ned Geref Kerk-predikant en afgevaardigde van die Ned Geref Kerk na Cottesloe, wou die effek van die beraad deur die stigting van die Christelike Instituut in 1963 kontinueer. Hy het in 1968 – moontlik? – deur bemiddeling van Visser ’t Hooft tydens die WRK se Algemene Vergadering te Uppsala opgetree. Hier is Naudé op ’n onkerklike wyse egter uitgejou omdat hy geweldlose optrede teen apartheid bepleit het (Strauss 2002:189). Acta Theologica 38(1) 2018 Deur die WRK is daar van hierdie optrede van die Ned Geref Kerk by die Algemene Vergadering van Nieu-Delhi in 1961 slegs kennis geneem. In hierdie kringe was apartheid nou onder skoot. Christene in Suid-Afrika teen apartheid is van die WRK se steun verseker. Daar was egter geen besluit teen die Ned Geref Kerk nie (Meiring 2008:198). 9 In die verslag van sy Moderamen oor die ekumene van die Ned Geref Kerk aan die Algemene Sinode van 2007, bestempel die Moderamen die skep van die Programme to Combat Racism deur die WRK as die finale breuk tussen die Acta Theologica 38(1) Die Sinodes van Natal en Suidwes volg dieselfde spore (Luckhoff 1978:131). Op 10 April en 26 Oktober onderskeidelik veroordeel die Transvaalse en Kaapse Sinodes Cottesloe. Albei Sinodes onttrek hulle aan die WRK. Kritiek uit die Ned Geref Kerk teen die WRK is superkerkneigings en die verdoeseling van dogmatiese verskille tussen kerke (Ned Geref Kerk Transvaal 1961:282-283; Ned Geref Kerk Suid-Afrika 1961:48-53, 112, 528-529). Daarmee het meerdere regeervergaderings van die Ned Geref Kerk hul standpunt teen die WRK na Cottesloe gestel. Cottesloe is afgewys en die WRK verlaat. Die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk na Cottesloe se insette op die beraad, hul waardering vir die WRK én laasgenoemde se kerklike hulp (fasilitering) in die krisisjaar 1960 in Suid-Afrika, is deur die Ned Geref Kerk verwerp. 122 Acta Theologica 38(1) Strauss Teen 1975 begin die “evangelicals” se invloed op die WRK toeneem. In die 1980’s ontwikkel daar weer ’n hunkering in die WRK na die vertikaalverankerde sending- en evangelisasietaak van die kerk en Bybels- teologiese besinning. Meiring praat van die teologiese pendulum in die WRK wat begin terugswaai het na ’n posisie waarin die “evangelicles en die ecumenicals van die wêreld” mekaar hoor. In 1991, op die Algemene Vergadering in Canberra, is twee leidende figure in die Ned Geref Kerk, (professore) Johan Heyns en Pieter Potgieter, as waarnemers teenwoordig (Meiring 2008:193-204). Opgesom: die WRK sou sy fasiliterende platvormtaak sonder superker­ kneigings deur die jare getrou bly. Die houding en optrede van Visser ’t Hooft en ander WRK Uitvoerende Komitee- en personeellede by Cottesloe, is voortgesit: die WRK as ’n ekumeniese platvorm vir kerke plaas geen dwang op lede deur hul standpunte en aksies voor te skryf nie. Na sy ekumeniese isolasie tot 1986 en die verbreking daarvan van in 1990-1994 met sy nuwe denke oor apartheid (Meiring 2008:203), het die Ned Geref Kerk hierdie vertrekpunt van die WRK aanvaar en is hy in 2015 sonder ophef as ’n volle lid terugverwelkom (NGK 2007:105,201; Strauss 2015:82). Die WRK het die Ned Geref Kerk na apartheid as lid aanvaar en daarmee oënskynlik sonder moeite aangesluit by die wye ekumeniese aanvaarding van die Ned Geref Kerk na 1990-1994. Die feit dat die Ned Geref Kerk se lidmaatskap van die WRK eers in 2015 – na die herstelde lidmaatskap van die Ned Geref Kerk van die WGGK in 1998 – kom, kan na twee faktore teruggevoer word. Die eerste een is dat die bande van die Ned Geref Kerk met die WRK in 1961 totaal verbreek is, dat lidmaatskap destyds tot twee sinodes van die Ned Geref Kerk beperk en vir die ander onaanvaarbaar was en dat daar daarna geen amptelike kontak tussen die Ned Geref Kerk en die WRK was nie. Kontak wat ’n wegspring kon wees om hierdie bande weer op te neem. Die kwessie van lidmaatskap van die WRK moes eers groei en ryp word in die algemene sinodale verband van die Ned Geref Kerk voordat die Algemene Sinode dit opgeneem en tot by die WRK self deurgevoer het. Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke Strauss Ned Geref Kerk en die WRK en vir baie kerke ’n “steen des aanstoots” (NGK 2007 I:405). 4. DIE NED GEREF KERK IN 2015 VOLLE LID VAN DIE WRK ’n Punt van kritiek teen die WRK in die Ned Geref Kerk was die skraal basisformule van die WRK waarin daar net na Christus as God en Verlosser verwys is. By Nieu-Delhi in 1961 is hierdie basis verbreed om God- Drieënig in te sluit. Terwyl Nieu-Delhi nog die vertikaalverankerde sending- en getuienistaak van die kerke beklemtoon het, het daaropvolgende vergaderinge in die WRK die klem na die kerk se sosiaal-politieke of horisontale betrokkenheid by die gemeenskap verskuif. Hierin sou die Teologie van die Rewolusie ook ’n rol speel. By die Algemene Vergadering te Uppsala in 1968 is goedkeurend verwys na rewolusionêre bewegings onder “onderdrukkende” en verontregtende regerings wat dié juk met geweld wil afgooi. Die verweer: onreg en onderdrukking deur regerings is reeds strukturele geweld.8 Tydens ’n konsultasie oor rassisme in 1969 by Notting Hill besluit die WRK op ’n Programme to Combat Racism wat deur ’n Spesiale Fonds bedrae vir “humanitêre” doeleindes aan “bevrydingsbewegings” wat geweld gebruik – soos die ANC, Swapo en die Patriotic Front in Suider-Afrika – maak. Laasgenoemde is immers die outentieke verteenwoordigers van die onderdruktes in Suider-Afrika (Strauss 2004:102). Hierdie aksie is aanvanklik deur kerke in Suid-Afrika teëgestaan maar later deur sommige ondersteun. Daarmee het die WRK egter ’n situasie geskep wat dit vir die Ned Geref Kerk as ’n gereformeerde kerk onder veral Afrikaners, al bly die WRK net ’n platvorm vir kerklike oorleg, emosioneel en kerklik-ekumenies moeilik sou maak om sy lidmaatskap te kontinueer (Meiring 2008:198-199).9 123 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... 10 Vgl die motivering van die Moderamen van die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk in sy aansoek om lidmaatskap van die WRK by die Algemene Sinode van 2007: ’n lidkerk is nie verplig om met die besluite van die Algemene Vergadering “saam te gaan” nie, gereformeerde kerke moet ’n verskil in die WRK maak en kerke in die WRK – dus kerke wêreldwyd – respekteer en verwelkom die Ned Geref Kerk se teologiese insette (NGK 2007 I:406). Strauss Die besluit van die Algemene Sinode van 2007 – na besinning oor meer as ’n dekade (NGK 2007:105, 201) – om aansoek te doen om lidmaatskap van die WRK het boonop eers agt jaar later, in 2015, ’n werklikheid geword. Die tweede een is dat op die WBGK se suspendering van die lidmaatskap van Ned Geref Kerk in 1982 die Algemene Sinode, anders as die betrokke sinodes in die Ned Geref Kerk in 1961 met die WRK, nie sy 124 Acta Theologica 38(1) 2018 lidmaatskap van die WBGK opgesê het nie. Die saak het oorgestaan sodat die Ned Geref Kerk aan die drie vereistes van die WBGK kon voldoen vir die opheffing van die suspendering van sy lidmaatskap. In die 1990’s is die saak van beide kante op die spits gedryf. Daarop kom ons terug. Hoe dit ookal sy, die WRK het die Ned Geref Kerk in 2015 terugverwelkom omdat die verstandhouding steeds is dat die WRK nie ’n supersinode nie, maar ’n ekumeniese platvorm is vir lidkerke wat hul kerklike selfstandigheid behou. Natuurlik is die kentering in die WRK in die middel 1980’s om meer vertikaalverankerd en kerklik te opereer, aanvaarbaar in die Ned Geref Kerk, maar die gedagte aan ’n oorlegplatvorm vir kerke, die moontlikheid van kontak met kerke wêreldwyd én die getuienistaak van die Ned Geref Kerk in ’n wêreldwye kerkegemeenskap, maak lidmaatskap van die WRK vir die Ned Geref Kerk in sy nuwe ekumeniese fase aantreklik. Hier kan die Ned Geref Kerk òòk uiting gee aan sy getuienis-, verkondigings- en kontaktaak (NGK 2007 I:404-406; III:201).10 5. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: SY LIDMAATSKAP OPGESKORT Die aansluiting van die Ned Geref Kerk by die PWA (sedert 1970 WBGK en sedert 2010 WGGK) deur sy Algemene Sinode van 1966 is vroeër aangedui. Op hierdie stadium was apartheid reeds onder skoot in die PWA. In 1964, by sy Algemene Vergadering in Frankfurt am Main, veroordeel die PWA apartheid by implikasie. By Nairobi 1970 is daar pogings van “nie- Afrikaanse kerke” uit Suid-Afrika om die Ned Geref Kerk oor sy steun aan apartheid uit die WBGK geskors te kry. Hierna sou die weerstand teen apartheid onder kerke in die WBGK hoofsaaklik uit die familie van Ned Geref Kerke in Suid-Afrika kom (Strauss 2004:100). Vir sommige sou hierdie weerstand ’n belydenisbeweging word wat in die stryd van die Bekennende Kirche (Belydende Kerk) in die 1930’s in Duitsland teen Hitler en sy Nazïsme (De Jong 1987:336-337) sy inspirasie vind (De Gruchy & Villa-Vicencio 1983:75). Die gebruik van begrippe soos dat apartheid bots met die Evangelie, ’n pseudo-religieuse ideologie is en dat die morele 125 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss en teologiese regverdiging daarvan kettery is, sou die klimaat vir so ’n belydenisbeweging in kerklike en teologiese kringe bevorder. en teologiese regverdiging daarvan kettery is, sou die klimaat vir so ’n belydenisbeweging in kerklike en teologiese kringe bevorder. Die eerste skote vir ’n belydenisbeweging teen apartheid word in 1965 deur Beyers Naude geskiet. In die maandblad van die Christelike Instituut, ’n organisasie wat hy in 1963 stig om Cottesloe en die ekumene tussen kerke te bevorder, skryf hy in Pro Veritate: “Die tyd vir ’n belydende kerk is daar!”. Naude sien parallelle tussen Nazi-Duitsland en apartheid-Suid- Afrika (Pro Veritate 15 Julie 1965:1vv.). In 1976 promoveer ’n jong predikant uit die Ned Geref Sendingkerk, Allan Boesak, met ’n proefskrif aan die Teologische Hogeschool in Kampen, Nederland: Farewell to innocence. Sy stuk adem die gees van ’n swart bevrydingsteologie. Hy beskou swartwees as ’n kader van onderdrukwees. Boesak is ’n gewilde anti-apartheidspreker in gereformeerde Nederland en vind buite Nederland òòk aanklank. Met sy terugkeer na Suid-Afrika verwerf hy ’n invloedryke posisie in die Ned Geref Sendingkerk. Hy word deel van ’n interkerklike drukgroep, die NG Broederkring, wat later die Belydende Kring word (Du Toit 2002:144). In sy naam dra hierdie Kring die strewe na ’n belydenisbeweging teen apartheid. Acta Theologica 38(1) Churches in Southern Africa dit op hulle om dokumente teen apartheid vir lidkerke op pad na die WBGK se Algemene Vergadering by Ottawa van 17 tot 27 Augustus 1982, gereed te kry. Die Ned Geref Kerk en die NHKA was geoormerk vir spervuur op die Algemene Vergadering (Strauss 2004:102-103). Apartheid as tema oorheers dié Algemene Vergadering. Dit begin by die nagmaal tydens die opening van die vergadering. Elf verteenwoordigers van die jonger Ned Geref Kerke onttrek hulle in ’n verklaring aan die diens omdat Swartmense nie by die nagmaal in Wit Ned Geref Kerk- en NHKA- gemeentes mag aansit nie. Hoewel die afgevaardigdes van die Ned Geref Kerk hierdie gebeure as “pynlik” bestempel, stempel dit die res van die vergadering (NGK 1982:1013-1017). Apartheid word by ten minste drie besprekingsgroepe van die Algemene Vergadering geopper. ’n Ad hoc- kommissie wat ’n verklaring hieroor vir die volle vergadering voorberei, word ook aangewys (brief van Algemene Sekretaris Perret verbatim in NGK 1982:1018-1020). Daarby word Boesak as die enigste kandidaat vir die presidentskap van die WBGK voorgestel omdat hy à la die Nominasiekomitee bekwaam is en die WBGK ’n harde en geloofwaardige “nee” teen apartheid deur sy keuse moet laat hoor. Boesak word ook verkies (verbatim verslag Nominasiekomitee in NGK 1982:1013-1017). Die WBGK se amptelike standpunt en verklaring oor apartheid kom nie as ’n verrassing nie. Geykte uitdrukkings van Boesak in ’n rede voor die Algemene Vergadering van die WBGK en in verklarings van die Alliance of Black Reformed Churches in Southern Africa en frases van die NG Broederkring kom in die WBGK-verklaring oor die saak voor. Die verklaring volg op ’n “hearing” oor apartheid die middag van 19 Augustus en ’n debat in die volle vergadering op 25 Augustus (Perret in NGK 1982:1018). Volgens die WBGK is rassisme – apartheid skei immers op grond van ras – afgodery en apartheid, as ’n uitvloeisel daarvan, ’n “pseudo-religieuse ideologie”. Die teologiese en morele regverdiging van apartheid wat deursny tot aan die nagmaalstafel, is ’n verdraaiing van die Evangelie. Apartheid of afsonderlike ontwikkeling – die WBGK wil alle vorme van apartheid afwys – is sonde. In sy volhardende ongehoorsaamheid aan die Woord van God is dit kettery. Dit gaan uit van die onversoenbaarheid van mense en verhoed die versoenende en verenigende werk van Christus. 5. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: SY LIDMAATSKAP OPGESKORT Die Sinode van die Ned Geref Sendingkerk van 1978 versterk die beweging as hy stel dat apartheid nie met die Evangelie van Jesus Christus versoenbaar is nie (Boesak 1983:8). ’n Kindjie in gereformeerde ekumeniese kringe, die Alliance of Black Reformed Churches in Southern Africa, lê nog in sy wieg as Boesak by sy opening in 1981 by Hammanskraal pleit vir ’n nuwe ontdekking van gereformeerde oortuigings in die Suid-Afrikaanse situasie. Volgens hom vra die situasie nou meer van die kerke: ’n eietydse anti-apartheidbelydenis (Smit 1984:20). In sy Charter onder die invloed van Boesak gebruik die Alliansie sinne wat later by die WBGK in Ottawa in 1982 geyk raak. Die Charter noem die teologiese en morele regverdiging van apartheid sonde en ’n bespotting van die Evangelie. Dit is verraad teenoor die gereformeerde tradisie en kettery. Die WBGK moet sterk aksie neem teen apartheid én sy teologiese en morele regverdiging. Die Ned Geref Kerk is immers ’n lidkerk van die WBGK. Die WBGK moet sy lidkerke ook aanmoedig om die Program ter Bestryding van Rassisme van die WRK te steun (verklaring verbatim in De Gruchy & Villa-Vicencio 1983:161-168). Die oproep dat kerklike weerstand teen die teologiese en morele regverdiging van apartheid op die vlak van ’n belydenis (status confessionis) lê omdat dit ’n verdraaiing van die Evangelie is, kom voor 1982 ook uit ander kerklik-ekumeniese kringe: die Lutherse Wêreldbond in 1977 en die Sentrale Komitee van die WRK in 1980. Daarby neem die Alliance of Black Reformed 126 2018 Acta Theologica 38(1) Acta Theologica 38(1) Acta Theologica 38(1) Hierdie vergrype skep ’n status confessionis vir die lidkerke van die WBGK: “… it is not possible to differ without seriously jeopardizing the integrity of our common confession of Reformed Churches”. Die WBGK skort ook die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk en NHKA op, hoewel “reluctantly and painfully…”. Om as lidkerk terug te kom, moes die Ned Geref Kerk (en die NHKA) Swartmense nie langer van eredienste en die nagmaal weerhou nie, 127 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss deur woord en daad hulp aan die slagoffers van apartheid verleen en deur sy sinodes apartheid in kerk en staat onvoorwaardelik veroordeel en kerke aanmoedig om dit af te takel (formulerings en verhaal in NGK 1982:1020-1024). deur woord en daad hulp aan die slagoffers van apartheid verleen en deur sy sinodes apartheid in kerk en staat onvoorwaardelik veroordeel en kerke aanmoedig om dit af te takel (formulerings en verhaal in NGK 1982:1020-1024). Daarmee het die WBGK sy voortgaande lidmaatskap volledig in die hande van die Ned Geref Kerk self geplaas. In die proses sou die WBGK vir homself die reg voorbehou – met Boesak nou aan die spits – om die Ned Geref Kerk se poging om aan die drie vereistes te voldoen, te beoordeel. 6. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: ’N ERNSTIGE BREUK In die dekade of meer na Ottawa 1982 sou die breuk tussen die Ned Geref Kerk en die WBGK soos verteenwoordig in sy Uitvoerende Komitee (UK- WBGK) deur wanbegrip én agterdog wyd loop. Die spanning verhoog toe die Sinode van ’n jonger Ned Geref Kerk, die NG Sendingkerk (NGSK), kort na die WBGK in Ottawa op 1 Oktober 1982 ook ’n status confessionis teen – soos hy dit noem – die “sekulêre evangelie van Apartheid” afkondig én ’n konsepbelydenis, die Belydenis van Belhar, aanvaar. Sinsnedes in die Ottawa-verklaring oor apartheid word deur die NGSK oorgeneem. Die Belydenis van Belhar word met geringe wysiginge na kommentaar uit die verband van die NGSK, deur die NGSK-Sinode van 1986 goedgekeur (NGK 1982:1069-1087). Daarmee word hierdie Belydenis ’n natuurlike hoogtepunt van die belydenisbeweging teen apartheid én, à la Durand, die stryd oor apartheid in die Ned Geref Kerkfamilie (Durand 1984:126). Die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk van 1982 tree nie uit die WBGK nie. Hy neem “met leedwese” van die WBGK se hantering van apartheid en sy lidmaatskap van die WBGK kennis, betreur die stel van voorwaardes vir sy terugkeer en bespeur spore van ’n bevrydingsteologie in die Ottawaverklaring. ’n Verklaring wat volgens hom op sleutelpunte stry met die Bybel en die Gereformeerde Teologie (NGK 1982:1369vv.). Die Sinode gee nie voorbeelde om sy bewerings te staaf of enige verwysing na ’n status confessionis teen die teologiese en morele regverdiging van apartheid nie. Daarmee verraai die Sinode sy eie posisie teenoor die WBGK in die apartheidsdebat: sy reaksie teen die kritiek van die WBGK kom nie uit ’n gebolwerkte Bybels- en teologiesverantwoorde stellingname nie, maar outomaties en byna futloos – soos dié van ’n kragtelose verloorder. Ten opsigte van sy lidmaatskap van die WBGK het die Sinode ook ’n 128 Acta Theologica 38(1) 2018 begeerte om aan die voorwaardes van die WBGK te voldoen en weer volle lidmaatskap van die WBGK op te neem. begeerte om aan die voorwaardes van die WBGK te voldoen en weer volle lidmaatskap van die WBGK op te neem. Die Algemene Sinodes van 1986 en 1990 van die Ned Geref Kerk bring ’n nuwe houding oor apartheid in Kerk en Samelewing 1986 (KS-1986) en Kerk en Samelewing 1990 (KS-1990). Hierdie dokumente word deur die Ned Geref Kerk beskou as sy antwoord op die drie eise van Ottawa 1982. Strauss geformuleer is om die status quo van apartheid in Suid-Afrika en dus “exploitation and oppression”, te handhaaf. Volgens die Kring bepleit KS- 1986 vreedsame verandering binne die apartheidsisteem met sy rassisme, boosheid en geweld: ’n verandering “while the system remains basically the same” (WRK-Argief Ref 215/10.1/33). 6. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: ’N ERNSTIGE BREUK Hoewel KS-1990 skerper veroordelend na apartheid kyk as KS- 1986, gaan dit by beide om die afwys van ’n gedefinieerde apartheid. ’n Houding wat die WBGK juis veroordeel. KS-1986 praat van die “hantering” van apartheid in Suid-Afrika as ’n sisteem wat die regmatige erkenning van die volkereverskeidenheid omvorm het tot ’n politieke ideologie wat mense verontreg en een groep onregmatig bo ’n ander bevoordeel. Die sisteem bots met die Bybelse beginsels van naasteliefde en geregtigheid en tas die menswaardigheid van “almal” wat betrokke is (bevoordeeldes en benadeeldes), aan (NGK 1986:52). KS-1990 praat van apartheid wat “so begin funksioneer” het dat die grootste deel van die bevolking dit as onderdrukkend ervaar omdat dit een groep onregmatig bo ander bevoordeel deur gedwonge skeiding. Wat KS-1990 betref moet apartheid as sondig en ’n ernstige dwaling – dit wil sê in stryd met die Bybel – afgewys word (NGK 1990:40). Hierop ontstaan die Afrikaanse Protestantse Kerk (APK) in 1987. ’n Kerk waarin meer as 7,700 ontevrede lidmate oor KS-1986 uit Ned Geref Gemeentes hulle tuisvind (Van der Merwe 2002:99- 100). Die “gesamentlike getuienis” van KS-1986 en KS-1990 word intussen deur Ned Geref-leiers beskou as ’n voldoende antwoord op die drie eise van WBGK 1982. Hierdie standpunt word deur die “Hoof Uitvoerende Amptenaar” van die Algemene Sinode, Pierre Roussouw, op 4 Julie 1991 per brief aan die algemene sekretaris van die WBGK, Milan Opocensky, oorgedra. By ’n konsultasie van die WBGK in Johannesburg in 1993 wat konsentreer op KS-1990 en die eenheidsproses in die Ned Geref Kerk- familie, word hierdie oordeel van die Ned Geref Kerk herhaal (WRK-Argief Ref 215/9.2.2.1/ 8). Die Algemene Sinode van 1994 van die Ned Geref Kerk toon hierna ongeduld met die WBGK wat KS-1990 nie as ’n voldoende antwoord beskou nie en daarmee die integriteit van die Ned Geref Kerk – volgens hom – “nie ernstig” opneem nie (NGK 1994:443). Die radikale kritici van apartheid in die Belydende Kring is ook nie met ’n veroordeling van – net – ’n gedefinieerde apartheid tevrede nie. Hulle oordeel vroeër dat KS-1986 nie vir die WBGK wat ’n gewillige oor vir die Kring het, aanvaarbaar sal wees nie. KS-1986 kom immers nie – soos Ottawa 1982 vra – met ’n onvoorwaardelike veroordeling van alle vorme van apartheid nie (die WBGK se apartheid of separate development) nie. 6. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: ’N ERNSTIGE BREUK Inteendeel, die Belydende Kring in Transvaal betoog dat KS-1986 juis 129 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss 7. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: WANBEGRIP EN AGTERDOG Met die verwerping van KS-1986 toon die Belydende Kring dus ook agterdog teen die motiewe van die Ned Geref Kerk daaragter. Volgens die Kring wil die Ned Geref Kerk deur KS-1986 die status quo van apartheid handhaaf deur net ’n meer aanvaarbare gesig daaraan te gee. KS-1986 kom uit onsuiwere motiewe. En tog verlaat meer as 7,000 pro-apartheidontevredenes die Ned Geref Kerk!? Hierdie agterdog spoel later oor na funksionarisse in die WBGK. Daarop kom ons terug. Vir sy onvoorwaardelike veroordeling van alle soorte apartheid vind die Belydende Kring in die Uitvoerende Komitee van die WBGK (UK-WBGK) ’n medestander: belangrik vir die verhouding WBGK-Ned Geref Kerk. Op 14 Oktober 1986 noem die UK-WBGK apartheid die oorsaak van daaglikse sterftes in Suid-Afrika, van meer as 20,000 mense wat sonder verhoor aangehou word, van kerkdienste wat ontwrig en leraars en ander kerklike werkers wat tronkstraf opgelê word. Daarom dank die UK-WBGK die Here vir sy president, A. Boesak, en sy “courageous and sacrificial leadership … in the struggle against apartheid” en vra hy dat ’n saak teen hom in ’n Kaapse hof teruggetrek word. In November 1987 reageer die algemene sekretaris, E. Perret, vanuit die UK-WBGK in ’n brief op KS-1986. Volgens die WBGK praat KS-1986 van positiewe en negatiewe apartheid. Die stuk veroordeel nie apartheid in sy geheel nie en verwys nie na die slagoffers van apartheid of die aftakeling van die sisteem soos deur die WBGK versoek nie (WRK-Argief Ref 215/9.2.2.1/8). KS-1986 is nie die antwoord wat die WBGK by die Ned Geref Kerk soek nie. Die agterdog van die Belydende Kring teenoor die Ned Geref Kerk en die moderator van die Algemene Sinode van 1986, J.A. Heyns, spoel oor op die WBGK. Heyns word na 1986 met KS-1986 waaraan hy ’n groot 130 2018 Acta Theologica 38(1) aandeel het,11 in die land, “Meneer NG Kerk”. Die veranderinge wat KS- 1986 aankondig, vind talle “nee’s”, populêr gestel, van links en regs. Die motiewe van “Meneer NG Kerk” wat deur sommige beskou word as die ongeloofwaardige hofpriester van die apartheidsregering, en van sy Algemene Sinode word deur sommige “nee’s” byna willekeurig – ten opsigte van voorbeelde – negatief ingekleur. Heyns noem die “pad van hervorming”12 in hierdie tyd nie maklik nie (Strauss 2002:228-229). Die Algemene Vergadering van die WBGK in Seoul in 1989 volhard in sy verwerping van die houding van die Ned Geref Kerk teenoor apartheid. 11 Ongeveer 40 paragrawe van KS-1986 kan direk na Heyns teruggevoer word (Williams 2006:196-198; 405-4-6). 12 Moontlik het hierdie goed reformatoriese oogmerk van Heyns vir sommige radikale kritici na premier P.W. Botha se hervormings in die laat 1980’s geklink en was dit daarom by voorbaat onaanvaarbaar. Beide Botha en Heyns wat as sy hofpriester beskou is, was waarskynlik nie ten gunste van ’n rewolusionêre transformasie (radikale omvorming of verandering) nie. Dit is veranderinge wat rewolusionêr en nie evolusionêr plaasvind en waarin die draers van die sisteem nie kontinu ingroei in ’n nuwe situasie of sisteem wat hulle met hul ingesteldheid en vaardighede kan dra of waarborg nie (vgl argument by Stone 2014:12-21). 11 Ongeveer 40 paragrawe van KS-1986 kan direk na Heyns teruggevoer word (Williams 2006:196-198; 405-4-6). 7. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: WANBEGRIP EN AGTERDOG Sy kritiek is dat KS-1986 net die hervorming van apartheid oorweeg, hervormings wat nie die bestaande situasie verander nie. Die Ned Geref Kerk weier om apartheid as ’n sonde te verklaar en die teologiese regverdiging daarvan kettery te noem. Die beraad in Maart 1989 van die Ned Geref Kerk-familie onder die GES (nou GER) in Vereeniging, bevestig hierdie waarneming. Die Ned Geref Kerk distansieer hom hier van ’n onvoorwaardelike, ongekwalifiseerde verwerping van apartheid. Wat Seoul in sy veroordeling van ’n teologiese en morele regverdiging van apartheid by dié Kerk soek, is dat die veroordeling vanuit ’n status confessionis – soos deur die WBGK in Ottawa in 1982 ingeneem – gedoen word. Aan die derde eis vir die Ned Geref Kerk se herstel van lidmaatskap van die WBGK, ’n onvoorwaardelike verwerping van alle soorte apartheid, moet in die sterkste moontlike kerklike terme voldoen word: dit moet vanuit die posisie van ’n status confessionis geneem word (WRK-Argief Ref 215/9.2.2.1/8). In die briefwisseling tussen die nuwe president van die WBGK, Jane Dempsey Douglass (na 1989) en sekretaris Milan Opocensky (na 1990) in Februarie 1993 word die Ned Geref Kerk ook daarvan verdink dat hy die eenheidproses in die Ned Geref Kerk-familie wil kaap en die Ned Geref Kerk in Afrika (NGKA) en Reformed Church in Afrika (RCA) in die proses manipuleer. Die briefskrywers is dus steeds pro-Boesak en Verenigende 131 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss Gereformeerde Kerk of VGKSA13 en anti-Ned Geref Kerk, NGKA en RCA (WRK-Argief Ref 215/9.2.2.1/9). Dit is opmerklik dat die betwyfeling van die Ned Geref Kerk soos deur Belydende Kring steeds op die UK-WBGK oorspoel. Hierdie verwyderde posisie tussen die WBGK en die Ned Geref Kerk bly ongewysig tydens ’n WBGK-konsultasie van Suid-Afrikaanse lidkerke van 3 tot 5 Maart 1993 in Johannesburg. In ’n opvolgbrief aan dié kerke op 10 Maart 1993 sê Douglass en Opocensky: apartheid wat die lyding van miljoene mense veroorsaak “calls for a declaration of guilt, acts of repentence and asking for forgiveness.” Die sisteem moet onvoorwaardelik verwerp word as “a sin” en die teologiese regverdiging daarvan as ’n dwaling of kettery. “It is a matter of life and death. If you defend the system of apartheid your salvation is in jeopardy”. Die kerklike aanvaarding van “racist policies” tas die geloofwaardigheid en integriteit van die Evangelie aan (WRK-Argief Ref 215/9.2.2.1/10). 13 Die VGKSA ontstaan in 1994 uit die NGSK en ’n deel van die NGKA (Du Toit 2002:165-168). 14 Die voorstel voor die Sinode was ’n “finale” besluit. Hierdie woord is egter geskrap (NGK 1994:443). 8. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: ’N OMMEKEER Hoewel die UK-WBGK in 1993, by die WBGK-konsultasie in Johannesburg, nie die standpunt van die afvaardiging van die Ned Geref Kerk deel dat laasgenoemde se aanvaarding van ’n besluit van die GER in 1992 oor apartheid voldoen aan die derde voorwaarde van Ottawa in 1982 nie, bevat die optrede van die GER tog ’n wenk vir die verhouding WBGK-Ned Geref Kerk. Die wenk lê in die prosedure wat gevolg is: die GER formuleer ’n voorstel oor die verwerping van apartheid en die Ned Geref Kerk aanvaar dit “onvoorwaardelik”, sonder ophef (WRK-Argief Ref 215/ 9.2.2.1/8). Van hierdie gebeure by GER in 1992 word daar sonder enige besonderhede oor die aanvaarde voorstel aan die Algemene Sinode van 1994 verslag gedoen. ’n Verslag waarvan die Sinode sonder ’n woord kennis neem. Dit wil voorkom asof die metode van GER 1992 met betrekking tot die verwerping van apartheid minder reaksie uit die Ned Geref Kerk ontlok as ’n voorstel wat intern geformuleer word (NGK 1994:29, 429). Die Ned Geref Kerk het sy lidmaatskap van die GER gekontinueer (NGK 1994:429). Op 3 Julie 1996 kondig ’n vertroulike brief van Jane Douglass aan Milan Opocensky ’n wending in die verhouding WBGK-Ned Geref Kerk aan (WRK-Argief 215/9.2.2.1/9). Hierdie – twee dekades later beskou – historiese geskrif kondig onafhanklike gereformeerd-kerklike denke en optrede gemik op die oplossing van kerklike verhoudinge, aan. Optrede waarby die UK én die Algemene Vergadering van die WBGK in Debrecen betrek word en wat die dispuut tussen WBGK-Ned Geref Kerk beëindig. Douglass vertel Opocensky van ’n nie-amptelike en persoonlike besoek van ’n lid van die Moderatuur van die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk, Pieter Coertzen, aan haar op dieselfde dag. Coertzen is die dekaan van die Fakulteit Teologie aan die Universiteit van Stellenbosch en vir ander sake in die VSA. Die feit dat Douglass op dieselfde dag nog hieroor aan Opocensky skryf, dui op twee verskynsels. Eerstens maak sy staat op haar vars “memory” vir die besonderhede van die ontmoeting, en tweedens is die gedagtes wat die besoek by haar stimuleer, gedagtes wat sy voor 3 Julie 1996 al gekoester het. Die inhoud en moontlike effek daarvan dui daarop dat sy dit reeds vroeër oorweeg het. Douglass deel Opocensky mee dat “this man’s credibility was real”. 7. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: WANBEGRIP EN AGTERDOG Die aanvaarding van die Algemene Sinodale Kommissie van die Ned Geref Kerk enkele weke later dat hierdie kerk aan die drie voorwaardes van Ottawa 1982 voldoen, beïndruk nie die UK-WBGK nie (WRK-Argief Ref 215/9.2.2.1/8). Wat die WBGK aangaan, praat hy en die Ned Geref Kerk nie dieselfde taal oor die onvoorwaardelike verwerping van apartheid nie. Die Ned Geref Kerk hou KS-1990 se verwerping van ’n gekwalifiseerde apartheid as voldoende voor, terwyl die WBGK die erns van ’n onvoorwaardelike, nie- gekwalifiseerde verwerping van alle apartheid met ’n status confessionis (op die vlak van ’n belydenis) onderstreep. Vir die Ned Geref Kerk is die eis dat die verwerping van apartheid vanuit ’n status confessionis moet kom ’n verskuiwing van die doelpale – dit staan immers nie letterlik in Ottawa se drie voorwaardes nie – maar vir die WBGK is dit dié teken waaraan die erns aan die verwerping uitgeken moet kan word. In sy verwerping van apartheid het Ottawa 1982 immers self ’n status confessionis afgekondig. Teen die agtergrond van hierdie misverstand besluit die Algemene Sinode van 1994 om by sy volgende vergadering, in 1998, ’n besluit14 oor sy lidmaatskap van die WBGK te neem (NGK 1994:417,443). Dieselfde Algemene Sinode hoop intussen op ’n positiewe teken vir sy verhouding met die WBGK by die UK-WBGK in Julie 1995. Hierdie vergadering lewer egter niks op nie (NGK 1994:443). Tog kom daar bykans ’n jaar later – juis in die UK-WBGK – ’n ommekeer in hierdie verharde verhouding. 132 Acta Theologica 38(1) 2018 8. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: ’N OMMEKEER Die boodskap wat sy by Coertzen kry, is reeds aan die WBGK bekend: die Ned Geref Kerk heg groot waarde aan sy lidmaatskap van die WBGK en wil dit herstel; is verbind tot die proses van kerkeenheid in die Ned 133 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss Geref Kerk-familie waarvan die besluit van die Algemene Sinode van 1994 ’n bewys is; hierdie proses is ingewikkeld en neem tyd; die Ned Geref Kerk bedoel sy besluite wat verband hou met die eise van die WBGK ernstig en voldoen reeds aan die drie voorwaardes van die WBGK; die Ned Geref Kerk wil op sy woord geneem en nie beoordeel word met die oordeel van ander kerke nie; die drie doelpale van Ottawa moenie aanhoudend verskuif word nie, en lidmate van die Ned Geref Kerk is gereed vir verandering. As die WBGK na al hierdie pogings nie die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk herstel nie, “people will despair and turn against WARC”. Die WBGK moet die Ned Geref Kerk in staat stel om na die Algemene Vergadering in 1997 in Debrecen terug te keer. Geref Kerk-familie waarvan die besluit van die Algemene Sinode van 1994 ’n bewys is; hierdie proses is ingewikkeld en neem tyd; die Ned Geref Kerk bedoel sy besluite wat verband hou met die eise van die WBGK ernstig en voldoen reeds aan die drie voorwaardes van die WBGK; die Ned Geref Kerk wil op sy woord geneem en nie beoordeel word met die oordeel van ander kerke nie; die drie doelpale van Ottawa moenie aanhoudend verskuif word nie, en lidmate van die Ned Geref Kerk is gereed vir verandering. As die WBGK na al hierdie pogings nie die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk herstel nie, “people will despair and turn against WARC”. Die WBGK moet die Ned Geref Kerk in staat stel om na die Algemene Vergadering in 1997 in Debrecen terug te keer. Volgens Coertzen is die eenheidsproses in die familie op koers hoewel daar probleme is. Een hiervan is die verskil oor Belhar as ’n belydenis. Die Ned Geref Kerk sien die invloed van die Bevrydingsteologie hierin en koppel dit aan ’n bepaalde tydelike situasie. Op sy meeste kan Belhar net ’n verklaring wees. 8. DIE NED GEREF KERK EN DIE WBGK: ’N OMMEKEER Daarby dink Coertzen dat die hofsaak tussen die NGKA en die VGKSA eers afgehandel moet word voordat daar met eenheid in die hele familie gevorder sal word. Douglass se gevolgtrekking? Die herstel van die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk sou egter langer neem as Augustus 1996. Douglass se gevolgtrekking? With all my skepticism (oorspronklike spelling, PS), I find that more and more I lean to the position that we should receive the DRC back in August. Why? First of all, … in the past we had more leverage over the church by suspending their membership, I think from now on we would have more leverage by readmitting them. We want them to be at Debrecen taking in the world concern for economic justice … and learning that [W]hite “European” people are a minority within the Reformed family globally. We want to be free to work with them on unification if they ask us to. They want to hold up their heads … in the world church again, and they know very well what that requires. Omdat die hertoelating van die Ned Geref Kerk by Debrecen 1997 ’n “occasion” mag wees, verkies sy om die saak by die UK-WBGK in Augustus 1996 te hanteer. Sy sluit met die stellling dat eenheid in die Ned Geref Kerk-familie nog jare kan neem. Vir die WBGK is die vraag egter nie of die proses voltooi is nie, maar of die Ned Geref Kerk daartoe verbind is. Die herstel van die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk sou egter langer neem as Augustus 1996. 134 Acta Theologica 38(1) 2018 15 Brief van Opocensky aan die UK-WBGK op 5 Mei 1997, en brief van Nico Smith uit die VGKSA aan Opocensky op 26 Junie 1997 (WRK-Argief Ref 215/9.2.2.1/10). 9. INISIATIEWE VIR DIE OPHEFFING VAN DIE SUSPENDERING VAN DIE LIDMAATSKAP VAN DIE NED GEREF KERK Tydens ’n besoek van die UK-WBGK in April 1997 aan Suid-Afrika vind daar ook ’n ontmoeting met die Dagbestuur van die Algemene Sinodale Kommissie van die Ned Geref Kerk in Bloemfontein plaas. Die “reguit” vrae en antwoorde verbreek die aanvanklike stramheid en lei tot ’n nuwe gesindheid. Later word die Ned Geref Kerk as ’n waarnemer na die Algemene Vergadering van die WBGK in Debrecen in Augustus uitgenooi. So volhard Douglass en Opocensky met “leverage” van binne af (NGK 1998:40). In Mei 1997 neem die UK-WBGK ’n besluit met ’n meerderheids- en ’n minderheidsaanbeveling aan die Algemene Vergadering. Die aanbeveling van die meerderheid volg Douglass se voorstel vir die herstel van lidmaatskap en ’n pastorale begeleiding van die Ned Geref Kerk van binne. Die aanbeveling van die minderheid voeg nog ’n doelpaal vir die Ned Geref Kerk by: sy “amptelike” aanvaarding van die Belydenis van Belhar. Daarmee skaar die minderheid hom by die VGKSA en stem hy teen ’n pastorale benadering van die Ned Geref Kerk van binne uit – ’n gereformeerde figuur in kerklike tug en iets wat Visser ’t Hooft ook voor Cottesloe opgemerk het.15 In ’n brief aan Opocensky op 8 Mei 1997 betwyfel Douglass dit of die WBGK die gesag het om die aanvaarding van ’n belydenis ’n voorwaarde vir lidmaatskap te maak. Daarby is die Ned Geref Kerk betrokke by die eenheidsproses van die Ned Geref Kerk-familie soos ooreengekom in Johannesburg. Die isolasie van die Ned Geref Kerk na Ottawa 1982 strem sy deelname aan hierdie proses én sy kontak met ander gereformeerde kerke wat hul kontak met hom op hul beurt van lidmaatskap van die WBGK afhanklik maak. Die herstel van die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk sal heling en versoening in Suid-Afrika bevorder, diegene in die Ned Geref Kerk wat werk vir verandering en kerkeenheid sterk en dié Kerk help reformeer. Die meerderheid op die UK-WBGK maak hulle op hierdie stadium los van beïnvloeding deur radikales in die jonger Ned Geref Kerke en handhaaf ’n eie mening. Nadat Opocensky hierdie voorstelle oor die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk aan die lidkerke van die WBGK in Suider-Afrika gesirkuleer en hulle reaksie daarop teen 30 Junie 1997 gevra het, skryf hy in ’n brief aan Douglass op 30 Julie 1997 dat die VGKSA nog nie gereageer 135 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss het nie. 9. INISIATIEWE VIR DIE OPHEFFING VAN DIE SUSPENDERING VAN DIE LIDMAATSKAP VAN DIE NED GEREF KERK Hy gaan hulle egter nie weer vir ’n antwoord op dieselfde vraag vra nie: “I do not want to appear as a beggar”. Onder datum 29 Julie antwoord moderator J.D. Buys van die VGKSA in ’n laat brief dat sy kerk teen die meerderheidsvoorstel gekant is. het nie. Hy gaan hulle egter nie weer vir ’n antwoord op dieselfde vraag vra nie: “I do not want to appear as a beggar”. Onder datum 29 Julie antwoord moderator J.D. Buys van die VGKSA in ’n laat brief dat sy kerk teen die meerderheidsvoorstel gekant is. Behalwe vir die menings van die lidkerke in Suider-Afrika, stel die UK- WBGK ook ’n moniteringsgroep uit hierdie kerke saam wat op die voorstelle aan Debrecen moet reageer. Onder hulle is bekendes soos Jaap Durand, Beyers Naudé en Russel Bothman. Die voorstel van die meerderheid kry die steun van die meerderheid van hierdie geraadpleegdes in Suider-Afrika en die “ja’s” vir dieselfde voorstel op die UK-WBGK tel 23 teenoor die “nee’s” wat van twee persone kom. Op 30 Junie 1997 vra Opocensky die Ned Geref Kerk om antwoorde op vier vrae wat met die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk verband hou. Op 25 Julie reageer die direkteur vir Ekumeniese Sake en Inligting van die Ned Geref Kerk, Willie Botha, hierop. Hy aanvaar die uitnodiging dat sy moderator Freek Swanepoel en hyself Debrecen bywoon. Hulle is ook bereid om vrae van lidkerke hier te beantwoord (alles in WRK-Argief Ref 215/9.2.2.1/10). Hierop aanvaar die Algemene Vergadering van die WBGK van 8 tot 20 Augustus 1997 in Debrecen die voorstel van die meerderheid van sy UK in ’n “joint declaration”. Hierdie verklaring, soos gefinaliseer deur die UK- WBGK, vereis die goedkeuring van beide die WBGK en die Ned Geref Kerk om in werking te kan tree. Omdat die WBGK, soos die GER ses jaar gelede, seker is wat hy soek én van die bereidheid van die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk om aan sy versoek (nou ’n meer pastorale eis) te voldoen, word dit aan die Ned Geref Kerk net voorgelê vir goedkeuring: The resolution would become effective, restoring the right to full participation by the DRC (NGK), as soon as both parties have adopted the resolution. The Executive Committee therefore moves its adoption by this General Council and calls upon the DRC synod also to adopt it in 1998. created in the image of God, a teaching so central to the Christian faith that it cannot be denied by Christians. Daar die Ned Geref Kerk se voldoening aan die derde eis van Ottawa 1982 volgens die WBGK nog uitstaande is, sal hy deur sy aanvaarding van hierdie gesamentlike verklaring die leemte vul. Die WBGK bied ook sy hulp aan met die eenheidsproses in die Ned Geref Kerk-familie (alles in WRK- Argief Ref 215/9.2.2.1/10). Die gesamentlike verklaring tree dus in werking wanneer beide die Algemene Vergadering van die WBGK en die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk dit aanvaar. Dan word die opskorting van die lidmaatskap van die Ned Geref Kerk onmiddellik opgehef. Hiermee verskuif die aandag na die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk van 1998 in Pretoria. 9. INISIATIEWE VIR DIE OPHEFFING VAN DIE SUSPENDERING VAN DIE LIDMAATSKAP VAN DIE NED GEREF KERK In die verklaring word die verwerping van die teologiese regverdiging van apartheid op die vlak van ’n status confessionis geplaas omdat so ’n regverdiging ’n bespotting van die Evangelie maak en daarby teologiese kettery is. Apartheid is verkeerd en sondig: nie alleen in sy praktiese gevolge nie, maar ook in sy “fundamental nature”. In ’n pastorale brief aan die Ned Geref Kerk sê die WBGK In die verklaring word die verwerping van die teologiese regverdiging van apartheid op die vlak van ’n status confessionis geplaas omdat so ’n regverdiging ’n bespotting van die Evangelie maak en daarby teologiese kettery is. Apartheid is verkeerd en sondig: nie alleen in sy praktiese gevolge nie, maar ook in sy “fundamental nature”. In ’n pastorale brief aan die Ned Geref Kerk sê die WBGK … the very nature of forced separation of people of differing races denies the fundamental biblical teaching that all humanity is equally 136 2018 Acta Theologica 38(1) Acta Theologica 38(1) created in the image of God, a teaching so central to the Christian faith that it cannot be denied by Christians. 10. DIE NED GEREF KERK WEER ’N VOLLE LID VAN DIE WBGK Die Algemene Sinode sou van 11 tot 17 Oktober 1998 in Pretoria vergader. Die verhouding WBGK-Ned Geref Kerk sou op Dinsdag 13 Oktober bespreek word. Op hierdie stadium was dit nie ’n uitgemaakte saak dat die Ned Geref Kerk die gesamentlike verklaring van die WBGK netso sal aanvaar nie. Al wou die Ned Geref Kerk sy skorsing uit WBGK-aktiwiteite opgehef sien. In sy stel van die gesamentlike verklaring aan die Sinode toon die Algemene Sinodale Kommissie in die agenda dat hy die verklaring nie resloos aanvaar nie. Wat hom betref, moet die definisie van apartheid in die pastorale brief van die WBGK wat die verklaring vergesél, in die gesamentlike verklaring ingetrek word. Dan bly die Ned Geref Kerk by sy afwysing van ’n gedefinieerde apartheid. Ook is die verklaring van ’n status confessionis teen die teologiese en morele regverdiging van apartheid en die mening dat dit kettery is in punt 1 van die verklaring die standpunt van die WBGK en nie die Sinodale Kommissie s’n is nie (NGK 1998:42). Intussen sou Opocensky die Sinode op dieselfde dag bywoon om die groete van die WBGK oor te dra en implikasies van die gesamentlike verklaring toe te lig. ’n Wysiging van die verklaring deur die Ned Geref Kerk sou sake deurmekaar krap. Sy teenwoordigheid vanaf Genève onderstreep die erns van die UK-WBGK met die “joint declration”, maar ook hul erns om die Ned Geref Kerk in die proses saam te neem. Gereformeerd-kerklike tug wil pastoraal-persoonlik nader trek en nie verwyt en wegstoot nie. Die 137 Wat het die wêreldgemeenskap van gereformeerde kerke... Strauss ommekeer in die UK-WBGK die afgelope tyd is ernstig, maar so ook sy gehegtheid aan Ottawa 1982. Daarby wil Douglass en kie die boeke van apartheid wat vanaf 1964 in die WBGK kom, toemaak (Strauss 2013:44). ommekeer in die UK-WBGK die afgelope tyd is ernstig, maar so ook sy gehegtheid aan Ottawa 1982. Daarby wil Douglass en kie die boeke van apartheid wat vanaf 1964 in die WBGK kom, toemaak (Strauss 2013:44). In sy boodskap aan die Sinode besluit Opocensky kerklik-diplomaties om dit onder die aandag van hulle met besware teen Belhar as ’n belydenis te bring dat ’n status confessionis nie noodwendig deur ’n belydenisskrif gevolg hoef te word nie. Boonop het die WBGK nie die gesag – soos deur Douglass betoog – om ’n belydenis aan ’n lidkerk voor te skryf nie (NGK 1998:413). 10. DIE NED GEREF KERK WEER ’N VOLLE LID VAN DIE WBGK Tydens die bespreking van die saak is dit een van daardie oomblikke op ’n sinode waarin nie almal wil praat nie en die wat praat hul woorde ernstig weeg. ’n Besef leef – waarskynlik – by baie dat die Ned Geref Kerk hier voor ander gereformeerde kerke in die wêreld apartheid kan groet of sy afskeid kan verleng. In so ’n situasie moet elke woord sin maak en daar nie geredekawel of onnodig gedebatteer word nie. Die aanbevelings van die Algemene Sinodale Kommissie word dus laat vaar. In ’n gespanne atmosfeer kom ondervoorsitter Mike Smuts en aktuarius Pieter Coertzen egter met ’n byvoeging by die gesamentlike verklaring wat hierdie stuk woordeliks aanvaar, maar enkele sake verduidelik. In hul byvoeging word apartheid vanuit die definisie in die pastorale brief en die kwessie van ’n nuwe belydenis vanuit Opocensky se toespraak verduidelik. Hulle ploeg dus met WBGK-kallers en voorkom so kritiek uit daardie oord, maar mik ook op instemming deur die Ned Geref Kerk-gemeentes (NGK 1998:412,413). Die stilte agterna uit hierdie oord en die hartlikheid waarmee die Ned Geref Kerk sedertdien in ekumeniese liggame ontvang word, bevestig hul aanvoeling (Strauss 2013:46). Die Ned Geref Kerk was weer ’n volle lid van die WBGK. 11. SLOT Die kerk as kerk bedryf nie praktiese politiek nie. Tog was apartheid in Suid-Afrika – soos deur die WBGK gedefinieer – ’n lewensomvattende stelsel wat ook op die nie-staatlike en nie-politieke terreine van die lewe deurgewerk het. Daarby het gedwonge skeiding op grond van ras ’n rasgeoriënteerde mensbeskouing blootgelê wat bots met die Evangelie en die Bybelse mensbeskouing, met die wyse waarop die Bybel na mense kyk. Die sentrale effek hiervan op mense se lewens het nie aan kerke verbygegaan nie. Die WBGK moes die Ned Geref Kerk op hierdie kerklike dwaling wys en kerklik oorreed om geestelik en fisies weer sy geledere onder die gereformeerde kerke van die wêreld in te neem. Dit het in 1998 138 Acta Theologica 38(1) 2018 gebeur. Op sy beurt het die WRK hierdie uitgerekte drama gemis, maar tog gereed gestaan om die Ned Geref Kerk op sy platvorm vir kerke in 2015 terug te verwelkom. gebeur. Op sy beurt het die WRK hierdie uitgerekte drama gemis, maar tog gereed gestaan om die Ned Geref Kerk op sy platvorm vir kerke in 2015 terug te verwelkom. BIBLIOGRAFIE Boesak, A. 1983. He made us all but … In: J.W. de Gruchy & C. Villa-Vicencio, Apartheid is a heresy. (Johannesburg: David Philip), pp. 1-9. De Jong, O. 1987. Geschiedenis der Kerk. Nijkerk: Callenbach. De Jong, O. 1987. Geschiedenis der Kerk. Nijkerk: Callenbach. Durand, J.J.F. 1984. Belhar – krisispunt vir die NG Kerke. In: G.D. Cloete & D.J. Smit, ’n Oomblik van waarheid. (Kaapstad: Tafelberg), pp. 123-134. Durand, J.J.F. 1984. Belhar – krisispunt vir die NG Kerke. In: G.D. Cloete & D.J. Smit, ’n Oomblik van waarheid. (Kaapstad: Tafelberg), pp. 123-134. Du Toit, P.R. 2002. Die NG Kerk en sy familieverhoudinge. In: F. du Toit, H. Hofmeyr, P. Strauss & J. van der Merwe, Moeisame pad na vernuwing – die NG Kerk se pad van isolasie en die soeke na nuwe relevansie 1974-2002. Bloemfontein: Barnabas, pp. 131-180. Federale Sendingraad Ned Geref Kerk (FSR NGK) 1950. Handelinge. Sl:sn. Feit, E 1971. Urban revolt in South Africa 1960-1964. New York: Northwestern University Press. Gereformeerde Ekumeniese Sinode (GES) 1958. Acts. Sl:sn. Kerkbode 1961. Vrystaat verwerp Cottesloe, 22 Maart. Kerkbode 1961. Vrystaat verwerp Cottesloe, 22 Maart. Lombard, R.T.J. 1981. Die Nederduitse Gereformeerde Kerke en rassepoliteik met spesiale verwysing na die jare 1948-1961. Pretoria: NG Kerk-Boekhandel. Luckhoff, A.H. 1978. Cottesloe. Kaapstad: Tafelberg. Luckhoff, A.H. 1978. Cottesloe. Kaapstad: Tafelberg. Meiring, P.G.J. 2008. Die NG Kerk en die Wêreldraad van Kerke – ses dekades van verwagting, verwydering en toenadering. NGTT 49(3 en 4):193-205. Ned Geref Kerk (KS-1986) 1986. Kerk en samelewing. Bloemfontein: Pro Christo. Ned Geref Kerk (KS-1986) 1986. Kerk en samelewing. Bloemfontein: Pro Christo. 139 HTS Teologiese Studies 57(3 & 4):814-834. 2001. Nogeens: Die agtergrond, inhoud en implikasies van die Gelofte van 183 Strauss Ned Geref Kerk (KS-1990) 1990. Kerk en samelewing. Bloemfontein: Pro Christo. Ned Geref Kerk (NGK) 1962. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. 1966. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. 1982. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. 1994. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. 1998. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. 2007. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. Ned Geref Kerk Suid-Afrika 1961. Handelinge Sinode. Sl:sn. Ned Geref Kerk Transvaal 1961. Handelinge Sinode. Sl:sn. Pro Veritate 1963. Die tyd vir ‘n belydende kerk is daar. 15 Julie. Raad van Ned Geref Kerke 1961. Handelinge. Sl:sn. Raad van Ned Geref Kerke 1961. Handelinge. Sl:sn. Scholtz, G.D. 1960. Die geskiedenis van die Nederduitse Hervormde of Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika 1885-1910. Pretoria: NG Kerk-Uitgewers. Smit, C.J. 1984. God se orde vir sy kerk. Pretoria: NG Kerk-Boekhandel van Transvaal. Stone, H.J.S. 2014. Weerskant van die Rubicon: ’n Onderwysman oor Afrikanerpolitiek. Pretoria: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. Strauss, P.J. 1983. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Gereformeerde Kerke in Nederland: Betrekkinge rondom die Suid-Afrikaanse rassevraagstuk. Ongepubliseerde DD.-proefskrif. Pretoria: Universiteit van Pretoria. 1989. Ekumene gestol? In: J.A. du Rand & J.S. Kellerman, Diensknegte van die Koning. (Bloemfontein: Pro Christo), pp. 146-162. 1991. Beginsel of metode? Die NG Kerk en apartheid na Cottesloe. NGTT 32(3):436-446. 2001. Nogeens: Die agtergrond, inhoud en implikasies van die Gelofte van 1838. HTS Teologiese Studies 57(3 & 4):814-834. 2001. Nogeens: Die agtergrond, inhoud en implikasies van die Gelofte van 1838. HTS T l i St di 57(3 & 4) 814 834 140 2018 Acta Theologica 38(1) 2002. Die NG Kerk en sy ekumeniese bande. In: F. du Toit, H. Hofmeyr, P. Strauss & J. van der Merwe, Moeisame pad na vernuwing – die NG Kerk se pad van isolasie en die soeke na nuwe relevansie 1974-2002. (Bloemfontein: Barnabas), pp. 181-241. 2002. Die NG Kerk en sy ekumeniese bande. In: F. du Toit, H. Hofmeyr, P. Strauss & J. van der Merwe, Moeisame pad na vernuwing – die NG Kerk se pad van isolasie en die soeke na nuwe relevansie 1974-2002. (Bloemfontein: Barnabas), pp. 181-241. 2004. Die teologiese en morele regverdiging van apartheid en ’n status confessionis: ’n Vergelyking tussen die Wêreldbond van Gereformeerde Kerke en die Gereformeerde Ekumeniese sinode se hantering van die saak. Acta Theologica Supplementum 6:96-121. 2002. Die NG Kerk en sy ekumeniese bande. In: F. du Toit, H. Hofmeyr, P. Strauss & J. Strauss van der Merwe, Moeisame pad na vernuwing – die NG Kerk se pad van isolasie en die soeke na nuwe relevansie 1974-2002. (Bloemfontein: Barnabas), pp. 181-241. 2004. Die teologiese en morele regverdiging van apartheid en ’n status confessionis: ’n Vergelyking tussen die Wêreldbond van Gereformeerde Kerke en die Gereformeerde Ekumeniese sinode se hantering van die saak. Acta Theologica Supplementum 6:96-121. 2004. Die teologiese en morele regverdiging van apartheid en ’n status confessionis: ’n Vergelyking tussen die Wêreldbond van Gereformeerde Kerke en die Gereformeerde Ekumeniese sinode se hantering van die saak. Acta Theologica Supplementum 6:96-121. 2013. Kerkwees in die branding. Acta Theologica Suppplementum 18. 2015. Gereformeerdes onder die Suiderkruis 1652-2011. Bloemfontein: Sunmedia. Uniale Sendingkongres 1960. Verslag. Sl:sn. Uniale Sendingkongres 1960. Verslag. Sl:sn. Van der Merwe, J.M. 2002. Die NG Kerk en die samelewing. In: F. du Toit, H. Hofmeyr, P. Strauss & J. van der Merwe, Moeisame pad na vernuwing – die NG Kerk se pad van isolasie en die soeke na nuwe relevansie 1974-2002. (Bloemfontein: Barnabas), pp. 51-130. Wêreldraad van Kerke-Argief (WRK-Argief) (WRK-Argief vir sake waarby die WRK betrokke is) Lêers 280.37, 280.38, 42.3.014/2.2, 42.3.014/2.3, 42.3.017/1, 42.4.07/4. Wêreldraad van Kerke-Argief Ref (WRK-Argief vir sake waarby die WBGK betrokke is) Lêers 215/ 9.2.2.1/8, 215/9.2.2.1/9, 215/9.2.2.1/10, 215/10.1/33. Williams, H.H. 2006. Johan Heyns en die NG Kerk en apartheid. Ongepubliseerde DTh.- proefskrif. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat. 2006. Johan Heyns en die NG Kerk en apartheid. Ongepubliseerde DTh. proefskrif. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat. Trefwoorde Keywords Cottesloe Cottesloe Wêreldbond van Gereformeerde Kerke World Association of Reformed Churches Gekwalifiseerde apartheid Qualified “apartheid” Trefwoorde 141

http://journals.ufs.ac.za/index.php/at/article/download/3476/3308

Afrikaans

* Die referent is Direkteur van die Nasionalc Voedingsnavorsings- instiluut van die W.N.N.R. * In hierdie verband word meermale meer bepaald Afrikastate besuide die Sahara bedoel. Inleiding Die uitnodiging van die Direkteur van die Afrika-Se- m inaar van die P.U. vir C.H.O. om die onderwerp „Voe- dingsvraagstukke in Afrika” voor te dra, word van harte deur my verwelkom en as ’n besondere voorreg beskou. y g Ek het vroeër reeds die stelling gemaak dat die Republiek van Suid-Afrika myns insiens m et twee hoof- probleme te kampe het: die rasseprobleem en die voe- dingsprobleem.1) Beide is hoofsaaklik van ’n sosio-ekono- miese aard. Die laasgenoemde probleem is m aar net ’n faset van die eerste en raak hoofsaaklik die voeding van die Nie-blanke bevolking. Die sterftesyfer van die Nie- blankes, veral van Bantoekinders, is hoog o.a. as gevolg van onder- en wanvoeding; die volwassenes se weer- standsvermoë teen siektes is laag soos die kort lewens- duurte van die Nie-blanke aandui, en groot bedrae moet gevolglik deur die Regering aan gesondheidsdienste bestee word om hierdie toestande te probeer verhelp of lenig. p p g Dit is dus nie onvanpas dat ’n segsman van die Na- sionale Voedingsnavorsingsinstituut (N.Voed.N.I.) 'n by- drae in hierdie verband aan die Afrika-Seminaar lewer nie. Derhalwe my waardering vir hierdie geleentheid. In die Republiek — en ook elders in Afrika — kan voedingsnavorsing op die duur groot diwidende afwerp, m aar die voordele sal natuurlik nie noodwendig dadelik m erkbaar of m eetbaar wees nie. Daar moet egter sorg gedra word dat die resultate van voedingnavorsing in basiese voedingsvoorligting vertolk word. Indien die in- stelling van omvattende voedingsvoorligtingsdienste aan alle bevolkingsgroepe vertraag word, sal die land steeds 219 vrugtelose uitgawes ten opsigte van die behandeling van siektes aangaan, en onberekenbare verliese deur die af- wesigheid of ondoeltreffendheid van ongestelde werkers ly. Voedingsvoorligtingsdienste moet as ’n uiters waarde- volle belegging beskou word. Wat ander Afrikastate* betref, wil ek nie ’n opinie oor hul rassevraagstukke uitspreek nie, m aar dit is my mening dat voedingsprobleme hul ernstigste vraagstuk is, alhoewel dit nie noodwendig deur hul leiers as sulks her- ken of besef word nie. Voeding en die Staat Indien die voile ontwikkeling van al die natuurlike hulpbronne van die Republiek van Suid-Afrika, insluiten- de die menslike faktore, verkry moet word, sal die pro- bleme verbonde aan wanvoeding en gebreksiektes aange- pak en opgelos moet word. Om hierdie siektes effektief te bekamp, is ’n deeglike kennis van die oorsaaklike faktore en metodes van voorkoming nodig. In ons hedendaagse siening dra die Staat die ver- antwoordelikheid om na die welsyn van elke lid van die gemeenskap om te sien, veral na dié van die swakkere vate van ons samelewing. Die voeding van die gemeenskap is een van dié aspekte ten opsigte waarvan daar ’n ver- pligting op die Staat rus. Voordat die Staat egter ’n gesonde en doeltreffende voedingsbeleid in praktyk kan bring, moet hy oor ’n baie deeglike kennis van die voedingstatus van die be- volking beskik; moet hy weet w aar die gebreke is; moet hy weet wat die oorsake van die gebreke is en ook die versekering hê dat enige stappe wat hy doen en open- bare gelde wat hy bestee die nodige heilsame uitwerking sal hê. Ten spyte daarvan dat die Republiek se Landbou en Nywerheid baie goed ontwikkel is en dat ons t.o.v. voed- selbeskikbaarheid in ’n gunstige posisie verkeer, is dit 220 egter bekend dat daar baie gebreke in die fisiese en ekonomiese aspekte van voedseldistribusie in Suid-Afrika is. Die Republiek het ongetwyfeld voedingsprobleme, maar dit beskik beslis oor die middele waarmee hierdie probleme opgelos kan word. Hierdie optimistiese stel- Iing sou nie van toepassing wees t.o.v. die oplos van die voedselprobleme van verskeie Afrikastate nie. Voedingsvereistes van die mens Om enigsins 'n insig in die voedsel- en voedingspro- bleme van individue en bevolkings te kry, moet die voe- dingstofbehoeftes van die menslike liggaam in oënskou geneem word. Baie beramings van die daaglikse behoeftes aan ka- lorieë, proteïen, vet, vitamiene en minerale is reeds deur deskundige groepe in baie lande en deur internasionale organisasies gemaak. ’n Uitgebreide bespreking hiervan sou vir die doel van hierdie referaat oorbodig wees. Ek sal dus volstaan met die jongste syfers vir slegs die basiese voedingsbehoeftes van ’n volwasse man soos ge- stel deur die Nasionale Voedingsraad van die Republiek in 1956: Kalorieë — 3000 Kcal/dag. Proteïen — 65 gram /dag, waarvan een derde dierlike proteïen moet wees. Proteïen — 65 gram /dag, waarvan een derde dierlike proteïen moet wees. proteïen moet wees. proteïen moet wees. Samewerking van die R.S.A. met ander Afrikastate Hoewel daar in die verlede noue en hartlike same­ werking tussen die Republiek en die Kommissie vir Teg- niese Samewerking in Afrika besuide die Sahara (C.C. T.A.), die Wetenskaplike Raad vir Afrika besuide die Sahara (C.S.A.) en die Voedsel- en Landbouorganisasie (van die V.V.O.) bestaan het en w aar die R.S.A. ’n lei- dende rol in hierdie verband, weens sy hoë peil van ontwikkeling op landboukundige, mediese, voedings-, be- huisings- en ander tegniese gebiede, gespeel het, is ons lidmaatskap van die cerste twee organisasies reeds on- moontlik gemaak deur die antagonistiese optrede van ander Afrikastate en dreig ook die lidmaatskap van Suid- Afrika by die V.L.O. in gevaar te wees — as mens let op die insident in 1962 in Tunisië, toe die Afrikastate daarop aangedring het dat Suid-Afrika hom uit die V.L.O.-Kongres van die Afrikastreek moet onttrek. Of die R.S.A. nou noodwendig iets daarby sal verloor deur sig wel te onttrek aan al hierdie organisasies, is te betwyfel, daar Suid-Afrika nog steeds slegs bydraes ge- lewer het en nog min of niks van die onontwikkelde state in Afrika terug ontvang het nie. Ek het dit vroecr reeds beklemtoon dat die belang- rikste probleem van ander Afrikastate voedings- en voed­ selprobleme sal wees. Die swart leiers se (vryheids)krete van „Oehoeroe" gaan gepaard met die verdrywing van die witman uit hierdie state en die aanhitsing tot antago- nisme teenoor lande soos die Republiek van Suid-Afrika. Daar word verwag dat hongersnood een van die orkane sal wees wat die saaiers van die winde van verandering in die volgende dekade in Afrika sal maai. Of die W esterse 221 nasies wat tans so gereed staan met voedselgeskenke — „hand-outs" — altyd nog geneë, of in staat, sal wees om met hul vrygewigheid vol te hou, is ’n ander saak. Wat ons wel kan glo en aanvaar is dat die Republiek van Suid-Afrika steeds een van die belangrikste voedsel- produserende lande van Afrika besuide die Sahara sal wees, dat dit nog die vooraanstaande land op landbou- en nywerheidskundige en tegnologiese gebied sal wees en dat die tans antagonistiese Afrikastate m ettertyd na Suid- Afrika sal moet omsien om hulpmiddele en tegniese ken- nis. Kalorieë: (a) Meer as 2,700 kalorieë; Voedselbeskikbaarheid vir menslike gebruik in Suid-Afrika (c) Minder as 2,200 kalori Dierlike proteïen: Dierlike proteïen: Dierlike proteïen: (a) Meer as 30 gram; (b) 15 tot 30 gram; (c) Minder as 15 gram. Volgens die syfers verstrek in Tabel 1 sou die Repu­ bliek dus in beide gevalle onder die gunstigste kategorieë ressorteer. Volgens die V.V.O.-publikasie word in Suid- Afrika egter t.o.v. kalorieë in die tweede groep, nl. 2,200 tot 2,700 kalorieë, geplaas. Voedselbeskikbaarheid vir menslike gebruik in Suid-Afrika In Tabel 1 word die netto gemiddelde per capita- hoeveelhede voedsel aangedui wat in 1957 vir menslike verbruik in die Republiek beskikbaar was. Hierdie voor- rade sluit invoere van voedsels in en uitvoere en dierevoer uit en kan vir praktiese doeleindes as die gemiddelde voedselinname beskou word. 222 Tabel 1: Voed.selvoorra.de vir menselike gebruik in Suid-Afrika, 1957 Voedselsoort lb / capita/jaar Mielies .................................................................. 220.0 Koring .................................................................. 98.5 Ander graansoorte............................................ 12.9 Totale graansoorte .......................................... 331.4 Wortelgewasse .................................................. 35.9 Suiker ................................................................... 105.0 Neute en peulvrugte ....................................... 9.2 G ro en te................................................................ 81.6 Vrugte .................................................................. 93.9 V leis....................................................................... 100.2 E ie rs...................................................................... 7.1 Vis ......................................................................... 16.3 Melk en k a a s...................................................... 178.4 Botter, olie en vette ........................................ 14.1 Bier (Gars- en Bantoebier) ........................... 72.6 Totaal, alle voedsels ..................................... 1,045.7 Totale kalorieë (Kcal/dag) ........................ 2,766 Totale proteïen (gram /dag) ....................... 75.6 Dierlike proteïen (gram /dag) ...................... 31.4 Plantaardige proteïen (gram /dag) .......... 44.2 Bron: Voedselbalansstate: Departement van Landbou-eko- Tabel 1: Voed.selvoorra.de vir menselike gebruik in Suid-Afrika, 1957 Voedselsoort lb / capita/jaar Mielies .................................................................. 220.0 Koring .................................................................. 98.5 Ander graansoorte............................................ 12.9 Totale graansoorte .......................................... 331.4 Wortelgewasse .................................................. 35.9 Suiker ................................................................... 105.0 Neute en peulvrugte ....................................... 9.2 G ro en te................................................................ 81.6 Vrugte .................................................................. 93.9 V leis....................................................................... 100.2 E ie rs...................................................................... 7.1 Vis ......................................................................... 16.3 Melk en k a a s...................................................... 178.4 Botter, olie en vette ........................................ 14.1 Bier (Gars- en Bantoebier) ........................... 72.6 Totaal, alle voedsels ..................................... 1,045.7 Totale kalorieë (Kcal/dag) ........................ 2,766 Totale proteïen (gram /dag) ....................... 75.6 Dierlike proteïen (gram /dag) ...................... 31.4 Plantaardige proteïen (gram /dag) .......... 44.2 Bron: Voedselbalansstate: Departement van Landbou-eko- Tabel 1: Voed.selvoorra.de vir menselike gebruik in Suid-Afrika, 1957 Bron: Voedselbalansstate: Departement van Landbou-eko- nomie en -bemarking. Kortliks kan van hierdie gegewens afgelei word dat die gemiddelde Suid-Afrikaner (d.i. man, vrou en kind van alle rasse) ongeveer ’n 1/2 ton voedsel per jaar eet, waarvan graanvoedsel ongeveer een derde uitmaak. Ook eet hierdie hipotetiese Suid-Afrikaner ongeveer ’n 100 lb. elk van suiker, vrugte en vleis. Sy daaglikse voedselin- name bedra 2,766 kalorieë en sluit 31 gram dierlike pro- teien in. In een van die jongste publikasies van die V.L.O.2) word die gemiddelde daaglikse per capiia-voedselinname gedurende 1960 van die lande van die wêreld in drie kate- gorieë t.o.v. kalorieë en dierlike proteïen ingedeel, nl.: 223 223 (b) 2.200 tot 2,700 kalorieë; ( ) (c) Minder as 2,200 kalorieë. Voedselproduksie van die R.S.A. Soos reeds vermeld, beklee die Republiek van Suid- Afrika t.o.v. voedselproduksie ’n baie gunstige posisie wanneer dit met ander state in Afrika besuide die Sahara vergelyk word. Ten spyte daarvan dat die Repu­ bliek slegs 7 persent van die totale landsoppervlakte van hierdie kontinent besuide die Sahara beslaan, nl. 472,494 vk. myl, en slegs 10 persent van die totale bevolking van hierdie area dra, nl. 15 miljoen, lewer dit nogtans onge- veer 25 persent van die totale hoeveelheid voedsel wat in hierdie gebied geproduseer word, nl. 15 miljoen ton, waarvan ’n groot gedeelte, hoofsaaklik in die vorm van mielies, uitgevoer word. Wat is die posisie van ander Afrikastate en van ander lande van die wêreld? Besonderhede van voedselproduk­ sie van ander Afrikastate is nie beskikbaar nie en moet na ander gegewens vir so ’n vergelyking omgesien word, bv. ekonomiese data en bevolkingsyfers. In Tabel 2 w ord die verspreiding van die wêreldbe- volking en -inkomste in 1956 volgens „kontinente” aan- gedui: Tabel 2: Streeksverspreiding van die wêreldbevolking en -inkomste (1956) Noord-Amerika Europa %-asie van totale bevolking 6.7 22.2 %-asie van totale inkomste 39.8 37.7 224 Oseanië 0.5 1.5 Sentraal en S.-Amerika 6.8 4.7 Nabye Ooste 4.4 1.8 Afrika 7.1 2.2 Verre Ooste 52.3 12.3 Bron: V.L.O. — 19623) Tabel 2 dui aan dat Afrika, gesien teen sy huidige bevolking, ekonomies skraai bedeeld is en dat slegs die Verre Ooste swakker daaraan toe is. Wat dan is die toekomsvooruitsigte van die wêreld in die algemeen en Afrika in die besonder? Die V.V.O. se bevolkingsberamings vir die jaar 2000 word in Tabel 3 verstrek:4) Tabel 3: Beraamde bevolking van die wêreld (in milj.) Jaar Europa N.-Amerika Oseanië Nabye Ooste Afrika Latyns- Amerika Verre Ooste Wêreld 1665 500 1830 1000 1930 2000 1960 639 198 14 131 214 206 1635 3037 2000 947 312 29 327 421 592 3639 6267 Die wêreldbevolking, wat ongeveer 1,000 miljoen in 1830 getel het, het in 100 jaar verdubbel na ongeveer 2,000 miljoen; daarna het dit slegs dertig jaar geneem om met 'n verdere 1,000 miljoen aan te was na 3,000 mil­ joen, ’n getal wat na beraming aan die einde van hierdie eeu weer sal verdubbel tot oor 6,000 miljoen! En Afrika? Volgens beramings sal Afrika se bevol­ king van 214 miljoen in 1960 tot 421 in die jaar 2000 aan- was — ook ongeveer ’n verdubbeling in getal. *** Noord-Betsjoeanaland, Angola, Caprivi, Zambesi, Njassaland, Tanganjika, Pafuri. * „Witwatersrand Native Labour Association": Offisiële Korres- pondensie, April 1963. ** Hoofsaaklik Mosambiek. *** Noord-Betsjoeanaland, Angola, Caprivi, Zambesi, Njassaland, Tanganjika, Pafuri. * „Witwatersrand Native Labour Association": Offisiële Korres- pondensie, April 1963. p p ** Hoofsaaklik Mosambiek. Die Swart „Uitlanders" in die Republiek In 'n bespreking van voedingsvraagstukke in Afrika, is dit nie onvanpas om na die „uitheemse” swartman 225 binne die landsgrense van Suid-Afrika te verwys nie. Dit word bereken dat daar ongeveer een miljoen sw art uit- landers in die Republiek woonagtig is, van wie ongeveer 400,000 as m ynarbeiders diens doen. binne die landsgrense van Suid-Afrika te verwys nie. Dit word bereken dat daar ongeveer een miljoen sw art uit- landers in die Republiek woonagtig is, van wie ongeveer 400,000 as m ynarbeiders diens doen. Ek het vroeër al aangedui hoe ruim, volwaardig en gebalanseerd in die voedingsbehoeftes van hierdie myn­ arbeiders voorsien word.2) Volgens beskikbare gegewens was hul gemiddelde inname in 1959 soos volg: g g Kalorieë 4,146 Kcal/dag Totale prote'ien 128 gram /dag Dierlike proteïen 37 gram /dag Plantaardige proteïen 91 gram /dag g 4,146 Kcal/dag Kalorieë 128 gram /dag Totale prote'ien Dierlike proteïen Plantaardige proteïen Plantaardige proteïen Dit kan dus sonder twyfel beweer word dat hulle onder die besgevoede groep ter wêreld gereken kan word en sekerlik die besgevoede groep „Bantoes" in Afrika daarstel. Dit is dan ook interessant om op hul lande van her- koms te let. (Sien Tabel 4). Tabel 4: Getal en herkoms van mynarbeiders deur „Wenela"* in diens geneem (op 31 Desember 1962) Tabel 4: Getal en herkoms van mynarbeiders deur „Wenela"* in diens geneem (op 31 Desember 1962) Goudmyne Steenkoolmyne Totaal Suid-Afrika 143,816 12,661 156,477 Basoetoeland 52,255 5,935 58,190 Betsjoeanaland 14,980 40 15,020 Swaziland 6,925 140 7,065 Ooskus** 84,886 14,242 99,128 Trope*** 68,411 104 68,515 Totaal 371,273 33,122 404,395 Daar is vasgestel dat hierdie mynarbeiders, as gevolg van ’n behoorlike dieet en die gereëlde verrigting van fi- siese arbeid, altyd in gewig toeneem en dat daar ’n ge- 226 micldelde toename in gewig van 122 lb., m et rekrutering, tot 128 lb., na een maand, voorkom.4) ’n Verdere afleiding wat t.o.v. hierdie opnames ge- maak is, is dat die aanvanklike gewig van die mynrekrute bepaal word deur die jaar en die tyd van die jaar waarin hulle by die myne aankom en derhalwe deur die voedings- peil van hul tuisomgewing.5) Dit is dus duidelik waarom die mynbedryf in Suid- Afrika geen probleme ondervind om honderd-duisende mynwerkers uit ander Afrikastate te trek nie. Gebreksiektes Kwashiorkor (’n proteïengebreksiekte by kinders) en ander gebrek- en verwante siektes soos m arasmus (’n kindersiekte veroorsaak deur ’n gebrek aan alle nutriënte, uithongering), ragitis (’n vitamien D-gebrek), pellagra (’n nikotiensuur-gebrek), gastro-enteritis, pneumonie en tuberkulose kom hoofsaaklik onder Nie-blankes in Suid- Afrika voor. Onder volwasse Bantoes kom hoofsaaklik pellagra voor. Die meeste gebreksiektes onder die Ban­ toes kan moontlik teruggevoer word na die hoë inname van mielieprodukte met die dieet, sonder aanvulling van „beskermende” voedsels wat die nodige hoeveelhede hoe kwaliteit-proteïen en genoegsame vitamiene en minerale bevat. Veldwerkers van die N.Voed.N.I. vermoed ook dat daar aanduidings van vitamien C-tekorte onder Blanke kinders in die dorre Wes-Kaaplandse gebiede bestaan. Kwashiorkor Die ernstigste voedingsprobleem waarmee Suid-Afri- ka tans te doen het is kwashiorkor, wat hoofsaaklik onder Bantoebabas en -kleuters van die ouderdom 6 maande tot 5 jaar voorkom. Van 8 tot 25 persent van alle Nie- blanke kinders wat in die groot hospitale van Pretoria, Johannesburg en Durban opgeneem word, ly aan hier­ die siekte. Kwashiorkor ontstaan hoofsaaklik as gevolg van 'n tekort aan proteïene in die dieet en kom in al die tegnies- 227 onderontwikkelde gebiede van die wêreld voor, insluiten- de dele van Afrika, die Vere Ooste, Suid-Amerikaanse State, Meksiko en ook sekere Europese lande soos Grie- keland, Italië en Turkye. In die akute fase van die siekte wissel die sterfte- syfer van 15 tot 60 persent in die verskeie wêrelddele. As die behandeling verkeerd is, sterf 100 persent van hierdie kinders. In die N.Voed.N.I. se Voedingskliniek vir Kinders by die Algemene Hospitaal van Pretoria is die sterftesyfer ongeveer 15 persent. Afgesien van die hoë sterftesyfer meen sommige deskundiges dat kwashiorkor, wat gewyt kan word aan 'n onvolwaardige dieet tydens die kinderjare, ook nog skadelike nagevolge in die latere lewe van sulke kinders mag hê. Die fundamentele kliniese en ander tekens van kwa­ shiorkor is: (a) vertraagde groei; (b) veranderings in vel- en haarpigmentasie; (a) vertraagde groei; (a) vertraagde groei; (b) veranderings in vel- en haarpigmentasie; (b) veranderings in vel- en haarpigmentasie; (c) watersug; (d) vet-infiltrasie van die lewer; (e) ’n hoë sterftesyfer as voldoende en goeie kwali- teit proteïen nie in die dieet verskaf word nie (e) ’n hoë sterftesyfer as voldoende en goeie kwali- teit-proteïen nie in die dieet verskaf word nie. In Augustus 1962 het die M inister van Gesondheid kwashiorkor tot aanm eldbare siekte in Suid-Afrika ver- klaar. Ek vermoed dat die Republiek die eerste land ter wêreld is wat hierdie nie-aansteeklike siekte as aanmeld- baar geklassifiseer het. Nou is voedingsoutoriteite en die owerhede in staat om die insidensie van hierdie siekte na reg te beoordeel en om die nodige voorsorgmaatreëls te tref om dit te bekamp en — ons hoop en vertrou — uit te wis. Die aangemelde kwashiorkorgevalle van die Repu­ bliek vir die ses maande November 1962 tot April 1963 word in Tabel 5 verstrek. Tabel 5: Kwashiorkorgevalle in die Republiek: November 1962—April 1963 Mnd. Prov. Blank Bantoe Kleurl. Asiaat Tot. Kwashiorkor Die beskikbare gegewens word in Tabel 6 saamgevat: Die beskikbare gegewens word in Tabel 6 saamgevat: Tabel 6: Insidensie van kwashiorkor in Suid-Afrika (1962/1963) Blank Bantoe Kleurl. Asiaat Totaal Get. kinders 1—5 jaar* 345,905 1,698,652 268,903 72,760 2,386,220 Getal kwashior­ korgevalle 12 16,784 598 22 17,416 Insidensie per 1000 kinders 0.03 9.88 2.22 0.30 7.30 * In werklikheid 0—4 jaar. Tabel 6: Insidensie van kwashiorkor in Suid-Afrika (1962/1963) Dit is duidelik dat kwashiorkor hoofsaaklik by die Bantoe voorkom, en die gegewens verstrek in Tabel 6 laat die afleiding toe dat — in vergelyking m et die lae insidensie by die Asiaat — dit nie slegs ongunstige sosio- ekonomiese faktore is wat hierdie siektetoestand op die Bantoe afdwing nie. Dit wil voorkom of onkunde en/of gebrekkige „ouerskap” by die Bantoe — en in ’n m inders m ate by die Kleurling — ook ’n verantwoordelike rol speel. Aanvullend tot voorafgaande gegewens kan gemeld word dat die sterftesyfers van kinders van 1—4 jaar onder blankes in Suid-Afrika m inder as 2 per 1000 kin­ ders is, 9 per 1000 vir Asiate, 23 vir Kleurlinge en 50 vir stedelike Bantoekinders. Kwashiorkor 11/62 Transvaal 1 353 3 0 357 12/62 0 443 21 0 464 228 228 1/63 2 506 1 0 509 2/63 1 413 3 0 417 3/63 0 547 5 0 552 4/63 0 343 1 0 344 11/62 Kaap 0 246 39 0 285 12/62 1 323 47 0 371 1/63 0 446 31 0 477 2/63 0 524 71 0 595 3/63 0 435 46 0 481 4/63 0 422 24 0 446 11/62 O.V.S. 0 0 0 0 0 12/62 0 28 1 0 29 1/63 0 61 0 0 61 2/63 0 57 0 0 57 3/63 0 62 0 0 62 4/63 0 34 0 0 34 11/62 Natal 0 230 0 0 230 12/62 0 611 0 0 611 1/63 0 569 0 0 569 2/63 0 840 1 3 844 3/63 0 487 4 4 495 4/63 1 412 1 4 418 11/62 Republiek 1 829 42 0 872 12/62 (totaal) 1 1405 69 0 1475 1/63 2 1582 32 0 1616 2/63 1 1834 75 3 1913 3/63 0 1531 55 4 1590 4/63 1 1211 26 4 1242 Totaal vir 6 maande 6 8392 299 11 8708 Bron: Departement van Gesondheid: Offisiële Korrespon- densie, Mei 1963. Bron: Departement van Gesondheid: Offisiële Korrespon- densie, Mei 1963. Om nou ’n benaderde insidensie van kwashiorkor on- der die verskillende bevolkingsgroepe van Suid-Afrika te bepaal, word die volgende aannames gemaak: (a) dat die siekte slegs by kinders tussen die ouderdom (a) dat die siekte slegs by kinders tussen die ouderdom 1 tot 5 jaar voorkom; 1 tot 5 jaar voorkom; (b) dat die getal kinders in die Republiek van die ouder- dom 0 tot 4 jaar gelyk is aan die getal kinders 1 tot 5 jaar oud; dom 0 tot 4 jaar gelyk is aan die getal kinders 1 tot 5 jaar oud; (c) dat die getal kinders van die ouderdom 1 tot 5 jaar in Septem ber 1960 (sensusm aand) gelyk is aan die getal kinders van dieselfde ouderdomsgroepe in No­ vember 1962—April 1963; p (d) dat die getal kwashiorkorgevalle vir een jaar gelyk is aan twee maal die getal gevalle vir die ses maande November 1962—April 1963. (d) dat die getal kwashiorkorgevalle vir een jaar gelyk is aan twee maal die getal gevalle vir die ses maande November 1962—April 1963. Sosio-Ekonomiese en ander oorsake van gebreksiektes (veral Kwashiorkor) Dit is baie duidelik dat nie alleen nutrisionele faktore 230 gemoeid is met die hoë insidensie van kwashiorkor in Suid-Afrika nie. Sosio-ekonomiese en ander faktore is duidelik daarby betrokke, en sommige hiervan sal nou behandel word. Aspekte wat hier aangeteken word, sou ook op ander Afrikastate van toepassing wees. gemoeid is met die hoë insidensie van kwashiorkor in Suid-Afrika nie. Sosio-ekonomiese en ander faktore is duidelik daarby betrokke, en sommige hiervan sal nou behandel word. Aspekte wat hier aangeteken word, sou ook op ander Afrikastate van toepassing wees. (a) Higiëne: Die hoë sterftesyfer by babas en kleu- ters kan nie slegs aan wanvoeding toegeskrywe word nie. Dr. W. R. Aykroyd (1961) stel dit soos volg: „ ... the pre­ dominant factor in high infant m ortality rates is dirt, the term being used to denote insanitary conditions ge­ nerally, rather than faulty and insufficient diet. More significant is the death rate in children aged 1—4 years; there is a good deal of evidence that a high death rate in this age period is closely associated with m alnutri­ tion . . Hy kom tot die gevolgtrekking dat die oorsake van wanvoeding ingewikkeld en ineengestrengeld is en noem o.a. armoede, beperkte voedselvoorrade, tekort aan melk, infeksie, parasiete en kulturele en sosiale faktore. (a) Higiëne: Die hoë sterftesyfer by babas en kleu- ters kan nie slegs aan wanvoeding toegeskrywe word nie. Dr. W. R. Aykroyd (1961) stel dit soos volg: „ ... the pre­ dominant factor in high infant m ortality rates is dirt, the term being used to denote insanitary conditions ge­ nerally, rather than faulty and insufficient diet. More significant is the death rate in children aged 1—4 years; there is a good deal of evidence that a high death rate in this age period is closely associated with m alnutri­ tion . . Hy kom tot die gevolgtrekking dat die oorsake van wanvoeding ingewikkeld en ineengestrengeld is en noem o.a. armoede, beperkte voedselvoorrade, tekort aan melk, infeksie, parasiete en kulturele en sosiale faktore. Robertson, Hansen en Moodie (1960) doen verslag oor die probleem van gastro-enteritis in voorskoolse kin­ ders en suiglinge, veral onder Kleurlinge en Bantoes: „The relationship of m alnutrition to gastro-enteritis has been shown. Sosio-Ekonomiese en ander oorsake van gebreksiektes (veral Kwashiorkor) It is in the main the child that is suffering from m alnutrition that becomes a victim, and a vicious circle is frequently set up, worse m alnutrition following each repeated attack of gastro-enteritis, leading finally to kwashiorkor or d e a th ... social and nutritional fac­ to re (are) responsible for this state of a ffa irs ...” J. Goddard (1960) benadruk dat Bantoemoeders in Durban ’n onverskilligheid teenoor die voeding, higiëne, gesondheid en welsyn van hul babas openbaar wat vol­ gens blanke maatstawwe as niks m inder as skokkend beskrywe kan word nie.1) (b) Lae morele standaarde van die Bantoe: In hier­ die verband wil ek verwys na ’n verslag van die mediese beampte van Durban, dr. G. D. English, t.o.v. nuwe gevalle van kwashiorkor in Desember 1959 en Januarie 1960. Die aantal gevalle wat ondersoek is het 364 bedra, waarvan 307 (84 persent) van buite Durban „ingevoer” is en 218 (b) Lae morele standaarde van die Bantoe: In hier­ die verband wil ek verwys na ’n verslag van die mediese beampte van Durban, dr. G. D. English, t.o.v. nuwe gevalle van kwashiorkor in Desember 1959 en Januarie 1960. Die aantal gevalle wat ondersoek is het 364 bedra, waarvan 307 (84 persent) van buite Durban „ingevoer” is en 218 231 (60 persent) buite-egtelike kinders was. Dr. English sluit sy verslag soos volg af: „The provision of improved hous­ ing conditions, the abolition of slums and an improve­ ment in the scale of wages will all help (to combat kwashiorkor) certainly ■ — in fact any factor which furnishes a settled family life in the Bantu community will assist. But one factor m ust never be overlooked. It is the need of the Bantu themselves to recognise the value of the high moral standards and to make an attem pt to live up to such standards. When these people have learnt to cultivate an inner power aimed towards spiritual and moral upliftment, great progress will have been made towards the solution of the kwashiorkor problem ”.1) p Die lae morele peil van die Bantoe, veral in en om die groter stedelike komplekse, is enersyds te wyte aan sy miskenning van stam beheer en andersyds sy onwillig- heid of onvermoë om blanke maatstawwe van sosiale god rag te aanvaar. (c) Probleme t.o.v. die egalige verspreiding van voedsels: Weens die heterogeniteit van die Suid-Afrikaan- se bevolking (nie alleen t.o.v. Sosio-Ekonomiese en ander oorsake van gebreksiektes (veral Kwashiorkor) rassegroepe nie m aar ook t.o.v. streeksverskille tussen stedelike en landelike bevol­ king, en ook seisoenvariasie t.o.v. beskikbare voorrade, veral in die Bantoetuislande) is dit wenslik om hier die sterkste nadruk te lê op die feit dat die gemiddelde voor­ rade per capita nie van toepassing is op enige bepaalde seksie van die bevolking nie, m aar slegs aandui hoeveel voedsel vir elke persoon beskikbaar sou wees as die ver­ spreiding daarvan cweredig was. Bowendien, gegewens t.o.v. gemiddelde per capita- beskikbaarheid gee geen aanduiding van moontlike sei- soenskommelinge in voorrade in bv. die Bantoetuislande, of die besondere behoeftes van sekere groepe, bv. melk vir kleuters en kinders nie. (d) Verstedeliking van die Bantoe: Die vinnige na- oorlogse ontplooiing van die nywerheidswese van Suid- Afrika en die gevolglik versnelde verstedeliking van veral die Bantoe, het grootliks tot die onbestendigheid van sy (d) Verstedeliking van die Bantoe: Die vinnige na- oorlogse ontplooiing van die nywerheidswese van Suid- Afrika en die gevolglik versnelde verstedeliking van veral die Bantoe, het grootliks tot die onbestendigheid van sy 232 huislike lewe bygedra. Dat hierdie faktor 'n groot invloed op die voeding van die Bantoekinders het, is nie te be- twyfel nie. y Dit word nie algemeen besef hoe dramaties hierdie verstedeliking — gesien teen die veel stadiger ontwikke- ling elders in Afrika — in die Republiek plaasgevind het nie. Die gegewens vervat in Tabel 7 dui die verstedeliking van die „Bantoe” in Afrikastate besuide die Sahara in 1957 aan. Die tempo daarvan in die Republiek het nog geensins afgeneem nie, en die verstedeliking veroorsaak ’n ontwrigting van die Bantoe se huislike lewe, wat altyd die kind sal skaad. Tabel 7: Verdeling van Bantoebevolkings in Afrikaslale besuide die Sahara (1957) Land Plattelands Stedelik Angola 3,700,000 10,000 Betsjoeanaland 300,000 — Basoetocland 564,000 — Kongo Republiek 11,100,000 35,000 Kenia 5,200,000 20,000 Mosambiek 5,000,000 10,000 Federasie (Rhodesië) 6,100,000 13,000 Swaziland 181,000 — Tanganjika 7,450,000 8,000 Uganda 5,000,000 15,000 Ruanda Urundi 4,000,000 — R.S.A. 8,200,000 1,550,000 Bron: ..Industrial Review”, Maart 1958. (e) Gebrek aan voorsiening en sorgsaamheid by Bantoe: Die hele kwessie van die verbetering van die sosio-ekonomiese en voedingstoestande van die Bantoe moet nugter en rasioneel gesien word. Elke jaar na die winter en voor die eerste landsreëns geval het, is die Republiek se dagblaaie vol van verhale oor wanvoeding en gebrekstoestande onder die Bantoe. Sosio-Ekonomiese en ander oorsake van gebreksiektes (veral Kwashiorkor) Daar is min ver- skil of die oes van die vorige seisoen goed was of misluk het — die Bantoe gaan die lente in met ontoereikende 233 middele omdat hy nie vir hierdie m aer periode voor- siening gemaak het nie. middele omdat hy nie vir hierdie m aer periode voor- siening gemaak het nie. Dr. A. R. P. Walker (1960) stel dit soos volg: „1 would ... urge the necessity ... to inculcate in the Bantu an increased sense of providence and self-reliance. There are various measures for the betterm ent of these people which are proceeding by State and the community — there are, for example, improved medical services, pre­ ventive inoculations, better housing in urban areas, the subsidization of essential foodstuffs, e tc ... I m ust stress that all our efforts designed to ameliorate the unsatis­ factory aspects of the Bantu health picture will fail to achieve maximum results until we are able to educate the Bantu in nutrition and hygiene m atters, and until we are able to get them to be more self-reliant and provident”. (f) Onkunde by die Bantoe: Ek kwoteer in hierdie verband weer graag vir dr. Walker: „ . .. our Bantu, nu­ tritionally, are more favourably placed than m ost other backward populations. There is much evidence, direct and in d irect... t o ... support this view. It is possible to be well and to keep well on very simple diets providing they contain the dietary essentials — and these need not be as expensive as is usually thought to be the case. But in many reports — from Africa, India and the Far East, again and again it is stated that the problem of kwashiorkor would be far less acute if only the back­ ward populations were able to make intelligent use of the food materials already at hand — in other words, often times it is ignorance rather than poverty that carries chief responsibility”.1) (g) Bygelowe en gewoontes van die Bantoe: Dit is interessant om daarop te let dat die bygelowe t.o.v. voe- ding en dieetgewoontes by die Bantoe in "lie Republiek en elders in Afrika ’n ongunstige uitwerking op veral die verwagtende moeder, die suigeling en die jong kind het. Enkele bygelowe word hier genoem: (i) ’n Baba mag nie die eerste vyf dae of totdat naelstring afgeval het moedersmelk drink nie. Sosio-Ekonomiese en ander oorsake van gebreksiektes (veral Kwashiorkor) (In hierdie (i) ’n Baba mag nie die eerste vyf dae of totdat naelstring afgeval het moedersmelk drink nie. (In hierdie 234 kritieke periode word dun papw atertjies ingedwing!) (Suid- en Sentraal-Afrika). kritieke periode word dun papw atertjies ingedwing!) (Suid- en Sentraal-Afrika). (ii) Kinders mag nie eiers eet nie. (Die eier besit die waardevolste proteïen van alle voedsels!) (Sentraal- Aí'rika). (ii) Kinders mag nie eiers eet nie. (Die eier besit die waardevolste proteïen van alle voedsels!) (Sentraal- Aí'rika). (iii) Eiers maak dogters onvrugbaar (Sentraal-Af ri ka). (In Swaziland egter mag adolessente dogters nie eiers eet nie omdat hulle dan „seksbewus” sal word). (iv) ’n Vrou mag nie bokvleis eet nie, want sy sal dan ’n baard kry. (Bokke is die algemeenste veesoort by die Bantoe) (Noord-Transvaal). (v) ’n Vrou mag nie hoendervleis eet nie, want sy sal dan kraai. (Hoenders is algemeenste huisdier by die by die Bantoe) (Noord-Transvaal). (vi) Vars meld veroorsaak ingewandswurms (Swazi­ land). (vii) ’n Baba word ’n dermspoeling (enema) toe- gedien ’n paar uur na geboorte; dit word daagliks herhaal totdat die kind ongeveer twee jaar oud is (Swaziland). (viii) Die sterkste kind van ’n tweeling word uit- gehonger tot die dood toe en slegs die swakste kind word gevoed en versorg (Vendaland). (ix) Groente word as geskik as voedsel slegs vir vroue en kinders beskou, m aar nie vir mans nie (Swazi­ land). (x) Afgeroomde melk is waardeloos of skadelik (Swaziland). (xi) Swanger vrouens mag nie lewer of niertjies eet nie, want dit sal kaalkoppigheid by die kind veroor­ saak (Swaziland). (xii) Swanger vrouens mag nie heuning eet nie, want dit sal blindheid by die kind veroorsaak (Swa­ ziland). (xiii) Al'keer vir vis by meeste plattelandse Bantoes (Suid-Afrika). (xiv) Vrugtebome mag nie om strooise geplant word nie, want die strooise moet gesien kan word (Swaziland). 235 Teenmaatreëls teen gebrekstoestande in Suid-Afrika Die volgende teenm aatreëls is reeds lank in werking in die Republiek: (a) Voedselsubsidïëring: Die Staat bestee jaarliks ongeveer R30 miljoen aan die subsidiëring van stapel- voedsels (hoofsaaklik aan mielie-, koring- en suiwelpro- dukte). Dit is bekend dat die sosio-ekonomiese status van ’n groot deel van die Nie-blanke bevolking baie laag is. Om hierdie rede is die verlaging van pryse van sekere voed- sels deur subsidiëring soos deur die Staat toegepas word, ’n lofwaardige maatreël. Die moontlikheid om die om- vang en die mate van subsidiëring uit te brei, te wysig, aan te pas en selfs te vergroot moet oorweeg word, in besonder in die geval van voedsels soos melk en melk- poeier, vleis, bruin brood gebak van meel met ’n hoë uitmalingsgraad en ongesifte mieliemeel. Die Eerste M inister se Ekonomiese Adviesraad hel in Julie 1960 soos volg gerapporteer: „Gelyktydig met ’n verhoging van lone moet die verbetering van die voeding van die Bantoe ook oorweeg w ord”. (b) Gesondheids- en maatskaplike welsynsdienste: Ongeveer R120 miljoen word jaarliks deur die Staats-, provinsiale en plaaslike owerhede en welsynsorganisasies aan gesondheids- en welsynsdienste bestee. (Daar is be raam dat twee derdes van hierdie bedrag aan dienste vir die Nie-blanke bestee w ord).6) Daar bestaan in die Republiek meer as 700 hospitale, klinieke, sendinghospitale en distriksverplegingsdienste, 280 waarvan in die platteland geleë is. (Dit word gereken dat hierdie aantal inrigtings meer is as dié wat in die res van Afrika besuide die Sahara gevind w ord). Daar is 2,060 goedgekeurde vrywillige welsynsorgani­ sasies in die Republiek geregistreer, die oorgrote meer- derheid daarvan onder Nie-blankes werksaam is. Ek is die mening toegedaan dat geen Bantoetuisland in baie jare tot sodanige peil sal kan ontwikkel om oor die nodige finansiële en tegniese middele te beskik om 236 sy eie medici, verpleegsters, hospitale, welsyns- en voe- dingsdienste te kan daarstel nie, en dat hulle in hierdie verband ten minste nog ’n dekade of langer op die R.S.A. aangewese sal wees. (c) Ontwikkeling van Bantoe-landbou: Die Depar mente Bantoesake, Landbou en Bosbou het jarelank reeds intensief aandag gegee aan die uitbreiding en verbetering van die landbou- en bosboupotensiaal van die Bantoetuis- lande. Spesiale afdelings van die Departement Bantoe- adm inistrasie en -ontwikkeling spits hulle tans op steeds toenemende skaal hierop toe. (Die werk in hierdie ver­ band sou op sigself ’n bydrae aan die Afrika-Seminaar rcgverdig en word nie hier in detail behandel nie). Teenmaatreëls teen gebrekstoestande in Suid-Afrika Voedingdeskundiges sou veral pleit dat die produksie van melk en vleis in of vir gebiede met hoë Nie-blanke bevolkings so kragdadig moontlik aangemoedig moet word. Die volgende maatreëls is in die jongste jare getref: (a) Melkpocierverspreidingskema: In die afgelo drie jaar is ’n staatsgesteunde melkpoeierverspreiding- skema deur die Departement van Gesondheid in werking gestel om hoofsaaklik kwashiorkor te bekamp. Die skema is so suksesvol gevind in die land se groter stede, dat dit elke jaar steeds verder uitgebrei is. Oorweging word tans daaraan geskenk om alle plaaslike owerheidsgebiede waar kwashiorkor voorkom ook onder did skema in te skakel. Onder die skema word afgeroomde melkpoeier deur die Suiwelraad teen die besonder lae (gesubsidieerde) prys van 15c per lb. in 1 lb.-verpakkings aangebied. Die Staat maak dan ’n bydrae van 5c per lb. asook die plaas­ like owerheid cn die moeder moet dan — indien sy kan — ook ’n bydrae van 5c per lb. maak. ’n Pond poeier word weekliks per kind by kliniekc onder die skema uitgereik. Die kind moet ongeveer 2 onse (2 opgehoopte eetlepels) per dag — wat gelykstaan aan een pint melk per dag — m et sy ander voedsel in- 237 neem: sodanige rantsoen verskaf vir ’n kind 'n genoeg- same hoeveelheid proteïen van hoë gehalte. (b) Kwashiorkor as aanmeldbare siekte: Soos reeds vroeër gemeld, is kwashiorkor tot aanmeldbare sickte in Augustus 1962 deur staatswetgewing verklaar. Hierdie is ’n uiters waardevolle bydrae tot die bekamping van hierdie siekte. (c) Voedseltegnologiese navorsing: Staatsgesteunde inrigtings, veral die N.Voed.N.I. van die W.N.N.R., onder- soek alle moontlike metodes om goedkoop, m aar voed- same, voedsels te produseer. Die moontlikheid van die gebruik van vismeelblom en ander vorms van vis vir suigling- en kindervoeding word steeds ondersoek. Die ontwikkeling van geskikte sojavoedsels word ook bestudeer. Die soektog na ander proteïenvoedsels van hoë kwaliteit duur voort, in beson- der met betrekking tot die peulgewasse wat blykbaar grootliks van m ekaar in protei'enkwaliteit verskil. Die waarde van gemengde groentes en ander graansoorte, bv. bokwiet, as aanvullende voedsels, geniet verder ook aan dag. Die verhoging van die produksie en die voedings- waarde van die afgeroomde melkpoeier in Suid-Afrika word deur die N.Voed.N.I. aanbeveel, asook ’n ondersoek na die moontlikheid om ten voile of gedeeltelik die vita- miene A en D terug te plaas wat m et die afroom van melk verwyder word. Teenmaatreëls teen gebrekstoestande in Suid-Afrika Die vervaardiging van sowel geste- riliseerde melk as afgeroomde melkpoeier vir gebruik in gebiede waar die voorrade van vars melk onvoldoende is, verg ook ondersoek. ’n Intensiewe studie word vereis van die beste toe- stande w aaronder mielies as voedsel vir die mens gebruik kan word, aangesien mielies veral in die landelike ge­ biede die stapelvoedsel van die Nie-blanke bevolking is. (Laasgenoemde onderwerp is uiters ingewikkeld en breed en kan nie in besonderhede hier behandel word nie, m aar laat my toe om te meld dat ons rede het om te glo dat groenmieliemeel moontlik ’n beter voedsel sal wees as meel van ryp mielies vervaardig). 238 Op grond van verkreë inligting kan voedsel- en voe- dingsprogramme uitgewerk en deur die Staat onderneem word wanneer voldoende bewyse ter regverdiging daar- van beskikbaar is. Van tyd tot tyd moet bevestig kan word of sulke skemas tot die voordeel van die land is, al dan nie. (Sien bogenoemde melkpoeierverspreiding- skema). (d) Kliniese navorsing oor gebreksiektes: Die Voed.N.I. en ander W.N.N.R.-gesteunde mediese navor- singseenhede en -groepe doen aktief navorsing in ver- band met voedingsgebreksiektes. Die N.Voed.N.I. beskik oor twee voedingsklinieke: een vir kinders en een vir volwassenes, beide waarvan uitsluitlik vir Bantoes inge- stel is. Die werk wat in Suid-Afrika in hierdie verband ge- doen word, geniet wêreldwye belangstelling en morele steun. Verdere m aatreëls wat ingestel of uitgebrei behoort te word: (a) Voedingspeilopnames: Alhoewel in die N.Vo N.I. navorsing verrig word oor voedingspeilopnames, be­ hoort sodanige opnames van owerheidsweë intensief on­ derneem te word om ’n geheelbeeld van voedingstoestan- de onder alle bevolkings- en streeksgroepe in die land te verkry. Dit is interessant om hier te meld dat die Tomlinson- Kommissie soos volg oor voeding in die Bantoetuislande gerapporteer het: „Die Kommissie het dit nie moontlik gevind om die belangrike saak van voeding in die Ban- toegebiede te ondersoek nie, m aar wil aanbeveel dat die betrokke instansies dit 50 gou moontlik deeglik ondersoek en verslag daaroor uitbring”. Ek wil derhalwe daarvoor pleit dat 'n permanente organisasie deur die Staat ingestel word vir die versame- ling van inligting oor die voedingspeil van alle bevolkings- groepe. Aanvanklik hoef hierdie werk slegs die versame- ling en evaluering van reeds beskikbare inligting, byvoor- beeld sterftesyfers en inligting oor die nasionale voedsel- voorrade, in te sluit, m aar die uitbreiding en die verdere 239 verwerking van sulke gegewens sal in baie gevalle ook wenslik wees. Teenmaatreëls teen gebrekstoestande in Suid-Afrika Ook sal so ’n program die uitvoer van voeding- en kliniese opnames in verskillende gedeeltes van die land op ’n voortdurende roetinebasis deur die betrokke organisasies insluit. Slegs op hierdie m anier kan die Staat se voedingsbeleid en voedingsvoorligting op 'n gesonde, weloorwoë en realistiese basis geskei word. (b) Voorligtingsprogram in voeding en higië Hoewel daar deur die Departement van Landboutegniese Dienste ’n voortreflike voedingsvoorligtingsdiens vir hoofsaaklik die Blanke reeds jarelank funksioneer, is dit ons mening dat dit aansienlik uitgebrei moet word, veral na die ander bevolkingsgroepe. Aangesien swak diëte nie altyd aan gebrek aan in­ komste te wyte is nie, en voedingsgebreke dikwels nou verwant is aan lae higiëniese standaarde, word aanbeveel dat m eer aandag gewy word aan voorligting insake voe­ ding en higiëne, veral onder die Nie-blankes en in hul eiz tale. Vir die voorkoming van kwashiorkor sal ’n opvoed- kundige program onder Nie-blanke moeders van groot waarde wees, aangesien die onkunde van die moeder in verband met kindervoeding en -sorg as ’n belangrike faktor in die etiologie van die siekte beskou word. Voedingsprobleme van die blankes Die belangrikste voedingsprobleem van die blanke in die Republiek van Suid-Afrika is oorvoeding, wat her- lei kan word na ’n oormatige inname van voedsel — ryk aan vette en proteien — wat die koolhidraat- en vetme- tabolisme versteur en veroorsaak dat die blanke Suid- Afrikaners ’n buitengewoon hoë insidensie van ateroskle- rose (hart-, hartvat- en verwante siektes) toon — trouens van die hoogste ter wêreld. Hierdie is ’n dodelike sens wat drasties onder die mees bevoegde m annekrag van die land maai, en sterfgevalle hieraan neem in die R.S.A. ernstige afmetings aan. Die N.Voed.N.I. is intensief gemoeid met ’n projek oor hierdie onderwerp. Dié studie het reeds baie interes- 240 sante en belangrike gegewens opgelewer. Die uitgangs- punt was om ’n studie te maak van koolhidraat- en vet- metabolisme, en daar is gevind dat waar jong Blanke mans en vroue, Blanke vroue bo 30 jaar en Bantoemans bo 30 jaar koolhidrate nog normaal metaboliseer en die bloedpatroon normaal is t.o.v. vetfraksies, ’n aansienlike persentasie van Blanke mans bo 30 jaar reeds afwykings toon. Hierdie aiwykings word aangedui deur abnormale verbranding van koolhidrate, soos vasgestel word deur (i) die suikertoleransietoets en (ii) die abnormaal hoë totale vetsuurinhoud en lae onversadigde vetsuurinhoud van die bloedserum. Van koronêre trombose-pasiënte wat ondersoek is, was meer as 80 persent abnormaal. ’n Groep van 19 pasiënte wat vrywilliglik as proef- konyne opgetree het, is op ’n lae kalorie-lae-vet-dieet ge- plaas en periodiek ondersoek. Besonder belowend is die feit dat hulle al almal of tot normale koolhidraat- en vet- metabolisme en bloedvetpatroon teruggekeer het of groot verbetering getoon het. So byvoorbeeld het hul gemid­ delde serumvetsuurkonsentrasie van 517 mg persent ge- daal tot 319 na 8 tot 12 maande op die dieet. Die hipotese wat hieruit voortvloei is dat oorbelading van die liggaam met 'n ryk dieet, te veel kalorieë en veral te veel vetkalorieë lei tot ’n versteurde metabolisme. Die finale, onweerlegbare bewys dat hierdie versteurde m eta­ bolisme lei tot hartvatsiektes — insluitende koronêre trombose — sal moeilik wees om te vind, m aar die „om- standigheidsgetuienis” is sterk. Pretoria. Pretoria. Literatuurverwysings: 1) F. W. Quass: „Voeding en die Staat”, Handelinge van Voeding- vereniging van Suidelike Afrika, Vol. 3, 1962, pp. 117—126. 2) F. W. Quass: ..General Aspects of Nutrition in South Africa”. Voedingsprobleme van die blankes Indien dit so is, dan is die bevinding dat die versteu- ring nie perm anent is nie m aar wel omkeerbaar, en dat die metaboliese prosesse onder ’n beperkende dieet weer tot normaal terugkeer, baie belangrik en ag behoort daar- op geslaan te word deur dié persone wat al die ouderdom bereik het waar hartvatsiektes soveel slagoffers eis. 29 Mei 1963 F W Quass F. W. Quass. 6) Holman, W. I. M.: ..Organization and Co-ordination of Food and Nutrition Services in South Africa”, Handelinge van Voe- dingvereniging van Suidelike Afrika, Vol. 3, 1962, pp. 52—60. Literatuurverwysings: 241 Annual Proceedings of the Associated Scientific and Technical Societies of S.A., 1959/60, pp. 43—59. pp 3) V.L.O.: „Statistics of Hunger”, Voedsel- en Landbouorganisasie, Rome, 1962. 4) Wyndham et al: „The Influence of a Stable Diet and Regular Work on Body Weight and Capacity for Exercise in African Mine Recruits", Ergonomics, Vol. 5, nr. 5, pp. 435—444, Julie 1962. 5) Ward et al: ..Weight and Weight Changes of Native Mine Recruits”, T.F.L. Verslag nr. 11/61, T. & O.V.S. Kamer van Mynwese, 23, pp. 1961. 6) Holman, W. I. M.: ..Organization and Co-ordination of Food and Nutrition Services in South Africa”, Handelinge van Voe- dingvereniging van Suidelike Afrika, Vol. 3, 1962, pp. 52—60. 242

http://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1468/1573

Afrikaans

* Toespraak gclewer by die Automatiesc - sem inaar te Potchef- stroom . Inleiding. Inleiding. Elke onderneming wat sy sout werd is en sy me- dedingingsvermoë wil handhaaf of verbeter moet homself op hoogte stel van die ontwikkelings wat daar op sy terrein plaasvind. p By ’n bank neem die adm inistrasie 'n besonder be- langrike plek in. Die boekhouding is by ’n bank moontlik belangriker as by ’n industriële of handelsonderneming. ’n Bank is ’n arbeidsintensiewe bedryf, dit wil sê die grootste gedeelte van die werk word deur mense gedoen en slegs ’n betreklike klein gedeelte kan deur masjiene oorgeneem word. As u die wins-en-verliesrekening van ’n bank sou ontleed, sou u tot die gevolgtrekking kom dat ongeveer 60%—70% van al die onkoste die betaling van lone, salarisse, pensioenbydrae, ensovoorts verteenwoor- dig, alles koste wat regstreeks in verband staan m et die personeel. p Bowendien toon die personeelkoste ’n stygende nei- ging. Die salarispeil is vandag hoër as wat dit 10—15 jaar terug was, om m aar nie te praat van 25 of 30 jaar gelede nie, en dit word as goeie beleid beskou om die salarispeil so hoog moontlik te handhaaf. Maar dit is alleen moont­ lik om hoë salarisse te betaal as ons daarin slaag om personeellede, wat kwaliteit betref, hoog en wat kwanti- teit betref, laag te hou, deur ’n gesonder organisasie, stroombelyning van die werk, goeie opleiding en waar ook al moontlik: meganisasie en outomatisering van die arbeid. Vir ’n bank is dit van lewensbelang om op hoogte te bly van die ontwikkeling op die gebied van kantoor- masjiene, om op hierdie m anier die hoogste ekonomiese peil te probeer bereik. 610 Elektroniese berekenaar. Ons het gedurende die afgelope jare baie gehoor en gelees van ,.automation”, outomatisering van die werk. Wat beteken hierdie outomatisering van die werk? Outo­ matisering is meer as net meganisering. Onder megani- sering kan verstaan word: die oorname deur 'n masjien van take wat voorheen deur 'n mens gedoen is. By mega- nisasie word die handelinge onderverdeel in die eenvou- digste bewegings, wat dan deur ’n masjien verrig kan word. Op kantore is telmasjiene en boekhoumasjiene voor- beelde van meganisering. Dit is moontlik dat ’n masjien — deur ’n bepaalde meganisme — bedrae optel of aftrek. Die masjien kan uitgebou word, sodat dit bedrae in ver- skillende kolomme kan optel, van m ekaar aftrek, of saldo’s bepaal. Maar outomatisering is in beginsel verskillend van meganisering, om dat dit volgens 'n ander prinsiep werk. Inleiding. By meganisering maak die operateur by elke handeling die vereiste beslissing, byvoorbeeld hy slaan die bedrag aan wat opgetel moet word, hy voer die kaart in die masjien waarop 'n bedrag geboek moet word, hy druk ’n knoppie as die eindsaldo verlang word, ens. By outomatisering egter word vantevore 'n program opgestel van elke stap wat gedoen moet word. By die uitvoering van die handeling word die program die uit- voerder, hy neem alle beslissings, die menslike element is derhalwe uitgeskakel. By outomatisering word ’n masjien beheer deur ’n sentrale rekenaar wat wel die „giant brain”, die „hersen- reus” genoem word. Moontlik is dit beter om te praat van die „reuseslaaf”. Aan hierdie „reus” word deur 'n vooraf opgestelde program geïnstrueer wat hy moet doen in bepaalde omstandighede. As nou byvoorbeeld 10,000 tjeks ingeskryf moet word op 10,000 verskillende rekenings, word aan die masjien via ’n kodenommer meegedeel w atter program dit moet uitvoer, naamlik die program vir die inskryf van tjeks. Die program bevat al die handelinge tot in die kleinste 611 besonderhede en die masjien weet presies wat om te doen. Dit lees die vorige saldo, boek die tjek op die regte rekening, bepaal die nuwe saldo, stel vas of die saldo van die rekening voldoende is om die tjek te dek, ens., ens. Ek gee die voorbeeld m aar baie eenvoudig, om u ’n indruk te gee van wat outomatisering beteken. Die menslike element word op hierdie m anier uitgeskakel by die werklike inskrywing van die tjeks. Ons sal verstaan dat outom atisering van groot voor- deel kan wees as daar 'n groot aantal gelyksoortige han- delinge gedoen moet word. Dit beteken dat die werk teen 'n hoë snelheid verrig word en met 'n groot m ate van noukeurigheid. By ’n bank is daar ’n lawine van papier wat daagliks verwerk moet word, om die administrasie van die rekenings op datum te hou, om renteberekenings te maak, om die bestuurders van die nodige gegewens te voorsien wat hulle in staat stel om die nodige beslissings te neem, om afskrifte en oorsigte te maak, ens., ens. Toe daar dan ook, vernaamlik uit Amerika, berigte gekom het dat so ’n m asjien ontwerp is en gebruik word wat geleer kan word om al die adm inistratiewe handelin- ge te doen wat elke dag duisende en tienduisende kere herhaal word, het dit ons soos musiek in die ore geklink. Inleiding. Die geskiedenis van die elektroniese berekenaar is nog baie jonk. In die gewone sakewêreld is dit nog m aar enkele jare in gebruik. Ongeveer 1955/56 is in Amerika begin met die inskakeling van elektroniese rekenaars in banke, en uiteraard is die eerste jare gekenmerk deur „tandemoeilikhede", verkeerde toepassings, en dies meer. Die m asjienm aatskappy leer nou nog elke dag en die gebruikers leer ook nog. Maar die rapporte en beskry- wings van die ervarings en moontlikhede van die masjien was besonder gunstig. In al ons eenvoud het ons tot die konklusie gekom, dat die beginsel waarop die elektroniese berekenaar gebaseer is, gesond is; dat dit dus nie sonder m eer verbygegaan mag word nie; dat dit mag beteken 'n enorme verbetering en vereenvoudiging op adm inistratie­ we gebied, m et al die gunstige gevolge daarvan. 612 Kan ’n elektroniese berekenaar gebruik word vir bank- administrasie? Kan ’n elektroniese berekenaar gebruik word vir bank- administrasie? Die praktyk in ander lande het aangetoon dat die bankadministrasie inderdaad in ’n groot m ate deur ’n elektroniese berekenaar gedoen kan word. Daar was dus geen rede om aan te neem dat dit in Suid-Afrika nie ge­ doen sou kon word nie. Ons eie ondersoek het hierdie opvatting bevestig. Ons het tot die gevolgtrekking gekom dat 'n elektroniese berekenaar, as gevolg van die besonder hoë snelheid waarmee dit werk en sy spaarkapasiteit, nie net in staat sou wees om die huidige hoeveelheid werk te hanteer nie, m aar ook te voorsien in toekomstige uit- breiding van werksaamhede, sonder om ’n aansienlike verhoging van koste aan personeel en masjiene te ver- oorsaak. Verder het ons tot die gevolgtrekking gekom dat ’n elektroniese berekenaar ons waarskynlik in staat sou stel om beter dienste aan ons kliënte te lewer, byvoorbeeld deurdat ons bankstate op enige gewenste tydstip kan af- stuur. Binne die m ure van die bank is daar die voordeel dat die Bestuurders enige informasie wat hulle mag verlang op ’n vroeër tydstip kan ontvang. Op die oomblik word die transaksies van ’n bepaalde dag grotendeels gedurende die volgende more gepos en word die resultaat eers om 10 uur of 11 uur beskikbaar. Na die installering van ’n elektroniese berekenaar sou dit moontlik wees om dit om 8 uur in die more gereed te hê. Inleiding. ’n Verdere voordeel is ook dat periodieke ekstra werksaamhede soos renteberekenings, boekfooie-bereke- ning, en dies meer, wat normaalweg dikwels oortyd ver- oorsaak, sonder besondere moeite gedoen kan word. Ook op die vloerruimte wat deur personeel en masjiene in beslag geneem word sal besuinig word. Vir diegene wat belang stel in bankadm inistrasie word kortliks verduidelik hoe die huidige sisteem werk, en hoe dit geoutomatiseer kan word. Die boekhouding van die lopende rekenings kan in 2 afdelings verdeel word. Die eerste noem ons die „waste of die „proef- boek”. Daarby word al die transaksies per soort opgestel: 613 alle kontanttransaksies, alle verrekeningstransaksies, alle transaksies met die hoof kan toor, ander kantore ens., om daagliks te sien of alles balanseer en om die vereffenings met ander banke te kan maak. Dit kom dus ooreen met ’n daaglikse joernaal. Daarna word alle deposito’s, tjeks, oorboekings gepos op die rekenings van kliënte. As ’n elektroniese berekenaar gebruik sou word is dit moontlik om die „proefboekmasjiene”, wat dus die daaglikse joer­ naal maak, as ’n neweproduk ’n ponsband te laat produ- seer waarop die nommers van die rekenings en die bedrae vermeld word. Die ponsband dien dan as voermedium vir die elektroniese berekenaar en as die proefboek balanseer is die grootste gedeelte van die taak afgehandel. Dit is vir ons sisteem dus nie nodig om van al die transaksies ponskaarte te maak nie. Sodra die ponsband, wat as ’n neweproduk in die normale gang van sake geproduseer is, in die elektroniese berekenaar gevoer word, sorg hierdie masjien vir die nodige boekings op die lopende rekenings, die grootboek, die rekenings van korrespondente ens. Ons het bereken dat die elektroniese berekenaar die werk van meer as 30 boekhou-masjiene in enkele ure kan doen. Dieselfde geld van ons wisselstelsel. Hier sou mens ook groot besparings kan maak. M aar... Is dit ’n lonende onderneming? In ’n digbevolkte, hoogsontwikkelde land soos by- voorbeeld Amerika is die aantal banktransaksies geweldig groot. ’n Masjien wat in ’n kort tydsbestek 'n groot aantal transaksies verwerk, kan net lonend wees as die onder­ neming wat dit wil gebruik elke dag ’n groot aantal boek- houposte moet hanteer. Die vraag was daarom: het ons die omset, of anders gesê: Is ons groot genoeg? g g g g Ons het vir onsself ’n grens getrek en gesê: Die adm inistrasie van die lopende rekenings en wis- sels in die Johannesburgse gebied moet voldoende wees om die aankoop van so ’n elektroniese berekenaar te reg- verdig. As die omset nie voldoende is nie, dan vergeet ons 614 daarvan. As die omset wel voldoende is, dan sal ons daar- oor gaan dink. Dan kan ons later nog verdere besparings maak deur ander administratiewe onderdele ook op die masjien te bring, soos die administrasie van die hoof- kantoor, effekte, transaksies in vreemde valuta, spaarre- kenings, deposito’s, salarisse, statistieke ens., deur die ge- bied uit te brei om takke buite Johannesburg in te sluit, deur sentralisasie van die administrasie van takke in an­ der dele van die Republiek, en so meer. Dan behoort die masjien seker lonend te wees. Ons het dus ’n ondersoek ingestel na die aantal inskrywings wat op lopende reke- nings gemaak word in die Johannesburgse gebied met alles wat daaraan verbonde is soos renteberekenings, af- skrifte en dies meer. Verder het ons die wisselafdeling sorgvuldig geanaliseer. Daarna het ons ’n kosteberekening opgestel, onderverdeel in allerlei hoofde soos: Salarisse Kantoorbehoeftes Masjienkoste Kantoorruimte e.d.m. Kantoorruimte e.d.m. Aan die ander kant het ons ’n kosteberekening ge­ maak van so ’n elektroniese berekenaar met dieselfde soort onderverdeling: Masjienkoste Salariskoste Koste van programmering Kantoorbehoeftes Kantoorruimte e.d.m. U sal verstaan dat die masjienmaatskappye, aan wie ons ons statistiese gegewens oor die bestaande toestand gegee het, ons dapper gehelp het by ons berekenings. Waarskynlik was die hulp nie altyd net uit altruïstiese oorwegings nie. Na lang en sorgvuldige berekenings het ons tot die gevolgtrekking gekom: Dit is ’n lonende onderneming! Dit is 'n lonende onderneming al sou ons net lopende rekenings en wissels van die Johannesburgse gebied op die elektroniese berekenaar verwerk. Is dit ’n lonende onderneming? Dus: dit moet nog meer lonend wees as ons ander transaksies ook op die 615 m asjien bring, as ons die stygende tendens van salarisse in gedagte hou, as ons rekening hou met die feit dat die elektroniese berekenaar nog ’n groot spaarkapasiteit het. Vrae om te beantwoord. Toe ons op hierdie stadium gekom het, was ons egter nog nie sover om te sê: Nou koop ons so ’n elek­ troniese berekenaar nie. Ons het onsself ’n aantal vrae gestel. Die eerste vraag was: Is dit verstandig om nou te koop? Moet ons nie liewer wag totdat ’n kleiner en goedkoper masjien aan- gebied word nie? g Nou kan geen mens so ’n vraag verstandig beant­ woord nie of jy moet in staat wees om in die toekoms te lees. En ons is helaas nie sulke profete nie. Maar ons het vir onsself gesê: Dit is ’n nuwe terrein. Dit mag moontlik wees dat daar oor 2 jaar of oor 5 jaar kleiner of goedkoper masjiene beskikbaar sal wees. Maar waar- skynlik moet oor 2 jaar of 5 jaar, as dieselfde vraag weer gestel sou word, dieselfde antwoord ook dan gegee word. As ons dan weer wag met die besluit is ons 4 tot 10 jaar agter, terwyl as ons nou koop, ons dan al vir 4 tot 10 jaar besparings gehad het en ’n groot ervaring op die gebied opgedoen het, en die rekenaar teen die tyd horn- self waarskynlik al am per afbetaal het. ’n Ander vraag wat ons gestel het is: Moet ons nie liewer ’n rekenaar huur as om dit te koop nie? Nou is dit ’n kwessie van rekenkunde. Jy kapitaliseer die jaar- likse huur teen ’n bepaalde persentasie, sê 5%, vir ’n be­ paalde aantal jare, sê 7 jaar of 10 jaar, en vergelyk dan die uitkom s m et die koopprys. Ons het dit gedoen. Wei, ek kan u geen syfers gee nie, m aar wel kan ek u sê, dat van banke soms gesê word dat hulle duur is m et hulle rente, m aar ons het tot die gevolgtrekking gekom as resultaat van ons berekenings dat ons baie goedkoper is as ander instellings. Om te huur was uit die kwessie, ons kan dit self m eer voordelig finansier. ’n Ander vraag wat ons onsself afgevra het was: Kan ons nie tyd huur by ’n sogenaamde „Service bureau” nie? Is dit ’n lonende onderneming? 616 Ons het dit ondersoek en tot die gevolgtrekking gekom dat dit vergelykenderwys vir ons baie duur sou uitkom. Bowendien sou ons dan die bykomende besparings ver- loor, want jy huur per uur en elke nuwe taak of uit- breiding van die gebied beteken dat meer tyd benodig word en meer huur betaal moet word. Bowendien het ons nie gehou van die gedagte dat ons die masjien nie in eie beheer sou hê nie. ’n Baie belangrike vraag wat ons onsself gestel het is: Hoe sal die gebruik van 'n elektroniese berekenaar ons verhouding tot ons kliënte affekteer? Nou interesseer dit die deursneekliënt maar baie min op watter masjien sy rekening geboek word, solank dit korrek en netjies geskied. Vanselfsprekend het ons voorop gestel: die elektro­ niese berekenaar mag onder geen omstandighede die verhouding tussen die bank en sy kliënte benadeel nie. Ons was bevrees, dat as ons vir ’n kliënt sou sê: Tot nou toe was u vir ons Jan van der Merwe, maar van more af is u vir ons nommer 7835796, dat meneer Van der Merwe sou sê: Tot nou toe was julle my bankiers, maar van more af is julle dit nie meer nie. Maar dit is maar ’n kwessie van hoe jy dit voorstel. Die masjien is nie die bank nie. Inteendeel, dit is slegs ’n hulpmiddel tot beter diens. Ons het tot die konklusie ge­ kom, dat die gebruik van ’n elektroniese berekenaar diensbaar kan wees vir ’n beter verhouding tussen bank en kliënt. As die administrasie minder hoofbrekens en werk vereis, is meer tyd beskikbaar vir belangriker werk. Dan is meer tyd beskikbaar om aandag te gee aan die belange van kliënte. In hierdie houding wil ons ons kliënte benader en vra ons hulle vir hulle medewerking, byvoorbeeld deur op die tjeks, depositostrokies en ander dokumente hulle naam en nommer te vermeld. Maar die kliënt bly vir ons ’n lewende persoon, die diens bly ’n persoonlike diens en die verhouding bly een van mens tot mens. Ons het in Johannesburg begin met die „verpersoon- 617 liking” van tjeks. Dit wil sê voordat ons ’n tjekboek aan ’n kliënt uitreik, druk ons daarop sy naam en sy nommer. Dit is verblydende om te kan sê, dat die reaksie van die kliënte baie bemoedigend was. Hulle stel dit op prys om so ’n tjekboek te hê. Is dit ’n lonende onderneming? Sommige vind selfs dat dit status gee om 'n „verpersoonlikte” tjekboek by jou te dra. As ’n voorwaarde is ook gestel, dat die dienste aan kliënte as gevolg van die gebruik van ’n elektroniese be­ rekenaar in geen enkele opsig m inder mag wees as diens­ te wat op die oomblik gelewer word nie. Dit beteken by- voorbeeld dat op elke kantoor al die gegewens aanwesig moet wees soos dit tot nou toe die geval was. Die kliënt kan m aar gerus die saldo van sy rekening vra, of sy bank- staat, of enige vraag stel wat hy onder die teenswoordige omstandighede ook kan stel. Ons het nog oor die hele vraagstuk nagedink en uit- eindelik gesê: Ons waag die sprong! Ons koop 'n elektroniese berekenaar. Ons is oortuig: dit sal beantwoord, en ons is oor- tuig: dit sal lonend wees. g Die voorbereiding is moeisaam. Die voorbereiding is moeisaam. Die uitvoering sal moeilike probleme stel. Maar ons sal hulle oorkom. Ons glo dat ons in staat sal wees om beter dienste aan die publiek te lewer, terwyl ons koste oor ’n lang termyn gesien nie sal styg deur die aankoop van 'n elektroniese berekenaar nie. Ons hoop die teen- oorgestelde sal die geval wees. Die koms van ’n elektroniese berekenaar is ’n histo- riese ontwikkeling wat nie teengehou kan word nie. Dit moet kom. Ook in Suid-Afrika, en dit help nie om die uitdaging wat dit inhou te wil ontwyk nie. In die loop van die dag is daar ’n regstreekse tele- foonverbinding tussen die adm inistratiewe kantoor waar die berekenaar gehuisves is en die ander kantore. Die be­ rekenaar sal hê, wat die tegnici noem: ,.Random Access” Dit wil sê: op enige oomblik kan hy enige vraag beant­ woord betreffende ’n rekening of ’n wissel waarvan die besonderhede in sy „geheue” bew aar word. 618 Wat hoop ons om te bereik met die aankoop van ’n elektroniese berekenaar? Ons hoop dat dit aan ons sal verskaf: 1. ’n Geleentheid om aan die steeds hoëre eise van 'n uitbreidende Suid-Afrikaanse ekonomie te kan voldoen. 2. 'n Geleentheid om nouer bande met die huidige kliënte te kry — en om nuwe kliënte aan te trek — deur sneller en beter diens te lewer. 3. 'n Geleentheid om koste te bespaar in 'n tyd waar- in kostebesparing van die grootste betekenis is. Is dit ’n lonende onderneming? Maar al is ons die ene entoesiasme oor wat ons sal bereik met ’n elektroniese berekenaar, is ons prakties genoeg om te besef dat dit die menslike brein nog nie kan vervang nie. Dit sal ons egter in staat stel om ons almal se verstand beter te gebruik ten voordele nie alleen van die instelling wat ons dien nie, maar veral van sy steeds toenemende vriendekring. Johannesburg. J. E. Triegaardt. J. E. Triegaardt. J. E. Triegaardt. J. E. Triegaardt. (Assistent-Hoofbestuurder van die Nederlandse Bank van Suid-Afrika). (Assistent-Hoofbestuurder van die Nederlandse Bank van Suid-Afrika). (Assistent-Hoofbestuurder van die Nederlandse Bank van Suid-Afrika). 619

http://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1488/1593

Afrikaans

81 :— : IRoers :— : _________ TWEEMAANDELIKSE TYDSKRIF. DEEL XVIII. No. 3 DESEMBER. 1950. 81 :— : IRoers :— : _________ TWEEMAANDELIKSE TYDSKRIF. DEEL XVIII. No. 3 DESEMBER. 1950. IN MEMORIAM: PROF. DR. F. POSTMA. IN MEMORIAM: PROF. DR. F. POSTMA. IN MEMORIAM: PROF. DR. F. POSTMA. Op 4 November 1950 het die Here uit ons midde vrvwel onverwags van ons weggeneem die hoof en vader van die P.U.K. vir C.H.O. gg Sy lewe was ryk aan die genade van God. Aan horn is groot en heerlike gawes van hoof, hart en hand gegee. Sy lewe was ’n wedloop om met die gawes die eer van onse God te soek, ook deur die werk van ons inrigting. Aan sy weduwee, kinders, familiebetrekkinge ook die innigste deel- neming van die Direksie en Redaksie en Lede van „Koers.” In die uitgawe van Februarie 1951 sal ons D.V. ’n persoonskets van ons heengegane rektor plaas. Namens Direksie en Redaksie. Namens Direksie en Redaksie. J. CHR. COETZEE (Voorsitter). Namens Direksie en Redaksie. Namens Direksie en Redaksie. J. CHR. COETZEE (Voorsitter). J. CHR. COETZEE (Voorsitter).

http://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1712/1809

Afrikaans

:—: ’IRoers :—: TWEEMAANDELIKSE TYDSKRIF — k Deel XXII. Desember 1954. No. 3. :—: ’IRoers :—: TWEEMAANDELIKSE TYDSKRIF — k Deel XXII. Desember 1954. No. 3. DIE KRUGERFEES VAN 1954 EN DIE BETEKENIS DAARYAN. G raag voldoen ek aan die versoek van die Redaksie om ’n paar indrukke van die Krugerfees weer te gee en om iets te sê oor die betekenis daarvan. Toe die Krugergenootskap aan die begin van 1953 verlof gekry het om die Krugerstandbeeld na Kerkplein te verskuiwe het ons dadelik besef Die Krugerfees van 1954 sal ’n uitstaande gebeurtenis in ons volkslewe bly. Die Krugerfees van 1954 sal ’n uitstaande gebeurtenis in ons volkslewe bly. dat ons aan die begin van die verwesenliking van ’n groot ideaal van die Afrikanerdom staan en dat daar ’n groot volksfees in die verskiet lê. Planne is toe dadelik ontw erp om die ontbrekende fondse vir die ver- skuiwing te vind en om die werk self dadelik te laat begin. Hierdie werk het so goed gevorder dat ons op 10 Oktober 1953 die gedenksteen van die nuwe voetstuk kon laat lê. Dit het geskied temidde van ’n groot skare en met die besieling van ’n kragtige rede deur Sy Edele die Eerste Minister, dr. D. F. Malan, oor Paul Kruger as man van die verlede. Dit dat ons aan die begin van die verwesenliking van ’n groot ideaal van die Afrikanerdom staan en dat daar ’n groot volksfees in die verskiet lê. Planne is toe dadelik ontw erp om die ontbrekende fondse vir die ver- skuiwing te vind en om die werk self dadelik te laat begin. Hierdie werk het so goed gevorder dat ons op 10 Oktober 1953 die gedenksteen van die nuwe voetstuk kon laat lê. Dit het geskied temidde van ’n groot skare en met die besieling van ’n kragtige rede deur Sy Edele die Eerste Minister, dr. D. F. Malan, oor Paul Kruger as man van die verlede. Dit 152 w as ’n voorsm aak van die groot fees w at ’n jaar daarna met die onthulling sou plaasvind. Die besieling en die belangstelling w as daar. w as ’n voorsm aak van die groot fees w at ’n jaar daarna met die onthulling sou plaasvind. Die besieling en die belangstelling w as daar. D aar is toe onverpoosd gew erk aan die voorbereiding vir die groot fees van 1954. Die tegniese werk van die verskuiwing self moes gedoen word, die nodige fondse vir die reusetaak moes die veilige kerf bereik en die reelings vir die fees moes getref word. 153 153 Die Saterdagagterm iddag is deurgebring met--*!! puik vertoning van Boeresport uit die verre verlede— dinge w at ’n mens vandag glad nie meer te sien kry nie. lets sigbaars uit die verlede het voor ons oë afgespeel en iets uit vervloë tye het ons toegespreek. Hierdie mooi agterm iddag is af- gesluit met die pragtige serenionie van die vlagstryking w at deur die Lugmag-gim nasium waargeneem is. Die jaarlikse huldigingsfunksie het die Saterdagaand in die Amfiteater van die Voortrekkernionunient plaasgevind. Die opkoms w as besonder groot en ook hier is plegtige oomblikke belewe. Die Kruger-tablo van Gerard Beukes, w at deur die Nasionale Toneelorganisasie aangebied is, het ons in die gees teruggevoer na die laaste dae voor die aanbinding van die groot stryd en ’n aangrypende stukkie geskiedenis voor ons oë laat herleef. Ewe besielend w as die rede van Sy Edele dr. H. F. Verwoerd oor die simboliek w at daar in die geskiedenis van die Krugerstandbeeld skuil. Aan die einde van die verrigtinge w as die groot verhoog een lewende m assa van kleurryke volkspelers w at onder leiding van Cecilede Ridder vir ’n gepaste afsluiting gesorg het. Sondagm iddag se gesamentlike diens in die Stadhuis w as indruk- w ekkend en die pragtige diens het wyding en grootsheid aan die fees- verrigtinge verleen. Nog nooit w as die opkoms na ’n gesamentlike diens by ’n Krugerfees so groot nie. M aandagm óre is ingelui deur klokkespel van die plaaslike kerke en 0111 nege-uur het, na ’n kragtige boodskap deur Sy Edele min. J. G. Strydom, die gebruiklike kranslegging by die graf plaasgevind onder die sing van „S!aap rustig dapper helde”. Dit w as ’n aandoenlike oomblik. Net na die kranslegging het die pragtige optog van leërafdelings, polisie, skoolkin- ders, Voortrekkers en volkspelers van die kerkhof af met K erkstraat langs na die plein begin beweeg. Intussen het die plein volgeloop van mense en het die eregaste hul plekke ingeneeni. Stiptelik 0111 9.55 is die Vierkleur op die Ou Raadsaal gehys en is die T ransvaalse Volkslied uit voile bors gesing. Hierna het die inleidende dele van die verrigtinge vinnig op m ekaar gevolg totdat ons by die hoogtepunte gekom het: die kort huldi- gingsrede deur Sy Eksellensie die Goewerneur-Generaal en die kragtige redevoering van ons Eerste Minister, dr. D. F. Malan. DIE KRUGERFEES VAN 1954 EN DIE BETEKENIS DAARYAN. Ons het onder biddend opsien tot God die hand aan die werk geslaan en met geloof op seen gearbei. Die fees self is beplan as ’n vierdaagse fees w at oor die naweek van is tot 11 Oktober sou strek. Die feesverrigtinge het die V rydagaand begin met ’n luisterryke sim- foniekonsert deur die Simfonie-orkes van die S.A. Uitsaaikorporasie onder die stok van Hans Schmidt-Isserstedt. Dit was louter genot om na die helde-vererende musiek te luister en met hierdie konsert het die verrig- tinge van die naweek op ’n besonder hoë toon begin. Saterdagoggend het ons die pragtige historiese optog gehad wat gereël is deur die Pretoriase Normaalkollege in sam ewerking met die Universiteit. Soos die sierwaens by ’n mens verbygegaan het kon groot historiese gebeurtenisse in Kruger se lewe weer voor die geestesoog her- leef en het die geskiedenis met ’n duidelike stem gespreek. Ek noem net enkele insidente w at deur die sierwaens voorgestel is: Paul Kruger dra die lyk van komdt-genl. Piet Potgieter uit die ingang tot die M akapaans- grotte; Kruger spreek die skare toe te Paardekraal voor die aanvang van die Vryheidstryd in 1880; die vredesluiting in O ’Neill se huisie na die slag van Amajuba; die eerste inswering as staatspresident; Kruger en Steyn reik m ekaar die hand met die vernuwing van die Politieke Verbond tussen die V rystaat en Transvaal, en die oorhandiging van die Ultimatum. D aar w as ook ’n sprekende alledaagse toneeltjie: Kruger en sy gade op pad kerk toe. Terwyl die optog stadig deur die gepakte strate na Kerkplein beweeg het, het daar op Kerkplein self ’n ander plegtige gebeurtenis plaasgevind: die formele oorhandiging van die voltooide m onument aan die Voorsitter van die K rugergenootskap en die oordrag daarvan aan die Burgem eester van Pretoria vir veilige bew aring en versorging. By hierdie tyd w as Kerkplein al gevul met ’n groot skare w aaronder ’n groot aantal oudstry- ders aanw esig was. Dit w as roerend om soveel ou veterane uit die vryheidstryd weer bym ekaar te sien. Sy Edele minister N. C. Havenga het van hart tot hart met sy strydm akkers gepraat. Dit alles het ’n mens diep onder die indruk gebring dat ons met dinge besig is w at leef in die harte van ons mense. Dit w as warm geskiedenis w at herrys het. 153 Hierdie toespraak oor Kruger as man van die toekoms moes ’n mens gehoor of gelees het oni onder die aangryping daarvan te kom. Net na die rede het dr. Malan stadig van die verhoog aan die noordekant van die plein na die monument gestap 0111 die onthulling w aar te neem. Toe die onthullingsdoek met sy 154 vierkleurbane val, het een-en-twintig saluutskote vanaf die terrein voor die Stadshuis begin knal en het die sestien Harvard-vliegtuie in formasie van die suidekant oor die plein gedreun met die drie spuitvliegtuie in saluutvlug kort agter hulle. Dit w as plegtige oomblikke en die gew yde stemming is nog verhoog deur die kranslegging by die standbeeld w at daarop gevolg het. Die Goewerneur-Generaal het die eerste krans gelê en hy is gevolg deur die Eerste Minister w at ’n krans nam ens die Unie-regering gelê het. D aarna het buitelandse verteenwoordigers en nog baie ander kranse gelê. Net na die kranslegging het min. H avenga die teken gegee vir die loslating van die duiwe. Dit w as pragtig om die duisende duiwe die lug te sien inkring en rigting kies na baie dele van die land om die boodskappe w at op die borsw erings van die monument staan te gaan aflewer: simbool van die boodskap w at gedurig van hierdie monument na ons volk sal uitgaan Na ’n slotwoord deur ’n ander oudstryder, sen. C. A. van Niekerk, w as hierdie heuglike oggend verby m aar die grootsheid van die gebeur- tenis, die gewydheid van die stemming, die aandoening van die verlede en die hoop vir die toekoms w at hier ondervind is, sal bly voortleef in die herinnering van die w at daar w as of na die verrigtinge kon inluister. ’n Hoogtepunt in ons geskiedenis is intens belewe deur ’n reuseskare van die volk, saam en innig verbonde met die oweriTeid en leiers van die volk. Ij i I is ’n enige gebeurtenis w at ’n mens nie kan vergeet nie. By die erns en gewydheid van die verrigtinge w as daar ’n begryplike ondertoon van vreugde en dit het die M aandagaand na vore gekom met die volkepelevertoning deur sow at 1,500 volkspelers op die Caledoniese ter­ rein onder die bekwam e leiding van Cecile de Ridder. Ook hier w as daar ’n groot menigte mense en die vreugdestem m ing was voelbaar. 153 Die Krugerfees van 1954 sal ’n uitstaande gebeurtenis in ons volks- lewe bly. Alles het beter verloop as w at verw ag kon word. Die seen van die Here w as d aar en in menige hart w as d aar dankbaarheid dat die dinge kon gebeur en so goed was. Die verteenw oordigers van die buitelandse regerings het die verrigtinge van die M aandagoggend bygew oon en hulle praat met groot lof van die fees. Sommige van hulle getuig dat hulle nog nooit soiets gesien of beleef het nie. Dit stem ’n mens tot d an k b aar­ heid en dit kan ons land alleen ten goede kom. Hoewel die hele fees m aar net ’n burgerlike funksie w as, het ons ow er- heidspersone van die G oew erneur-G eneraal af met die volk saamgeleel in hierdie fees en gehelp om die verrigtinge ’n groot sukses te maak. So ’n 155 pragtige medebelewing van ’n groot gebeurtenis deur owerheid en onder- dane saam rondom die sentrale figuur uit ons geskiedenis w as daar nog nooit gewees nie. As dit die patroon van ons toekomstige volksfeeste gaan wees, dan het ons werklik iets bereik. As ’n mens vra na die rede vir die verhewenheid van ons volksfeeste, soos ons ook nou weer met hierdip fees gesien het, dan kan die antwoord alleen wees om dat ons feeste gebou w ord op en gedra w ord deur die Christelike grondslag van ons volkslewe. Dit is iets skoons in ’n wêreld waarin die fundamente orals dreig óm w eg te sak. M aar dit sal alleen so biy as ons die edelste stemme uit ons volksverlede, w at nou weer so kragtig gespreek het, diep in ons gemoed opvang en dit daar in die stilte van ons hart vertroetel en laat groei tot dade w at ’n lynvaste uitbouing van ons heldeverlede sal wees. So bou ons die toekoms op dit w at goed en skoon in ons eie volksverlede is. In Paul Kruger het ons een van die suiwerste stemme uit die verlede en die verpersoonliking van ons edelste erfnis. 153 In hom sien ons die be- liggaming van ons vryheidstrewe, maar dan ’n vryheid w at steeds binne die wet van God gesoek moet word; in hom het ons die strewe na die ver- wesenliking van die Calvinistiese grondslag van ons volksbestaan op alle terreine van die lewe, en in hom het ons ook die onw rikbare geloof aan die toekoms van ons volk. Hierdie geestclike besit van ons volk kon nie tot sy reg kom en die K rugerboodskap kon nie die regte ingang vind solank die standbeeld van die man w at hierdie dinge vir ons simboliseer nog as banneling om sy regte plek geswerf het nie. Aan die eie het daar nog steeds gekleef die stigma van verbanning. Met die verskuiwing van die Krugerstandbeeld na sy regmatige plek het die eie nader na ons toe gekom, gaan dit nie meer gebuk onder die sm aad van gepoogde vernietiging en verwerping nie; nog meer, die eie van ons verlede is op sy ereplek herstel, dit het weer die voile, herstelde eiendom van ons volk geword. Dit is die sentrale betekenis van die verskuiwing van die Krugerstandbeeld, en die toets- vraag, w at dr. Malan so treffend aan die einde van sy toespraak gestel het, is nou: „W at gaan jy, en w at gaan jou volk met jou, met Paul Kruger m aak? Laat die geslag van vandag, en laat die geslagte w at nog sal kom, daarop antw oord gee!” G. F. DE VOS HUGO. Voorsitter, Krugergenootskap.

http://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1906/2000

Afrikaans

ISSN 1727-3781 DIE MISHANDELDE VROU IN DIE STRAFREG: 'N REGSVERGELYKENDE ONDERSOEK 2009 VOLUME 12 No 4 2009 VOLUME 12 No 4 2009 VOLUME 12 No 4 PER 2009(12)4 J MATTHEE 2 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472g-472h. JL Matthee* JL Matthee* Male killing is about power and control. Women killing abusers is about avoiding power and control … Women do not often kill from anger, while anger is what fuels many male killings. Oliver Quick en Celia Wells1 * Jacques Matthee. Tydelike dosent in die Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom- kampus. LLB, LLM. Hierdie artikel is 'n verwerking van 'n gedeelte van die outeur se LLM navorsing. Sien Matthee Mishandelde vrou-sindroom. ( ) ( ) g 3 Bonthuys et al "Gender" 340; Pieterse-Spies 2006 THRHR 310. Q 2 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472g-472h. y ; p 4 Bonthuys et al (n 3) 341; Pieterse-Spies (n 3) 311; S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Nicholson 2004 De Rebus 30 dui ook aan dat vroue beskou word as 'n samelewings- groep wat die meeste mishandel word. g 1 Quick en Wells 2006 CLR 524. 1 Quick en Wells 2006 CLR 524. 2 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472g-472h. g p 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 www.csvr.org.za/ waar aangetoon word dat: "Four times a day these flat, emotionless records are compiled to account for the women killed every six hours by their intimate partners. This translates into a prevalence rate of 8.8 per 100 000 of the female population aged 14 years and older – the highest rate ever reported in research anywhere in the world". Vir verdere statistieke sien S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 88e-g. * Jacques Matthee. Tydelike dosent in die Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom- kampus. LLB, LLM. Hierdie artikel is 'n verwerking van 'n gedeelte van die outeur se LLM navorsing. Sien Matthee Mishandelde vrou-sindroom. 1 Quick en Wells 2006 CLR 524. 2 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472g-472h. 3 Bonthuys et al "Gender" 340; Pieterse-Spies 2006 THRHR 310. 4 Bonthuys et al (n 3) 341; Pieterse-Spies (n 3) 311; S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Nicholson 2004 De Rebus 30 dui ook aan dat vroue beskou word as 'n samelewings- groep wat die meeste mishandel word. 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 www.csvr.org.za/ waar aangetoon word dat: "Four times a day these flat, emotionless records are compiled to account for the women killed every six hours by their intimate partners. This translates into a prevalence rate of 8.8 per 100 000 of the female population aged 14 years and older – the highest rate ever reported in research anywhere in the world". Vir verdere statistieke sien S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 88e-g. 6 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Sien ook Vetten 2000 www.csvr.org.za/. 3 Bonthuys et al Gender 340; Pieterse Spies 2006 THRHR 310. 4 Bonthuys et al (n 3) 341; Pieterse-Spies (n 3) 311; S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Nicholson 2004 De Rebus 30 dui ook aan dat vroue beskou word as 'n samelewings- groep wat die meeste mishandel word. 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 Inleiding Gesinsgeweld bestaan sedert die man en vrou begin het om saam te leef.2 Gesinsgeweld is diep gewortel in die Suid-Afrikaanse gemeenskap en het traumatiese newe-effekte op die slagoffers daarvan.3 Gesinsgeweld is geslag- spesifiek deurdat dit meestal geweld deur mans teenoor vroue behels.4 Daar word beraam dat 18% tot 25% van Suid-Afrikaanse vroue aan mishandeling binne 'n intieme verhouding onderwerp word.5 Vir vroue is die risiko om deur 'n lewensmaat gedood te word ook veel hoër as vir mans.6 g p 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 www.csvr.org.za/ waar aangetoon word dat: "Four times a day these flat, emotionless records are compiled to account for the women killed every six hours by their intimate partners. This translates into a prevalence rate of 8.8 per 100 000 of the female population aged 14 years and older – the highest rate ever reported in research anywhere in the world". Vir verdere statistieke sien S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 88e-g. 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 www.csvr.org.za/ waar aangetoon word dat: "Four times a day these flat, emotionless records are compiled to account for the women killed every six hours by their intimate partners. This translates into a prevalence rate of 8.8 per 100 000 of the female population aged 14 years and older – the highest rate ever reported in research anywhere in the world". Vir verdere statistieke sien S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 88e-g. PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE In S v Baloyi7 het Sachs R aangedui dat gesinsgeweld 'n produk is van vroue se algemene ondergeskiktheid aan mans. 7 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. y ( ) ( ) p p ( ) 8 Bonthuys et al (n 3) 341. Vroue is egter nie meer ondergeskik aan hulle mans nie. Volgens Robinson, Human en Boshoff Familiereg 73 is die man se maritale mag oor sy vrou deur a 29 van die Vierde Algemene Regswysigingswet 132 van 1993 afgeskaf. 9 Bonthuys et al (n 3) 341 Inleiding In die Suid-Afrikaanse reg is vroue se ondergeskikte posisie in die familie en samelewing deur die man se maritale mag oor sy vrou weerspieël.8 Die Suid-Afrikaanse reg het ook vroeër van die veronderstelling uitgegaan dat vroue by huweliksluiting onherroeplik tot geslagsverkeer vir die duur van die huwelik toegestem het.9 Tot en met die inwerkingtreding van die Wet op Voorkoming van Gesinsgeweld10 in 1993 was dit dus wettig vir 'n man om geslagsverkeer op sy vrou af te dwing.11 Die reg wat 'n man histories geniet het om sy vrou redelike straf toe te dien, het ook die voorkoms van gesinsgeweld aangevuur.12 Hierdie verskynsel is na verwys as die "rule of thumb" waarvolgens 'n man sy vrou kon slaan met 'n stok mits die stok nie dikker as sy duim was nie.13 Bogenoemde faktore het daartoe bygedra dat gesinsgeweld in Suid-Afrika nie as 'n sistematiese probleem en geslagsgeoriënteerde misdryf beskou is nie.14 Gesinsgeweld moet egter verstaan word as 'n sosiale probleem wat uit ons geskiedenis na vore tree en wat ongelyke sosiale, ekonomiese en kulturele verhoudings weerspieël.15 Die probleem rondom gesinsgeweld, en meer spesifiek die effek daarvan op Suid-Afrikaanse mishandelde vroue, word vererger deur die feit dat die gemeenskap gesinsgeweld grootliks aanvaar of ten minste duld.16 216/360 7 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. 8 Bonthuys et al (n 3) 341. Vroue is egter nie meer ondergeskik aan hulle mans nie. Volgens Robinson, Human en Boshoff Familiereg 73 is die man se maritale mag oor sy vrou deur a 29 van die Vierde Algemene Regswysigingswet 132 van 1993 afgeskaf. 9 Bonthuys et al (n 3) 341. 10 Wet 133 van 1993. 11 Bonthuys et al (n 3) 341. Sien a 5 van die Wet op Voorkoming van Gesinsgeweld 133 van 1993 wat bepaal het dat 'n man weens verkragting van sy vrou skuldig bevind kan word. 12 Die patriargale mitologie rondom gesinsgeweld sien geweld en mishandeling as iets natuurliks waarvoor vroue blameer word. Daar word selfs beweer dat hulle die mishandeling en geweld geniet en daarvoor vra. Sien Bonthuys et al (n 3) 341-342 in hierdie verband. 13 Bonthuys et al (n 3) 341. Die frase "rule of thumb" het sy oorsprong in die Engelse gemene reg gehad en dateer terug tot die 1700's. Sien in hierdie verband Sommers 1994 www.canlaw.com/rights/thumbrul.htm. 14 Bonthuys et al (n 3) 342. 15 Ibid. 10 Wet 133 van 1993. 11 Bonthuys et al (n 3) 341. Sien a 5 van die Wet op Voorkoming van Gesinsgeweld 133 van 1993 wat bepaal het dat 'n man weens verkragting van sy vrou skuldig bevind kan word. Inleiding 16 Dit blyk uit Bonthuys et al (n 3). 12 Die patriargale mitologie rondom gesinsgeweld sien geweld en mishandeling as iets natuurliks waarvoor vroue blameer word. Daar word selfs beweer dat hulle die mishandeling en geweld geniet en daarvoor vra. Sien Bonthuys et al (n 3) 341-342 in hierdie verband. 12 Die patriargale mitologie rondom gesinsgeweld sien geweld en mishandeling as iets natuurliks waarvoor vroue blameer word. Daar word selfs beweer dat hulle die mishandeling en geweld geniet en daarvoor vra. Sien Bonthuys et al (n 3) 341-342 in hierdie verband. 13 Bonthuys et al (n 3) 341. Die frase "rule of thumb" het sy oorsprong in die Engelse gemene reg gehad en dateer terug tot die 1700's. Sien in hierdie verband Sommers 1994 www.canlaw.com/rights/thumbrul.htm. 13 Bonthuys et al (n 3) 341. Die frase "rule of thumb" het sy oorsprong in die Engelse gemene reg gehad en dateer terug tot die 1700's. Sien in hierdie verband Sommers 1994 www.canlaw.com/rights/thumbrul.htm. 16 Dit blyk uit Bonthuys et al (n 3). 216/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE 'n Groot hoeveelheid verhoudinge waarin mishandeling voorkom, eindig in sterftes deurdat die vrou nie langer haar posisie kan verduur nie en sodoende teen haar mishandelaar optree deur hom dood te maak.17 Wanneer mishandelde vroue hulle mishandelaars doodmaak, vind dit normaalweg plaas in gevalle waar die vroue se mishandelaars hulle aan jarelange mishandeling onderwerp het.18 Volgens O'Donovan19 betree hierdie vroue dan 'n strafregstelsel waar hulle verhoor en gevonnis word deur howe wat hulle optrede of die beweegrede daaragter verkeerd verstaan of bloot ignoreer. In S v Baloyi20 het Sachs R daarop gewys dat dit die staat se plig is om gesinsgeweld uit te roei en die gevolge daarvan te hanteer. In S v Ferreira21 beklemtoon Howie P ook dat die plaag van gesinsgeweld effektief deur die staat en gemeenskap hanteer moet word en, indien nodig, deur die howe. Teen hierdie agtergrond kan geargumenteer word dat artikel 39(2) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996 (hierna Grondwet) gebruik kan word om moontlik die elemente van die uitgekristalliseerde regverdigingsgronde in die strafreg te ontwikkel ten einde die gees, strekking en doel van die Handves van Regte te bevorder. y ( ) ( ) p , , p ( ) 21 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472b. Sien ook Nicholson (n 4) 29 en Vetten (n 6). 22 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a. 217/360 17 Pieterse-Spies (n 3) 311. 18 Ibid. 19 O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. 20 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1, 11, 26. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. 21 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472b. Sien ook Nicholson (n 4) 29 en Vetten (n 6). 22 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a. 23 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a-b. 24 Bv S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) is die beskuldigde aangekla van moord op haar man, die oorledene. Op die dag van die oorledene se dood het hy die beskuldigde blootgestel aan verbale, fisiese, seksuele en emosionele mishandeling. Tydens die voorval was hy onder die invloed van alkohol. Toe hy aan die slaap raak het die beskuldigde sy 18 Ibid. 19 O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. 22 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a. 23 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a-b. 18 Ibid. 19 O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. 20 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1 11 26 Sien ook Pieterse Spies (n 3) 315 p ( ) 20 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1, 11, 26. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. 217/360 g 24 Bv S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) is die beskuldigde aangekla van moord op haar man, die oorledene. Op die dag van die oorledene se dood het hy die beskuldigde blootgestel aan verbale, fisiese, seksuele en emosionele mishandeling. Tydens die voorval was hy onder die invloed van alkohol. Toe hy aan die slaap raak het die beskuldigde sy 20 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1, 11, 26. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. 21 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472b. Sien ook Nicholson (n 4) 29 en Vetten (n 6). 22 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1, 11, 26. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1 11 26 Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315 17 Pieterse-Spies (n 3) 311. 17 Pieterse-Spies (n 3) 311. 18 Ibid Inleiding 'n Soortgelyke vraag is deur Satchwell R30 in S v Engelbrecht oorweeg toe die hof versoek is om weg te In die Suid-Afrikaanse regspraak tot op hede is die feit dat 'n mishandelde 'n misdryf, byvoorbeeld moord of strafbare manslag, gepleeg het oor die boeg van bestaande verwere en regverdigingsgronde gegooi. Byvoorbeeld in S v Engelbrecht27 was Satchwell R van mening dat die verweer van noodweer beskikbaar is vir 'n mishandelde vrou wat haar mishandelaar na jarelange, onvermydelike mishandeling doodmaak.28 Die verweer van noodweer is nie in yster gegiet nie en kan uitgebrei word. Die vraag wat dus gevra moet word is of daar nie 'n uitbreiding van bestaande verwere in die geval van 'n mishandelde vrou moet plaasvind nie.29 Indien 'n uitbreiding van bestaande verwere nie die gekose uitweg is nie, kan daar gevra word of 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue nie geskep moet word nie. 'n Soortgelyke vraag is deur Satchwell R30 in S v Engelbrecht oorweeg toe die hof versoek is om weg te hande met boeie vasgemaak en 'n plastieksak oor sy kop getrek as gevolg waarvan hy versmoor het. Satchwell R stel die volgende vraag: "The question is whether or not the law can and should acknowledge the stresses and strains under which Mrs Engelbrecht endured years of domestic violence so as to absolve her of criminal liability for her action in killing Mr Engelbrecht" (53E). Die meerderheid van die hof verwerp egter die beskuldigde se beroep op noodweer en vind haar skuldig aan moord op die oorledene. hande met boeie vasgemaak en 'n plastieksak oor sy kop getrek as gevolg waarvan hy versmoor het. Satchwell R stel die volgende vraag: "The question is whether or not the law can and should acknowledge the stresses and strains under which Mrs Engelbrecht endured years of domestic violence so as to absolve her of criminal liability for her action in killing Mr Engelbrecht" (53E). Die meerderheid van die hof verwerp egter die beskuldigde se beroep op noodweer en vind haar skuldig aan moord op die oorledene. 25 S h ll Vid 1992 LHB 275 25 Schuller en Vidmar 1992 LHB 275 26 Snyman Strafreg 5; Burchell Criminal Law 178. 27 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132f, 134c-d. Inleiding Volgens S v Engelbrecht22 bring dit mee dat, wanneer mishandelde vroue hulle weens jarelange mishandeling tot geweld wend, die bestaande regverdigingsgronde op só 'n wyse geïnterpreteer moet word dat die impak van die mishandeling op die vrou verreken word.23 Die probleem is dat 'n mishandelde vrou na herhaaldelike mishandeling breekpunt kan bereik en haar mishandelaar doodmaak op 'n stadium wanneer daar geen aanval teen haar gerig is nie, byvoorbeeld wanneer die mishandelaar slaap.24 Wanneer 'n mishandelde vrou uit die siklus van 217/360 g ( ) ( ) 24 Bv S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) is die beskuldigde aangekla van moord op haar man, die oorledene. Op die dag van die oorledene se dood het hy die beskuldigde blootgestel aan verbale, fisiese, seksuele en emosionele mishandeling. Tydens die voorval was hy onder die invloed van alkohol. Toe hy aan die slaap raak het die beskuldigde sy PER 2009(12)4 J MATTHEE mishandeling wegbreek en teen haar mishandelaar optree kom die vraag na haar strafregtelike aanspreeklikheid ter sprake.25 Alvorens 'n mishandelde vrou strafregtelik aanspreeklik kan wees, moes sy 'n misdryf gepleeg het. 'n Misdryf word omskryf as 'n "wederregtelike, skuldige doen of late".26 Hieruit blyk die algemene vereistes vir 'n misdryf soos volg te wees: handeling, voldoening aan die omskrywingselemente van 'n misdryf, wederregtelikheid en skuld. Die elemente van wederregtelikheid en skuld staan veral op die voorgrond wanneer daar oor die aanspreeklikheid van die mishandelde vrou besin moet word. In die Suid-Afrikaanse regspraak tot op hede is die feit dat 'n mishandelde 'n misdryf, byvoorbeeld moord of strafbare manslag, gepleeg het oor die boeg van bestaande verwere en regverdigingsgronde gegooi. Byvoorbeeld in S v Engelbrecht27 was Satchwell R van mening dat die verweer van noodweer beskikbaar is vir 'n mishandelde vrou wat haar mishandelaar na jarelange, onvermydelike mishandeling doodmaak.28 Die verweer van noodweer is nie in yster gegiet nie en kan uitgebrei word. Die vraag wat dus gevra moet word is of daar nie 'n uitbreiding van bestaande verwere in die geval van 'n mishandelde vrou moet plaasvind nie.29 Indien 'n uitbreiding van bestaande verwere nie die gekose uitweg is nie, kan daar gevra word of 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue nie geskep moet word nie. y g ; 27 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132f, 134c-d. Sien ook Grant 2005 ASSAL 664. 34 Roth (n 33) 1. 35 Gedurende 1989 tot 2002 was daar op nasionale vlak 77 moorde tussen intieme lewensmaats in Australië. Gedurende 2004 tot 2005 was daar 66 moorde tussen intieme lewensmaats. Vir verdere statistieke in verband met moorde tussen lewensmaats en mishandelde vroue se beroep op die verwere van noodweer en provokasie, sien Roth (n 33) 4-8, 10, Mouzos en Rushforth 2003 TICCJ 2 en VLRC Options Paper xiii, xiv, 52, 110. Inleiding Sien ook G p ( ) 29 'n Verdere vraag wat gevra kan word is of die strafreg voorsiening kan maak vir mishandelde voue wat hulle mishandelaars doodmaak deur die formele en informele strafvermindering. Formele strafvermindering vind plaas wanneer 'n misdryf wat spesifieke opset vereis (soos moord) tot een met minder opset (soos strafbare manslag) "verminder" word. Informele strafvermindering vind weer plaas wanneer 'n mishandelde vrou skuldig bevind word aan moord met versagtende omstandighede. Formele en informele strafvermindering val egter buite die omvang van hierdie bespreking. Vir 'n meer volledige bespreking van strafvermindering sien Van der Merwe Verminderde Strafbaarheid. p 29 'n Verdere vraag wat gevra kan word is of die strafreg voorsiening kan maak vir mishandelde voue wat hulle mishandelaars doodmaak deur die formele en informele strafvermindering. Formele strafvermindering vind plaas wanneer 'n misdryf wat spesifieke opset vereis (soos moord) tot een met minder opset (soos strafbare manslag) "verminder" word. Informele strafvermindering vind weer plaas wanneer 'n mishandelde vrou skuldig bevind word aan moord met versagtende omstandighede. Formele en informele strafvermindering val egter buite die omvang van hierdie bespreking. Vir 'n meer volledige bespreking van strafvermindering sien Van der Merwe Verminderde Strafbaarheid. 30 218/360 p g g S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157h. PER 2009(12)4 J MATTHEE beweeg van 'n individuele regverdigingsgrond, soos noodweer, na 'n algemene verweer van redelikheid. Die verskynsel van mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak is egter nie uniek aan Suid-Afrika nie en kom wêreldwyd voor. In Australië, Nieu- Seeland, Engeland en Wallis het daar onlangs verwikkelinge plaasgevind wat die situasie waarin mishandelde vroue verkeer, spesifiek aanspreek.31 Daar is ook in hierdie lande oorweeg of 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue geskep kan word.32 In hierdie artikel word 'n regsvergelykende ondersoek geloods na die verwikkelinge in hierdie lande. Die ondersoek het ten doel om vas te stel of die Suid-Afrikaanse reg by een of meer van hierdie jurisdiksies kan kers opsteek. 31 Sien par 2 en 3. 32 Sien 4.2 en 5.3. 33 Roth Briefing Paper No 3/07 1. ) 36 Sien par 2.2 en 2.3. 32 Sien 4.2 en 5.3. 32 Sien 4.2 en 5.3. 33 Roth Briefing Paper No 3/07 1. 31 Sien par 2 en 3. S 32 Sien 4.2 en 5.3. 33 Roth Briefing Paper No 3/07 1 2.1 Algemeen In 1996 is 'n ondersoek na die verwere van provokasie en noodweer geloods.33 Hierdie ondersoek is, onder andere, pertinent binne die konteks van moorde tussen lewensmaats gedoen.34 Die ondersoek was noodsaaklik as gevolg van die hoë moordsyfer tussen lewensmaats in Australië.35 Sedertdien het verskeie hervormings ten opsigte van die verwere van noodweer en provokasie in etlike Australiese state plaasgevind.36 Vervolgens word enkele van die belangrikste hervormings kortliks uiteengesit. 219/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE 37 In 2005 is die verweer van noodweer op aanbeveling van die Regshervormingskommissie van Victoria gekodifiseer. Sien Roth (n 33) 23, 25. g ( ) 38 In Wes-Australië is die gekodifiseerde verweer van noodweer, soos vervat in die Criminal Code, in 2008 op grond van voorstelle deur die Regshervormingskommissie hervorm. Sien in hierdie verband LRCWA Final Report 172. p 39 In Victoria word noodweer in die algemeen deur a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 gereël, terwyl a 9AH spesifieke bepalings in verband met 'n beroep op noodweer by voorvalle van gesinsgeweld bevat. In Wes-Australië word noodweer deur a 248 Criminal Code Act Compilation Act 1913 gereël. es ust a ë a 8( )(c) C a Code ct Co p at o ct 9 3 e at s 42 Sien a 9AH(1)(c) Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vir hierdie beginsel. 37 In 2005 is die verweer van noodweer op aanbeveling van die Regshervormingskommissie van Victoria gekodifiseer. Sien Roth (n 33) 23, 25. 38 In Wes-Australië is die gekodifiseerde verweer van noodweer, soos vervat in die Criminal Code, in 2008 op grond van voorstelle deur die Regshervormingskommissie hervorm. Sien in hierdie verband LRCWA Final Report 172. 39 In Victoria word noodweer in die algemeen deur a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 gereël, terwyl a 9AH spesifieke bepalings in verband met 'n beroep op noodweer by voorvalle van gesinsgeweld bevat. In Wes-Australië word noodweer deur a 248 Criminal Code Act Compilation Act 1913 gereël. 40 Hierdie beginsel is vervat in a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code 37 In 2005 is die verweer van noodweer op aanbeveling van die Regshervormingskommissie van Victoria gekodifiseer. Sien Roth (n 33) 23, 25. 38 In Wes-Australië is die gekodifiseerde verweer van noodweer, soos vervat in die Criminal Code, in 2008 op grond van voorstelle deur die Regshervormingskommissie hervorm. Sien in hierdie verband LRCWA Final Report 172. 39 In Victoria word noodweer in die algemeen deur a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 gereël, terwyl a 9AH spesifieke bepalings in verband met 'n beroep op noodweer by voorvalle van gesinsgeweld bevat. In Wes-Australië word noodweer deur a 248 Criminal Code Act Compilation Act 1913 gereël. 40 Hierdie beginsel is vervat in a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 41 In Victoria word hierdie beginsel in a 9AE en 9AH(1) Crimes Act 1958 vervat, terwyl dit in Wes-Australië in a 248(4)(c) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vervat is. 42 Sien a 9AH(1)(c) Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vir hierdie beginsel. 43 Hierdie beginsel is vervat in a 9AH(1)(d) Crimes Act 1958. 40 Hierdie beginsel is vervat in a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913. I Vi i d hi di b i l i AE AH( ) C i A l di i 2.2 Hervorming van die verweer van noodweer Die verweer van noodweer is onlangs in Victoria37 en Wes-Australië38 hervorm. In beide state word noodweer statutêr gereël en is die aard en omvang van die verweer soortgelyk in beide hierdie state.39 In beide Victoria en Wes-Australië kan 'n mishandelde vrou wat van moord op haar mishandelaar aangekla word, aanvoer dat sy in noodweer teen hom opgetree het. Die blote feit dat 'n mishandelde vrou haar in Victoria en Wes-Australië op noodweer kan beroep, beteken nie dat die vereistes vir die verweer enigsins afgewater is nie. Sy moet steeds daarvan oortuig wees dat die geweld wat sy teenoor haar mishandelaar gebruik noodsaaklik is om haarself te verdedig.40 Haar oortuiging moet op redelike gronde gebaseer wees.41 'n Mishandelde vrou kan ook in noodweer teen haar mishandelaar optree selfs al is daar nie 'n onmiddellik dreigende aanval van sy kant nie.42 Op hierdie manier word voorsiening gemaak vir mishandelde vroue wat teen hulle mishandelaars se onvermydelike aanvalle optree. In Victoria word bepaal dat daar in gevalle van gesinsgeweld geen proporsionaliteit tussen die mishandelaar se aanval en die mishandelde vrou se afweershandeling hoef te wees nie.43 In Wes-Australië is daar nie so 'n uitdruklike bepaling nie. In Wes-Australië word weer vereis dat 'n mishandelde p 39 In Victoria word noodweer in die algemeen deur a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 gereël, terwyl a 9AH spesifieke bepalings in verband met 'n beroep op noodweer by voorvalle van gesinsgeweld bevat. In Wes-Australië word noodweer deur a 248 Criminal Code Act Compilation Act 1913 gereël. 40 Hierdie beginsel is vervat in a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 41 In Victoria word hierdie beginsel in a 9AE en 9AH(1) Crimes Act 1958 vervat, terwyl dit in Wes-Australië in a 248(4)(c) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vervat is. ( )( ) p 42 Sien a 9AH(1)(c) Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vir hierdie beginsel. 220/360 3 Hierdie beginsel is vervat in a 9AH(1)(d) Crimes Act 1958. 220/360 43 Hierdie beginsel is vervat in a 9AH(1)(d) Crimes Act 1958. 2.2 Hervorming van die verweer van noodweer PER 2009(12)4 J MATTHEE vrou se optrede in noodweer 'n redelike reaksie op die omstandighede, soos gesien uit haar oogpunt, moet wees.44 vrou se optrede in noodweer 'n redelike reaksie op die omstandighede, soos gesien uit haar oogpunt, moet wees.44 In Victoria en Wes-Australië verskil die effek van 'n suksesvolle beroep op noodweer. In Victoria lei 'n suksesvolle beroep op noodweer tot 'n algehele onskuldigbevinding.45 In Wes-Australië verminder 'n suksesvolle beroep op noodweer slegs 'n aanklag van moord na een van strafbare manslag.46 Noodweer is egter nie die enigste verweer wat onlangs in Australië hervorm is nie. Die verweer van provokasie is ook onlangs hervorm, welke hervorming vervolgens aan die beurt kom. ( )( ) p 45 Dit blyk uit a 9AC en 9AE Crimes Act 1958. Sien ook Roth (n 33) 25. 44 A 248(4)(b) Criminal Code Act Compilation Act 1913. y 46 A 248(3) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 221/360 44 A 248(4)(b) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 45 Dit blyk uit a 9AC en 9AE Crimes Act 1958. Sien ook Roth (n 33) 25. 46 A 248(3) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 47 Die verweer van provokasie is gewysig deur a 17 Criminal Reform Amendment Act (No 2) 2006 (Wet 34 van 2006). 48 A 158 Criminal Code Act. 49 Hierdie beginsel is vervat in a 158(2)(a) Criminal Code Act. 50 Sien a 158(6)(b) Criminal Code Act vir hierdie beginsel. 221/360 46 A 248(3) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 47 Die verweer van provokasie is gewysig deur a 17 Criminal Reform Amendment Act (No 2) 2006 (Wet 34 van 2006). 48 A 158 Criminal Code Act. 49 Hierdie beginsel is vervat in a 158(2)(a) Criminal Code Act. 50 Sien a 158(6)(b) Criminal Code Act vir hierdie beginsel. g ( )( ) 52 Hierdie beginsel word vervat in a 158(3) Criminal Code Act. 51 Dit is die beginsel wat vervat is in a 158(2)(b) Criminal Code Act. 2.3 Hervorming van die verweer van provokasie In 2008 het 'n wysiging aan die verweer van provokasie in die Noordelike Gebiede in werking getree.47 Hierdie verweer word statutêr gereël en is slegs 'n gedeeltelike verweer op 'n aanklag van moord.48 In die Noordelike Gebiede kan 'n mishandelde vrou haar op die verweer van provokasie beroep indien sy aan twee vereistes voldoen. Die eerste vereiste is dat sy 'n verlies aan selfbeheersing moet ervaar, welke verlies deur haar mishandelaar se provokerende optrede veroorsaak moet word.49 Daar word nie vereis dat haar verlies aan selfbeheersing skielik ('suddenly') moet plaasvind alvorens sy haar op provokasie kan beroep nie.50 Die tweede vereiste is dat die mishandelaar se provokerende optrede sodanig moet wees dat dit kan veroorsaak dat 'n normale persoon selfbeheersing tot so 'n mate kan verloor, dat sy (normale persoon) die opset om die mishandelaar PER 2009(12)4 J MATTHEE dood te maak, ontwikkel.51 Vir 'n suksesvolle beroep op provokasie is dit voldoende dat die mishandelaar se provokerende optrede uit erge beledigende woorde of optrede bestaan.52 In die Noordelike Gebiede is dit vir 'n mishandelde vrou moontlik om haar op provokasie te beroep "… regardless of whether the conduct of the deceased occurred immediately before the conduct causing death or at an earlier time".53 'n Mishandelde vrou kan haar dus op provokasie beroep selfs al is daar 'n tydsverloop tussen haar optrede en dié van haar mishandelaar. Verder word 'n redelike proporsionaliteit tussen 'n mishandelde vrou se optrede en dié van haar mishandelaar nie vereis vir 'n beroep op die verweer van provokasie in die Noordelike Gebiede nie.54 ( )( ) 55 MJ Consultation Paper CP19/08 1, 2, 4-6. Vir 'n volledige uiteensetting van die voorstelle wat die Regskommissie gemaak het sien Humphreys et al Law Com No 304 12. Die regering se voorstelle is vervat in die Coroners and Justice Bill wat tans deur die Parlement oorweeg word. Vir meer inligting in verband met die vordering van hierdie wetsontwerp sien Bills 2008-2009 www.justice.gov.uk/ g 53 A 158(4) Criminal Code Act. 51 Dit is die beginsel wat vervat is in a 158(2)(b) Criminal Code Act. 52 Hierdie beginsel word vervat in a 158(3) Criminal Code Act. 53 A 158(4) Criminal Code Act. 54 A 158(6)(a) Criminal Code Act. 55 MJ Consultation Paper CP19/08 1, 2, 4-6. Vir 'n volledige uiteensetting van die voorstelle wat die Regskommissie gemaak het sien Humphreys et al Law Com No 304 12. Die regering se voorstelle is vervat in die Coroners and Justice Bill wat tans deur die Parlement oorweeg word. Vir meer inligting in verband met die vordering van hierdie wetsontwerp sien Bills 2008-2009 www.justice.gov.uk/ 56 Daar moet egter in gedagte gehou word dat die regering se voorstelle nie uitsluitlik 222/360 56 Daar moet egter in gedagte gehou word dat die regering se voorstelle nie uitsluitlik gemaak word met die oog op mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak nie. 51 Dit is die beginsel wat vervat is in a 158(2)(b) Criminal Code Act. 52 Hierdie beginsel word vervat in a 158(3) Criminal Code Act. 53 A 158(4) Criminal Code Act. 54 A 158(6)(a) Criminal Code Act 53 A 158(4) Criminal Code Act. 54 A 158(6)( ) C i i l C d A t 3.1 Algemeen Op grond van voorstelle gemaak deur die Regskommissie, stel die regering van die Verenigde Koninkryk voor dat die verwere van provokasie en verminderde toerekeningsvatbaarheid in Engeland en Wallis hervorm moet word.55 Die voorstelle wat die regering maak spreek spesifiek die situasie waarin 'n mishandelde vrou verkeer aan.56 Vervolgens word hierdie voorstelle kortliks van nader beskou. 222/360 p j g 56 Daar moet egter in gedagte gehou word dat die regering se voorstelle nie uitsluitlik gemaak word met die oog op mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak nie. 222/360 56 Daar moet egter in gedagte gehou word dat die regering se voorstelle nie uitsluitlik gemaak word met die oog op mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak nie. PER 2009(12)4 J MATTHEE 57 Sien a 3 Homicide Act 1957, MJ (n 55) 7, Humphreys et al (n 55) 11, 43 en Elliott en Quinn Criminal Law 255. 58 MJ (n 55) 9, 34. 59 MJ (n 55) 9, 33. 60 MJ (n 55) 10. Die regering lê egter klem daarop dat hierdie gedeeltelike verweer nie daarop gerig is om inbreuk te maak op noodweer nie. Volgens die regering was, is en sa noodweer altyd 'n volkome verweer op 'n aanklag van moord of enige ander gewelddadige oortreding wees. 58 MJ (n 55) 9, 34. 223/360 57 Sien a 3 Homicide Act 1957, MJ (n 55) 7, Humphreys et al (n 55) 11, 43 en Elliott en Quinn Criminal Law 255. 58 MJ (n 55) 9, 34. 59 MJ (n 55) 9, 33. 60 MJ (n 55) 10. Die regering lê egter klem daarop dat hierdie gedeeltelike verweer nie daarop gerig is om inbreuk te maak op noodweer nie. Volgens die regering was, is en sal noodweer altyd 'n volkome verweer op 'n aanklag van moord of enige ander gewelddadige oortreding wees. 61 Hierdie beginsel blyk uit MJ (n 55) 13, 33. 62 Hierdie beginsel blyk uit MJ (n 55) 13, 33. 63 MJ (n 55) 10, 12, 33. 64 MJ (n 55) 10, 12, 33. Die Regskommissie het daarop gewys dat die kumulatiewe effek van herhaaldelike provokasie, in omstandighede waar dit vir 'n mishandelde vrou onmoontlik is om van die provokasie se effek te ontsnap, 'n voorbeeld is van omstandighede wat kan 223/360 ( ) , , 64 MJ (n 55) 10, 12, 33. Die Regskommissie het daarop gewys dat die kumulatiewe effek van herhaaldelike provokasie, in omstandighede waar dit vir 'n mishandelde vrou onmoontlik is om van die provokasie se effek te ontsnap, 'n voorbeeld is van omstandighede wat kan 59 MJ (n 55) 9, 33. 60 MJ (n 55) 10 Die regering lê egter klem daarop dat hierdie gedeeltelike verweer nie 59 MJ (n 55) 9, 33. 3.2 Hervorming van die verweer van provokasie In Engeland en Wallis is die verweer van provokasie slegs 'n gedeeltelike verweer op 'n aanklag van moord en word dit statutêr gereël.57 Die jongste voorstelle van die regering is dat hierdie gedeeltelike verweer heeltemal afgeskaf moet word en deur twee nuwe gedeeltelike verwere vervang behoort te word.58 Die eerste verweer wat die regering voorstel is die gedeeltelike verweer van doodmaak op grond van 'n vrees vir ernstige geweld.59 Volgens die regering maak hierdie verweer voorsiening vir 'n mishandelde vrou wat haar mishandelaar doodmaak ten einde 'n aanval te keer wat in die toekoms verwag word, maar wat nie onmiddellik dreigend is nie.60 Ten einde misbruik van hierdie verweer te voorkom stel die regering sekere voorsorgmaatreëls voor. Die eerste voorsorgmaatreël behels dat 'n mishandelde vrou haar net suksesvol op hierdie gedeeltelike verweer kan beroep indien haar mishandelaar die oorsaak van die geweld is.61 Ingevolge die tweede voorsorgmaatreël kan 'n mishandelde vrou net haar mishandelaar in reaksie op 'n vrees vir ernstige geweld doodmaak indien sy dreigement van geweld teen haar of ander persone gerig is.62 Die tweede verweer wat die regering voorstel sou net in buitengewone omstandighede geopper kan word.63 Hierdie verweer behels die gedeeltelike verweer van "doodmaak in reaksie op woorde of gedrag wat veroorsaak dat 'n mishandelde vrou 'n regverdigbare gevoel het dat sy ernstig veronreg is".64 Die 57 Sien a 3 Homicide Act 1957, MJ (n 55) 7, Humphreys et al (n 55) 11, 43 en Elliott en Quinn Criminal Law 255. 58 MJ (n 55) 9, 34. 223/360 64 MJ (n 55) 10, 12, 33. Die Regskommissie het daarop gewys dat die kumulatiewe effek van herhaaldelike provokasie, in omstandighede waar dit vir 'n mishandelde vrou onmoontlik is om van die provokasie se effek te ontsnap, 'n voorbeeld is van omstandighede wat kan J MATTHEE PER 2009(12)4 regering stel ook 'n voorsorgmaatreël voor ten einde misbruik van hierdie verweer te voorkom. aantoon hoe grof die provokasie is of hoe regverdigbaar dit vir haar sal wees om ernstig veronreg te voel. Sien in hierdie verband Humphreys et al (n 55) 87. ( ) 67 MJ (n 55) 13. Die regering se voorstel hier stem ook ooreen met die hervorming van provokasie in die Noordelike Gebiede. Sien weer par 2.3. 68 Si i hi di b d MJ ( 55) 13 ( ) 69 Sien MJ (n 55) 13. Die regering se voorstel stem dus ooreen met die hervorming van provokasie in die Noordelike Gebiede. Sien weer par 2.3. 65 Dit blyk uit MJ (n 55) 13, 33. 66 MJ (n 55) 12-13 g p y ( ) 65 Dit blyk uit MJ (n 55) 13, 33. 66 MJ (n 55) 12-13. g 65 Dit blyk uit MJ (n 55) 13, 33. p p 68 Sien in hierdie verband MJ (n 55) 13. 3.2 Hervorming van die verweer van provokasie Op grond van hierdie voorsorgmaatreël kan 'n mishandel- de vrou nie op hierdie gedeeltelike verweer steun waar sy bogenoemde woorde of gedrag aan die kant van haar mishandelaar uitgelok het sodat sy 'n verskoning of rede gehad het om geweld teenoor hom te gebruik nie.65 Ten opsigte van beide bogenoemde verwere stel die regering voor dat 'n verlies aan selfbeheersing steeds getoon moet word alvorens 'n beroep op die verwere gedoen kan word.66 Die regering stel verder voor dat daar weggedoen moet word met die vereiste dat daar 'n skielike ('sudden') verlies aan selfbeheersing moet wees.67 Volgens die regering maak laasgenoemde voorstel voorsiening vir daardie gevalle waar 'n beskuldigde se reaksie op die provokerende optrede geleidelik opbou of uitgestel word.68 In die lig hiervan kan geargumenteer word dat die regering se voorstel in hierdie verband voorsiening maak vir die situasie waarin 'n mishandelde vrou verkeer, aangesien haar optrede teenoor haar mishandelaar geleidelik opbou of uitgestel word. Die regering stel verder voor dat die twee nuwe gedeeltelike verwere ooreenkomstig die objektiewe redelike mens-maatstaf beoordeel moet word. 69 Die voorstel lui soos volg: We ... propose that the partial defences should apply only if a person of the defendant's sex and age, with a normal degree of tolerance and self-restraint and in the circumstances of the defendant, might have reacted in the same or a similar way. 70 224/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE Tesame met die hervorming van die gedeeltelike verweer van provokasie, stel die regering ook voor dat die verweer van verminderde toerekeningsvatbaar- heid hervorm word. 71 Sien a 2(1) en (3) Homicide Act 1957, MJ (n 55) 14, Humphreys et al (n 55) 11, 43 en Elliott en Quinn (n 57) 255. 72 MJ ( 55) 35 ( ) 73 Sien MJ (n 55) 35. 72 MJ (n 55) 35. 225/360 72 MJ (n 55) 35. 73 Sien MJ (n 55) 35. 226/360 74 Sien in hierdie verband Anon 1990 Harv LR 1384-1389; Easteal "Battered women who kill" 38; Reddi 2005 SACJ 260-262, 270-271 en Craven 2003 www.austdvclearing- house.unsw.edu.au/ 75 Humphreys et al (n 55) 103. 76 Humphreys et al (n 55) 103. 77 Humphreys et al (n 55) 103. 78 Humphreys et al (n 55) 103, 105. 79 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134c. 80 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134c. 3.3 Hervorming van verminderde toerekeningsvatbaarheid Verminderde toerekeningsvatbaarheid is 'n gedeeltelike verweer wat statutêr gereël word.71 Die regering stel egter 'n nuwe definisie vir verminderde toerekeningsvatbaarheid voor wat in konsepwetgewing opgeneem is, naamlik: (1) A person ("P") who kills or is a party to the killing of another is not to be convicted of murder if P was suffering from a relevant mental impairment which provides an explanation for P's acts and omissions in doing or being a party to the killing. (1A) "Relevant mental impairment" means an abnormality of mental functioning which – (a) arises from a recognised medical condition, and (b) substantially impairs P's ability to do one or more of the following – (i) to understand the nature of P's conduct; (ii) to form a rational judgment; (iii) to exercise self-control. (i) to understand the nature of P's conduct; (ii) to form a rational judgment; (iii) to exercise self-control. (1B) For the purposes of subsection (1), a relevant mental impairment provides an explanation for P's conduct if it causes, or is a significant contributory factor in causing, the person to carry out that conduct. 72 Hieruit blyk dit dat die regering voorstel dat verminderde toerekeningsvatbaar- heid voortaan 'n volkome verweer op 'n aanklag van moord moet wees.73 Uit die konsepwetgewing blyk dit met die eerste oogopslag ook asof die voorgestelde hervorming nie vir die situasie waar mishandelde vroue moor voorsiening maak nie, aangesien haar gemoedstoestand tydens die 225/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE moorddadige handeling as 'n sielkundige toestand beskou word wat eintlik in die sielkunde tuishoort.74 In sy voorstelle aan die regering, het die Regskommissie aangedui dat 'n 'more than trivial' mediese toestand voldoende behoort te wees vir 'n beroep op die voorgestelde hervormde verweer van verminderde toerekeningsvatbaarheid.75 Volgens die Regskommissie is dit slegs belangrik dat die mediese toestand 'n mishandelde vrou se verstandelike vermoë wesenlik moet aantas.76 Volgens die Regskommissie is die effek van hierdie bepaling dat neurotiese versteurings, net soos erkende psigotiese versteurings, binne die omvang van die voorgestelde hervorming sal val.77 As voorbeeld van so 'n neurotiese versteuring het die Regskommissie verwys na die post-traumatiese stres waaraan mishandelde vroue weens jarelange mishandeling ly.78 In die lig hiervan kan mishandelde vroue wel op die regering se voorgestelde hervorming van verminderde toerekeningsvatbaarheid steun, sou die regering die Regskommissie se voorstelle aanvaar. 75 Humphreys et al (n 55) 103. p y ( ) 76 Humphreys et al (n 55) 103. 74 Sien in hierdie verband Anon 1990 Harv LR 1384-1389; Easteal "Battered women who kill" 38; Reddi 2005 SACJ 260-262, 270-271 en Craven 2003 www.austdvclearing- house.unsw.edu.au/ 4 Resente verwikkelinge en Suid-Afrika Dit is onwaarskynlik dat die hervorming van noodweer in Victoria en Wes- Australië enigiets vir Suid-Afrika kan beteken. In Suid-Afrika het Satchwell R79 reeds in S v Engelbrecht 'n uitbreiding van die dreigende vereiste by die verweer van noodweer voorgestel. Satchwell R80 was van mening dat waar mishandeling so gereeld plaasvind dat dit as 'n siklus getipeer kan word, die dreigende-vereiste uitgebrei behoort te word om só onvermydelike PER 2009(12)4 J MATTHEE mishandeling in te sluit.81 Sy baseer haar mening op die Kanadese saak R v Lavallee82 waarin gesê is dat, indien 'n vrou moet wag tot 'n aanval in die proses is voordat haar vrees regverdigbaar sal wees, dit daarop sal neerkom dat sy in dele of paaiemente vermoor word.83 Die Kanadese Hooggeregshof het in hierdie verband die volgende siening gehuldig: … Society gains nothing, except perhaps the additional risk that the battered woman will herself be killed, because she must wait until her abusive husband instigates another battering episode before she can justifiably act … 84 … Society gains nothing, except perhaps the additional risk that the battered woman will herself be killed, because she must wait until her abusive husband instigates another battering episode before she can justifiably act … 84 Satchwell R85 kom dan tot die gevolgtrekking dat 'n mishandelde vrou se voorafbeplande verdedigende optrede nie onbestaanbaar sal wees met haar aanspraak op die dreigende-vereiste van 'n regverdigingsgrond nie. Met hierdie benadering kan nie saamgestem word nie. Dit hou die risiko in dat noodweer misbruik kan word in gevalle waar 'n mishandelde vrou bloot op 'n dag besluit om haar mishandelaar dood te maak ten einde van hom ontslae te raak. Indien daar weggedoen word met die dreigende-vereiste óf dit word uitgebrei, soos voorgestel deur Satchwell R, sal 'n mishandelde vrou nie haar besluit in die hitte van die oomblik kan regverdig nie. Sou 'n redelike tydperk tussen die mishandelaar se aanval en die mishandelde vrou se reaksie daarop verloop het, kan die moontlikheid ook ter sprake kom dat sy in weerwraak opgetree het.86 Sy behoort dus nie suksesvol op noodweer te kan steun waar daar geen dreigende aanval is nie, aangesien: ... a woman who kills her abuser, after he has attacked her, and in anticipation of future assaults, will have acted unlawfully as her actions will have occurred at a time when she was not actually facing harm or an imminent threat of harm. 81 Sien ook Grant (n 27) 664. ( ) 82 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 227/360 81 Sien ook Grant (n 27) 664. 82 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 83 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134a-b; R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 84 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). Die hof het uit Willoughby 1989 U Kan L Rev 169 184 aangehaal. 85 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134d. 86 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 87 Reddi (n 74) 270. 81 Sien ook Grant (n 27) 664. ( ) ( ) 83 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134a-b; R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 84 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). Die hof het uit Willoughby 1989 U Kan L Rev 169 184 aangehaal. 4 Resente verwikkelinge en Suid-Afrika 87 227/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE In Suid-Afrika kan die provokerende optrede van die mishandelaar daartoe aanleiding gee dat 'n mishandelde vrou nie oor die nodige opset vir 'n skuldig- bevinding beskik nie.88 Wanneer sy haar op 'n aanklag van moord suksesvol op provokasie as opset-uitsluitingsgrond beroep, kan sy aan strafbare manslag, in plaas van moord, skuldig bevind word.89 Ten einde te bepaal of 'n mishandelde vrou die opset gehad het om haar mishandelaar dood te maak, word faktore soos 'n proporsionaliteit en tydsverloop tussen haar mishandelaar se provo- kerende optrede en haar reaksie daarop in ag geneem.90 In Suid-Afrika kan provokasie ook daartoe aanleiding gee dat die mishandelde vrou tydens die doodmaak van haar mishandelaar nie-patologies ontoerekeningsvatbaar kan wees.91 Indien haar beroep op nie-patologiese ontoerekeningsvatbaarheid suksesvol is, lei dit tot 'n algehele onskuldigbevinding.92 Dit spreek vanself dat dit vir 'n mishandelde vrou wat weens provokasie haar mishandelaar doodmaak, voordeliger sal wees om, indien suksesvol, haar eerder op 'n volkome verweer in plaas van 'n gedeeltelike verweer te beroep. In Suid-Afrika kan die provokerende optrede van die mishandelaar daartoe aanleiding gee dat 'n mishandelde vrou nie oor die nodige opset vir 'n skuldig- bevinding beskik nie.88 Wanneer sy haar op 'n aanklag van moord suksesvol op provokasie as opset-uitsluitingsgrond beroep, kan sy aan strafbare manslag, in plaas van moord, skuldig bevind word.89 Ten einde te bepaal of 'n mishandelde vrou die opset gehad het om haar mishandelaar dood te maak, word faktore soos 'n proporsionaliteit en tydsverloop tussen haar mishandelaar se provo- kerende optrede en haar reaksie daarop in ag geneem.90 In Suid-Afrika kan provokasie ook daartoe aanleiding gee dat die mishandelde vrou tydens die doodmaak van haar mishandelaar nie-patologies ontoerekeningsvatbaar kan wees.91 Indien haar beroep op nie-patologiese ontoerekeningsvatbaarheid suksesvol is, lei dit tot 'n algehele onskuldigbevinding.92 Dit spreek vanself dat dit vir 'n mishandelde vrou wat weens provokasie haar mishandelaar doodmaak, voordeliger sal wees om, indien suksesvol, haar eerder op 'n volkome verweer in plaas van 'n gedeeltelike verweer te beroep. In Suid-Afrika word 'n beroep op provokasie verder subjektief beoordeel.93 Die vraag is hoe 'n mishandelde vrou, met inagneming van haar persoonlike eienskappe, op haar mishandelaar se provokerende optrede gereageer het.94 Daar kan geargumenteer word dat die subjektiewe beoordeling van 'n beroep op provokasie voordeliger is as die objektiewe beoordeling daarvan in die Noordelike Gebiede. 90 Snyman (n 26) 242. 91 Sien in hierdie verband S v Eadie 2001 (1) SASV 172 (K) 177d-e, Burchell (n 26) 428 en Snyman (n 26) 238. Provokasie moet egter nie met humeur-verlies verwar word nie. 'n Verlies van beheer oor emosionele reaksies (humeur-verlies) verskil van die verlies van kognitiewe beheer (veroorsaak deur provokasie). Humeur-verlies is nie voldoende om strafregtelike aanspreeklikheid uit te sluit nie, aangesien misdade voortvloeiend uit argumente of emosionele konflik meestal nie deur provokasie voorafgegaan word nie. Om jou humeur te verloor is 'n algemene verskynsel wat as 'n strafversagtende faktor kan dien. Sien in dié verband S v Kok 2001 (2) SASV 106 (HHA) 115j, S v Henry 1999 (2) SASV 13 (HHA) 20d-f en S v Eadie 2002 (3) SA 719 (HHA) 738H, 740F. ( ) ( ) ( ) , 92 Hierdie posisie blyk uit S v Eadie 2002 (3) SA 719 (HHA) 720H-720I, 747D. Sien in hierdie verband ook S v Els 1993 (1) SASV 723 (O) 725g en S v Potgieter 1994 (1) SASV 61 (A) 72f. y 89 Snyman (n 26) 240. 88 Snyman (n 26) 239. Sien ook Burchell (n 26) 427-428. 90 Snyman (n 26) 242. 228/360 88 Snyman (n 26) 239. Sien ook Burchell (n 26) 427-428. 89 Snyman (n 26) 240. 90 Snyman (n 26) 242. 91 Sien in hierdie verband S v Eadie 2001 (1) SASV 172 (K) 177d-e, Burchell (n 26) 428 en Snyman (n 26) 238. Provokasie moet egter nie met humeur-verlies verwar word nie. 'n Verlies van beheer oor emosionele reaksies (humeur-verlies) verskil van die verlies van kognitiewe beheer (veroorsaak deur provokasie). Humeur-verlies is nie voldoende om strafregtelike aanspreeklikheid uit te sluit nie, aangesien misdade voortvloeiend uit argumente of emosionele konflik meestal nie deur provokasie voorafgegaan word nie. Om jou humeur te verloor is 'n algemene verskynsel wat as 'n strafversagtende faktor kan dien. Sien in dié verband S v Kok 2001 (2) SASV 106 (HHA) 115j, S v Henry 1999 (2) SASV 13 (HHA) 20d-f en S v Eadie 2002 (3) SA 719 (HHA) 738H, 740F. 92 Hierdie posisie blyk uit S v Eadie 2002 (3) SA 719 (HHA) 720H-720I, 747D. Sien in hierdie verband ook S v Els 1993 (1) SASV 723 (O) 725g en S v Potgieter 1994 (1) SASV 61 (A) 72f. 93 Snyman (n 26) 241. 94 Ibid. 4 Resente verwikkelinge en Suid-Afrika 'n Objektiewe beoordeling hou die risiko in dat 'n mishandelde vrou se optrede gemeet kan word teen die optrede van 'n persoon 95 Hierdie beginsel blyk uit a 78(7) Strafproseswet 51 van 1977; Director of Public Prosecutions: Transvaal v Venter 430/2007 2008 ZASCA 76 par 21; S v Laubscher 1988 (1) SA 163 (A) 167J-168A; S v Shapiro 1994 (1) SASV 112 (A) par 24 en Burchell (n 26) 400. Verminderde toerekeningsvatbaarheid bestaan uit patologiese verminderde toerekeningsvatbaarheid asook nie-patologiese verminderde toerekeningsvatbaarheid. Die onderskeid tussen hierdie vorme is dieselfde as in die geval van patologiese en nie- patologiese ontoerekeningsvatbaarheid. 228/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE wat nog nooit aan mishandeling blootgestel is nie en dus nie begrip kan hê vir die situasie waarin sy verkeer nie. 'n Subjektiewe beoordeling stel 'n Suid- Afrikaanse hof in staat om in die skoene van 'n mishandelde vrou tydens die doodmaak van haar mishandelaar te tree. Sodoende kan die situasie waarin sy verkeer (haar mishandeling en die effek daarvan op haar, wat veroorsaak dat sy haar mishandelaar doodmaak) in 'n beter lig beoordeel word. In Suid-Afrika word 'n mishandelde vrou se verminderde toerekeningsvatbaar- heid slegs in aanmerking geneem by vonnisoplegging.95 Verminderde toerekeningsvatbaarheid is dus nie 'n verweer in die Suid-Afrikaanse reg nie.96 Daarom kan dit vir die Suid-Afrikaanse reg, en meer spesifiek mishandelde vroue, van waarde wees om 'n verweer van verminderde toerekeningsvatbaar- heid op 'n soortgelyke grondslag as in Engeland en Wallis, te skep. So ʼn ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse reg is nie onmoontlik nie, veral as daar in gedagte gehou word dat die Suid-Afrikaanse reg in Pearl Assurance Co Appellant v Union Government Respondent97 soos volg omskryf is: ... a virile living system of law, ever seeking, as every such system must, to adapt itself consistently with its inherent basic principles to deal effectively with the increasing complexities of modern organised society. Afsonderlike verweer vir mishandelde vroue 5 p g g 96 Director of Public Prosecutions: Transvaal v Venter 430/2007 2008 ZASCA 76 par 47; S v Laubscher 1988 (1) SA 163 (A) 168A; S v Shapiro 1994 (1) SASV 112 (A) par 24. 229/360 Laubscher 1988 (1) SA 163 (A) 168A; S v Shapiro 1994 (1) SASV 112 (A) par 24. 97 Pearl Assurance Co Appellant v Union Government Respondent 1934 AD 560 563. 229/360 Laubscher 1988 (1) SA 163 (A) 168A; S v Shapiro 1994 (1) SASV 112 (A) par 24. 97 Pearl Assurance Co Appellant v Union Government Respondent 1934 AD 560 563. 5.1 Algemeen Die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue is in Australië deur die Regshervormingskommissie van Victoria, en in Nieu-Seeland deur die J MATTHEE PER 2009(12)4 Regskommissie oorweeg.98 In Suid-Afrika het die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue onlangs in regspraak ter sprake gekom.99 In die bespreking wat volg sal die lewensvatbaarheid van sodanige afsonderlike verweer ondersoek word.100 98 Sien par 5.2 en 5.3. ( ) ( ) 103 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 99 Sien par 5.4. p 102 VLRC (n 101) 64. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 100 Sien par 5.2-5.4. 230/360 98 Sien par 5.2 en 5.3. 99 Sien par 5.4. 100 Sien par 5.2-5.4. 101 VLRC Final Report 64. 102 VLRC (n 101) 64. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 103 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 104 VLRC (n 35) xxi. 105 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. 106 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 107 VLRC (n 35) xxi. 108 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 109 VLRC (n 101) 65. p 102 VLRC (n 101) 64. Sien ook VLRC (n 35) xxi p 101 VLRC Final Report 64. 101 VLRC Final Report 64. 102 VLRC (n 101) 64. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 5.2 Afsonderlike verweer in Australië Die Regshervormingskommissie van Victoria het aanbeveel dat 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue geskep moet word ten einde te verseker dat noodweer effektief vir hierdie vroue werk.101 Die Kommissie het drie modelle vir so 'n nuwe verweer oorweeg.102 Die eerste model is die mishandelde vrou- sindroom model ("battered woman syndrome model") wat van 'n mishandelde vrou vereis om aan te toon dat sy aan die mishandelde vrou-sindroom ly.103 Die tweede model wat hulle oorweeg het, is die selfbehoudmodel ("self- preservation model").104 Ingevolge hierdie model moet 'n mishandelde vrou werklik glo dat sy nie teen die mishandeling beskerm kan word nie.105 Sy moet oortuig wees dat die doodmaak van haar mishandelaar noodsaaklik is vir haar selfbehoud.106 Laastens het die Kommissie die afdwingende beheer model ("coercive control model") oorweeg.107 Ingevolge hierdie model word daar gefokus op die mishandelde vrou se behoefte om haarself los te maak van omstandighede waar sy aan dwingende beheer onderwerp word.108 Die Kommissie het daarop gewys dat alhoewel die fokus van elke model verskil, al drie daarop gerig is om probleme te oorkom wat moorddadige mishandelde vroue ervaar wanneer hulle op bestaande verwere steun.109 105 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. 106 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 107 VLRC (n 35) xxi. ( ) 108 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 109 VLRC (n 101) 65. PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE Volgens die Kommissie is daar verskeie argumente vir die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue.110 Eerstens sal 'n afsonderlike verweer erkenning verleen aan die realiteit van mishandelde vroue se reaksies op geweld.111 Tweedens sal 'n groter hoeveelheid mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak, van 'n verweer voorsien word.112 Die skep van 'n afsonderlike verweer sal ook verseker dat die reg meer seker is vir moorddadige mishandelde vroue.113 Hierdie is oortuigende argumente wat ook in Suid-Afrika vir die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue aangevoer kan word. 116 Ibid. 117 Ibid. Die Regshervormingskommissie wys daarop dat gesinsgeweld nie beperk is tot vroue in heteroseksuele verhoudings nie. Gesinsgeweld kan ook deur kinders, ouers, grootouers, manlike lewensmaats en persone in homoseksuele verhoudings ervaar word. 118 VLRC (n 101) 65. 5.2 Afsonderlike verweer in Australië Die Kommissie wys egter op die verskeie argumente wat teen die skep van 'n afsonderlike verweer vir moorddadige mishandelde vroue geopper kan word.114 Volgens die Kommissie is die hoofargument teen die skep van 'n afsonderlike verweer, dat die geldende reg eerder gewysig moet word sodat dit voorsiening maak vir die ervarings van mishandelde vroue wat weens 'n geskiedenis van geweld hulle mishandelaars doodmaak.115 Op hierdie manier sal enige ingewik- keldheid in die bekendstelling van 'n afsonderlike verweer vermy word.116 Daar- benewens is die Kommissie se argument dat die omvang van 'n afsonderlike verweer te eng sal wees indien die verweer slegs beperk word tot vroue in mishandelende verhoudings en nie ook tot enige slagoffer wat weens gesinsgeweld oorgaan tot moord of geweld nie.117 Volgens die Kommissie sal die gemeenskap ook probleme hê met die aanvaarding van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue.118 In hierdie verband het die Kommissie geargumenteer dat die skep van 'n afsonderlike verweer gesien kan word as 'n manier om aan mishandelde vroue 'n "vrypas om te moor" te gee.119 Hierdie 231/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE argumente kan ook teen die skep van 'n afsonderlike verweer in die Suid- Afrikaanse reg geopper word. In die lig van bogenoemde teenargumente het die Kommissie uiteindelik teen die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue besluit.120 Die Kommissie gaan van die standpunt uit dat noodweer eerder hervorm moet word ten einde te verseker dat dit plek maak vir mishandelde vroue se ervarings.121 Soos reeds aangedui kan laasgenoemde standpunt nie in die Suid-Afrikaanse reg ondersteun word nie, omdat daar 'n risiko is dat mishandelde vroue dan noodweer kan misbruik in 'n poging om strafregtelike aanspreeklikheid vir die doodmaak van hulle mishandelaars vry te spring.122 232/360 120 VLRC (n 101) 68; Roth (n 33) 24. 121 VLRC (n 101) 68; Roth (n 33) 25. 122 Sien weer par 4. 123 NZLC Preliminary Paper 41 par 68; NZLC Report 73 27. 124 NZLC Preliminary Paper 41 par 70; NZLC Report 73 27. In Nieu-Seeland sal 'n suksesvolle beroep op selfbehoud dus 'n aanklag van moord na strafbare manslag verminder. 125 NZLC Preliminary Paper 41 par 70; NZLC Report 73 27. 126 NZLC Preliminary Paper 41 par 70; NZLC Report 73 27. 127 NZLC Preliminary Paper 41 par 70. 120 VLRC (n 101) 68; Roth (n 33) 24. 121 VLRC (n 101) 68; Roth (n 33) 25. y p p p 124 NZLC Preliminary Paper 41 par 70; NZLC Report 73 27. In Nieu-Seeland sal 'n suksesvolle beroep op selfbehoud dus 'n aanklag van moord na strafbare manslag verminder. C C 5.3 Afsonderlike verweer in Nieu-Seeland Die Regskommissie van Nieu-Seeland het na drie moontlike verwere verwys toe hulle die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue oorweeg het.123 Die eerste verweer behels 'n gedeeltelike verweer van selfbehoud ("selfpreservation").124 Die verweer van selfbehoud is beskikbaar aan 'n vrou wat 'n ander persoon doodmaak, indien sekere vereistes bevredig word. Eerstens moes die vrou 'n persoon doodmaak met wie sy in 'n intieme verhouding betrokke is of betrokke was.125 Tweedens moes die persoon wat sy doodgemaak het haar aan rasse, seksuele en/of fisiese mishandeling of intimidasie onderwerp het.126 Die derde vereiste is dat die vrou weens die mishandeling of intimidasie eerlik moes geglo het dat sy nie teen die mishandeling of intimidasie beskerm kan word nie.127 Die laaste vereiste behels dat die mishandelde vrou daarvan oortuig moet wees dat die doodmaak van PER 2009(12)4 J MATTHEE haar mishandelaar noodsaaklik is vir haar selfbehoud.128 Ingevolge die verweer van selfbehoud word die omstandighede waarin 'n mishandelde vrou verkeer objektief beoordeel in dié opsig dat daar ondersoek word of sy in 'n verhouding met die mishandelaar betrokke was en of hy haar aan mishandeling onderwerp het.129 Haar behoefte om geweld teenoor haar mishandelaar te gebruik word weer subjektief, ooreenkomstig haar sienings en geloof, beoordeel.130 Die verweer van selfbehoud is egter deur die Regskommissie gekritiseer.131 Eerstens het die Regskommissie die verweer gekritiseer aangesien dit slegs op 'n sekere geslag fokus.132 Volgens die Regskommissie is die trefwydte van die verweer ook te wyd, aangesien dit beskikbaar is in gevalle van rasse, seksuele en/of fisiese mishandeling of intimidasie.133 Die Regskommissie se laaste kritiekpunt was dat die mishandeling waaraan die vrou onderwerp word nie aan 'n objektiewe maatstaf hoef te voldoen alvorens die verweer tot haar beskikking sal wees nie.134 Die effek van laasgenoemde is dat 'n mishandelde vrou haar op selfbehoud kan beroep sodra sy subjektief glo dat die doodmaak van haar mishandelaar noodsaaklik is vir haar selfbehoud.135 In die lig van hierdie kritiekpunte word die moontlikheid van 'n verweer van selfbehoud ook nie vir die Suid-Afrikaanse strafreg aanbeveel nie. Die feit dat die verweer beskikbaar is op grond van 'n mishandelde vrou se subjektiewe geloof hou die risiko in dat 'n Suid-Afrikaanse mishandelde vrou wat haar mishandelaar doodmaak omdat sy bloot nie meer kans sien om met hom saam te leef nie, die verweer kan misbruik ten einde strafregtelike aanspreeklikheid vry te spring. 8 C e a y ape pa 0 129 Ibid par 71. Gedurende hierdie objektiewe beoordeling sal daar pertinent gevra word of die mishandelde vrou in 'n verhouding betrokke was met haar mishandelaar. Daar sal ook gevra word of hy haar aan mishandeling en intimidasie blootgestel het. 130 NZLC P li i P 41 1 128 NZLC Preliminary Paper 41 par 70. 233/360 p 135 Ibid par 72. Die Regskommissie het ook daarop gewys dat die begrip "selfbehoud" nie omskryf word nie. 233/360 128 NZLC Preliminary Paper 41 par 70. 129 Ibid par 71. Gedurende hierdie objektiewe beoordeling sal daar pertinent gevra word of die mishandelde vrou in 'n verhouding betrokke was met haar mishandelaar. Daar sal ook gevra word of hy haar aan mishandeling en intimidasie blootgestel het. 130 NZLC Preliminary Paper 41 par 71. 131 Ibid par 72. 132 Ibid par 72. 133 Ibid par 72. 134 Ibid par 72. 135 Ibid par 72. Die Regskommissie het ook daarop gewys dat die begrip "selfbehoud" nie omskryf word nie. 128 NZLC Preliminary Paper 41 par 70. 136 Sien a 9 Grondwet in verband met die gelykheidsklousule. g y 137 NZLC Report 73 27. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en 76. ge d oo aa s a de de ou opt ee te bes e g a de de 139 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28. p y p p 138 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28. Hierdie verweer maak voorsiening vir beide manlike en vroulike slagoffers van gesinsgeweld. Die verweer geld ook waar 'n mishandelde vrou optree ter beskerming van 'n derde. 139 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28 5.3 Afsonderlike verweer in Nieu-Seeland In Suid-Afrika kan die grondwetlikheid van 'n verweer wat slegs vir een geslag voorsiening maak ook in die lig van die gelykheidsklousule, soos PER 2009(12)4 J MATTHEE vervat in die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996 (hierna Grondwet) bevraagteken word.136 Die tweede verweer waarna die Regskommissie verwys het is 'n volkome verweer wat noodweer uitbrei en sodoende 'n totaal nuwe definisie aan noodweer verleen.137 In terme van hierdie uitgebreide verweer van noodweer kan 'n mishandelde vrou teen haar mishandelaar optree indien sy reageer op 'n geskiedenis van persoonlike geweld wat teenoor haar gerig is.138 Sy kan ook in noodweer teen haar mishandelaar optree indien sy daarvan oortuig is dat haar optrede, naamlik die doodmaak van haar mishandelaar, noodsaaklik is om haarself teen die persoonlike geweld te beskerm.139 Volgens die Regskommissie is daar verskeie gronde wat die skep van 'n nuwe definisie vir noodweer regverdig.140 Eerstens is die gevaar wat deur herhaaldel- ike geweld geskep word, heeltemal verskillend van die gevaar wat deur 'n enkele, reeds begonne of onmiddellik dreigende aanval geskep word.141 Tweedens is 'n geskiedenis van persoonlike geweld aanduidend van toekoms- tige geweld.142 Die Regskommissie het ook aangetoon dat 'n dreigement wat aan die slagoffer gerig word en die proporsionaliteit van haar reaksie op daardie dreigement, nie uitsluitlik teen die onmiddellike dreigement beoordeel kan word nie.143 Verder is daarop gewys dat by 'n reeds begonne of onmiddellik dreigende aanval, realistiese en redelike alternatiewe tot die gebruik van die geweld nie noodwendig realisties en redelik sal wees in situasies waar herhaaldelike mishandeling betrokke is nie.144 p y p p 138 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28. Hierdie verweer maak voorsiening vir beide manlike en vroulike slagoffers van gesinsgeweld Die verweer y y p 140 NZLC Preliminary Paper 41 par 76. y y p p p ZLC Preliminary Paper 41 par 76. 36 S e a 9 G o d et e ba d et d e ge y e ds ousu e 137 NZLC Report 73 27. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en 76. p y p p 138 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28. Hierdie verw maak voorsiening vir beide manlike en vroulike slagoffers van gesinsgeweld. Die verw 145 NZLC Preliminary Paper 41 par 76. 235/360 145 NZLC Preliminary Paper 41 par 76. 146 Ibid. 147 Sien Cohen 1996 U Pitt LR 758, 763 en NZLC Preliminary Paper 41 par 77. 148 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 77 en NZLC Report 73 28. Hierdie verweer is nie bedoel om alle mishandelde beskuldigdes in te sluit nie. 149 Cohen (n 147) 758, 795. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 79. 150 Cohen (n 147) 802; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. 151 Cohen (n 147) 794; NZLC Preliminary Paper 41 par 78; NZLC Report 73 28. 152 Cohen (n 147) 794; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. Die geweld en dreigemente van geweld hoef nie net teenoor die slagoffer gerig te wees nie. Dit kan ook teenoor persone, wat na aan die slagoffer is, gerig wees. 153 NZLC Preliminary Paper 41 par 78; NZLC Report 73 28. 154 Cohen (n 147) 802; NZLC Preliminary Paper 41 par 78; NZLC Report 73 28. 146 Ibid. 147 Sien Cohen 1996 U Pitt LR 758, 763 en NZLC Preliminary Paper 41 par 77. 146 Ibid. 147 Sien Cohen 1996 U Pitt LR 758, 763 en NZLC Preliminary Paper 41 par 77. 148 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 77 en NZLC Report 73 28. Hierdie verweer is nie bedoel om alle mishandelde beskuldigdes in te sluit nie. 149 Cohen (n 147) 758, 795. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 79. 150 C h ( 147) 802 NZLC P li i P 41 78 152 Cohen (n 147) 794; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. Die geweld en dreigemente van geweld hoef nie net teenoor die slagoffer gerig te wees nie. Dit kan ook teenoor persone, wat na aan die slagoffer is, gerig wees. nie bedoel om alle mishandelde beskuldigdes in te sluit nie. 149 Cohen (n 147) 758, 795. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 79. 234/360 J MATTHEE PER 2009(12)4 Die Regskommissie was egter van mening dat die noodsaaklikheid vir die gebruik van geweld nie uitsluitlik op 'n mishandelde vrou se sienings beoordeel moet word nie.145 Volgens die Regskommissie kan dit onaanvaarbaar wees om haar optrede heeltemal te verskoon in gevalle waar haar reaksie objektief onredelik is, selfs al het sy geglo dat haar optrede noodsaaklik was.146 Die derde verweer waarna die Regskommissie verwys, is die volkome verweer van tiranniemoord ('tyrannicide') en is gebaseer op objektiewe kriteria.147 Hierdie verweer is spesifiek gerig op mishandelde vroue wat poog om hulself van hulle mishandelaars te bevry.148 Die sentrale idee agter hierdie verweer is dat waar een persoon omstandighede van private tirannie geskep het, dit moreel regverdigbaar sal wees vir die slagoffer van die private tirannie om die tiran dood te maak indien daar vir haar geen ander redelike manier is om vanaf die tiran te vlug nie.149 'n Mishandelde vrou moet aan twee vereistes voldoen alvorens sy haar op tiranniemoord kan beroep. Eerstens moet omstandighede van private tirannie bewys word.150 Private tirannie is die geval waar een persoon, die tiran, beheer oor die slagoffer uitoefen.151 Die tiran sal deur sosiale isolasie, geweld en dreigemente van geweld beheer oor die slagoffer behou.152 Deur gebruik- making van hierdie middele voorkom die tiran dat die slagoffer haarself van sy beheer bevry.153 Die tweede vereiste waaraan voldoen moet word is dat die doodmaak van die tiran vir die slagoffer redelik noodsaaklik moet wees ten einde van die tiran te ontkom.154 By hierdie vereiste word die tradisionele standaarde van redelikheid en noodsaaklikheid ten opsigte van die slagoffer se 152 Cohen (n 147) 794; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. Die geweld en dreigemente van geweld hoef nie net teenoor die slagoffer gerig te wees nie. Dit kan ook teenoor persone, wat na aan die slagoffer is, gerig wees. g , g g 153 NZLC Preliminary Paper 41 par 78; NZLC Report 73 28. PER 2009(12)4 J MATTHEE optrede gebruik.155 Die volgende moet in ag geneem word wanneer redelikheid oorweeg moet word: optrede gebruik.155 Die volgende moet in ag geneem word wanneer redelikheid oorweeg moet word: ... the risks to the subject of choosing an alternative to killing the tyrant, and the availability and efficacy of the community's own efforts to end such tyrannies … 156 Die verweer van tiranniemoord hou verskeie voordele in. 155 Cohen (n 147) 802; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. ( ) ; y p p 156 NZLC Preliminary Paper 41 par 79. Sien ook Cohen (n 147) 802. y p p ( ) 157 NZLC Preliminary Paper 41 par 80. 158 Ibid 234/360 Die verweer spreek die gewelddadige beheer wat 'n mishandelaar oor die mishandelde vrou het, aan.157 Die gevaar verbonde aan 'n mishandelde vrou se pogings om vanaf haar mishandelaar se beheer te ontsnap, word ook deur die verweer van tiranniemoord aangespreek.158 Die grootste nadeel verbonde aan tirannie- moord is dat die verweer nie met akkuraatheid bepaal watter vlak van tirannie en gevaar vereis word om die doodmaak van die tiran te regverdig nie.159 Die verweer van tiranniemoord kan aan verskeie punte van kritiek onderwerp word. In die eerste plek hou die skep van enige nuwe verweer onsekere en onbedoelde nagevolge vir die strafreg in Nieu-Seeland in.160 Daarom is dit beter om bestaande verwere uit te brei as om nuwes te skep.161 Die volgende punt van kritiek is dat die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue die indruk sal skep dat mishandelde vroue spesiale behandeling geniet.162 Die laaste kritiekpunt is dat dit moeilik sal wees om 'n voldoende verweer vir mishandelde vroue te omskryf.163 In die lig van die verskeie kritiekpunte het die Regskommissie teen die skep van 'n afsonderlike gedeeltelike verweer vir moorddadige mishandelde vroue besluit.164 Die Regskommissie was van oordeel dat 'n diskresie ten opsigte van PER 2009(12)4 J MATTHEE vonnisoplegging meer verkieslik sal wees.165 Die Regskommissie het ook besluit teen die skep van 'n volkome verweer vir moorddadige mishandelde vroue.166 In hierdie verband is die Regskommissie van mening dat dit beter sal wees om die algemene vereiste van redelikheid by noodweer op so 'n wyse te interpreteer dat dit die gebruik van geweld wat noodsaaklik is om lyf en lede te beskerm en wat gerig is teen 'n aanval wat nie onmiddellik dreigend is nie, te inkorporeer.167 237/360 165 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30. 166 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30; NZLC Report 73 29. 167 NZLC Report 73 29. Sien ook Roth (n 33) 30. 168 2005 (2) SASV 41 (W) 157h. 169 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 170 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 171 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 172 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158a. 173 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 174 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158c. 165 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30. 5.4 Afsonderlike verweer in Suid-Afrika In Suid-Afrika het die moontlikheid van 'n afsonderlike verweer vir moorddadige mishandelde vroue vir die eerste keer in S v Engelbrecht168 ter sprake gekom. In hierdie saak is die hof versoek om weg te beweeg van 'n individuele regverdigingsgrond, soos noodweer, na 'n algemene verweer van redelikheid. Só 'n ontwikkeling van die reg sal inhou dat 'n hof wyer kyk as net na die streng vereistes van die uitgekristalliseerde regverdigingsgronde om 'n meer algemene verweer van redelikheid toe te pas.169 By die toepassing van 'n algemene redelikheidsverweer kan die Grondwet effektief aangewend word by die bepaling van die gemeenskapsopvatting.170 'n Mishandelde vrou se optrede word dus getoets teen objektiewe standaarde soos beliggaam in, onder andere, grondwetlike waardes en beginsels.171 Hierdie objektiewe standaarde kan haar spesifieke omstandighede tydens die doodmaak van haar mishandelaar insluit.172 Daar is egter geen kriteria voorgestel vir die vasstelling van redelikheid as 'n algemene verweer nie.173 Satchwell R174 was van mening dat die kriteria en toets vir noodweer die mees geskikte kriteria en toets vir 'n algemene redelikheidsverweer sal wees. 237/360 165 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30. 166 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30; NZLC Report 73 29. 167 NZLC Report 73 29. Sien ook Roth (n 33) 30. 168 2005 (2) SASV 41 (W) 157h. 169 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 170 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 171 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 172 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158a. 173 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 174 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158c. PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE Volgens haar is dit moeilik om in te dink hoe die howe 'n algemene redelikheidsverweer sal toepas sonder om dieselfde ondersoek te loods as in die geval van noodweer.175 Op grond van hierdie redes wys Satchwell R176 die voorgestelde ontwikkeling van die reg van die hand. Daar kan nie fout gevind word met die redes vir haar besluit nie en haar siening word ondersteun. Volgens Reddi177 behoort die Suid-Afrikaanse howe eerder voort te gaan om mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak, te behandel ooreen- komstig bestaande, uitgekristalliseerde regverdigingsgronde. g ( ) ( ) 176 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158c. 5.4 Afsonderlike verweer in Suid-Afrika Die Regs- kommissie178 van Nieu-Seeland se aanbeveling dat daar in mishandelde vroue se strafsake verwys moet word na die dinamika van mishandelende verhoudings en die effek van mishandeling op slagoffers oor die algemeen, word ook ondersteun. 175 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 238/360 177 Reddi (n 74) 278. 178 Hierdie voorstel is gemaak deur die Regskommissie van Nieu-Seeland. Sien NZLC Final Report 73 6. ( ) 178 Hierdie voorstel is gemaak deur die Regskommissie van Nieu-Seeland. Sien NZLC Final Report 73 6. g 177 Reddi (n 74) 278. 175 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 175 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 176 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158c. 177 R ddi ( 74) 278 g ( ) ( ) 177 Reddi (n 74) 278. 6 Samevatting en gevolgtrekking 6 In Suid-Afrika kan 'n uitbreiding van die dreigende-vereiste by noodweer, soos in Victoria en Wes-Australië, nie ondersteun word nie. Die Suid-Afrikaanse posisie met betrekking tot die verweer van provokasie blyk voordeliger te wees as die hervorming van die verweer in die Noordelike Gebiede. Omdat verminderde toerekeningsvatbaarheid slegs relevant is ten opsigte van vonnisoplegging, kan dit vir die Suid-Afrikaanse strafreg voordelig wees om 'n verweer van verminderde toerekeningsvatbaarheid te skep. Verminderde toerekeningsvatbaarheid sal dan as 'n volkome verweer wat strafregtelike aanspreeklikheid ten volle uitsluit, geld. In hierdie verband kan die hervorming van verminderde toerekeningsvatbaarheid in Engeland en Wallis leiding aan Suid-Afrika bied. Alhoewel daar goeie argumente bestaan vir die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue, word so 'n stap nie vir die Suid-Afrikaanse reg 238/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE aanbeveel nie. So 'n afsonderlike verweer kan ongewenste en onbeoogde gevolge vir die Suid-Afrikaanse strafreg meebring. Daar is ook 'n risiko dat 'n afsonderlike verweer deur moorddadige mishandelde vroue misbruik kan word in 'n desperate poging om strafregtelike aanspreeklikheid vry te spring. Die omvang van 'n afsonderlike verweer wat uitsluitlik voorsiening maak vir die vroulike slagoffers van gesinsgeweld, sal te eng en gevolglik ook grondwetlik aanvegbaar wees. In die lig hiervan word aanbeveel dat die howe in Suid-Afrika eerder moet voortgaan om moorddadige mishandelde vroue ooreenkomstig bestaande, uitgekristalliseerde regverdigingsgronde te behandel. 239/360 J MATTHEE PER 2009(12)4 J MATTHEE PER 2009(12)4 Bibliografie Anon 1990 Harv LR Anonymous "Generalizing Justice" 1990 Harvard Law Review 1384-1389 Bonthuys et al "Gender" Bonthuys et al "Gender" in Joubert WA en Feris JA (reds) LAWSA: The Law of South Africa (Butterworths Durban 2005) 277-386 Burchell Criminal Law Burchell J Principles of Criminal Law 3de uitg (Juta Landsdowne 2005) Cohen 1996 U Pitt LR Cohen JM "Regimes of Private Tyranny: What do they mean to morality and for the Criminal Law? 6 Samevatting en gevolgtrekking 1996 University of Pittsburgh Law Review 757- 808 Easteal "Battered women who kill" Easteal P "Battered women who kill: A plea of self-defence" in Woman and the law Proceeding of a conference 24-26 September 1991 Canberra 37-47 Elliott en Quinn Criminal Law Elliott C en Quinn F Criminal Law 5de uitg (Pearson Education London 2004) Grant 2005 ASSAL Grant J "Criminal Law" 2005 Annual Survey of South African Law 654-671 Humphreys et al Law Com No 304 Humphreys S et al "Murder, Manslaughter and Infancticide" Law Com No 304 (2006) LRCWA Final Report Law Reform Commission of Western Australia "Review of the law of homicide" Final Report (2007) Bibliografie Anon 1990 Harv LR J MATTHEE PER 2009(12)4 Matthee Mishandelde vrou-sindroom Matthee JL Mishandelde vrou-sindroom en strafregtelike aanspreeklikheid (LLM-verhandeling NWU 2008) MJ Consultation Paper CP19/08 Ministry of Justice "Murder, Manslaughter and Infanticide: Proposals for reform of the law" Consultation Paper CP19/08 (2008) Mouzos en Rushforth 2003 TICCJ Mouzos J en Rushforth C "Family Homicide in Australia" 2003 Trends and Issues in Crime and Criminal Justice 1-6 Nicholson 2004 De Rebus Nicholson C "When Wives Kill Their Husbands" 2004 De Rebus 27-30 NZLC Preliminary Paper 41 New Zealand Law Commission "Battered Defendants Victims of Domestic Violence Who Offend - A Discussion Paper" Preliminary Paper 41 (August 2000) NZLC Report 73 New Zealand Law Commission "Some Criminal Defences with Particular Reference to Battered Defendants" Report 73 (2001) O'Donovan 1991 JLS O'Donovan K "Defences for Battered Women Who Kill" 1991 Journal of Law and Society 219-240 Pieterse-Spies 2006 THRHR Pieterse-Spies A "A South African Perspective on Battered Women Who Kill Their Abusive Partners" 2006 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins- Hollandse Reg 309-318 PER 2009(12)4 J MATTHEE PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE PER 2009(12)4 242/360 Quick en Wells 2006 CLR Quick O en Wells C "Getting Tough With Defences" 2006 Criminal Law Review 514-524 Reddi 2005 SACJ Reddi M "Battered woman syndrome: Some reflections on the utility of this 'syndrome' to South African women who kill their abusers" 2005 South African Journal of Criminal Justice 259-278 Robinson, Human en Boshoff Familiereg Robinson JA, Human S en Boshoff A Inleiding tot die Suid-Afrikaanse Familiereg 2de uitg (Printing Things Potchefstroom 2005) Roth Briefing Paper No 3/07 Roth L "Provocation and Self-defence in Intimate Partner and Homophobic Homicides" Briefing Paper No 3/07 (2007) Schuller en Vidmar 1992 LHB Schuller RA en Vidmar N "Battered Woman Syndrome Evidence in the Courtroom: A Review of the Literature" 1992 Law and Human Behavior 273-291 Shaffer 1997 U Tor LJ Shaffer M "The Battered Woman Syndrome Revisited: Some Complicating Thoughts Five Years after R. v. Lavallee" 1997 Univerisity of Toronto Law Journal 1-33 Snyman Strafreg Snyman CR Strafreg 5de uitg (Butterworths Durban 2006) Van der Merwe Verminderde Strafbaarheid Van der Merwe DP Die Leerstuk van Verminderde Strafbaarheid (LLD- proefskrif Unisa 1980) Quick en Wells 2006 CLR Quick O en Wells C "Getting Tough With Defences" 2006 Criminal Law Review 514-524 Reddi 2005 SACJ Reddi M "Battered woman syndrome: Some reflections on the utility of this 'syndrome' to South African women who kill their abusers" 2005 South African Journal of Criminal Justice 259-278 Robinson, Human en Boshoff Familiereg Robinson JA, Human S en Boshoff A Inleiding tot die Suid-Afrikaanse Familiereg 2de uitg (Printing Things Potchefstroom 2005) Roth Briefing Paper No 3/07 Roth L "Provocation and Self-defence in Intimate Partner and Homophobic Homicides" Briefing Paper No 3/07 (2007) Schuller en Vidmar 1992 LHB Schuller RA en Vidmar N "Battered Woman Syndrome Evidence in the Courtroom: A Review of the Literature" 1992 Law and Human Behavior 273-291 Shaffer 1997 U Tor LJ Shaffer M "The Battered Woman Syndrome Revisited: Some Complicating Thoughts Five Years after R. v. Lavallee" 1997 Univerisity of Toronto Law Journal 1-33 Snyman Strafreg Snyman CR Strafreg 5de uitg (Butterworths Durban 2006) Van der Merwe Verminderde Strafbaarheid Van der Merwe DP Die Leerstuk van Verminderde Strafbaarheid (LLD- proefskrif Unisa 1980) PER 2009(12)4 J MATTHEE VLRC Final Report Victoria Law Reform Commission "Defences to Homicide" Final Report (2004) VLRC Options Paper Victorian Law Reform Commission "Defences to Homicide" Options Paper (2003) Walker Terrifying Love Walker LE Terrifying Love: Why Battered Women Kill and How Society Responds (Harper & Row New York 1989) Walker The Battered Woman Walker LE The Battered Woman (Harper & Row New York 1979) Willoughby 1989 U Kan L Rev Willoughby MJ "Rendering Each Woman Her Due: Can a Battered Woman Claim Self-Defence When She Kills Her Sleeping Batterer" 1989 University of Kansas Law Review 169-184 Register van wetgewing en beleidsdokumente Coroners and Justice Bill Crimes Act 1958 Criminal Code Act Compilation Act 1913 Criminal Reform Amendment Act (No 2) 2006 (Wet 34 van 2006) Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996 Homicide Act 1957 Strafproseswet 51 van 1977 Vierde Algemene Regswysigingswet 132 van 1993 Wet op Voorkoming van Gesinsgeweld Wet 133 van 1993 Register van hofsake Director of Public Prosecutions: Transvaal v Venter 430/2007 2008 ZASCA 76 Pearl Assurance Co Appellant v Union Government Respondent 1934 AD 560 Register van hofsake PER 2009(12)4 J MATTHEE Register van internetbronne 244/360 J MATTHEE PER 2009(12)4 245/360 Vetten 2000 www.csvr.org.za/ Vetten L 2000 Ultimately, society must protect women www.csvr.org.za/index.php?option=com_content& task=view&id=102&Itemid=29 [datum van gebruik 1 Oktober 2008] Vetten 2005 www.csvr.org.za/ Vetten L 2005 Staying in an abusive relationship is not a crime www.csvr.org.za/index.php?option=com_cotent&task=view&id=90&Itemid= 29 [datum van gebruik 1 Oktober 2008] Lys van afkortings a artikel(s) LRCWA Law Reform Commission of Western Australia MJ Ministry of Justice NZLC New Zealand Law Commission par paragraaf/paragrawe VLRC Victorian Law Reform Commission PER 2009(12)4 J MATTHEE Vetten 2000 www.csvr.org.za/ Vetten L 2000 Ultimately, society must protect women www.csvr.org.za/index.php?option=com_content& task=view&id=102&Itemid=29 [datum van gebruik 1 Oktober 2008] Vetten 2005 www.csvr.org.za/ Vetten L 2005 Staying in an abusive relationship is not a crime www.csvr.org.za/index.php?option=com_cotent&task=view&id=90&Itemid= 29 [datum van gebruik 1 Oktober 2008] Lys van afkortings a artikel(s) LRCWA Law Reform Commission of Western Australia MJ Ministry of Justice NZLC New Zealand Law Commission par paragraaf/paragrawe VLRC Victorian Law Reform Commission 245/360

https://perjournal.co.za/article/download/2744/2552

Afrikaans

ISSN 1727-3781 DIE NASIONALISERING VAN WATERREGTE IN SUIDAFRIKA: ONTNEMING OF ONTEIENING? * 2003 VOLUME 6 No 1 2003 VOLUME 6 No 1 2003 VOLUME 6 No 1 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 DIE NASIONALISERING VAN WATERREGTE IN SUIDAFRIKA: ONTNEMING OF ONTEIENING? * Elmarie van der Schyff ** Suid-Afrika word beskou as een van die twintig mees waterarme lande ter wêreld. 2 Die rol wat water, as skaars hulpbron, in hierdie land speel word verwoord in die onderstaande passasie: "Water plays a central role in all aspects of life - public and private, at all levels from international waters to the household level, it plays a critical role in the natural environment, in our economies, in food security, in production and in politics… Because of its value and its importance in all aspects of life, water is a highly political issue. Access to water is a question of power. Lack of access to, and control over, water is both a primary indicator and a primary cause of poverty." 3 Met die inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet 36 van 1998 4 op 1 Oktober 1998 is die waterregbedeling in Suid-Afrika dramaties gewysig. Bestaande water- gebruiksregte 5 ingevolge die Waterwet 54 van 1956 is direk geraak. Aangesien artikel 25 van die Grondwet 6 die ontneming en onteiening van eiendom reguleer, is die vraag wat in hierdie artikel ondersoek word of die staat, deur die bepalings van die Nasionale Waterwet, gevestigde regte in eiendom onteien het en of die inbreukmaking op bestaande waterregte bloot op 'n ontneming neerkom. g ** BA LLB LLM Senior lektor in Privaatreg, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderw * Erkenning word verleen aan die insette en kommentaar verleen deur Prof GJ Pienaar van die P.U. vir C.H.O. Inleiding 1 Suid-Afrika word beskou as een van die twintig mees waterarme lande ter wêreld. 2 Die rol wat water, as skaars hulpbron, in hierdie land speel word verwoord in die onderstaande passasie: g g g 2 Van Zyl "Waterskaarste gaan elke onderneming ten nouste raak" 2000 Finansies en Tegniek 15. 3 Anon "The Waterpage" http//www.thewaterpage.com/policyandlaw.htm 26 Okt. 4 Hierna genoem die Nasionale Waterwet. ede d e Su d aa se eg u tge sta see et o o de d e soe 2 Van Zyl "Waterskaarste gaan elke onderneming ten nouste raak" 2000 g, y 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake soos dit tot op * Erkenning word verleen aan die insette en kommentaar verleen deur Prof GJ Pienaar van die P.U. vir C.H.O. ** BA LLB LLM Senior lektor in Privaatreg, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake soos dit tot op hede in die Suid-Afrikaanse reg uitgekristalliseer het kom onder die soeklig. 2 Van Zyl "Waterskaarste gaan elke onderneming ten nouste raak" 2000 Finansies en Tegniek 15. 3 Anon "The Waterpage" http//www.thewaterpage.com/policyandlaw.htm 26 Okt. 4 Hierna genoem die Nasionale Waterwet. g, y 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake soos dit tot op hede in die Suid-Afrikaanse reg uitgekristalliseer het kom onder die soeklig. g 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake hede in die Suid Afrikaanse reg uitgekristalliseer het kom onder die soeklig * Erkenning word verleen aan die insette en kommentaar verleen deur Prof GJ Pienaar van die P.U. vir C.H.O. ** BA LLB LLM Senior lektor in Privaatreg, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys BA LLB LLM Senior lektor in Privaatreg, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake soos dit tot op hede in die Suid-Afrikaanse reg uitgekristalliseer het kom onder die soeklig. 2 Van Zyl "Waterskaarste gaan elke onderneming ten nouste raak" 2000 Finansies en Tegniek 15. 3 Anon "The Waterpage" http//www.thewaterpage.com/policyandlaw.htm 26 Okt. 4 Hierna genoem die Nasionale Waterwet. g 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die s g g 6 A 25 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. 7 A 25(2) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. 8 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996, hierna die Grondwet genoem. 81/112 81/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff Die relevansie van die vraag te vinde daarin dat beide die ontneming en onteiening van eiendom 'n groot invloed op die vermoë van regsubjekte sal hê. Die verpligte betaling van vergoeding is alleen van toepassing in gevalle waar staatsoptrede op onteiening neerkom. 7 Gesien in die lig van die vanselfsprekende voordeel wat die betaling van vergoeding vir die boedel van die betrokke regsubjek inhou, is dit noodsaaklik om die aard van elke owerheidshandeling wat 'n invloed op die individu se eiendom het, te bepaal. Ten einde hierdie vraag te hanteer moet drie voorvrae beantwoord word. • Kan watergebruiksregte as eiendom geklassifiseer word? • Wat is die omvang van die beskerming wat deur artikel 25 van die Grondwet verleen word? • Wat is die omvang van die beskerming wat deur artikel 25 van die Grondwet verleen word? • Wat is die omvang en inhoud van die begrippe onteiening en ontneming soos dit in artikel 25 van die Grondwet 8 figureer? Nadat hierdie vrae behandel is, sal spesifieke bepalings van die Nasionale Waterwet in oënskou geneem word ten einde te bepaal of dit, in die lig van die gestelde riglyne, op ontneming of onteiening neerkom. 5 Die begrip bestaande watergebruiksregte verwys deurgaans na watergebruiksregte wat voor die inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet bestaan het. 9 A 25 van die Grondwet. 10 Ackermann R beslis in First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Services; First National Bank of g 9 A 25 van die Grondwet. 5 Die begrip bestaande watergebruiksregte verwys deurgaans na watergebruiksregte wat voor die inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet bestaan het. 6 A 25 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. 7 A 25(2) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. 8 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996, hierna die Grondwet genoem 5 Die begrip bestaande watergebruiksregte verwys deurgaans na watergebruiksregte inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet bestaan het. 2 Die eiendomsbegrip 2 Die konstitusionele eiendomsbegrip is nog tot 'n groot mate 'n vreemde begrip vir die tradisioneel Romeins-Hollands geskoolde regsgeleerde en die gebrek aan uitsprake waar die bepalings van die eiendomsklousule 9 deur die howe geïnterpreteer word, dra by tot onsekerheid binne hierdie komplekse regsveld. 10 Die omvang van hierdie artikel leen hom nie tot 'n 82/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 volledige uiteensetting van die ontwikkeling van die eiendomsbegrip in die Suid- Afrikaanse sakereg nie. Dit is wel noodsaaklik om hierdie ontwikkeling in breë trekke weer te gee, aangesien konsensus aangaande die inhoud van die eiendomsbegrip noodsaaklik is vir die argumente wat in die artikel geopper word. 2.1 Die voor-konstitusionele eiendomsbegrip Die omskrywing van die eiendomsbegrip binne 'n bepaalde regstelsel word deur verskeie faktore bepaal en dit is geen maklike taak om dit aan die hand van 'n eenvoudige definisie te omskryf nie. Religieuse, filosofiese, historiese, ekonomiese, politieke en sosiale faktore dien as medebepalers van die eiendomsbegrip. 11 Nege jaar het reeds verloop sedert daar vir die eerste maal in die Suid-Afrikaanse regsgeskiedenis sprake was van 'n sogenaamde konstitusionele eiendomsbegrip. 12 Sommige skrywers is van mening dat die eiendomsbegrip met die inwerkingtreding van die Grondwet onherroeplik verander is. 13 Ander is die mening toegedaan dat die begrip sy normale konteks en betekenis behou het, aangesien geen konstitusionele definisie van die begrip eiendom in die Grondwet gegee word nie. 14 In die uitspraak van Watermeyer CJ in Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 15 blyk dit duidelik dat die begrip eiendom reeds van vroeg af geïnterpreteer is om, afhangende van die konteks waarin SA Limited t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 7 BCLR 702 (KH) 723: "At this stage of our constitutional jurisprudence it is, … practically impossible to furnish -and judicially unwise to attempt - a comprehensive definition of property for the purposes of section 25." ( ) 15 Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 656. 14 Southwoord The Compulsory Acquisition of Rights (2000) 15; De Waal, Currie en Erasmus The Bill of Rights Handbook (2000) 384. 12 A 28 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 p 13 Van der Walt en Pienaar Inleiding tot die Sakereg (2002) 389. p p y p p Pienaar "Ontwikkelings in die Suid-Afrikaanse eiendomsbegrip in perspektief" 1986 TSAR 295. 16 Sien ook Vinkrivier Klipbrekery v Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens en Neserberend (KPA) 7 Mei 1975 (ongerapporteerd) soos na verwys in Gildenhuys Onteieningsreg (1976) 51; Jewish Colonial Trust Ltd v Estate Nathan 1940 AD 163 op 175. p 17 Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 667. 18 Van der Merwe en De Waal The Law of Things and Servitudes (1993) par 1520; Van der Walt en Pienaar 10; Carey Miller en Pope Land Title in South Africa (2000) 295 y p ( ) 19 Van der Walt "The fragmentation of land rights" 1992 SAJHR 434. 83/112 Tradisioneel is die begrip eiendom in die privaatreg beperkend uitgelê om hoofsaaklik eiendomsreg (ownership) op stoflike sake in te sluit, met slegs enkele toegewings wat onstoflike sake aanbetref. 18 Eiendomsreg is nie alleen beskou as die mees omvattende saaklike reg nie, maar ook tegelykertyd as die bron van alle beperkte saaklike regte. 19 Van der Merwe stem saam dat die woord eiendom in verskillende betekenisse gebruik word waarvan die ruimste betekenis dui op 'n verhouding tussen 'n persoon en 'n stoflike of onstoflike regsobjek. 20 In die voor-konstitusionele era was hy egter van mening dat hierdie omskrywing te ruim is om van enige wetenskaplike waarde te wees saaklike reg nie, maar ook tegelykertyd as die bron van alle beperkte saaklike regte. Van der Merwe stem saam dat die woord eiendom in verskillende betekenisse gebruik word waarvan die ruimste betekenis dui op 'n verhouding tussen 'n persoon en 'n stoflike of onstoflike regsobjek. 20 In die voor-konstitusionele era was hy egter van mening dat hierdie omskrywing te ruim is om van enige wetenskaplike waarde te wees vir die sakereg en beperk moes word tot eiendomsreg op stoflike sake. 21 Die privaatregtelike konsep van eiendom was dus om pragmatiese redes beperk en dit het vir die sakereg en beperk moes word tot eiendomsreg op stoflike sake. 21 Die privaatregtelike konsep van eiendom was dus om pragmatiese redes beperk en dit het die illusie geskep dat daar geen ander geldige interpretasie aan die begrip gegee kon word nie. De Waal et al verwys na hierdie tendens wanneer hulle stel dat: 22 16 Sien ook Vinkrivier Klipbrekery v Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens en Neserberend (KPA) 7 Mei 1975 (ongerapporteerd) soos na verwys in Gildenhuys Onteieningsreg (1976) 51; Jewish Colonial Trust Ltd v Estate Nathan 1940 AD 163 op 175. 17 Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 667. 18 Van der Merwe en De Waal The Law of Things and Servitudes (1993) par 1520; Van der Walt en Pienaar 10; Carey Miller en Pope Land Title in South Africa (2000) 295. 19 Van der Walt "The fragmentation of land rights" 1992 SAJHR 434. 83/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff dit gebruik is, sowel die objek van 'n reg, as regte self aan te dui: 16 "The word 'property' is capable of a variety of meanings (see Salmond Jurisprudence ch 20). Austin stigmatises it as a word most difficult to get on with intelligibly and without endless circumlocution. One would expect that when the estate of a person is described as consisting of property, what is meant by property is all rights vested in him which have a pecuniary or economic value." 17 Hierdie wye interpretasie van eiendom wat reeds so vroeg as 1943 gehuldig is, is egter nie verteenwoordigend van die tradisionele privaatregtelike beskouing van eiendom nie. Tradisioneel is die begrip eiendom in die privaatreg beperkend uitgelê om hoofsaaklik eiendomsreg (ownership) op stoflike sake in te sluit, met slegs enkele toegewings wat onstoflike sake aanbetref. 18 Eiendomsreg is nie alleen beskou as die mees omvattende saaklike reg nie, maar ook tegelykertyd as die bron van alle beperkte saaklike regte. 19 Hierdie wye interpretasie van eiendom wat reeds so vroeg as 1943 gehuldig is, is egter nie verteenwoordigend van die tradisionele privaatregtelike beskouing van eiendom nie. Tradisioneel is die begrip eiendom in die privaatreg beperkend uitgelê om hoofsaaklik eiendomsreg (ownership) op stoflike sake in te sluit, met slegs enkele toegewings wat onstoflike sake aanbetref. 18 Eiendomsreg is nie alleen beskou as die mees omvattende saaklike reg nie, maar ook tegelykertyd as die bron van alle beperkte saaklike regte. 19 Van der Merwe stem saam dat die woord eiendom in verskillende betekenisse gebruik word waarvan die ruimste betekenis dui op 'n verhouding tussen 'n persoon en 'n stoflike of onstoflike regsobjek. 20 In die voor-konstitusionele era was hy egter van mening dat hierdie omskrywing te ruim is om van enige wetenskaplike waarde te wees vir die sakereg en beperk moes word tot eiendomsreg op stoflike sake. 21 Die privaatregtelike konsep van eiendom was dus om pragmatiese redes beperk en dit het die illusie geskep dat daar geen ander geldige interpretasie aan die begrip gegee kon word nie. De Waal et al verwys na hierdie tendens wanneer hulle stel dat: 22 Hierdie wye interpretasie van eiendom wat reeds so vroeg as 1943 gehuldig is, is egter nie verteenwoordigend van die tradisionele privaatregtelike beskouing van eiendom nie. Merwe en De Waal The Law of Things and Servitudes (1993) par 1520; Van der Walt en Pienaar 10; "[L]awyers in the Roman-Dutch legal tradition prefer to 20 Van der Merwe Sakereg (1979) 109. 20 Van der Merwe Sakereg (1979) 109. 21 Van der Merwe 109. 22 De Waal, Currie en Erasmus 382. 84/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 conceptualise property as a legal relationship between persons and corporeal physically tangible) things. Property is then narrowly defined as the object of this elationship, the physical object of a real right." conceptualise property as a legal relationship between persons and corporeal (physically tangible) things. Property is then narrowly defined as the object of this relationship, the physical object of a real right." conceptualise property as a legal relationship between persons and corporeal (physically tangible) things. Property is then narrowly defined as the object of this relationship, the physical object of a real right." Hierdie beskouing verleen egter nie krediet aan die wye omvang van die begrip eiendom soos dit pre-konstitusioneel in die Suid-Afrikaanse regstelsel gegeld het nie. 23 'n Reg op water, 24 patentregte, regte ingevolge 'n kontrak en aandele is in terme van die Onteieningswet 25 as goed beskou wat onteien kon word. 26 Die beginsel dat nie net eiendomsreg nie maar ook ander regte deel vorm van 'n persoon se vermoë, het dus reeds voor die inwerkingtreding van die Grondwet in die Suid-Afrikaanse reg bestaan. 23 Gildenhuys 57. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 26 Gildenhuys 51; Du Plessis en Olivier Property clause http://fpb-win2/butter worthslegal/lpext.dll/PLLib/Digest…/1504?f 27 Schoeman Silberberg en Schoeman The Law of Property (1975) 5 stel: "It must be understood that the various rules and concepts of the law of property always had, and still have, when properly understood, 'a very necessary relation to the economic facts of life', but once created and defined, they seem to move among themselves according to the rules of a game which exist for its own purpose. Such 'movements' are in fact an indication that the substance of the rules has changed while their form is preserved." par 4 3 Jun. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 23 Gildenhuys 57. 24 Badenhorst v Minister van Landbou 1974 1 PH K7. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 26 Gildenhuys 51; Du Plessis en Olivier Property clause http://fpb-win2/butter worthslegal/lpext.dll/PLLib/Digest…/1504?f 27 Schoeman Silberberg en Schoeman The Law of Property (1975) 5 stel: "It must be understood that the various rules and concepts of the law of property always had, and still have, when properly understood, 'a very necessary relation to the economic facts of life', but once created and defined, they seem to move among themselves according to the rules of a game which exist for its own purpose. Such 'movements' are in fact an indication that the substance of the rules has changed while their form is preserved." par 4 3 Jun. 28 S h 6 7 28 Schoeman 6, 7. 29 Van der Walt en Pienaar 1; Chaskalson et al Constitutional Law of South Africa (1999) hfst 31 3; Incledon (Welkom) (Pty) Ltd v Qwaqwa Development Corporation Ltd 1990 4 SA 798 (A). y 24 Badenhorst v Minister van Landbou 1974 1 PH K7 24 Badenhorst v Minister van Landbou 1974 1 PH K7. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 23 Gildenhuys 57. 24 Badenhorst v Minister van Landbou 1974 1 PH K7. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 26 Gildenhuys 51; Du Plessis en Olivier Property clause http://fpb-win2/butter worthslegal/lpext.dll/PLLib/Digest…/1504?f 27 Schoeman Silberberg en Schoeman The Law of Property (1975) 5 stel: "It must be understood that the various rules and concepts of the law of property always had, and still have, when properly understood, 'a very necessary relation to the economic facts of life', but once created and defined, they seem to move among themselves according to the rules of a game which exist for its own purpose. Such 'movements' are in fact an indication that the substance of the rules has changed while their form is preserved." par 4 3 Jun. 28 Schoeman 6, 7. 29 Van der Walt en Pienaar 1; Chaskalson et al Constitutional Law of South Africa (1999) hfst 31 3; Incledon (Welkom) (Pty) Ltd v Qwaqwa Development Corporation Ltd 1990 4 SA 798 (A). 37 Carey Miller en Pope 294-298; De Waal, Currie en Erasmus 384. 2.2 'n Paradigmaverskuiwing Die beginsels wat toepassing vind in die sakereg was nog nooit stagnant nie en in die privaatregtelike beskouing van eiendom het 'n paradigma verskuiwing voorgekom. 27 Reeds in 1983 is opgemerk: "[T]he idea of ownership has become more and more 'depersonalised'. Thus the law of property which has until recently been regarded as the pith and essence of private law has become more and more the concern of public law." 28 Immateriële goedereregte is erken en 'n konsep van kommersiële eiendom is ontwikkel. 29 In samehang hiermee het ekonomiese druk en behuisingsnood onder andere daartoe bygedra dat die superficies solo Immateriële goedereregte is erken en 'n konsep van kommersiële eiendom is ontwikkel. 29 In samehang hiermee het ekonomiese druk en behuisingsnood onder andere daartoe bygedra dat die superficies solo 85/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff cedit–beginsel afgeskaf is wat deeltiteleiendom aanbetref 30 en die plena in re potestas- beginsel by eiendomstydsdeling. 31 Sowel die individuele aard van eiendomsreg as die absolute karakter daarvan, is reeds voor 1996 in 'n mate deur regswerking ingeperk en afgewater. Die klem het geleidelik begin verskuif van eiendomsreg na regte in eiendom. 32 Die begrip eiendom het dus reeds voor die inwerkingtreding van die Grondwet begin ontwikkel vanweë die feit dat nuwe regte voortdurend ontwikkel as gevolg van ekonomiese vooruitgang. Hierdie ontwikkeling bring nuwe konsepte voort wat onbekend was aan die Romeinse en Romeins-Hollandse regstelsels. 33 Die dephysicalisation van eiendom is nie bloot 'n teoretiese argument nie, maar die gevolg van veranderinge in die ekonomiese basis van die samelewing en gevorderde tegnologiese ontwikkeling. 34 Die belange wat geskep word skep ook nuwe vermoënsregte. 35 Wanneer hierdie nuwe belange gemeet word aan die uitspraak in die Estate Crewe-gewysde 36 stel dit ongetwyfeld eiendom daar. Carey Miller en ander akademici stel egter grense aan die ontwikkeling van nuwe eiendom en is van oordeel dat alleen daardie vermoënsregte wat in die staat kan vestig, as eiendom (property) geklassifiseer kan word. 37 Wanneer Van der Walt dus verwys na die konstitusionele eiendomsbegrip en 'n vergelyking tref tussen die tradisioneel privaatregtelike beskouing van eiendom en die konstitusionele 86/112 ; y p 35 Chaskalson "The property clause: section 28 of the Constitution" 1994 SAJHR 132. 30 Wet op Deeltitels 66 van 1971; Pienaar 1986 TSAR 296; Van der Merwe 272277. 31 Pienaar 1986 TSAR 297. 32 Regte in eiendom is 'n wye begrip wat eiendomsreg kan insluit, maar nie beperk is tot eiendomsreg nie. Voorbeelde hiervan is beperkte saaklike regte, minerale regte, huur en verhuur en gemeenregtelike grondgebruiksregte - Van der Walt en Pienaar 333. 33 Lewis "The right to private property in a new political dispensation in South Africa" 1992 SAJHR 389-430; Chaskalson et al hfst 31 5 met verwysing na Charles Reicher se konsep van new property; Murphy "Property rights in the new Constitution:- an analytical framework for constitutional review" 1993 THRHR 630. 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. 35 Chaskalson "The property clause: section 28 of the Constitution" 1994 SAJHR 132. 36 1943 AD 656. 37 Carey Miller en Pope 294-298; De Waal, Currie en Erasmus 384. Wet op Deeltitels 66 van 1971; Pienaar 1986 TSAR 296; Van der Merwe 272277. 31 Pienaar 1986 32 Regte in eiendom is 'n wye begrip wat eiendomsreg kan insluit, maar nie beperk is tot eiendomsreg nie. Voorbeelde hiervan is beperkte saaklike regte, minerale regte, huur en verhuur en gemeenregtelike grondgebruiksregte - Van der Walt en Pienaar 333. g y 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. y p 35 Chaskalson "The property clause: section 28 of the Constitution" 19 Voorbeelde hiervan is beperkte saaklike regte, minerale regte, huur en verhuur en gemeenregtelike grondgebruiksregte - Van der Walt en Pienaar 333. 33 Lewis "The right to private property in a new political dispensation in South Africa" 1992 SAJHR 389-430; Chaskalson et al hfst 31 5 met verwysing na Charles Reicher se konsep van new property; Murphy "Property rights in the new Constitution:- an analytical framework for constitutional review" 1993 THRHR 630. 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. 35 Chaskalson "The property clause: section 28 of the Constitution" 1994 SAJHR 132. g g g 33 Lewis "The right to private property in a new political dispensation in South Africa" 1992 SAJHR 389-430; Chaskalson et al hfst 31 5 met verwysing na Charles Reicher se konsep van new property; Murphy "Property rights in the new Constitution:- an analytical framework for constitutional review" 1993 THRHR 630. 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296 30 Wet op Deeltitels 66 van 1971; Pienaar 1986 TSAR 296; Van der Merwe 272277. 31 Pienaar 1986 TSAR 297. 32 Regte in eiendom is 'n wye begrip wat eiendomsreg kan insluit, maar nie beperk is tot eiendomsreg nie. Voorbeelde hiervan is beperkte saaklike regte, minerale regte, huur en verhuur en gemeenregtelike grondgebruiksregte - Van der Walt en Pienaar 333. 33 Lewis "The right to private property in a new political dispensation in South Africa" 1992 SAJHR 389-430; Chaskalson et al hfst 31 5 met verwysing na Charles Reicher se konsep van new property; Murphy "Property rights in the new Constitution:- an analytical framework for constitutional review" 1993 THRHR 630. 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. 35 Ch k l "Th t l ti 28 f th C tit ti " 1994 SAJHR 132 g y 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. C C S 43 Carey Miller en Pope 297. Sien egter Lebowa Mineral Trust Beneficiaries Forum v President of the Republic of South Africa 2002 1 BCLR 23 (T) waar Daniels R bevind dat a 25 van die Grondwet slegs grond en liggaamlike sake 38 Van der Walt 1992 SAJHR 431; Van der Walt "Notes on the interpretation of the property clause in the new 39 Van der Walt "The impact of a bill of rights on property law" 1993 SAPR/PL 299; Vgl ook Carey Miller en Pope 285: "The existing system and rules will be adapted where appropriate rather than altered in substance." 40 Chaskalson et al hfst 31 6. 38 Van der Walt 1992 SAJHR 431; Van der Walt "Notes on the interpretation of the property clause in the new 39 Van der Walt "The impact of a bill of rights on property law" 1993 SAPR/PL 299; Vgl ook Carey Miller en Pope 285: "The existing system and rules will be adapted where appropriate rather than altered in substance." 40 Chaskalson et al hfst 31 6 42 Van der Walt en Pienaar 26. 41 Carey Miller en Pope 297. y p 42 Van der Walt en Pienaar 26. 86/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 eiendomsbegrip, verwys hy in wese na eiendom in die wye sin wat nie onbekend aan die Suid-Afrikaanse regstelsel is nie. 38 Hy bevestig ook dat dit nie 'n radikale ommeswaai na 'n totaal nuwe en regsvreemde eiendomsbegrip is nie: 39 eiendomsbegrip, verwys hy in wese na eiendom in die wye sin wat nie onbekend aan die Suid-Afrikaanse regstelsel is nie. 38 Hy bevestig ook dat dit nie 'n radikale ommeswaai na 'n totaal nuwe en regsvreemde eiendomsbegrip is nie: 39 "[I]n fact this development signifies nothing more than a contemporary interpretation of essentially the same perception of property, which is no longer focused on old-fashioned thing-ownership, but on the social and economic benefits which have replaced it in the modern welfare state." Die vraag is of die ontwikkeling wat plaasgevind het, deur die Grondwet beskerm gaan word. Indien dit in die praktyk blyk dat die howe hierdie ontwikkeling interpreteer as ooreenstemmend met die Grondwet, sal dit verdere ontwikkeling aanmoedig: "The property clauses contain no feature which defines property, and it may be that all things conceived to be property in accordance with the tenants of Roman- Dutch law will be afforded protection, while the 'new property' might not. That would be retrogressive." 40 Tog swyg die Grondwet nie in toto oor die vergestalting van die eiendomsbegrip nie. 41 Artikel 25(4) van die Grondwet bepaal dat eiendom nie beperk is tot grond nie en artikel 25(6) handel met regte wat minder volledig is as eiendomsreg. Dit is aanduidend van 'n meer liberale eiendomsbeskouing waar vermoënsregte en regte in eiendom nie beperk word tot eiendomsreg nie. 42 Hierdie regte hoef nie tradisioneel saaklike regte te wees alvorens dit beskerm sal word nie en die objekte van sodanige regte hoef nie noodwendig liggaamlike sake te wees nie. 43 Die moontlikheid dat selfs persoonlike eiendom soos Tog swyg die Grondwet nie in toto oor die vergestalting van die eiendomsbegrip nie. 41 Artikel 25(4) van die Grondwet bepaal dat eiendom nie beperk is tot grond nie en artikel 25(6) handel met regte wat minder volledig is as eiendomsreg. Dit is aanduidend van 'n meer liberale eiendomsbeskouing waar vermoënsregte en regte in eiendom nie beperk 87/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 pensioenbelange en mediese voordele beskerm kan word, kan nie per se uitgesluit word nie. 86/112 ( ) 44 Davis, Cheadle en Hayson Fundamental Rights in the Constitution: Commentary and Cases (1997) 255; Transkei Public Servants Association v Government of the Republic of South Africa 1995 9 BCLR 1235 (Tk) 1246 B. 46 Chaskalson et al hfst 31 6. 48 Transkei Public Servants Association v Government of the Republic of South Africa 1995 9 BCLR 1235 (Tk); Ferreira v Levin 1996 1 SA 984 (KH). 48 Transkei Public Servants Association v Government of the Republic of South Africa 1995 9 BCLR 1235 (Tk); Ferreira v Levin 1996 1 SA 984 (KH). 86/112 44 Ter samevatting van hierdie aspek, die volgende: pensioenbelange en mediese voordele beskerm kan word, kan nie per se uitgesluit word nie. 44 Ter samevatting van hierdie aspek, die volgende: De Waal et al definieer eiendom soos volg: 45 De Waal et al definieer eiendom soos volg: 45 " '[P]roperty' for purposes of s 25 should therefore be seen as those resources that are generally taken to constitute a person's wealth, and that are recognised and protected by law. [A]n important qualification of the expansive interpretation of property that has been advocated here is that for a right to constitute property it must be a vested right." Chaskalson doen geen definisie aan die hand nie, maar stel die volgende voor: 46 "[R]ather to assume that the Roman classification of things as being susceptible to private rights or else beyond the patrimony of individuals should remain static, the courts should ask whether, as a matter of policy, prevailing morality and, of course, as a matter of physical possibility, a resource should be 'propertized'." Net tyd sal leer hoe die Suid-Afrikaanse howe die nuwe tendense en ontwikkeling van die eiendomsbegrip sal ondersteun en uitbou. 47 Uit uitsprake waarin die howe reeds met die eiendomsbegrip gehandel het, blyk dit dat die ontwikkeling wat in die sakereg plaasgevind het, onderskryf word en dat elke saak individueel beskou word om te bepaal of die betrokke regte en objekte ter sprake wel eiendom daarstel. 48 In Net tyd sal leer hoe die Suid-Afrikaanse howe die nuwe tendense en ontwikkeling van die eiendomsbegrip sal ondersteun en uitbou. 47 Uit uitsprake waarin die howe reeds met die eiendomsbegrip gehandel het, blyk dit dat die ontwikkeling wat in die sakereg plaasgevind het, onderskryf word en dat elke saak individueel beskou word om te bepaal of die betrokke regte en objekte ter sprake wel eiendom daarstel. 48 In beskerm en nie minerale regte nie. Vergelyk hierteenoor die uitsprake in Mkangeli v Joubert 2002 4 SA 36 (A); First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v South African Revenue Services 2002 4 SA 768 (KH); National Director of Public Prosecutions v Mohamed 2002 4 SA 843 (KH). ( ) 44 Davis, Cheadle en Hayson Fundamental Rights in the Constitution: Commentary and Cases (1997) 255; Transkei Public Servants Association v Government of the Republic of South Africa 1995 9 BCLR 1235 (Tk) 1246 B. 45 De Waal, Currie en Erasmus 385. Vgl Lebowa Mineral Trust v Lebowa Granite Pty Ltd 2001 2 All 388: "Non existent rights or expired rights could not be exercised or protected". 88/112 88/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 Geyser v Msunduzi Municipality word uitdruklike erkenning verleen aan die feit dat eiendom ook regte in eiendom insluit: 49 "The property that is protected by section 25 of the Constitution includes property rights such as ownership and the bundle of rights that make up ownership such as the right to use property or to exclude other people from using it ..." Dat die Romeins-Hollandse invloed nog lank in ons sakereg weerklank sal vind, blyk uit die uitspraak van die konstitusionele hof in First National Bank v South African Revenue Services: 50 "Here it is sufficient to hold that ownership of a corporeal movable must - as must ownership of land - lie at the heart of our constitutional concept of property, both as regards the nature of the right involved as well as the object of the right and must therefore, in principle, enjoy the protection of section 25." Geyser v Msunduzi Municipality word uitdruklike erkenning verleen aan die feit dat eiendom ook regte in eiendom insluit: 49 "The property that is protected by section 25 of the Constitution includes property rights such as ownership and the bundle of rights that make up ownership such as the right to use property or to exclude other people from using it ..." "The property that is protected by section 25 of the Constitution includes property rights such as ownership and the bundle of rights that make up ownership such as the right to use property or to exclude other people from using it ..." Dat die Romeins-Hollandse invloed nog lank in ons sakereg weerklank sal vind, blyk uit die uitspraak van die konstitusionele hof in First National Bank v South African Revenue Services: 50 "Here it is sufficient to hold that ownership of a corporeal movable must - as must ownership of land - lie at the heart of our constitutional concept of property, both as regards the nature of the right involved as well as the object of the right and must therefore, in principle, enjoy the protection of section 25." Dat die Romeins-Hollandse invloed nog lank in ons sakereg weerklank sal vind, blyk uit die uitspraak van die konstitusionele hof in First National Bank v South African Revenue Services: 50 "Here it is sufficient to hold that ownership of a corporeal movable must - as must ownership of land - lie at the heart of our constitutional concept of property, both as regards the nature of the right involved as well as the object of the right and 2.3 Kan watergebruiksregte as eiendom geklassifiseer word? 51 Die regulering van watergebruik voor 1998 kan in twee afsonderlike fases onderskei word. Sedert 1652 is die gemeenregtelike beginsel dat die regering as dominis fluminis die reg het om water in strome te beheer, toegepas. 52 In 1873 is hierdie beskouing egter radikaal verander. 53 'n Nuwe stel beginsels is vir die verdeling van water neergelê. Hiervolgens was oewereienaars geregtig om te deel in die 51 Die omvang van hierdie artikel leen hom nie tot 'n volledige bespreking van die historiese oorsig van die ontwikkeling van die regstatus van water nie. Verskeie ander werke handel omvattend hiermee. Sien Vos Principles of South African Water Law (1968) 1-2; Hall The origin and development of waterrights in South Africa (1939) ; Uys "Natuurbewaring se aanspraak in regshistoriese perspektief" 1992 Stell LR 375-401; Wessels Waterreg in 'n nuwe konstitusionele bedeling (2001) 7 - 11. g g ( ) 52 Hall 8, 15. Kotze Simon van der Leeuwen's Commentaries on Roman-Dutch Law (1886) 296. 53 Gildenhuys "Nasionale Waterwet" 1. g g ( ) 52 Hall 8, 15. Kotze Simon van der Leeuwen's Commentaries on Roman-Dutch Law (1886) 296. 53 Gildenhuys "Nasionale Waterwet" 1. 49 Geyser and Another v Msunduzi Municipality and Others 2003 (3) BCLR 235 (N) 249. y p y ( ) (N) 249. 50 2002 7 BCLR 702 (KH) 724. Sien ook Scrole v Stark 1999 1 All SA 562 (GEH) 570: "Such a right could constitute a significant inroad into the owner's common-law property rights. A court will not interpret a statute in a manner which will permit rights granted … to intrude upon the common-law rights of another, unless it is clear that such intrusion was intended." 51 Die omvang van hierdie artikel leen hom nie tot 'n volledige bespreking van die historiese oorsig van die ontwikkeling van die regstatus van water nie Verskeie ander werke handel omvattend hiermee Sien Vos ( ) 50 2002 7 BCLR 702 (KH) 724. Sien ook Scrole v Stark 1999 1 All SA 562 (GEH) 570: "Such a right could constitute a significant inroad into the owner's common-law property rights. A court will not interpret a statute in a manner which will permit rights granted … to intrude upon the common-law rights of another, unless it is clear that such intrusion was intended." 54 Lord De Villiers is as hoofregter van die Kaap aangestel en hierdie verandering was grootliks te wyte aan sy uitsprake -Sien Gildenhuys "Konstitusionele beperkings op 'n nuwe waterregbedeling?" 1-2. 59 Gildenhuys "A new water law dispensation" 1999 Butterworths Property Law Digest 10. 56 Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferens vir Voortgesette Regsopleiding, Fakulteit Regsgeleerdheid, UOS op 28 Augustus 2001) 2. 57 Van der Merwe 23. 89/112 60 Water van hierdie aard is in die 1956 Waterwet as privaatwater geklassifiseer en die bewoording van artikel 5(1) stel dit duidelik dat die grondeienaar eksklusiewe gebruiksregte ten opsigte van sodanig geklassifiseerde water geniet het. Geen melding word egter in die Wet gemaak van eiendomsreg op privaatwater nie. Hieruit kan die afleiding gemaak word dat geen eiendomsreg op water na 1956 erken is nie. Geregistreerde p y p g p g g 55 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. 89/112 89/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff water van 'n rivier wat langs of oor hulle eiendomme vloei. 54 Hierdie beginsels het die basis gevorm vir die waterreg in Suid-Afrika waarop latere kodifikasies 55 gegrond is. 56 water van 'n rivier wat langs of oor hulle eiendomme vloei. 54 Hierdie beginsels het die basis gevorm vir die waterreg in Suid-Afrika waarop latere kodifikasies 55 gegrond is. 56 Die regsaard van water word duideliker wanneer die wyse waarop water tradisioneel ingedeel is, beskou word volgens die rol wat dit in die regsverkeer gehad het. Water is hoofsaaklik as res extra commercium beskou. 57 Sake wat binne hierdie kategorie geval het, was nie vatbaar vir privaatbesit nie maar wel beskikbaar vir openbare gebruik. 58 Beide vloeiende water wat as res omnium communes beskou is en openbare riviere wat as res publicae beskou is, was derhalwe aanwendbaar deur individue tot hul eie voordeel, maar nie vatbaar vir privaatbesit nie. Alhoewel die oewereienaar beginsel, soos gekodifiseer in die Waterwet 54 van 1956, 'n sterker gebruiksreg van water aan oewereienaars verleen het, kon geen eiendomsreg ten opsigte van die vloeiende water vestig nie. Die regsaard van water word duideliker wanneer die wyse waarop water tradisioneel ingedeel is, beskou word volgens die rol wat dit in die regsverkeer gehad het. Water is hoofsaaklik as res extra commercium beskou. 57 Sake wat binne hierdie kategorie geval het, was nie vatbaar vir privaatbesit nie maar wel beskikbaar vir openbare gebruik. 58 Die gemeenregtelike regstatus van water in nie-standhoudende stroompies, opgedamde vloedwater, reënwater en ondergrondse water, was nie altyd baie duidelik Die gemeenregtelike regstatus van water in nie-standhoudende stroompies, opgedamde vloedwater, reënwater en ondergrondse water, was nie altyd baie duidelik nie. 59 Dit wil voorkom asof privaat eiendomsreg ten opsigte van sulke water wel erken is. 60 Water van hierdie aard is in die 1956 Waterwet as privaatwater geklassifiseer en die bewoording van artikel 5(1) stel dit duidelik dat die grondeienaar eksklusiewe gebruiksregte ten opsigte van sodanig geklassifiseerde water geniet het. Geen melding word egter in die Wet gemaak van eiendomsreg op privaatwater nie. Hieruit kan die afleiding gemaak word dat geen eiendomsreg op water na 1956 erken is nie. Geregistreerde opgedamde vloedwater, reënwater en ondergrondse water, was nie altyd baie duidelik nie. 59 Dit wil voorkom asof privaat eiendomsreg ten opsigte van sulke water wel erken is. 58 Schoeman 16; Van der Merwe 23. uitsprake Sien Gildenhuys Konstitusionele beperkings op n nuwe waterregbe 55 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. 54 Lord De Villiers is as hoofregter van die Kaap aangestel en hierdie verandering was grootliks te wyte aan sy uitsprake -Sien Gildenhuys "Konstitusionele beperkings op 'n nuwe waterregbedeling?" 1-2. 55 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. 56 Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van die Sentrum Gildenhuys Nasionale Waterwet, 1998 (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van vir Voortgesette Regsopleiding, Fakulteit Regsgeleerdheid, UOS op 28 Augustus 2001) 2. Van der Merwe 23 54 Lord De Villiers is as hoofregter van die Kaap aangestel en hierdie verandering was grootliks te wyte aan sy uitsprake -Sien Gildenhuys "Konstitusionele beperkings op 'n nuwe waterregbedeling?" 1-2. 55 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. 56 Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van die Sentrum vir Voortgesette Regsopleiding, Fakulteit Regsgeleerdheid, UOS op 28 Augustus 2001) 2. 57 Van der Merwe 23. 58 Schoeman 16; Van der Merwe 23. 59 Gildenhuys "A new water law dispensation" 1999 Butterworths Property Law Di t 10 p g g ; 56 Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van die Sentrum vir Voortgesette Regsopleiding, Fakulteit Regsgeleerdheid, UOS op 28 Augustus 2001) 2. 57 Van der Merwe 23 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van die 90/112 90/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 serwitute kon aan ander verleen word ten opsigte van water wat op 'n spesifieke grondstuk aangetref is. 61 Watergebruiksregte kon dus in een van drie kategorieë val: gebruiksregte gebaseer op oewereienaarskap; serwitute kon aan ander verleen word ten opsigte van water wat op 'n spesifieke grondstuk aangetref is. 61 Watergebruiksregte kon dus in een van drie kategorieë val: • gebruiksregte gebaseer op oewereienaarskap; • gebruiksregte gebaseer op privaat water gevind op privaat eiendom; • gebruiksregte gebaseer op serwitute verleen deur enige van bogenoemde reghebbendes. Die reg om water te gebruik, was dus gekoppel aan die grondstuk waarop of waarlangs die water voorgekom het. 62 Die reg om water te gebruik, was dus gekoppel aan die grondstuk waarop of waarlangs die water voorgekom het. 62 Ten spyte daarvan dat die ware regstatus van water voor 1998 in 'n waas gehul was en nie duidelik gedefinieer kon word nie, 63 is dit duidelik dat regmatige watergebruikers oor gevestigde watergebruiksregte beskik het. Uit die bespreking van die eiendomsbegrip hierbo kom dit baie duidelik na vore dat gevestigde regte binne die konstitusionele bedeling as eiendom beskou sal word en beskerming geniet onder artikel 25 van die Grondwet. 64 62 Selfs as die gebruiksreg op 'n serwituut gebaseer was, was die serwituut verleen deur die eienaar van die dienende erf waarop die water geleë was. Persone wat 'n reg van toegang tot 'n publieke stroom gehad het, het ook die reg gehad om daarin vis te vang, daarop te roei ens. Dit spruit voort uit die aard van 'n publieke stroom as res publicae - Van der Merwe 26. Hierdie maatreëls het gegeld ten opsigte van landelike gebiede. 63 Gildenhuys 1999 Butterworths Property Law Digest 10 g g g g ( ) 61 Van der Walt en Pienaar 272; De Witt v Knierim 1994 1 SA 141 (A). 3 Beskerming deur artikel 25 van die Grondwet 3 g: 65 : 65 60 Vos 10-11. Vir 'n teenoorgestelde standpunt sien Olivier, Pienaar en Van der Walt Statutêre Sakereg:Omgewingsbewaring (1988) 9. "[T]he purpose of the property clause is to ensure that a just and equitable balance is struck between the interests of private property holders and the public interest in the control p 63 Gildenhuys 1999 Butterworths Property Law Digest 10. y 64 Par 2.1 en 2.2. 65 Van der Walt 67. 65 Van der Walt 67. p 63 Gildenhuys 1999 Butterworths Property Law Digest 10. p g g p g 63 Gildenhuys 1999 Butterworths Property Law Digest 10. and regulation of property." Hierdie beskouing word deur die konstitusionele hof ondersteun wanneer in First National Bank v South African Revenue Services 66 bevestig word "[t]hat property should also serve the public good ...". 67 Die beskouing dat eiendomsreg nie absoluut is nie, is nie vreemd aan die Suid-Afrikaanse reg met sy sterk Romeins-Hollandse inslag nie. 68 In die vroegste Romeinse reg is reguleringshandelinge al deur die owerhede uitgevoer ten einde te verseker dat die maatskaplike belang beskerm word. 69 Selfs diegene wat eiendom in wese as onaantasbaar beskou het, moes toegee dat die staat wel sekere reguleringshandelinge ten opsigte van privaat eiendom kon uitvoer: Hierdie beskouing word deur die konstitusionele hof ondersteun wanneer in First National Bank v South African Revenue Services 66 bevestig word "[t]hat property should also serve the public good ...". 67 Die beskouing dat eiendomsreg nie absoluut is nie, is nie vreemd aan die Suid-Afrikaanse reg met sy sterk Romeins-Hollandse inslag nie. 68 In die vroegste Romeinse reg is reguleringshandelinge al deur die owerhede uitgevoer ten einde te verseker dat die maatskaplike belang beskerm word. 69 Selfs diegene wat eiendom in wese as onaantasbaar beskou het, moes toegee dat die staat wel sekere reguleringshandelinge ten opsigte van privaat eiendom kon uitvoer: "De eigenaar van een zaak heeft hem recht om hem te gebruiken zoals hem goeddunkt. Of hij haar bewaart of vernietigt, behoudt of weggeeft, hij is er de absolute meester van. Zonder twijfel kan zijn vrijheid in bepaalde gevallen worden beperkt door wetten of verordeningen; maar die beperking heeft alleen plaats als ze wordt geboden door een groter belang; ze wordt slechts ingevoerd door het algemeen belang, waarvoor het private belang altijd moet wijken. Als bijvoorbeeld de wet de eigenaar van een bos niet toestaat om het te kappen, is een wijse voorsorg welke wet neemt voor het behoud van een soort rijkdom die in zoveel opzichten waardevol is voor alle leden van de staat." 70 91/112 91/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff 71 2002 7 BCLR 702 (KH). 72 Sien oa Van der Walt 102; Van der Merwe, Pienaar en Eisenberg "The property clauses – Section 28 of the Interim Constitution and section 25 of the final Constitution" 1996 Annual Survey of Law 334-337; Carey Miller en Pope 301-302; Davis, Cheadle and Haysom 242-250; De Waal, Currie en Erasmus 386-388; Chaskalson et al hfst 31 14-18; Van Wyk et al Rights and Constitutionalism: The New South African Legal Order (1994) 495. 78 b First National Bank v South African Revenue Services 78 bring egter 'n nuwe perspektief op die onderskeid tussen en daarmee saam, die inhoud en omvang, van die begrippe ontneming en onteiening. Die hof bevestig dat die begrip ontneming veelduidig is maar bevind dat dit binne die konteks van artikel 25 gebruik word om op elke inbreukmaking 70 Faure (1760-1837) "Rapport au Tribunat" - in Van den Bergh Eigendom (1979) 58. 71 2002 7 BCLR 702 (KH). ( ) 72 Sien oa Van der Walt 102; Van der Merwe, Pienaar en Eisenberg "The property clauses – Section 28 of the Interim Constitution and section 25 of the final Constitution" 1996 Annual Survey of Law 334-337; Carey Miller en Pope 301-302; Davis, Cheadle and Haysom 242-250; De Waal, Currie en Erasmus 386-388; Chaskalson et al hfst 31 14-18; Van Wyk et al Rights and Constitutionalism: The New South African Legal Order (1994) 495. 73 Van der Walt 102. 74 Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 SA 589 (N) 611. 75 Gildenhuys 18; Carey Miller en Pope 285, 299; Van der Walt 103. y y p 76 Van der Walt 103. Let egter daarop dat die bewoording van a 25(1) nie die begrip openbare belang bevat nie. In a 25(3) word die openbare belang wel vermeld ten aansien van die vasstelling van die vergoedingsbedrag. 76 Van der Walt 103. Let egter daarop dat die bewoording van a 25(1) nie die begrip openbare belang bevat nie. In a 25(3) word die openbare belang wel vermeld ten aansien van die vasstelling van die vergoedingsbedrag. ( ) p g g 77 Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 589 (N) 611. 77 Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 589 (N) 611. 78 2002 7 BCLR 702 (KH). 70 Faure (1760-1837) "Rapport au Tribunat" - in Van den Bergh Eigendom (1979) 58. 4.1 Die onderskeid tussen ontneming en onteiening Voor die uitspraak in First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Services and Another; 66 2002 7 BCLR 702 (KH). 67 724. 68 Hierdie beskouing strook met die Christelike beginsel dat die mens as rentmeester deur God aangestel is en sy besittings ook tot hulp van sy medemens moet aanwend - Heyns Die nuwe mens onderweg: oor die Tien Gebooie (1970) 224-225. 69 Van Zyl Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (1977) 129; Gildenhuys en Grobler Expropriation (1994) 4. 66 2002 7 BCLR 702 (KH). ( ) 69 Van Zyl Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (1977) 129; Gildenhuys en Grobler Expropriation (1994) 4. ( ) 69 Van Zyl Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (1977) 129; Gildenhuys en Grobler Expropriation (1994) 4. 92/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Minister of Finance 71 is baie geskryf oor die onderskeid wat getref kan word tussen die begrippe ontneming en onteiening soos dit in artikel 25 van die Grondwet gebruik word. 72 Die algemene beskouing was dat die begrip ontneming vatbaar is vir twee betekenisse. In die wye sin is dit soms gebruik as oorkoepelende term vir alle legitieme staatsinmenging in privaat eiendom, waarvan onteiening 'n sub-kategorie is. 73 In die enger sin dui dit op die regulering van die gebruik van eiendom 74 en word dit as teenpool vir onteiening gebruik. Regulerings- of beheermaatreëls is beskryf as daardie maatreëls wat die staat neem om onder meer ekonomiese voorspoed en openbare veiligheid en -gesondheid te bevorder. 75 Hierin is die regverdiging vir die regulering dan ook gevind - eiendom word geregverdigd ingeperk deur regulerende ontnemings in openbare belang. 76 Hierdie beskouing is ook in regspraak toegepas. 77 ( ) p g g Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 589 (N) 611. Van der Walt 102. Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 SA 589 (N) 611. 79 725 par 57. Die hof volg dus die wyer benadering soos hierbo genoem. 80 726 59 80 726 par 59. 81 First National Bank v SARS 2002 7 BCLR 702 (KH) 726-730; 740. 82 726 par 59. Indien nie aan die vereistes van a 25(1) voldoen is nie, moet 'n ondersoek eers gedoen word in terme van a 36 om te bepaal of die beperking geregverdig is alvorens die konstitusionele geldigheid van die bepaling bevraagteken word. 93/112 93/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 van eiendom te dui. 79 Onteiening word dus beskou as 'n onderafdeling van ontneming. Die hof waarsku teen die tendens om die verhouding tussen ontneming en onteiening met verwysing na voor-konstitusionele uitsprake te ontleed. 80 Die geldigheidsvereistes waaraan enige inbreukmaking op eiendom moet voldoen, word in artikel 25(1) gestel en dit behels: Die geldigheidsvereistes waaraan enige inbreukmaking op eiendom moet voldoen, word in artikel 25(1) gestel en dit behels: • dat die inbreukmaking in terme van algemeen geldende wetgewing moet geskied; en • nie arbitrêr mag wees nie. • nie arbitrêr mag wees nie. Die toets wat deur die hof neergelê is om te bepaal of 'n spesifieke ontneming arbitrêr is, is uiters omvattend. 81 Samevattend kan dit gestel word dat 'n ontneming arbitrêr sal wees indien: Die toets wat deur die hof neergelê is om te bepaal of 'n spesifieke ontneming arbitrêr is, is uiters omvattend. 81 Samevattend kan dit gestel word dat 'n ontneming arbitrêr sal wees indien: • dit prosedureel onbillik is; of • die bepaling onder beoordeling nie voldoende redes verskaf vir die betrokke ontneming nie. Of daar voldoende redes vir die ontneming is, word onder meer aan die hand van die volgende aspekte bepaal: • 'n afweging van die aard en omvang van die inbreukmaking en die verlangde doel; • 'n vergelyking van die verhouding tussen die doel van die inbreukmaking en die individu se eiendom wat geaffekteer word; • 'n vergelyking tussen die aard van die eiendom en die omvang van die inbreukmaking. Ackermann R bevestig dat die vraag of die ontneming 'n onteiening daarstel, eers ter sprake sal kom indien aan bogemelde vereistes 79 725 par 57. Die hof volg dus die wyer benadering soos hierbo genoem. 80 726 par 59 94/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff voldoen is. 82 Waar die staat dus reguleringshandelinge uitvoer ten einde die ekonomiese voorspoed, veiligheid en gesondheid van sy onderdane te bevorder deur eiendom in privaatbesit te laat, maar beperkings op die gebruik daarvan plaas, sal dit met inagneming van hierdie toets, legitieme ontnemings wees indien aan die vereistes gestel in artikel 25(1) voldoen is. g p g ( ) 84 Beckenstrater v Sand River Irrigation Board 1964 4 SA 510 (T) 515B-C; Gildenhuys en Grobl p g g 83 Tongaat Group Ltd v Minister of Agriculture 1977 2 SA 961 (A) 972D. 4.2 Onteiening In die voor-konstitusionele era is die onteieningsbegrip gedefinieer om die volgende betekenis te omsluit: "[D]ie gewone betekenis van die woord 'onteien' verwys na 'n handeling deur die Staat (of ander bevoegde instansie) waardeur o.a. grond, van die eienaar ontneem word en die eiendom van die Staat word." 83 Die kern van onteiening was dat regte in eiendom en eiendom nie bloot van die individu weggeneem is nie, maar dat daardie regte weer in die staat of ander bevoegde instansies gevestig het. Hierdie vestigingsvereiste is so rigied toegepas dat daar nie van onteiening sprake was indien die wegneem van regte nie gepaard gegaan het met 'n meegaande vestiging daarvan in die Staat nie - "Firstly, the ordinary meaning of 'expropriate' is to 'dispossess of ownership, to deprive of property' … but in statutory provisions … it is generally used in a wider sense as meaning not only dispossession or deprivation but also appropriation by the expropriator of the particular right, and the abatement or extinction, as the case may be, of any other existing right held by another which is inconsistent with the appropriated right." 84 Die vraag is of hierdie definisie ook in die na-konstitusionele era Die vraag is of hierdie definisie ook in die na-konstitusionele era Die vraag is of hierdie definisie ook in die na-konstitusionele era p g g Tongaat Group Ltd v Minister of Agriculture 1977 2 SA 961 (A) 972D. 82 726 par 59. Indien nie aan die vereistes van a 25(1) voldoen is nie, moet 'n ondersoek eers gedoen word in terme van a 36 om te bepaal of die beperking geregverdig is alvorens die konstitusionele geldigheid van die bepaling bevraagteken word. 83 Tongaat Group Ltd v Minister of Agriculture 1977 2 SA 961 (A) 972D. 84 Beckenstrater v Sand River Irrigation Board 1964 4 SA 510 (T) 515B-C; Gildenhuys en Grobler 3 31 95/112 95/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 werkbaar is. Van der Walt huldig die opinie dat dit onhoudbaar is om 'n voor- konstitusionele uitleg aan 'n na-konstitusionele begrip te verleen. 85 In die hieropvolgende bespreking van die begrip onteiening sal die howe se hantering van hierdie begrip ontleed word. 85 Van der Walt "Moving towards recognition of constructive expropriation? Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (SCA)" 2002 THRHR 469. 86 2002 7 BCLR 702 (KH) 87 Sien par 4.1; Van der Walt 115. 90 Badenhorst "Compensation for purposes of the property clause in the new South African Constitution" 1998 De Jure 253. p y 86 2002 7 BCLR 702 (KH). 91 Van der Merwe 294 295. 92 Badenhorst "Enkele opmerkings na aanleiding van die moderne Suid-Afrikaanse onteieningsreg" 1998 Obiter 31. 86 2002 7 BCLR 702 (KH). 87 Sien par 4.1; Van der Walt 115. p ; 88 Chaskalson et al hfst 31 14. 89 A 25(2) 25(3) l t 25(4) di G d t p ; Chaskalson et al hfst 31 14. Aa 25(2) en 25(3) gelees met a 25(4) van die Grondwet. p g g g g 93 Badenhorst 1998 De Jure 253; Badenhorst Expropriation http://fpbwin2/butterworthslegal/lpext.dll/BCLLC …/2443?f 10 Okt. 91 Van der Merwe 294-295. lson et al hfst 31 14. ) en 25(3) gelees met a 25(4) van die Grondwet. C f f S f C Chaskalson et al hfst 31 14. Aa 25(2) en 25(3) gelees met a 25(4) van die Grondwet. Badenhorst "Compensation for purposes of the property clause in the new South African Constitution p ; 88 Chaskalson et al hfst 31 14. ( ) 87 Sien par 4.1; Van der Walt 115. ( ) g ( ) t "Compensation for purposes of the property clause in the new South African Constitution" 1998 De erwe 294-295. "Enkele opmerkings na aanleiding van die moderne Suid Afrikaanse onteieningsreg" 1998 Obiter 31 p 88 Chaskalson et al hfst 31 14. p p p p p y 3. r Merwe 294-295. orst "Enkele opmerkings na aanleiding van die moderne Suid-Afrikaanse onteieningsreg" 1998 Obiter 3 88 C as a so et a st 3 89 Aa 25(2) en 25(3) gelees met a 25(4) van die Grondwet. Van der Merwe 294-295. adenhorst "Enkele opmerkings na aanleiding van die moderne Suid-Afrikaanse onteieningsreg" 1998 O 91 Van der Merwe 294-295. Gesag vir hierdie standpunt word gevind in Modderklip Boerdery (Pty) Ltd v Modder East Squatters 95 - waar Marais R die volgende opmerking maak: Gesag vir hierdie standpunt word gevind in Modderklip Boerdery (Pty) Ltd v Modder East Squatters 95 - waar Marais R die volgende opmerking maak: "The Act does not authorise the informal expropriation by unlawful invaders of land from its landowner. If the Act purported to do so it would plainly be unconstitutional, particularly as such expropriation would be an expropriation without provision for compensation …" 96 94 Onteieningswet 63 van 1975. g 95 2001 4 SA 385 (W). ( ) 97 Sien verder Southwood 15; Cape Town Municipality v Abdulla 1976 2 SA 370 (K) 374-376; Apex Mines LTD v Administrator, Transvaal 1988 3 SA 1 (A). ( ) 96 2001 4 SA 385 (W) 395. 95 2001 4 SA 385 (W). 96 2001 4 SA 385 (W) 395. 4.2.1 Onteiening as administratiewe handeling 86 Die feite in First National Bank v South African Revenue Services 86 het hulle nie daartoe geleen dat die konstitusionele hof 'n definisie van die begrip onteiening kon gee nie. Bevestiging is egter verkry vir die standpunt dat onteiening as 'n sub-kategorie van ontneming beskou word. 87 Bo en behalwe die feit dat onteiening moet voldoen aan die 88 Die feite in First National Bank v South African Revenue Services 86 het hulle nie daartoe geleen dat die konstitusionele hof 'n definisie van die begrip onteiening kon gee nie. Bevestiging is egter verkry vir die standpunt dat onteiening as 'n sub-kategorie van ontneming beskou word. 87 Bo en behalwe die feit dat onteiening moet voldoen aan die vereistes wat vir ontneming gestel is, word twee verdere geldigheidskriteria gestel. 88 Onteiening mag alleen ter bevordering van openbare doeleindes of in openbare belang geskied en dit moet gepaard gaan met die betaling van billike en regverdige kompensasie aan die benadeelde. 89 ontneming beskou word. 87 Bo en behalwe die feit dat onteiening moet voldoen aan die vereistes wat vir ontneming gestel is, word twee verdere geldigheidskriteria gestel. 88 Onteiening mag alleen ter bevordering van openbare doeleindes of in openbare belang geskied en dit moet gepaard gaan met die betaling van billike en regverdige kompensasie aan die benadeelde. 89 vereistes wat vir ontneming gestel is, word twee verdere geldigheidskriteria gestel. Onteiening mag alleen ter bevordering van openbare doeleindes of in openbare belang geskied en dit moet gepaard gaan met die betaling van billike en regverdige kompensasie aan die benadeelde. 89 Onteiening is, wat die regsgebiede waarbinne die begrip funksioneer aanbetref, van nature dualisties. 90 Vanuit 'n sakeregtelike perspektief word dit beskou as 'n oorspronklike wyse van eiendomsverkryging. 91 Vanuit 'n administratiefregtelike perspektief word dit egter as 'n administratiewe handeling beskou. 92 Badenhorst stel dit duidelik, dat ten einde konstitusioneel te wees, onteiening aan die gestelde vereistes in artikels 25(1) en 25(2) van die Grondwet moet voldoen en dat administratiewe geregtigheid moet geskied. 93 Die wet waardeur die 96/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff betrokke onteiening gemagtig word, moet die korrekte administratiewe prosedure voorskryf of bepaal dat die bepalings van die Onteieningswet 94 toepassing vind. Indien sekere staatsoptredes derhalwe in wese op onteiening neerkom, en daar nie voorsiening gemaak is vir die korrekte administratiewe prosedures nie, of geen kompensasie aangebied word nie, is sodanige onteiening SA 385 (W). SA 385 (W) 395. S C S 95 2001 4 SA 385 (W). 96 2001 4 SA 385 (W) 395. 97 Sien verder Southwood 15; Cape Town Municipality v Abdulla 1976 2 SA 370 (K) 374-376; Apex Mines LTD v 94 Onteieningswet 63 van 1975. 95 2001 4 SA 385 (W) SA 385 (W) 395. rder Southwood 15; Cape Town Municipality v Abdulla 1976 2 SA 370 (K) 374-376; Apex Mines LTD strator Transvaal 1988 3 SA 1 (A) 98 Harksen v Lane NO 1997 11 BCLR 1489 (KH). Hierdie standpunt word ook onderskryf in Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (HHA) 1246F-C. 99 1502 C [32]. 4.2.2 Na-konstitusionele interpretasie van die begrip onteiening In die bogaande bespreking is aangetoon dat daar voor 1996 geensins sprake was van onteiening waar bestaande regte bloot uitgewis is of verval het, sonder die meegaande vestiging van daardie regte in die Staat nie. 97 Die vraag kan nou tereg gevra word of hierdie beskouing nog geldig is in die lig van die bepalings van artikel 25(2) van die Grondwet, uitsprake deur die howe na 1993 en kommentaar deur konstitusionele regsgeleerdes. As die mosaïek van beskikbare gesag van nader bestudeer word, ontvou 'n interessante perspektief. 97/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 Wat onteiening aanbetref, is Harksen v Lane 98 die toonaangewende post- konstitusionele gesag. Goldstone R definieer onteiening soos volg: 99 Wat onteiening aanbetref, is Harksen v Lane 98 die toonaangewende post- konstitusionele gesag. Goldstone R definieer onteiening soos volg: 99 "[E]xpropriation (or compulsory acquisition as it is called in some other foreign jurisdictions) … involves acquisition of rights in property by a public authority for a public purpose." 100 Hieruit is dit duidelik dat die hof steeds die meegaande toeeieningshandeling as vereiste vir onteiening stel. Hierdie vereiste word ook gestel in Davies v Minister of Lands, Agriculture and Water Development 101 waar bevind is dat onteiening eers plaasvind wanneer die ontneming van so 'n aard is dat dit neerkom op compulsory acquisition. In Colonial Development v Outer West Local Council 102 maak Combrink R die obiter opmerking: "In any event expropriation involves appropriation ". Conradie R steun ook in First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue Services 103 op voor-konstitusionele gesag wanneer hy sê: "The effect of an expropriation is to vest ownership (of land) in the government.". In Lebowa Mineral Trust Beneficiaries Forum v President of the Republic of South Africa 104 bevind Daniels R soos volg: 105 "It follows that the expropriations to which section 25(2) refers are instances where the Hieruit is dit duidelik dat die hof steeds die meegaande toeeieningshandeling as vereiste vir onteiening stel. Hierdie vereiste word ook gestel in Davies v Minister of Lands, Agriculture and Water Development 101 waar bevind is dat onteiening eers plaasvind wanneer die ontneming van so 'n aard is dat dit neerkom op compulsory acquisition. In Colonial Development v Outer West Local Council 102 maak Combrink R die obiter opmerking: "In any event expropriation involves appropriation ". [ ] 100 Badenhorst 1998 De Jure 252 onderskryf hierdie beskouing; Sien egter Van der Walt "Coming to grips with the new constitutional order: critical comments on Harksen v Lane NO" 1998 SAPR/PL 17–41se kritiek hierop. 101 Davies v Minister of Lands, Agriculture and Water Development 1997 1 SA 228 (ZS). "It follows that the expropriations to which section 25(2) refers are instances where the State, without the consent of the owner or of the property concerned, acquires that property or transfer it to a third party." 4.2.2 Na-konstitusionele interpretasie van die begrip onteiening Conradie R steun ook in First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue Services 103 op voor-konstitusionele gesag wanneer hy sê: "The effect of an expropriation is to vest ownership (of land) in the government.". In Lebowa Mineral Trust Beneficiaries Forum v President of the Republic of South Africa 104 bevind Daniels R soos volg: 105 "It follows that the expropriations to which section 25(2) refers are instances where the State, without the consent of the owner or of the property concerned, acquires that "It follows that the expropriations to which section 25(2) refers are instances where the State, without the consent of the owner or of the property concerned, acquires that property or transfer it to a third party." 103 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue Services 2001 3 SA 310 (K) op 329. ( ) p 104 Lebowa Mineral Trust Beneficiaries Forum v President of The Republic of South Africa 2002 1 B 105 30. 98/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 Die regter brei uit: 106 "State interference with property which did not involve acquisition or transfer of property was not an expropriation irrespective of the extent of the interference." Uit bogenoemde passasies is dit duidelik dat die howe tans die geykte voor- konstitusionele waarde aan die inhoud van die onteieningsbegrip heg. Dit blyk verder dat verskeie konstitusionele skrywers hierdie benadering van die howe ondersteun of erkenning daaraan verleen. 107 Chaskalson is van oordeel dat die huidige beskouing van onteiening as volg saamgevat kan word: 108 Uit bogenoemde passasies is dit duidelik dat die howe tans die geykte voor- konstitusionele waarde aan die inhoud van die onteieningsbegrip heg. Dit blyk verder dat verskeie konstitusionele skrywers hierdie benadering van die howe ondersteun of erkenning daaraan verleen. 107 Chaskalson is van oordeel dat die huidige beskouing van onteiening as volg saamgevat kan word: 108 "The word 'expropriation' is now used almost interchangeably with 'compulsory acquisition…Although the Oxford English Dictionary records that the original meaning of 'expropriate' was 'to dispossess of ownership, to deprive of property', its legal meaning now includes an element of acquisition." Southwood huldig 'n ooreenstemmende standpunt: 109 Southwood huldig 'n ooreenstemmende standpunt: 109 "When a person acquires rights in property, whether all rights in it, or only some of them, another person loses those rights. 106 31. 107 Van der Walt "Compensation for excessive or unfair regulation: A comparative overview of constitutional practice relating to regulatory takings" 1999 SAPR/PL 279: "The most obvious general difference is that regulation does not acquire or appropriate the property for the state, while expropriation does." 108 Chaskalson et al hfst 31 14 4.2.2 Na-konstitusionele interpretasie van die begrip onteiening Compulsory acquisition of such rights by the one implies their involuntary loss by the other." Carey Miller en Pope is egter van oordeel dat onteiening plaasvind waar die benadeelde die kern van sy ius abutendi verloor: 110 Carey Miller en Pope is egter van oordeel dat onteiening plaasvind waar die benadeelde die kern van sy ius abutendi verloor: 110 Carey Miller en Pope is egter van oordeel dat onteiening plaasvind waar die benadeelde die kern van sy ius abutendi verloor: 110 "Expropriation - involving a loss of the core constituent right of disposal (ius abutendi)- necessarily calls for compensation while the lesser form of loss involved in a deprivation does not." "Expropriation - involving a loss of the core constituent right of disposal (ius abutendi)- necessarily calls for compensation while the lesser form of loss involved in a deprivation does not." "Expropriation - involving a loss of the core constituent right of disposal (ius abutendi)- necessarily calls for compensation while the lesser form of loss involved in a deprivation does not." g q 108 Chaskalson et al hfst 31 14. Dit behoef geen betoog dat hierdie toe-eieningshandeling sonder die 109 Southwood 1. 99/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff instemming van die eienaar van die betrokke eiendom geskied nie. 111 Die onteiende kan egter die aangebode vergoedingsbedrag aanveg. 112 Uit die bewoording van die toepaslike artikel blyk dit ook dat alleen die staat 113 eiendom kan onteien. Die staat kan die onteiende regte aan 'n derde party oordra. 114 Uit bogenoemde is dit egter duidelik dat die Suid-Afrikaanse howe nie in die onteieningsreg eise teen die staat, wat gebaseer is op staatsinmenging of regulering van eiendomsregte en nie verband hou met die direkte toe-eiening van regte deur of ten behoewe van die staat, 115 sal toelaat nie. 116 4.2.3 Die leerstuk van konstruktiewe onteiening Die vraag ontstaan egter wat die regsposisie is in gevalle waar die staat 'n reguleringshandeling uitvoer en geen regte in die eiendom vir homself toe-eien nie maar die gevolge uiters nadelig vir die reghebbende is. Ter illustrasie kan erwe wat deur 'n plaaslike owerheid gesoneer is as residensieel 3 en later hersoneer word na residensieel 1, vermeld word. Aangesien geen regte in die staat gevestig het nie, is hier nie van onteiening sprake nie en kan die reghebbende nie op enige vergoeding aanspraak maak nie. Die reghebbende kan skade ly in die proses en die vraag ontstaan of daar geen remedie tot sy beskikking is waardeur hy vergoeding kan eis nie. Dit wil voorkom asof 'n sub-kategorie onteiening, naamlik konstruktiewe y g ( ) ; 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. y g ( ) ; 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. y g ( ) ; 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. y g ( ) 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. 112 Onteieningswet 63 van 1975 a 14; Southwood 69. g 113 Staat word hier in die wye sin gebruik en sluit alle owerheidsinstansies in; Groengras Eiendom Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T) 137. p ( ) 114 By gebrek aan enige ander voorskrifte in die magtigende wetgewing, gaan die dominium op die staat oor op die stadium wat die onteieningskennisgewing aan die huidige eienaar van die eiendom gelewer word. Selfs waar die eiendom ter sprake grond is, word geen formele akte van oordrag benodig om eienaarskap oor te dra nie - Nel Jones Conveyancing in South Africa (1991) 92; Mathiba v Moschke 1920 AD 354. 111 Chaskalson et al hfst 31 15. 111 Chaskalson et al hfst 31 15. d hier in die wye sin gebruik en sluit alle owerheidsinstansies in; Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v ein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T) 137. 112 Onteieningswet 63 van 1975 a 14; Southwood 69. g 113 Staat word hier in die wye sin gebruik en sluit alle owerheidsinstansies in; Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T) 137. 114 By gebrek aan enige ander voorskrifte in die magtigende wetgewing, gaan die dominium op die staat oor op die stadium wat die onteieningskennisgewing aan die huidige eienaar van die eiendom gelewer word. Selfs waar y g ( ) 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. Dit wil voorkom asof 'n sub-kategorie onteiening, naamlik konstruktiewe 111 Chaskalson et al hfst 31 15. 116 Let egter op die uitspraak van Kondile R in Geyser v Msunduzi Municipality 2003 (3) BCLR 235 (N) 250 waar hy onteiening tipeer as ‘a taking away of property’. Hierdie beskouing is nie in lyn met bestaande regspraak nie. ( ) 118 Sien egter Van der Walt se kritiek op hierdie argument - Van der Walt "Moving towards recognition of constructive expropriation? Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (SCA)" 2002 THRHR 459-473; Die uitspraak in First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Services 2002 7 BCLR 702 (KH) bevestig dat die bestaande verskil tussen ontneming en onteiening nie noodwendig in die konstitusionele bestel toepassing sal vind nie. 120 In sy minderheidsuitspraak in Ndlovu v Ngcobo: Bekker and another v Jika 2002 (4) All SA 384 (SCA) bevestig Olivier AR dat enige vorm van onteiening wat nie met vergoeding gepaardgaan nie in stryd is met beide die gemenereg en die Grondwet. g p g y 117 2001 4 SA 1243 (HHA) 1246C-F. 100/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff onteiening, besig is om in die Suid-Afrikaanse reg te ontwikkel. Cloete AR het in Steinberg v South Peninsula Municipality 117 bevind dat daar wel ruimte is vir die ontwikkeling van 'n leerstuk van konstruktiewe onteiening in die Suid-Afrikaanse reg. Hy is egter nie oortuig dat dit tot regsekerheid sal bydra nie, aangesien so leerstuk die onderskeid tussen ontneming en onteiening kan verdof. 118 Van der Walt verwelkom egter die ruimte wat vir die ontwikkeling van hierdie leerstuk gelaat is. 119 Hy noem dat dit gevalle sal insluit waar die onteieningshandeling nie onderneem is ingevolge onteieningswetgewing en -prosedures nie en geen voorsiening gemaak is vir die betaling van vergoeding nie. Skrywer hiervan is van oordeel dat hierdie kriteria die werking van die leerstuk sal verskraal. Indien 'n owerheidshandeling in wese op onteiening neerkom en die korrekte administratiewe prosedure is nie gevolg nie, is sodanige handeling per se onkonstitusioneel. 120 Die leerstuk van konstruktiewe onteiening sal met groot vrug gebruik kan word in gevalle waar die reguleringshandelinge van die staat so 'n geweldige inperking op die uitoefening van die reghebbende se regte in die eiendom meebring, dat dit die houer van die reg die bevoegdheid ontneem om enige van sy regte uit te oefen. Al vestig hier geen regte in die staat nie, word die reghebbende onvergelykbare skade berokken. Dit sal uitkoms bied in gevalle soos gerapporteer in Apex Mines v Administrator Transvaal 121 waar regte totaal uitgewis is, maar dit nie as onteiening beskou is nie aangesien daardie regte nie in die staat 119 Van der Walt 2002 THRHR 459. 120 In sy minderheidsuitspraak in Ndlovu v Ngcobo: Bekker and another v Jika 2002 (4) All SA 384 (SCA) bevestig Olivier AR dat enige vorm van onteiening wat nie met vergoeding gepaardgaan nie in stryd is met beide die gemenereg en die Grondwet. SA (A) 120 In sy minderheidsuitspraak in Ndlovu v Ngcobo: Bekker and another v Jika 2002 (4) All SA 384 (SCA) bevestig Olivier AR dat enige vorm van onteiening wat nie met vergoeding gepaardgaan nie in stryd is met beide die gemenereg en die Grondwet. 101/112 101/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff gevestig het nie en geen vergoeding derhalwe aan die benadeeldes betaal is nie. 100/112 Na die uitspraak in First National Bank v South African Revenue Services 122 het die rigiede onderskeid wat getref is tussen reguleringshandelinge van die staat en onteiening, vervaag. Met verwysing na die voldoende redes-toets 123 wat ontwikkel is om te bepaal of die inbreukmaking op eiendom arbitrêr is, kom dit tog voor asof die toepassingsgebied vir die leerstuk van konstruktiewe onteiening ingeperk is aangesien die vraag na die "appropriate relationship between means and ends, between the sacrifice the individual is asked to make and the public purpose this is intended to serve" 124 reeds vroeg in die ondersoek na die konstitusionele geldigheid van die inbreukmaking gevra word. Twee onlangse gewysdes wat stilswyend ondersteuning verleen vir die leerstuk van konstruktiewe onteiening is Modderklip Boerdery (Pty) Ltd v Modder East Squatters 125 en Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants. 126 In beide hierdie gewysdes verwys die hof na onteiening, sonder dat aan die tradisionele vereistes vir die begrip voldoen is. Tradisioneel sou hierdie tipe optrede geensins as onteiening geklassifiseer kon word nie. Dit wil dus voorkom asof die howe in die rigting beweeg om die Grondwet en ander wetgewing in hierdie verband op 'n "context- sensitive, flexible and open-minded" 127 wyse te benader. 122 2002 7 BCLR 702 (KH) 724. 123 Par 4.1. 124 First National Bank v SARS 2002 7 BCLR 702 (KH) 739 par 98. 125 2001 4 SA 385 (W). 126 2002 1 SA 125 (T). 127 Van der Walt 2002 THRHR 473. 5 Die impak van die Nasionale Waterwet 36 van 1998 Wanneer 'n studie gedoen word om te bepaal of die bepalings van die Nasionale Waterwet waardeur inbreuk gemaak word op bestaande watergebruiksregte, op ontneming of onteiening neerkom, moet die 102/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff bepaling van artikel 25(8) van die Grondwet nie uit die oog verloor word nie. Artikel 25 (8) maak uitdruklik daarvoor voorsiening dat die staat wel kan afwyk van die voorskrifte wat in artikel 25 gestel is, mits dit met die oog op die hervorming van regte in grond, water en verwante aangeleenthede gedoen is. Sodanige afwyking moet in ooreenstemming met die bepalings van artikel 36(1) van die Grondwet geskied. Waar stappe om waterhervorming dus geneem word om die gevolge van rassediskriminasie uit die verlede aan te spreek, mag van 25128 die voorskrifte van artikel afgewyk word indien die betrokke maatreëls nie met die bepalings van artikel 36(1) bots nie. 129 die voorskrifte van artikel afgewyk word indien die betrokke maatreëls nie met die bepalings van artikel 36(1) bots nie. 129 die voorskrifte van artikel afgewyk word indien die betrokke maatreëls nie met die bepalings van artikel 36(1) bots nie. 129 129 Southwood 33. Asmal "The active promotion of the values of the Constitution in a new water law for South Africa" 1997 The Human Rights and Constitutional Law Journal of South Africa 3 stel dit duidelik dat die oogmerke met waterhervorming juis is om te verseker dat ongeregtighede van die verlede aangespreek word - "South Africa's water law must then reflect the principles of the Constitution." y p p p 131 Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. p p 130 Gildenhuys en Grobler Purpose http://fpb-win2/butterworthslegsl/lpext.dll/ LAWSA.nfo/4…/78d72 128 A 25 van die Grondwet. p p Gildenhuys en Grobler Purpose http://fpb-win2/butterworthslegsl/lpext.dll/ LAWSA.nfo/4…/78d72?f 16 O Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. 128 A 25 van die Grondwet. 129 Southwood 33. Asmal "The active promotion of the values of the Constitution in a new water law for South Africa" 1997 The Human Rights and Constitutional Law Journal of South Africa 3 stel dit duidelik dat die oogmerke met waterhervorming juis is om te verseker dat ongeregtighede van die verlede aangespreek word - "South Africa's water law must then reflect the principles of the Constitution." 130 Gildenhuys en Grobler Purpose http://fpb-win2/butterworthslegsl/lpext.dll/ LAWSA.nfo/4…/78d72?f 16 Okt. 131 Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. 5.1 Die Nasionale Waterwet 36 van 1998 Die voor-1998 waterwetgewing was hoofsaaklik gebaseer op Romeinse en Romeins- Hollandse regsbeginsels. Waar dit die hoofdoelstelling van grondeienaars in die Romeinse en Romeins-Hollandse reg was om die kanalisering van die vloei van surplus water oor hul eiendom te verhoed, is dit juis die tekort aan standhoubare waterbronne wat grondeienaars in Suid-Afrika bekommer. Die toepassing van die bestaande Romeinse en Romeins-Hollandse regsbeginsels op plaaslike omstandighede was dus te bevraagteken. 130 In die kort historiese oorsig van die ontwikkeling van die regstatus van water 131 is aangedui dat 'n onderskeid in die 1956 Waterwet getref is tussen privaatwater en openbare water. 132 Eksklusiewe gebruiksbevoegdhede ten opsigte van vloeiende water in openbare riviere is verleen aan oewereienaars en persone wat 'n reg van toegang 103/112 130 Gildenhuys en Grobler Purpose http://fpb win2/butterworthslegsl/lpext.dll/ LAWSA.nfo/4…/78d72 131 Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. y p p p g p 131 Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. 133 Lazarus en Currie "Water law reform: Assessing the constitutionality of restrictions on the right to use water" 1996 The Human Rights and Contitutional Law Journal of Southern Africa 12. Let egter daarop dat hierdie reg beperk was tot die hoeveelheid water wat die oewereienaar voordelig kon gebruik. Klug "Water law reform under the new Constitution" 1997 The Human Rights and Contitutional Law Journal of Southern Africa 7. 134 Minister van Waterwese v Mostert 1964 2 SA 656 (A) 667 g 134 Minister van Waterwese v Mostert 1964 2 SA 656 (A) 667. g 134 Minister van Waterwese v Mostert 1964 2 SA 656 (A) 667. p p ( ) 137 Aanhef van die Nasionale Waterwet. 138 Bylae 1 van die Nasionale Waterwet lys die spesifieke g waarvoor geen magtiging nodig is nie. g ( ) ; y 136 Scheepers Practical Guide to Law and Development (2000) 84. g ( ) y 136 Scheepers Practical Guide to Law and Development (2000) 84. ( ) 135 Stoffberg v All Stones 2000 2 SA 8 (A) 18; Gildenhuys "The Na 136 S h P i l G id L d D l (2000) 84 133 Lazarus en Currie "Water law reform: Assessing the constitutionality of restrictions on the right to use water" 1996 The Human Rights and Contitutional Law Journal of Southern Africa 12. Let egter daarop dat hierdie reg beperk was tot die hoeveelheid water wat die oewereienaar voordelig kon gebruik. Klug "Water law reform under the new Constitution" 1997 The Human Rights and Contitutional Law Journal of Southern Africa 7. 134 Minister van Waterwese v Mostert 1964 2 SA 656 (A) 667. 135 Stoffberg v All Stones 2000 2 SA 8 (A) 18; Gildenhuys "The National Water Act" 1997 De Rebus 59. 136 Scheepers Practical Guide to Law and Development (2000) 84. 137 Aanhef van die Nasionale Waterwet. 138 Bylae 1 van die Nasionale Waterwet lys die spesifieke gebruike waarvoor geen magtiging nodig is nie. 103/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff tot sodanige openbare riviere gehad het. 133 Aan die eienaar van privaatwater is dieselfde inhoudsbevoegdhede verleen as aan " 'n eienaar van grond". 134 Met die inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet is die konsep van privaatwater en oewerregte heeltemal afgeskaf. 135 Billike toegang tot water en die gebruik van waterhulpbronne word deur die Wet nagestreef. 136 Deur weg te doen met die verdeling van water in verskillende kategorieë, moes die basis vir die toedeling van watergebruik verander. Die nuwe toedelingsbasis is voorafgegaan deur die kodifikasie van die "Nasionale Regering se oorhoofse verantwoordelikheid vir en gesag oor die nasie se waterhulpbronne en hul gebruik". 137 In terme van artikel 3(1) is die Nasionale Regering, handelend deur die Minister van Waterwese en Bosbou, aangestel as die openbare trustee van die nasie se waterhulpbronne. Artikel 4 handel met aansprake op watergebruik. Artikel 4(1) bepaal die gebruik van water vir doeleindes soos redelike huishoudelike gebruik, huishoudelike tuinmaak, dieresuiping, brandbestryding en ontspanningsgebruike. Vanweë die beperkte invloed wat hierdie gebruike op 'n waterhulpbron het, is geen magtiging hiervoor nodig nie. 138 Die strydpunte rondom aansprake op watergebruik, kom hoofsaaklik na vore waar nywerhede en kommersiële boerdery ter sprake is. Die strydpunte rondom aansprake op watergebruik, kom hoofsaaklik na vore waar nywerhede en kommersiële boerdery ter sprake is. Artikel 4(2) bepaal dat 'n persoon kan voortgaan met 'n bestaande wettige watergebruik ooreenkomstig artikel 34 maar artikel 4(4) bepaal 104/112 104/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff dat enige bestaande reg om water te gebruik, kragtens enige ander wet, vervang word met 'n aanspraak in terme van die Nasionale Waterwet. Alle watergebruikers wat water gebruik vir besproeiing, mynboudoeleindes, nywerheidsgebruik en voerkrale en nie hul water van 'n plaaslike owerheid, diensverskaffer, waterraad, besproeiingsraad, staatswaterskema of enige ander grootmaat watervoorsiener kry nie, is verplig om hul waterverbruik te registreer. 139 Hierdie registrasie is verpligtend ten einde die regering in staat te stel om die waterhulpbron te bestuur, 'n regverdige toedeling te verseker, die omgewing te beskerm en tariewe te hef op die verbruik van water. 140 Die praktiese implikasie hiervan is dat alle bestaande wettige watergebruiksregte, met die uitsondering van gebruike soos vermeld in artikel 4(1), met verloop van tyd gelisensieer sal word aangesien nie-registrasie daartoe aanleiding kan gee dat die reghebbende sy aanspraak op die gebruik van water in geheel kan verloor. g p; g j 140 Anon Registreer u waterverbruik http;/www.dwaf.gov.za/Projects/WARMS/ Afrikaans.htm 13 Jan 139 Anon Registreer u waterverbruik http;/www.dwaf.gov.za/Projects/WARMS/ Afrikaans.htm 13 Jan 142 Hfst 4 van die Nasionale Waterwet 26 van 1998. 143 Gildenhuys "Nasionale Waterwet" 6; Stark v Schreiber 2001 1 All SA 167 (K) 183. g p g j 1 Anon Registreer u waterverbruik http;/www.dwaf.gov.za/Projects/WARMS/ Afrikaans.htm 13 Jan. 2 Hf 4 di N i l W 26 1998 van die Nasionale Waterwet 26 van 1998. uys "Nasionale Waterwet" 6; Stark v Schreiber 2001 1 All SA 167 (K) 183. y ( ) an die Nasionale Waterwet vermeld die faktore wat in aanmerking geneem word by die toekenning van e of permit. 143 Gildenhuys Nasionale Waterwet 6; Stark v Schreiber 2001 1 All SA 167 (K) 183. 144 A 27 van die Nasionale Waterwet vermeld die faktore wat in aanmerking geneem word by die toekenning van 'n lisensie of permit. 103/112 141 Waar watergebruiksregte voorheen aan die grondstuk van die reghebbende gekoppel was, kan iemand nou slegs geregtig wees om water te gebruik indien die gebruik kragtens die Nasionale Waterwet toelaatbaar is. 142 'n Persoon wat in die verlede as gevolg van die bepalings van die 1956 Waterwet dus eksklusiewe gebruiksbevoegdhede ten opsigte van water gehad het verkry nou bloot 'n watervergunning. 143 Hierdie vergunning word diskresionêr toegeken 144 en duur nie onbeperk nie. Dit moet ooreenkomstig die bepalings van die Wet hersien word na verstryking van die vervaltermyn wat in die lisensie vermeld word. 145 Bestaande watergebruiksregte, wat as eiendom geklassifiseer kon word, het vir die individu verlore gegaan en p; g j eer u waterverbruik http;/www.dwaf.gov.za/Projects/WARMS/ Afrikaans.htm 13 Jan. 145 A 49(1) van die Nasionale Waterwet. ( ) 146 2002 7 BCLR 702 (KH). ( ) 146 2002 7 BCLR 702 (KH). ( ) 147 726 par 60. 105/112 105/112 105/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff die vraag is of die inbreukmaking op hierdie eiendom, as onteiening geklassifiseer kan word. Dat die wetgewer bewus was van die verreikende gevolge wat hierdie wetgewing op bestaande watergebruiksregte kan hê, word weerspieël deur die bepalings van artikel 22(6). Hier word voorsiening gemaak vir die betaling van vergoeding aan enige persoon of instansie wat om 'n lisensie ten opsigte van 'n bestaande wettige watergebruik aansoek doen en wie se aansoek geweier is of toegestaan is vir 'n mindere gebruik as die bestaande wettige watergebruik, indien die inkorting of weiering ernstige benadeling vir die ekonomiese lewensvatbaarheid van die persoon of instansie se onderneming teweegbring. 147 726 par 60. 5.2 Voldoen die toepaslike bepalings van die Nasionale Waterwet aan die vereistes soos neergelê in First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Services? In First National Bank v South African Revenue Services 146 is dit baie duidelik gestel dat enige ondersoek na die konstitusionele houdbaarheid van 'n inbreukmaking op eiendom by artikel 25(1) begin. 147 Dit is voor die hand liggend dat die bepalings vervat in die Nasionale Waterwet algemeen geldend is. Vervolgens moet bepaal word of die bepalings vervat in artikel 4(4) ingevolge waarvan bestaande gevestigde regte vervang word met aansprake in terme van hierdie Wet, arbitrêr is. Bestaan daar voldoende redes vir die inbreukmaking op die eiendom, ten einde hierdie bepalings konstitusioneel te regverdig? Die doel van die Nasionale Waterwet is om die volhoubare gebruik van water tot voordeel van alle gebruikers te bewerkstellig. 148 Een persoon se eksklusiewe gebruiksreg op water word afgeweeg teen 'n nasie se 106/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 behoefte aan volhoubare waterhulpbronne. Erkenning word verleen aan die feit dat water 'n skaars en oneweredig verdeelde natuurlike hulpbron is, wat op verskillende plekke in verskillende vorme voorkom, en deel vorm van 'n "unitêre interafhanklike kringloop". 149 Ten spyte daarvan dat water 'n definitiewe ekonomiese potensiaal het, blyk dit duidelik uit die bewoording van artikel 3(1) van die Nasionale Waterwet dat die regering nie hier inbreuk maak op bestaande regte ten einde sy eie ekonomiese situasie te verbeter nie. Die regering kom bloot sy versorgingsplig teenoor landsburgers deur die bepalings van hierdie Wet na. 150 Wanneer 'n vergelyking tussen die aard en omvang van die inbreukmaking en die doel van die Nasionale Waterwet getref word, kom 'n duidelik omlynde nexus tussen die inbreukmaking en die doel waarvoor dit gedoen word, na vore. Die opoffering wat van die individu verlang word en die openbare doel wat nagestreef word 151 moet binne die konteks van volhoubare ontwikkeling en die doel en gees van die Nasionale Waterwet en die Grondwet geplaas word. Hieruit blyk dit dat die bepalings van artikel 4(4) waardeur bestaande wettige watergebruiksregte vervang is, nie arbitrêr is nie. 150 Die Skrif verklaar dat die owerheid deur God ingestel is (Rom 13:1-7). God verleen groot bestuursmag aan die staat (Gen 9:5, 6). Die staat is egter ook as rentmeester aangestel oor die individue wat aan sy mag ondergeskik is. Vanuit die aard en rigting van die staat as samelewingsverband staan die versorgingsreëlings wat met betrekking tot die staat se onderdane getref word, voorop. Hierdie versorgingsplig kom prakties tot uiting in die staat se regsbenadering -Koning, Kuiper, Van de Langemaat De verzorgingstaat voorbij (1996) 21. ; g 149 Anon Proposed First Edition – National Water Resource Strategy - Summary (2002) 3; Aanhef van Nasionale Waterwet. 148 Asmal 1997 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 3; aa 2, 3(1) Wet 36 van 1998; Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 11. g g g g, p , g g g 151 First National Bank v SARS 2002 7 BCLR 702 (KH) 739 par 98. 1998; Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 11. 149 Anon Proposed First Edition – National Water Resource Strategy - Summary (2002) 3; Aanhef van Nasionale Waterwet. 153 Southwood 15. 154 Daar is diegene wat van mening is dat die bestaande waterregte wel deur die staat teruggeneem moes word, alvorens die staat weer oor die nodige inhoudsbevoegdhede kon beskik om gemelde regte te vervang. Geen grond vir sodanige beskouing word egter in die Nasionale Waterwet gevind nie. Gildenhuys "Nasionale Waterwet" 14 stel dit so: "In die omskakeling van 'n ou stelsel na 'n nuwe stelsel, bly sommige van hierdie bestaande regte en aansprake wat onder die ou stelsel bestaan het, onvermydelik in die slag." 155 Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 12 153 Southwood 15. 5.3 Kan hierdie ontneming as 'n onteiening geklassifiseer word? In die voorafgaande bespreking het dit duidelik na vore gekom dat die begrip onteiening so geïnterpreteer word dat dit alleen daardie gevalle 148 Asmal 1997 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 3; aa 2, 3(1) Wet 36 van 1998; Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 11. 149 Anon Proposed First Edition National Water Resource Strategy Summary (2002) 3; Aanhef van Nasionale 107/112 107/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff insluit waar die betrokke regte in die staat, of sy genomineerde, vestig. 152 Southwood het dit onomwonde gestel dat onteiening nie geïnterpreteer word "to include situations where some rights are extinguished without some transfer of such rights" 153 nie. Daar is in die Nasionale Waterwet geen sprake van die opneem of oorneem van bestaande waterregte deur die regering nie. Daar word ook nie in die Wet voorsiening gemaak vir die vestiging van bestaande wettige watergebruiksregte in die regering, of enige ander instansie nie. Artikel 4(4) meld ondubbelsinnig dat bestaande watergebruiksregte vervang word. 154 Voor-1998 watergebruiksregte het tot niet gegaan in die regsubjek se hande. In die bespreking handelend met die aard van die regstatus van water is aangetoon dat die staat nooit eiendomsreg op water aan enige individu verleen het nie. Die staat het watergebruik gereguleer en verkies om dit te doen deur die bepalings van die 1956 Waterwet. Sedertdien het wetenskaplike navorsing die interafhanklikheid van die watersiklus in geheel beklemtoon. 155 Politieke omstandighede in Suid-Afrika het radikaal verander en ten einde te verseker dat Suid-Afrika se waterreg die beginsels van die Grondwet weerspieël, moes die wyse waarop waterbeheer gereguleer is, aangepas word. Die vraag kan inderdaad gevra word of die maatreëls getref onder die Nasionale Waterwet gesien in die lig van die bepaling van artikel 3(1) van die Wet, nie bloot 'n kodifikasie van die dominus fluminis beginsel is nie. Die verwysing na artikel 25(3) van die Grondwet in artikel 22(7) van die Nasionale Waterwet wat handel met die bepaling van die bedrag van 152 Par 42 2. g p y g 155 Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 12 156 Dit blyk duidelik uit die bepalings en gees van die Wet, dat die wetgewer nie beoog het om enige individu se bedryf ten gronde te laat gaan as gevolg van die bepalings in die Wet nie. Die doel van die Wet is nie die verkryging van politieke mag nie, maar die regverdige en billike verdeling van water. Waar 'n spesifieke individu dus buite verhouding tot ander, wat deur dieselfde wetgewing geraak word, benadeel word, kan dit as onvergelykbare nadeel beskou word 108/112 108/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff vergoeding wat in terme van artikel 22(6) betaalbaar is, is ook nie aanduidend daarvan dat onteiening as regsfiguur deur die wetgewer geantisipeer is nie. Die wetgewer het slegs voorsiening gemaak daarvoor dat die beginsels wat in artikel 25(3) van toepassing is, deur verwysing geïnkorporeer word om ook hier as riglyne te dien. Die bepalings van artikel 25(3) van die Grondwet sal ook slegs toepassing kan vind in die spesifieke gevalle wat reeds deur artikel 22(6) van die Nasionale Waterwet gedefinieer is en dit sluit nie alle gevalle waar inbreuk gemaak is op bestaande watergebruiksregte in nie. Slegs daardie gevalle waar die nadeel vir die reghebbende buite verhouding groot is tot die openbare doel wat met die Wet nagestreef word, word aangespreek. In die lig van die vereistes wat gestel word vir onteiening is skrywer nie oortuig daarvan dat die bepalings van artikel 4(4) van die Nasionale Waterwet op onteiening neerkom nie. 5.4 Konstruktiewe onteiening? Alhoewel die toepaslike bepalings van die Nasionale Waterwet nie voldoen aan die vereistes gestel vir onteiening nie, kan die inkorting van wettige bestaande watergebruike in sekere gevalle onvergelykbare nadeel vir die betrokke reghebbende teweegbring. Dit sal gevalle insluit waar die verhouding tussen die nadeel wat die individu ly en die openbare belang wat gedien word buite verhouding groot is. 156 Ten spyte van die feit dat geen regte in die staat vestig nie kan ernstige benadeling in die proses van regulering, aan die reghebbende toegereken word. Skrywer is van oordeel dat in hierdie gevalle sprake is van konstruktiewe onteiening of inverse condemnation. 157 In die voorafgaande gedeelte is daarop gewys dat die wetgewer voorsiening Alhoewel die toepaslike bepalings van die Nasionale Waterwet nie voldoen aan die vereistes gestel vir onteiening nie, kan die inkorting van wettige bestaande watergebruike in sekere gevalle onvergelykbare nadeel vir die betrokke reghebbende teweegbring. Dit sal gevalle insluit waar die verhouding tussen die nadeel wat die individu ly en die openbare belang wat gedien word buite verhouding groot is. 156 Ten 109/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff gemaak het vir die betaling van vergoeding in gevalle waar die inkorting van bestaande wettige watergebruike ernstige benadeling tot gevolg het. 158 Dit is bloot billik dat hierdie individue vergoed word aangesien 'n groter bydrae ten opsigte van die "laste van die gemeenskap" 159 van hulle geverg word, as van hul eweknieë. 160 159 Gildenhuys 1. 160 Dit is egter te betwyfel of vergoeding in terme van a 22(6) geëis sal kan word in gevalle waar watervoorsiening itv die lisensie voldoende is op die tydstip van uitreiking daarvan, maar omstandighede so verander dat dit op 'n later stadium nie meer voldoende is nie. Samevatting Die vraag wat hier ondersoek is, is of die staat, deur die bepalings van die Nasionale Waterwet, gevestigde regte in eiendom onteien het en of die inbreukmaking op eiendom slegs op 'n ontneming neerkom. In die eerste plek is aangetoon dat die eiendomskonsep in die Suid-Afrikaanse reg dermate uitgebrei het, dat weg beweeg is van die gedagte dat eiendomsreg (ownership) nie alleen die mees omvattende saaklike reg nie, maar ook die bron van alle beperkte saaklike regte is. Reeds voor die aanvang van die konstitusionele bedeling het nuwe regte ontwikkel wat onbekend was aan die Romeins-Hollandse regstelsel en is sowel die objek van 'n reg as regte self onder die begrip eiendom tuisgebring. Geen konstitusionele eiendomsbegrip is sedert 1993 in die Grondwet gedefinieer nie maar akademici, gesteun deur toepaslike hofuitsprake, is van oordeel dat hierdie ontwikkeling in die sakereg deur die Grondwet gesteun word, en dat die beskerming wat die eiendomsklousule verleen so ver sal strek om ook regte in eiendom te omsluit. Derhalwe kan die bestaande watergebruiksregte waaroor sekere individue in terme van die 1956 Waterwet beskik het, wel as eiendom geklassifiseer word. Uit die navorsing het dit verder geblyk dat die beskerming wat ingevolge artikel 25 verleen word, nie per se die beskerming van die individu se belang in sy persoonlike eiendom waarborg nie. In die lig van die gees 110/112 159 Gildenhuys 1. 158 Par 51 en5 2. 157 Sien par 4 2 3. 158 Par 51 en5 2. 159 Gildenhuys 1. 160 Dit is egter te betwyfel of vergoeding in terme van a 22(6) geëis sal kan word in gevalle waar watervoorsiening itv die lisensie voldoende is op die tydstip van uitreiking daarvan, maar omstandighede so verander dat dit op 'n later stadium nie meer voldoende is nie. 110/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 van die Grondwet en in ooreenstemming met bekende gemeenregtelike beginsels is dit juis die doel van die eiendomsklousule om 'n gelyke en regverdige balans te skep tussen die belange van die individu en die openbare belang. van die Grondwet en in ooreenstemming met bekende gemeenregtelike beginsels is dit juis die doel van die eiendomsklousule om 'n gelyke en regverdige balans te skep tussen die belange van die individu en die openbare belang. Artikel 25(1) magtig die inbreukmaking op privaateiendom in sekere omskrewe gevalle. Ten spyte van baie akademiese werke waarin gepoog word om die verskil tussen ontneming en onteiening uit een te sit, het die konstitusionele hof in First National Bank v South African Revenue Services 161 hierdie aangeleentheid vanuit 'n na-konstitusionele perspektief beskou en anders hanteer. Onteiening is omskryf as 'n subkategorie ontneming. Artikel 25(1) moet dus in alle gevalle waar 'n ondersoek na die konstitusionele geldigheid van inbreukmaking in eiendom geloods word, as beginpunt gebruik word. Eers wanneer dit vasstaan dat aan die vereistes van artikel 25(1) voldoen is, word die vraag gevra of die ontneming op onteiening neerkom. Artikel 25(1) magtig die inbreukmaking op privaateiendom in sekere omskrewe gevalle. Ten spyte van baie akademiese werke waarin gepoog word om die verskil tussen ontneming en onteiening uit een te sit, het die konstitusionele hof in First National Bank 161 'n Studie van na-konstitusionele gesag het aan die lig gebring dat die begrip onteiening, soos in die voor-konstitusionele era, nie bloot die wegneem van regte behels nie. 'n Meegaande toe-eieningshandeling is noodsaaklik om onteiening te vestig. Verder moet nie uit die oog verloor word dat onteiening ook 'n administratiewe handeling is wat aan die vereistes soos gestel in die Onteieningswet van 1975, moet voldoen nie. Dit het ook aan die lig gekom dat 'n leerstuk van konstruktiewe onteiening ontwikkel om voorsiening te maak vir daardie gevalle waar die praktiese uitwerking van 'n konstitusioneel geldige ontneming, onvergelykbare nadeel vir die betrokke reghebbende teweegbring. Hierna is sekere bepalings van die Nasionale Waterwet bestudeer. In artikel 4(4) word bepaal dat alle watergebruiksregte wat voor die inwerkingtreding van die Wet bestaan het, vervang word met aansprake ingevolge die Nasionale Waterwet. Eksklusiewe gebruiksregte is dus 161 2002 7 BCLR 702 (KH). 111/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff vervang met watervergunnings wat diskresionêr toegeken word. vervang met watervergunnings wat diskresionêr toegeken word. vervang met watervergunnings wat diskresionêr toegeken word. Nadat die doel van die Nasionale Waterwet opgeweeg is teen die nadeel wat individue, deur hierdie inbreukmaking op hul gevestigde regte, ly, is tot die gevolgtrekking gekom dat die nasie se behoefte aan volhoubare waterhulpbronne swaarder weeg as die individu se eksklusiewe gebruiksreg op water. 'n Konstitusioneel houdbare ontneming het plaasgevind. Aangesien die staat egter geen regte toegeëien het in hierdie proses nie word tot die slotsom gekom dat hierdie bepaling nie op die onteiening van eiendom neerkom nie. Gesien in die lig van die feit dat situasies wel kan ontstaan waar bepaalde individue uitermate benadeel word deur die verandering in die basis vir die toedeling van watergebruik, is inverse condemnation of konstruktiewe onteiening moontlik ter sprake. Artikel 22 van die Nasionale Waterwet maak voorsiening vir die betaling van vergoeding aan benadeeldes in spesifieke gevalle. Die inbreukmaking op eiendom wat deur die werking van die Nasionale Waterwet plaasvind, is by uitstek 'n voorbeeld van individuele belang wat moet swig voor openbare behoefte. Tog word 'n proporsionele balans gehandhaaf deur die moontlikheid van die betaling van vergoeding aan benadeeldes in gevalle wat dit regverdig. 112/112

https://perjournal.co.za/article/download/2859/2768

Afrikaans

OORDRAG VAN EIENDOMSREG IN DIE VULGÊRE REG IN DIE WES-ROMEINSE RYK OORDRAG VAN EIENDOMSREG IN DIE VULGÊRE REG IN DIE WES-ROMEINSE RYK ( ) 2 In hierdie artikel word gesteun op Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 3 ev se periodisering van die Romeinse reg nl: die oud-Romeinse reg (tot 250vC), voor-klassieke Romeinse reg (250vC-27vC), klassieke Romeins reg (27vC-250nC), na-klassieke Romeinse reg (250nC-1100nC). Sien verder ook Van Zyl Romeinse Privaatreg. g ( ) y g 3 Die vulgêre reg het die klassieke reg in die tydperk tussen 350 en 550 in die Wes-Romeinse Ryk verdring. Aangesien daar in die kodifikasie van Justinianus heelwat vulgêre reg opgeneem is, is die vulgêre reg ook vir die latere ontwikkeling van die Europese privaatreg belangrik. Sien Van der Walt Houerskap 88. OORDRAG VAN EIENDOMSREG IN DIE VULGÊRE REG IN DIE WES- ROMEINSE RYK PJW Schutte ISSN 1727-3781 2000 VOLUME 3 No 2 ISSN 1727-3781 2000 VOLUME 3 No 2 2000 VOLUME 3 No 2 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte g 5 Die constitutiones van keiser Konstantyn was die eerste wetgewing waarin vulgêre reg opgeneem is. Van Oven Romeinsch Privaatrecht 31; Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 12. 1 Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A). g p e ondersoek na die verhouding tussen die verskillende elemente in ander tydperke sal in rdere artikels aan die orde gestel word. 1 Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A). 1 Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A). 2 In hierdie artikel word gesteun op Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 3 ev se periodisering van die Romeinse reg nl: die oud-Romeinse reg (tot 250vC), voor-klassieke Romeinse reg (250vC-27vC), klassieke Romeins reg (27vC-250nC), na-klassieke Romeinse reg (250nC-1100nC). Sien verder ook Van Zyl Romeinse Privaatreg. 3 Die vulgêre reg het die klassieke reg in die tydperk tussen 350 en 550 in die Wes-Romeinse Ryk verdring. Aangesien daar in die kodifikasie van Justinianus heelwat vulgêre reg opgeneem is, is die vulgêre reg ook vir die latere ontwikkeling van die Europese privaatreg belangrik. Sien Van der Walt Houerskap 88. 4 Die ondersoek na die verhouding tussen die verskillende elemente in ander tydperke sal in verdere artikels aan die orde gestel word. 5 Die constitutiones van keiser Konstantyn was die eerste wetgewing waarin vulgêre reg opgeneem is. Van Oven Romeinsch Privaatrecht 31; Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 12. 1 Inleiding Dit word algemeen aanvaar dat 'n abstrakte stelsel van eiendomsoordrag in die Suid-Afrikaanse reg toegepas word. Kenmerkend van 'n abstrakte stelsel is dat die verskillende regshandelinge wat by die oordragsproses betrokke is, naamlik die verbintenisskeppende ooreenkoms, lewering of registrasie, en die saaklike ooreenkoms van mekaar geabstraheer is1 en dat elkeen sy eie vereistes het. Alhoewel algemeen aanvaar word dat die saaklike ooreenkoms sy ontstaan aan Savigny te danke het, kom die vraag by mens op of sy teorie op die Romeinse reg gegrond is. Om vas te stel of enige kenmerke van die saaklike ooreenkoms op enige stadium in die geskiedenis van die Romeinse reg aangetref kan word, is natuurlik 'n omvattende ondersoek. Dit behels onder andere, dat ondersoek ingestel moet word na die verhouding tussen die verskillende elemente in die oordragsproses in elkeen van die tydperke van die Romeinse regsgeskiedenis.2 Hierdie artikel is daarop gerig om vas te stel of daar in die vulgêre reg3 tussen die verskillende regshandelinge onderskei is, en wat die onderskeid behels het.4 Die eerste gedeelte van die na-klassieke periode, en veral sedert Konstantyn die Grote (306-337) keiser geword het,5 word daardeur gekenmerk dat die tegniese 2/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte verfynings van die klassieke reg verval en verlore geraak het, en dat die begripsvorming vaag en verwarrend was.6 Die juriste was nie meer in staat of bereid om die hoë standaarde van die klassieke reg na te streef nie,7 met die gevolg dat daar 'n kwaliteitsvermindering van die regstelsel plaasvind. Hierdie verwikkelinge word tipeer as die vulgarisering van die Romeinse reg.8 olgens Van der Walt9 omvat die begrip vulgêre reg: Volgens Van der Walt9 omvat die begrip vulgêre reg: (a) regsreëls en konsepte van die klassieke reg in gedegenereerde vorm, (b) regsreëls en konsepte wat vanuit die plaaslike wetgewing (en praktyk) oorgeneem is en (c) regsreëls en konsepte wat ten dele met inheemse reg gesintetiseer is. In hierdie vorm het die vulgêre reg in beide die Oos- en Wes-Romeinse ryke10 voorgekom, hoewel daar verskille tussen die twee gebiede was. Levy11 The evolution of the vulgar law was essentially a process from within that had slowly and gradually developed through the centuries and had come into the open in the fourth century when, no longer hampered by the orthodoxy of the imperial chancellery, the laywers felt free to follow their own way of thinking. g p g g 10 Sedert 330 het die Romeinse ryk twee hoofsetels gehad, nl Konstantinopel in die Ooste, en Rome in die Weste. Nadat die keiser in Rome in 476nC ontsetel is en die Wes-Romeinse ryk verdwyn het, is die vulgêre reg in die Weste stelselmatig deur inheemse en plaaslike reg vervang. Dit is die afloopfase van die na-klassieke reg tussen 550nC en 1100nC. Raadpleeg Van der Walt Houerskap 88, 118. 6 Dit is die degenerasie van die klassieke reg, maar ook die evolusie daarvan in die provinsies. Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 3, 5; Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 5; Van der Walt Houerskap 89-90. Walt Houerskap 89 90. 7 Daar onstaan 'n teenkanting teen die abstrakte regsfigure van die klassieke tydperk. g g g y p 8 Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 2-3 beskryf die begrip vulgariserend soos volg: "… dat men zich desbewust afwend van het nastreven van de klassieke maatstaven." p g p 11 Levy West-Roman Vulgar Law 70-71. 9 Van der Walt Houerskap 89-90. Raadpleeg ook Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 23-71 ivm die betekenis en ontstaan van die begrip vulgêre reg. 7 Daar onstaan n teenkanting teen die abstrakte regsfigure van die klassieke tydperk. 8 Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 2-3 beskryf die begrip vulgariserend soos volg: "… dat men zich desbewust afwend van het nastreven van de klassieke maatstaven." 9 Van der Walt Houerskap 89-90 Raadpleeg ook Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 23-71 ivm Walt Houerskap 89 90. 7 Daar onstaan 'n teenkanting teen die abstrakte regsfigure van die klassieke tydperk. 6 Dit is die degenerasie van die klassieke reg, maar ook die evolusie daarvan in die provinsies. Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 3, 5; Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 5; Van der Walt Houerskap 89-90. 7 Daar onstaan 'n teenkanting teen die abstrakte regsfigure van die klassieke tydperk. 8 Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 2-3 beskryf die begrip vulgariserend soos volg: "… dat men zich desbewust afwend van het nastreven van de klassieke maatstaven." 9 Van der Walt Houerskap 89-90. Raadpleeg ook Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 23-71 ivm die betekenis en ontstaan van die begrip vulgêre reg. 10 Sedert 330 het die Romeinse ryk twee hoofsetels gehad, nl Konstantinopel in die Ooste, en Rome in die Weste. Nadat die keiser in Rome in 476nC ontsetel is en die Wes-Romeinse ryk verdwyn het, is die vulgêre reg in die Weste stelselmatig deur inheemse en plaaslike reg vervang. Dit is die afloopfase van die na-klassieke reg tussen 550nC en 1100nC. Raadpleeg Van der Walt Houerskap 88, 118. 11 Levy West Roman Vulgar Law 70 71 p g p West-Roman Vulgar Law 70-71. g ) y g 15 Die begrippe possidere, possessio en possessor word al hoe meer aangewend as sou dit eiendomsreg omvat. Diegene wat volgens die vulgêre reg eienaars was, is as possessores in re sua beskryf, maar diegene wat vir die een of ander rede nie as domini beskou is nie, 12 Terme soos dominium, proprietas, possessio, en ususfructus word vryelik uitgeruil. Levy West-Roman Vulgar Law 21 ev. Sien Van der Walt Houerskap 92-93 vir die oorsake van hierdie toedrag van sake. 1 Inleiding That way, however, necessarily deviated sharply from what it had been a hundred years earlier. Gone was the thorough training and mental force which verduidelik die ontwikkeling van die vulgêre reg soos volg: 3/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte alone would have enabled them to uphold the standards of the great jurists, to penetrate the checks and balances of their system and to adapt it organically to the needs of the time. They did not comprehend that highly artistic approach, in which any notion had its exact significance and a clear cut relation to other concepts. Instinctively and not quite aware of what they were doing, they tried to render these notions in a manner that appealed to common experience. Van die mees ingrypende veranderinge wat in die vulgêre reg ingetree het, hou verband met die begrippe waarmee saaklike beheer aangetoon is. Dit het weer 'n uitwerking gehad op die wyses waarop eiendomsreg oorgedra is. Vervolgens sal die vulgêre siening van die vorme van saaklike beheer bespreek word met die oog daarop om die invloed wat dit op die wyses waarop eiendomsreg oorgedra is aan te toon. 4 Dit het verwys na alle saaklike aansprake waar fisiese beheer ter sprake gekom het eiendomsreg, ususfructus, voortdurende huur ens). Levy West-Roman Vulgar Law 61- g 3 "They were approximated rather than merged". Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. het verwys na alle saaklike aansprake waar fisiese beheer ter sprake gekom het (hetsy ndomsreg, ususfructus, voortdurende huur ens). Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. 13 They were approximated rather than merged . Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. 14 Dit het verwys na alle saaklike aansprake waar fisiese beheer ter sprake gekom het (hetsy eiendomsreg, ususfructus, voortdurende huur ens). Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. hey were approximated rather than merged . Levy West Roman Vulgar Law 61 63. het verwys na alle saaklike aansprake waar fisiese beheer ter sprake gekom het (hetsy g , 6 Van der Walt Houerskap 96-98; Levy West-Roman Vulgar Law 64. was possessores in re aliena. Sien Van der Walt Houerskap 99-100; Levy West-Roman Vulgar Law 21 ev, 61-63. 20 Bv waar 'n wag by 'n stapel hout geplaas word sonder dat die possessor self werklike fisiese beheer uitoefen, en bloot met die animus. Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 51. 7 Fisiese beheer word beskou as die sigbare manifestasie van 'n reg ('n persoon is e omdat hy fisies in beheer van die saak is). Levy West-Roman Vulgar Law 26 ev. g 16 Van der Walt Houerskap 96-98; Levy West-Roman Vulgar Law 64. y ) y g 18 Die veronderstelling is gegrond op die gelykstelling van eiendomsreg, iure possidere en animo possidere. was possessores in re aliena. Sien Van der Walt Houerskap 99-100; Levy West-Roman Vulgar Law 21 ev, 61-63. 16 Van der Walt Houerskap 96-98; Levy West-Roman Vulgar Law 64. 17 Fisiese beheer word beskou as die sigbare manifestasie van 'n reg ('n persoon is eienaar omdat hy fisies in beheer van die saak is). Levy West-Roman Vulgar Law 26 ev. 18 Die veronderstelling is gegrond op die gelykstelling van eiendomsreg, iure possidere en animo possidere. 19 Van der Walt Houerskap 98-99; Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. 20 Bv waar 'n wag by 'n stapel hout geplaas word sonder dat die possessor self werklike fisiese beheer uitoefen, en bloot met die animus. Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 51. 21 Sien in hierdie verband Van der Walt Houerskap 90 vn 359. 22 Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248; Levy West-Roman Vulgar Law 29-31. 23 "Possidere, possessio and possessor began to be commonly applied to indicate the legal and permanent character of the control over property". Levy West-Roman Vulgar Law 21. 24 Dit behoort duidelik te wees dat daar 'n verandering ingetree het wat betref die betekenis van die begrip animus et corpore. Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248. 2 Die begrippe dominium en possessio Aangesien die redelik duidelik omskrewe eiendomsbegrip van die klassieke reg laat vaar word, en daar teruggekeer word na die onomskrewe eiendomsbegrip van die oud-Romeinse reg, vervaag die tegniese onderskeid tussen dominium en possessio in die vulgêre reg.12 Dit beteken egter nie dat dominium en possessio met mekaar gelyk gestel is nie.13 Aangesien possessio (ongestoorde fisiese beheer oor 'n saak) die uitgangspunt was,14 word dominium in terme van possessio omskryf, wat impliseer dat dominium 'n besondere soort possessio is.15 Dit het 'n nuwe indeling van possessio tot gevolg gehad, naamlik iure 4/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte possidere en corpore possidere. Eiendomsreg word as iure possidere omskryf, terwyl corpore possidere verwys na alle vorme van gewone fisiese beheer sonder eiendomsreg.16 Vir die na-klassieke juris (soos vir die leek), was fisiese beheer sonder eiendomsreg moeilik om te begryp.17 Daar word gevolglik uitgegaan van die veronderstelling dat eiendomsreg (iure possidere) en fisiese beheer as 'n reël saamval,18 sodat fisiese beheer 'n vermoede van eiendomsreg skep, en eiendomsreg 'n vermoede van 'n reg op fisiese beheer.19 'n Verdere gevolg van die feit dat 'n vermenging tussen die begrippe possessio en dominium plaasgevind het, is dat eiendomsreg (iure possidere) aan animo possidere gelyk gestel is. Terwyl die begrip animo possidere in die klassieke reg verwys het na daardie gevalle waar saaklike beheer (possessio) sonder werklike fisiese beheer moontlik was,20 het dit in die vulgêre reg verwys na eiendomsreg sonder fisiese beheer, wat iets heel anders is.21 Anders as in die klassieke reg, was eiendomsreg sonder daadwerklike fisiese beheer en bloot met die animus dus in die vulgêre reg wel moontlik,22 met die gevolg dat eiendomsreg (iure possessio) al hoe meer as 'n reg om fisiese beheer uit te oefen, beskou word.23 Fisiese beheer sonder 'n reg op beheer (possidere corpore) was van geen belang nie. Die begrip animo et corpore possidemus verwys nou na die situasie waar die eienaar werklik fisies in beheer van die saak was.24 p y g 20 Bv waar 'n wag by 'n stapel hout geplaas word sonder dat die possessor self werklike fisiese beheer uitoefen, en bloot met die animus. Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 51. 21 Sien in hierdie verband Van der Walt Houerskap 90 vn 359. y g 3 "Possidere, possessio and possessor began to be commonly applied to indicate the leg permanent character of the control over property". Levy West-Roman Vulgar Law 21. p 19 Van der Walt Houerskap 98-99; Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. p 2 Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248; Levy West-Roman Vulgar Law 29-31. 25 Die hantering van die verskillende eienaars se regte impliseer egter die bestaan van 'n dubbele eiendomsreg (dominium duorum in solidum), soos blyk uit die gelyktydige bestaan van twee soorte dominium ten opsigte van dieselfde stuk grond (waarvan die een uiteraard altyd sterker is as die ander). Sien hieroor Van der Walt Houerskap 108-109; Levy West- Roman Vulgar Law 67. o a u ga a 6 26 Persone wat hulleself as domini beskou het, soos die huurder en ususfructuarius. p 29 Die karakter van die interdikte het egter verander deurdat die herstellende funksie daarvan sterker na vore getree het. Van der Walt Houerskap 102. g 28 Van der Walt Houerskap 100-101. e skerp onderskeid tussen dominium en ius in re aliena het sodoende verdwyn. Levy est-Roman Vulgar Law 63. g 30 Raadpleeg Van der Walt Houerskap 101-103. g p 30 Raadpleeg Van der Walt Houerskap 101-103. g 28 Van der Walt Houerskap 100-101. 31 In die klassieke reg is eiendomsreg deur traditio oorgedra mits (1) die verkryger fisies in beheer van die saak gestel is en (2) oordrag van fisiese beheer op grond van 'n iusta causa geskied het. g 32 Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 275. 2 Die begrippe dominium en possessio p p p y y g 24 Dit behoort duidelik te wees dat daar 'n verandering ingetree het wat betref die betekenis van die begrip animus et corpore. Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248. 4 Dit behoort duidelik te wees dat daar 'n verandering ingetree het wat betref die beteke die begrip animus et corpore. Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248. 5/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Verdere ontwikkelinge wat vir die onderhawige onderwerp van belang is, is die volgende: Verdere ontwikkelinge wat vir die onderhawige onderwerp van belang is, is die volgende: (a) Die behoefte aan meer as een soort eiendomsreg verval, met die gevolg dat daar in die vulgêre reg net een soort eiendomsreg bestaan wat wyd genoeg is om selfs sekere vorme van possessio en beperkte saaklike regte in te sluit.25 Selfs persone met die animus rem sibi habendi26 is dikwels as domini beskryf.27 (b) Die saaklike funksie (verjaring) van possessio het bly voortbestaan, maar anders as in die klassieke reg, is 'n iusta causa en bona fides nie meer vereistes vir verjaring nie. Enige vorm van daadwerklike fisiese beheer wat deur lang tydsverloop die corpore possessor teen die eiendomsaksie sou beskerm, het na afloop van die termyn iure possessio (eiendomsreg) geword.28 (c) Die regspolitieke funksie van possessio het ook bly voortbestaan, en die interdikte het hulle bestaansreg as afsonderlike remedies teen eierigting en geweld behou.29 Omdat die regmatigheid van possessio by die interdik betrek is, het dit sy klassieke karakter, waarvolgens die regmatigheid van die beheer vir die doeleindes van die interdikte irrelevant was, verloor.30 (c) Die regspolitieke funksie van possessio het ook bly voortbestaan, en die interdikte het hulle bestaansreg as afsonderlike remedies teen eierigting en geweld behou.29 Omdat die regmatigheid van possessio by die interdik betrek is, het dit sy klassieke karakter, waarvolgens die regmatigheid van die beheer vir die doeleindes van die interdikte irrelevant was, verloor.30 (c) 6/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte 33 Levy West-Roman Vulgar Law 127. y g 34 Kaser Das Römische Privatrecht II 276; Levy West-Roman Vulgar Law 156. Hierdie reël word ook aangetref in die Codex Euricianus 286, die kodifikasie van die regsreëls in die Wes- Gotiese ryk teen ongeveer 475 deur koning Eurik. y g g 35 Levy West-Roman Vulgar Law 127; Kaser Das Römische Privatrecht II 276. 36 Kaser Das Römische Privatrecht II 275. Levy West-Roman Vulgar Law 127 merk op: "Sale meant conveyance or transfer". Traditio was tegelyk koopkontrak en verskaffing van fisiese beheer (oordragshandeling). Anders gestel: koop=traditio, en traditio=koop. ( g g) g p p 37 Kaser Das Römische Privatrecht II 274; Dondorp en Schrage Levering 25. 3 Die onderskeid tussen verbintenisskeppende ooreenkoms en oordrag van fisiese beheer Die konstruksie van die saaklike ooreenkoms onderskei tussen verbintenisskeppende ooreenkoms (soos koop of skenking) en die oordrag van fisiese beheer (synde die saaklike oordragshandeling) as twee afsonderlike en selfstandige handelinge. Dit was ook die posisie in die klassieke reg,31 maar in die vulgêre reg het hierdie onderskeid verdwyn.32 Hierdie ontwikkeling hou verband met die feit dat dominium en possessio nader aan mekaar gekom het.33 Soos in die oud-Romeinse reg, word die koop weer as 'n kontantkoop of ruilkoop beskou, waar die koopsaak oorgedra word gelyktydig met betaling van die koopprys.34 Totstandkoming van, en voldoening aan die kontrak het op dieselfde tydstip plaasgevind. Indien die partye ooreengekom het dat die koopprys later betaal sou word (in geval van krediet), kon besondere reëlings by wyse van stipulatio getref word.35 Die feit dat die onderskeid tussen koop en die oordragshandeling verdwyn het, het tot gevolg gehad dat eiendomsreg oorgegaan het deur sluiting van die koopkontrak (of skenking), wat tegelykertyd ook saaklike oordragshandeling (traditio) was.36 Traditio was die algemene wyse van oordrag, alhoewel mancipatio (in geval van res mancipi) steeds voorgekom het.37 Die konstruksie van die saaklike ooreenkoms onderskei tussen verbintenisskeppende ooreenkoms (soos koop of skenking) en die oordrag van fisiese beheer (synde die saaklike oordragshandeling) as twee afsonderlike en selfstandige handelinge. Dit was ook die posisie in die klassieke reg,31 maar in die vulgêre reg het hierdie onderskeid verdwyn.32 Hierdie ontwikkeling hou verband met die feit dat dominium en possessio nader aan mekaar gekom het.33 Soos in die oud-Romeinse reg, word die koop weer as 'n kontantkoop of ruilkoop beskou, waar die koopsaak oorgedra word gelyktydig met betaling van die koopprys.34 Totstandkoming van, en voldoening aan die kontrak het op dieselfde tydstip plaasgevind. Indien die partye ooreengekom het dat die koopprys later betaal sou word (in geval van krediet), kon besondere reëlings by wyse van stipulatio getref word.35 Die feit dat die onderskeid tussen koop en die oordragshandeling verdwyn het, het tot gevolg gehad dat eiendomsreg oorgegaan het deur sluiting van die koopkontrak (of skenking), wat tegelykertyd ook saaklike oordragshandeling (traditio) was.36 Traditio was die algemene wyse van oordrag, alhoewel mancipatio (in geval van res mancipi) steeds voorgekom het.37 7/83 33 Levy West-Roman Vulgar Law 127. 34 Kaser Das Römische Privatrecht II 276; Levy West-Roman Vulgar Law 156. Hierdie reël word ook aangetref in die Codex Euricianus 286, die kodifikasie van die regsreëls in die Wes- Gotiese ryk teen ongeveer 475 deur koning Eurik. 35 Levy West-Roman Vulgar Law 127; Kaser Das Römische Privatrecht II 276. 36 Kaser Das Römische Privatrecht II 275. Levy West-Roman Vulgar Law 127 merk op: "Sale meant conveyance or transfer". Traditio was tegelyk koopkontrak en verskaffing van fisiese beheer (oordragshandeling). Anders gestel: koop=traditio, en traditio=koop. 37 Kaser Das Römische Privatrecht II 274; Dondorp en Schrage Levering 25. 7/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte 4 Betaling van die koopprys In die vulgêre reg het die opvatting dat geen eiendomsoorgang by koop moontlik was nie, tensy die koopprys betaal is, onder Hellenistiese invloed weer na vore gekom.38 Betaling van die koopprys was 'n voorvereiste vir die geldigheid van die koopkontrak. Indien die koopprys nie betaal is nie, dan was daar geen geldige koopkontrak nie, en het eiendomsreg ook nie oorgegaan nie.39 Hierdie reël word ook in wetgewing vervat.40 Indien die koper sou versuim om die koopprys te betaal, kon hy nie net verplig word om dit wel te betaal nie, hy het ook die saak verbeur, en moes dit aan die vervreemder teruggee indien hy reeds fisies in beheer gestel is.41 43 Kaser Das Römische Privatrecht II 274; Dondorp en Schrage Levering 25. 38 Daar moet egter daarop gewys word dat daar nie eenstemmigheid bestaan met betrekking tot die vraag of die prysbetalingsreël wel in die voor-Justiniaanse na-klassieke reg toegepas is nie. Sien hieroor Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 162-163. 40 Novellae Valentiniani 32 pr –3 wat dateer uit 451nC. 42 Kaser Das Römische Privatrecht I 230-231; Kaser Privaatrecht 49-51. ser Das Römische Privatrecht I 418; sien ook Kaser Das Römische Privatrecht II 278 vn , y y 39 Levy West-Roman Vulgar Law 131-133; Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 65; Kaser Das Römische Privatrecht II 278. Kaser Das Römische Privatrecht II 278. 40 Novellae Valentiniani 32 pr –3 wat dateer uit 451nC. 42 Kaser Das Römische Privatrecht I 230-231; Kaser Privaatrecht 49-51. 40 Novellae Valentiniani 32 pr –3 wat dateer uit 451nC. K D Rö i h P i h I 418 i k K D Rö i h P i h II 278 5 Vormvereistes – dokumente en registrasie In die hedendaagse Suid-Afrikaanse reg word verbintenisskeppende ooreenkomste dikwels aan streng vormvereistes, waaronder skrif, onderwerp. Daarbenewens word vir die oordrag van eiendomsreg in onroerende goed vereis dat 'n transportakte in die akteskantoor geregistreer word. Dit laat die vraag ontstaan wat die posisie in die Romeinse reg was. In die oud-Romeinse reg was dit nie gebruiklik om regshandelinge op skrif te stel nie omdat skrif vir die Romeine toe nog 'n vreemde verskynsel was. Dit was eers gedurende die voor-klassieke tyd dat die Romeine, onder invloed van die Grieks- Hellenistiese kultuur, van skrif gebruik gemaak het om regshandelinge te boekstaaf.42 In geval van oordrag by wyse van mancipatio is aktes reeds sedert die klassieke reg gebruik in die plek van die omslagtige formaliteite.43 38 Daar moet egter daarop gewys word dat daar nie eenstemmigheid bestaan met betrekking tot die vraag of die prysbetalingsreël wel in die voor-Justiniaanse na-klassieke reg toegepas is nie. Sien hieroor Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 162-163. 8/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Die oorgang van die klassieke na die na-klassieke tyd, word gekenmerk deur die toenemende verskrifteliking van die regsverkeer. Dit kan hoofsaaklik toegeskryf word daaraan dat daar 'n behoefte bestaan het aan bewysmiddele. Die verskaffing van fisiese beheer opsigself, het nie aan die verkryger absolute sekerheid verleen nie, aangesien die vervreemder nog altyd kon beweer dat fisiese beheer byvoorbeeld verleen is uit hoofde van locatio conductio (huur), commodatum (bruikleen) of depositum (bewaargewing).44 Ten einde die causa traditionis (die beweegrede uit hoofde waarvan die saak oorgedra is) te bewys, het dit al hoe meer gebruiklik geword om van getuies of dokumente by traditio gebruik te maak.45 Daar moet onderskei word tussen gevalle waar skrif 'n vereiste was vir die totstandkoming van die regshandeling,46 en gevalle waar skrif bloot as bewysmiddel gebruik is.47 44 Traditio alleen het nie aan die verkeersbehoeftes voldoen nie. y , 46 Sonder opskrifstelling was daar geen geldige regshandeling nie. 50 Mondelinge testamente is nogtans toegelaat. Kaser Das Römische Privatrecht II 75 g 49 Kaser Das Römische Privatrecht I 231. 48 Dit is verbintenisse wat tot stand gekom het deurdat die pater familias geld wat gele kas- of huishoudboek aangeteken het. Sien Kaser Privaatrecht 200. 47 Die regshandeling is geldig selfs al is dit nie op skrif gestel nie. Kaser Das Römische Privatrecht I 231. 48 Dit i bi t i t t t t d k h t d d t di t f ili ld t l i i ' Levy West-Roman Law 128, 131. 5.1 Skrif as geldigheidsvereiste In die klassieke tyd is skrif slegs in uitsonderlike gevalle as vereiste vir die geldigheid van sekere regshandelinge gestel, soos byvoorbeeld in geval van obligationes litteris contractae,48 skriftelike testamente en die formula wat in 'n regsproses gebruik is.49 In die na-klassieke tyd het die obligationes litteris contractae en die prosesformula egter in onbruik geraak, en was skrif regtens voorgeskryf slegs in geval van testamente.50 g 49 Kaser Das Römische Privatrecht I 231. p g g g g g g 47 Die regshandeling is geldig selfs al is dit nie op skrif gestel nie. Kaser Das Römische Privatrecht I 231. 48 Dit is verbintenisse wat tot stand gekom het deurdat die pater familias geld wat geleen is in 'n kas of huishoudboek aangeteken het Sien Kaser Privaatrecht 200 53 Die wetgewer het dit nie nodig geag om skrif voor te skryf nie, omdat dit vanselfsprekend was. In die geval van grond volg die skrifvereiste uit Fragmenta Vaticana 35.4 (contractus sollemniter explicatur) en 35.5 (sollemnia celebrentur). Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 77 vn 29. Dit wil ook voorkom asof die Codex Justinianus 4.3.1.2, wat uit die tydperk van Honorius en Arcadius afkomstig is, skrif as 'n vereiste stel. 52 Fragmenta Vaticana 35.3-35.5. Diè vereistes is ook vervat in die Codex Theodosianus 3.1.2 en die Lex Romana Burgundionum. Die vereistes was hoofsaaklik daarop gerig om te verseker dat grondbelasting deur die eienaar betaal word. Sien Levy West-Roman Law 129; Kaser Das Römische Privatrecht II 277. 51 Die akte het slegs prima facie bewys verskaf van die inhoud van die regshandeling, dit kon dus weerlê word. Kaser Privaatrecht 49. 6 Kaser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 129. Sien Dondorp en Schrage Levering 23-24; Kaser Das Römische Privatrecht II 77, 277. 9/83 9/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Sedert Diocletianus (284nC-305nC) was dit onder invloed van die vulgêre reg gebruiklik om belangrike regshandelinge op skrif te stel, aangesien dokumente in 'n regsproses hoër bewyskrag geniet het as ander vorme van bewys.51 Keiser Konstantyn het in 337nC 'n wet gepromulgeer wat verskeie vormvereistes op die vervreemding van grond (fundus Italicus) van toepassing gemaak het.52 Alhoewel skrif nie uitdruklik deur die wet voorgeskryf is nie, het die geldigheid van 'n regshandeling en die bewysbaarheid daarvan hand aan hand gegaan, met die gevolg dat skrif 'n vanselfsprekendheid was (dit was gebruiklik om 'n skriftelike akte op te stel). In die geval van 'n koopkontrak van grond (wat tegelykertyd traditio en oordrag van eiendomsreg was) het die wet skrif gevolglik as geldigheidsvereiste veronderstel.53 Ook ander wetgewing het in navolging van die praktyk, skrif as 'n vereiste veronderstel en dit daarom nie nodig geag om dit uitdruklik te stel nie.54 Dit is egter nie duidelik of skrif 'n konstitutiewe vereiste dan wel blote bewysmiddel was nie. Dit wil voorkom asof die geldigheid van die regshandeling en oordrag van eiendomsreg nie van skrif afhanklik was nie, en dat skrif bloot die doel gedien het om bewys te vergemaklik.55 Konstantyn se wetgewing het verder vereis dat die koper aanspreeklikheid vir die betaling van grondbelasting moet aanvaar, dat bure as getuies by die oordrag teenwoordig moes wees, en dat die verkoper in hulle teenwoordigheid moet verklaar dat hy eienaar is. Indien hierdie vereistes nie nagekom is nie, was die koopkontrak nietig.56 Daarbenewens het die Novellae Valentiniani vereis dat 'n 10/83 55 Sien Dondorp en Schrage Levering 23-24; Kaser Das Römische Privatrecht II 77, 277. 56 Kaser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 129 g rif was bv 'n vereiste vir 'n bruidskat, huweliksluiting en egskeiding. Kaser Das Römische vatrecht II 77. en Dondorp en Schrage Levering 23-24; Kaser Das Römische Privatrecht II 77, 277. ser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 129. 51 Die akte het slegs prima facie bewys verskaf van die inhoud van die regshandelin dus weerlê word. Kaser Privaatrecht 49. at ec t 8 ; o do p e Sc age e e g 5 61 Kaser Das Römische Privatrecht II 281; Levy West-Roman Law 137 ev. y 60 Fragmenta Vaticana 249.5-249.8 wat ook opgeneem is in die Codex Theodosianus 8.12.1 en die Codex Justinianus 4.3.1.2 en 8.53.25. Sien in hierdie verband Kaser Das Römische Privatrecht II 81; Dondorp en Schrage Levering 25. 57 Novellae Valentiniani 15.3, 'n wet van Keiser Valentinianus III wat dateer uit 444nC. Die doel was eweneens om die invordering van belasting te vergemaklik. 62 Levy West Roman Law 145 146. 63 Dws dat eiendomsreg direk deur die skenking oorgegaan het (skenking was 'n wyse van eiendomsoordrag). Sien Delport Eiendomsoordragshandelinge 120 ev. g g g 58 Kaser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 130. 62 Levy West-Roman Law 145-146. 10/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte skriftelike akte van die koop in munisipale registers geregistreer moes word.57 Hierdie vereiste is egter nie altyd in die praktyk nagekom nie, en weinig spore daarvan word in latere wetgewing aangetref.58 In die prakryk is koopkontrakte wat op die vervreemding van grond betrekking gehad het, nogtans op een of ander wyse amptelik deur 'n owerheidsamptenaar geregistreer.59 Ook skenkings word sedert Konstantyn aan verskeie vormvoorskrifte onderwerp wat hoofsaaklik openbaarmaking en die invordering van belasting ten doel gehad het. Die vereistes is: 'n skriftelike akte moes opgestel word, fisiese beheer moes voor getuies verskaf word (traditio), die skenking en die feit dat die saak fisies oorhandig is moes geregistreer word. Indien die vormvereistes nie nagekom is nie, was die skenking nietig.60 In geval van roerende sake van geringe waarde was dit egter nie noodsaaklik dat die skenking op skrif gestel word nie, fisiese oorhandiging was voldoende.61 Levy62 wys daarop dat die skenking in die na- klassieke tyd drasties van die skenking in die klassieke reg verskil het. 'n Blote mondelinge skenkingsbelofte was nie geldig nie, dit moes aan die vormvereistes voldoen het. Voordat traditio plaasgevind het, het die begunstigde nog geen reg verkry nie, en kon hy die skenking nie afdwing nie. Is die ooreenkoms (belofte) op skrif gestel en word die begunstigde fisies in beheer van die saak gestel, is die skenking geldig en word hy eienaar. Die skenkingsooreenkoms was nou nie meer causa nie, want die skenking kom tot stand op die tydstip waarop die saak oorgedra word – totstandkoming en voldoening vind gelyktydig plaas.63 11/83 59 Levy West-Roman Law 130. Privatrecht II 81; Dondorp en Schrage Levering 25. 61 Kaser Das Römische Privatrecht II 281; Levy West-Roman Law 137 ev g g g 58 Kaser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 1 y 62 Levy West-Roman Law 145-146. 11/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte 64 Kaser Privaatrecht 50; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 109. 70 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71; Kaser Das Römische Privatrecht I 232. ; , y y 65 Daarom word dit ook getuie-aktes genoem. 67 Kaser Das Römische Privatrecht I 232. 68 In geval van mancipatio word gemeld dat die mancipatio-handeling uitgevoer is. 66 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71; Kaser Das Römische Privatrecht I 231-23 67 Kaser Das Römische Privatrecht I 232. g p g p g g 69 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71. 5.2 Bewysaktes Afgesien van die regshandelinge waar skrif as vormvereiste gestel is, is dokumente aangetref wat nie 'n vereiste vir die geldigheid van die regshandeling was nie, maar wat slegs as bewysmiddel gedien het.64 Die volgende soorte skriftelike bewysaktes is veral belangrik. (a) Die testatio was 'n plegtige akte wat in die derde persoon en in teenwoordigheid van getuies65 opgemaak is, en wat bestaan het uit twee plankies (houttablette) wat met was bestryk is (tabulae ceratae). Afgesien van hout is papirus (charta), perkament (membrana) en ander materiaal ook gebruik, maar hout was in die klassieke tyd die suiwer Romeinse vorm.66 Verskillende soorte regshandelinge kon in so 'n akte vasgelê word, byvoorbeeld koop (met of sonder mancipatio) huur, geldlening, stipulatio, kwitansies, en ook ander juridies relevante gebeure soos geboortes, getuieverklarings, ensovoorts.67 Indien die akte op 'n koopkontrak betrekking gehad het, is die volgende inligting weergegee: die feit van kontraksluiting,68 'n omskrywing van die koopsaak, die koopprys, die name van die partye en getuies, asook al die bykomende bedinge (leges).69 Die wastafeltjies word dan op mekaar neergesit, met die geskrif na die binnekant, en aan mekaar vasgebind met 'n tou wat deur gaatjies in die rand van die tablette geryg word. Ten einde vervalsing te voorkom, word die punte van die tou verseël met die seëls van die persoon wat die akte opgestel het en die getuies – hierna word verwys as die diptychon (ook scriptura interior).70 12/83 g g 66 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71; Kaser Das Römische Privatrecht I 231 67 Kaser Das Römische Privatrecht I 232. g p g p 69 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71. 68 In geval van mancipatio word gemeld dat die mancipatio-hande In geval van mancipatio word gemeld dat die mancipatio-handeling uitgevoer is. Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71. p g 74 Daar is dokumente wat kenmerke van beide vertoon. Kaser Das Römische Privatrecht I 232- 233; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 110. 71 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71; Kaser Das Römische Privatrecht I 232. ; 72 Kaser Das Römische Privatrecht II 78; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Re ; , y y gelei van die Griekse woorde wat "met die hand skryf" beteken. Dit is reeds sedert die de van die Republiek gebruik. 12/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Die probleem was egter dat daar nou nie meer gelees kon word wat die inhoud van die akte was nie, in elk geval nie voordat dit aan die regter in 'n regsproses voorgelê en oopgemaak is nie. Gevolglik is die inhoud van die akte ook op die buitekant van een van die houttablette neergeskryf sodat dit te alle tye gelees kon word (scriptura exterior), en as die inligting te veel was, is van 'n derde houttablet (triptychon) gebruik gemaak wat eweneens deur 'n stuk tou aan die ander vasgeheg is. Dit is egter nie verseël nie. Indien een van die partye die regshandeling wil bewys, is die akte as bewysstuk aan die regter voorgelê, wat die seëls kon verifieer, dit verbreek en kennis neem van die inhoud van die akte.71 In die na-klassieke tyd het die testatio verdwyn, en is dit vervang deur aktes wat deur getuies mede- onderteken is, wat in baie gevalle dwingend voorgeskryf is.72 (b) Afgesien van die testatio was daar ook die chirogram.73 Dit was 'n dokument wat eiehandig in die eerste persoon geskryf is, en wat deur ondertekening deur die outeur bewyskrag verkry het. Geen getuies was nodig nie. Uit die dokumente wat oorgelewer is, blyk dit dat die testatio en die chirogram in verskeie opsigte met mekaar vermeng geraak het.74 Mettertyd word dit gebruiklik om die chirogram deur beroepskrywers (tabelliones) te laat opstel. (b) (c) 'n Derde soort dokument verdien vermelding, naamlik 'n akte (chirogram) wat deur beroepskrywers (tabelliones) opgestel is (instrumenta publice confecta) en wat veral in die tyd van Justinianus 'n rol gespeel het. Die beroep van die tabelliones het sy ontstaan te danke aan die feit dat amptenare wat by die staatsadministrasie betrokke was, hulle dienste (op 'n privaat grondslag) aan die publiek beskikbaar gestel het deur te help met die opstel van dokumente en (c) 13/83 ( ) 78 Kaser Das Römische Privatrecht II 79. 77 Sien Codex 4.21.17 (528nC). 76 Kaser Das Römische Privatrecht II 52-54. 79 Kaser Das Römische Privatrecht II 79-80. 75 Justinianus het die gebruik van tabelliones in Codex 4.21.17pr verpligtend gemaak. Sien ook Kaser Das Römische Privatrecht II 78-79. 76 Kaser Das Römische Privatrecht II 52 54 y y g g 81 Kaser Das Römische Privatrecht II 75-76. 80 Die partye kon besluit op die bewysmiddel wat hulle gaan gebruik aangesien alle bewysmiddele ewe bewyskragtig was. 13/83 PJW Schutte PER/PELJ 2000(3)2 die partye van raad te bedien.75 Die tabelliones het die vorm en inhoud van formuliere wat in Griekse dokumentasie (veral koopaktes) gebruik is oorgeneem. Sodoende word geykte formuliere op alledaagse regshandelinge toegepas, wat natuurlik gelykvormigheid tot gevolg gehad het.76 Justinianus het sekere vormvereistes voorgeskryf waaraan die dokumente moes voldoen:77 die dokument moes deur die partye onderteken word (subscriptio); indien 'n tabellio meegewerk het, moes hy die dokument voltooi (complere) deur sy onderskeidende merk op die dokument aan te bring en dit te onderteken; die partye moes dit goedkeur (absolvere), en die dokument moes dateer word en deur getuies onderteken word.78 Aktes wat deur tabelliones opgestel is, het in die Justiniaanse reg besondere bewyskrag geniet, soortgelyk aan aktes wat deur ten minste drie getuies onderteken is. Die tabellio moes die egtheid en die opstel daarvan onder eed bevestig.79 In die klassieke reg kon die regter self besluit watter bewyskrag hy aan die getuienis wat aan hom voorgelê is gaan heg,80 maar in die na-klassieke reg het dokumentêre getuienis egter swaarder geweeg as getuienis deur getuies of ander bewysmiddele. Dokumentêre getuienis kon slegs weerlê word indien aangetoon word dat die akte vervals is. As die egtheid egter vasstaan, kon die inhoud daarvan nie aangeval word nie.81 Die belangrikste gevolgtrekking uit bogenoemde bespreking vir die onderhawige onderwerp is dat vormvereistes ten opsigte van die oordrag van onroerende goed in die vulgêre reg ingevoer word, waaronder 'n skriftelike koopakte (hetsy 79 Kaser Das Römische Privatrecht II 79-80. ( ) 78 Kaser Das Römische Privatrecht II 79. 80 Die partye kon besluit op die be bewysmiddele ewe bewyskragtig was. y y g g ser Das Römische Privatrecht II 75-76. 79 ase as ö sc e at ec t 9 80 80 Die partye kon besluit op die bewysmiddel wat hulle gaan gebruik aangesien alle bewysmiddele ewe bewyskragtig was. 81 Kaser Das Römische Privatrecht II 75-76. 77 Sien Codex 4.21.17 (528nC). as Römische Privatrecht II 79-80. ( ) as Römische Privatrecht II 79. 84 Die vraag of verskaffing van fisiese beheer en die saaklike ooreenkoms twee afsonderlike en onafhanklike handelinge is, word daargelaat. Aangesien daar in die Romeinse reg geen sprake van 'n saaklike ooreenkoms was nie, is daar ook geen sprake van enige verband tussen die verskaffing van fisiese beheer en die saaklike ooreenkoms nie. 82 In geval van skenkings was skrif en registrasie konstitutiewe vereistes. 14/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte as geldigheidsvereiste, hetsy as blote bewysmiddel) wat in munisipale registers geregistreer is.82 Hierdie vorm van registrasie kan egter nie aan die hedendaagse praktyk waarvolgens 'n transportakte in die akteskantoor geregistreer word, gelyk gestel word nie. g 85 Dit wil dus voorkom asof 'n kousale stelsel toegepas is. g g g 83 Dit gee uiting aan die publisiteitsbeginsel. 6 Fisiese beheer Soos wat reeds aangetoon is, onderskei die konstruksie van die saaklike ooreenkoms tussen die causa en verskaffing van fisiese beheer as twee afsonderlike regshandelinge. In die Suid-Afrikaanse reg speel die verskaffing van fisiese beheer 'n belangrike rol by die oordrag van eiendomsreg. Behoudens enkele uitsonderingsgevalle kan eiendomsreg nie oorgaan nie tensy die verkryger fisies in beheer van die saak gestel word.83 Die verskaffing van fisiese beheer alleen is egter nie voldoende nie, aangesien dit gepaard moet gaan met die bedoeling om eiendomsreg oor te dra en te ontvang (die saaklike ooreenkoms).84 Daar is reeds daarop gewys dat die onderskeid tussen causa en lewering nie in die vulgêre reg bestaan het nie, aangesien kontraksluiting en verskaffing van fisiese beheer uit een enkele handeling bestaan het. Dit laat die vraag onstaan wat presies die rol was wat verskaffing van fisiese beheer in die vulgêre reg gespeel het. Die koopprysreël en vormvereistes wat sedert die tyd van Konstantyn die lig gesien het, het 'n belangrike invloed uitgeoefen op die oordrag van eiendomsreg. Indien die vormvereistes nie nagekom is nie, of indien die koopprys nie betaal is nie, of sekerheid vir betaling nie gestel is nie, het geen geldige kontrak tot stand gekom nie, met die gevolg dat eiendomsreg ook nie oorgegaan het nie,85 selfs al 89 Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 173-174. Eiendomsreg gaan oor deur betaling van die koopprys, en nie deur verskaffing van fisiese beheer nie. Was dit nie vir die koopprysreël nie, dan sou die koper eers eienaar geword het nadat fisiese beheer verskaf is, selfs al is die koopprys nog nie betaal nie. y ; ; g 87 Raadpleeg Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Levy West-Roman Law 134, 13 88 Alhoewel fisiese beheer in die tyd van Diocletianus (284nC-305nC) nog deurslaggewend was (Codex 4.19.12), is die posisie deur die wetgewing van Konstantyn verander (aldus die bronne in die vorige voetnoot). pp y g 90 Levy West-Roman Law 136. 86 Levy West-Roman Law 132-133: "Where there is no payment, there is no sale or conveyance"; Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Molkenteller Dingliche Vertrag 69. 91 Levy West-Roman Law 134, 137. 91 Levy West Roman Law 134, 137. 92 Levy West-Roman Law 134, 136-137; Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 173-174. 93 Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Levy West-Roman Law 137; Dondorp en Schrage Levering 24-25. 15/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte is fisiese beheer reeds verskaf.86 Dit het volgens sommige bronne87 tot gevolg gehad dat verskaffing van fisiese beheer (traditio corporalis) nie meer 'n vereiste vir die oorgang van eiendomsreg was nie – eiendomsreg het op die verkryger oorgegaan selfs sonder dat fisiese beheer verskaf is, mits die koopprys betaal is en die vormvoorskrifte nagekom is.88 Aangesien die klem na die nakoming van die vormvoorskrifte en betaling van die koopprys verskuif het, het verskaffing van fisiese beheer (traditio) op die agtergrond geraak.89 Die begrip traditio het nou nie meer net na die verskaffing van fisiese beheer verwys nie, dit het ook na die ooreenkoms tussen die partye (byvoorbeeld die koopkontrak) sonder dat fisiese beheer verskaf is, verwys.90 Alhoewel fisiese beheer nie meer 'n vereiste vir oordrag van eiendomsreg was nie, is die verkryger nogtans in praktyk wel fisies in beheer van die saak gestel.91 Verskaffing van fisiese beheer was volgens die bronne waarna in die vorige paragraaf verwys is,92 slegs 'n vereiste vir oordrag van eiendomsreg wanneer roerende goed van geringe waarde verkoop is sonder dat 'n koopakte opgestel is, en wanneer grond in Italië (res mancipi) by wyse van mancipatio oorgedra is.93 In laasgenoemde geval moes die grond na mancipatio nog fisies aan die 91 Levy West-Roman Law 134, 137. 16/83 g j 93 Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Levy West-Roman Law 137; Dondorp en Schrage Levering 24-25. 92 Levy West-Roman Law 134, 136-137; Kaser Das Römische Privatrecht II 280 Vermogensrechtelijke Leerstukken 173-174. pp y g 90 Levy West-Roman Law 136. 98 Indien daar in die praktyk weer 'n skeiding tussen die verskillende elemente plaasgevind het (bv, as gevolg van die gebruikmaking van dokumente of die reëls wat op die betaling van die koopprys betrekking gehad het), behoort dit geen invloed te gehad het op die vraag of fisiese beheer in teorie 'n noodsaaklike element vir die oordrag van eiendomsreg was nie. 94 Mancipatio in absentia was nie moontlik nie. Dondorp en Schrage Levering 25. Hierdie standpunt berus op die siening dat die formaliteite by mancipatio of die oorhandiging van die akte nog nie die verskaffing van fisiese beheer veronderstel het nie. 16/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte verkryger oorhandig word. Die gebeure moes op die grondstuk self plaasvind, en die eienaar van die naburige grond moes as getuie teenwoordig wees.94 verkryger oorhandig word. Die gebeure moes op die grondstuk self plaasvind, en die eienaar van die naburige grond moes as getuie teenwoordig wees.94 Hierdie siening is vir kritiek vatbaar.95 Dit laat die feit dat verskaffing van fisiese beheer 'n onlosmaaklike deel van kontraksluiting was, buite rekening. Die grondliggende ooreenkoms (soos koopkontrak of skenking) en die saaklike oordragshandeling was nie meer van mekaar geskei nie, dit het gelyktydig plaasgevind.96 Die reël was dat eiendomsreg deur sluiting van die koopkontrak oorgegaan het – nakoming van die kontrak vind onmiddellik plaas.97 Indien fisiese beheer nie verskaf is nie, kon geen kontrak tot stand kom nie, en kon eiendomsreg ook nie oorgegaan het nie.98 Dit moet verder in gedagte gehou word dat daar nie eenstemmigheid bestaan met betrekking tot die vraag of die prysbetalingsreël wel in die voor Justiniaanse na-klassieke reg toegepas is nie.99 Dit is ook onwaarskynlik dat die gebruikmaking van dokumente fisiese beheer as vereiste vir eiendomsoordrag sou verdring. Dit word algemeen aanvaar dat dit nie moontlik was om 'n akte te oorhandig in plaas daarvan om fisiese beheer te verskaf nie - traditio per cartam het nie die plek van fisiese beheer ingeneem nie.100 Die skriftelike dokument was bloot bewysmiddel, dit was nie noodsaaklik y y 100 Sien Levy West-Roman Law 128, 146, 159; Kaser Das Römische Privatrecht II 275 vn 14; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 139 vn 14; Gordon Transfer of property 67 ev, 82-95; Dondorp en Schrage Levering 23-25. Brunner Rechtsgeschichte 90, 112-116 se teenstrydige standpunt in hierdie verband is nie aanvaarbaar nie, en berus op 'n foutiewe interpretasie van Codex Justinianus 8.53(54).1. be ee teo e oodsaa e e e e t d e oo d ag a e e do s e 99 Sien hieroor Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 162-163. g p 96 Die koopkontrak kom tot stand deurdat die saak oorgedra en die prys betaal word. p g p y 97 "A donation, like a sale, was no longer recognized except as a simultaneous act: unless performed, it was legally not in existence". Levy West-Roman Law 139-140. g g 95 Sien ook Voß Kaisergesetzen der Spätantike 131 ev. 100 Sien Levy West-Roman Law 128, 146, 159; Kaser Das Römische Privatrecht II 275 vn 14; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 139 vn 14; Gordon Transfer of property 67 ev, 82-95; Dondorp en Schrage Levering 23-25. Brunner Rechtsgeschichte 90, 112-116 se teenstrydige standpunt in hierdie verband is nie aanvaarbaar nie, en berus op 'n foutiewe interpretasie van Codex Justinianus 8.53(54).1. 95 Sien ook Voß Kaisergesetzen der Spätantike 131 ev. g p 96 Die koopkontrak kom tot stand deurdat die saak oorged 94 Mancipatio in absentia was nie moontlik nie. Dondorp en Schrage Levering 25. Hierdie standpunt berus op die siening dat die formaliteite by mancipatio of die oorhandiging van die akte nog nie die verskaffing van fisiese beheer veronderstel het nie. 95 Sien ook Voß Kaisergesetzen der Spätantike 131 ev. 96 Die koopkontrak kom tot stand deurdat die saak oorgedra en die prys betaal word. 97 "A donation, like a sale, was no longer recognized except as a simultaneous act: unless performed, it was legally not in existence". Levy West-Roman Law 139-140. 98 Indien daar in die praktyk weer 'n skeiding tussen die verskillende elemente plaasgevind het (bv, as gevolg van die gebruikmaking van dokumente of die reëls wat op die betaling van die koopprys betrekking gehad het), behoort dit geen invloed te gehad het op die vraag of fisiese beheer in teorie 'n noodsaaklike element vir die oordrag van eiendomsreg was nie. 99 Sien hieroor Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 162-163. 100 Sien Levy West-Roman Law 128, 146, 159; Kaser Das Römische Privatrecht II 275 vn 14; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 139 vn 14; Gordon Transfer of property 67 ev, 82-95; Dondorp en Schrage Levering 23-25. Brunner Rechtsgeschichte 90, 112-116 se teenstrydige standpunt in hierdie verband is nie aanvaarbaar nie, en berus op 'n foutiewe interpretasie van Codex Justinianus 8.53(54).1. pg g gg 102 Codex Justinianus 3.32.15; Dondorp en Schrage Levering 24. 101 Dws dat eiendomsreg oorgegaan het selfs al is daar nie 'n akte opgestel en oorhandig nie. Aan die ander kant het eiendomsreg nie oorgegaan bloot op grond van die feit dat 'n akte opgestel en oorhandig is nie. Die akte was dus nie deurslaggewend nie. ; p 103 Dondorp en Schrage Levering 23-24. p g g 104 Sien ook Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 138-139; Dondorp en Schrage Levering 23-24. ; p g g 103 Dondorp en Schrage Levering 23-24. 17/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte vir die oordrag van eiendomsreg nie.101 Dit blyk duidelik uit 'n keiserlike verordening van Diocletianus (293nC) wat ook in die Codex Justinianus opgeneem is,102 en wat handel oor die geval waar dieselfde saak aan twee verskillende persone verkoop is. Die een was fisies in beheer van die saak, terwyl die ander slegs 'n vervreemdingsakte kon toon. Die persoon aan wie fisiese beheer verskaf is, is as eienaar beskou, en nie die persoon aan wie die akte oorhandig is nie. Dit bewys dat verskaffing van fisiese beheer deurslaggewend was.103 Daar kan dus 'n sterk saak daarvoor uitgemaak word dat die verkryging van fisiese beheer steeds die grondbeginsel was.104 Indien die koopprys betaal is, en die vormvoorskrifte is nagekom, maar fisiese beheer is nog nie verskaf nie, het eiendomsreg waarskynlik nie oorgegaan nie. Hierdie standpunt word gesteun deur die feit dat die koper, in 'n stelsel waar fisiese beheer 'n deurslaggewende rol gespeel het, waarskynlik nie bereid sou gewees het om die koopprys te betaal nie, tensy hy fisies in beheer gestel word. Daar kan dus hoogstens gesê word dat die vormvereistes en prysbetalingsreël verskaffing van fisiese beheer op die agtergrond geskuif het, maar nie dat dit in die plek daarvan gekom het nie. Die enigste geval waar verskaffing van fisiese beheer nie 'n vereiste vir die oordrag van eiendomsreg was nie, is waar 'n saak geskenk is, en die skenker vruggebruik op die saak vir homself voorbehou het (retentio ususfructus). Die gebruik ontstaan later om die voorbehoud bloot vir die skyn by die skriftelike kontrak in te voeg, slegs ter wille daarvan om die vereiste dat fisiese beheer verskaf word (wat in geval van skenkings wetlik voorgeskryf is) te omseil. Die 18/83 p g g en Schrage Levering 23-24. g g gg dex Justinianus 3.32.15; Dondorp en Schrage Levering 24. 106 Igv skenking was skrif en registrasie deur wetgewing vereis, igv koop het die partye vrywillig van dokumente gebruik gemaak vir bewysdoeleindes, en die praktyk was dat so 'n dokument geregistreer word. y , 108 Kaser Das Römische Privatrecht II 280. Sien ook Levy West-Roman Law 135. 18/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte begunstigde word sodoende eienaar, sonder dat hy fisies in beheer van die saak gestel word.105 109 Dit was een enkele handeling. Levy West-Roman Law 129, 140. g g 107 Levy West-Roman Law 129, 132. 105 Sien Levy West-Roman Law 144; Kaser Privaatrecht 121. 7 Oordrag van eiendomsreg deur wilsooreenstemming Uit bogenoemde bespreking blyk dit dat die oordrag van eiendomsreg deur traditio wat op 'n koop of skenking gegrond is, die volgende handelinge omvat het: die ooreenkoms tussen vervreemder en verkryger wat gewoonlik op skrif gestel en in openbare registers geregistreer is,106 betaling van die koopprys deur die koper, en verskaffing van fisiese beheer wat op die grondstuk voor getuies plaasvind.107 Indien 'n ander saak as grond oorgedra is, is fisiese beheer op een van die erkende wyses verskaf.108 Eiendomsreg het oorgegaan deur sluiting van die koopkontrak wat tegelykertyd ook saaklike oordragshandeling was.109 Dit spreek vanself dat die vraag of traditio abstrak dan wel kousaal was, nie ter sprake gekom het nie aangesien oordrag nie op 'n voorafgaande causa gegrond was nie – die sluiting van die koopkontrak was meteens oordragshandeling. Uit bogenoemde bespreking blyk dit dat die oordrag van eiendomsreg deur traditio wat op 'n koop of skenking gegrond is, die volgende handelinge omvat het: die ooreenkoms tussen vervreemder en verkryger wat gewoonlik op skrif gestel en in openbare registers geregistreer is,106 betaling van die koopprys deur Dit is algemeen bekend dat eiendomsreg in die Suid-Afrikaanse reg deur lewering en die saaklike ooreenkoms oorgedra word. Die saaklike ooreenkoms bestaan uit die bedoeling (wilsooreenstemming) om eiendomsreg oor te dra en te ontvang. Kenmerkend van hierdie ooreenkoms is dat dit van die verbintenisskeppende ooreenkoms geabstraheer is. Alhoewel daar nie sprake van 'n afsonderlike saaklike ooreenkoms in die vulgêre reg was nie, ontstaan die vraag watter rol die wilsooreenstemming betreffende die oordrag en ontvangs van eiendomsreg (die bedoeling om eiendomsreg oor te dra en te ontvang) gespeel het. 19/83 g g 107 Levy West-Roman Law 129, 132. Roman Law 129, 132. Römische Privatrecht II 280. Sien ook Levy West-Roman Law 135. 114 Nieteenstaande die feit dat fisiese beheer op die agtergrond geraak het (eiendom sonder daadwerlike fisiese beheer was byvoorbeeld moontlik), was die verskaffing van fisiese beheer steeds 'n vereiste vir die oordrag van eiendomsreg. 19/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Die feit dat eiendomsreg in die vulgêre reg regstreeks oorgegaan het deur sluiting van die koop of skenking, en die feit dat die verskaffing van fisieser beheer op die agtergrond geraak het, regverdig die standpunt dat die bedoeling om eiendomsreg oor te dra en te verkry, al hoe meer op die voorgrond getree het.110 Dit wil egter nog nie sê dat eiendomsreg oorgegaan het uit hoofde van 'n afsonderlike bedoeling wat van die koop of skenking geabstraheer is nie. Die bedoeling om eiendomsreg oor te dra verwys slegs na wilsooreenstemming tydens sluiting van die kontrak, en nie na 'n saaklike ooreenkoms nie. Dit was met ander woorde die verbintenisregtelike kontrak wat daarvoor verantwoordelik was dat eiendomsreg oorgegaan het - eiendomsreg het direk deur die koop of skenking, wat tegelykertyd ook oordrag van fisiese beheer bewerkstellig het, oorgegaan.111 g g g ); g g 112 Die onderskeid wat in die klassieke reg tussen die grondliggende ooreenkoms (causa) en die verskaffing van fisiese beheer (traditio) as die saaklike oordragshandeling getref is, het verdwyn. 110 Dondorp en Schrage Levering 24; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 138-139, 159-160. y 113 Sluiting van die koopkontrak, betaling van die koopprys en oordrag van die koopsaak is gelyktydig uitgevoer. 111 Levy West-Roman Law 127 (in vn 7 op 128 sê hy pertinent dat eiendomsreg nie deur blote wilsooreenstemming oorgegaan het nie); Molkenteller Dinglichen Vertrag 69. 8 Gevolgtrekking Anders as wat in die Suid-Afrikaaanse reg die geval is, was een enkele verhouding, naamlik diè tussen die verbintenisskeppende ooreenkoms en verskaffing van fisiese beheer in die vulgêre reg oorheersend. Daar was nie eens 'n definitiewe onderskeid tussen die verbintenisskeppende ooreenkoms en verskaffing van fisiese beheer nie.112 Totstandkoming van die koopkontrak was tegelykertyd ook saaklike oordragshandeling.113 Eiendomsreg het oorgegaan deur sluiting van die koopkontrak en verskaffing van fisiese beheer114 (wat een handeling was) mits die vormvoorskrifte, wat die doel gedien het om die invordering van belasting te vergemaklik, nagekom is. 20/83 110 Dondorp en Schrage Levering 24; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 138-139, 159-160. 111 Levy West-Roman Law 127 (in vn 7 op 128 sê hy pertinent dat eiendomsreg nie deur blote wilsooreenstemming oorgegaan het nie); Molkenteller Dinglichen Vertrag 69. 112 Die onderskeid wat in die klassieke reg tussen die grondliggende ooreenkoms (causa) en die verskaffing van fisiese beheer (traditio) as die saaklike oordragshandeling getref is, het verdwyn. 113 Sluiting van die koopkontrak, betaling van die koopprys en oordrag van die koopsaak is gelyktydig uitgevoer. 114 Nieteenstaande die feit dat fisiese beheer op die agtergrond geraak het (eiendom sonder daadwerlike fisiese beheer was byvoorbeeld moontlik), was die verskaffing van fisiese beheer steeds 'n vereiste vir die oordrag van eiendomsreg 115 Dit was wel 'n konstitutiewe vereiste in geval van skenkings. 116 Kaser Das Römische Privatrecht II 74, 275. 117 Eiendomsreg het oorgegaan deur sluiting van die koopkontrak wat ook oordragshandeling was. 20/83 PJW Schutte PER/PELJ 2000(3)2 Alhoewel dit praktyk was om skriftelike aktes van die koopkontrak op te stel en in munisipale registers aan te teken, was dit nie konstitutiewe vereistes vir die oordrag van grond nie.115 Hierdie vereistes het regsekerheid bevorder, en dit het tot gevolg gehad dat publisiteit aan die oordrag verleen word, alhoewel dit nie die bedoeling daarmee was nie.116 Alhoewel die bedoeling om eiendomsreg oor te dra en te ontvang 'n belangrike rol gespeel het, het eiendomsreg nog nie oorgegaan uit hoofde van 'n afsonderlike bedoeling wat van die koop geabstraheer is nie.117 Daar was dus in die vulgêre reg nog geen sprake van 'n afsonderlike en geabstraheerde saaklike ooreenkoms nie. 115 Dit was wel 'n konstitutiewe vereiste in geval van skenkings. 16 Kaser Das Römische Privatrecht II 74, 275. 21/83 PJW Schutte PER/PELJ 2000(3)2 9 Bibliografie Brunner Rechtsgeschichte Brunner H Zur Rechtsgeschichte der Römischen und Germanischen Urkunde (Weidmann Berlyn 1880) Corpus Iuris Civilis Corpus Iuris Civilis reds JE Spruit R Feenstra en KEM Bongenaar (Walburg Zutphen 1993) Corpus Iuris Civilis Corpus Iuris Civilis reds P Krüger en T Mommsen (Apud Weidnaanes 1886-1888) Delport Eiendomsoordragshandelinge Delport JT Lewering en Registrasie as Eiendomsoordragshandelinge in die Suid-Afrikaanse Reg (LL D-proefskrif UPE 1976) Dondorp en Schrage Levering Dondorp JH en Schrage EJH Levering Krachtens Geldige Titel (VU Uitgeverij Amsterdam 1991) Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen Feenstra R Romeinsrechtelijke Grondslagen van het Nederlands Privaatrecht 5e uitg (Brill Leiden 1990) Gordon Transfer of property Gordon WM Studies in the Transfer of Property by Traditio (University of Aberdeen Aberdeen 1970) PER/PELJ 2000(3)2 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte 9 Bibliografie 22/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht Honsell H, Mayer-Maly T en Selb W Römisches Recht 4e uitg (Springer- Verlag Berlyn 1987) Kaser Das Römische Privatrecht Kaser M Das Römische Privatrecht I (Beck München 1971) Kaser Das Römische Privatrecht Kaser M Das Römische Privatrecht II (Beck München 1975) Kaser Privaatrecht Kaser M Romeins Privaatrecht (deur FBJ Wubbe uit die oorspronklike Nederlands vertaal) 2e uitg (NV Uitgeversmaatschappij Zwolle 1971) Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht Kop PC Beschouwingen over het zgn 'Vulgaire' Romeinse Recht (Universitaire Pers Leiden 1980) Levy West-Roman Vulgar Law Levy E West-Roman Vulgar Law: the Law of Property (American Philosophical Society Philadelphia 1951) Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken Lokin JHA Prota, Vermogensrechtelijke Leerstukken aan de hand van Romeinsrechtelijke Teksten uitgelegd (Rijksuniversiteit Groningen 1991) Molkenteller Dingliche Vertrag Molkenteller DH Die These vom Dingliche Vertrag (Peter Lang Frankfurt 1991) 23/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Van der Walt Houerskap Van der Walt AJ Die Ontwikkeling van Houerskap (LL D-proefskrif PU vir CHO 1985) Van Oven Romeinsch Privaatrecht Van Oven JC Leerboek van Romeinsch Privaatrecht 3e uitg (Brill Leiden 1948) Van Zyl Romeinse Privaatreg Van Zyl DH Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (Butterworths Durban 1977) Voß Kaisergesetzen der Spätantike Voß WE Recht und Rhetorik in den Kaisergesetzen der Spätantike: eine Untersuchung zum Nachklassischen Kauf- und Übereignungsrecht (Löwenklau Frankfurt am Main 1982) Register van hofsake Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A) 24/83 CHO 1985) Van Oven Romeinsch Privaatrecht Van Oven JC Leerboek van Romeinsch Privaatrecht 3e uitg (Brill Leiden 1948) Van Zyl Romeinse Privaatreg Van Zyl DH Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (Butterworths Durban 1977) Voß Kaisergesetzen der Spätantike Voß WE Recht und Rhetorik in den Kaisergesetzen der Spätantike: eine Untersuchung zum Nachklassischen Kauf- und Übereignungsrecht (Löwenklau Frankfurt am Main 1982) Register van hofsake Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A) 24/83

https://perjournal.co.za/article/download/2886/2811

Afrikaans

ISSN 1727-3781 1998 VOLUME 1 No 1 1998 VOLUME 1 No 1 1998 VOLUME 1 No 1 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Inleiding 2 Transkei, Venda, Ciskei en Bophuthatswana 3 Die lede van die ondersoekspan was D Balatseng (Universiteit van die Noordweste); J Chiumya (Universiteit van die Noorde); W Du Plessis (PU CHO); B De Wet (Universiteit van die Noorde); G Ferreira (PU CHO); L Jansen van Rensburg (PU CHO); S Luthuli (Universiteit van Zululand); M Mabiletsa (Universiteit van die Noorde); K Mojela (Universiteit van die Noorde); P Mtsaulana (Universiteit van die Noorde); R Ndou (Universiteit van die Noorde); S Nzimande (Universiteit van Zululand); N Olivier (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg); B Oomen (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen -Universiteit van Leiden, Nederland); J M Otto (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen, Universiteit van Leiden, Nederland); C Rautenbach (PU CHO); D Selala (Universitiet van die Noordweste); TE Scheepers (PU CHO); J van den Heever (Universiteit van die Noorde); A van der Walt (PU CHO); J Williams (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg). Die verslag bestaan uit 14 volumes en staan bekend as die Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (1996). Die stellings wat in hierdie aantekening gemaak word, is hoofsaaklik gebaseer op die empiriese navorsing en literatuurstudies wat gedoen is. , , p 3 Die lede van die ondersoekspan was D Balatseng (Universiteit van die Noordweste); J Chiumya (Universiteit van die Noorde); W Du Plessis (PU CHO); B De Wet (Universiteit van die Noorde); G Ferreira (PU CHO); L Jansen van Rensburg (PU CHO); S Luthuli (Universiteit van Zululand); M Mabiletsa (Universiteit van die Noorde); K Mojela (Universiteit van die Noorde); P Mtsaulana (Universiteit van die Noorde); R Ndou (Universiteit van die Noorde); S Nzimande (Universiteit van Zululand); N Olivier (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg); B Oomen (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen -Universiteit van Leiden, Nederland); J M Otto (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen, Universiteit van Leiden, Nederland); C Rautenbach (PU CHO); D Selala (Universitiet van die Noordweste); TE Scheepers (PU CHO); J van den Heever (Universiteit van die Noorde); A van der Walt (PU CHO); J Williams (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg). Die verslag bestaan uit 14 volumes en staan bekend as die Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (1996). Inleiding Die stellings wat in hierdie aantekening gemaak word, is hoofsaaklik gebaseer op die empiriese navorsing en literatuurstudies wat gedoen is. 206/279 206/279 TRADISIONELE LEIERS: ERKENNING EN DIE PAD VORENTOE TE Scheepers en W du Plessis ∗ * Fakulteit Regte, PU vir CHO. 1 A 181. 2 Transkei, Venda, Ciskei en Bophuthatswana 3 Die lede van die ondersoekspan was D Balatseng (Universiteit van die Noordweste); J Chiumya (Universiteit van die Noorde); W Du Plessis (PU CHO); B De Wet (Universiteit van die Noorde); G Ferreira (PU CHO); L Jansen van Rensburg (PU CHO); S Luthuli (Universiteit van Zululand); M Mabiletsa (Universiteit van die Noorde); K Mojela (Universiteit van die Noorde); P Mtsaulana (Universiteit van die Noorde); R Ndou (Universiteit van die Noorde); S Nzimande (Universiteit van Zululand); N Olivier (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg); B Oomen (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen -Universiteit van Leiden, Nederland); J M Otto (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen, Universiteit van Leiden, Nederland); C Rautenbach (PU CHO); D Selala (Universitiet van die Noordweste); TE Scheepers (PU CHO); J van den Heever (Universiteit van die Noorde); A van der Walt (PU CHO); J Williams (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg). Die verslag bestaan uit 14 volumes en staan bekend as die Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (1996). Die stellings wat in hierdie aantekening gemaak word, is hoofsaaklik gebaseer op die empiriese navorsing en literatuurstudies wat gedoen is. Inleiding Amptelike grondwetlike erkenning is vir die eerste keer in die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 1 aan tradisionele leiers verleen. Voorheen was die erkenning van tradisionele leiers deur die Swart Administrasie Wet 38 van 1927 en die verskeie Grondwette van die TBVC-state 2 gereël. Die instelling van tradisionele leiers is kontroversieel. Moderniste is van mening dat die instelling van tradisionele leiers uitgedien is terwyl dit steeds erken en gerespekteer word deur die verskillende gemeenskappe in Suid-Afrika. Hierdie tweespraak het geblyk uit 'n ondersoek van die Traditional Authorities Research Group in die Noordelike Provinsie, Provinsie van die Noordwes en KwaZulu-Natal. 3 'n Tradisionele leier word gesien as kgosi ke kgosi ka batho ("'n leier is 'n leier deur sy mense"), die vader van sy mense en 'n samebindende faktor wat as simbool van die eenheid van die groep dien. Fakulteit Regte, PU vir CHO. 1 A 181. 2 Transkei, Venda, Ciskei en Bophuthatswana 3 Die lede van die ondersoekspan was D Balatseng (Universiteit van die Noordweste); J Chiumya (Universiteit van die Noorde); W Du Plessis (PU CHO); B De Wet (Universiteit van die Noorde); G Ferreira (PU CHO); L Jansen van Rensburg (PU CHO); S Luthuli (Universiteit van Zululand); M Mabiletsa (Universiteit van die Noorde); K Mojela (Universiteit van die Noorde); P Mtsaulana (Universiteit van die Noorde); R Ndou (Universiteit van die Noorde); S Nzimande (Universiteit van Zululand); N Olivier (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg); B Oomen (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen -Universiteit van Leiden, Nederland); J M Otto (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen, Universiteit van Leiden, Nederland); C Rautenbach (PU CHO); D Selala (Universitiet van die Noordweste); TE Scheepers (PU CHO); J van den Heever (Universiteit van die Noorde); A van der Walt (PU CHO); J Williams (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg). Die verslag bestaan uit 14 volumes en staan bekend as die Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (1996). Die stellings wat in hierdie aantekening gemaak word, is hoofsaaklik gebaseer op die empiriese navorsing en literatuurstudies wat gedoen is. 206/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Tradisionele leiers vervul 'n verskeidenheid van funksies in stamme, samelewings en gemeenskappe. Die vernaamste van hierdie funksies het te make met hulle rol as regsprekende amptenare in tradisionele howe, beslegters van geskille buite die hof, religieuse leiers van die gemeenskap, politieke leiers van die lede van die stam, draers van die hoogste gesag oor die toekenning en gebruik van grond onder sy (of haar 4 ) jurisdiksie, en as daardie persoon wat in die laaste instansie verantwoordelik is vir die welsyn en ontwikkeling van alle lede van die stam. Die wetlike bepalings wat erkenning aan tradisionele owerhede verleen, verander nie aan hierdie posisie van tradisionele leiers nie, behalwe om deur die erkenning van tradisionele leiers en Afrika gewoontereg die posisie van tradisionele leiers, as deel van die Suid-Afrikaanse samelewing te bevestig. Dit blyk uit navorsing wat in verskeie ander jurisdiksies (Afrika, Asië en Suid-Amerika) gedoen is, dat waar regerings gepoog het om die stelsel van tradisionele leierskap uit te wis of om hulle jurisdiksie te ontneem dit nie die gewenste uitwerking gehad het nie. Telkens het die instelling weer na vore gekom. 5 Ontwikkeling van die landelike gemeenskappe is een van die prioriteite van die regering. Hierdie ontwikkeling kan slegs slaag indien die gemeenskappe self 'n rol daarin kan speel. Die tradisionele leier het 'n belangrike rol hierin te speel. In hierdie artikel word daar 'n kort oorsig oor die Swart Administrasie Wet 38 van 1927 en die grondwetlike posisie van 1993 en 1996 gegee en daarna word die rol wat die tradisionele leier na aanleiding van die Grondwet in ontwikkeling kan speel, bespreek. 2.1 Swart Administrasie Wet 38 van 1927 4 In KwaZulu-Natal is daar volgens mededeling deur Nkosi Ngubane tydens vraetyd by die internasionale konferensie oor tradisionele leierskap in Suider-Afrika 16 - 18 April te Umtata, tans ses vroulike tradisionele leiers net in daardie provinsie alleen. Alle verwysings na hy/hom sluit ook sy/haar in. y 5 Vgl ook Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 76. 207/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Die eerste amptelike erkenning van tradisionele leiers is in artikel 2(7) van die Swart Administrasie Wet 38 van 1927 verleen. Die President word gemagtig om tradisionele leiers vir stamme of gemeenskappe aan te wys en kan ook die pligte, bevoegdhede en voorregte uiteensit en voorwaardes vir die uitoefening van die amp daarstel. In die meeste gevalle het die vorige staatspresidente uitvoering gegee aan die besluit van die stam. Die artikel is egter van tyd tot tyd gedurende die "apartheidsjare" deur beide die Suid- Afrikaanse regering en die sogenaamde "onafhanklike" state misbruik om van teenstanders ontslae te raak. 6 Die tradisionele leiers en die stamrade, streeks- en gebiedsowerhede 7 het heelwat bevoegdhede verkry. Alhoewel die bevoegdhede sekere ontwikkelings- en plaaslike owerheid funksies ingesluit het, was die stamme as gevolg van 'n gebrek aan finansies en opleiding nie altyd in staat om daarvan gebruik te maak nie. Die Swart Administrasie Wet het verder aan die tradisionele leier strafregtelike en siviele bevoegdhede verleen. 8 Tradisionele owerhede is deur die staat betaal - dit was 'n ander wyse waarop beheer oor tradisionele owerhede vanaf sentrale regeringskant uitgeoefen kon word. 6 Vgl bv Chief Pilane v Chief Linchwe and Another 1995 4 SA 686 (B); en daaroor Balatseng en Du Plessis 1996 THRHR 349-355; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 78. 7 Ingestel kragtens a 2 van die Wet op Swart Owerhede 68 van 1951. 8 A 20. 2.2 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 Artikel 181 van die 1993 Grondwet het erkenning verleen aan tradisionele owerhede wat volgens die inheemse reg geleef het en aan wie voor die inwerkingtreding van die 1993 Grondwet reeds erkenning verleen is. Die erkenning was onderhewig gestel aan die moontlikheid van hersiening, herroeping of wysiging. Artikel 181(2) het bepaal dat inheemse reg onderhewig is aan regulering deur die reg. 208/279 208/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Die 1993 Grondwet het voorsiening gemaak vir die erkenning van tradisionele owerhede op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak. Voorsiening word gemaak vir die ex officio verteenwoordiging van sekere tradisionele leiers op plaaslike owerhede, 9 die instelling van 'n Nasionale Raad van Tradisionele Leiers 10 asook vir Provinsiale Huise van Tradisionele Leiers. 11 Die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers is in April 1997 aangewys. Die vertraging in die samestelling van die raad was te wyte daaraan dat sekere provinsies gesloer het om provinsiale Huise van Tradisionele Leiers aan te wys (bv die Noordelike Provinsie en die Oos-Kaap). 12 Die Wet op die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers 31 van 1994 maak voorsiening vir 'n raad wat uit 19 lede en 'n verkose voorsitter bestaan. Die funksies van die raad is die soos omskryf in artikel 184 van 1993 Grondwet naamlik om die nasionale regering oor enige aangeleentheid wat tradisionele leiers raak of die tradisies en gebruike van tradisionele gemeenskappe te enige plek in die Republiek te adviseer. Hulle moet op versoek van die President advies gee oor enige aangeleentheid van nasionale belang. Die President mag reëls uitvaardig rakende die samestelling van die kieskollege en die stemprosedure. Die raad word al om die vyf jaar saamgestel. In 1997 is 'n nuwe Wet op die Raad van Tradisionele leiers 10 van 1997 gepubliseer wat Wet 31 van 1994 herroep het. 13 Die doel van die nuwe wetgewing is om die probleme wat bestaan het met die samestelling van 'n raad uit die weg te ruim deur voorsiening te maak dat elke provinsiale huis lede op die Nasionale Raad benoem. 14 Die provinsiale huise moes telkens geraadpleeg word oor wetgewing in die provinsie wat hulle raak. 15 Indien daar besware is teen sodanige wetgewing moet die besware binne 30 dae ingedien word. Die wetsontwerp kan dan nie binne 'n verdere 30 dae aanvaar word nie. Dit is nie duidelik wat met die besware van die huise moet gebeur nie en wat sou gebeur indien die besware nie binne 30 dae bygelê kan word nie. Die 9 A 182. 10 A 184. 11 A 183. 12 Vgl ook Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 80. 13 Inwerkingtreding in Staatskoerant 17917 van 11 November 1997. 14 A 4. g y g 13 Inwerkingtreding in Staatskoerant 17917 van 11 November 1997. 14 A 4. 11 A 183. 12 Vgl ook Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 80. 9 A 182. 10 A 184. 11 A 183. 12 Vgl ook Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 80. 13 Inwerkingtreding in Staatskoerant 17917 van 11 November 1997. 14 A 4. g y g 13 Inwerkingtreding in Staatskoerant 17917 van 11 November 1997. g y 17 Inwerkingtreding 28 Desember 1995. 16 A 126 gelees met bylae 6. 15 A 183. 15 A 183. of which they may be remunerated by provincial or local governments is recognised. 'n Tradisionele leier is gedefinieer as "any person who in terms of indigenous law or any other law holds a position in a traditional ruling hierarchy". 18 Die wet maak voorsiening dat die President die betaling en toelae van tradisionele leiers in samespraak met die Raad van Tradisionele Leiers en die Vergoedingskommissie 19 moes goedkeur. Die betaling geskied uit die Nasionale Reserwe Fonds. 20 Die President kan 'n onderskeid tref tussen die verskillende kategorieë tradisionele leiers op grond van hulle status en bevoegdhede. 21 KwaZulu-Natal het eie wetgewing aanvaar waarin daar voorsiening gemaak is vir die betaling van tradisionele leiers deur die betrokke provinsie. 22 Daar is ook spesifiek melding gemaak dat die tradisionele leiers nie geregtig sou wees om enige fondse buite dié provinsie te ontvang nie. Die aangeleentheid het in die Konstitusionele Hof gedraai. In Ex Parte Speaker of the KwaZulu-Natal Provincial Legislature: In re KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995; Ex Parte Speaker of the KwaZulu-Natal Provincial Legislature: In re Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995 23 het die Konstitusionele Hof bevind dat die provinsie kragtens artikel 126 gelees met bylae 6 wel geregtig is om wetgewing oor tradisionele leiers te maak en dat die provinsiale wetgewing in hierdie geval voorrang geniet het. 2.3 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 24 () 23 1996 4 SA 653 (KH) g p 22 KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995 en die Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995. 23 1996 4 SA 653 (KH) 23 1996 4 SA 653 (KH). 24 Hierna 1996 Grondwet. 24 Hierna 1996 Grondwet. 2.3 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 24 () 18 A 1. 19 A 207 1993 Grondwet. 20 A 2(1). 21 A 2(2)(a)-(b). Op 1997-07-11 is 'n kennisgewing deur die Vergoedingskommissie uitgereik waarin aanbeveel word dat 'n span aangestel word om die struktuur, rol, bevoegdhede en pligte van tradisionele leiers in Suid-Afrika te ondersoek. Daar word tot tyd en wyl die verslag ontvang word 'n betalingstruktuur voorgestel waarvolgens bv die KwaZulu-Natal monarg R300 000 per jaar ontvang en ander stamhoofde R144 000 per jaar. Grade vir betaling van 'n stamkaptein "chief" en hoofman word ook aangedui. Indien 'n stamhoof se betaling tans (wettig) op 'n groter bedrag vasgestel is, word die nuwe betaling tav die persoon se opvolger geïmplementeer. 22 KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995 en die Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995. 23 1996 4 SA 653 (KH). 24 Hierna 1996 Grondwet. 18 A 1. 19 A 207 1993 Grondwet. 19 A 207 1993 Grondwet. 20 A 2(1). 21 A 2(2)(a)-(b). Op 1997-07-11 is 'n kennisgewing deur die Vergoedingskommissie uitgereik waarin aanbeveel word dat 'n span aangestel word om die struktuur, rol, bevoegdhede en pligte van tradisionele leiers in Suid-Afrika te ondersoek. Daar word tot tyd en wyl die verslag ontvang word 'n betalingstruktuur voorgestel waarvolgens bv die KwaZulu-Natal monarg R300 000 per jaar ontvang en ander stamhoofde R144 000 per jaar. Grade vir betaling van 'n stamkaptein "chief" en hoofman word ook aangedui. Indien 'n stamhoof se betaling tans (wettig) op 'n groter bedrag vasgestel is, word die nuwe betaling tav die persoon se opvolger geïmplementeer. ( ) 21 A 2(2)(a)-(b). Op 1997-07-11 is 'n kennisgewing deur die Vergoedingskommissie uitgereik waarin aanbeveel word dat 'n span aangestel word om die struktuur, rol, bevoegdhede en pligte van tradisionele leiers in Suid-Afrika te ondersoek. Daar word tot tyd en wyl die verslag ontvang word 'n betalingstruktuur voorgestel waarvolgens bv die KwaZulu-Natal monarg R300 000 per jaar ontvang en ander stamhoofde R144 000 per jaar. Grade vir betaling van 'n stamkaptein "chief" en hoofman word ook aangedui. Indien 'n stamhoof se betaling tans (wettig) op 'n groter bedrag vasgestel is, word die nuwe betaling tav die persoon se opvolger geïmplementeer. g p 22 KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995 en die Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995. 209/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 artikel het dus in effek geen "tande" nie. Die huis kan verder die provinsiale regering adviseer oor aangeleenthede wat die tradisionele gemeenskappe, inheemse reg of die tradisies van die gemeenskappe in die provinsie raak. Dit wil voorkom asof beide die nasionale en provinsiale wetgewers hierdie bepaling geïgnoreer het en dat geen wetgewing wat tradisionele gemeenskappe raak aan hulle voorgelê word nie. 'n Provinsiale regering het kragtens die 1993 Grondwet die wetgewende bevoegdheid gehad om wetgewing oor inheemse reg en tradisionele leiers te maak. 16 Artikel 160(3)(b) bepaal dat 'n provinsiale Grondwet voorsiening kan maak vir die instelling, rol, bevoegdhede en status van 'n tradisionele monarg en dat in die geval van KwaZulu-Natal sodanige erkenning van die Zulu monarg vervat moet wees. In 1995 is die Nasionale Wet op die Betaling van Tradisionele Leiers 29 of 1995 uitgevaardig. 17 Die voorwoord van die wet lui soos volg: In 1995 is die Nasionale Wet op die Betaling van Tradisionele Leiers 29 of 1995 uitgevaardig. 17 Die voorwoord van die wet lui soos volg: WHEREAS the importance for the well-being and equity of the South African Nation of the role of traditional leaders in the governance, guidance and representation of those wishing to maintain their bonds with their traditional land and communities and to subject themselves to the authority of traditional hierarchies is acknowledged; AND WHEREAS the subjects and followers of particular tribal authorities do not necessarily all reside in a single province and the constituencies of traditional hierarchies transcend provincial boundaries; AND WHEREAS the need for members of traditional hierarchies to be supported, maintained and remunerated in respect of their tribal roles from national governmental level and from national funds as opposed to the provincially administered statutory functions they may fulfil and in respect 210/279 PER/PELJ 1998(1)1 du Plessis W en Scheepers TE of which they may be remunerated by provincial or local governments is recognised. of which they may be remunerated by provincial or local governments is recognised. 211/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Die bepalings van die 1996 Grondwet verskil substansieel van die in die 1993 Grondwet. 'n Minimalistiese benadering is gevolg. Die instelling, status en rol van tradisionele leierskap volgens die inheemse reg word erken onderhewig aan die bepalings van die 1996 Grondwet. 25 'n Tradisionele owerheid wat 'n stelsel van inheemse reg navolg, mag funksioneer onderhewig aan enige toepaslike wetgewing en gebruike, asook wysigings en herroepings in wetgewing. 26 Nasionale wetgewing kan voorsiening maak vir die rol van tradisionele leierskap as 'n instelling op plaaslike vlak waar plaaslike gemeenskappe geraak word. 27 Nasionale of provinsiale wetgewing kan huise van tradisionele leiers instel en nasionale wetgewing kan voorsiening maak vir die daarstelling van 'n raad van tradisionele leiers om sake te hanteer rakende leierskap, die rol van tradisionele leiers, inheemse reg en die gebruike van gemeenskappe wat 'n stelsel van inheemse reg navolg. 28 Die 1996 Grondwet spel nie duidelik uit wat die bevoegdhede en die rol van tradisionele leiers is nie. Veral op plaaslike vlak bestaan daar probleme omdat die skeidslyn tussen die funksies van plaaslike owerhede en tradisionele leiers glad nie afgebaken is nie. 29 Daar is geen verpligting op die provinsies om wel huise van tradisionele leiers op te rig nie. Veral in die provinsies waar daar die moderniste 'n meerderheid het, is die oprigting van sodanige huise hewig teengestaan. 30 Tradisionele leierskap word onderhewig gestel aan die 1996 Grondwet, dus ook aan fundamentele regte en demokratiese beginsels. Tradisionele leiers se posisie word erfregtelik bepaal 31 en dit wil voorkom asof daar dus 'n konflik in artikel 211 bestaan. Vorster 32 en Bennett 33 is van mening dat die grondwetskrywers tradisionele leierskap 25 A 211(1). 26 A 211(3). 27 A 212(2). 28 A 212(2)(a)-(b). 29 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 89-93; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 30 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 90. 31 Die oudste seun in die manlike linie erf volgens die beginsel van eersgeboortereg. 32 1995 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 25 A 211(1). 26 A 211(3). 27 A 212(2). 28 A 212(2)(a)-(b). 29 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 89-93; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 30 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 90. 31 Die oudste seun in die manlike linie erf volgens die beginsel van eersgeboortereg. 32 1995 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 25 A 211(1). 26 A 211(3). 27 A 212(2). 28 A 212(2)(a)-(b). 29 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 89-93; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 30 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 90. 31 Die oudste seun in die manlike linie erf volgens die beginsel van eersgeboortereg. 32 1995 SA Tydskrif vir Etnologie 79. g 31 Die oudste seun in die manlike linie erf volgens die beginsel van eersgeboortereg. 32 1995 SA Tydskrif vir Etnologie 79. ( )( ) ( ) 29 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 89-93; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 30 V l k Mti k l 1996 P lit i 90 212/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 as 'n uitsondering op die beginsel van vrye en demokratiese verkiesings beskou. Indien 'n blote interpretasie van die artikel hierdie aanname gevolg word, sal demokratiese beginsels voorrang moet geniet. Daar sou 'n beroep op artikels 30 en 31 (reg op kultuur) gemaak kan word, maar hierdie artikels word onderhewig aan fundamentele regte (dus ook reg op gelykheid) gestel. Daar word in die 1996 Grondwet voorsiening gemaak vir konkurrente 34 en uitsluitlike wetgewende funksionele gebiede 35 waaroor slegs die provinsies wetgewing kan uitvaardig. 36 Inheemse reg, gewoontereg en tradisionele leierskap onderhewig aan artikel 12 van die Grondwet is almal bylae 4 funksionele gebiede. Die provinsies kan dus wetgewing maak waarin ontwikkelingsbevoegdhede aan tradisionele leiers verleen word. Artikels 146 tot 150 hanteer die interpretasie van die konflik tussen nasionale en provinsiale wetgewing en kan moontlik die probleme oplos wat deur die KwaZulu-Natal saak navore gebring is. 37 33 Human Rights 71-72. 33 Human Rights 71-72. 34 Bylae 4 waaroor beide die provinsie en die nasionale wetgewer wette kan maak. 35 Bylae 5. 36 A 104(1)(b); vgl ook a 104(4)-(5) en 44(3). 37 Vgl 2.2. 38 Die tradisionele leiers behoort hulle nie met partypolitiek te assosieer nie vanweë hulle rol in die tradisionele gemeenskappe. Daarom behoort hulle neutraal van politiek te staan. 39 Scheepers Traditional Leadership. g 34 Bylae 4 waaroor beide die provinsie en die nasionale wetgewer wette kan maak. 35 Bylae 5. 39 Scheepers Traditional Leadership. 3 g 38 Die tradisionele leiers behoort hulle nie met partypolitiek te assosieer nie vanweë hulle rol in die tradisionele gemeenskappe. Daarom behoort hulle neutraal van politiek te staan. p g p 41 Het in werking getree op 22 Desember 1995 - Prokl R 111 van 22 Desember 1995. 40 Traditional Authorities Research Group Administrative and legal position vol VIII 86 –87. g g 43 Een so voorbeeld is die proses wat tans onder leiding van die Rustenburg Distriksraad plaasvind as deel van die beplanning van en strategiese ontwerp vir die landelike gebiede binne die jurisdiksiegebied van daardie raad. g g p 09 van 1993; het in werking getree 2 Februarie 1994 - Prokl 174 van 30 November 1994. du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 tradisionele leier word deur die lede van sy stam verantwoordelik gehou vir die ontwikkeling van die stamgebied. 40 Alhoewel daar nie uitdruklik in die wetgewing en die 1996-Grondwet riglyne gegee word oor die onderskeid tussen funksies van tradisionele en ander politieke leiers nie, vind sodanige verdeling wel in die praktyk by die implementering van nuwe wetgewing plaas, soos in die geval van die Wet op Ontwikkelingsfasilitering 67 van 1995 41 en die Oorgangswet op Plaaslike Regering 209 van 1993. 42 Al hoe meer praktiese reëlings word getref om hierdie wetgewing tot uitvoer te bring in samewerking met die tradisionele leiers van die betrokke gebied. 43 'n Distriksraad wat se gebied landelike tradisionele owerheidsgebiede insluit, moet grondgebruiksdoelwitte ingevolge artikel 28 van die Wet op Ontwikkelingsfasilitering formuleer. 44 Die formulering van hierdie doelwitte geskied volgens die ontwikkelingsbeginsels vervat in artikel 3 van die Ontwikkelingsfasiliteringswet. Volgens hierdie beginsels moet alle gemeenskappe (en derhalwe ook hulle leiers) gekonsulteer word en moet die gemeenskap se belange, behoeftes en prioriteite in die ontwikkeling- en beplanningsproses geakkommodeer word. Ten einde te verseker dat ontwikkelingsprojekte werklik gemeenskapsgebaseer is en deur die mense wat daarby betrokke is gedryf sal word, 45 kan 'n distriksraad nie anders as om tradisionele leiers by die beplanningsproses te betrek nie. Ook wanneer geïntegreerde ontwikkelingsplanne 46 opgestel word vir 'n gebied sal die onderskeie substreke van 'n distriksraadgebied nie geraadpleeg en betrokke kan wees as die tradisionele leiers (as verteenwoordigers van die inwoners van daardie gebiede) nie by die formuleringsproses betrek word nie. Die noodsaaklikheid van gemeenskapsbetrokkenheid by die beplanning van ontwikkeling op plaaslike vlak hou ten nouste verband met die funksie-omskrywing van die rol van plaaslike owerhede Rol van tradisionele leiers in ontwikkeling Die gemeenskappe waarmee onderhoude gevoer is, het duidelik laat blyk dat hulle regeringsinmenging (veral deur persone wat geen benul het van die tradisionele samelewing en hulle waardes) verwerp. Die beginsel van deelname en konsultasie voordat wetgewing en beleid opgestel en deurgevoer word, vorm 'n belangrike deel van die voorstelle. 38 Die tradisionele leier speel wel 'n rol in die ontwikkeling en ontwikkelingsbeplanning van die tradisionele owerheidsgebied waarvoor hy verantwoordelik is. 39 Die 33 Human Rights 71-72. g 34 Bylae 4 waaroor beide die provinsie en die nasionale wetgewer wette kan maak. 35 Bylae 5. du Plessis W en Scheepers TE ien oor gemeenskapsgebaseerde ontwikkelingsproses die Mandela Village gevallestudie oos beskryf deur Hogg Focus Forum RGN 4(1):9-12. 44 67 van 1995 Hfst 4 - a 28 gelees met a 3. 45 Sien oor gemeenskapsgebaseerde ontwikkelingsproses die Mandela Village gevallestudie soos beskryf deur Hogg Focus Forum RGN 4(1):9-12. 214/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 soos omskryf in die 1996 Grondwet 47 as onder andere "to promote social and economic development" en "to encourage the involvement of communities and community organizations in the matters of local government". soos omskryf in die 1996 Grondwet 47 as onder andere "to promote social and economic development" en "to encourage the involvement of communities and community organizations in the matters of local government". Die 1996-Grondwet erken tradisionele owerhede en die rol wat hulle binne hulle tradisionele gemeenskappe speel. Beide die formele en informele erkenning wat verleen word, bring mee dat hulle nie in ontwikkeling geïgnoreer kan word nie. Tradisionele leiers kan 'n definitiewe rol te speel op die nasionale, provinsiale en plaaslike vlakke van die regering. Op nasionale en provinsiale vlak kan hulle meer betrek te word in die formulering en besluitnemingsprosesse rakende aangeleenthede wat hulle raak. Op plaaslike vlak kan hulle toe te sien dat die beleid behoorlik geïmplementeer word veral waar dit die ontwikkeling van hulle gebiede raak. Die beginsel dat die regering nader aan die mense op voetsoolvlak gebring word, is veral belangrik waar die tradisionele gemeenskappe ter sprake is. 46 A 10B van die Tweede Wysigingswet van die Oorgangswet op Plaaslike Owerhede 97 van 1969 -Prokl 1896 van 22 November 1996. 48 Soos hierbo vermeld as een van die standpunte wat na vore gekom het tydens die TARG ondersoek - vgl 2.1. 47 A 152(1) (c) en (e). 4. Gevolgtrekking Die mate waartoe tradisionele leiers meer moderne leierskapstake suksesvol uitvoer, hang nou saam met vorige ondervinding in en blootstelling aan, asook bemagtigingsgeleenthede wat vir so 'n leier in die ontwikkelingswêreld gebied word. Die ontwikkeling van vaardighede om suksesvol aan die ontwikkelingsbeplanningsproses te kan deelneem, vind nie net by wyse van formele opleidingsgeleenthede plaas nie maar kan heel dikwels as deel van beplanningsessies (of gelyktydig daarmee saam) plaasvind. Die rol van die tradisionele leiers in Suid Afrika as gemeenskapsleiers het wel 'n politieke sowel as 'n sosiaal-religieuse aspek. Alhoewel die mening soms gehuldig word dat tradisionele leiers nie direk in partypolitiek betrokke behoort te wees nie, 48 46 A 10B van die Tweede Wysigingswet van die Oorgangswet op Plaaslike Owerhede 97 van 1969 -Prokl 1896 van 22 November 1996. 47 A 152(1) (c) en (e) 47 A 152(1) (c) en (e). 48 Soos hierbo vermeld as een van die standpunte wat na vore gekom het tydens die TARG ondersoek - vgl 2.1. 51 Grondwet van die Republiek van Suid Afrika 108 van 1996 7-39, asook waarskynlik die beginsels onderliggend aan die Grondwet; dit kan 'n belangrike rol speel in die skep van die regte gesindheid en bewustheid wat nodig is om die grondwetlike beginsels en bepalings op voetsoolvlak tot uitvoer te bring. 49 Vgl Pityana Many Cultures, One Nation 167 wat daarna verwys dat ontwikkelings en ontwikkelingswaardes wêreldwyd 'n taak is waarmee regerings op plaaslike vlak hulle moet besig hou. bes g ou 50 Wet op die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers 10 van 1997. esig hou. Wet op die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers 10 van 1997. 215/279 215/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 is dit in die praktyk, veral nou dat partypolitiek op plaaslike owerheidsvlak 'n relatief oorheersende rol speel, nie moontlik om die rol van die tradisionele leier as plaaslike leier totaal uit die politieke arena te hou nie. Die rede hiervoor is enersyds omdat sosiale, ekonomiese, religieuse, politieke, kulturele en gewoontereg kwessies nie duidelik in Afrosentriese denke onderskei word nie en gewoonlik as geïntegreerde geheel na vore kom. Andersyds is dit nie moontlik om die leierskapsrol van tradisionele leiers van politiek te skei nie, omdat kultuur en waardes van gemeenskappe bepalende faktore is wat sal bepaal of wetgewing, beleid, ontwikkelingsplanne en selfs ontwikkelingsprojekte vir 'n gemeenskap aanvaarbaar is en of die betrokke gemeenskap wel eienaarskap daarvoor sal aanvaar al dan nie. 49 Al die provinsies van Suid-Afrika waar tradisionele owerheidsgebiede deel van hulle grondgebied uitmaak, het wetgewing aanvaar na aanleiding waarvan Provinsiale Huise van tradisionele leiers gestig is. Hierdie huise is almal verteenwoordig in die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers. 50 Dit is weliswaar so dat die magte wat volgens wet aan tradisionele leiers op nasionale vlak deur die nasionale regering toegewys word, hoogstens adviserend is en weinig werklike besluitneming en uitvoerende magte bevat Dit word egter in oorweging gegee dat hierdie stap 'n duidelike beginpunt is wat ruimte laat vir 'n groter rol vir tradisionele leiers op nasionale en provinsiale vlak na mate meer vertroue, respek en 'n waardering vir die amp en posisie van tradisionele leiers ontstaan, en bewerkstellig word. Net soos wat tradisionele leiers trustees is van die gewoontereg en waardes wat die gemeenskap oor jare heen aan hulle toevertrou het, is hulle in landelike tradisionele owerheidsgebiede ook die bewakers van die waardes onderliggend aan die Grondwet en veral die handves van menseregte soos vervat in hoofstuk 2 van die 1996 Grondwet. 51 Die tradisionele Afrika-waardesisteem het 'n hele aantal raakpunte met 216/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 die waardes soos vervat in die handves en 1996 Grondwet; 52 veral die onderliggende redes vir sekere inheemse gebruike kan in meeste gevalle gebruik word om 'n brug te slaan tussen tradisionele en moderne menseregtekonsepte sonder dat daar gewag word vir die normale evolusionêre proses van regsontwikkeling op die gebied van Afrika gewoontereg of bepalings van die inheemse Afrikareg. 52 Dlamini Human Rights 22, 23. 215/279 'n Vergelyking van inheemse gewoontereg met beginsels soos vervat in die handves van fundamentele regte en 'n soms oorhaastige verdoeming van gebruike onder nie-westerse gemeenskappe, moet liefs plaasvind met inagneming van die gelykstelling in die Grondwet van die inheemse reg en (ander) geloofsgebaseerde regsinstellings aan die gemenereg van Suid-Afrika. Dit is in die lig van hierdie benadering wat die dilemma van tradisionele leiers verstaan moet word wanneer hulle nieteenstaande hulle plig om 'n kultuur van fundamentele regte te help skep, nie summier kulturele en gemeenskapswaardes oorboord kan gooi nie. Regsverandering is immers nie die funksie of taak van die tradisionele leier nie; die skep en verandering van regsreëls moet vanuit die gemeenskap kom en moet die sanksie van die hele volk (stam) geniet voordat die tradisionele leier sy of haar stempel daarop kan plaas. 53 Op die gebied van ontwikkeling van mense, gebiede, fasiliteite en infrastruktuur op plaaslike en provinsiale vlak is daar, nieteenstaande die gebrek aan duidelike riglyne in tersaaklike wetgewing, min twyfel dat daar vir tradisionele leiers sowel as vir demokraties verkose leiers 'n ewe belangrike rol is om te vervul teenoor die gemeenskappe wat deur hulle bedien en gedien word. Albei hierdie groeperings van die leierskorps op plaaslike vlak, is immers verantwoordelik aan dieselfde gemeenskap terwyl hulle posisie as leier, gekose of vererf, sy ontstaan het binne daardie selfde gemeenskappe. Alhoewel daar soms oorvleueling van verantwoordelikhede en sommige take op samelewingsvlak mag wees, kan die tradisionele leier nie die statutêr omskrewe rol van die demokraties verkose leier speel nie, en vice versa. 52 Dlamini Human Rights 22, 23. 217/279 Whitfield South African Native Law 2; Sien ook Scheepers 1996 SA Publiekreg 505-506. 217/279 -Chief Pilane v Chief Linchwe and Another 1995 4 SA 686 (B) 1996 THRHR 349-355 Bennett Human Rights Bennett TW Human Rights and African Customary Law (Juta Kaapstad 1995) Dlamini CRM Human Rights Dlamini CRM Human Rights in Africa (Butterworths Durban 1995) Hogg Focus Forum RGN Hogg G "Real People Driven Development is Possible" in Focus Forum RGN 4(1):9- 12 Mtimkulu 1996 Politeia 89-93 Mtimkulu P "Traditional leaders and the Constitution" 1996 Politeia 89-93 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 217/279 217/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Die rol van tradisionele leiers as instelling in Suid-Afrika mag dalk nie duidelik in beleidsdokumente en wetgewing omskryf word nie, maar sal in die toekoms al hoe duideliker uitkristalliseer namate daar op die erkenning wat in die 1996 Grondwet aan tradisionele leiers (en inheemse reg) verleen word en die vindingrykheid van plaaslike owerheidsbeplanners in landelike gebiede (wanneer gemeenskappe by die ontwikkelingsproses betrek moet word) voortgebou word. Die mate waartoe tradisionele leiers pro-aktief by die ontwikkelingsproses betrokke raak en hulself bewys as gewillige en diensvaardige ontwikkelingsagente, sal ook stukrag verleen aan die oproep van landelike mense om toegelaat te word om verantwoordelikheid en eienaarskap te aanvaar vir die ontwikkeling van landelike tradisionele owerheidsgebiede en die inwoners van daardie gebiede. Die realiteite van die behoeftes en waardes van plaaslike gemeenskappe sal weldra deur die wetgewer in toepaslike wetgewing vervat moet word sodat regsmaatreëls en meganismes op sigbare en effektiewe wyse grondwetlike beginsels waar kan maak, ook in gebiede onder die jurisdiksie van tradisionele leiers. 53 53 218/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 BIBLIOGRAFIE Balatseng en Du Plessis 1996 THRHR 349-355 Balatseng D en Du Plessis W Succession of chieftaincy: hereditary, appointment or by common consent? -Chief Pilane v Chief Linchwe and Another 1995 4 SA 686 (B) 1996 THRHR 349-355 Bennett Human Rights Bennett TW Human Rights and African Customary Law (Juta Kaapstad 1995) Dlamini CRM Human Rights Dlamini CRM Human Rights in Africa (Butterworths Durban 1995) Hogg Focus Forum RGN Hogg G "Real People Driven Development is Possible" in Focus Forum RGN 4(1):9- 12 Mtimkulu 1996 Politeia 89-93 Mtimkulu P "Traditional leaders and the Constitution" 1996 Politeia 89-93 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 Scheepers Traditional Leadership Scheepers TE “Traditional Leadership and the Development Process in South Africa” Ongepubliseerde referaat gelewer by die internasionale konferensie oor tradisionele leierskap in Suider-Afrika 16-18 April 1996 Umtata Scheepers 1996 SA Publiekreg 490-511 Scheepers TE “Die rol van die reg in die ontwikkeling van landelike tradisionele owerheidsgebiede” 1996 SA Publiekreg 490- 511 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 BIBLIOGRAFIE Balatseng en Du Plessis 1996 THRHR 349-355 Balatseng D en Du Plessis W Succession of chieftaincy: hereditary, appointment or by common consent? BIBLIOGRAFIE Dlamini CRM Human Rights Dlamini CRM Human Rights in Africa (Butterworths Durban 1995) Hogg Focus Forum RGN Hogg G "Real People Driven Development is Possible" in Focus Forum RGN 4(1):9- 12 Mtimkulu 1996 Politeia 89-93 Mtimkulu P "Traditional leaders and the Constitution" 1996 Politeia 89-93 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 Dlamini CRM Human Rights Dlamini CRM Human Rights in Africa (Butterworths Durban 1995) Hogg Focus Forum RGN Hogg G "Real People Driven Development is Possible" in Focus Forum RGN 4(1):9- 12 Mtimkulu 1996 Politeia 89-93 Mtimkulu P "Traditional leaders and the Constitution" 1996 Politeia 89-93 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 Scheepers Traditional Leadership Scheepers TE “Traditional Leadership and the Development Process in South Africa” Ongepubliseerde referaat gelewer by die internasionale konferensie oor tradisionele leierskap in Suider-Afrika 16-18 April 1996 Umtata Scheepers 1996 SA Publiekreg 490-511 Scheepers TE “Die rol van die reg in die ontwikkeling van landelike tradisionele owerheidsgebiede” 1996 SA Publiekreg 490- 511 Scheepers 1996 SA Publiekreg 490-511 Scheepers TE “Die rol van die reg in die ontwikkeling van landelike tradisionele owerheidsgebiede” 1996 SA Publiekreg 490- 511 219/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Traditional Authorities Research Group Administrative and legal position Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (Potchefstroom 1996) Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 76 Vorster LP "Tradisionele leierskap in Suid- Afrika" 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 76 Whitfield South African Native Law Whitfield GMB South African Native Law (Juta Kaapstad 1929) 2 Whitfield South African Native Law Whitfield GMB South African Native Law (Juta Kaapstad 1929) 2 Hofsake Chief Pilane v Chief Linchwe and Another 1995 4 SA 686 (B) 1996 4 SA 653 (KH) Ex Parte Speaker of the KwaZulu-Natal Provincial Legislature: In re KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995; Ex Parte Speaker of the KwaZulu-Natal Provincial Legislature: In re Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995 1996 4 SA 653 (KH) du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Proklamasies Prokl 174 Staatskoerant 16093 van 30 November 1994 Prokl R111 Staatskoerant 16880 van 22 Desember 1995 Prokl 1896 Staatskoerant 17607 van 22 November 1996 p:\artikel\gwtl971.doc du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 p:\artikel\gwtl971.doc Wette 220/279 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995 Oorgangswet op Plaaslike Regering 209 van 1993 Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995 Swart Administrasie Wet 38 van 1927 Wet op die Raad van Tradisionele Leiers 10 van 1997 Wet op Nasionale Raad van Tradisionele leiers 31 van 1994 Wet op Ontwikkelingsfasilitering 67 van 1995 Wet op Swart Owerhede 68 van 1951 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 PER/PELJ 1998(1)1 221/279 Proklamasies Prokl 174 Staatskoerant 16093 van 30 November 1994 Prokl R111 Staatskoerant 16880 van 22 Desember 1995 Prokl 1896 Staatskoerant 17607 van 22 November 1996 Prokl 174 Staatskoerant 16093 van 30 November 1994 Prokl R111 Staatskoerant 16880 van 22 Desember 1995 Prokl 1896 Staatskoerant 17607 van 22 November 1996 p:\artikel\gwtl971.doc 222/279

https://perjournal.co.za/article/download/2902/2830

Afrikaans

Supplementary Table 6. CyTOF antibody panel for PBMC, relevant to Figure 4. Supplementary Table 6. CyTOF antibody panel for PBMC, relevant to Figure 4. Supplementary Table 6. CyTOF antibody panel for PBMC, relevant to Figure 4. Supplementary Table 6. CyTOF antibody panel for PBMC, relevant to Figure 4. No PRODUCT TAG TARGET CLONE reactivity Source PRODUCT # 1 CD45 89Y 89Y CD45 HI30 human DVS- Fluidigm 3089003B 2 CD57 115In 115In CD57 HCD57 human BioLegend 322325 3 IdU I127 127I S-phase DNA Sigma I7125-5G 4 CD56 139La (NCAM16.2) 139La CD56 NCAM16.2 human BD 559043 5 HLA ABC 141Pr 141Pr HLA ABC W6/32 human DVS- Fluidigm 3141010B 6 CD19 142Nd 142Nd CD19 HIB19 human DVS- Fluidigm 3142001B 7 CD5 143Nd 143Nd CD5 UCHT2 human DVS- Fluidigm 3143007B 8 CD11b 144Nd 144Nd CD11b ICRF44 human DVS- Fluidigm 3144001B 9 CD4 145Nd 145Nd CD4 RPA-T4 human DVS- Fluidigm 3145001B 10 CD8a 146Nd 146Nd CD8a RPA-T8 human DVS- Fluidigm 3146001B 11 CD20 147Sm 147Sm CD20 2H7 human DVS- Fluidigm 3147001B 12 CD27 148Nd 148Nd CD27 LG.3A10 human/mouse BioLegend 124202 13 CD45RO 149Sm 149Sm CD45RO UCHL1 human DVS- Fluidigm 3149001B 14 CD11c 150Nd 150Nd CD11c Bu15 human BioLegend 337221 15 CD123 151Eu 151Eu CD123 6H6 human DVS- Fluidigm 3151001B 16 CD21 152Sm 152Sm CD21 BL13 human DVS- Fluidigm 3152010B 17 CD272 153Eu 153Eu CD272, BTLA J168-540 human BD 558485(custom) 18 CD28 154Sm 154Sm CD28 CD28.2 human BioLegend 302937 19 CD278 155Gd 155Gd CD278, ICOS C398.4A human/mouse BioLegend 313502 20 CD86 156Gd 156Gd CD86 IT2.2 human DVS- Fluidigm 3156008B 21 CD25 158Gd 158Gd CD25 BC96 human BioLegend 302602 22 CCR7(CD197) 159Tb 159Tb CD197, CCR7 G043H7 human DVS- Fluidigm 3159003A 23 CD279 (PD-1) 160Gd 160Gd CD279, PD-1 PD1.3.1.3 human Miltenyi 130-096-168 24 CD152 (CTLA-4) 161Dy 161Dy CD152 14D3 human DVS- Fluidigm 3161004B 25 FoxP3 162Dy 162Dy FoxP3 259D/C7 human DVS- Fluidigm 3162024A 26 CD45RA 163Dy 163Dy CD45RA HI100 human BioLegend 304102 27 TIM-3/Fc 164Dy 164Dy TIM-3/Fc human R&D 2365-TM-050 28 CD40 165Ho 165Ho CD40 5C3 human DVS- Fluidigm 3165005B 29 Arginase-1 166Er 166Er Arginase-1 Polyclonal human/mouse DVS- Fluidigm 3166023B 30 CD38 167Er 167Er CD38 HIT2 human DVS- Fluidigm 3167001B 31 CD154 (CD40L) 168Er 168Er CD154, CD40L 24-31 human DVS- Fluidigm 3168006B 32 CD161 169Tm 169Tm CD161 HP-3G10 human BioLegend 339902 33 CD3 170Er 170Er CD3 UCHT1 human DVS- Fluidigm 3170001B 34 CD68 171Yb 171Yb CD68 Y1/82A human DVS- Fluidigm 3171011B 9 35 CD274 (PD-L1) 172Yb 172Yb CD274, PD-L1 29E.2A3 human BioLegend 329702 36 CD14 173Yb 173Yb CD14 HCD14 human BioLegend 325602 37 HLA-DR 174Yb 174Yb HLA-DR L243 human BioLegend 307602 38 LAG-3 175Lu 175Lu CD223/LAG-3 11C3C65 human DVS- Fluidigm 3175033B 39 Ki67 176Yb 176Yb Ki67 A019D5 human BioLegend 350502 40 CD16 209Bi 209Bi CD16 3G8 human DVS- Fluidigm 3209002B 41 Intercalator-Ir 191Ir nucleus DVS- Fluidigm SKU 201192B 42 Cisplatin-198Pt 198Pt Cell viability DVS- Fluidigm SKU 201198 10 10

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Table_S6_from_A_Phase_II_Window_of_Opportunity_Study_of_Neoadjuvant_PD-L1_versus_PD-L1_plus_CTLA-4_Blockade_for_Patients_with_Malignant_Pleural_Mesothelioma/22490384/1/files/39942017.pdf

Afrikaans

Navorsingsartikels • Research articles Navorsingsartikels • Research articles Volhoubare fasiliteitsbestuur in winkelsentrums in Pretoria Jaco van der Merwe, Bouwer Kleynhans & Chris Cloete Jaco van der Merwe, Bouwer Kleynhans & Chris Cloete Peer reviewed and revised Mnr Jaco van der Merwe, MSc (Eiendomswese)-student, Departement Konstruksie- Ekonomie, Universiteit van Pretoria, Hillcrest, Pretoria, 0002, Suid-Afrika. Telefoon: +27 12 991 7305, e-pos: <gjvandermerwe@ gmail.com> Abstract Although sustainable facility management is increasingly gaining recognition in developing countries and is implemented in new buildings, in particular, hardly any information is available regarding sustainable practices in facility management that are applied locally in South Africa, and particularly in Pretoria. In this article, five key areas for sustainable facility management in shopping centres are investigated, namely energy consumption, water consumption, materials and resource management, internal environment quality management, and location management. This study also established which sustainable facility management strategies and methods are currently being applied and what perceptions property managers in shopping centres in Pretoria have regarding sustainable facility management. Questionnaires and one-on-one interviews with property managers and centre managers and owners were employed to obtain qualitative information such as the perceptions and knowledge of the respondents, as well as quantitative information such as quantities and percentages. The sample and data collected for the study are limited to shopping malls in Pretoria with a commercial area of 10 000m² or more, which yielded a total of 69 shopping centres. Completed questionnaires were returned by approximately a quarter of the total sample population, representing a lettable area of 765 835m2 and 1 663 stores. Nearly 90% of the respondents indicated that the ‘property’ management function is done internally, compared with over 94% that internally manage the ‘facility’ management function. It was found that sustainable facility management practices are being applied in shopping centres in Pretoria, but that there is a clear preference for widely applied practices that lead to financial savings. Practices that contribute to social and environmental objectives are applied to a much lesser extent, due to the perception that such practices do not result in financial savings or contribute to the management of the centres and are, therefore, regarded as less important. Keywords: Sustainable facilities management; property management; sustain­ ability criteria; shopping centres. Acta Structilia 2017: 24(1) word tot ’n veel mindere mate toegepas, as gevolg van die persepsie dat sulke praktyke nie lei tot finansiële besparings of bydra tot die bestuur van die sentrums nie en dus as minder belangrik geag word. Trefwoorde: Volhoubare fasiliteitsbestuur; eiendomsbestuur; volhoubaarheids­ kriteria; winkelsentrums. Abstrak Alhoewel volhoubare fasiliteitsbestuur toenemend erkenning in ontwikkelende lande geniet en in veral nuwe geboue geïm­plementeer word, is daar min inligting beskikbaar oor volhoubare praktyke in fasiliteits­bestuur wat plaaslik in Suid-Afrika, en veral in Pretoria, toegepas word. In hierdie artikel word vyf belangrike gebiede vir volhoubare fasiliteitsbestuur in winkelsentrums ondersoek, naamlik ener­ gieverbruik, watergebruik, mate­riaal- en hulp­ bronbestuur, interne omge­wings­kwaliteitbestuur en liggingsbestuur. Verder is daar vasgestel watter volhoubare fasi­liteits­bestuurstrategieë en -metodes tans op hierdie gebiede toegepas word asook watter persepsies by eiendomsbestuurders oor volhoubare fasiliteitsbestuur in winkelsentrums in Pretoria bestaan. Mnr Bouwer Kleynhans, Departement Konstruksie- Ekonomie, Universiteit van Pretoria, Hillcrest, Pretoria, 0002, Suid-Afrika. Telefoon: +27 12 420 2554, e-pos: <bkleynhans@dsfm. co.za> Prof. Chris Cloete, SACSC Leerstoel in Winkelsentrumstudies, Departement Konstruksie- Ekonomie, Universiteit van Pretoria, Hillcrest, Pretoria, 0002, Suid-Afrika. Telefoon: +27 12 420 4545, e-pos: <chris.cloete@ up.ac.za> Vir doeleindes van hierdie studie was alle winkelsentrums in Pretoria met ’n handels­ oppervlakte van 10 000m² of groter geïden­ tifiseer. ’n Totaal van 69 winkelsentrums het aan die vereiste minimum grootte voldoen. Vraelyste asook een-tot-een onderhoude met eiendoms- en sentrumbestuurders is gebruik om die toepassing van volhoubare fasiliteitsbestuur te karakteriseer. Waar die winkelsentrums deur die eienaars self bestuur word, is onderhoude ook met die eienaars gevoer. The authors declared no conflict of interest to this title or article. DOI: http://dx.doi. org/10.18820/24150487/ as24i1.4 ISSN: 1023-0564 e-ISSN: 2415-0487 Acta Structilia 2017 24(1): 73-98 © UV/UFS Voltooide vraelyste is van sowat ’n kwart van die totale steekproefpopulasie, verteenwoordigend van ’n verhuurbare oppervlakte van 765 835m2 en 1 663 winkels terug ontvang. Byna 90% van die respondente het aangedui dat die ‘eiendomsbestuurs’funksie intern uitge­ voer word, teenoor meer as 94% wat die ‘fasiliteitsbestuurs’funksie intern bestuur. Daar is bevind dat volhoubare fasiliteits­ bestuurspraktyke wel toegepas word in winkelsentrums in Pretoria, maar dat daar ’n duidelike voorkeur bestaan vir praktyke wat lei tot finansiële besparings, welke praktyke dan ook algemeen toegepas word. Praktyke wat bydra tot sosiale en omgewingsdoelwitte 73 Acta Structilia 2017: 24(1) 1. Suid-Afrika se kleinhandelsmark is die grootste in sub-Sahara Afrika en 20ste grootste ter wêreld. As gevolg van ongewone hoë ekonomiese groei in die periode tussen 2006 en 2007 het uitgebreide ontwikkeling van winkelsentrums in Suid-Afrika tussen 2007 en 2011 plaasgevind. Tydens hierdie periode is 43 nuwe sentrums met individuele vloeroppervlaktes van 30 000m2 en groter ontwikkel, teenoor die 30 sodanige sentrums wat tussen 1999 en 2007 ontwikkel is (Muller, 2011: 13). Volgens die Suid-Afrikaanse Raad vir Winkelsentrums/South African Council of Shopping Centres (SACSC) is daar tydens 2011 en 74 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... 2012 ongeveer 530 nuwe winkelsentrums toegevoeg tot die reeds bestaande 1 899 winkelsentrums in Suid-Afrika. Die waarde van die totale kleinhandelseiendom in Suid-Afrika was geraam op R534 miljard in 2015, teenoor ’n waarde van R340 miljard in 2012 (PSCC, 2016). Met ’n totale beraamde handelsarea van ongeveer 23 miljoen m² is dit duidelik dat die impak van hierdie geboue op hul omgewing, asook die verbruik van water en elektrisiteit, wesenlik moet wees (SACSC, 2012: 3). Dit is inderdaad die geval. Die elektrisiteitsverbruik van ’n tipiese winkelsentrum beloop ongeveer 27 kWh per vierkante meter per maand (Visagie & Cloete, 2012), terwyl die waterverbruik sowat 100 liter per vierkante meter per maand is (Van Wyk, 2015). Dit impliseer dat die beraamde 23 miljoen vierkante meter van winkelsentrums in Suid-Afrika meer as 600 miljoen kWh elektrisiteit en 2 500 miljoen liter water per maand verbruik. Dit het uiteraard ’n aansienlike impak op die totale verbruik van skaars hulpbronne in die land. Die bestuur van hierdie hulpbronne in geboue is tipies die verantwoordelikheid van die eiendomsbestuurder en (veral in groter geboue en eiendomsportefeuljes) die fasiliteitsbestuurder. Talle definisies van fasiliteitsbestuur kom in die literatuur voor (sien bv. Barrett, 1995: 167; Becker, 1990: 6; Finch, 1992: 196; Binder, 1988: ix; Owen, 1993; Park, 1994). Alhoewel daar klemverskille in die verskillende definisies voorkom, is die gemeenskaplike kenmerke van die definisies dat fasiliteitsbestuur streef na die optimale passing tussen mense en die bou-omgewing waarin mense werk, leef en speel (Cloete, 2002), deur die toepassing van ’n geïntegreerde benadering tot die instandhouding, verbetering en aanpassing van die geboue van ’n organisasie ten einde ’n omgewing te skep wat die primêre doelwitte van daardie organisasie sal ondersteun (Barrett, 1995: 167). 1. Uiteraard oorvleuel hierdie rol met die rol van die eiendomsbestuurder met betrekking tot ’n aantal aspekte, maar die eiendomsbestuurder se rol word tipies gesien as meer omvattend as die rol van die fasiliteitsbestuurder. Hierdie artikel fokus op die rol van die fasiliteitsbestuurder met betrekking tot volhoubare fasiliteitsbestuur. 1 Die lewensiklus-energie-analise is ’n ontleding wat rekeningskap gee van alle fases van energieverbruik in ’n gebou se lewensiklus. Die bestudering van ’n lewensiklus- energie-analise help om die energievloei van geboue te kwantifiseer en te evalueer sodat strategieë ontwikkel kan word om energieverbruik te kan beperk. Aangesien geboue energie direk of indirek gebruik gedurende hul bestaan, is dit nodig om ’n ontleding te doen vanuit die oogpunt van ’n lewensiklus. Die drie fases in die lewensiklus van ’n gebou word onderskei as die konstruksiefase, die bedryfsfase en die slopingsfase (Ramesh e.a., 2010: 1593). Fasiliteitsbestuurders is tipies gemoeid met die bedryfsfase. 2 Operasionele energie verwys na die energie wat benodig word om daaglikse instandhouding te doen en die gemaksomstandighede in die gebou te handhaaf. Dit behels energie wat gebruik word vir die hitte, ventilasie en lugversorgingstelsel, warm water, verligting, sekuriteit en die werking van alle masjinerie en toebehore in die gebou. Eksterne klimaatsomstandighede en tot watter mate die temperatuur in verskillende dele van ’n gebou gehandhaaf word, het ’n beduidende invloed op die energieverbruik. Die slopingsfase van ’n gebou — wanneer ’n gebou aan die einde van sy leeftyd afgebreek en die afvalmateriaal weggery en soms ook herwin word — verbruik ook energie. Die som van al dié energie in die onderskeie stadiums van ’n gebou se leeftyd is die gebou se lewensiklusenergie. 2. Volhoubare fasiliteitsbestuur Die proses om volhoubare fasiliteitsbestuursmetodes te implementeer, kan vereenvoudig word deur te konsentreer op die sleutelelemente wat wêreldwyd as basis dien vir die meeste sertifiseringsprogramme vir geboue (Hodges, 2009). Die vyf sleutelelemente van volhoubaarheid is energie, water, materiaal en hulpbronne, binnenshuise omgewing, en ligging. Binne hierdie vyf sleutelelemente kan veelvuldige inisiatiewe en metodes deur fasiliteitsbestuurders geïmplementeer word ten einde ’n volhoubare fasiliteitsbestuursprogram te ontwikkel. 75 Acta Structilia 2017: 24(1) Acta Structilia 2017: 24(1) Acta Structilia 2017: 24(1) Acta Structilia 2017: 24(1) 3 Energie wat gebruik word in die konstruksiefase van geboue, word beskryf as vergestalte energie en behels alle energie wat verbruik word in die konstruksie van die gebou. Vergestalte energie kan verder verdeel word in aanvanklike vergestalte energie en herhalende vergestalte energie. Aanvankilke vergestalte energie is die energie-inhoud van die materiale, tegniese installasies en oprigting van die gebou, asook die vervoer van die materiale en tegniese installasies. Herhalende vergestalte energie behels die energie-inhoud van die verskillende materiale in ’n gebou wat gereeld gediens, onderhou en vervang moet word gedurende die lewensiklus van die gebou, asook die energieverbruik betrokke by die jaarlikse instandhouding (Ramesh e.a., 2010: 1593). 2.1.1 Energieverbruik Die mees algemene sigbare teiken vir volhoubare praktyke is besparing van energie en die meer effektiewe gebruik daarvan. Hierdie aspek het die afgelope aantal jare toenemend belangrik geword in Suid-Afrika as gevolg van die steeds stygende koste van elektrisiteit en die verreikende impak van kragonderbrekings op verskillende terreine, insluitende winkelsentrums. In ’n tipiese groot lugverkoelde gebou kan die koste van energie sowat 40% van die totale bedryfskoste uitmaak. As die gebou swak ontwerp is of swak bestuur word, kan hierdie persentasie selfs hoër wees. Sowat 40% van die energie word vir beligting en ’n verdere 40% vir lugversorging gebruik (Cloete, 2015). Benewens die kritiese ontleding van elektrisiteitstariewe, die beperking van die maksimum aanvraag en die toepassing van kragfaktorkorreksie, is daar vier hoofareas waarop gefokus moet word om meer effektiewe energieverbruik in geboue te implementeer, naamlik die skedulering van toerustinggebruik, foutiewe sensors, gelyktydige verhitting en verkoeling, en buitelugverbruik (Doonan, 2011). Na aanleiding van ’n aantal bestaande gevallestudies kom Ramesh, Prakash & Shukla (2010) tot die gevolgtrekking dat ’n gebou 80-90% van die totale lewensiklus-energieverbruik1 tydens die ‘bedryfsfase’2 76 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... en slegs 10-20% ‘vergestalte energie’3 verbruik in die konstruksie- en instandhoudingsfases. Sowat 1% of minder van ’n gebou se lewensiklus-energie word verbruik om die gebou te sloop (Ramesh e.a., 2010: 1594). Hieruit kan afgelei word dat die ‘bedryfsfase’ die belangrikste fase is om strategieë en prosesse te implementeer om energieverbuik te bespaar aangesien ’n gebou tydens hierdie fase die meeste van sy energie verbruik. 2.1.2 Watergebruik Water is ’n beperkte hulpbron. Slegs 3% van die aarde se water is vars water en slegs ’n klein persentasie hiervan is vir watertoevoerbehoeftes geskik. Waterbronne word maklik beïnvloed deur besoedeling en klimaatsveranderinge en, namate die aarde se bevolking toeneem, neem die vraag na vars water vinnig toe (Cosaboon, 2010: 8; Turton, 2016). Die primêre waterverbruik in geboue behels binnenshuise water, verwerkte water en water vir besproeiing. Binnenshuise watergebruik sluit kombuise, ruskamers, badkamers, drinkwaterpunte, water vir skoonmaakdienste en wasmasjiene in. Volhoubare praktyke wat binnenshuise waterverbruik kan verminder, vereis dat loodgieterwerke, pype en krane wat waterbesparing bevorder en meer doeltreffend is, geïnstalleer en gebruik word. In badkamers kan meer doeltreffende toilette met lae-spoel stelsels en waterlose urinale gebruik word. Outomatiese kraansisteme voorkom dat krane nie oop gelos word nie en lae-vloei stortkoppe beperk oortollige gebruik. In kombuise verminder verlugtingskoppelings (aerator) waterspat en die hoeveelheid water wat verbruik word. Behalwe water­ besparingstoebehore bestaan die moontlikheid ook om nie-drinkbare gryswater te hergebruik vir onder andere die spoel van toilette en besproeiing van tuine. Verdere volhoubare waterbestuurspraktyke wat toegepas kan word, sluit in die deeglike isolasie van pypleidings, waterherwinningstelsels in geboue, reënwaterherwinning, die 77 Acta Structilia 2017: 24(1) gebruik van (inheemse) plante met lae waterbehoeftes, deeglike personeelopleiding, en wasgoeddienste. gebruik van (inheemse) plante met lae waterbehoeftes, deeglike personeelopleiding, en wasgoeddienste. Strategieë vir waterbesparing kom tipies in vier kategorieë voor, naamlik doeltreffende gebruik van drinkbare water deur beter ontwerp, tegnologie en instandhouding, opvangs van gryswater en gebruik daarvan vir besproeiing, opvangs en gebruik van stormwater, en die gebruik van herwonne water. Toepassing van hierdie strategieë kan binnenshuise watergebruik met meer as 30% verminder en meer as 50% van watergebruik in tuine bespaar (Cosaboon, 2010: 8; Pereira, Cordery & Iacovides, 2009). 2.1.3 Materiaal- en hulpbronbestuur Regulering van die in- en uitvloei van materiale en produkte wat in geboue verbruik word, is van die mees effektiewe metodes om die impak op die omgewing te beperk. Programme wat voorskryf dat slegs omgewingsvriendelike produkte in fasiliteite gebruik mag word en die afval en herwinning van produkte aanspreek, kan tot ’n groot mate ’n positiewe invloed hê op volhoubare gebruik van produkte en afval wat deur geboue gegenereer word. Die primêre doel van ’n volhoubare skoonmaakprogram is om die impak van die skoonmaakproses op die natuurlike omgewing en gebou te verminder, sonder dat dit ’n negatiewe effek op menslike gesondheid sal hê. Die gebruik van omgewingsvriendelike of groen skoonmaakmiddels en produkte, is ’n goeie begin vir meer volhoubare skoonmaakpraktyke. Hierdie praktyke kan egter uitgebrei word deur gebruik te maak van omgewingsvriendelike gereedskap, toerusting en papiermateriaal. Volhoubare skoonmaakdienste behels nie net die tipe produkte en materiaal wat verbruik word nie, maar sluit ook aspekte in soos beter gesondheid en veiligheidsregulasies vir die personeel wat verantwoordelik is vir skoonmaakdienste en die inwoners van die gebou. ’n Deeglike groen skoonmaakprogram behoort nie net omgewingsfaktore in te sluit nie, maar ook sosio- ekonomiese aspekte in ag te neem (Corbett-Shramo, 2011: 7). Deur middel van verbeterde skoonmaaktoerusting word minder chemikalieë in die skoonmaakproses gebruik en kan slytasie op matte en ander vloerbedekking verminder word. Verbeterde toerusting stel skoonmakers minder bloot aan gevaarlike chemikalieë en verbeterde ontwerpe van toerusting kan die inspanning op sekere liggaamsdele van die gebruiker daarvan, verminder. Skoonmaaktoerusting met minder geraasvlakke maak dit moontlik dat skoonmaakdienste gedurende die dag kan geskied. Die 78 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... kansellering van skoonmaakdienste wat snags werksaam is, dra ook by tot verbeterde sosio-ekonomiese toestande (Corbett-Shramo, 2011: 17). kansellering van skoonmaakdienste wat snags werksaam is, dra ook by tot verbeterde sosio-ekonomiese toestande (Corbett-Shramo, 2011: 17). 2.1.4 Interne omgewingskwaliteitbestuur Aangesien huurders die meeste van hul tyd binne ’n winkelsentrum deurbring, kan die kwaliteit van die binnenshuise omgewing ’n groot invloed op produktiwiteit hê en ook huurders se kwaliteit van lewe en gesondheid beïnvloed. Sleutelaspekte wat omgewingskwaliteit beïnvloed, sluit onder meer in luggehalte en die insluiting van buitelug in die ventilasiesisteem, die beheer en toelaatbaarheid van rook in ’n gebou, die gebruik van chemikalië en van groen skoonmaaktegnieke (Hodges, 2009: 12). Verskeie studies (sien bv. Edwards & Naboni, 2013; Kibert, 2016) dui ook op die positiewe invloed wat goeie ligkwaliteit en die gebruik van natuurlike lig op produktiwiteit het. Die korrekte gebruik en bestuur van lig dra by tot ’n meer omgewingsvriendelike en produktiewe werksomgewing. 2.1.5 Liggingsbestuur Alhoewel die fasiliteitsbestuurder nie beheer het oor die fisiese ligging van die fasiliteite wat hulle bestuur nie, is daar tog sekere aspekte rakende ligging waar die fasiliteitsbestuurder volhoubare praktyke kan toepas. Fasiliteitsbestuurders kan wel ’n invloed hê op die energie- en diensteverbruik van ’n perseel en die produktiwiteit van die okkupeerders. Energiebesparingstrategieë van toepassing op ’n gebou se ligging behels die gebruik van afstandswerk (persone word toegelaat om van hul huise af te werk) en werkers wat gebruik maak van openbare vervoerstelsels. Alhoewel openbare vervoerstelsels grotendeels die verantwoordelikheid van die plaaslike owerhede is, is toegang tot sodanige stelsels ’n faktor wat in ag geneem behoort te word wanneer die konstruksie van fasiliteite beplan word (Hodges, 2009: 12). Alternatiewe werkplekstrategieë is nie ’n baie praktiese maatreël om in ’n winkelsentrumopset toe te pas nie, aangesien meeste werkers se dag-tot-dag aktiwiteite fisiese teenwoordigheid by hul werkplek vereis. Die implementering van meer effektiewe werksvloei of meganisering van sekere funksies kan moontlik die vermindering van personeel help bevorder, wat weer energieverbruik sal verminder. Die gebruik van voertuie met doeltreffender energie- en brandstofverbruik by geboue lewer ook ’n bydrae tot die omgewing en bevorder volhoubare gebruik. Die gebruik van elektries-aangedrewe voertuie kan aangemoedig word deur die voorsiening van herlaaipunte by die winkelsentrum. 79 Acta Structilia 2017: 24(1) 2.2 Die rol en belangrikheid van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke Derdens is die volhoubaarheidsagenda en tendense wat meer fokus op die omgewing plaas ’n relatiewe nuwe verskynsel in die bedryf, met ’n gevolglike tekort aan ervaring van nuwe volhoubare praktyke (Elmualim e.a., 2009). kennis oor volhoubaarheid en vaardighede om gewenste praktyke te implementeer nie. Derdens is die volhoubaarheidsagenda en tendense wat meer fokus op die omgewing plaas ’n relatiewe nuwe verskynsel in die bedryf, met ’n gevolglike tekort aan ervaring van nuwe volhoubare praktyke (Elmualim e.a., 2009). Alhoewel volhoubare fasiliteitsbestuur in ontwikkelende lande toenemend aandag kry en veral in nuwe geboue geïmplementeer word, is daar min inligting beskikbaar oor volhoubare fasiliteits­ bestuurspraktyke wat plaaslik toegepas word. In die huidige ondersoek is ’n aantal volhoubare fasiliteitsbestuurstrategieë en -metodes in winkelsentrums in Pretoria geïdentifiseer wat as die mees effektiewe en doeltreffende beskou word. Verder is daar bepaal watter volhoubare fasiliteitsbestuurstrategieë en -metodes tans toegepas word asook watter persepsies by eiendomsbestuurders oor volhoubare fasiliteitsbestuur in winkelsentrums in Pretoria bestaan. 2.2 Die rol en belangrikheid van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke Die potensiële bydrae van fasiliteitsbestuurders tot die bereiking van volhoubaarheidsdoelwitte is goed gedokumenteer (Wood, 2006; Shah, 2007). Die ontwikkeling van volhoubare fasiliteits­ bestuurspraktyke is aangespoor deur die behoefte om ’n bydrae tot die vermindering van die impak van beboude omgewings op die omgewing te maak (Ikediashi, Ogunlana, Oladokun & Adewuyi, 2012). Die fasiliteitsbestuurder beskik oor die potensiaal, maar ook die verantwoordelikheid, om die impak van eiendomme op die omgewing te beperk. Deur toenemende omgewingsbewustheid en nuwe wetgewing wat hulpbron- en energieverbruik reguleer, toe te pas, kan fasiliteitsbestuurders ’n groot bydrae lewer tot die volhoubaarheidsagenda (Elmualim, Shockley, Valle, Ludlow & Shah, 2009: 58; Tippett, 2010; Yudelson, 2010). In 2007 het die International Facility Management Association (IFMA) ondersoek ingestel na die belangrikste neigings wat fasiliteitsbestuurders na verwagting in die daaropvolgende paar jaar sou beïnvloed (IFMA, 2007). Volhoubaarheid, wat aspekte soos energiebestuur, groter omgewingsverantwoordelikheid, doeltreffende geboustelsels en binnenshuise lugkwaliteit insluit, is as ’n belangrike nuwe neiging geïdentifiseer. IFMA het inderdaad aanbeveel dat volhoubaarheid ’n fundamentele vereiste is wat in alle industrië vereis behoort te word. In die toekoms sal dit ook van fasiliteitsbestuurders verwag word om kennis te dra van graderingstelsels soos LEED (Leadership in Energy & Environmental Design), ENERGY STAR en “Green Star” Suid- Afrika asook van ander inisiatiewe wat volhoubaarheid bevorder. Fasiliteitsbestuurders sal toenemend oor die vermoë moet beskik om volhoubaarheid te kan bestuur sodat dit ’n verskil sal maak aan die opbrengs en waarde van geboue as beleggings. Programme om gebruik te verminder en om hergebruik en herwinning aan te moedig, sal ontwikkel moet word en bestuurders sal bykomende tegniese vaardighede en kennis moet bekom vir die toepassing van hierdie stelsels (IFMA, 2007; vgl. ook Appleby, 2013; Muldavin, 2008; Then & Hee, 2013; Wilkinson, Sayce & Christensen, 2015). Volgens Elmualim e.a. (2009) bestaan daar ’n aantal tekortkominge in die huidige fasiliteitsbestuursbedryf en ’n aantal hindernisse wat verhoed dat volhoubare praktyke ten volle geïmplementeer word. Eerstens is daar ’n tekort aan professionele en wetenskaplike opleiding van die arbeidsmag in die fasiliteitsbestuursbedryf. Tweedens beskik fasiliteitsbestuurders dikwels nie oor genoegsame 80 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... kennis oor volhoubaarheid en vaardighede om gewenste praktyke te implementeer nie. 3.2 Ondersoekgrootte Uit die totaal van 178 winkelsentrums in Pretoria, is die ondersoek beperk tot die 68 winkelsentrums in Pretoria wat aan die minimum handelsoppervlakte van 10 000m² voldoen het, met ander woorde sentrums wat tipies as gemeenskapsentrums en groter geklassifiseer word. 3. Die opinies van bestuurders van winkelsentrums in Pretoria met betrekking tot die omvang en toepassing van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke is getoets deur middel van vraelyste asook een-tot-een onderhoude. Waar die winkelsentrums deur die eienaars self bestuur word, is onderhoude ook met die eienaars gevoer. Die vraelyste is so gestruktureer dat kwalitatiewe inligting (soos die persepsies en kennis van die respondente) sowel as kwantitatiewe inligting ingewin is. Die vraelys het bestaan uit 20 vrae. Benewens inligting oor die winkelsentrum self en die aard van die fasiliteitsbestuurskontrakte, is bepaal of volhoubare praktyke volgens die opinies van die bestuurders toegepas word by die sentrums. Indien wel, is bepaal waarom die praktyke toegepas word asook tot watter mate bestuurspraktyke toegepas word ten opsigte van die vyf sleutelelemente van volhoubaarheid, te wete energie, water, materiaal en hulpbronne, binnenshuise omgewing, en ligging. Die mates van toepassing is bepaal deur middel van ’n 5-punt Likert-skaal. Die vrae in die vraelyste en onderhoude was daarop gemik om die volgende aspekte te bepaal: • Die huidige kennis van fasiliteitsbestuurders oor volhoubare fasiliteitsbestuur. • Watter volhoubare fasiliteitsbestuursmetodes geïmplemen­ teer word. 81 Acta Structilia 2017: 24(1) • Die redes vir die implementering van die volhoubare fasi­li­teitsbestuursmetodes. • Die redes waarom volhoubare fasiliteitsbestuursmetodes nie geïmplementeer word nie. • Die invloed van volhoubare fasiliteitsbestuurstegnieke op die bestuur en instandhouding van die eiendomme. • Persepsies en sieninge oor volhou­bare fa­sili­teits­be­stuurs­ metodes. • Faktore wat die implementering of nie-implementering van volhoubare fasiliteitsbestuursmetodes beïnvloed. • Faktore wat die implementering of nie-implementering van volhoubare fasiliteitsbestuursmetodes beïnvloed. • Die invloed wat volhoubare fasiliteitsbestuur op die waarde of omset van die eiendom het. • Die invloed wat volhoubare fasiliteitsbestuur op die waarde of omset van die eiendom het. 3.1 Steekproef opname metode Tshwane het die hoogste formele winkelsentrum digtheid van alle Suid-Afrikaanse stede, met 955m2 formele kleinhandeloppervlakte per 1 000 persone (Broll, 2016). Winkelsentrums in die Pretoria-omgewing met ’n handelsoppervlak groter as 10 000m2 is vir hierdie studie geïdentifiseer, aangesien ’n groter waarskynlikheid bestaan dat hierdie sentrums van volhoubare fasileitsbestuurspraktyke gebruik maak. Kleiner sentrums (tipies buurtsentrums) is nie in die ondersoek ingesluit nie. 3.4 Terugvoer ’n Totaal van 17 voltooide vraelyste is terug ontvang, dit wil sê verteenwoordigend van sowat ’n kwart (24.6%) van die totale steekproefbevolking. Alhoewel teleurstellend, verteenwoordig die response verkry vanaf die 17 winkelsentrums wat aan die studie deelgeneem het, wel 765 835m2 handelsoppervlak en 1 663 winkels. Volgens Moyo & Crafford (2010: 68), wissel die reaksiekoers in kontemporêre bou-omgewingopnames tipies tussen 7% en 40%, terwyl die gemiddelde reaksiekoers vir studies wat data versamel van organisasies, 35.7% is met ’n standaardafwyking van 18.8% (Baruch & Holtum, 2008). Die 17 voltooide vraelyste uit ’n bevolking van 68 wys op ’n betroubaarheidsvlak van 95% met ’n foutmarge van net minder as 20% (Survey Monkey, 2017). 3.5 Data analise en interpretasie van die resultate ’n 5-punt Likert-skaal is gebruik om die menings van die respondente te verkry en om die resultate te ontleed. Likert-tipe of frekwensieskale gebruik vaste keuse responsformaat en is ontwerp om houdings of menings te meet (Burns & Grove, 1997; Page & Meyer, 2000). Hierdie ordinale skale meet vlakke van ooreenkoms/verskil. Vir die doel van ontleding en vertolking, is die volgende skaal gebruik met betrekking tot gemiddelde tellings waar 1 is nie belangrik (> 1.0 & ≤ 1.8), 2 redelik belangrik (> 1.8 & ≤ 2.6), 3 belangrik (> 2.6 & ≤ 3.4), 4 baie belangrik (> 3.4 & ≤ 4.2), en 5 uiters belangrik (> 4.2 & ≤ 5.0). “Geen” het “nie gereageer het op die vraag” aangedui. Die “geen” antwoorde is nie in ag geneem by die berekening van die gemiddelde nie. In ooreenstemming met Vagias (2006), is die 5-punt skaal gebruik om reaksies te anker, en nie ’n 4-punt of 7-punt skaal nie. 3.3 Data insameling ’n Gestruktureerde vraelys is elektronies versprei via e-pos na die bestuur van die winkelsentrums. Waar terugvoering nie verkry is nie, is die belangrikheid van die navorsing aan die potensiële respondente per telefoon gekommunikeer in ’n poging om die reaksiekoers te verbeter. Die volhoubaarheidspraktyke wat opgesom is uit die tersaaklike literatuur het gelei tot die formulering van ’n vraelys wat bestaan uit twee dele, naamlik die respondent se profiel, en die vlak van belangrikheid van volhoubaarheidspraktyke wat in die winkelsentrums gevolg word. Om partydigheid van die respondente te verminder, is geslote-respons vrae verkies (Akintoye & Main, 82 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... 2007: 601). Aangesien die studie ook poog om vas te stel tot watter mate volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke toegepas word en watter persepsies hieroor bestaan, maak die vraelyste onder andere gebruik van die Likert-skaal. Die Likert-skaal is ’n graderingsmodel waar vrae beantwoord word volgens ’n skaal van 1 tot 5. Die stel van vrae op hierdie metode stel die navorser in staat om persepsies te toets en om vas te stel tot watter mate sekere tegnieke geïmplementeer word. 2007: 601). Aangesien die studie ook poog om vas te stel tot watter mate volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke toegepas word en watter persepsies hieroor bestaan, maak die vraelyste onder andere gebruik van die Likert-skaal. Die Likert-skaal is ’n graderingsmodel waar vrae beantwoord word volgens ’n skaal van 1 tot 5. Die stel van vrae op hierdie metode stel die navorser in staat om persepsies te toets en om vas te stel tot watter mate sekere tegnieke geïmplementeer word. 4 Die opinies kan egter as heelwat meer verteenwoordigend van die winkelsentrums in Suid-Afrika beskou word, aangesien die eienaarskap en bestuur van groter winkelsentrums in die hande van ’n beperkte aantal rolspelers is - ’n totaal van slegs 31 bestuursmaatskappye is byvoorbeeld in die studie geïdentifiseer. 3.6 Beperkinge Die steekproef is beperk tot winkelsentrums in Pretoria. Aangesien daar sowat 2 000 winkelsentrums landswyd bestaan met ’n totale handelsoppervlak van sowat 23 miljoen m2 (Broll, 2016), behels 83 Acta Structilia 2017: 24(1) hierdie monster slegs sowat 3.5% van die totale grootte van winkelsentrums landswyd.4 4. Ontleding van data Daar is eerstens bepaal of die eiendoms­bestuursfunksie asook die fasiliteitsbestuursfunksie intern uitgevoer word of uitgekontrakteer word. Bykans 90% (88.2%) van die respondente het aangedui dat die ‘eiendoms’bestuursfunksie intern gedoen word, teenoor 11.8% waar hierdie funksie uitgekontrakteer word. Daarteenoor het ’n totaal van 94.1% van die respondente aangedui dat die ‘fasiliteits’bestuursfunksie intern behartig word. Meer terugvoer is dus verkry vanaf respondente waar die fasiliteitsbestuursfunksie intern behartig word as vanaf winkelsentrums waar hierdie funksie uitgekontrakteer word. Moontlike redes hiervoor kan wees dat bestuurders van winkelsentrums waar die funksie intern behartig word ’n meer betrokke benadering tot die bestuur van hul eiendom het en dus moontlik ’n groter bewustheid het van die impak van hul gebou op die omgewing, terwyl kontrakteurs waarskynlik meer op die finansiële resultate van eiendomsbestuur fokus. Tweedens is bepaal tot watter mate volhoubare fasiliteitsbestuur wel toegepas word. Analise van die vraelyste toon dat 82.4% van die respondente aangedui het dat daar reeds ’n volhoubare fasiliteitsbestuursbeleid in plek is en dat volhoubare praktyke wel toegepas word. ’n Totaal van 88.2% van die respondente het aangedui dat die fasiliteitsbestuurders daarna streef om volhoubare praktyke te implementeer en 76.5% het aangedui dat hulle volhoubare praktyke aan eienaars voorstel en bevorder as ’n diens waarby die eiendom kan baat. ’n Mens kan dus aflei dat die oorgrote meerderheid van respondente oor genoegsame kennis van volhoubare praktyke beskik. Verder kan daar afgelei word dat volhoubare praktyke wel toegepas word en dat die fasiliteitsbestuurders hierdie praktyke aanmoedig en bevorder. Alhoewel die oorgrote meerderheid terugvoer op ’n hoë vlak van kennis oor volhoubare praktyke dui, is dit opmerklik dat daar nie ’n volhoubaarheidsoudit op die meerderheid (58.8%) van hierdie eiendomme onderneem is nie. Die twee hoofredes wat aangevoer was vir die uitvoer van ’n volhoubaarheidsoudit by respondente wat dit wel onderneem het, was dat dit die bedryfskoste help beperk en dat 84 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... respondente dit beskou as deel van hul sosiale verantwoordelikheid aan die gemeenskap. Daar is ook, in ’n mindere mate, aangedui dat ’n oudit onderneem is vir akkreditasiedoeleindes en om die reedsbestaande volhoubaarheidsbeleide en -strategieë te hersien. respondente dit beskou as deel van hul sosiale verantwoordelikheid aan die gemeenskap. 4. Ontleding van data Daar is ook, in ’n mindere mate, aangedui dat ’n oudit onderneem is vir akkreditasiedoeleindes en om die reedsbestaande volhoubaarheidsbeleide en -strategieë te hersien. Derdens is die omvang van toepassing van volhoubare praktyke in die belangrikste areas van fasiliteitsbestuur bepaal. Vyf sleutelareas van volhoubare fasiliteitsbestuur is geïdentifiseer, naamlik energieverbruik, waterverbruik, materiale- en hulpbronbestuur (insluitende afvalbestuur en hergebruik), interne omgewingsbestuur (bv. lugvloei en chemiese besoedeling), en liggingsbestuur (bv. openbare vervoer). Figuur 1 bied ’n opsomming van die mate van implementering van hierdie sleutelareas. Die verspreiding dui op die aantal respondente wat die betrokke praktyk gradeer as ’n 5 op ’n skaal van 1 tot 5 (waar vyf die hoogste mate van implementering aandui). Energie- verbruik 11% Water- verbruik 22% Materiale en hulpbron- verbruik 44% Binnens- huis- omgewing 11% Liggings- bestuur 11% Figuur 1: Sleutelareas wat tot ’n omvattende mate toegepas word Uit hierdie ontleding is dit duidelik dat die meeste respondente volhoubare bestuurspraktyke van materiale en hulpbronne toepas. Die moontlike redes hiervoor kan wees dat die implementering van Binnens- huis- omgewing 11% Figuur 1: Sleutelareas wat tot ’n omvattende mate toegepas word Uit hierdie ontleding is dit duidelik dat die meeste respondente volhoubare bestuurspraktyke van materiale en hulpbronne toepas. Die moontlike redes hiervoor kan wees dat die implementering van Uit hierdie ontleding is dit duidelik dat die meeste respondente volhoubare bestuurspraktyke van materiale en hulpbronne toepas. Die moontlike redes hiervoor kan wees dat die implementering van Uit hierdie ontleding is dit duidelik dat die meeste respondente volhoubare bestuurspraktyke van materiale en hulpbronne toepas. Die moontlike redes hiervoor kan wees dat die implementering van 85 Acta Structilia 2017: 24(1) beleide oor die tipe skoonmaakmiddels en ander materiaal wat gebruik word, asook die herwinning van afval, nie so kapitaal-intensief as die ander elemente is nie. Hierdie waarneming is in ooreenstemming met Corbett-Shramo (2011: 7) se bevinding dat volhoubare praktyke in verband met materiaal en hulpbronne van die doeltreffendste praktyke is om toe te pas. Dit is ook duidelik dat energieverbruik die tweede meeste deur respondente toegepas word, gevolg deur waterverbruik. Hierdie verskynsel kan waarskynlik toegeskryf word aan die stygende koste van energie en water en gepaardgaande kostes. Verder blyk binnenshuise omgewings- en liggingskwessies die mins belangrike aspek te wees vir respondente van hierdie studie. Die mate van toepassing van ’n aantal spesifieke praktyke binne elkeen van hierdie sleutelareas is deur middel van die vraelyste bepaal. 4. Ontleding van data Verder is daar ook deur die vraelyste vasgestel wat die persepsies van respondente is ten opsigte van die belangrikheid van elkeen van die praktyke in elkeen van hierdie sleutelareas. Die respondente se persepsies word dan vergelyk met die mate van implementering van die onderskeie spesifieke praktyke. 4.1 Energieverbruik Figuur 2 dui op die implementering van individuele fasiliteits­ bestuurspraktyke in terme van energieverbruik teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan by respondente. 68 64 54 86.8 86.8 12.4 0.0 20.0 40.0 60.0 80.0 100.0 Energiebesparings- maatstawwe Energieverbruik-meting Volhoubare- energiebronne Persentasie respondente Volhoubare energieverbruik: Persepsies vs implementering Persepsie van belangrikheid Implementering deur respondente Figuur 2: Volhoubare praktyke geïmplementeer in terme van energieverbruik en die persepsie van die belangrikheid daarvan e Volhoubare energieverbruik: Persepsies vs implementering Figuur 2: Volhoubare praktyke geïmplementeer in terme van energieverbruik en die persepsie van die belangrikheid daarvan Figuur 2: Volhoubare praktyke geïmplementeer in terme van energieverbruik en die persepsie van die belangrikheid daarvan 86 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... Addisionele terugvoer van respondente dui daarop dat slim meting (“smart metering”) en deeglike maandelikse elektriese meterlesings by bykans alle winkelsentrums gedoen word. Betreffende energiebesparing, is die algemeenste praktyke die gebruik van energiebesparingsverligting en -gloeilampe, tydskakelaars, dag/ nag-skakelaars en ge-outomatiseerde lugreëlingstelsels in die gemeenskaplike areas. Van die repondente het ook uitgelig dat hul sentrums ontwerp is sodat natuurlike lig en ventilasie in die wandelgange voldoende sal wees gedurende die dag. Slegs 11% van die respondente het aangedui dat daar van alternatiewe volhoubare energiebronne gebruik gemaak word. Moontlike redes vir die lae implementering van alternatiewe volhoubare energiebronne kan wees die hoë kapitale uitleg en die lang tydperk wat dit neem vir die kostebesparing om met die kapitale uitleg gelyk te breek (Elmualim e.a., 2009). Addisionele terugvoer van respondente dui daarop dat slim meting (“smart metering”) en deeglike maandelikse elektriese meterlesings by bykans alle winkelsentrums gedoen word. Betreffende energiebesparing, is die algemeenste praktyke die gebruik van energiebesparingsverligting en -gloeilampe, tydskakelaars, dag/ nag-skakelaars en ge-outomatiseerde lugreëlingstelsels in die gemeenskaplike areas. Van die repondente het ook uitgelig dat hul sentrums ontwerp is sodat natuurlike lig en ventilasie in die wandelgange voldoende sal wees gedurende die dag. Slegs 11% van die respondente het aangedui dat daar van alternatiewe volhoubare energiebronne gebruik gemaak word. Moontlike redes vir die lae implementering van alternatiewe volhoubare energiebronne kan wees die hoë kapitale uitleg en die lang tydperk wat dit neem vir die kostebesparing om met die kapitale uitleg gelyk te breek (Elmualim e.a., 2009). Die bestudering van hierdie vergelykende analises wys dat daar ’n verband bestaan tussen respondente se begrip van die belangrikheid van sekere volhoubare bestuurspraktyke en die implementering daarvan. 4.1 Energieverbruik Dit kan egter ook waargeneem word dat die toepassing van sekere praktyke die begrip van die belangrikheid daarvan vêr oorskry en in ander gevalle vêr tekort skiet. In Figuur 2 kan daar byvoorbeeld gesien word dat die gebruik van algemene energiebeparingspraktyke en elektrisiteitsmeting as belangrik beskou word en ook toegepas word. Die toepassing daarvan oorskry egter die persepsie van belangrikheid daarvan. Die gebruik van alternatiewe energiebronne word as die mins belangrike gesien en ook die minste toegepas, maar op ’n vlak heelwat laer as die persepsie van die belangrikheid daarvan. Dit kan ook hier opgemerk word dat die meting van elektrisiteit, wat as die tweede belangrikste bestuurspraktyk in hierdie verband gesien word, waarskynlik vir die meeste winkelsentrums ’n meer algemene praktyk is wat nie noodwendig aan volhoubaarheid gekoppel word nie en dus ’n baie hoë implementeringsfaktor het. 4.2 Water ’n Opsomming van die resultate verkry vanaf vraelyste in terme van die toepassing van spesifieke waterbesparingspraktyke asook respondente se persepsies hiervan word in Figuur 3 aangedui. 87 Acta Structilia 2017: 24(1) 62 54 38 77 68.4 8.5 0 20 40 60 80 100 Waterbesparings- maatstawwe Laevloei-toebehore Gryswater-herwinning Persentasie respondente Volhoubare waterverbruik: Persepsies teenoor implementering Persepsie van belangrikheid Implementering deur respondente Figuur 3: Mate waarin verskillende tipes volhoubare waterbesparingspraktyke in winkelsentrums geïmplementeer word teenoor respondente se persepsies van die belangrikheid daarvan. 62 54 38 77 68.4 8.5 0 20 40 60 80 100 Waterbesparings- maatstawwe Laevloei-toebehore Gryswater-herwinning Persentasie respondente Volhoubare waterverbruik: Persepsies teenoor implementering Persepsie van belangrikheid Implementering deur respondente Figuur 3: Mate waarin verskillende tipes volhoubare waterbesparingspraktyke in winkelsentrums geïmplementeer word teenoor respondente se persepsies van die belangrikheid daarvan. Volhoubare waterverbruik: Persepsies teenoor implementering Figuur 3: Mate waarin verskillende tipes volhoubare waterbesparingspraktyke in winkelsentrums geïmplementeer word teenoor respondente se persepsies van die belangrikheid daarvan. Die herwinning van gryswater word deur respondente as die mins belangrike element gesien en is derhalwe besonder laag. Weereens is die koste teenoor die voordeel van die implementering hiervan ’n moontlike rede. 4.3 Materiale en hulpbronne Figuur 4 dui aan hoe belangrik die verskillende komponente van materiale- en hulpbronverbruik geag word, asook tot watter mate bogenoemde praktyke by respondente voorkom. 68 60 59 52 81.3 55.9 66.1 35.5 0.0 25.0 50.0 75.0 100.0 Waterbestuur- en herwinning Volhoubare verbruiksgoedere Groen skoonmaak- middels Volhoubare konstruksie Persentasie respondente Volhoubare materiale- en hulpbronverbruik: Persepsies vs implementering Persepsie van belangrikheid Implementering deur respondente Figuur 4: Implementering van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke van materiale en hulpbronne teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan Figuur 4: Implementering van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke van materiale en hulpbronne teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan Figuur 4: Implementering van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke van materiale en hulpbronne teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan Figuur 4: Implementering van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke van materiale en hulpbronne teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan 88 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... Bykans alle respondente (94.1%) het aangedui dat hulle herwinning in hul fasiliteitsbestuursproses toepas. Hierdie verskynsel kan waarskynlik toegeskryf word aan die oorvloed van herwinningsinligting in die media asook die beskikbaarheid van kontrakteurs wat herwinningsdienste gratis of vir ’n minimale fooi toepas. Die implementering van volhoubare konstruksiemetodes word veel minder geïmplementeer as die relatiewe belangrikheid daarvan. Hierdie verskynsel kan verklaar word in terme van die koste verbonde aan alternatiewe konstruksiemetodes. Die relatiewe hoë opname van groen skoonmaakmiddels kan dui op die algemene beskikbaarheid van sodanige produkte wat ook koste-effektief is. Die hoë opname van hierdie drie klasse van materiaal- en hulpbronbestuursaspekte verduidelik die analise van hierdie klas van bestuurspraktyke wat in Figuur 1 as die hoogste aangedui word. Die lae koste asook die eenvoud van toepassing van hierdie bestuurspraktyke maak die hoë gebruik daarvan moontlik. Verder gaan hierdie praktyke nie gepaard met hoë kapitale uitleg nie en kan dit geïmplementeer word sonder groot verandering aan ’n sentrum se werkswyse en fasiliteite. Acta Structilia 2017: 24(1) Acta Structilia 2017: 24(1) Verreweg die meeste respondente het aangedui dat ’n toepaslike rookbeleid bestaan en toegepas word en dat chemiese middels verantwoordelik gebruik word, maar die implementering van groen skoonmaaktegnologie en bestuur van binnenshuise lugkwaliteit skiet heelwat tekort teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan. 4.4 Binnenshuise omgewing Die implementering van verskillende praktyke vir die volhoubare bestuur van die binnenshuise omgewing word in Figuur 5 aangedui. 69 63 59 56 91.9 36.1 40.2 28.7 0.0 25.0 50.0 75.0 100.0 Rookbeleide Verantwoordelike chemikalieëgebruik Groen skoonmaak- tegnologie Binnenshuise lugkwaliteit Persentasie respondente Volhoubare binnenshuise omgewing: Persepsies vs implementering Persepsie van belangrikheid Implementering deur respondente Figuur 5: Mate en tipe van implementering van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke in terme van binnenshuise omgewing teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan. 100 0 Volhoubare binnenshuise omgewing: Persepsies vs implementering guur 5: Mate en tipe van implementering van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke in terme van binnenshuise omgewing teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan. Figuur 5: Mate en tipe van implementering van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke in terme van binnenshuise omgewing teenoor die persepsie van die belangrikheid daarvan. 89 Acta Structilia 2017: 24(1) 4.5 Liggingsaspekte Uit die ontleding van die data kan dus afgelei word dat eiendoms­ bestuurders nie aandag daaraan gee om inherente probleme in 90 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare verband met die ligging van hul sentrums op te los n deur bestuurders as ’n belangrike kwessie gesien w persepsie kan toegeskryf word aan die kostes ve verskaffing van vervoerdienste en meganisering v word dus nie as koste-effektief of as ’n prioriteit gesie 5. Bespreking van resultate en gevolgtrekk Uit die data-ontleding kom dit na vore dat hulpbronnebestuur die meeste in winkelsentrums in P word, gevolg deur energiebesparings- en waterbes Respondente van hierdie studie gee die minst volhoubare praktyke met betrekking tot die binnens en liggingskwessies. Uit ’n meer gedetailleerde ontleding van onderafdelings van elkeen van die bogenoemde dit dat die spesifieke metodes wat gebruik word om fasiliteitsbestuursdoelwitte te bereik, grootliks afhank van implementering daarvan asook die moontlike wat aan elke strategie gekoppel is. Verder kan word dat die bestaan van wetgewing wat sekere byvoorbeeld rookwette asook wette met betrekking verwydering van chemikalieë, die implementering verhoog. Baie aandag word gegee aan die metin van elektrisiteit as gevolg van die stygende kostes dienste. Respondente meet dan ook elektrisiteit om koste direk aan spesifieke huurders toe te skryf en s blyk uit die ontleding dat alternatiewe, volhoubare e respondente te duur is in terme van kapitale uitleg e voordeel daarvan nie die installering daarvan regve siening kan natuurlik in die toekoms verander as van alternatiewe energiebronne goedkoper word gemeld te word dat die benutting van energie besluit van die huurder in die sentrum is, nie die sen Die dryfveer vir meting is kosteverhaling, nie energ As gevolg van die struktuur van sogenoemde dr huurooreenkomste, is die sentrumbestuur tipies slegs die energieverbruik in openbare areas van die sent van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... verband met die ligging van hul sentrums op te los nie en dat dit nie deur bestuurders as ’n belangrike kwessie gesien word nie. Hierdie persepsie kan toegeskryf word aan die kostes verbonde aan die verskaffing van vervoerdienste en meganisering van prosesse en word dus nie as koste-effektief of as ’n prioriteit gesien nie. 4.5 Liggingsaspekte Die implementering al dan nie van praktyke wat met liggingskwessies verband hou, word in Figuur 6 aangedui. Dieselfde tendens in terme van persepsie teenoor implementering wat by ander maatreëls opgemerk is, geld weereens in terme van liggingskwessies. 49 35 32 31 80.1 40 13.3 13.3 0 25 50 75 100 Nabyheid tot publieke vervoer Werknemer- pendeldiens Aternatiewe- werkplekstrategie Gebruik van doeltreffende voertuie Persentasie respondente Volhoubare bestuur van aspekte met betrekking tot ligging Persepsie van belangrikheid Implementering deur respondente Figuur 6: Implementering van volhoubare bestuurspraktyke met betrekking tot die ligging van winkelsentrums teenoor respondente se persepsies oor die belangrikheid daarvan Volhoubare bestuur van aspekte met betrekking tot ligging Figuur 6: Implementering van volhoubare bestuurspraktyke met betrekking tot die ligging van winkelsentrums teenoor respondente se persepsies oor die belangrikheid daarvan Figuur 6: Implementering van volhoubare bestuurspraktyke met betrekking tot die ligging van winkelsentrums teenoor respondente se persepsies oor die belangrikheid daarvan Ten spyte van die lae toegang tot publieke vervoerstelsels, bied slegs 17.6% van sentrums ’n pendeldiens vir werkers aan. Twee respondente meld egter dat van hul huurders sodanige dienste aan hul eie werkers bied. Die gebruik van energie-effektiewe voertuie deur fasiliteitsbestuurders is ook baie laag – slegs 5.9%. Een respondent het egter aangedui dat hul sekuriteit van Sedgway battery-aangedrewe voertuie gebruik maak. Die gebruik van sodanige voertuie is ook opgemerk by die fasiliteit van nog ’n respondent, alhoewel dit nie so op hul vraelys aangedui is nie. Die sekuriteit van hierdie respondent is egter uitgekontrakteer en vorm dus nie deel van hul interne fasiliteitsbestuurstrategie nie. Ten spyte van die lae toegang tot publieke vervoerstelsels, bied slegs 17.6% van sentrums ’n pendeldiens vir werkers aan. Twee respondente meld egter dat van hul huurders sodanige dienste aan hul eie werkers bied. Die gebruik van energie-effektiewe voertuie deur fasiliteitsbestuurders is ook baie laag – slegs 5.9%. Een respondent het egter aangedui dat hul sekuriteit van Sedgway battery-aangedrewe voertuie gebruik maak. Die gebruik van sodanige voertuie is ook opgemerk by die fasiliteit van nog ’n respondent, alhoewel dit nie so op hul vraelys aangedui is nie. Die sekuriteit van hierdie respondent is egter uitgekontrakteer en vorm dus nie deel van hul interne fasiliteitsbestuurstrategie nie. 5. Bespreking van resultate en gevolgtrekkings Uit die data-ontleding kom dit na vore dat materiaal- en hulpbronnebestuur die meeste in winkelsentrums in Pretoria toegepas word, gevolg deur energiebesparings- en waterbesparingsmetodes. Respondente van hierdie studie gee die minste aandag aan volhoubare praktyke met betrekking tot die binnenshuise omgewing en liggingskwessies. Uit ’n meer gedetailleerde ontleding van die onderskeie onderafdelings van elkeen van die bogenoemde kategorieë blyk dit dat die spesifieke metodes wat gebruik word om die onderskeie fasiliteitsbestuursdoelwitte te bereik, grootliks afhanklik is van die koste van implementering daarvan asook die moontlike kostebesparings wat aan elke strategie gekoppel is. Verder kan daar opgemerk word dat die bestaan van wetgewing wat sekere praktyke vereis, byvoorbeeld rookwette asook wette met betrekking tot die gebruik en verwydering van chemikalieë, die implementering daarvan drasties verhoog. Baie aandag word gegee aan die meting en besparing van elektrisiteit as gevolg van die stygende kostes van munisipale dienste. Respondente meet dan ook elektrisiteit om sodoende die koste direk aan spesifieke huurders toe te skryf en so te verhaal. Dit blyk uit die ontleding dat alternatiewe, volhoubare energiebronne vir respondente te duur is in terme van kapitale uitleg en dat die koste- voordeel daarvan nie die installering daarvan regverdig nie. Hierdie siening kan natuurlik in die toekoms verander as implementering van alternatiewe energiebronne goedkoper word. Dit dien verder gemeld te word dat die benutting van energie grotendeels die besluit van die huurder in die sentrum is, nie die sentrumbestuur nie. Die dryfveer vir meting is kosteverhaling, nie energiebesparing nie. As gevolg van die struktuur van sogenoemde driedubbele netto huurooreenkomste, is die sentrumbestuur tipies slegs geïntereseerd in die energieverbruik in openbare areas van die sentrum. Waterbesparingstrategieë wat nie ’n groot kapitale uitleg verg nie, byvoorbeeld die implementering van lae-vloei koppelings aan krane, word redelik wyd geïmplementeer, in teenstelling met die 91 Acta Structilia 2017: 24(1) gebruik van gryswatersisteme (wat ’n substansiële kapitale uitleg vereis) wat bykans glad nie geïmplementeer word nie. Ontleding van die terugvoer vanaf respondente met betrekking tot hul persepsies van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke het aangetoon dat respondente se persepsies oor die belangrikheid van sekere volhoubare praktyke ’n direkte invloed het op die implementering daarvan. Dit kan egter ook opgemerk word dat die toepassing van sekere bestuurspraktyke die relatiewe persepsie aangaande die belangrikheid daarvan ver oorskry. ’n Voorbeeld hiervan is die geval van elektrisiteitsbeparing en -meting wat op ’n vlak ver bo die belangrikheid daarvan geïmplementeer word. 5. Bespreking van resultate en gevolgtrekkings Hierteenoor is die gebruik van alternatiewe, volhoubare energiebronne baie laag, alhoewel dit as belangrik geag word. Hierdie tendens kan regdeur die verskillende klasse van volhoubare energiebronne opgemerk word en kan verduidelik word aan die hand van die redes wat respondente aanvoer vir die implementering van volhoubare praktyke al dan nie. Die algemeenste redes wat respondente aanvoer vir die implementering van volhoubare praktyke blyk die vermindering van diensterekeninge en die verminderde verbruik van dienste te wees; hierdie twee aspekte loop hand aan hand. Etiese en sosiale kwessies blyk minder belangrik te wees. ’n Moontlike rede hiervoor kan wees dat daar tans nog nie voldoende erkenning aan volhoubare praktyke gegee word nie. Figure 7 en 8 dien as bevestiging van die gevolgtrekking dat finansiële oorwegings die hoof beweegrede is vir die implementering al dan nie van volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke. 92 92 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... 73 69 66 63 63 62 0 25 50 75 100 Om verbruikerskoste en rekeninge te verminder Om verbruik te verminder Deel van eienaarsbeleid Sosiale verantwoordelikheid Etiese redes (sosiale gewete) Huurdervereistes Persentasie respondente Redes vir die implementering van volhoubare praktyke Figuur 7: Redes vir die implementering van volhoubare praktyke soos deur respondente aangetoon 48 46 43 42 42 41 38 38 36 34 33 0 25 50 75 100 Finansiële beperkinge Verlaag nie kostes noemenswaardig nie Voeg nie waarde tot eiendom toe nie Tydsbeperkinge Gebrek aan kennis Fisiese/historiese beperkinge Gebrek aan gereedskap Gebrek aan opleiding Gebrek aan bewustheid Gebrek aan eienaarstoewyding Gebrek aan bestuur se toewyding Persentasie respondente Redes vir die nie-implementering van volhoubare praktykte Figuur 8: Redes vir die nie-implementering van volhoubare praktyke soos deur respondente aangetoon Die meeste respondente het aangedui dat die kostebeperking van dienste, met ander woorde die winsmotief, as die belangrikste rede beskou word vir die implementering van volhoubare praktyke. 5. Bespreking van resultate en gevolgtrekkings Die beperking van verbruik en gepaardgaande beperking van 48 46 43 42 42 41 38 38 36 34 33 0 25 50 75 100 Finansiële beperkinge Verlaag nie kostes noemenswaardig nie Voeg nie waarde tot eiendom toe nie Tydsbeperkinge Gebrek aan kennis Fisiese/historiese beperkinge Gebrek aan gereedskap Gebrek aan opleiding Gebrek aan bewustheid Gebrek aan eienaarstoewyding Gebrek aan bestuur se toewyding Persentasie respondente Redes vir die nie-implementering van volhoubare praktykte Figuur 8: Redes vir die nie-implementering van volhoubare praktyke soos deur respondente aangetoon Die meeste respondente het aangedui dat die kostebeperking van dienste, met ander woorde die winsmotief, as die belangrikste rede beskou word vir die implementering van volhoubare praktyke. Die beperking van verbruik en gepaardgaande beperking van 93 Acta Structilia 2017: 24(1) kostes word as tweede belangrikste rede vir volhoubare praktyke aangevoer. In Figuur 8 word aangetoon dat aspekte soos sosiale verantwoordelikheid, etiese oorwegings en huurdervereistes as die mins belangrike redes beskou word vir die implementering van volhoubare praktyke. Dit blyk dus duidelik dat ekonomiese voordele, soos die verlaging van diensterekeninge soos elektrisiteit en water, steeds as die grootste motivering vir volhoubare praktyke beskou word. Soos in die bostaande figuur blyk, word finansiële beperking as die grootste rede vir die nie-implementering van volhoubare praktyke beskou. Verder is dit opmerklik dat die tweede grootste motivering vir nie-implementering die beskouiing is dat volhoubare praktyke nie bestuurskostes verminder nie. kostes word as tweede belangrikste rede vir volhoubare praktyke aangevoer. In Figuur 8 word aangetoon dat aspekte soos sosiale verantwoordelikheid, etiese oorwegings en huurdervereistes as die mins belangrike redes beskou word vir die implementering van volhoubare praktyke. Dit blyk dus duidelik dat ekonomiese voordele, soos die verlaging van diensterekeninge soos elektrisiteit en water, steeds as die grootste motivering vir volhoubare praktyke beskou word. Soos in die bostaande figuur blyk, word finansiële beperking as die grootste rede vir die nie-implementering van volhoubare praktyke beskou. Verder is dit opmerklik dat die tweede grootste motivering vir nie-implementering die beskouiing is dat volhoubare praktyke nie bestuurskostes verminder nie. Volgens die terugvoer van respondente kan daar afgelei word dat volhoubare fasiliteitsbestuurspraktyke wel in winkelsentrums in Pretoria toegepas word, maar dat daar ’n definitiewe voorkeur is in terme van praktyke wat finansiële besparings ten doel het, welke praktyke grootliks toegepas word. 5. Bespreking van resultate en gevolgtrekkings Praktyke wat tot sosiale en omgewingsdoelwitte bydra, word tot ’n mindere mate toegepas deur respondente, vanweë die persepsie dat dit nie tot finansiële doelwitte van die bestuur bydra nie en dus as minder belangrik geag word. Alhoewel die studie aantoon dat sekere volhoubare eiendoms­ bestuurspraktyke wel in winkelsentrums in Pretoria toegepas word, is dit duidelik dat daar nog baie ruimte vir verbetering is. Die Green Star SA – Existing Building Performance Tool wat einde 2013 deur die Green Building Council of South Africa (GBCSA) geloods is, poog om erkenning te gee aan reedsbestaande geboue wat volhoubare bestuurspraktyke implementeer. Dit sal in die toekoms duidelik word of die toepassing van hierdie maatstaf wel eiendomseienaars en -bestuurders sal aanmoedig om meer aandag aan alle aspekte van volhoubare fasiliteitsbestuur te skenk. Dankbetuiging Die outeurs spreek hul dank uit vir die nuttige kommentaar gelewer deur die anonieme beoordelaars. Verwysingslys Akintoye, A. & Main, J. 2007. Collaborative relationships in construction: The UK contractors’ perception. Engineering, Construction and Architectural Management, 14(6), pp. 597-617. https://doi.org/10.1108/09699980710829049 94 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... Appleby, P. 2013. Sustainable retrofit and facilities management. London: Routledge. Baruch, Y. & Holtom, B.C. 2008. Survey response rate levels and trends in organizational research. Human Relations, 61(8), pp. 1139-1160. https://doi.org/10.1177/0018726708094863 Barrett, P. 1995. Facilities management. Towards best practice. London: Blackwell Science Limited. Becker, F.D. 1990. The total workplace. Facilities management and the elastic organisation. New York: Van Nostrand Reinhold. Binder, S. 1988. Corporate facility planning. An inside view for designers and managers. New York: McGraw‑Hill Book Co. Broll. 2016. Retail Snapshot Q2:2016 Focus on Pretoria East, Gauteng. Sandton: Broll. Burns, N. & Grove, S. 1997. Qualitative research methodology. In: Burns, N. & Grove, S. The practice of nursing research. Philadelpia, PA: W.B. Saunders Company, pp. 564-566. Cloete, C.E. (Red.). 2002. Shopping centre management in South Africa. 5de uitgawe. Sandton: South African Council of Shopping Centres. Corbett-Shramo, J. 2011. Global green cleaning. Sustainability “How-To Guide” Series. IFMA FOUNDATION. [online]. Beskikbaar by: <http://ifma.peachnewmedia.com/store/seminar/seminar. php?seminar=21634> [Geraadpleeg: 6 Maart 2014]. Cosaboon, D. 2010. A comprehensive guide to water conservation: The bottom line impacts, challenges and rewards. Sustainability “How-To Guide” Series. IFMA FOUNDATION. [online]. Beskikbaar by: <http://ifma.peachnewmedia.com/store/seminar/seminar. php?seminar=21640> [Geraadpleeg: 6 Maart 2014]. Doonan, C. 2011. No-cost/Low-cost energy savings guide. Sustainability “How-To Guide” Series. IFMA FOUNDATION. [online]. Beskikbaar by: <http://ifma.peachnewmedia.com/store/seminar/ seminar.php?seminar=21617> [Geraadpleeg: 6 Maart 2014]. Edwards, B.W. & Naboni, E. 2013. Green buildings pay: Design, productivity and ecology. London: Routledge. Elmualim, A., Shockley, D., Valle, R., Ludlow, G. & Shah, S. 2009. Barriers and commitment of facilities management profession to the sustainability agenda. Building and Environment, 45(1), pp. 58-64. https://doi.org/10.1016/j.buildenv.2009.05.002 95 Acta Structilia 2017: 24(1) Acta Structilia 2017: 24(1) Finch, E. 1992. Facilities management at the crossroads. Property Management, 10(3), pp. 196‑205. https://doi. org/10.1108/02637479210030330 GBCSA (Green Building Council of South Africa). 2014. Existing Building Performance Pilot. Existing Building Performance Rating Tool Fact Sheet. [online]. Beskikbaar by: <https://www.gbcsa.org. za/green-star-rating-tools/existing-buildings-performance-pilot> [Geraadpleeg: 31 Julie 2013]. Hodges, CP. 2009. Sustainability “How-To Guide” Series. IFMA FOUNDATION. [online]. Beskikbaar by: <http://www.ifmafoundation. org/documents/public/GettingStarted.pdf> [Geraadpleeg: 31 Julie 2010]. IFMA (International Facility Management Association). 2007. Facility Management Forecast 2007. [online]. Beskikbaar by: <http://www. ifma.org/tools/research/forecast_rpts/2007.pdf> [Geraadpleeg: 6 Maart 2014]. Ikediashi, D.I., Ogunlana, S.O., Oladokun, M.G. & Adewuyi, T. 2012. Assessing the level of commitment and barriers to sustainable facilities management practice: A case of Nigeria. International Journal of Sustainable Built Environment, 1(2), pp. 167-176. https:// doi.org/10.1016/j.ijsbe.2013.06.002 Kibert, C.J. 2016. Sustainable construction: Green building design and delivery. 4th edition. Haboken, New Jersey: John Wiley & Sons. Moyo, A. & Crafford, G. 2010. The impact of hyperinflation on the Zimbabwean construction industry. Acta Structilia: Journal for the Physical and Development Sciences, 17(2), pp. 53-83. Muldavin, S. 2008. Financial assessment of sustainable properties. In: Dijkman, M. (red.). Europe Real Estate Yearbook 2008. Amsterdam, Netherlands: Real Estate Publishers, pp. 518-521. Muller, J. 2011. Dotted with dud malls. [online]. Beskikbaar by: <http://m.news24.com/fin24/Finweek/Insight/Dotted-with-dud- malls-20110328> [Geraadpleeg: 10 Junie 2013]. Owen, D.D. 1993. Facilities management - What is it? Paper presented at 1er Congrés Européen de l’Economie de la Construction/XXIéme Congrés de l’Untec, La Défence, Paris, 17-19 May 1993. Page, C. & Meyer, D. 2000. Applied research design for business and management. Roseville, Australia: McGraw-Hill Higher Education. 96 van der Merwe, Kleynhans & Cloete • Volhoubare fasiliteitsbestuur ... Park, J.A. 1994. Facilities management: An explanation. London: Macmillan Press. https://doi.org/10.1007/978-1-349-13171-6 Pereira, L.S., Cordery, I. & Iacovides, I. 2009. Coping with water scarcity: Addressing the challenges. Dordrecht, The Netherlands: Springer Science & Business Media. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-9579-5 PSCC (Property Sector Charter Council). 2016. Local property market volumes to a staggering R5.8 trillion. SA Commercial Property News, 12 July. Ramesh, T., Prakash, R. & Shukla, K.K. 2010. Life cycle energy analysis of buildings: An overview. Energy and Buildings, 42(10), pp. 1592- 1600. https://doi.org/10.1016/j.enbuild.2010.05.007 SACSC (South African Council of Shopping Centres). 2012. Southern African shopping centre directory. Sandton: South African Council of Shopping Centres. Shah, S. 2007. Facilities life cycle - Sustainable practice for the facilities manager. Oxford, UK: Blackwell Publishing Ltd. https://doi. org/10.1002/9780470759677 Survey Monkey. 2017. Sample Size Calculator. [online]. Beskikbaar by: <https://www.surveymonkey.com/mp/sample-size-calculator/.> [Geraadpleeg: 22 Februarie 2017]. Acta Structilia 2017: 24(1) Then, D., S-S. & Hee, T.T. 2013. Facilities management and the business of managing assets. London: Routledge. Tippett, M. 2010. The performance measurement challenge – Sustainability benchmarking. Retail Space Europe 2010. Amsterdam: Real Estate Publishers. Turton, A. 2016. Is water the new Eskom in SA? Voordrag gelewer by die 50ste SAPOA-Konvensie, Sandton, 23 Junie 2016. Vagias, W.M. 2006. Likert-type scale response anchors. Clemson International Institute for Tourism & Research Development, Department of Parks, Recreation and Tourism Management. Clemson University. Van Wyk, R. 2015. Hoof: Eiendomsbestuur, Woolworths. Persoonlike mededeling oor waterverbruik in winkelsentrums, SACSC Winkelsentrumtoer, Turkye, 19 Augustus 2015. Visagie, L.A. & Cloete, C.E. 2012. Energy-efficiency of South African retail properties. Journal of Construction, 5(1), pp. 18-23. 97 Acta Structilia 2017: 24(1) Acta Structilia 2017: 24(1) Wilkinson, S.J., Sayce, S.L. & Christensen, P.H. 2015. Developing property sustainably. London: Routledge. Wood, B. 2006. The role of existing buildings in the sustainability agenda. Facilities, 24(1/2), pp. 61-67. https://doi. org/10.1108/02632770610639206 Yudelson, J. 2010. Sustainable retail development: New success strategies. New York: International Council of Shopping Centres. https://doi.org/10.1007/978-90-481-2782-5 98

http://journals.ufs.ac.za/index.php/as/article/download/1986/1957

Afrikaans

Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Trefwoorde: Clark, Gordon; Dooyeweerd, Herman; epistemologie; logika; Van Til, Cornelius; voorveronderstellings Logos as logika: Die epistemologie van die Calvinistiese filosoof Gordon Clark (1902–1985) J.A. Schlebusch J.A. Schlebusch, Departement Sistematiese en Historiese Teologie, Universiteit van Pretoria Logos as logic: The epistemology of the Calvinist philosopher Gordon Clark (1902–1985) The philosopher Gordon Clark is perhaps best known for his conflict with the apologete Cornelius van Til (1985–1987) involving their respective epistemological frameworks. This conflict in and of itself was the result of differing understandings of the nature of human knowledge. Whereas Clark argued that true human knowledge, being rooted in divine knowledge, is qualitatively the same as the latter, even if there is a major quantitative difference, Van Til rejected this epistemic theory of Clark as fundamentally constituting a violation of the distinction between Creator and creature. In contradistinction he maintained that humans can never know anything in the same way that God knows it. This article takes a close look at Clark’s epistemology, highlighting what is widely considered to be one of the more controversial aspects thereof, namely his high appreciation of logic which lay at the heart of the aforementioned controversy. Clark argues that true knowledge is only made possible inasmuch as God reveals it to the human consciousness. This revelation is in turn only enabled by the fact that the human mind is enlightened by God and thereby empowered to understand the eternal realities intended by the divine mind. The rational nature of humans ‒ something not shared with animals or plants ‒ makes humans in principle capable of grasping divine thoughts as their own and thus obtaining true knowledge. At least in this regard, Clark’s epistemological framework stands firmly in the tradition of Calvinist philosophy. According to Clark, the idea of tabula rasa, i.e. that the human mind is like a blank slate upon which knowledge can be imprinted, is a logical impossibility, since a priori presuppositions are necessary for acquiring any knowledge. Because apriorisms or presuppositions are an indispensable foundation for knowledge itself, it cannot be derived from anything else. He also criticizes rationalism and empiricism, asserting that the former necessarily ends in solipsism due to its erroneous presupposition that reason alone is the sole ground of all indubitable knowledge. This logically rules out all external realities ‒ not just the Creator but also creation itself ‒ as this framework does not allow for any true knowledge of anything outside consciousness itself. On the other hand, empiricism also fails because the senses themselves cannot generate knowledge without cognitive presuppositions through which those realities can be interpreted and understood. Opsomming Die filosoof Gordon Clark is hoofsaaklik bekend vir sy epistemologiese konflik met die apologeet Cornelius Van Til. In terme van sy epistemologie, beklemtoon Clark net soos Van Til en ander prominente Calvinistiese filosowe soos Herman Dooyeweerd die belangrikheid van a priori-voorveronderstellings as noodsaaklik vir die verkryging van enige kennis. Binne die Calvinistiese filosofie verteenwoordig hy egter ’n besondere posisie, naamlik ’n uitdruklike Presbiteriaanse filosofie wat epistemologies begrond is in die Westminster Geloofsbelydenis van 1647. Volgens sy epistemologiese raamwerk, wat die kern van sy geskil met Van Til raak, is ware menslike kennis en logika wesenlik en inhoudelik dieselfde as goddelike kennis en logika. Clark definieer logika dan ook as goddelike denke, en meen daarom dat die Christelike geloof as begrond in die goddelike rasionaliteit die enigste antitese van irrasionaliteit self is. Hierdie klem op die epistemologiese normatiwiteit van logika as toets vir waarheid plaas Clark in ’n unieke posisie binne die Christelike filosofie. Clark se hoë waardering vir Aristoteliaanse logika as basies tot alle teoretiese denke onderskei daarom ook sy epistemologie beduidend van byvoorbeeld Herman Dooyeweerd en Cornelius Van Til. Laasgenoemde beskou logika as geskape werklikheid, terwyl dit vir Clark in wese ’n goddelike eienskap is. Sy unieke beklem- toning van kognitiewe voorveronderstellings as basis van geloofsdenke is veral van waarde vir die godsdienswetenskap in die lig van die 21ste-eeuse ontwikkelings in hierdie veld wat gekenmerk word deur ’n toenemende waardering van kognitiewe voorveronderstellings as onderliggend tot godsdienstige oortuigings. 213 LitNet Akademies Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Abstract Logos as logic: The epistemology of the Calvinist philosopher Gordon Clark (1902–1985) Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Logos as logic: The epistemology of the Calvinist philosopher Gordon Clark (1902–1985) He thus rejects all inductive arguments as failed attempts to infer the essence of reality from particular created phenomena. According to Clark, logic is normative in the sense that it tells us how we ought to think. Without logic, morality and ethics could not exist. Clark’s emphasis on the importance of logic places his epistemology in a unique position within the context of Christian and Reformed philosophy in particular. He holds that propositions are understandable only through logic, and that the Bible is largely propositional. Clark’s idea of normative logic is reminiscent of the epistemology of the German analytic philosopher Gottlob Frege, who considered logic to be the fundamental building block of human thought, and that which makes knowledge possible in the first place. Clark’s appreciation of Aristotelian logic as essential to theoretical thinking also distinguishes his Christian rationalism significantly from Herman Dooyeweerd’s Reformational philosophy. Clark’s Presbyterian background and strict adherence to the Westminster Confession of Faith of 1647 played a crucial role in his view of the role of Logos as a central epistemological concept. Clark’s Christian rationalism or “Scripturalism” is based largely on the claim in Article 1.6 of the Westminster Confession that all knowledge is obtained through the Bible or through the logic of the Bible. This differs from the Amsterdam/Toronto school of thought which places emphasis on logic as part of a created reality, while Clark sees logic as an aspect or characteristic of the eternal divine will itself. This difference furthermore also highlights the structural difference between the distinctly ontological emphasis of the Belgic Confession of Faith on the one hand, as it begins with the doctrine of God, and the epistemological emphasis of the Westminster Confession on the other, as its first article deals with divine revelation in the Bible. Clark’s approach is distinct from that of Dooyeweerd and Van Til, who acknowledge the paradoxes of revelation rather than emphasising its non-contradictory nature. Clark’s Christian rationalism, on the other hand, which emphasises cognitive presuppositions as the basis for faith thinking, has the potential to be a unique contribution in light of contemporary trends involving the Cognitive Science of Religion characteristic of the field of Religious Studies. Logos as logic: The epistemology of the Calvinist philosopher Gordon Clark (1902–1985) As such, at the heart of Clark’s epistemology lies a commitment to the inescapability of aprioristic or pre-theoretical starting points which structure every aspect of human knowledge. Clark’s understanding of the Greek concept of Logos, as used in the Gospel of John and in the Johannine epistles, constitutes the most controversial aspect of his epistemology. He believes that the word Logos should be translated as “logic” rather than “word”, as it is conventionally done, and that the word in itself is an expression of rationality or a rational discourse with significant epistemological objectives. Clark argues that true human knowledge and logic are essentially and substantively the same as divine knowledge and logic. For Clark, the origin of human logic lies in God breathing the divine Spirit into humans, which initially allowed humans to receive the accompanying divine logic. However, sin disrupts this pure rationality in humans, and sanctification also involves learning to think logically as God thinks. Therefore sanctification is not only a moral but also an intellectual process. Clark’s epistemology is grounded in Aristotelian ontology and Aristotle’s idea of ontological dependence, according to which everything in the universe has a particular ontological dependence 214 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 or foundation in a metaphysical first cause. Clark’s idea of creation as ontologically grounded in one divine will is decisive for his epistemology. Since all non-theistic realities are necessarily dependent on this divine will, the revelation of this divine will is necessarily the true foundation of all knowledge about reality. This infallible revelation is found only in the Bible, making it the sine qua non of all true knowledge. The Bible reveals Christ Himself as both the ontological Logos behind all reality as well as the epistemological Logos through which humans come to knowledge of that reality. As such, Clark believes that true logic is impossible to achieve without the enlightenment of the divine Logos. Since logic involves deductions or deductive argumentation, and any inference can only be valid if the form of the conclusion is true every time the forms of the premises are, no true deductions can be made without the presupposition of the divine Logos as revealed in the Bible. Clark amplifies that there is a necessary and indispensable connection between presupposition or apriorism and all logical deductions from that apriorism. 1. Inleiding Epistemologie as onderafdeling van die filosofie het te make met kennisleer, oftewel kennis- teorie. Vrae soos wat kennis is, hoe kennis verkry word en wat die beperkinge van kennis is, is in die eerste plek hier ter sprake, maar dan ook die rol van geloofsoortuigings, emosie en die rede in die verkryging van kennis (Siegel 2014:372). Die epistemologie het ook verder te make met hoe ware van valse oortuigings onderskei behoort te word, oftewel soos die Amerikaanse epistemoloë Alvin Goldman en Matthew McGrath (2015:4) dit stel: “how is truth to be acquired?” Met ander woorde, die epistemologie handel oor wat algemeen onder filosowe bekendstaan as “justified true belief”, oftewel hoe ons kan weet dat dit wat ons weet waar is (Boghossian 2007:15). In hierdie artikel gaan daar gekyk word na ’n unieke epistemologiese teorie binne die Reformatoriese filosofiese skool, naamlik dié van die 20ste-eeuse Amerikaanse filosoof, Gordon Haddon Clark (1902–1985). Alhoewel Clark relatief minder bekend is as ander verteen- woordigers van hierdie skool, soos Cornelius Van Til (1895–1987) en Herman Dooyeweerd (1894–1977), word sy werk steeds deur baie hoog geag en wyd gelees (Schlebusch 2022:83– 4). Die eerste redakteur van die invloedryke tydskrif Christianity Today, Carl F.H. Henry (1968:9), het na Clark verwys as een van die belangrikste filosowe in Amerika se geskiedenis en die invloedryke Amerikaanse teoloog R.C. Sproul het Clark uitgesonder as die een 20ste- eeuse Christelike denker wie se werke volgens sy mening oor 500 jaar steeds gelees sal word. John Robbins, die stigter van die Trinity Foundation, ’n Christelike navorsingsinstituut in die deelstaat Tennessee, het na Gordon Clark as “the philosopher of the Reformation” verwys, waarmee hy bedoel dat “Dr Clark completed the Reformation begun by Martin Luther and systematized by John Calvin by applying their first principle, the axiom of Scripture, Luther’s Schriftfprinzip, not just to the narrow interests of theology, but to the whole of human thought” (Robbins 1999:7). Die Amerikaanse teoloog Gary Crampton (1999:109) artikuleer sy bewondering vir Clark se filosofie soos volg: “one must return to the works of Augustine to find anything comparable in the history of Christian thought”. Verder is die Amerikaanse kerkhistorikus Douglas Douma se biografie oor Gordon Clark, getiteld The Presbyterian philosopher, wat so onlangs as 2017 deur die akademiese uitgewer Wipf & Stock gepubliseer is, op sigself ’n getuienis van die blywende invloed van Clark se filosofie. Logos as logic: The epistemology of the Calvinist philosopher Gordon Clark (1902–1985) Clark’s clear exposition of the nature of logic and his high regard for human rationality without falling into rationalism constitutes a valuable contribution to the field of epistemology – one from which philosophers, theologians, and religious scholars from various schools and traditions can benefit. 215 LitNet Akademies Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Keywords: Clark, Gordon; Dooyeweerd, Herman; epistemology; logic; presuppositions; Van Til, Cornelius Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Keywords: Clark, Gordon; Dooyeweerd, Herman; epistemology; logic; presuppositions; Van Til, Cornelius Keywords: Clark, Gordon; Dooyeweerd, Herman; epistemology; logic; presuppositions; Van Til, Cornelius 1. Inleiding Clark is gebore in Philadelphia in Pennsylvania en voltooi ook sy skoolloopbaan in dié stad. Beide sy pa en oupa was Presbiteriaanse predikante (Crampton 1999:11). In 1924 het hy sy eerste graad aan die Universiteit van Pennsylvania verwerf en in 1929 op 28-jarige ouderdom ook ’n doktorsgraad in die filosofie by dieselfde instelling. Die fokus van sy doktorale proefskrif was Aristoteles se De Anima (Weathers 2020:495). In 1936 is hy aangestel as professor in filosofie by Wheaton College in die deelstaat Illinois. Hy sou daar doseer tot in 1943, toe hy deur die rektor J. Oliver Buswell afgedank is (Dorrien 1998:58). Hierdie afdanking het plaas- gevind na aanleiding van die feit dat baie ondersteuners en alumni van Wheaton College, wat bekend was as ’n fundamentalistiese instelling, van mening was dat Clark ’n “spirit of arrogant intellectualism” daar probeer vestig het en ook dat sy Calvinistiese uitverkiesingsleer in stryd sou wees met die instelling se evangeliese klem (Dorrien 1998:59). Kort daarna is hy aangestel 216 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 as die hoof van die Departement Filosofie by Butler Universiteit in die deelstaat Indiana. Hy sou in hierdie posisie aanbly tot en met sy aftrede in 1973 (Crampton 1999:11). Gedurende sy loopbaan skryf hy meer as 40 boeke, asook honderde opstelle en artikels, wat hoofsaaklik fokus op epistemologie, etiek, ontologie, die geskiedenis van die filosofie, opvoedkunde en teologie (Crampton 1999:110–28). In 1944 is hy gelegitimeer as predikant in die Orthodox Presbyterian Church, ’n behoudende kerkverband in die Calvinistiese tradisie waarin Clark ook grootgeword het. Sy legitimasie deur die klassis van Philadelphia was uitsonderlik aangesien Clark nooit teologie studeer het nie, maar filosofie en tale (Douma 2017:10). Slegs drie maande na sy legitimasie sou daar egter vanuit die kerkverband ’n klagte teen die klassis van Philadelphia ingedien word. Wat noemenswaardig van hierdie klagte was, is die feit dat daar nie net beswaar gemaak is teen die wyse waarop Clark gelegitimeer is nie, maar ook teen sy epistemologie self. Die beswaar, onderteken deur twaalf ouderlinge en vyf dosente aan Westminster Theological Seminary, ’n instelling wat nou verbonde is met die Orthodox Presbyterian Church, het beweer dat Clark se hoë agting vir die rol van die menslike rede in die verkryging van kennis in stryd sou wees met die Christelike belydenis (Weathers 2020:498). 1. Inleiding Hierdie klagtes het uiteindelik daartoe gelei dat daar ’n hele dispuut binne die Orthodox Presbyterian Church ontstaan het wat later bekend sou word as die Clark-Van Til Controversy en wat uiteindelik daartoe sou lei dat Clark in 1948 die kerkverband verlaat het (Douma 2017:xxiv). Die betrokke dispuut het uiteindelik oor die aard van menslike kennis as sulks gehandel. Clark het geargumenteer dat menslike kennis begrond is in goddelike kennis en dat beide in wese dieselfde is, alhoewel dit in graad verskil. Hy wou daardeur die eenheid van kennis en waarheid beklemtoon: as beide God en mens iets waarlik ken, dan moet daardie kennis oorvleuel (Clark 1968:67–8). In hierdie opsig het hy aansluiting gevind by Thomas Aquinas (1225–1274) se idee van analogia entis, waarvolgens daar ’n analogiese gemeenskaplikheid tussen die wese van God aan die een kant en die wese van die mens as beeld van God bestaan, omdat die mens die mens se wese van God ontvang en die mens se bestaan volkome begrond is in God se kennis en wil. As sodanig bestaan daar ook analogiese aanknopingspunte tussen die kennis van God en die kennis van die mens (Aquinas 1484:I.1.2.2). Cornelius Van Til (1895–1987), die welbekende Gereformeerde apologeet en stigterslid van Westminster Theological Seminary, het daarenteen, in ooreenstemming met Karl Barth (1945:48), beweer dat die duidelike onderskeid tussen die Skepper en skepsel tot gevolg het dat goddelike kennis vir die mens beide kwalitatief en kwantitatief onbekombaar is. Menslike kennis van die werklikheid en van God oorvleuel nie met God se kennis nie, want die mens kan nooit die werklikheid ken as Skepper nie. Indien goddelike en menslike kennis sou oorvleuel, sou die ontologiese onderskeid tussen Skepper en skepsel daardeur geskend word. Daarom verskil die inhoud van menslike kennis en die inhoud van goddelike kennis noodwendig in elke opsig (Van Til 1953:35–7). Daar was dus ’n wesenlike verskil tussen Van Til en Clark wat betref die kenbaarheid van God en die goddelike wil (Hoeksema 2005:viii). Omdat Clark hoofsaaklik bekend is vir hierdie konflik met die apologeet Van Til, word sy filosofie ongelukkig dikwels vanuit bepaalde teologiese perspektiewe tot ’n apologetiese metodiek gereduseer, terwyl Clark eintlik, anders as sy opponent, homself daaraan gewy het om ’n omvattende filosofiese sisteem daar te stel (Naugle 2002:14). Soos John Robbins (1999:7) dit stel: “Gordon Clark achieved what no thinker before him had done: a complete revolution in philosophy”. 2. Clark se aprioristiese epistemologie In terme van sy epistemologiese raamwerk staan Clark beduidend in die Reformatoriese tradisie. Die Reformatoriese wysbegeerte soos onder andere vergestalt deur sy Nederlandse tydgenoot Herman Dooyeweerd (1894–1977) word gekenmerk deur die beskouing dat a priori- voorveronderstellings oor voor-teoretiese uitgangspunte integraal is tot menslike denke as sulks en dat dit onontkombaar is vir enige interpretasie van die werklikheid (Ahivo 2005:31). Die professors in filosofie aan die Vrye Universiteit Amsterdam, Gerrit Glas en Jeroen de Ridder (2017:19), beskryf die Reformatoriese epistemologie as pertinent gerig teen “the absolutization of theoretical thought … [i.e.] the presumed autonomy of theoretical reasoning”. Clark argumenteer dan ook dat die idee van tabula rasa, dit is dat die verstand soos ’n skoon bladsy is wat kennis inneem, ’n logiese onmoontlikheid is en dat a priori-voorveronderstellings noodsaaklik is vir die verkryging van enige kennis. Omdat ’n apriorisme of voorveronderstelling die onmisbare grondslag van kennis as sulks is, kan dit egter nie van enige iets afgelei word nie (Clark 1993:60). Hy skryf: Every philosophic or theological system must begin somewhere, for if it did not begin it could not continue. But a beginning cannot be preceded by anything else, or it would not be the beginning. Therefore every system must be based on presuppositions (required as a precondition of possibility or coherence, tacitly assumed to be the case) or axioms (an accepted statement or proposition regarded as being self-evidently true). They may be Spinoza’s axioms; they may be Locke’s sensory starting point, or whatever. Every system must therefore be presuppositional. The first principle cannot be demonstrated because there is nothing prior from which to deduce it (Clark 1946:41). Vir Clark (1993:61) is die kern en die grondslag van die verskil tussen sy eie Christelike wêreldbeskouing en ander wêreldbeskouings epistemologies van aard: die verskillende apriorismes of voor-teoretiese uitgangspunte is onversoenbaar en dit vergestalt in elke aspek van kennis in elke vakgebied. In die lig van hierdie aprioristiese epistemologie kritiseer Clark ook die rasionalisme en empirisisme. Vir Clark (1961:52) eindig die rasionalisme noodwendig in solipsisme, aangesien die uitgangspunt dat die rede die enigste grond van alle ontwyfelbare kennis is, logieserwys wegdoen met eksterne realiteite, d. nie net met die Skepper nie, maar ook met die hele skepping self, aangesien daar geen ware kennis van enige iets buite die bewussyn self is nie. Die empirisisme faal weer omdat, soos Clark (1985:115) dit stel: Man’s mind is not initially a blank. It is structured. 1. Inleiding Die oogmerk van hierdie artikel is dan ook ’n teoretiese analise van een van die belangrikste konsepte in Clark se epistemologie, naamlik logika, met die doel om 217 LitNet Akademies Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 duidelikheid te werp op die aard van sy unieke epistemologiese raamwerk binne die breër konteks van die Christelike en veral die Reformatoriese filosofie, sowel as om die waarde van Clark se unieke waardering vir die rasionaliteit en logika vir beide filosowe en godsdiens- wetenskaplikes uit te lig. Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 duidelikheid te werp op die aard van sy unieke epistemologiese raamwerk binne die breër konteks van die Christelike en veral die Reformatoriese filosofie, sowel as om die waarde van Clark se unieke waardering vir die rasionaliteit en logika vir beide filosowe en godsdiens- wetenskaplikes uit te lig. duidelikheid te werp op die aard van sy unieke epistemologiese raamwerk binne die breër konteks van die Christelike en veral die Reformatoriese filosofie, sowel as om die waarde van Clark se unieke waardering vir die rasionaliteit en logika vir beide filosowe en godsdiens- wetenskaplikes uit te lig. 2. Clark se aprioristiese epistemologie In fact, an unstructured blank is no mind at all. Nor could any such sheet of white paper extract any universal law of logic from finite experience. No universal and necessary proposition can be deduced from sensory observation. Universality and necessity can only be a priori. 218 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 ’n Bewussyn veronderstel die vermoë tot bewustheid van dit wat buite daardie bewussyn is as gegewe. Die sintuie op sigself, meen Clark, is daarom nie in staat om kennis van die werklikheid moontlik te maak sonder kognitiewe voorveronderstellings waarvolgens daardie werklikhede geïnterpreteer en verstaan kan word nie. As dit nie die geval was nie, sou diere, wie se sintuiglike waarnemings dikwels baie skerper as mense s’n is, immers kon lees en skryf en berekeninge doen (Clark 1980a:114). ’n Bewussyn veronderstel die vermoë tot bewustheid van dit wat buite daardie bewussyn is as gegewe. Die sintuie op sigself, meen Clark, is daarom nie in staat om kennis van die werklikheid moontlik te maak sonder kognitiewe voorveronderstellings waarvolgens daardie werklikhede geïnterpreteer en verstaan kan word nie. As dit nie die geval was nie, sou diere, wie se sintuiglike waarnemings dikwels baie skerper as mense s’n is, immers kon lees en skryf en berekeninge doen (Clark 1980a:114). Vir Clark is ware kennis alleen moontlik omdat God dit aan die mens se bewussyn openbaar. Hierdie openbaring word moontlik gemaak deur die feit dat die menslike verstand deur God verlig en in staat gestel word om die ewige realiteite wat deur die goddelike verstand gewil is, te begryp. Die rasionele aard van die mens – iets wat ons nie met diere of plante deel nie – maak die mens in beginsel in staat om goddelike gedagtes ons eie te maak en sodoende ware kennis te bekom (Clark 1990:75). Hierdie rasionele en logiese denkvermoë waardeur kennis ontvang word, is by wyse van die skepping van die mens as beeld van God deur God in die mens ingeplant. Kennis as sulks is dus nie in die eerste plek ’n produk van menslike vernuf nie, maar ’n openbarings- en skeppingsrealiteit (Clark 1987:119). Clark beskou ware kennis dus as ’n suiwer begrip van dit wat deur God aan die mens by wyse van die Bybel, die natuur en die geskiedenis geopenbaar word. 3. Clark en die begrip Logos Clark se verstaan van die Griekse begrip Logos soos dit gebruik word in die Johanese evangelie en briewe, is ongetwyfeld die mees kontroversiële aspek van sy epistemologie (Crampton 1999:25). Sy verstaan van die begrip was immers wesenlik vir sy begrip dat ware menslike kennis en logika wesenlik en inhoudelik dieselfde is as goddelike kennis en logika. Clark (1989:19) was van mening dat die begrip Logos eerder met “logika” as “woord” vertaal behoort te word, want “as a Greek philosophic term, Logos indicates a supreme intelligence controlling the universe”. Hy beroep hom dan ook op die Aristoteliaanse gebruik van die begrip Logos, naamlik as ’n uitdrukking van rasionaliteit of ’n rasionele vertoog met beduidende epistemo- logiese oogmerke (Moss 2014:181). Clark (1989:25) definieer logika self verder as, in wese, goddelike denke, en hy meen daarom dat die Christelike geloof as geloof in die goddelike rasionaliteit die enigste ware antitese van irrasionaliteit self is. Vir Clark lê die oorsprong van menslike logika self daarin dat God God se asem in die mens ingeblaas het waardeur die mens aanvanklik die Gees van God en die gepaardgaande goddelike rede ontvang het. Deur die sonde word hierdie suiwer rasionaliteit in die mens egter ontwrig, en daarom behels heiligmaking ook om weer te leer om waarlik logies te dink soos wat God logies dink (Clark 1980b:3). Verlossing behels dus ook verlossing van irrasionaliteit en die bring van die mens se gedagtes in lyn met die gedagtes van God – die Christen behoort meer en meer soos God te dink. Clark (Ibid. 4) beskryf hierdie dinamika soos volg: “Logic is fixed, universal, necessary, and irreplaceable. Irrationality contradicts the Biblical teaching from beginning to end. The God of Abraham, Isaac, and Jacob is not insane. God is a rational being, the architecture of whose mind is logic.” Hierdie goddelike verstand is ook allesomvattend, aangesien die somtotaal van alle kennis daaruit voortspruit. Daar is niks wat bestaan onafhanklik van hierdie goddelike verstand en wil nie (Clark 1987:118–9). In hierdie opsig is Clark se epistemologie beduidend begrond in die Aristoteliaanse ontologie, en met name Aristoteles se idee van ontologiese afhanklikheid, waarvolgens alles in die heelal kategories ’n bepaalde ontologiese afhanklikheid of begronding in ’n metafisiese eerste oorsaak het (Katz 2017:47). Hierdie idee van die skepping as ontologies begrond in die een goddelike wil, was deurslag- gewend vir Clark se epistemologie. 2. Clark se aprioristiese epistemologie Dat die Bybel die Woord van God is, is dan ook vir Clark die enigste logiese eerste voorveronderstelling vir die verkryging van kennis (Clark 1993:57–8). 2. Clark se aprioristiese epistemologie 219 LitNet Akademies Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Alhoewel Clark dus toegee dat diegene wat nie toegang tot die Bybel het nie of die uitsprake van die Bybel verwerp steeds by wyse van die natuurlike openbaring ware kennis van bepaalde aspekte van die werklikheid kan bekom, kan kennis in die epistemologiese sin van “justified true belief”, oftewel ware kennis met ’n gepaardgaande bewustheid van die ware grondslag en aard van daardie kennis, alleen bekom word aan die hand van die Bybel. Alle mense, as geskape volgens die beeld van God, het dus alleenlik toegang tot kennis in soverre God dit aan hulle openbaar, aangesien logika self, waardeur kennis bemiddel word, godgegewe is. Dat die Bybel die Woord van God is, is dan ook vir Clark die enigste logiese eerste voorveronderstelling vir die verkryging van kennis (Clark 1993:57–8). Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Alhoewel Clark dus toegee dat diegene wat nie toegang tot die Bybel het nie of die uitsprake van die Bybel verwerp steeds by wyse van die natuurlike openbaring ware kennis van bepaalde aspekte van die werklikheid kan bekom, kan kennis in die epistemologiese sin van “justified true belief”, oftewel ware kennis met ’n gepaardgaande bewustheid van die ware grondslag en aard van daardie kennis, alleen bekom word aan die hand van die Bybel. Alle mense, as geskape volgens die beeld van God, het dus alleenlik toegang tot kennis in soverre God dit aan hulle openbaar, aangesien logika self, waardeur kennis bemiddel word, godgegewe is. Dat die Bybel die Woord van God is, is dan ook vir Clark die enigste logiese eerste voorveronderstelling vir die verkryging van kennis (Clark 1993:57–8). Alhoewel Clark dus toegee dat diegene wat nie toegang tot die Bybel het nie of die uitsprake van die Bybel verwerp steeds by wyse van die natuurlike openbaring ware kennis van bepaalde aspekte van die werklikheid kan bekom, kan kennis in die epistemologiese sin van “justified true belief”, oftewel ware kennis met ’n gepaardgaande bewustheid van die ware grondslag en aard van daardie kennis, alleen bekom word aan die hand van die Bybel. Alle mense, as geskape volgens die beeld van God, het dus alleenlik toegang tot kennis in soverre God dit aan hulle openbaar, aangesien logika self, waardeur kennis bemiddel word, godgegewe is. 2. Clark se aprioristiese epistemologie Die rede waarom die mens egter nie altyd hierdie kennis ontvang soos dit gegee word nie, maar dit verdraai, is omdat die mens na aanleiding van die sondeval ’n verdorwe natuur het en daarom bepaalde geopenbaarde waarhede aangaande God en die geskape werklikheid onderdruk (Clark 1965:182). Dit is alleen in die mate waardeur die verstand deur God verlig word dat die mens in staat gestel word om die waarheid te bekom deur God se gedagtes te bedink, aangesien die mens met die rasionele kapasiteit geskape is om die geopenbaarde aspekte van die goddelike rasionaliteit, die grondslag van alle waarheid, te begryp (1985:113). Clark beskou die Bybel as die enigste onfeilbare openbaring van God se wil, maar ’n suiwer epistemologiese uitgangspunt is noodsaaklik vir die regte verstaan van hierdie openbaring. Vir Clark (1988:46–7) word die teologie dus begrond in die epistemologie: It must forever be kept in mind that a theologian’s epistemology controls his interpretation of the Bible. If his epistemology is not Christian, his exegesis will be systematically distorted. If he has no epistemology at all, his exegesis will be unsystematically distorted. In ooreenstemming met sy Presbiteriaanse belydenis het Clark dan wel geglo dat God se openbaring beide via die natuur en die Bybel geskied (Crampton 1999:51), maar Clark was van mening dat ware kennis van enige aspek van die werklikheid alleen met bemiddeling van die Bybel gevind kan word, met ander woorde, by wyse van die interpretasie van geskape werklikhede aan die hand van die openbaring in die Bybel. Geen aspek van die werklikheid kan in terme van oorsprong, wese of doel begryp word sonder die Bybel nie. Daarom beskryf Crampton (1999:52) Clark as: the first philosopher to apply the principle [of sola scriptura] to all areas of man’s thought, not merely to theology proper … [For Clark s]cripture is all-sufficient, not only to lead one to a saving knowledge of Jesus Christ, but also to justify all knowledge and to interpret each and every aspect of life. the first philosopher to apply the principle [of sola scriptura] to all areas of man’s thought, not merely to theology proper … [For Clark s]cripture is all-sufficient, not only to lead one to a saving knowledge of Jesus Christ, but also to justify all knowledge and to interpret each and every aspect of life. 3. Clark en die begrip Logos Aangesien logika dan ook te make het met afleidings of deduktiewe argumentvoering en “an inference is valid if the form of the conclusion is true every time the forms of the premises are”, kan daar nie in die werklike sin van die woord enige ware afleidings gemaak word sonder die voorveronderstelling van die goddelike Logos soos geopenbaar in die Bybel nie (Clark 1985:81). Daar bestaan dus volgens Clark se epistemologie ’n noodwendige en onlosmaaklike band tussen voorveronderstelling of apriorisme en logiese afleidings vanuit daardie apriorisme. Daarom verwerp hy alle induktiewe argumente, wat vanuit die besondere na die universele, oftewel vanuit geskape verskynsels na die wese van die realiteit probeer argumenteer, noodwendig as logiese denkfoute, aangesien daar nooit voldoende ervaring opgedoen kan word om universele gevolgtrekkings te maak nie (Clark 1994:35). Die aard van sodanige denkfoute blyk dan ook uit wat Clark beskou as induktiewe argumente se onafwendbare “introduc[tion of] terms into its conclusions that were not present in the premises”, aangesien die feit dat ’n gegewe fenomeen op ’n gegewe tydstip waarneembaar is, op sigself niks sê oor die ware aard van die werklikheid nie (Clark 1950:19). Wat betref hierdie onlosmaaklike logiese verband tussen apriorisme en afleiding, onderskei Clark (1985:103–5) tussen sewe tipes logiese verhoudings: 1) Refleksiewe verhoudings, waar ’n afleiding noodwendig geïmpliseer word deur die apriorisme self, met ander woorde in wiskunde staan die getal 2 in ’n refleksiewe verhouding met homself, aangesien 2 = 2. Die getalle 2 en 3 of die getalle 2 en 1 staan nie in ’n refleksiewe verhouding tot mekaar nie, aangesien 2 nie 1 of 3 impliseer nie. 2) Simmetriese en asimmetriese verhoudings, waar die afleiding en apriorisme in so ’n tipe verband staan dat die een nie sonder die ander kan nie. Met ander woorde familie- verhoudings verteenwoordig ’n simmetriese verhouding, dit is, as X familie is van Y is Y noodwendig familie van X. Daarteenoor is die ouer-kindverhouding asimmetries, want as X die ouer is van Y, dan beteken dit noodwendig dat Y nie die ouer kan wees van X nie. 3) Transitiewe verhoudings, dit is, wanneer ’n apriorisme ’n afleiding impliseer, maar daardie selfde afleiding ook noodwendig verdere afleidings impliseer wat dan beteken dat die apriorisme beide afleidings noodwendig impliseer. Met ander woorde, X impliseer Y en Y impliseer Z, daarom impliseer X ook Z. 3. Clark en die begrip Logos Aangesien alle nie-teïstiese realiteite noodwendig afhanklik is van hierdie goddelike wil, is die openbaring van hierdie goddelike wil noodwendig die ware grond van alle kennis oor die werklikheid. Hierdie openbaring is volgens Clark (1965:144) dan ook alleen as onfeilbare gegewe te vind in die Bybel. Die Bybel is met ander woorde die sine qua non van alle ware kennis. Die Bybel openbaar dan ook vir Christus self as sowel die 220 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 ontologiese Logos (Johannes 1:1–3) as die epistemologiese Logos (Johannes 1:9, 14).1 Dit beteken dat Christus nie alleen die singewende Realiteit agter die werklikheid is nie, maar ook die epistemologiese lig waardeur die mens tot kennis van daardie werklikheid kom (Clark 1989:12). ontologiese Logos (Johannes 1:1–3) as die epistemologiese Logos (Johannes 1:9, 14).1 Dit beteken dat Christus nie alleen die singewende Realiteit agter die werklikheid is nie, maar ook die epistemologiese lig waardeur die mens tot kennis van daardie werklikheid kom (Clark 1989:12). In die praktyk beteken dit vir Clark dat ware logika onmoontlik bekombaar is sonder die verligting van die goddelike Logos. Aangesien logika dan ook te make het met afleidings of deduktiewe argumentvoering en “an inference is valid if the form of the conclusion is true every time the forms of the premises are”, kan daar nie in die werklike sin van die woord enige ware afleidings gemaak word sonder die voorveronderstelling van die goddelike Logos soos geopenbaar in die Bybel nie (Clark 1985:81). Daar bestaan dus volgens Clark se epistemologie ’n noodwendige en onlosmaaklike band tussen voorveronderstelling of apriorisme en logiese afleidings vanuit daardie apriorisme. Daarom verwerp hy alle induktiewe argumente, wat vanuit die besondere na die universele, oftewel vanuit geskape verskynsels na die wese van die realiteit probeer argumenteer, noodwendig as logiese denkfoute, aangesien daar nooit voldoende ervaring opgedoen kan word om universele gevolgtrekkings te maak nie (Clark 1994:35). Die aard van sodanige denkfoute blyk dan ook uit wat Clark beskou as induktiewe argumente se onafwendbare “introduc[tion of] terms into its conclusions that were not present in the premises”, aangesien die feit dat ’n gegewe fenomeen op ’n gegewe tydstip waarneembaar is, op sigself niks sê oor die ware aard van die werklikheid nie (Clark 1950:19). In die praktyk beteken dit vir Clark dat ware logika onmoontlik bekombaar is sonder die verligting van die goddelike Logos. 3. Clark en die begrip Logos 4) Weerleggende verhoudings, wanneer twee stellings nie albei waar kan wees nie en ook nie albei vals kan wees nie. Met ander woorde as X waar is, is Y vals en as Y waar is, is X vals. 5) Teenstellende verhoudings, waar twee of meer stellings nie almal waar kan wees nie, maar wel almal vals kan wees. 6) Nie-teenstellende verhoudings, waar twee of meer stellings almal waar kan wees, maar nie almal vals kan wees nie. 221 LitNet Akademies Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 7) Onderhewige verhoudings, waar twee stellings se waarheid of valsheid onderhewig is aan die waarheid of valsheid van die ander, met ander woorde óf albei kan waar wees, óf albei kan vals wees. 7) Onderhewige verhoudings, waar twee stellings se waarheid of valsheid onderhewig is aan die waarheid of valsheid van die ander, met ander woorde óf albei kan waar wees, óf albei kan vals wees. Volgens Clark (1985:112) is Christus as die Logos die openbaring van die goddelike logika, en omdat Christus net in die Bybel geopenbaar word, is alle bevindings se waarheid onderhewig aan ’n a priori-geloof in die soewereiniteit van sy goddelike wil soos geopenbaar in die Bybel, aangesien “Scripture is the mind of God, [and] the relation to logic can easily be made clear. As might be expected, if God has spoken, he has spoken logically”. Juis daarom meen hy dat: in all other varieties of truth, God must be accounted sovereign. It is his decree that makes one proposition true and another false. Whether the proposition be physical, psychological, moral or theological, it is God who made it that way. A proposition is true because God thinks it so (Clark 1985:106). Vir Clark (1961:48) staan kennis, openbaring en onfeilbaarheid in ’n nie-teenstellende logiese verhouding: die erkenning van die bestaan van kennis veronderstel dus noodwendig die erkenning van die bestaan van goddelike openbaring, en goddelike openbaring, in die ware sin van die woord, impliseer noodwendig onfeilbaarheid. Hierdie onfeilbaarheid is dan alleen te vinde die besondere openbaring van die Logos van God in die Bybel (Clark 1987:20). 3. Clark en die begrip Logos Die rede waarom daar dus in sy epistemologiese raamwerk nooit ware kennis uit die algemene openbaring verkry kan word wat teenstrydig sou wees met die besondere openbaring in die Bybel nie, is omdat daar nie iets soos ’n suiwer menslike logika bestaan nie, maar slegs ’n goddelike logika waaraan die mens deelneem in soverre dit deur die Logos aan die mens geopenbaar word. Hierdie openbaring is dan op sy beurt ook alleenlik moontlik omdat die mens as beeld van God die vermoë besit om aan die goddelike logika te kan deelneem (Crampton 1999:64). Ware kennis kan met ander woorde net as sodanig verdedig en geregverdig word binne die epistemologiese raamwerk geopenbaar deur die goddelike Logos. 4. Logika as normatief in die denke van Clark Vir Clark veronderstel kennis as sulks die bestaan van ’n bepaalde logika en rasionaliteit in die menslike verstand self (Clark 1957:88). Sonder logika is kennis volgens hom volkome onverkrygbaar. Hy skryf: Logic is normative. Psychology may tell how we actually think; logic tells us how we ought to think. Attacking logic means attacking morality. If logic is disdained, then the distinctions between right and wrong, good and evil, just and unjust, merciful and ruthless also disappear. Without logic, God’s words, ‘You shall do no murder,’ really mean: ‘You shall murder daily’ or ‘stalin was Prince of Wales.’ The rejection of logic means the end of morality, for morality and ethics depend on understanding. Without understanding, there can be no morality. One must understand the Ten Commandments before one can obey them. If logic is irrelevant or irreligious, moral behavior is impossible, and the practical religion of those who belittle logic cannot be practiced at all (Clark 1985:vii–ix). 222 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Hierdie uitgangspunt en klem op die epistemologiese deurslaggewendheid van logika plaas Clark in ’n unieke posisie in die konteks van die Christelike en veral die Reformatoriese filosofie. Hy erken selfs dat sy idees grotendeels gevorm is by wyse van sy interaksie met Platoniese realisme: Realists claim that the mind grasps, gets, has, knows the real object, though of course the real objects are not spatial or physical. Plato called them ideas, eternal and immutable. Although [my philosophy] … is as realistic as it could be made, it differs from Plato in that ideas are replaced by propositions … the Bible is largely propositional … In order to have any Christian doctrine at all, universal propositions are necessary and indispensable (Clark 1990:128–9). Vir Clark is “propositions” oftewel stellings alleenlik verstaanbaar by wyse van logika, wat ook die toets vir waarheid is. Die openbaring van die Bybel is nie inherent teenstrydig nie en daarom logies waar. Daarom is enige verwerping van die goddelike openbaring in wese ’n afwyking van logika in die ware sin van die woord (Clark 1952:90). Binne hierdie raamwerk word die rasionaliteit self dan in wese ’n etiese kwessie, aangesien irrasionaliteit neerkom op rebellie teen of minagting van die goddelike openbaring, oftewel dit wat in die Christelike teologie as sonde beskryf word. 4. Logika as normatief in die denke van Clark Soos die aanhaling hier bo toon, is Clark oortuig dat die suiwer gebruik van logika onmisbaar is vir die ortodokse verstaan van die Christelike leer en ook die praktiese toepassing daarvan in hierdie lewe. Oor hierdie hoë waardering van die logika is Clark ook deur een van Van Til se opvolgers, die bekende apologeet Greg Bahnsen (1948– 1995) gekritiseer. Bahnsen (2010:149–150) het naamlik beweer dat Clark se klem op logika uiteindelik skeptisisme aangaande die openbaring van God tot gevolg het. Clark se idee van ’n normatiewe logika sluit in hierdie opsig aan by die epistemologie van die vader van die analitiese filosofie Gottlob Frege (1848–1925), wat bekend is daarvoor dat hy logika as die fundamentele boublok van denke as sulks beskou het – met ander woorde as dit wat kennis moontlik maak (Steinberger 2017:143). Clark se waardering vir Aristoteliaanse logika as basies tot teoretiese denke onderskei daarom ook sy Christelike rasionalisme beduidend van die Reformatoriese filosofie van byvoorbeeld Herman Dooyeweerd. Alhoewel Clark en Dooyeweerd saamstem oor die noodsaaklikheid van apriorismes of voorveronderstellings vir die daarstelling van teoretiese denke as sulks, beskou laasgenoemde hierdie apriorismes nie as logies-begronde uitgangspunte nie, maar eerder as geestelike dryfkragte wat die mens as denker daarheen dryf om die realiteit as sodanig te interpreteer. Dooyeweerd, sowel as Cornelius van Til in navolging van Dooyeweerd, beskou beide God en die bewussyn self as nie-logiese of voor-logiese voorveronderstellings (Dooyeweerd 1971:85). Vir Dooyeweerd is die voorveronderstellende aard van menslike denke eerder begrond in ’n inherente menslike impuls om alle denke te begrond op die absolute en uiteindelike oorsprong, bron en oorsaak van geskape realiteite (Dooyeweerd 1935:21, 24). Onder hierdie geskape realiteite sluit Dooyeweerd dan ook die logika self in (Thomas 2014:58). Logika is dus volgens Dooyeweerd en Van Til nie inherent of onlosmaaklik verbind tot die voorveronderstelling van God of die goddelike openbaring nie. Clark is daarenteen van mening dat Aristoteliaanse logika iets van die ewige goddelike wil self beskryf wat nie deel vorm van die geskape werklikheid nie. Hy skryf: In thinking about God Calvinists almost immediately repeat the [Westminster] Shorter Catechism and say, “God is a spirit, infinite, eternal, and unchangeable.” Perhaps we do not pause to clarify our ideas of spirit, but hurry on to the attributes of “wisdom, 223 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 holiness, justice, goodness, and truth.” But pause: Spirit, Wisdom, Truth. 4. Logika as normatief in die denke van Clark Psalm 31:5 addresses God as “O Lord God of truth.” John 17:3 says, “This is life eternal, that they might know thee, the only true God. …” I John 5:6 says, “The Spirit is truth.” Such verses as these indicate that God is a rational, thinking being, whose thought exhibits the structure of Aristotelian logic … . Man is not something in which somewhere God’s image can be found along with other things. Man is the image. This, of course, does not refer to man’s body. The body is an instrument or tool man uses. He himself is God’s breath, the spirit God breathed into the clay, the mind, the thinking ego. Therefore, man is rational in the likeness of God’s rationality. His mind is structured as Aristotelian logic described it (Clark 1985:105, 113). Vir Clark weerspieël die mens se inherente logika of rasionaliteit dit wat hierdie spesie van alle ander dinge in die geskape realiteit onderskei, naamlik ’n geskapenheid na die beeld van God. As sodanig beskou, het die herstel van die beeld van God in die mens by wyse van die verlossing bewerk deur Christus dus nie net morele implikasies nie, maar by uitstek intellektuele en kognitiewe implikasies. Trouens, Clark gaan so ver as om te beweer dat “logical fallacies” as sulks die resultaat van die sondeval is (Clark 1984:74). Daarom behels verlossing ook die herstel van ware rasionaliteit. Christus, as Logos of Goddelike logika, kom herstel en suiwer die menslike rasionaliteit wat deur die sonde besoedel en verdorwe is (Clark 1961:105–6). Vir Clark is die soteriologie – oftewel leer van hoe die mens saligheid verkry – in wese ’n onderdeel van epistemologie eerder as van metafisika. Dit is omdat die mens geensins opgehou het om mens te wees toe sonde die menslike natuur kom verdorwe het nie, maar die mens geregverdig word van hierdie sonde by wyse van geloof en om iets te glo is in wese ’n epistemologiese oefening. As sodanig bevry die Christelike geloof die mens dan ook in ’n epistemologiese sin van alle irrasionele en onlogiese wêreldbeskouings deur die mens na logiese, rasionele waarhede te lei (Clark 1952:24–5). Logika is dus vir Clark normatief omdat Jesus Christus die oorsprong, doel en vergestalting van logika is. Die mens dink logies omdat God logies dink en die mens na God se beeld en gelykenis geskape is. 4. Logika as normatief in die denke van Clark Die normatiwiteit van die goddelike openbaring in Jesus Christus impliseer dus die normatiwiteit van logika. 5. Gevolgtrekking Hierin lê dan ook die kern van die geskil tussen Van Til en Clark en dan ook die grond van eersgenoemde se bewering dat Clark die onderskeid tussen Skepper en skepsel relativeer, terwyl Clark en sy ondersteuners weer beweer het dat Van Til se siening tot skeptisisme lei aangesien dit impliseer dat die mens nie enige iets volkome kan weet nie. Verder is dit besonder interessant hoe Clark se Presbiteriaanse agtergrond en sy gepaardgaande streng aanhang van die Westminster Geloofsbelydenis van 1647 ’n deurslaggewende rol in terme van sy beskouing van die rol van Logos as epistemologiese begrip gespeel het. Die Westminster Belydenis het, in teenstelling met die Nederlandse Geloofsbelydenis, ’n beduidende epistemologiese struktuur en klem.2 Eersgenoemde begin byvoorbeeld nie soos laasgenoemde met ’n eerste artikel oor God nie, maar oor die openbaring van God in die Bybel. Dit wil dus voorkom asof die ontologiese struktuur van die Nederlandse Geloofsbelydenis, wat begin by God in artikel een en eers in artikel twee oorgaan na die openbaring, teenoor die epistemologiese struktuur van Westminster wat in artikel een begin by die openbaring en dan eers in artikel twee die geopenbaarde Godheid beskryf, ’n beduidende invloed gehad het op die verskil tussen die twee skole. Clark se Christelike rasionalisme oftewel ook bekend as “Scripturalism”, berus dan ook grotendeels op die Westminster Geloofsbelydenis se bewering in artikel 1.6 dat: The whole counsel of God, concerning all things necessary for His own glory, man’s salvation, faith, and life, is either expressly set down in Scripture, or by good and necessary consequence may be deduced from Scripture: unto which nothing at any time is to be added, whether by new revelations of the Spirit or traditions of men. Aangesien Clark alle werklikhede as geopenbaarde werklikhede beskou, is hy van mening dat alle kennis deur die Bybel of deur die logika van die Bybel, dit is “good and necessary consequence … deducted from Scripture”, soos toegepas op die natuurlike openbaring, verkry word (Clark 1992:20). Clark se besondere hoë agting vir die logika is dus beduidend begrond in sy Presbiteriaanse konfessionele uitgangspunt. 5. Gevolgtrekking Gordon Clark se aprioristiese epistemologie gekenmerk deur ’n beklemtoning van die voor- teoretiese of voorveronderstellende aard van menslike denke plaas hom beduidend binne die raamwerk van die 20ste-eeuse Reformatoriese filosofie. In hierdie opsig vertoon sy denke ooglopende ooreenkomste met die filosofie van Dooyeweerd, sowel as die apologetiese uitgangspunte van Cornelius van Til, wat op sy beurt na Dooyeweerd as mentor en intellektuele inspirasie verwys het (Van Til 1969:iv). Waar Van Til dus, selfs as Amerikaanse Presbiteriaan, sterk geposisioneer is binne wat beskryf word as die “Amsterdamse skool” binne die Reformatoriese filosofie (Frame 1972:37), verteenwoordig Clark wat tereg beskryf kan word as ’n “Presbiteriaanse skool” binne die Reformatoriese filosofie (Douma 2017:102). Tussen hierdie twee skole bestaan ’n beduidende verskil as dit kom by die rol van logika in die epistemologie. Waar die Amsterdamse skool – ook in Noord-Amerika bekend as die “Toronto 224 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 School” (Douma 2017:226) – die klem plaas op logika as deel van ’n geskape werklikheid en iets waartoe die mens gebring word by wyse van die voorveronderstelling van God en sy openbaring, maak Clark geen onderskeid tussen die voorveronderstelling van God en sy openbaring en die gebruik van logika nie – vir Clark is logika, net soos almag en alom- teenwoordigheid, ’n aspek of kenmerk van die ewige Godheid self eerder as ’n geskape realiteit (Clark 1985:115). Hierin lê dan ook die kern van die geskil tussen Van Til en Clark en dan ook die grond van eersgenoemde se bewering dat Clark die onderskeid tussen Skepper en skepsel relativeer, terwyl Clark en sy ondersteuners weer beweer het dat Van Til se siening tot skeptisisme lei aangesien dit impliseer dat die mens nie enige iets volkome kan weet nie. School” (Douma 2017:226) – die klem plaas op logika as deel van ’n geskape werklikheid en iets waartoe die mens gebring word by wyse van die voorveronderstelling van God en sy openbaring, maak Clark geen onderskeid tussen die voorveronderstelling van God en sy openbaring en die gebruik van logika nie – vir Clark is logika, net soos almag en alom- teenwoordigheid, ’n aspek of kenmerk van die ewige Godheid self eerder as ’n geskape realiteit (Clark 1985:115). 5. Gevolgtrekking Die feit dat hierdie epistemologiese raamwerk nie deur die Nederlandse Geloofsbelydenis of die Drie Formuliere van Eenheid – die belydenisgrondslag van die Gereformeerde kerke in die Nederlandse tradisie – in dieselfde mate geïmpliseer word as deur die Westminster Belydenis nie, is ’n kernbelangrike punt in terme van die verskil tussen Clark en die Amsterdam/Torontoskool wat beswaarlik in die bestaande literatuur ter sprake kom. Die waarde van Clark se unieke epistemologiese beskouing lê eerstens daarin dat dit ’n verweer bied teen een van die belangrikste besware teen die aprioristiese epistemologie kenmerkend van die Reformatoriese filosofie, naamlik dat dit nie daarin slaag om ’n argument vir die verifieerbare waarheid van die Christelike wêreldbeskouing teenoor ander beskouings daar te stel nie (Haines 2017:54). Clark se beklemtoning van die nie-teenstrydige aard van die goddelike openbaring as enigste wat die toets van die “law of non-contradiction” slaag, kom immers wel op so ’n argument neer. Dit is iets wat gemis word in die denke van beide Dooyeweerd en Van Til, wat hulself eerder berus by die erkenning van ’n bepaalde misterie van openbaringsparadokse (Hunt 2019:152). Dit is dan ook op hierdie punt dat Clark in reaksie 225 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 op die aanklagte teen hom, Cornelius Van Til se idee dat goddelike en menslike kennis altyd kwalitatief in elke opsig verskil, as “destructive of his system” beskryf het, aangesien dit volgens hom impliseer dat net ’n afdruk van die waarheid kenbaar is terwyl die waarheid self in wese altyd onkenbaar bly (Clark 1957:157). op die aanklagte teen hom, Cornelius Van Til se idee dat goddelike en menslike kennis altyd kwalitatief in elke opsig verskil, as “destructive of his system” beskryf het, aangesien dit volgens hom impliseer dat net ’n afdruk van die waarheid kenbaar is terwyl die waarheid self in wese altyd onkenbaar bly (Clark 1957:157). Tweedens is Clark se Christelike rasionalisme ook ’n epistemologiese benadering waarvan godsdienswetenskaplikes kennis behoort te neem. Sy beklemtoning van kognitiewe voor- veronderstellings as basis van geloofsdenke vind immers aansluiting by die 21ste-eeuse ontwikkeling van hierdie wetenskap weg van sosio-kulturele verklarings van godsdienstigheid na ’n toenemende waardering van die kognitiewe oorsprong van godsdienstige geloof, en dan met name ook veral in terme van dit waarna baie hedendaagse godsdienswetenskaplikes verwys as “predictive coding”, oftewel die kognitiewe voorveronderstellings wat as onder- liggend tot godsdienstigheid beskou word (White 2021:19–20, 54; Schoedt 2019:370–1). 5. Gevolgtrekking Die bydrae wat Gordon Clark tot die veld van die epistemologie gelewer het by wyse van sy duidelike uiteensetting van die aard en wese van logika sowel as sy besonder hoë waardering van die menslike rasionaliteit, sonder om te verval in rasionalisme, verdien daarom waardering selfs buite die kringe van die Calvinistiese filosofie. Filosowe, teoloë en godsdiensweten- skaplikes van ’n verskeidenheid skole kan baat daarby om ag te slaan op die unieke waardering van logika in die epistemologiese raamwerk van Gordon Clark. Biliografie Ahivo, J. 2005. Theological epistemology of contemporary American confessional reformed apologetics. Helsinki: Luther – Agricola Society. Aquinas, T. 1484. Prima pars secunde partis Summe Theologie beati Thome de Aquino. Napels: Antonius De Strata De Cremora. Bahnsen, G. 2010. Presuppositional apologetics: Stated and defended. Braselton, GA: American Vision Press. Barth, K. 1945. Die Kirchliche Dogmatik: Die Lehre Vom Wort Gottes. Zϋrich: Evangelischer Verlag. Boghossian, P. 2007. Fear of knowledge: Against relativism and constructivism. New York: Oxford University Press. Bosserman, B.A. 2014. The Trinity and the vindication of the Christian paradox: An interpretation and refinement of the theological apologetic of Cornelius Van Til. Cambridge: James Clarke. Clark, G.H. 1946. A Christian philosophy of education. Grand Rapids, MI: Eerdmans. —. 1950. The Achilles heel of humanism. The Witness (June–July 1950):5–20. —. 1952. A Christian view of man and things. Grand Rapids, MI: Eerdmans. 226 LitNet Akademies Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies —. 1957. The Bible as truth. Biblotheca Sacra, 114:157–170. —. 1961. Religion, reason, and revelation. Philadelphia, PA: Presbyterian and Reformed Publishing. —. 1965. What do Presbyterians believe? The Westminster Confession: Yesterday and today. Philadelphia, PA: Presbyterian and Reformed Publishing. —. 1968. The axiom of revelation. In Nash (red.) 1968. —. 1980a. Language and theology. Philadelphia, PA: Presbyterian and Reformed Publishing. —. 1980b. God and logic. The Trinity Review (November/December 1980):1–4. —. 1980a. Language and theology. Philadelphia, PA: Presbyterian and Reformed Publishing. —. 1980b. God and logic. The Trinity Review (November/December 1980):1–4. —. 1984. The Biblical doctrine of man. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. —. 1985. Logic. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. —. 1985. Logic. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. —. 1987. God’s hammer: The Bible and its critics. Jefferson, MD: the Trinity Foundation. —. 1988. The incarnation. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. —. 1989. The Johannine Logos. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. —. 1990. The Trinity. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. —. 1992. Essays on ethics and politics. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. —. 1993. An introduction to Christian philosophy. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. —. 1994. Lord God of truth. Jefferson, MD: The Trinity Foundation. Crampton, W.G. 1999. The Scripturalism of Gordon H. Clark. Unicoi, TN: The Trinity Foundation. De Brès, G. 1850. La confession de la foi Belge. Brussels: Société Évangelique Belge. Dooyeweerd, H. 1935. De wijsbegeerte der wetsidee. Boek I: De wetsidee als grondlegging der wijsbegeerte. Biliografie Amsterdam: H.J. Paris. —. 1971. Cornelius Van Til and the transcendental critique of theoretical thought. In Geehan (red.) 1971. Dorrien, G. 1998. The remaking of evangelical theology. Louisville, KY: Westminster/John Knox Press. Douma, D. 2017. The Presbyterian philosopher: The authorized biography of Gordon H. Clark. Eugene, OR: Wipf & Stock. 227 Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Forrest, B.K., J.D. Chatraw en A.E. McGrath (reds.). 2020. The history of apologetics: A biographical and methodological introduction. Grand Rapids, MI: Zondervan. Frame, J.M. 1972. The Amsterdam philosophy: A preliminary critique. Cleveland, OH: Pilgram Press. Geehan, E.R. (red.). 1971. Jerusalem and Athens: Critical discussions on the philosophy and apologetics of Cornelius Van Til. Nutley, NJ: Presbyterian and Reformed Publishing. Glas, G. en J. De Ridder. 2017. Introduction to the philosophy of creation order, with special emphasis on the philosophy of Herman Dooyeweerd. In Glas en De Ridder (reds.) 2017. Glas, G. en J. De Ridder (reds.). 2017. The future of creation order: Vol. I, philosophical, scientific and religious perspectives on order and emergence. Cham: Springer. Goldman, A.I. en M. McGrath. 2015. Epistemology: A contemporary introduction. New York: Oxford University Press. Haines, D.A. 2017. A potential problem with presuppositional apologetics. Journal of the International Society of Christian Apologetics, 10:44–66. Henry, C.F.H. 1968. A wide and deep swath. In Nash (red.) 1968. Hoeksema, H. 2005. The Clark–Van Til controversy. Unicoi, TN: The Trinity Foundation. Hunt, J.B. 2019. Cornelius Van Til’s doctrine of God and its relevance for contemporary hermeneutics. Eugene, OR: Wipf & Stock. Kahtz, E. 2017. Ontological separation in Aristotle’s Metaphysics. Phronesis, 62(1):26–68. Moss, J. 2014. Right reason in Plato and Aristotle: On the meaning of Logos. Phronesis, 59(3):181–230. Nash, R. (red.). 1968. The Philosophy of Gordon H. Clark: A Festschrift. Philadelphia, PA: Presbyterian and Reformed Publishing. Naugle, D.K. 2002. Worldview: The history of a concept. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Peterson, A.K., G.I. Saelid, L.H. Martin, J.S. Jensen en J. Sorensen (reds.). 2019. Evolution, cognition, and the history of religion: A new synthesis. Leiden: Brill. Robbins, J. 1999. Preface. In Crampton, 1999. Schlebusch, J.A. 2022. Is theocracy inescapable? Presuppositionalism, the public domain and post-secular theory. Journal for Christian Scholarship, 58(1–2):79–95. Schoedt, U. 2019. Predictive coding in the study of religion: A believer’s testimony. In Peterson e.a. (reds.) 2019. 228 LitNet Akademies Jaargang 20, Nommer 1, 2023, ISSN 1995-5928 LitNet Akademies https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n1c1 Siegel, H. 2014. What’s in a name? Biliografie Epistemology, “epistemology”, and science education. Science Education, 98(3):372–4. Steinberger, F. 2017. Frege and Carnap on the normativity of logic. Synthese, 194(1):143– 162. Thomas, J.M. 2014. A cloud of witnesses: Great theological insights for today’s church. Eugene, OR: Wipf & Stock. Van Til, C. 1953. The defense of the faith. Philadelphia, PA: Presbyterian and Reformed Publishing. —. 1969. A Christian theory of knowledge. Philadelphia, PA: Presbyterian and Reformed Publishing. Weathers, R.A. 2020. Gordon Haddon Clark: Logic and scripture in a presuppositional apologetic. In Forrest et. al. (reds.) 2020. Westminster Assembly, 1992. Westminster Confession of Faith with proof texts. Horsham, PA: Great Commission Publications. White, C. 2021. An introduction to the cognitive science of religion: Connecting evolution, brain, cognition and culture. Oxon: Routledge. White, C. 2021. An introduction to the cognitive science of religion: Connecting evolution, brain, cognition and culture. Oxon: Routledge. Eindnotas 1 Clark (1985:116) vertaal dan ook Johannes 1:1 soos volg: “In the beginning was Logic, and Logic was with God, and Logic was God”. Hy voeg dan ook dadelik toe: “Any translation of John 1:1 that obscures this emphasis on mind or reason is a bad translation”. Dit is veral hierdie vertaling wat die wenkbroue van baie Van Tilliane laat lig het (Bosserman 2014:99). 2 Hiermee wil nie beweer word dat die epistemologiese kwessie nie aan die orde kom in die Nederlandse Geloofsbelydenis nie, aangesien dit wel veral in artikel 5 van hierdie belydenisskrif uitdruklik ter sprake kom (De Bres 1850:5). Hier word bloot verwys na die feit dat die klem en struktuur van hierdie belydenis eerder die Reformatoriese ontologie as epistemologie vergestalt, terwyl die Westminster Belydenis ’n baie sterker epistemologiese struktuur en klem het. 229

https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2023/05/LitNet_Akademies_j20n1c1_Schlebusch.pdf

Afrikaans

TEOLOGIE EN ONTOLOGIE : OOR DIE WETENSKAP AS NAGMERRIE VIR DIE TEOLOGIE - EN OMGEKEERD DIE TEOLOGIE - EN OMGEKEERD L .F . Schulze P rofessor, Dogmatologiese vakke en C a lvynnavorsingsentrum , PU v ir CHO A llereers die C h ris te lik e godsdiens, ingegee aan ons as verbondskinders vanaf m oedersknie: die huisgodsdiens, kerkg a n g , kindergebedjie en die -133- ABSTRACT The au tho r argues th a t the C h ristia n w o rld view , rooted in the b ib lica l revelation o f the tran sce n d e n t a lm ig hty God, is incom patible w ith the c u rre n tly s till p o p ular concept o f science, w hich presupposes a w orld view whose roots lie embedded in Greek o ntology. T ra cin g the prom inent role o f determ inism as embodied in the concept o f Anangké in Greek o n tolog y, it is shown th a t A ris to tle 's b re a kth ro u g h in acknowledging change and teleology was mere appearance and th a t his w orld view was s till enchained to the determ inism o f tra d itio n a l o ntology. It was Duns Scotus who exposed the determ inism in h e re n t in A ris to tle 's System and who broke free from these schackles b y conceding the p o s s ib ility of syn ch ro n ic co n tin ge n cy. The medieval absorption of Greek ontology into C h ris tia n ity firm ly entrenched Greek notions in Western th o u g h t. Con­ sequently science viewed creation as a closed, causally determ ined sys­ tem. While modern physics has opened up a new vision of the u niverse, the tra d itio n a l (outm oded) "s c ie n tific " outlook is ram pant and many of its presuppositions and models are projected on theology in o rd e r to safe­ g u a rd theology's "s c ie n tific " ch a ra cte r. In th is way theology la rge ly fo rfe its its tru e ta sk. Ons is almal geestelike b a ste rkin d e rs, gegenereer de u r "ouers" van d i­ verse herkom s: die C h riste like godsdiens en die wetenskap. ABSTRACT A llereers die C h ris te lik e godsdiens, ingegee aan ons as verbondskinders vanaf m oedersknie: die huisgodsdiens, kerkg a n g , kindergebedjie en die -133- Koers 51(2) 1986 ISSN 0023-270X o u e rlike verm aninge wat ons as kleuters te b e u rt geval het. Dan volg die katkisasie, waar ons vanaf Bybelversies en Bybelse geskiedenis ein d e lik ingelei word in die troos van die Kategism us; in die voorsienigheid en u itv e rk ie s in g van God. G e lyktyd ig met die katkisasie begin die sko o lo n de rrig, waar ons, naas die aanvanklike lees en s k ry f, ingelei w ord in die "w etenskap" van n a tu u r- en skeikunde, van biologie en w iskunde. Ons leer dat w aterstof en s u u rs to f v e rb in d om w ater te vorm - a lty d , noodwendig; dat die d rie hoeke van 'n d riehoek, soos Euklides d it ontdek het, g e lyk is aan 180 grade - a ltyd , noodwendig. Ons leer van die w ette van Mendel en van seldeling en chromosome, van mutasies en fotosintese. So is die "n a tu u r" saamgestel. So w erk d it - a lty d , noodwendig. En lank nadat die katkisasie uitgeloop het op ons geloofsbelydenis (wat in baie gevalle gou vergete ra a k), word ons nog dieper ingelei in die wetenskap, hetsy deur u n iv e rsite its tu d ie , voortgesette onderw ys of die lees van populére w etenskaplike a ritke ls en "die ste rre voorspel" in dagblaaie of ty d s k rifte . H ierdie w etenskapsopvatting berus n a tu u rlik op 'n w erklikheidsbeskouing wat nie u it die C h riste like geloof o n ts p ru it nie. H ierdie ontologie stam u it die G riekse k u ltu u r en sy wieg staan erens in die 6de eeu v .C . 1. ANANGKÊ, DIE DUISTERE MAG Die G rieke het haar ook moira genoem (en die Romeine fatum) - h ie rd ie opperste mag wat w éreld en gode in haar yste rg re e p hou. Sy is die goddelike personifikasie van die natuurnoodw endigheid en ve rs ky n in ve rskille n de gestaltes in die G riekse denke. As half b e g rip en half goddelike persoon ve rsk y n sy in die O rfiese en neo-Platoniese leer; sy is die moeder van die noodlotsgodinne, die m oirai en is sodanig die d u iste re noodlotsbestemming van die menslike -134- -134- le w e ;1 sy is die vrou van die Dem iurg en moeder van die toegedeelde lot of die lotsbestem m ing, * wat ten slotte as o n ve ra n d e rlike wéreldw et alles beheers (RCA 7,2:2626); sy is die d o g te r van Chronos (die god T y d ) en suster van Dike, die w rekende godin van g eregtigheid (Plato, Symp. 195, 197; RCA 5 ,1 :57 4 ); onder haar heerskappy speel die g o d estryd af en om die diam antnaald wat sy op haar skoot hou, draai die w êreld (Plato, Rep. 10, 616 e . v . ) . Haar mag is onw eerstaanbaar (RCA 1,2:2057-2058). Sy is die d u iste re mag van die tra g ie k in die menselewe soos uitgebeeld d e u r die G riekse tra g e d ie d ig te rs . Anangkc het bowendien die ve rskynsels en die verloop van die w éreld stewig in haar hand. * Plato, Rep. 10, 167; v g l. RCA 15,2:2450. Omdat die anangké b y Plato ooreenkom stig die n a tu u r van die m aterie sonder wet en orde volgens die toeval w e rk (v g l. p u n t 3 v ir A ristoteles h ie ro o r) kan die o p va ttin g van anangkê as sodanig stren g genome nog nie met die latere n atuurw et g e ïde n tifise e r word nie. K yk Dooyeweerd, Reformatie en Scholastiek in de W ijsbegeerte, 419-421. * Plato, Rep. 10, 167; v g l. RCA 15,2:2450. 1. ANANGKÊ, DIE DUISTERE MAG Omdat die anangké b y Plato ooreenkom stig die n a tu u r van die m aterie sonder wet en orde volgens die toeval w e rk (v g l. p u n t 3 v ir A ristoteles h ie ro o r) kan die o p va ttin g van anangkê as sodanig stren g genome nog nie met die latere n atuurw et g e ïde n tifise e r word nie. K yk Dooyeweerd, Reformatie en Scholastiek in de W ijsbegeerte, 419-421. Die volgende tite la fk o rtin g s word g e b ru ik : Die volgende tite la fk o rtin g s word g e b ru ik : • CE : C h ris te lijk e Encyclopedie. • DSO : Johannes Duns Scotus, Opera omnia. • EOO : Erasmus, opera omnia. • ML : Meyers K onversations-Lexikon. • MPL : Migne, Patrologia latina. OC : loannis C alvini opera quae su p e rsu n t omnia RAC : Reallexikon fu r A n tike und C hristentum . • RCA Paulys Realencyclopndie • RCA Paulys Realencyclopndie der classische A ltertum sw issenschaft A ltertum sw issenschaft. • WA : D. M artin Luthers Werke. 1 Heimarmenê. V g l. Plato, Tim . 5.323. Sedert Zeno word heimarmenê die sentrale b e g rip in die filosofiese spekulasies van die Stoisyne (RCA 7,2:2623). -135- Daarby is d it van sekondére belang of die heelal ten diepste u it n voortdurende veranderende syn bestaan, waarin die statiese en konstante sinsbedrog is (H e ra klito s) en of d it 'n konstante, o n veranderiike syn is, w aarin vera n d e rin g sinbedrog is (Parm enides). Beide wou, b y alle v e rs k ille , d e u r die veelheid van s in tu ig lik waarneembare dinge d rin g to t die eenheid en samehang van alle syn (RCA 18,4:1558). Tog moet ons in besonder op Parmenides (geb. 540 v .C .) le t, omdat sy beskouing van die Een, die ware syn, wat o n ve ra n d e rlik, oneindig, onbeweeglik en onbewoë is, wesenlik de u r sy navolgers, Empedokles en Anaxagoras, oorgeneem is. Ook hulle sien die oerstof as ewig en o n v e ra n d e rlik . 1. ANANGKÊ, DIE DUISTERE MAG Die w éreld is soos hy is en kon nie anders gewees het nie. ARISTOTELES SE DEURBRAAK Is die w e rklikh e id e g ter ten diepste 'n s ta rre en statiese syn? Is alle beweging, vera n d e rin g en w ording bloot sekondér, to evallig en onw erklik? Neel So sê A ristoteles (348-322 v .C .) , die grootste van ou G riekeland se w ysgere, wat saam met sy m edewerkers al die wetenskappe in 'n indrukw ekkende eenheid saamgevoeg het. D it is inderdaad bevrydend om na die starheid van Parmenides weer te kan asemhaal in die v ry lug van A ristoteles se w éreld, om te weet dat alles wat vandag is, nie wesenlik identies is met d it wat g iste r was en met d it wat more sal wees nie maar om te weet dat d it wat vandag is, anders is as g is te r en dat d it more weer anders sal wees. Geskiedenis is eg; beweging is nie skyn nie maar w e rklikh e id . So rig A risto te le s, die natuurondersoeker, hom teen die statiese monisme van die Eleate en betoon hy hom 'n w eerlegger van die noodsaaklikheidsdenke. Noodsaaklikheid hou tog in dat alles is soos d it moet wees en dat d it a ltyd so was en so sal wees. Hierteen stel hy dat ve randering in die ty d n w e rklikh e id is en dat alle vera n d e rin g doelgerig (teleologies) plaasvind. -136- In h ie rd ie één en o n ve rg a n klike wêreld stree f elke ding tog om te w ord waartoe d it bestem is. H ierdie doelstrew ing (en te lp xh e in ) is die oorsaak van alle w o rding . In die sto f, wat m inderw aardig is, lê die m oontlikhede, die potensie, wat de u r die doelstrew ing geaktualiseer kan w ord, v e rw e rk lik kan w ord in die o n stoflike vorm waartoe d it bestem is. Ook in sy n a tu u rfilo so fie oorheers die bewegingsgedagte wat teleologies v e rk la a r w ord. ARISTOTELES SE DEURBRAAK H ier is slegs een u itso n d e rin g , naamlik God, die stoflose vorm , die suiw ersto a k tu a lite it, in wie geen o n ve rvu ld e potensie meer is nie, waar alle doelstrew ing to t rus gekom het en die volm aaktheid bereik is. Hy is die onbeweeglike Beweger van die kosmos en Oorsaak van alle e n telecheia (CE 1:316; ML 1:817-819). Met h ie rd ie grootse visie van doelstrew ende ve ra n d e rin g , van die ve rkla rin g sb e g in se l van sy ontologie, n a tu u rfilo so fie en etiek is, stel A risto te le s 'n a lte rn a tie f v ir die determ inistiese w urggreep van die eleatiese filo so fie : in plaas van noodsaaklike o n ve ra n d e rlikh e id stel hy doelgerigte ve ra n d e rin g in die ty d . A . Vos (1985:187) d ru k d it u it met die term : diakroniese kontingensie. Met sy geweldige ensiklopediese sam evatting van die wetenskappe, sy in d ring e n d e v e rk la rin g van alle aspekte van die w e rklikh e id (d in k aan sy baanbrekersw erk in die logika, die v e rv u llin g van die m aterie de u r die vergestaltende vorm , die rol van dunamis en energeia, die goue middeweg in sy etiek en p o litie k ) het A ristoteles die res van die G riekse ty d en ook die Middeleeue diepgaande beïnvloed. hierdie invloed is ten dele in die latere filosofiese o p va ttin g e maar byna volslae in die latere w etenskapsopvatting s ig b a a r.’ ’ "U nd dam it w iird e n f iir das ganze A lte rtu m und das ganze M itte la lte r die philosophischen Anschauungen zum T eil und die naturw issenschaftlichen ganz und gar gebunden" (RCA 2,1:1026). Kyk v ir 'n in d ring e n d e oorsig van A ristoteles se invloed die res van h ie rd ie a rtik e l (RCA 2,1:1026-1032 en RAC 1:657-667.) -137- 3. DIE SPOOK VAN ANANGKÊ A ristoteles het inderdaad die toeval erken - nie net in die bovermelde ’ "U nd dam it w iird e n f iir das ganze A lte rtu m und das ganze M itte la lte r die philosophischen Anschauungen zum T eil und die naturw issenschaftlichen ganz und gar gebunden" (RCA 2,1:1026). Kyk v ir 'n in d ring e n d e oorsig van A ristoteles se invloed die res van h ie rd ie a rtik e l (RCA 2,1:1026-1032 en RAC 1:657-667.) -137- sin van "diakroniese kontingensie" nie, d .w .s . dat die dinge as gevolg van die doelstrewende beweging vandag anders as g is te r is nie, maar ook in die sin dat daar toevailige ve rgestaltinge van die m aterie voorkom . Dat ons toeval moet aanvaar en alles nie met noodwendigheid gebeur nie, lei hy u it die algemene e rva rin g en die w ilsvryh e id af. Daarmee het hierdie groot filosoof horn u it die kloue van die determ inisme ontw orstel! So ly k d it op die oog af ten m inste. Helaas, d it was n skyn o o rw in n in g l D it word d u id e lik as ons u it d rie verskille n de gesigshoeke sy w e rk van nader b e kyk. Ten eerste: naas die toevailige ve rg e sta ltin g s van die m aterie erken A ristoteles ook die natuurnoodw endigheid! Beide lé in die aard van die stof of m aterie, maar dan tog só dat die natuurnoodw endigheid p rio rite it het en die "toe va ilig e " 'n neweproduk van die natuurnoodw endige proses is. N atuurnoodw endigheid berus v ir A ristoteles op twee gegewens: eerstens dat die n a tu u r in sy skeppingsproses sekere s to flike middele nie kan ontbeer nie: as 'n bepaaide ding sal ontstaan, moet bepaalde stowwe voorhande wees; tweedens dat die mate waarin die natuurdoel verw esenlik w ord, deur die aard van die stof en sy geskikth eid om vorm te vertoon, bepaal w ord. In die mate waarin hierdie geskikth eid o n tbre e k, word slegs onvolkome gestaltes vo o rtg e b rin g wat van die e in tlike natuurdoel a fw yk. 3. DIE SPOOK VAN ANANGKÊ Sommige van hierdie gestaltes dien geen doel nie maar word toevallig as neweprodukte van die natuurnoodw endige proses vo o rtg e b rin g . "T o e va llig " is alles wat n ding in gelyke mate kan toekom of nie kan toekom nie; wat nie in sy wese inbegrepe js nie en wat derhalwe nóg noodwendig nóg in die reel plaasvind. Kortom: "toeval" is ve rs te u rin g van die doelgerigte vergestaltingsproses deur m iddeloorsake. D it kom nie u it die doelstrewende beweging vo o rt nie, is wesenloos en lé naby aan die n ie -s yn . Volgens A ristoteles -138- -138- kan h ie rd ie toevallige vorme geen voorw erp van wetenskap wees nie. * Ten tweede: dis tog die entelecheia wat oorsaak van a I le beweging is. Daarom is die fe it dat dinge vandag anders as g is te r is, uitvloeisel van die natuurnoodw endigheid. V e ra n de rin g is w e rk lik , maar dis nie w e rk lik toevallig nie. Daarom moet ons paradoksaal form uleer: "diakroniese ko n tin ge n sie ", is gedeterm ineer! D it b lyk d u id e lik d a a ru it dat A ristoteles "sinkroniese kontingensie” , d .w .s . dat dinge nóú anders kon wees as wat d it nou is, ten ste rkste ontken het - en saam met horn die meeste filosowe en natuurw etenskaplikes to t in ons eeu (Vos, 1985:187). Derdens: waar die Eleate die ewige w e rklikh e id ve rg o d d e lik het, het A ristoteles God as onbeweeglike Beweger (S e lle r, 1879:351 e .v .) hoog u itg e lig bokant hierdie w êreld. Hy skep ruim te v ir "G od", die suiw erste a k tu a lite it, die o n ve ra n d e rlike , in Homself rustende, op sy eie denke gefikseerde syn. Daarmee word die wêreld w e rk lik "w é re ld ". Inderdaad, hy betw yfel d it nie dat alle n a tu u rlike oorsaaklikheid op 'n w e rkin g van God teruggaan nie, maar dan tog so dat God as "eerste O orsaak" die beweging van die sterregew elf veroorsaak. * Sitate u it A risto te le s hieroor by Z eller, 1879:331 e .v . -139- 3. DIE SPOOK VAN ANANGKÊ D it veroorsaak weer ve rd e re beweging en hierdie ke ttin g van oorsake loop al ve rd e r van God af sodat hy op aard alles u it n a tu u rlik e oorsake w il v e rk la a r. Daar loop 'n deistiese streep de u r die filo so fie van A ristoteles wat in die 18de eeu onder 'n "C h ris te lik e " gewaad sy duisende sou verslaan. Daar loop e g te r, paradoksaal genoeg, ook 'n panteTstiese streep deur sy filo so fie . Hy beskryf Horn nie maar v e rk la a r God in term e van sy w e rklikh e idska te g o rieë van e n telech e ia , vorm en m aterie, potensie en v e rw e rk lik in g . Die m aterie as vormlose stof en God as stoflose vorm , suiw er a k tu a lite it, lê dus v e r uitm ekaar. Tog word albei onder die één noemer van die "s y n " saamgevat en v e rs k il God as eerste Oorsaak nie kw a lita tie f van ander n a tu u rlike oorsake nie en hoef ons nie God as Oorsaak in te b rin g as daar voldoende n a tu u rlike oorsake is nie. Daarom is die ruim te wat hy v ir God geskep het 'n brawe poging maar 'n m islu kkin g . God is ten slotte tog g e lyk aan die n a tu u r ( A ristoteles, Ue coelo 1,4; Seller, 1879:388, 788). Die o o rsu a klikh e id is ten slotte tog ingebed in die noodsaaklikheid. A g ter A ristoteles se deurbraak sien ons nog die spook van Anangkê! Anangkê sou eers w aarlik begin spook as Zeno, 'n C ip rio o t u it Kition (c. 336-264 v .C .) , teen die einde van die vie rde eeu v .C . 3. DIE SPOOK VAN ANANGKÊ in die "b eskilde rd e g a le ry" (stoa p o ik ilê ) in Athene begin leer dat "gees” tog maar n u ite rs yl substansie is en dat die o n stoflike hemelse vaderland van Plato bots met die gesonde verstand - die maatstaf en toetssteen van die w e rklike waarheid (RCA 10A:83-121). Die y l, lugagtige substansie (pneumatikos ousia noem C hrysippos d it) ve rd ig to t lig en v u u r en is die godheid self - die a lvu u r of die w éreldsiel. Hier is God en w ëreld tog maar weer identies, soos by die Eleate. Maar b e la n g rike r nog: God is heimarmonê, die noodlot, wat nie net die natuu rve rloo p nie maar ook die verloop, die gedrag en die hele lewe van die mens vo o ru it bepaal. Die krag van die noodlot is so s te rk d a t, al sou 'n mens vo o ru it weet wat gaan gebeur, hy d it tog nie kan verm y nie (RCA 7,2:2627-2630). Hoewel daar op die voetspoor van A ristoteles nog ruim te gemaak word v ir persoonlike w ils v ry h e id om tussen goed en kwaad te kies, loop die Stoïsynse etiek tog ten slotte op 'n dappere b e ru stin g in die lo tsb e skikkin g u it. L u iste r maar na die belydenis van Seneca, wat d rie eeue la te r uitgespreek is: "N ooit onderga ik dwang: niets overkom t mij tegen mij w il. Ik dien de goden n ie t, maar ben eenstemmig met hen, en dat des te meer, om dat ik weet, dat alles loop naar een vaste wet, die voor eeuwig is afgekondigd . . . Oorzaak schakelt zich aan oorzaak; het lot van den enkeling en dat van den staat is opgenomen in den onm etelijken samehung. Derhalwe: dapper fro n t maken en alles ve rd ra g e n! Want alles wat die toekomst b e rg t, is geen toeval, maar komt op zijn tijd . Reeds voorlang sta a t het va st, hoeveel vreugde, hoeveel tranen u wachten . . . 1 K or. 1:22-23. D it was die ve rd ie n ste van die dialektiese teoloë dat hulle weer op die "vreem dheid" van die evangelie gewys het maar d it o n gelukkig oorbeklem toon het. V ir 'n oorsig kyk K. B a rth : Dogmatics in O utline en N e in !; E. B ru n n e r: The scandal of C h ris tia n ity . So b v. in Lib e r adv. Praxean, 12: personae non substantiae nomine, ad distinctionem , non ad divisionem (MPL 2:192); ib id ., 2: Tres autem non statu sed g ra d u ; nec substantia sed form a; nec potestate sed specie (MPL 2:180). 3. DIE SPOOK VAN ANANGKÊ w ij die vergaan, ontvangen wat vergaat" (de Zwaan, 1948:144; Seneca, De p ro vid e n tia 5 .5 ). -140- -140- 4. TUSSENSPEL Wanneer die evangelie van die lewende God, wat in C h ristu s die w êreld met Homself versoen het (2 K or. 5:1 8-1 9 ), met die G riekse denke in aanraking kom, moes die vonke spat. Daarom is d it heeltemal b e g ry p lik dat die wyse filosow e, in h ie rd ie geval StoTsyne en E p iku re ë rs, die apostel Paulus as ’n "praatjiesm aker" wat vreemde dinge in hulle ore b rin g , sou e tik e tte e r en ten slotte sy p re d ikin g van C h ristu s se opstanding sou bespot (H and. 17:18, 20, 32). V ir die G rieke, w at w ysheid gesoek het, was die k ru is inderdaad dwaasheid. 5 Die vonke sou e g ter nie lank b ly spat nie. Spoedig d rin g die G riekse filo so fie die Christendom binne. Die resultaat van die sintese was die k e tte ry - tóé al en vandág nog! Sy eerste gedaante vin d ons in die v e rskille n d e geledinge van die G nostiek - die eerste akute ve rw ê re ld lik in g van die C hristendom en so oud soos die ke rk self (Von H arnack, 1931:268-269; RAC 1:658). N a tu u rlik is daar wal gegooi. Dink maar aan T e rtu llia n u s (c. 160-220), die b rilja n te advokaat van Kartago, wat die eerste was om met sy presiese fo rm u le ring e van een Wese waarin d rie Persone onderskei w o rd ,' die eerste w e rklike boustene van die T rin ite its le e r te lê (von H arnack, 1931:576; Lohse 1966:45). Hy was p y n lik bewus van die gevaar van sinkretism e en het die G nostiek met hand en tand -141- beveg. Hy het ingesien dat V alentinus, die g n o stikus, 'n Platonis was; dat die God van marcion de u r die Stoïsyne vereer word en dat A ristoteles slegs ellende kon b rin g (Liber de praescriptionibus 7 - MPL 2:22-23). 4. TUSSENSPEL Ten spyte van sy waaksaamheid kon T e rtu llia n u s nie sy heidense verlede heeltemal afskud en aan die su igkrag van die G riekse filosofie ontkom nie (RPTK 19:547 e .v .) . Wanneer hy omstreeks 207 n .C . sonder slag of stoot die Montanistiese leer begin aanhang, toon d it d u id e lik dat álle grense tussen kerk en ke tte ry nog nie g e tre k was nie. D it sou nog bykans 'n eeu d u u r voor die ke rk die geesdryw ery van die M ontaniste as n gevaar onderken. Met die ander apologete sou d it nog slegter gaan. Wanneer Origenes (c. 185-254) die goedheid van God u it sy apaiheia ve rkla a r, naamlik as n goddelike volkom enlieid wat daarin bestaan dat God genoeg het aan Homself, nie jaloers is nie en nie de u r hartstogte g e d ry f word nie, mis d it elke Bybelse begronding (D u ra n d , 1976:16). Inteendeel, h ie r staar ons re g u it in die gesig van die onbeweeglike Beweger van A risto te le s, met wie se werke Origenes bekend was (RAC 1:659-660). Ons kan die tre u rig e geskiedenis daar laat, maar dan tog met twee opm erkinge. Eerstens, dat die belydenisvorm ing wat in hierdie dam pkring (en d it met behulp van filosofiese b e g rip p e !) nog getrou aan die S k rif plaasgevind het, geen pluim pie v ir die skerpsinnigheid van die konsilievaders was nie maar wel n sprekende bewys van die tro u van God. Tweedens, dat A ristoteles by die latere neo-Platoniste weer bemind geraak het en dat sy invloed d e u r die Middeleeue uitg e b re i het (RAC 1:663 e .v .) to td a t d it de u r die w erk van Thomas van A quino (1224-1275) n blywende krag in die Rooms-Katolieke teologie geword het. 'N MIDDELEEUSE REBEL Die pad waarmee die A ristoteliese denke in die Middeleeue gekom het, was nie met rose besaai nie. Die pad is moeisaam gemaak deur essensiële elemente in die C h riste like geloof wat hulle teen "h e rin te rp re ta s ie " verset het (D urand, 1976:16). Teen die einde van die Middeleeue sien ons weer 'n grootse poging om die teologie aan die filo so fie te ontw orstel - ’n s try d w at in die w e rk van die Skot, John Duns, of dan: Johannes Duns Scotus (1265-1308), sy kroon sou b e re ik (Vos, 1985.180 e .v .) . Hy is die man wat die determ inism e van A ristoteles ontm asker het. Op talle maniere b e stry hy A ristoteles en laasgenoemde se grootste le e rlin g , Thomas van A quino. So byvoorbeeld lê h y , ofskoon realis, klem op die in d ivid u e le dinge, die afsonderlike bestaan as die bestaansvorm waarin die n a tu u r sy doel b e re ik. Omdat d it so deur God bepaal is, is die in d ivid u e le 'n hoëre bestaanswyse as die algem ene.’ Hy ve rw erp die prim aat van die in te lle k soos deur A ristoteles en Thomas geleer omdat die denke in ve rg e lykin g met die wil iets n a tu u rlik s is en aan die n a tu u rlike noodsaaklikheid onderw orpe is . ' As die denke die w ilsakte te vo orskyn roep, sou ons h ie r met 'n n a tu u rlik e handeling te doen hê wat net een bepaalde w e rkin g kan v o o rtb rin g . Dan sou d it onve rkla a rb aa r wees dat dieselfde objek wat gewil w ord, ook afgewys kan w ord (nie gewil word n ie ).’ Wanneer die w il e g ter dieselfde objek kan w il of kan afw ys, word kontingensie ve ro n d e rste l! En nou nie net "diakroniese kontingensie" nie maar, om weer 'n term van Vos te g e b ru ik , "sin kro n ie se kontingensie", d .w .s . * RPTK 5:58. V g l. coll. 3 .1 : . . . si intellectus per dictamen suum esset p rincipium effectivum electionis, se q ueretur quod voluntas non posset idem velle, et nolle: nec idem eligere, et non eligere; consequens est falsum ; quia per hoc to lle re tu r libertas vo lu n tatis (DSO 3:353). 7 RPTK 5:55: N icht der Gegensatz von M aterie und Form lie g t h ie r v o r, sondern eine ultim a realitas entis is t es, die das Ding zu dem Besondern macht (v g l. Sent. 2 .3 .6 .1 5 ). ■ Sent. 1.39.1.14. Aanhaling in RPTK 5:68. V g l. collatio 2 (DSO 3:350-354). 1 " Volgens die modale logika is daar v ie r wyses (modi) waarop 'n ste llin g waar o f vals kan wees: noodsaaklik, onm oontlik, kontingent en m oontlik. Kyk Hughes en Cresswell, An in tro d u ctio n to modal logic, veral p. 22 e .v .; von W rig h t, Logical studies, 77-126. Die taalteorie en logika is grond lig g e n d om Duns te verstaan. Sy semantiek is ve rva t in De modis sig n ifica n d i, sive grammatica speculativa (DSO 1:45-76), gevolg deur In universam logicam quaestiones (DSO 1:80-430). V g l. oor die modi, In lib . I priorum A nalyticorum A ris to te lis Quaestiones, a rt. 25-26 (DSO 1:309 e .v .) . 144 'N MIDDELEEUSE REBEL dat die dinge nou anders kon wees as wat d it in w e rklikh e id is (S cotus, De rerum p rin c ip io , quaest. -143- 4 .2 .5 - DSO 3:22 e .v .; Vos, 1985:188-189). In die A ristoteliese ontologie was d it taboe: die wéreld is nou noodwendig soos d it moes wees; d it kan nie anders gewees het nie. Veral met behulp van die tnodale lo g ika 10 het Duns die bestaan van kontingensie bewys. Sy behandeling van die probleem van die onware, kontingente ste llin g is veral bekend (Vos, 1985:188-189; de R ijk, 1977:272-274). Hiermee toon hy aan dat die wêreld ook anders kon wees as wat d it nou in w e rklikh e id is. Die kontingensie wat in die skepping bestaan, is van God afkom stig en moet dus in die Goddelike w il self lé. By ve rw erp Avicenna se argum ent dat God vanweë 'n drievoudige noodsaaklikheid, naamlik kragtens die n a tu u r, sy kennis en sy w il, die wêreld vo o rtg e b ring het as n teenspraak. D it sou immers beteken dat God v ir sy volm aaktheid van die skepping afh an klik is. Hierteenoor stel hy: Hy wil iets bu ite Horn sonder enige noodsaaklikheid; Hy skep niks, tensy Hy d it w il en soos Hy d it w il nie; daarom maak of b rin g Hy -144- niks b u ite Horn noodwendig vo o rt n ie .11 So word die wil van God die laaste ve rk la rin g s g ro n d van die s k e p p in g .12 Hiermee het Duns weer ’n essensiële element van die evangelie na vore g e b rin g . H ierin was hy ook v e rs ig tig . Daar word w a a rskyn lik te m aklik gesê dat hy de u r sy aksent op die absolute vryman (p o te n tia absoluta) ’n w ille ke u rig e God geleer het. 11 De rerum p rin c . 4 .3 .5 : certum est quod scientia, et voluntas in Deo, et sunt idem, et se commensurant (DSO 3 :2 3 ). 14 Dooyeweerd, 1935,1:149-150. V g l. ook T .F . T orran ce , hoewel hy d it in 'n ander verband sê: A p a rt from being a se lf-co n tra d ictio n , absolute freedom in contingency would not be freedom b u t an ir ra ­ tional a rb itra rin e s s (1981:5). 'N MIDDELEEUSE REBEL Ten spyte van die voorrang van die wil is d it tog ten nouste met die kennis van God v e rb in d .11 By die latere nominaliste (Ockham en Biel) sou h ie rd ie o n tspo rin g inderdaad plaasvind: die prim aat van die w il word op irrasionele wyse omgebuig sodat die C h riste like o p va ttin g van die w il van die Skepper w eerspreek w ord - d it ontaard in blote w ille ke u r. H ier w ord God se w il fu n ksio na listies van sy Wese losgemaak en v e rs e lfs ta n d ig . 1 * D it neem e g ter niks weg van die fe it dat Duns Scotus op n b rilja n te wyse die determ inism e en kousale geslotenheid van die A ristoteliese synsleer ontm asker het nie. D it stel in ieder 11 De rerum p rin c . 4 .1 .3 : nulla ergo necessitate v u lt (sc. Deus - L .F .S .) a liq u id extrinsecum ; n ih il fa c it, nisi quod v u lt, et sicut v u lt: ergo n ih il extrinsecum fa c it, vel p ro d u cit de necessitate (DS0 3 :2 0). V ir die w eerlegging van Avicenna k y k die hele quaest. 4 (DSO 3:18 e . v .) . 12 Dooyeweerd merk tereg op dat die hele problem atiek van die "prim aat van die w il" teenoor die "prim aat van die in te lle k " (Thomas) n uitvloeisel van die sintesefilosofie van die p a tris tie k en die Middeleeue is en as sodanig geen rol kan speel in ’n C h riste like filo so fie nie (1935, 1:149). D it geld n a tu u rlik ook v ir die teologie. 11 De rerum p rin c . 4 .3 .5 : certum est quod scientia, et voluntas in Deo, et sunt idem, et se commensurant (DSO 3 :2 3 ). 14 Dooyeweerd, 1935,1:149-150. V g l. ook T .F . 12 Dooyeweerd merk tereg op dat die hele problem atiek van die "prim aat van die w il" teenoor die "prim aat van die in te lle k " (Thomas) n uitvloeisel van die sintesefilosofie van die p a tris tie k en die Middeleeue is en as sodanig geen rol kan speel in ’n C h riste like filo so fie nie (1935, 1:149). D it geld n a tu u rlik ook v ir die teologie. 15 D iderot sou b y geleentheid die bytende opm erking gemaak het: 'n Mens kan alles van Duns Scotus lees sonder om ook maar iets wys te w ord. “ Vos, 1985:193: "De theologische bezinning van de jonge Duns zet in b ij de onm isbaarheid van Gods openbaring. Hij is op reis en de zin van deze pelgrim sreis is Gods o n th u llin g , die in het gewaad van de S c h rift op ons afkom t. Theologie is system atisch uitgesproken S c h rift". 6. BALANS 6. BALANS 'N MIDDELEEUSE REBEL T orran ce , hoewel hy d it in 'n ander verband sê: A p a rt from being a se lf-co n tra d ictio n , absolute freedom in contingency would not be freedom b u t an ir ra ­ tional a rb itra rin e s s (1981:5). 14 Dooyeweerd, 1935,1:149-150. V g l. ook T .F . T orran ce , hoewel hy d it in 'n ander verband sê: A p a rt from being a se lf-co n tra d ictio n , absolute freedom in contingency would not be freedom b u t an ir ra ­ tional a rb itra rin e s s (1981:5). -145- geval 'n bevrydende a lte rn a tie f en dw ing ons om weer balans op te maak en te gaan k yk waar die probleme van die teologie lê. geval 'n bevrydende a lte rn a tie f en dw ing ons om weer balans op te maak en te gaan k yk waar die probleme van die teologie lê. BALANS 6. Wie aanvanklik met die w erke van Duns kennis maak, d re ig om te v e rd rin k in 'n g ryse see van verstandsgim nastiek: T aalteorie, logika, teorem ata, ensovoorts - alles geklee in die d ia le ktie k van argum ent en teenargum ent volgens die resep van die A ristoteliese logika. Inderdaad, Duns is ook kind van sy ty d en hy pra a t die taal van sy ty d . Daarom is 'n mens geneig om te d in k dat hy maar dieselfde sê as wat Lombardus en Thomas gesê h e t.15 Die fassinerende is egter dat hy met behulp van die opset, aanbieding en taal van sy ty d tog iets anders w il sé as sy voorgangers. In die g e b ru ik lik e streng logiese betoog toon hy aan dat nie die rede nie maar die v ry e skepperw il van God die laaste oorsaak van die w e rklikh e id is en dat God h eilbringend in h ie rd ie w e rklikh e id besig is . “ So word A ristoteles se filosofie met behulp van sy eie logiese apparaat getorpedeer. D it is van wesenlike belang dat ons terdeë sal besef met w a tte r alternatiew e ons hier te doen het, ju is omdat h ie rd ie problem atiek ons vandag nog parte speel. -146- Aan die een kant is daar die één moontlike wêreld van die G riekse o n to lo g ie .17 Dis die w êreld wat moes wees en wat is soos hy is, gepredeterm ineer deur n noodsaaklike k e ttin g van oorsake en gevolge. 17 T e r w ille van die ve rg e ly k in g w ord die A ristoteliese en Stoïsynse ontologie h ie r (ongenuanseerd) gesam entlik g e tip ee r. V g l. punte 1 en 3 hierbo. 11 Let op die geweldige w oord van C alvyn in sy kommentaar op Ps. 104:31: die w éreld is gefundeer in die vreugde van God (Proximo ve rsu o ste n d it statum m undi in ilia Dei la e titia fundatum esse - OC 32 :97 ). V g l. ook T orran ce , 1981:3 e .v . ls V ir die G rieke was skepping u it niks streng gesproke nie m oontlik nie omdat n iks volgens hulle nog a ltyd ie ts was. Daarop het Scotus tereg gewys (De rerum p rin c . 5 .2.2 - DSO 3 :2 9 ). V g l. ook die interessante nota by T orrance, 1981:146, n. 13. BALANS Hoewel die w e rk lik h e id in twee pole (met allerlei tusse ntra p p e) uiteenval, naamlik God as die o n stoflike vorm , die suiw erste (potensielose) a k tu a lite it, en die vormlose sto f, die ongeaktualiseerde potensie (A ris to te le s) o f God as die lig , die a lv u u r, die w ëreldsiel, w at die y ls te substansie is, en die v e rd ig te , growwe d u iste re substansie van die stof (S to a ), b ly God en wêreld tog maar panteïsties binne dieselfde sirkel van die werklikheid gevange. Hoeseer A ristoteles God ook bo die w éreld wou u itlig , b ly Hy maar die piram ide van die syn , v e rkla a rb a a r met behulp van dieselfde vorm -m aterie-skem a waarmee die w éreld v e rk la a r w o rd, en kan die rede regressief v a n u it die sekondére oorsake na Horn as die eerste oorsaak opklim (n a tu u rlik e te o lo g ie ). So is God bewysbaar, verklaarbaar en ook ervaarbaar. Dis die w éreld van die anangkê waarin d ie mens hom na die onverm ydelike moet s k ik . Aan die ander kant het Duns weer grondliggende motiewe van die evangelie na vore g e b rin g . H ierdie w êreld, ja , hierdie ganse kosmos hoef nie te gewees het nie. Die noodsaaklikheid van die een m oontlike w éreld bestaan nie. Die w êreld is immers geen uitvloeisel van God nie, o f, anders gesien, die m aterie is nie ewig en outonoom nie. Hoe geweldig gro o t die ty d -ru im te lik e span van die kosmos ook al is, tog is d it volgens hedendaagse fis ic i nie ewig en oneindig nie (Jordaan, 1968:252 e .v .) . Die kosmos is de u r die ewige volsalige God, wat niks bu ite Hom nodig het nie, in sy welbehae geskep. BALANS Hy moes nie skep nie maar om n rede wat ons nie kan b e g ryp nie, wou Hy skep om Hom in sy skepping te v e rlu s tig .1* Dis die kontingente - 147- (= nie noodsaaklike) w êreld wat voortkom u it die v rye Skepper se w il en wat Hy laat voortbestaan. (= nie noodsaaklike) w êreld wat voortkom u it die v rye Skepper se w il en wat Hy laat voortbestaan. D it spreek vanself dat hierdie twee o p va ttin g s mekaar u its lu it: as die een waar is, is die ander een noodwendig onwaar. Daarom is 'n sintese tussen die twee u it die staanspoor to t m islu kkin g gedoem. D it is immers d u id e lik dat die teologie met die Griekse w e rklikh e id so p va ttin g niks kan begin nie. Eerstens omdat die fundam entele onderskeiding van Skepper en skepping nie bestaan nie en d it sinloos is om van die skeppingsm atige te p ra a t.1* Tweedens omdat enige gelowige nadenke oor en belydenis van die lewende, D rie-enige God u it die staanspoor deur die G riekse ontologie verongeluk w o rd. D it was inderdaad die verdienste van Duns om aan te toon dat 'n C h riste like leer oor God slegs gehou kan word op 'n w e rklikheidsbeskouing wat in beginsel reg en Bybels verantw oord is. Derdens omdat die G riekse denkwyse God se genadige verlossing in C h ristu s 'n onoorkom like probleem m aak.11 * “ Binne die kader van die A ristoteliese b e g rip van God as suiwer a k tu a lite it, in Wie a 11 e potensie verval en alle doelstfew e to t l-us gekom het, is die leer van die D rie-eenheid onm oontlik. Die ewige generasie van die Seun en die uitgang van die Gees sou beweging en derhalwe vera n d e rin g in God veronderstel - iets wat onmoontlik is. D it geld nog des te meer van die inkarnasie in die volheid van die ty d . 22 Die e ffe k van die sonde in die skepping en op die kenproses open om vangryke perspektiew e wat e g ter bu ite die bestek van hierdie a rtik e l va l. V g l. hieroor o .a . T orrance, D ivine and C ontingent o r ­ d e r, h fs t. 3. BALANS D it is teen die ag terg ron d van die leer van A ristoteles dat ons die in te rp re ta sie van die T rin ite it d e u r die Monargiano en met name A riu s moet sien. * “ Binne die kader van die A ristoteliese b e g rip van God as suiwer a k tu a lite it, in Wie a 11 e potensie verval en alle doelstfew e to t l-us gekom het, is die leer van die D rie-eenheid onm oontlik. Die ewige generasie van die Seun en die uitgang van die Gees sou beweging en derhalwe vera n d e rin g in God veronderstel - iets wat onmoontlik is. D it geld nog des te meer van die inkarnasie in die volheid van die ty d . D it is teen die ag terg ron d van die leer van A ristoteles dat ons die in te rp re ta sie van die T rin ite it d e u r die Monargiano en met name A riu s moet sien. -148- Wanneer die onm oontlike sintese dan tóg v o ltre k w ord, gee d it nie net aanleiding to t sektariese strom inge van allerlei slag nie maar word d it gaandeweg ook respektabele teologie, wat in Thomas sy kroon sou b e re ik .21 D it was eers die Fransiskaanse teologie van die 14de eeu w at hierdie sintese sou opbreek (Dooyeweerd, 1935,1:151; Vos, 1985:191-192). Daarna was, in 'n sekere sin, die pad v ir die Reformasie gebaan. Maar was die spook van Anangkê daarmee besweer en die trio m f van die Christendom verseker? Wie op h ie rd ie vraag sim plisties en re g ly n ig w il antw oord, onderskat die ingew ikkeldheid van die geskiedenis, die v e rd u is te rin g van die m enslike ve rsta n d 22 en die su ig kra g van die aanloklikheid van 'n geslote, kousale wêreldbeeld waarin die wetenskap so h e e rlik kan inboor. Ewenwel, die antwoord op hierdie vraag raak ons vandag in 'n besondere mate. 7. UITLOPERS 7. UITLOPERS 2 1 D it was die verdienste van Dooyeweerd dat hy op oortuigende wyse aangetoon het dat hierdie sintese noodwendig to t antinomieë lei. Wanneer die moderne w ysbegeerte die outonome mens met sy vry h e id sentraal ste l, word die dilemma waarmee A ristoteles en die Stoa reeds gesukkel het, n l. om die v ry h e id en gevolglike verantw oordelikheid van die mens binne 'n kousale gedeterm ineerde wêreld te red, 'n akute probleem (1935,1:154 e . v . ) . T ot op ons dag d u u r hierdie d i­ lemma vo o rt en w ord opgelos of ten gunste van die radikale m enslike v ry h e id , soos o.a . by S artre met sy onderskeiding tussen die bestaan van die d in g "in homself" (e n -s o i) en die bestaan van die mens " v ir homself" (p o u r-s o i), of ten gunste van die natuurw etm atigheid waar die mens bloot pro d u k van sy omgewing is. V g l. v ir eg. Heyns, 1974:31 e .v . en v ir Ig. Velema, 1978, passim. 22 Die e ffe k van die sonde in die skepping en op die kenproses open om vangryke perspektiew e wat e g ter bu ite die bestek van hierdie a rtik e l va l. V g l. hieroor o .a . T orrance, D ivine and C ontingent o r ­ d e r, h fs t. 3. •149- 7.1 Die triom f van die C hristendom Wie met die boeiende geskiedenis van die wetenskap enigsins bekend is, sal besef dat hier slegs enkele elementêre flits e gegee kan w ord. Die Christendom het teenoor die statiese en sikliese o p va ttin g van die antieke denke in 'n fundam entele sin die o n tw ikke lin g van die wetenskap deur 'n nuwe wêreldbeeld eers m oontlik gemaak. H ierby kan enkele aspekte na vore geb rin g word om die ste llin g toe te lig . Die leer van die een God wat alle sigbare en onsigbare dinge geskep het en die Bron van alle orde en kenbaarheid in die skepping is, het noodwendig die ve rw erping van alle dualisme en veelgodedom van die antieke filo so fie en godsdiens ingehou. * ’ V os, 1985:187-188. T orrance m erk op: It was th is d o ctrin e o f the freedom o f crea tio n , co n tin ge n t upon the freedom o f God w hich lib ­ erated C h ristia n th o u g h t from the ty ra n n y of the fa te , necessity, and determ inism w hich fo r the pagan mind was clamped down upon cre a tu re ly existence by the ine xo ra b ly cyclic processes of a s e lf-s u ffic ie n t u n iverse (1981:4). 7. UITLOPERS D it het to t 'n nuwe ontologie gelei: 'n o rd e like , harmonieuse en kenbare h eel a I . Hierdie visie het een van die grondliggende voo rve ro n de rste llin g s van alle w etenskaplike ondersoek geword. Die oneindige v e rs k il tussen die Skepper en alles wat geskep is, im pliseer die afw ysing van die o p va ttin g van A ristoteles dat God as eerste oorsaak noodsaaklik en logies behoort to t die dinge wat Hy gemaak het. D it im pliseer p o sitie f die e in digheid, tyd e lik h e id en a fh an klikhe id van die heelal. Ruimte en ty d is dus nie leë "houers" nie maar ho o rt to t die orde van die geskape w e rklikh e id . Die mens as kroon van die skepping inoet die w éreld beheers. Daarom ho o rt die redelikheid van die mens en die red e likh e id , orde en kenbaarheid van die kosmos bym ekaar. D it maak kennisversam eling m oontlik (S p ra d le y, 1985:1-3). H ierdie ty d -ru im te lik e kosmos is nie ew ig, oneindig o f noodsaaklik nie, maar u it niks de u r God in sy welbehae geskep en w ord deur Horn as die transsendente Skepper gedra en onderhou. Hiermee is -150- -150- die noodsaaklikheidsdenke d e u rb re e k, w aarvolgens die wêreld e in tlik a se was en alle "v e rk la rin g " derhalw e oorbodig w a s.a * H ierdie elernente van die openbaring van God, is tesame met ander w at ve ra l ons verlossing raak, reeds vroeg in die dogmavorming v e rk la n k . So byvoorbeeld is God die V ader as Skepper van hemel en aarde b e ly en daarmee alle docetiese dualisme ve rw erp (k y k n. 20). Afgesien van die dogma het die teoloë van die vie rde en v y fd e eeu die fondamente van die antieke filo so fie en w etenskap g e re ko n stru e e r. 1 ‘ T orran ce , 1981:5. Hy wys daarop dat die bogenoemde basiese elemente in die nuwe C h ris te lik e w e rklikh e id s- en w etenskapsbeskouing nie net die Westerse w etenskap diepgaande be'fnvloed het nie, maar ook heel modern is, "w ith w hich we are more than e ve r concerned in the new science o f o u r own day and its u n d e rly in g concept of a u n ify in g o rd e r” . 7. UITLOPERS Die eerste v ru g hiervan was 'n baie interessante hoewel ko rtsto n d ig e bloei van die fis ik a in A le xandrië gedurende die 5de en 6de eeu. H ierdie wetenskap is gedra de u r 'n teologie wat in sy diepste intensie u itgesproke a n ti-d u a listie s w a s .2 * Wat die C h riste lik e w e rklikh e idsb e sko u in g b e tre f, loop daar 'n lyn vanaf A u g u stin u s, Anselm us, Duns en die la te r nominaliste (byvoorbeeld B iel) na L u th e r en van hom na die Reform atore in die algemeen. As daar een periode in die K erkgeskiedenis was waar die skyn b e d rie g , dan was d it se ke rlik die 16de eeu. Wanneer L u th e r in sy De servo arbitrio sê dat alles noodsaaklik gebeur en Calvyn -151- -151- beaam dat die mens noodsaaklik sleg is en 'n gebonde w il het (WA 18:615 e .v .; In s t. 2 .3 .5 ), ly k d it of ons heelhuids te ru g is by die antieke noodsaakliklieidsdenke. Geen wonder dat van Roomse kant die leer van die gebonde w il en die genadige ve rkie sin g van God in besonder aanstootlik gevind is en die Hervorm ers van determ inisme beskuldig is n ie .2S O ndertussen is d it ironies dat sodanige k ritie k alleen va n u it die ag terg ron d van die A ristotelies-T hom istiese oorsaaklikheidsdenke gegee kon w ord: as 'n sekondére oorsaak (die mens met sy v ry e w il) aanwysbaar is, kan die eerste Oorsaak imtners nie w erk nie! O ndertussen bedrieg die skyn h ie r inderdaad. Wie kennis dra van L u th e r se felle reaksie teen A risto te le s21 en die konteks naspeur waarin "noodsaaklikheid” g e b ru ik w o rd, weet onm iddellik dat die term by die Hervorm ers 'n ander konnotasie as in die antieke filo so fie h e t2 7 en dat ons hulle hoogstens van ’n ongelukkige w oordkeuse kan be sku ld ig . 27 D it b ly k o.a. ook u it die onderskeiding van noodsaak (necessitas) en dwang (c o a c tio ). K yk o .a . In st. 2 .3 .5 en my a rtik e l, C alvin's re p ly to Pighius - a m icro and a macro view (N euser, 1984:171-183). -152- 2 ‘ 'n Sam evatting van L u th e r se u itla tin g s oor A ristoteles w ord gevind in L u th e r: sol, ratio erudio, A ristoteles (P rob e a rtike l zum Sachregister der WA 51-93.) V g l. ook sy D isputatio contra scholasticam theologiam , 1517 (WA 1:221 e .v .) . 2S So b v. Erasmus in sy De libero a rb itrio (EOO 9:1215-1247) en Pighius in De libero hominis a rb itrio et d ivina g ra tia , lib ri X . Op Ig . w erk het C alvyn geantwoord met Defensio sanae et orthodoxae doctrinae de s e rv itu te et liberatione humani a rb itr ii, 1543 (OC 6:233-404) en De aeterna Dei praedestinatione, 1543 (OC 8:249-366). J I T orrance: " . . . cle a rly a new mode of th in k in g is required a p p ro ­ p ria te to a d iffe re n t kind of connection o r o rd e r intrinsic, to nature. Be th a t as it may, indeterm inacy' appears to have objective ground in natural law" (1981:15). "O ngedeterm ineerdheid" is e g ter eerder "the astonishing capacity of the universe to reveal its e lf to us in an ever w idening and deepening range of fu tu re disclosures" (1981:54). ” V g l. T orrance: "W ith liv in g organism s we have to do w ith m orphological s tru c tu re s which resist attem pts to form ulate th e ir in ­ trin s ic o rd e r in term s of cause and e ffe ct. Here we c e rta in ly have a u n ify in g o rd e r of a rem arkable kin d , b u t it is not amenable to mechanical explanation, o r to mechanical explanation o n ly" (1981:18). 10 Kyk W .J. Ouweneel, 1975:142 e .v . Hy toon o .a . aan dat die veronderstelde ewolusie van homo crectus na homo sapiens elke w etenskaplike g rond mis en ko nkludeer: "E r bestaat geen enkele v e rific a tie van de o p va ttin g dat het leven spontaan u it levenloze m aterie is ontstaan" (143). Prof L .C .B . Jansen het b v. ook aangetoon hoe onm oontlik d it is om die bloedsomloop van die kameelperd ew olusionisties te v e rkla a r (1982:22 e .v .) . 7. UITLOPERS Dat hulle aan die Bybelse leer reg wou laat geskied, staan eg ter bo alle tw yfe l. Die "oopheid" van die heelal, wat diep in die C h riste like leer ingebed lê, is in ons eeu op 'n onverw agte en verrassende wyse d e u r die "n eu tra le " wetenskap b e vestig. Met die koms van die re la tiw ite itste o rie (E in ste in , 155:127 e .v .; T orran ce , 1971:14 e .v .; 2 ‘ 'n Sam evatting van L u th e r se u itla tin g s oor A ristoteles w ord gevind in L u th e r: sol, ratio erudio, A ristoteles (P rob e a rtike l zum Sachregister der WA 51-93.) V g l. ook sy D isputatio contra scholasticam theologiam , 1517 (WA 1:221 e .v .) . 1981:13 e .v ., 51 e .v ., 7G e .v .) is die kousale geslotenlieid van die meganistiese w êreldbeeld van die klassieke meganika, wat veral deur Newton beslag g e k ry het, van binne u it, d .w .s . va n u it die wetenskap se lf, oopgebreek. 21 Ook die moderne biologie met sy asemrowende m oontlikhede van genetiese m anipulasie de u r middel van klonering het in vele opsigte iets van die in g e w ikkeldheid, van die wonder en van die openheid van die n a tu u r na vore g e b rin g .25 D it het bowendien die evolusionisme as 'n hoogs problem atiese leer o n tm a s ke r.1" T .F . T orrance maak dan ook die interessante opm erking: "While all physical nature is determ inate in the sense th a t its relations and conditions are open to mathematical calculation, mechanical determ inism does not appear to be a feature in herent in n ature its e lf" (1981.12). 10 Kyk W .J. Ouweneel, 1975:142 e .v . Hy toon o .a . aan dat die veronderstelde ewolusie van homo crectus na homo sapiens elke w etenskaplike g rond mis en ko nkludeer: "E r bestaat geen enkele v e rific a tie van de o p va ttin g dat het leven spontaan u it levenloze m aterie is ontstaan" (143). Prof L .C .B . 7. UITLOPERS Jansen het b v. ook aangetoon hoe onm oontlik d it is om die bloedsomloop van die kameelperd ew olusionisties te v e rkla a r (1982:22 e .v .) . -153- D it sou naïef wees om te meen dat die moderne natuurw etenskappe die waarheid van die C h riste like leer ' bewvs" of dat daar hiervandaan n kortpad na die Christendom loop. Die evangelie is nie v ir sy Wdarheid van ons w etenskaplike teorieë afh an klik nie. Wat wel d u id e lik w ord, is dat daar dieptes in die skepping lê wat ons slegs ten dele be g ryp en dat die w e rklikh e id ten slotte anders is as wat ons hipoteses en teorieë meen dat d it is. 7.2 Die spook van A ristoteles Daar loop e g ter ook 'n lyn vanaf die G riekse denke na die moderne wéreldbeeld. Die sintese van antieke denke en C hristendom het sy eerste v e rs ky n in g in die G nostiek gemaak, soos reeds opgem erk. In die Middeleeue het die dualistiese kosmologie en kenteorie die teologie b in n e g e d rin g . Die gevolg was dat die Bybelse o p va ttin g van die o n b e g ryp likh e id en onve ra n d e rlikh e id van God met die A ristoteliese o p va ttin g van die onbeweeglike Beweger ve rb in d is. Hoewel vasgehou is aan die skepping u it n iks, het daar 'n bedekte spanning tussen die tyd e likh e id van die skepping en God as eerste Oorsaak ontstaan. Immers, as die hcelal u it God as eerste Oorsaak ontstaan het, is die ewigheid van die wêreld in beginsel teenwoordig - al is d it dan "in die gedagte van God". Hiermee was die noodsaaklikheidsdenke in die teologie ingedra en 'n statiese konsepsie van die wereld was die gevolg. Die o p v a ttin g van die onbew eeglikheid van God het op die klassieke fisika van Newton wel sy stempel a fg ed ru k. God, die Skepper van absolute ruim te en ty d met alles daarin, word egter óók gesien in 'n regulatiew e rol om in beweging van kosmiese liggame sekere onewenhede u it te s try k en ander te verhoed. O ënskynlik het Newton hiermee ’n volslae determ inisme verw erp. In w e rklikh e id w ord die Goddelike oorsake net ingespan om sekere gebreke in die ke ttin g van meganiese oorsaak te "v e rk la a r". So funksioneer die Goddelike oorsaak op d ie s e lfd e vla k as die meganiese oorsake (Newton, 1968,2:387-393; Beth, 1932, 2:136 e .v .; van d e r Hoeven, 1979:89-94). -154- So is God in die p re n tjie in g e b rin g om die "g ate " in ons kennis van die n a tu u r op te v u l. D it het die ongelukkige gevolg gehad: hoe meer ons "n a tu u rlik e " oorsake ontdek het, d .w .s . 7.2 Die spook van A ristoteles alles deur m eganistiese ko u sa lite it v e rkla a r het, hoe m inder was God as "v e rk la rin g " nodig, to td a t Hy met die geweldige w etenskaplike o n tw ikke lin g in die laaste twee eeue "o orb o d ig " geword het en die wêreld vandag ly onder die afwesigheid van G o d .1 ’ Die C hristendom kon hoogstens nog 'n dei'stiese God in hierdie proses red. Hoewel die entelecheia d e u r die moderne natuurw etenskappe ve rw erp is ,1 1 het die antieke noodsaaklikheidsdenke tog sy triom fe g e vie r en het die spook van A ristoteles d u id e lik sigbaar geword in die m eganistiese, geslote w éreldbeeld, waar daar geen ruim te v ir G oddelike in g ry p in g is n ie .1 ’ H ierdie geslote, oorsaaklik bepaalde w éreld word u it verskeie hoeke g e in te rp re te e r: die panteïstiese ’ * T orrance bied 'n mooi oorsig van hierdie o n tw ikke lin g (1981:5-11). V g l. v ir die afwesigheid van God, Vahanian, 1961:137 e .v .. 3 3 Van T il wys op die bydrae van Kant eri sy diepgaande invloed op die moderne w etenskap, in sluitende die teologie: "He (ka n t) has shown us th a t the spacetime continuum cannot reveal the a c tiv ity of a God who him self transcends it. We are now free from the fear of possible in tru s io n of all th a t is called su p e rn a tu ra l and all th a t is called m iraculous" (1966:4). D it is ook die klim aat waarin die G od-is-dood-teologie in die sestigerjare gegroei het. In navolging van Kant en, meer resent, Bultm ann kon hulle nie meer die tradisionele C h riste like w aarheid aan die moderne, mondige mens verkoop nie. "Science was not alone in p re p a rin g the grounds fo r a s e lf-re lia n t humanism. ’ * T orrance bied 'n mooi oorsig van hierdie o n tw ikke lin g (1981:5-11). V g l. v ir die afwesigheid van God, Vahanian, 1961:137 e .v .. ’ 2 So John D aillie, N atural science and the s p iritu a l life (T o rra n ce , 1981:146, n. 12). Kyk ook Pannenberg, 1977:308. D it slu it egter Max Driesch e.a. v ita lis te u it. 7.2 Die spook van A ristoteles C h ristia n theologians, too, were qu ite vocal in th e ir attem pts to show th a t C h ris tia n ity was fa r from being adverse to it ” , aldus Vahanian (1961:179). -155- idealisme van Hegel, of sy pendant, die dialektiese materialisme van M arx; die m aterialistiese evolusionisme van Darwin of sy "geestelike" v a ria n t, die historism e, wat niks anders as k u ltu u r-liis to rie s e evolusionisme is nie (K la p w ijk, 1970:50). Hierdie -ismes (en al hulle m aats!) is van sekondêre belang; d it is immers maar soveel verskille n de sleutels met behulp waarvan d iu se lfd e kousaal geslote w e rk lik lie id probeer v e rkla a r w ord. D it gaan om die diepliggende ontologie, die o p va ttin g van die w e rk liklie id - 'n w e rklikh e id waarin God as "v e rk la rin g " oorbodig geword het en wat ons te ru g b rin g by die ewigheid van die m aterie waar die toeval en Anagkê as progressiew e o n tw ikke lin g op die troon sit (evolusionism e) of, as ons vroom w il wees, ons te ru g b rin g by die ewige Gees wat homself binne-kosm ies deur n proses van dia le ktie k realiseer (H egel). Hier lê, nes by die G rieke, stof en gees as teëpole tog weer binne dieselfde w e rklikh e id . 8. DIE WETENSKAP AS NAGMERRIE V IR DIE TEOLOGIE EN OMGEKEERD Dit spreek vanself dat ons, C hristene van die 20ste eeu, net so min iets met hierdie w e rklikh e id so p va ttin g kan aanvang as die C hristene van die eerste eeu. Om binne so ’n w e rklikh e id teologie te beoefen is stren g genome nie m oontlik nie. D it moet óf daartoe lei dat ons d it e e rlik erken en God dood ve rkla a r, óf dat ons sinteties die saak probeer red deur God as eerste Oorsaak, w éreldsiel, absolute Gees of diepste syn as fa k to r binne die geslote w e rklikh e id panteïsties in te b rin g . Daarmee is die C h ristelike leer egter in sy diepste wese aangetas. Ook die "w etenskap" wat op hierdie w e rklikh e idsvisie gebou is, vorm u it die aard van die saak n verleentheid v ir die teologie. Hoewel die populére beeld van die wetenskap as neutrale, objektiewe ( = onpersoonlike) nasporing van oorsake en oopdekking van wetmatighede deur die moderne fisik a agterhaal is, b ly d it nogtans -156- -156- h a rdnekkig voo rtb e sta a n . * * Die "w e ten ska p likh e id " van die teologie word vanselfsprekend nou 'n hemelhoë pro b le e m .15 Die probleem word oor die algemeen so opgelos dat die godsdiens self v e rs u b je k tiv e e r en verpsigologtseer word as m enslike ve rskyn se l. Die gevoel van die mens is dan voorw erp van studie (S chleierm acher). Langs dieselfde pad loop die konsekwente logiese p o sitiviste wanneer hulle redeneer dat teologiese u itsp ra ke oor God nie gekontroleer kan word nie en ons dus niks oor God sê nie maar wel oor hoe die persoon voel wat d it u itsp re e k. Aan die ander kant, meer o b je ktie f, word God as die "alles om vattende” w e rklikh e id op die voetspoor van Hegel e rken. 1 ‘ Pennenberg sê dat d it die taak van die teologie is "die These des Glaubens als Hypothese auf ih re Bewahrung zu befragen" (1977:298). Later spreek hy hom u it oor die vraag hoe God in samehang met die m enslike e rv a rin g van die w e rklikh e id v ir h ie rd ie e rva rin g to t tema kan w ord. Hy antwoord hierop: "Die W irklich ke it Gottes ist m itgegeben jeweils n u r in su bjektiven A ntizipationen der T o ta lita t der W irk lich k e it, in E ntw urfen der in a lle r einzelnen E rfa h ru n g m itgesetzten S in n to ta lita t, die ih re rs e its geschichtlich sind, d .h . der B estátigung oder E rsch u tteru n g d u rch den Fortgang der E rfa h ru n g ausgesetzt bleiben" (1977:312-313). D it is ook die posisie van K u ite rt (1977:8 e .v .; 20 e . v ) , 'n getroue navolger van Pannenberg, en ook -157- 15 Oor hierdie saak het daar sedert die laaste twee dekades 'n magdom lite ra tu u r v e rs k y n . D it hang in Europa met name in D uitsland, saam met 'n herbesinning oor die aard en metode van die wetenskap wat weer verband hou met 'n reorganisasie van die universiteitsw ese. K yk hie rvo o r Pannenberg, 1977:7-11. 8. DIE WETENSKAP AS NAGMERRIE V IR DIE TEOLOGIE EN OMGEKEERD Hy maak Hom dan in die loop van die geskiedenis ervaarbaar bekend, en aangesien die toekoms deel van die kosmiese to ta lite it is, sal die voorlopige e rva rin g e van die verlede de u r toekom stige e rva rin g e g e v e rifie e r w o rd .1 ‘ Op hierdie wyse het die teologie as "w etenskap" darem ’n eksakte vat op sy voorw erp. 1 * T orrance, 1971:6 e .v . "D ie s te rre voorspel" is die klassieke voorbeeld van ons geloof aan 'n kousaal geslote heelal. 15 Oor hierdie saak het daar sedert die laaste twee dekades 'n magdom lite ra tu u r v e rs k y n . D it hang in Europa met name in D uitsland, saam met 'n herbesinning oor die aard en metode van die wetenskap wat weer verband hou met 'n reorganisasie van die universiteitsw ese. K yk hie rvo o r Pannenberg, 1977:7-11. 1 ‘ Pennenberg sê dat d it die taak van die teologie is "die These des Glaubens als Hypothese auf ih re Bewahrung zu befragen" (1977:298). Later spreek hy hom u it oor die vraag hoe God in samehang met die m enslike e rv a rin g van die w e rklikh e id v ir h ie rd ie e rva rin g to t tema kan w ord. Hy antwoord hierop: "Die W irklich ke it Gottes ist m itgegeben jeweils n u r in su bjektiven A ntizipationen der T o ta lita t der W irk lich k e it, in E ntw urfen der in a lle r einzelnen E rfa h ru n g m itgesetzten S in n to ta lita t, die ih re rs e its geschichtlich sind, d .h . der B estátigung oder E rsch u tteru n g d u rch den Fortgang der E rfa h ru n g ausgesetzt bleiben" (1977:312-313). D it is ook die posisie van K u ite rt (1977:8 e .v .; 20 e . v ) , 'n getroue navolger van Pannenberg, en ook -157- 1 ‘ Pennenberg sê dat d it die taak van die teologie is "die These des Glaubens als Hypothese auf ih re Bewahrung zu befragen" (1977:298). 8. DIE WETENSKAP AS NAGMERRIE V IR DIE TEOLOGIE EN OMGEKEERD Later spreek hy hom u it oor die vraag hoe God in samehang met die m enslike e rv a rin g van die w e rklikh e id v ir h ie rd ie e rva rin g to t tema kan w ord. Hy antwoord hierop: "Die W irklich ke it Gottes ist m itgegeben jeweils n u r in su bjektiven A ntizipationen der T o ta lita t der W irk lich k e it, in E ntw urfen der in a lle r einzelnen E rfa h ru n g m itgesetzten S in n to ta lita t, die ih re rs e its geschichtlich sind, d .h . der B estátigung oder E rsch u tteru n g d u rch den Fortgang der E rfa h ru n g ausgesetzt bleiben" (1977:312-313). D it is ook die posisie van K u ite rt (1977:8 e .v .; 20 e . v ) , 'n getroue navolger van Pannenberg, en ook -157- Dis opvallend dat die S k rif h ie r afgemaak word as optekening van e rva rin g van God in die verlede. So word die besondere openbaring (waarmee niemand "w etenskaplik" iets kan u itrig nie) onder die "algemene openbaring" (?) in g e sku if en daarin opgelos. Geen wonder dat ons hier te ru g is by die vergelykende godsdienswetenskap van die vorige eeu me. Maar ook biblioloë, wat hulle u ite ra a rd met die Bybel as sodanig moet besig hou, lé alle aksent op die aardsheid, die m enslikheid, die gewoonheid van die Bybel (h is to rie s -k ritie s e metode, R edaktionsgescliichte, gemeenteteologie, die Bybel as versam eling "teologieë" of as versam eling o rdinére le tte rku n d ig e genres - die variasies is eindeloos). So word allerlei heersende metodes, hipoteses en teoreië op die S k rif a fg ed ru k, want so kan 'n mens "w e ten ska p lik" met die Bybel besig wees. Dat die Bybel e g ter selfopenbaring van God, W oordvan God is en dat C h ristu s die Vader kom openbaar het en versoening met God bewerk het - d it alles is v ir die "w etenskap" blote vooringenom enheid en in ieder geval 'n verleentheid omdat d it nie gekontroleer kan word nie. 1 « van ander "gem agtigde" p o sitiviste soos John H ick. Omdat die "w etenskap" slegs empiries kan ve rkla a r en die filosofie u itsp ra ke logies en empiries v e rifie e r, kan h ie rd ie a k tiw lte ite slegs binne 'n geslote wëreld funksionoer. Immers, as God transsendent is en God en w êreld g e vo lg lik radikaal v e rs k il, is d it logies onm oontllk om 'n verband tussen hulle te lé. Vandaar die konsekwente an it-m e ta fisika , wat to t in die moderne bevrydingsteologie 'n groot rol speel (V o rste r, 1985:6-10). BARTH, K. 1949. Dogmatics in o u tlin e . (T r. by G .T . Thomson) London SCM Press. 8. DIE WETENSKAP AS NAGMERRIE V IR DIE TEOLOGIE EN OMGEKEERD G rondliggend aan al hierdie beskouinge lé 'n geslote, kousale wéreldbeeld met of sonder 'n verborge panteistiese ke rn . Omdat God as eerste O orsaak, die hoogste o f diepste syn binne die geslote syn sw e rklikh eid lê, w erk Hy kw a lita tie f gelykw aardig met al die sekondëre oorsake. D it het d rie im plikasies: -158- a. Wanneer God w e rk, w erk Hy as "gewone" oorsaak in die geskiedenis, waar Hy dan e rva a r kan word (Hegel en sy n a v o lg e rs); b. Wanneer 'n sekondêre oorsaak w e rk, w erk Hy nie of het Hy ve rd w yn ('*die Bybel is n bloot m enslike boekM - in al die variasies op hierdie tem a); c. Wanneer Hy w erk én n sekondére oorsaak w e rk, kan daar geen g e ly kty d ig e oorvleueling van a k tiw ite it wees nie en word die a k tiw ite it verdeel (Pelagius en alle sem i-Pelagiane). So word in die naam van die "w etenskap" die teologie van sy ware doel beroof; naamlik om die enige God te ken en Jesus C h ristu s wat Hy g e stu u r het. D it is m erkw aardig dat die moderne natuurw etenskaplikes die bep erkth e id van hulle teorieë besef en bewus is daarvan dat die rykdom van die skepping horn nie in ons edelste teorieë en form aliserings laat indw ing nie. Die meeste van ons teoloë is egter so oormoedig dat ons tog vol se lfve rtro u e die lewende Woord van God in die kader van ons teorieë wil indw ing. So lank ons vasgevang sit in ’n geslote, gedeterm ineerde w e rk lik h e id s o p v a ttin g , so lank die spook van A ristoteles by ons b ly ronddwaal, sal d it nie anders w ord nie. Daarom kan ons saam met Vos die v e rs u g tin g slaak: "Wie zal ons brengen b ij de ware theologie, als ons denken zelf de weg ertoe blokkeerd?" (1985:188). Alleen God kan, wanneer Hy sy lig en waarheid s tu u r. AYER, A .J . 1948. Language, tru th and Logic. 2de u itg . 4de d r. London : Gollancz. BIBLIO G RAFIE -159- BETH, H .J .E . 1932. Newton's "P rin c ip ia ". 2dle. G roningen-B atavia : P. N oordhoff. BRUNNER, E. 1951. The scandal of C h ris tia n ity . London : SCM Press. BRUNNER, E. 1951. The scandal of C h ris tia n ity . London : SCM Press. C A LV IN , J. 1864-1897. Opera quae supersunt omnia. Reds. Baum, C u n itz, Reuss. B runsw yk : Schwetschke en seuns. C A LV IN , J. 1864-1897. Opera quae supersunt omnia. Reds. Baum, C u n itz, Reuss. B runsw yk : Schwetschke en seuns. DE RIJK, L.M . 1977. Middeleeuwse w ijsbegeerte. Assen : van Gorkum . DE ZWAAN, J. 1948, De volheid der tijd e n in de volkerenw ereld. (In : W aterink, J . e.a. reds. C ultuurgeschiedenis van het C hristendom . Amsterdam : Elsevier - deel 1:114-182). DOOVEWEERD, H. 1935. De W ijsbegeerte der Wetsidee. Amsterdam : H. Paris. DOOYEWEERD, H. 1949. Reform atie en scholastiek in de w ijsbegeerte. Franeker : Wever. DUNS SCOTUS, J. 1968. Opera omnia. R eprografischer N achdruck der Ausg. Lyon 1639. Hildescheim : Georg 01ms. DURAND, J .J .F . 1976. Die lewende God. Pretoria : N G ke rkboekhandel. EINSTEIN, A. 1955. Mein W eltbild. (herausg. Carl Seelig) 2de d r. F ra n k fu rt a.M . : Das goldene V lies. ERASMUS, D. 1703-1706. Opera omnia. Leiden : V ander. FERRE, Nels F.S . 1951. The C h ristia n understanding of God. New Y ork : H arper. GRIFFITHS, R .B . 1985. Philosophical im plications of quantum th e ory. (R eferaat gelewer by A S A -kongres, O xfo rd , O k t.) -160- GROSHEIDE, F.W. en G .P. VAN ITTERZON (re d s .). 1956. C h riste lijke Encyclopedie. 2de hersiene d ru k . Kampen : Kok. HARNACK, A. von. 1931. Lehrbuch d e r Dogmensgeschichte. d l. 1, 5de d r. Tubingen : J .C .B . M ohr. HEYNS, J .A . 1974. Die mens. Bloemfontein : Sacum. H IC K, J. 1964. Faith and the philosophers. London : MacMillan. HIC K, J. 1966. Faith and Knowledge. 2de d r. New Y ork : Cornell U n iv. Press. HUGHES, G .E . en M .J. CROSSWELL. 1968. BIBLIO G RAFIE An in tro d u ctio n to modal logic. London : Methuen. JANSEN, L .C .B . 1982. Skepping, geloof en evolusionism e. In die Skriflig, 16/62:21-26. JORDAN, Pascual. |968. Der N aturw issenschaftler vo r der religiosen Frage. 5de d r. O ldenburg : S ta llin g . KLAPWIJK, J. 1970. Tussen historism e en relativism e. Assen : Van Gorkum . KLAUSER, T . (re d .) 1950. Reallexikon f iir A n tike und C hristentum . S tu ttg a rt : A. Hiersemann. KU ITER T, A .M . 1977. Wat heet geloven. 2de d r. Baarn : Ten Have. K V IS T , H ans-O lof. 1985. Der HI. Geist in den B e ke n n tn issch rifte n der Evang. Lutherische K irche. In: Kerugma und Dogma 31/3:201-211. LOHSE, B. 1966. A sh o rt h is to ry of C h ristia n d o ctrin e . (T r. by S to e ffle r). Philadelphia : Fortress Press. LUTHER, M. 1867. W erke. K ritisch e Gesamtausgabe. Weimar : Bolilaus (onveranderde a fd ru k , 1912). -161- MEYERS KON VERS AT I ONS-LEX I CON. s .j. 4de d r. Leipzig : Bibliographische In s titu t. MIGNE, J .P . 1855. Patrologiae cursus completus, ser. lat. d l.2 . Parys (h e rd ru k 1979. T u rn h o u t : B repols). NEUSER, W.H. (re d .) 1984. Calvinus ecclesiae genevensis custor. F ra n k fu rt a.M. ; Peter Lang. NEWTON, S ir Isaac. 1968. The Mathematical principles of natural Phi­ losophy. (Tr. by Andrew M otte .) 1729. 2dle. London : Dawsons of Pall Mall. OUWENEEL, J .A . 1975. O peratie supermens. Amsterdam : Buiten en S ch ip p e rh e ijn . PANNENBERG, W. 1977. W issenschaftstheorie und Theologie. F ra n k fu rt a.M. : Suhrkam p. PAULYS REALENCYCLOPÁDIE DER CLASSISCHEN ALTERTUMSWISSENSCHAFT. s .j. Neue Bearb. S tu ttg a rt : A. Hiersem ann. PIGHIUS, A. 1542. De libero hominis a rb itrio et d ivin a g ra tia , lib ri X. Keulen. SPRADLEY, J. 1985. A C h ristia n view of science and n a ture . BIBLIO G RAFIE (R eferaat gelewer by A S A -kongres, O xfo rd , O k t.) TORRANCE, T .F . 1971. God and ra tio n a lity . London : O xfo rd U niv. P ress. TORRANCE, T .F . 1981. D ivine and contingent o rd e r. O xfo rd : O xfo rd U niv. Press. V A H AN IA N , G. 1961. The death of God. 4de d r. New Y ork : B ra zille r. VAN DER HOEVEN, P. 1979. Newton. Baarn : Het W ereldvenster. -162- V A H AN IA N , G. 1961. The death of God. 4de d r. New Y ork : B ra zille r. VAN DER HOEVEN, P. 1979. Newton. Baarn : Het W ereldvenster. -162- VAN T IL , C. 19GG. Is God dead? Philadelphia : P resbiterian and Re­ form ed p u b lish in g Co. VAN T IL , C. 19GG. Is God dead? Philadelphia : P resbiterian and Re­ form ed p u b lish in g Co. , C 9GG s God dead ade p a esb te a a d e form ed p u b lish in g Co. VELEMA, W .H. 1978. De rech tva a rdiging van de s tra f. Amsterdam : Tom Bolland. VORSTER, J.M . 1985. Die N eo-M arxistiese politieke teologie. In die S k r if lig 19/75:2-15. VOS, A. 1985. Johannes Duns Scotus. Kerk en T eologie, 36/3:177-195. W RIGHT, H. von. 1967. Logical studies. 2de d r. London : Routledge and Kegan Paul. ZELLER, E. 1879. Die Philosophie der Griechen in ih re r geschichtlichen E n tw icklu n g . 2 -T I. 2 -A b t. 3de d r. Leipzig : Reisland. VELEMA, W .H. 1978. De rech tva a rdiging van de s tra f. Amsterdam : Tom Bolland. VORSTER, J.M . 1985. Die N eo-M arxistiese politieke teologie. In die S k r if lig 19/75:2-15. VOS, A. 1985. Johannes Duns Scotus. Kerk en T eologie, 36/3:177-195. W RIGHT, H. von. 1967. Logical studies. 2de d r. London : Routledge and Kegan Paul. ZELLER, E. 1879. Die Philosophie der Griechen in ih re r geschichtlichen E n tw icklu n g . 2 -T I. 2 -A b t. 3de d r. Leipzig : Reisland. ZELLER, E. 1879. BIBLIO G RAFIE Die Philosophie der Griechen in ih re r geschichtlichen E n tw icklu n g . 2 -T I. 2 -A b t. 3de d r. Leipzig : Reisland. -163-

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/928/1038

Afrikaans

R ESEN SIES F O W L E R , S. 1985 B I B L I C A L S T U D I E S IN T H E G O S P E L A N D S O C I E T Y . W e te n s k a p lik e b y d ra e s van die PU v i r C H O . R ee ks F: I n s titu u t v ir R e fo rm a to rie se S tu d ie . F2: B ro s ju r e s , no. 34. H ie r d ie is d ie tw eede in ’ n re e ks va n nege b e p la n d e b r o s ju r e s van S t u a rt F o w le r d e u r die IRS g e p u b lis e e r . H ie rd ie p u b lik a s ie is nie maar bedoel as nog ’n boe k wat gelees kan w o rd nie, m aar as ’ n h a n d le id in g b y die s e lf s ta n d ig e b e s t u d e rin g va n d ie sa ke w a a roo r g e h a n de l w o rd . D aar w ord d r ie b re ë o n d e rw e rp e in die boe k b e h a n d e l, naam lik die w ê re ld w aarin ons lewe, d ie Woord van G od in die w ê re ld en d ie k o n in k r y k van God en die mens se w ê re ld . Die d r ie h o o fs t u k k e w a a rin die d r ie o n d e rw e rp e b eh an de l w o rd , v e rtoo n almal d ie s e lfd e o p se t. R ESEN SIES E lk e o n d e rw e rp w o rd in 'n aantal temas v e rd e e l, w aarop 'n o o rs ig van d ie o n d e rw e rp v olg asook 'n a a n d u id in g van w e rk e wat g e ra a d p le e g kan w o rd . B y elke tema w o rd e e rs 'n doe lw it gegee, g e v o lg d e u r 'n k o r t p ro b le e m s te llin g . H ie rin w o rd 'n aantal re le v a n te S k r ifg e d e e lte s aangedui en b e s p re e k . Die k e rn van d ie gege w ens w ord d a a rn a p u n ts g e w y s opgesom . S k rifg e d e e lte s v ir v e r d e r e s tu d ie w o rd a a n g e d u i. E lke tema w o rd dan a f g e s lu it met w e nke (o n d e rw e rp e , problem e) v i r v e r d e r e b e s p r e k in g . Die g e v o lg van h ie rd ie o p se t is d a t die boek baie g e s k ik is as 'n s tu d ie h a n d le id in g , b y v o o rb e e ld v i r B y b e ls t u d ie g ro e p e . In d ie e e rs te o n d e rw e rp w o rd ten re g te baie klem g elê op die s k e p p in g as God se goeie s k e p p in g , ten s p y te van die sonde. R ESEN SIES In h ie rd ie s k e p p in g het die mens 'n b e so n d e re p le k en 'n b e s o n d e re ro e p in g , wat alleen in geh oo rsa a m h e id aan G od u it g e v o e r kan w o rd . H ie rin is G od se Woord norm atief. In die tweede o n d e rw e rp w o rd baie aandag gegee aan die W oord van G od en die g e sta lte s d a a rv a n . D aa r w o rd o n d e rs k e i tu sse n d ie v le e s g e w o rd e W oord, d ie v e rlo s s e n d e S k r ifw o o r d en die s k e p p in g s w o o rd as die o rd e n e n d e b e g in se l v i r God se s k e p p in g . H ie rd ie g e d a g te va n 'n a b s t ra k t e Woord van God in v e r s k ille n d e g e sta lte s ske p d ie in d r u k va n 'n le t t e rlik e in t e r p r e ta s ie va n m e taforiese ta a lg e b r u ik in d ie B y b e l, w a a r d e u r v e r s k ille n d e sake as "w oo rd " aa n g e d u i w o rd . V A N D E R W A L T , Ja n s ie . 1985. C A L V I N A N D HIS T IM E S . W e te n sk a p lik e b y d ra e s van die PU v ir C H O . R eeks F: In s tit u u t v i r R eform atoriese S tu d ie . F2: B ro s ju r e s , No. 32. Die s k r y f s t e r b e sit die gawe om lew endig en illu s t r a t ie f ha ar v e rh a a l te v e rt e l. Hoewel in h ie rd ie boek baie min lit e r a t u u r v e r w y s in g s te v in d e is, behalw e so nou en dan v e r w y s in g s na die Institusie en C a lv y n se kom m entare, g e tu ig h ie rd ie b io g ra fie van gedeë n a v o rs in g . n Magdom in te re s s a n te gegew ens uit C a lv y n se t y d en uit sy lewe het die s k r y f s t e r uit haar h is to rie s e m ateriaal o pg e d ie p en s y v e rs ta a n die k u n s om d it op 'n sm aaklike m anier op te d is. D it is b e so n d e r boeiend om oor C a lv y n se h u w e lik te lees (h o o fs tu k 11) en ke n nis te neem van s y f y n s in n ig e o p m e rk in g s oor die v ro u (p. 67, 69) en s y ged ag tes oor k in d e r s wat in God se v e rb o n d opgeneem is, te lees (p. 70). A lle rle i f ig u r e met wie C a lv y n in a a n ra k in g gekom het, w ord b e s p re e k . H. F. V A N R O O Y H. F. V A N R O O Y H. F. V A N R O O Y V A N D E R W A L T , Ja n s ie . 1985. C A L V I N A N D HIS T IM E S . W e te n sk a p lik e b y d ra e s van die PU v ir C H O . R eeks F: In s tit u u t v i r R eform atoriese S tu d ie . F2: B ro s ju r e s , No. 32. R ESEN SIES Je s u s 100 C h r is t u s is die v le e sg e w o rde Woord en tog ra d ika a l a n d e rs (en bo) die o rd e n in g s b e g in s e ls va n die skep[>ing en die Woord w a a rd e u r God Hom aan die mens o pe n b a a r. In die d e rd e o n d e rw e rp w o rd w e er ten regte klem gelê op die k o n in k r y k van G od. V A N D E R W A L T , Ja n s ie . 1985. C A L V I N A N D HIS T IM E S . W e te n sk a p lik e b y d ra e s van die PU v ir C H O . R eeks F: In s tit u u t v i r R eform atoriese S tu d ie . F2: B ro s ju r e s , No. 32. H o o fs tu k 11 (B e re a ve m e n t) b r in g die le se r in d ie alledaagse lewe in a a n ra k in g met sy v r e u g d e , hum or en sm art en tr e ff e n d te ken die s k r y f s t e r b in n e h ie rd ie raam w erk v e r s k ille n d e p e rs o n e rondom C a lv y n . 101 C a lv y n se b e w o n d e rin g v i r L u t h e r (p. 118) en s y kommer o or die v o o r tg a n g van d ie R eform asie in D u it s la n d na L u t h e r se dood (p. 114) w o rd op 'n a a n g r y p e n d e m anier g e te k e n . Die b oe k v a n J a n s ie van d e r Walt lees soos 'n h is to rie s e rom an. Daar lê 'n d e e g lik e b r o n n e n a v o r s in g aan ten g r o n d s la g en daarom mag h ie rd ie boe k 'n w a a rd ig e p le k inneem in d ie r y va n p u b lik a s ie s o o r C a lv y n en d ie C a lv in is m e w a t d ie IRS ree d s laat v e r s k y n het. Die s k r y f s t e r he t d a a rin g eslaag om d ie g e s k ie d e n is va n d ie G en ee fse R e fo rm a sie n a d e r aan ons te b r in g . V A N D E R W A L T , Ja n s ie . 1985. C A L V I N A N D HIS T IM E S . W e te n sk a p lik e b y d ra e s van die PU v ir C H O . R eeks F: In s tit u u t v i r R eform atoriese S tu d ie . F2: B ro s ju r e s , No. 32. M et name v i r ons jongm ense het ons h ie r w a a rd e v o lle le k t u u r . S t e r k a an b evee l. L. F L O O R 3 -8 ) b e s k r y f van W yk Snym an se leer van die K e r k (p. 9 -3 5 ), s y s ie n in g op d ie k o n in k r y k (p . 36-4G) en s y b e s k o u in g oor die V o lk (p. 47-53). T e lk e n s kom aan die lig hoe p ro f. Snym an m idde in s y t y d g estaan het en op bepaalde p u n te ook sy t y d v o o r u it was. Daarom k w a lifis e e r Van W yk hom ook baie tr e ff e n d as "Man v oo r s y t y d " en "Man van sy ty d " (p. 58). Wie p ro f. Snym an goed geken het en die v o o rre g gehad het om s y s tu d e n t te wees, sal e rk e n dat h y iets p ro fe tie s gehad het. In s y e v a lu e r in g van p ro f. Snym an se s ie n in g op K e r k , K o n in k r y k en V o lk lig V a n W yk d it p r a g tig uit (p. 3 3 ,4 5 ,5 2 ). D u id e lik w y s V a n Wyk ook enkele leemtes aan in Snym an se teologie soos d ie o n d e rb e k le m to n in g van k e r k lik e ee nheid op p la a s lik e g em e ente like vla k ( p . 34), die o n d u id e lik e fo rm u le rin g van die b e t r o k k e n h e id van die mens in d ie "o p bo u " van die K o n in k r y k (p. L. F L O O R V A N W Y K , J . H . 1985. M A N V A N D IE D E R D E WEG; W .J. S N Y M A N A S T E O L O O G . W e te n sk a p lik e b y d r a e s va n die PU v ir C H O . R ee ks F: In s titu u t v i r R efo rm atoriese S tu d ie . F2: B ro s ju r e s , no. 35. Die b e s lu it van die In s tit u u t v ir R e fo rm a torie se s tu d ie s om 'n ree ks " R e f o r m a to re g a le r y " van stapel te s t u u r , moet h a r tlik verw elkom w o rd . In w y e k r in g tot selfs in die b u ite la n d is met w a a rd e rin g van h ie rd ie re e k s k e n n is geneem. Die R e fo rm a to re g a le ry sal u itg e b re i w o rd tot re form a to rie se C h r is t u s d e n k e r s uit d ie v o r ig e eeu en uit h ie rd ie eeu. 102 In h ie rd ie lig was d it 'n b e s o n d e r g e lu k k ig e b e s lu it va n d ie IR S - P u b lik a sie ko m ite e om iemand 'n s tu d ie te laat s k r y f o o r p r o f . W .J. L. F L O O R S n y m a n , in lewe h o o g le ra a r aan d ie Teologiese Skool va n d ie G e re fo rm e e rd e k e r k e in S u id - A f r ik a en aan d ie PU v i r C H O . 'n Man w at b e s o n d e r g e s k ik geag moet w o rd om so 'n p u b lik a s ie te v e r s o r g is p r o f . J . H . va n W y k , va n d ie H am m a nskraalse Teologiese Sk o o l. 'n Pa a r ja a r g elede het h y 'n baie in te re s s a n te s tu d ie g e p u b lis e e r o o r d ie n a -o o rlo g se te ologie se o n t w ik k e lin g in d ie G e re fo rm e e rd e k e r k in S u i d - A f r i k a ( v g l. In d ie S k r i f l i g , J a a rg a n g 14 n r . 54 J u n ie 1980, p. 27-50). Wat va n W yk se boek so boe iend m aak, is d a t h y e n e r s y d s v olle d ig kon g en ia al is met die perso on wat h y b e s k r y f , te r w y l h y a n d e r s y d s as w e te n s k a i lik e ook weet 'o m a fsta n d te neem en k r it ie s e o p m e rk in g s te m aak. Na 'n in s ig g e w e n d e le w e n sb e sk o u in g (p . L. F L O O R 46) of die ve ro n ta g sa m in g van die k o n k re te p o litie k e w e r k lik h e id waarmee ons te doen het (p. 54). 103 V a n W yk se t e r s a a k lik e k r it ie k doen n ik s af aan s y g ro o t w a a rd e rin g v ir een van S u i d - A f r i k a se g ro o ts te teoloë wat d e u r allerw e ë baie te re g as 'n v o lk sm a n , 'n k e rk m a n , ja as 'n k o n in k r y k s m a n , aangedien w o rd (p. 59). V a n W yk se s tu d ie is meer as net 'n in d r in g e n d e b e s p r e k in g van 'n b e k e n d e teoloog. S y boek is ook 'n ty d s p ie ë l. Die s k r y w e r het d a a r goed in g eslaag om p ro f. Snym an te te ken as ’ n teoloog w a t m idde in s y t y d g estaan het, w at nie net 'n stu d e e rka m e rg e te e rd e was nie, m aar wie se teologie d ie n s b a a r was aan K e r k , K o n in k r y k en V o lk . V a n W yk se p u b lik a s ie is ’ n mooi ee rbetoon aan 'n teoloog va n w ie se in s ig t e v e ra l v a n d a g met g ro o t v r u g k e n n is va n geneem kan w o rd . V a n h a rte aanbevee l. V a n h a rte aanbevee l. L. F L O O R L. F L O O R 104 104

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/926/1036

Afrikaans

SKRIFGESAG EN SKRIFBEROEP IN DIE ETIEK P.W. Buys Departement Dogmatologiese vakke, PU v ir CHO P.W. Buys Departement Dogmatologiese vakke, PU v ir CHO A B S T R A C T The issue that is dealt with in this paper centres on the ways in which the centuries-old Biblical principles and norms in ethics should be applied after twenty and more centuries within a totally different, modern cultural situation. This issue has become especially topical since 1970 when Ku itert, in his article Het Schriftberoep in de Ethiek, maintained that the Scriptural injunction in practice seemed to be a monumentally a rb i­ tra ry injunction. Following a historical survey in which the problematizing of S criptural authority, exegesis and injunction are dealt with, the following guide­ lines are offered which should be considered in the S criptural injunction in ethics: • The Bible is the authoritative, always valid Word of God. • The Bible is the authoritative, always valid Word of God. • A distinction should be made between descriptive and prescriptive elements in the Bible. • The revelation-historical character of the Bible should be respected. • There is coherence, but also difference between the Old and the New Testaments. • The decalogue has: • The decalogue has: A national but also a universal character Koers 53(.’) 196-£ -42G- A national but also a universal character Koers 53(.’) 196-£ -42G- A synecdochal character A synecdochal character A positive and a negative character A permanent character * The decalogue is the concrete embodiment of the love commandment. * The decalogue is the concrete embodiment of the love commandment. * Law and Gospel are not opposites but the Law is fulfilled in the Gospel. * In issues about which Scripture does not offer exp licit guidelines, the ethicist has to be guided by the analogia fidei. * In issues about which Scripture does not offer exp licit guidelines, the ethicist has to be guided by the analogia fidei. 1. INLEIDING 1.1 Objek en aktualiteit van die ondersoek 1.1 Objek en aktualiteit van die ondersoek Die Bybel is die gesaghebbende Woord van God (NGB art 5). In die Bybol, sé die NGB (art 7), word die liele wyse waarop God deur die gelowiges gedien moet word, breedvoerig beskryf. Hierdie "breedvoerige beskryw ing" waarvan die NGB praat, het in die twintigste eeu en veral in die afgelope dekades talle ernstige probleme en vrae opgeroep. Dit was reeds so vroeg as 1910 dat Chantepie de la Saussaye Jr (1910:26), hom oor hierdie saak soos volg uitgelaat het: "De toestanden dier dagen (naamlik van die Nuwe Testament - PWB) verschillen zozeer van de onze, dat woorden, daarop berekend, niet zorider meer voor ons gelden. Van hoeveel maatschappelijke problemen, die de zwaarste zedelijke eischen stellen, had men voor 19 eeuwen geen b egrip." In 1918 was dit Bavinck (1918) wat daarop gewys het dat die moraal van die NT geskryf is vanuit die standpunt van die verdrukte en vervolgde gemeente wat nog so goed as geen kultuurtaak in die wereld kon volbring nie. Toe die omstandighede verarider het, het n ander houding nodig ATI- geword. Na beginsel en wese bly dieselfde voorskrifte gold, maar in die konkrete toepassing dwing die veranderde omstandighede tot wysiging. geword. Na beginsel en wese bly dieselfde voorskrifte gold, maar in die konkrete toepassing dwing die veranderde omstandighede tot wysiging. In 1939 het Koopmans (1939:190) 'n artikel onder die op skrif "Het beroep op de Heilige Schrift" gepubliseer. Hy het die etiese vraagstukke van destyds as eersterangse probleme beskou "nu het christelijk karakter der Westeuropese samenleving verloren is gegaan". Volgens hom is dit die roeping van die kerk om die strekking van die evangelie met betrekking tot etiese, kerklike, politieke en sosiale vraagstukke konkreet te preek. Dit wil sé die huwelikslewe, die politiek, die sakemoraal sal met die oog op die ontkerstening van die lewensorde met groter erns as in die verlede onder die beslag van die evangelie gebring moet word. In 1955 het Schippers (1955:149) verklaar dat die soek en vind van Bybelse antwoorde op eietydse etiese vraagstukke "uitermate moeilijk” is en wel om twee redes. Die eerste is dat die eietydse lewe so ver weg staan van die lewe wat in die S k rif geteken word. Die tweede is omdat die lewe met sy vraagstukke die S krifstudie dikwels baie ver vooruit is. 1.1 Objek en aktualiteit van die ondersoek K uitert (1970:71) het onder die op skrif "Het Schriftberoep in de ethiek" in 1970 die stelling gemaak dat die Skrifberoep in die praktyk blyk "een kolossaal w illekeurig beroep te zijn". Sy standpunt is dat die etikus hom glad nie direk op die S krif kan beroep nie omdat die Bybel slegs 'n oorlewering is van die ervaring wat die Bybelskryw ers van God gehad het. Daarom kies K uitert wat hy noem ’n indirekte beroep op die S krif. Ewe-eens in 1970 skryf Van Unnik (1970:7) dat die kader waarin die woorde van die Nuwe Testament gespreek is en die vrae wat gevra word op ekonomiese, staatkundige, kulturele en godsdienstige gebied, so totaal anders as die eietydse is dat aan 'n eenvoudige natrek van die lyne nie gedink kan word nie. Botha (1976:208) sk ryf onder die gelykluidende titel "Skrifberoep in die C hristelike Etiek" dat aanwending van die S krif as norm v ir elke aspek van die sedelike lewe nie 'n eenvoudige saak is nie. Daarvoor is, wat hy noem die historiese karakter van die S krif, enersyds, en die talrykheid van die eietydse situasies wat buite die gesigsveld van die Bybel lê, andersyds, verantw oordelik. Engelbrecht (1979:13) noem dit -428- die "basiese probleem van die teologiese Etiek" en formuleer die probleem vragenderw ys: "Wat is die verhouding tussen die Bybel en die etiese besluitneming en gevolglik die sedelike lewe (van die gelowige of van die mens en maatskappy in die algemeen)?" Verhoef (1978:519 v) stel die vraag: "Is Ou-Testamentiese voorskrifte vandag nog bindend?" en dan maak hy gewag van groot verw arring wat daar onder kerklidmate bestaan oor Ou Testamentiese uitsprake oor die sabbat, die dra van vrouensklere deur mans (en omgekeerd) en borgstaan. Coetzee, De Klerk en Floor (1980:18) bespreek die "Hermeneuse van die S k rif met die oog op hedendaagse kerklik-etiese vraagstukke" en sinjaleer "resente verskuiw inge in die hermeneuse van die Heilige S krif". 'n Veranderde Skrifbeskouing, sê hulle, het die Bybei gedegradeer van 'n openbaringsboek tot 'n ervaringsboek, nie meer die Woord van God nie maar 'n woord oor God, 'n oorlewering van hoe mense 2000 jaar gelede oor God gedink het, ’n tradisie so grys van ouderdom dat d it by die oplossing van die eietydse etiese vraagstukke geen direkte betekenis het nie. 1.2 Doel van die ondersoek 1.2 Doel van die ondersoek Hoe dieper 'n mens in hierdie vraagstuk delf, hoe meer kom jy onder die indruk van hoe gekompliseerd dit eintlik is. Dit gaan hier om fundamentele kwessies: Die gesag van die S k rif as onfeilbare en genoegsame Woord van God. Dit gaan voorts om hermeneutiek, eksegese en hermeneuse van die S krif. Dit gaan ook om die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament. Uiteraard kan in die kort bestek van hierdie voordrag nie op al hierdie sake grondig ingegaan word nie. Wat hier gebied word, sal hoogstens 'n paar grondreëls wees met die oog op n sinvolle, verantwoorde Skrifberoep in die etiek. 1.1 Objek en aktualiteit van die ondersoek Onder die op skrif "Skrifberoep in die Etiek" stel Heyns (1982:150) wat hy noem die onvennydelike vraag "of die ganse etiese openbaringsinhoud van die S krif onverminderd en onveranderd ook v ir ons vandag nog geldig is? As ons vandag in talle opsigte nie (meer) handel soos Israel in die Ou Testament of soos Christene van die vroeë kerk nie, en hulle gehandel het volgens die u itdruklike opdragte van God self, is ons dan ongehoorsaam aan die S krif? Terwyl ons baie nie meer doen nie, en ook baie méér doen, en daar dus baie weggeval en heelwat ook bygekom het, is die ernstige gewetensvraag of ons voldoende Skrifgronde het v ir wat ons nie meer doen nie en v ir wat ons wel doen? Lê aan hierdie hantering van en beroep op die S krif nie 'n ongenormeerde w illekeur ten grondslag nie, of vind dit tog plaas volgens 'n definitiewe sisteem van hermeneutiese beginsels?" Om alles kort saam te vat. Hoe moet die gelowige etikus aan die vooraand van die een en tw intigste eeu die S krif hanteer om tot helderheid te kom oor wat in 'n bepaalde situasie die wil van God v ir sy doen en late is? -429- Dat dit 'n brandend aktuele vraagstuk is, behoef na die aanhalings van resente uitsprake wat hierbo gemaak is, seker geen verdere betoog nie. 1.3 Werkplan Na hierdie Inleiding sal dit nodig wees om 'n kort historiese oorsig te gee waarin agtereenvolgens gelet word op die problematisering van die Skrifgesag sedert veral die agtiende eeu, die problematisering van die S krifverklarin g in die twintigste eeu op die voetspoor van Bultmann, en die problematisering van die Skrifberoep by Kuitert. Daarna sal 'n tetiese beskouing gegee word oor die gesag van die S krif as die geloofsvertrekpunt v ir die Gereformeerde etikus. As dit vasstaan, moet gehandel word oor die verklaring van die S krif. Daaronder moet met die oog op die Skrifberoep in die etiek rekening geliou word met die onderskeiding geskiedenis en voorskrifte in die Bybel, die Bybel as openbaringshistoriese boek, die samehang en verskil tussen die Ou en Nuwe Testament. Vervolgens word die aandag nader toegespits op die karakter van die dekaloog en uiteindelik sal die verhouding wet en evangelie ter sprake kom om af te sluit met '11 saamvattende konklusie. -430- -430- 2. 'N KORT HISTORIESE OORSIG OOR DIE PROBLEEM 2.1 Problematisering van die Skrifgesag 2.2 Problematisering van die S krifverklarin g In die twintigste eeu het daar 'n belangrike aksentverskuiwing plaasgevind vanaf die vraag oor die outentisiteit na die vraag oor die gesag van die S krif. Dit was Bultmann (vgl. Velema 1971:16) wat die fokus op die hermeneutiek saamgetrek het. Nie wat ’n teks in die verlede v ir die skryw er en v ir die leser beteken het, is belangrik nie, maar wat hy vandag v ir die leser met sy bepaalde lewensmilieu beteken - daar gaan d it om in die hermeneutiek. Die subjektiewe begrip van die leser is die hooffaktor in die verstaansproses. Om die subjektiw iteit van die mens tot sy reg te laat kom, is wat die hermeneutiese teologie, waarvan Bultmann die inisieerder is, beoog. V ir die Skrifberoep in die etiek is hierdie hermeneutiese teologie van groot negatiewe betekenis. N atuurlik sit in hierdie teologie 'n element van waarheid. 'n Hollander of Duitser uit 'n eeu-oue teologiese beskawingsagtergrond sal die Bybel sekerlik met ander insigte lees as iemand wat in die kultuurm ilieu van Swart A frika groot geword en maar onlangs v ir die eerste keer in sy lewe die evangelie gehoor het. Feit is egter dat albei as gevolg van die duidelikheid van die S krif die kernboodskap van verlossing daaruit kan aflees en verstaan. In sy werk "De realiteit van het geloof" het K uitert tereg skerp kritie k op die eksistensialisme in hierdie hermeneutiese teologie gelewer. Volgens K uitert val daar in die selfverstaan van die mens 'n voorbeslissing waardeur die spreke van God nie tot sy reg kan kom nie. Die subjektiewe filte r van die leser se lewenservaring word 'n struikelblok waardeur die openbaring van God se wil aan bande gelê word. Slegs d it wat die leser vanuit sy eie lewensmilieu aanvaarbaar vind en wat v ir hom belangrik is, neem hy aan en die res laat hy by hom verbygaan. Die subjektiewe el­ ement word hier so op die spits gedryf dat die duidelikheid van die S krif ingeboet word. V ir die Skrifberoep in die etiek het die subjektivisme funeste gevolge. Die subjektiewe leser laat die S k rif in etiese vraagstukke buikspreek sodat die S k rif elke keer presies 'n uitspraak lewer wat al by voorbaat in die gemoed van die leser 'n uitgemaakte saak was. 2.1 Problematisering van die Skrifgesag Tot met die sestiende eeuse Reformasie is die gesag van die S k rif allerweë erken. Rome het wel nie die genoegsaamheid van die S krif gehandhaaf nie maar naas die S krif ook die tradisie bestaande uit die Apokriewe boeke, die uitsprake van die kerkvadersi die besluite van kerklike vergaderings en pouslike dekrete as gesaghebbend aanvaar. Maar die gesag van die S k rif is nooit deur Rome ontken nie. In die sewentiende eeu het die S krifk ritie k begin opkom. Met die Rasionalisme in die agtiende eeu is dit voortgesit. In die negentiende eeu was dit Schleiermacher wat met sy "Ueber den sogenannten ersten Brief des Paulus an den Timotheus" (1807) die eintlike aanslag op die outentisiteit van die verskillende Bybelboeke van stapel gestuur het. Dit het 'n hoogtepunt bereik in die skeptisisme van die Tubingenskool van F.C . Baur en is voortgesit deur die Modernistiese Hollandse Radikale Skool van A .D . Loman wat die outentisiteit van feitlik die hele Bybel geloën het. Vanuit heeltemal 'n ander lioek word die Skrifgesag in die tw intigste eeu geproblematiseer. V ir die doel van hierdie studie hoef slegs na die Skrifbeskouing van Kuitert verwys te word. Die S k rif het volgens hom alleen tradisionele gesag. Die Bybel is 'n vertelling van die ervarings wat mense baie eeue gelede gehad het. Dis 'n stuk oorlewering, 'n stuk tradisie. "De bijbel is de christelijke traditie van mensen uit het verleden, mensen van 1900 jaar geleden, zelfs van 2000 jaar geleden, die in hun termen over God spreken." (1976:10.) Daarmce is die saak van Skrifberoep erg geproblematiseer. Wat is die waarde van 'n beroep op 'n Bybel waarvan die egtheid en die Goddelike gesag nie vasstaan nie? -431- 2.2 Problematisering van die S krifverklarin g 2.2 Problematisering van die S krifverklarin g Op hierdie manier kan 'n mens enigiets wat deur die Bybel verbied word, van homoseksualisme tot egskeiding, vanuit jou subjektiewe lewenskader reg redeneer en in jou kraam laat pas. -432- 2.3 Problematisering van die Skrifberoep 2.3 Problematisering van die Skrifberoep Dit is nogal ironies dat dieselfde Kuitert wat so 'n skerpsinnige bestryding van die eksistensialistiese hermeneutiese teologie van Bultmann gelewer hot, toe in 'n ander uiterste verval het. In 'n artikel wat nou al histories geword het onder die titel "Het Schriftberoep in de ethiek" (in Anders gezegd), het K uitert in 1970 'n groot gefladder in die Gereformeerde duiwehok aan die gang gesit. Die hoofsake in genoemde artikel is die volgende: * Die Skrifberoep het néreris so problematies geword nie as by die vraag: Wat moet ons doen? Dit blyk dat Christene vandag heeltemal anders handel, ook in etiese opsig, as die volk van God onder die Ou Verbond of die eerste Nuwe Testamentiese gemeente. Vandag doen Christene baie dinge nie meer wat toe vanselfsprekend was, deur die wet van God gereël en selfs u itd ru klik voorgeskryf was. Die doen van sekere dinge vandag wat God destyds aan Israel voorgeskryf het, sou in die eietydse Christelike gemeente opspraak verwek en om sensuur geroep het. Die verhouding man-vrou (soos byvoorbeeld in Numeri 5 gereël), die uitsprake oor slawerny en die agrariese wetgewing by Israel kan as voorbeelde dien (K uitert, 1970:67-70). * Na bogenoemde drie voorbeelde stel Kuitert wat volgens hom die kern van die probleem is: "Het Schriftberoep blijkt in de praktijk een kolossaal w illekeurig beroep te zijn. Met w illekeurig is bedoeld: niet héél de S chrift staat kennelijk open voor een beroep, doch slechts bepaalde stukken. Teksten, flarden van teksten soms, functioneren; andere teksten functioneren niet en in vele gevallen nooit. De vraag is nu: is het werkelijk volstrekt w illekeurig, wat we in het Schriftberoep in de ethiek tegenkomen, of zit er achter dat op het eerste gosicht zo w illekeurige beroep tocli een systeem, en achter dat systeem weer een hermeneutisch standpunt?" (1970:71.) * Vervolgeris wys K uitert (1970:71) die onderskeiding tussen seremoniële wette, burgerlike wette en sedewet wat eeuelank aan die sisteem van die Gereformeerde Skrifberoep by die OT in die etiek ten grondslag gelë het, van die hand. As voorbeelde van onhoudbare Skrifberoep in hierdie -433- kader noem hy Calvyn se hantering van die renteverbod en die sabbatskwessie in die Gereformeerde etiek. kader noem hy Calvyn se hantering van die renteverbod en die sabbatskwessie in die Gereformeerde etiek. 2.3 Problematisering van die Skrifberoep * Maar volgens Kuitert is daar nóg 'n wurm wat aan die sisteem knaag, naamlik die vraag: wat maak moreel eintlik tot moreel? Dit wil sê: wanneer is ’n Ou Testamentiese gebod burgerlik, wanneer is dit seremonieel en wanneer is dit sedelik? Is die renteverbod 'n burgerlike wet omdat Calvyn so sê? En waarom word die huwelikswetgewing as burgerlik en nie as sedelik beskou nie? Die gevolg is volgens Kuitert, in sy eie woorde, dat die Gereformeerde etici dusver "met heel het fijn vertakte systeem van hun hermeneutiek eigenlijk niets anders deden dan van de totaliteit van de bijbelse geboden afschrappen wat ze niet gebruiken konden en overhouden wat naar hun beste weten nodig was voor de menselijke samenleving van hun eigen tijd ... De hermeneutiek bestond er dus in om met behulp van de onderscheiding tussen ceremoniële, burgerlijke en morele wetten, en vooral: met behulp van het in alle vrijheid onderbrengen van bepaalde geboden bij een bepaalde groep wetten, in en vanuit de bestaande praktijk en haar vereisten klaar te komen met die bijbelse geboden. Al deze omslachtigen redeneringen waren evenzovele verantwoordingen waarom het Schriftberoep in het ene geval wel en in het andere niet geldig was." (K uitert, 1970:74.) * Kuitert konkludeer dat hy hierdie beweerde w illekeur van die Skrifberoep in die etiek aan die kaak stel juis cm die S k rif teen m isbruik te vryw aar. As 'n mens die S krif nie na sy eie-aard verstaan nie, werk jy mee aan die verlies van respek v ir die S krif. Goedbedoelde maar willekeurige beroep op die S krif is, volgens Kuitert, 'n vorm van Biblisisme. Hierdie willekeurige Skrifberoep wat die S krif nie volgens sy ware aard hanteer nie, is atomisties en kan daarom nie aandui waarom daar 'n beroep op sommige tekste gedoen word en op ander nie. Wat stel K uitert voor is dan die regte wyse van Skrifberoep? Kuitert wil van 'n direkte Skrifberoep op bepaalde S krifuitsprake niks weet nie. Dit is volgens hom nie moontlik om bepaalde S krifuitsprake as bewysplekke op eietydse situasies toe te pas nie. Volgens K uitert is die "meest verantwoorde hermeneutisr.he greep" (1970:12) op die Bybelse gebooie die indirekte Skrifberoep. Wat moet daaronder verstaan word? In die Bybelse gebooie, sê K uitert (1970:12) "krijgen wij ... * Kuitert se stelling dat die S k rif net voorbeelde en nie ook voorskrifte v ir vandag gee nie, strook nie met die w erklikheid nie. Paulus roep op -435- 2.3 Problematisering van die Skrifberoep * Die wet is nie 'n heilsweg nie maar 'n lewensnorm. * Die wet is nie 'n heilsweg nie maar 'n lewensnorm. * Die Tien Gebooie bly geldig as reël van dankbaarheid ook al is die hele wet deur Christus vervul. By bogenoemde punte kan ook nog die volgende uit Stoker (1986) se kritiese studie onder die titel "Direk of indirek?" gevoeg word: * K uitert se siening van die S krif as neergeskrewe menslike ervarings van God, breek die gesag van die S krif af en maak Skrifberoep in die etiek irrelevant. * Om tot ’n korrekte wyse van Skrifberoep te kom moet die hermeneutiese model wat die S krif self gee, gevolg word. So 'n S kriftu u rlike model gaan uit van die eenheid van die S krif (wat Skrif-m et-S krif-vergelyking 'n eis maak), die tydgerigtheid, gesagvolheid, deursigtigheid, genoegsaamheid en geinspireerdheid van die S krif. Met hierdie laaste kritiekpunt begin Stoker eintlik om te sê: as die weg wat K uitert aangedui het, nie die regte weg is nie, hoe ly k die regte weg dan wel? Daaraan sal vervolgcns aandag gegee word. 3. DIE GESAG VAN DIE SKRIF 2.3 Problematisering van die Skrifberoep informatie -434- -434- over Gods bcdoeling met mens en wereld, zoals die bedoeling in een bepaalde tijd (en dat variëert in de S chrift zelf reeds aanmerkelijk) is verstaan en gehoorzaamd". Hierdie aanduidings is voorbeelde en modelle wat in die hede herhaalbaar kan wees of nie. So word die S krif nie in die verlede opgesluit nie maar word die pad oopgemaak om d it in die hede te laat funksioneer. So, sê K uitert (1970:86), word enersyds die onveranderlikheid van God se wil verdiskonteer, sonder om onhistories te word, en andersyds word die historisiteit van die Bybelse paranese gehandhaaf sonder om in 'n reëlregte situasie-etiek te verval. Daarby stel K uitert (1970:86) die eis dat die Bybelse gegewens in gebod en evangelie geontsosialiseer moet word. Byvoorbeeld, die verdwyning van die patriargale leefwyse het tot gevolg dat die term vader 'n betekenisverandering ondergaan het. Daarom kan die Bybelse vadernaam van God nie vandag meer op dieselfde manier as eeue gelede sé wie God die Vader eintlik is nie. Die gemeente moet volgens K uitert (1970:87) die instansie wees wat deur die Heilige Gees betrek word in 'n dialoog met die S k rif as kanon oor die vraag wat vandag gehoorsaamheid aan God se gebod sal wees. Indirekte Skrifberoep in die etiek is dus 'n beroep op wat die gemeente in sy C hristelike bewussyn oor bepaalde etiese kwessies dink. Kuitert se beskouing oor Skrifberoep in die etiek is deur Douma (1975) in sy brosjure "Voorbeeld of gebod?" grondig weerlé. Die vernaamste punte waarop hierdie kritie k neerkom, is die volgende: * Die Bybel bevat nie 'n chaos van gebooie soos Kuitert beweer nie. Dit word duidelik as 'n mens daarop let hoe Paulus, een van die laaste Bybelskryw ers, sy weg daardeur vind. * By Kuitert is daar haas geen vorskil tussen die C hristelike en die heidense moraal nie. Maar dit strook nie met wat die S krif byvoorbeeld by monde van Paulus (Rom 1) oor die ve rskriklik e verdorwenheid van die heidene leer nie. * Kuitert se stelling dat die S k rif net voorbeelde en nie ook voorskrifte v ir vandag gee nie, strook nie met die w erklikheid nie. Paulus roep op -435- tot gehoorsaamheid aan ouers en owerhede, liefde tussen man en vrou - dit geld vandag net soseer as toe Paulus dit geskryf het. 3.1 Die Bybel as die Woord van God 3.1 Die Bybel as die Woord van God As absolute uitgangspunt by die kwessie van Skrifberoep In die etiek moet die gesag van die S krif as die onfeilbare Woord van God voorop gestel word (art 5 NGB). As 'n organiese geheel wat oor nagenoeg 1500 jaar tot 'n eenheid gegroei het, getuig die S k rif van homself dat hy as 'n geheel deur God ingegee is (2 Tim 3:16). -436- Die aanvaarding van die Bybel as onfeilbare gesaghebbende Woord van God is v ir die Gereformeerde etikus geloofsuitgangspunt. Bavinck (1906:634) het hom daaroor soos volg uitgespreek: "De autoriteit der S chrift rust in zichzelve en is voor geen bewijs vatbaar. De H. Schrift is autopistos en daarom de laatste grond des geloofs. Een diepere grond is niet aan te voeren ... De band der ziel aan de S chrift als het woord Gods ligt achter het bewustzijn, en onder het bewustsijn; hij is mystiek van aard, evenals het geloof aan de principia in de verschillende wetenschappen." In verband met hierdie mistieke element by die aanvaarding van die Bybel as Woord van God vra Totius (1977:12) by wyse van toeligtende voorbeeld: "Hoe weet 'n lammetjie, al van die eerste dag af, dat sy ma sy ma is? Wel omdat dit sy ma is I Hoe weet ek dat die stem van my vader, wat honderde en duisende myle ver tot my kom oor foon of radio, die stem van my vader is? Wel, omdat dit die stem van my vader isl Bewys het ek nie nodig nie. Kontroleer kan ek dit op die oomblik ook me, want ek kan nie hier en daar tegelyk wees nie." Dit is die boeremanier om te sé wat daar in die Nederlandse Geloofsbelydenis (art 5) staan: "Ons glo ook sonder twyfel alles wat daarin (die kanonieke boeke - PWB) vervat is ... omdat die Heilige Gees in ons hart getuig dat hulle van God is." 3.2 Die verklaring en toepassing van die Bybel 3.2 Die verklaring en toepassing van die Bybel As dit eenmaal vasstaan dat die Bybel die onfeilbare Woord van God is, moet daar nou aandag gegee word aan die vraag: hoe moet die onfeilbare Woord van God verklaar word? Dit gaan dus om hermeneutiek (die wetenskap van S krifverklarin g) eksegese (die uitleg van die S krif) en hermeneuse (die oorbring van die Skrifboodskap in die eietydse situasie). In hierdie verband word verwys na die uitnemende artikel van Coetzee, De Klerk en Floor: Die hermeneuse van die S k rif met die oog op hedendaagse kerklik-etiese vraagstukke (Koers 45:1; p 18-36). In hierdie artikel word die relevante hermeneutiese vertrekpunte (aksionas) gegee. As basiese uitgangspunt word gestel dat die Bybel die ewige en -437- altyd geldende Woord van God is, dat die S krif deursigtig is, dat die S krif nie tydgebonde nie maar tydgerig is, dat S krif met S krif vergelyk moet word by die verklaring van die S krif, dat daar steeds van die duidelike na die minder duidelike beweeg moet word, dat die Heilige Gees Inspirator en Eksegeet is, dat die belydenisskrifte bindend is v ir die eksegeet, dat die skopus (gerigtheid) van die S k rif in ag geneem moet word, en dat met die Bybelse perspektief op die eietydse situasie liermeneuse bedryf moet word. In hierdie verband kan verder na Heyns (1982:1592) se tien Bybelse koordinate waardeur die etikus in sy Skrifberoep gelei moet word, verwys word. Hy gee die volgende kontekste: • die goddelike gesag • die verbond • die historiese volksbestaan • die historiese volkereverhouding • die historiese heilsopenbaring • blywende en wisselende elemente • gehoorsaamheidsmodelle en -norme • die leidende werksaamheid van die Gees en die kreatiewe werksaamheid van die gelowige • die totale bedoeling van die openbaring • die totale ruimte van die openbaring In aansluiting by die voorgenoemde die volgende. 3.2.1 Geskiedenis en voorskrif in die Bybel Die S krif bevat geskiedenis en voorskrifte. Dié twee mag by die Skrifberoep in die etiek nie verwar word nie. In Nederland is daar van oudsher in die Bybel onderskei tussen "er is geschreven" en "het is geschiedt". Eersgenoemde is normatief, imperatief, laasgenoemde is beskrywend, indikatief. Die dade van mense wat in die Godsopenbaring b eskryf word, is nie noodwendig goed nie. Soms word juis hul slegte dade vermeld sonder dat die S k rif hom ter plaatse eksplisiet afkeurend daaroor uitspreek. 3.2 Die verklaring en toepassing van die Bybel 'n Mens mag jou in die etiek nie daarop beroep dat Abraham, die vader van die gelowiges, as gevolg van Sara se -438- kinderloosheid Hagar as byw yf geneem het (Gen 16:1 v) of dat Dawid, die man na God se hart, sewe seuns van Saul laat ophang het nie (2 Sam 21:8, 9). 3.2.2 Die Bybel as openbaringshistoriese boek God het sy Woord nie as 'n diktaat uit die hemel gegee nie. Hy het Homself op verskillende maniere aan mense deur die loop van baie eeue geopenbaar. Ook sy geopenbaarde wil ten opsigte van wat die gelowige moet doen om God welbehaaglik te lewe, het 'n openbaringsgang deurloop. Calvyn (1890, II, XI, 13) het by sy uiteensetting van die verskille tussen die Ou en Nuwe Testament daarop gewys dat daar sommige mense is wat dit as 'n ongerymdheid beskou dat God wat aityd aan Homself gelyk bly, dit wat Hy eenmaal gebied het, later sou afkeur. Daarop antwoord Calvyn dat 'n mens nie moet dink dat God veranderlik is omdat Hy op verskillende tye verskillende maniere van onderrig gegee het nie, maar dat God geweet het wat v ir elkeen nodig is. As 'n boer sy gesin ander werksaamhede in die winter as in die somer laat ve rrig, dan sal 'n mens hom tog nie van w ispelturigheid beskuldig nie of dink dat hy van die regte reel van die landbou afgewyk het wat met die voortdurende orde van die natuur saamhang nie. As 'n huisvader sy kinders in hul kleinkinderdae anders as in hul puberteit of hul adolessensie regeer en behandel, dan moet 'n mens nie daarom së dat hy w ispelturig is of van sy standpunt afwyk nie. Waarom beskuldig mense God dan van w ispelturigheid omdat Hy die verskil van die tye deur geskikte en passende tekens onderskei? Tot sover C a lv y n . V ir die etikus wat hom op die S krif wil beroep, is d it van die allergrootste bclang om daarmee rekening te hou of die teks waarop hy hom beroep, in Levitikus of in 2 Timoteus staan. 3.2.3 Samehang en ve rskil tussen Ou en Nuwe Testament 3.2.3 Samehang en ve rskil tussen Ou en Nuwe Testament Wat onder 3.2.2 hierbo gesé is, impliseer dat daar anders na die Ou as na die Nuwe Testament gekyk moet word. Dis een Bybel maar twee testamente. Die Ou Testament is die bedeling van die beloftes, die skadubeelde, die seremonies wat heenwys na die koms van C hristus. -439- Die Nuwe Testament is die bedeling van die vervulling in Christus van die dinge wat in die Ou Testament geprofeteer, afgeskadu en versinnebeeld is. In verband met die Skrifberoep op die Ou Testament toon Verhoef (1978;557 v) voortreflik aan dat die etiese uitsprake van die Ou Testament sover moontlik altyd by die lig van die Nuwe Testament gelees moet word. So word, om maar een voorbeeld te noem, homoseksualisme nie net in die Ou Testament nie (Lev 18:22; 20:13) maar ook in die Nuwe (Rom 1:26, 27) verbied as strydig met die wil van God. Baie van die Ou Testamentiese voorskrifte het met die skeuring van die voorhangsel verval (Mat 27:51) omdat hulle in Christus vervul is. Ander Ou Testamentiese voorskrifte geld na die voldoeningswerk van Christus as reel van dankbaarheid. Wat die OT betref: Calvyn en talle Gereformeerdes na hom het gebruik gemaak van die driedeling seremoniële, burgerlike en sedewet. (Vgl. U rsinus, 1978:236; Polman, s.j.:1 6 8 .) Hierdie driedeling word ook in die Nederlandse Geloofsbelydenis (art 25) en die Heidelbergse Kategismus (Sondag 34) verdiskonteer. Die besware wat K uitert en andere deesdae teen hierdie driedeling het, geld sekerlik van die m isbruik wat moontlik van die driedeling gemaak is. Maar is dit nou reg om die kind saam met die badwater uit te gooi? Dan eindig jy saam met K uitert by wat v ir hom na 'n chaos van gebooie in die Ou Testament lyk. Die feit kan tog nie ontken word dat sekere gebooie in die Ou Testament 'n suiwer etiese karakter het (Eks 20), dat ander beslis op die burgerlike lewe van Israel betrekking het (vgl. Deut 16:18-17:20) en dat ander die seremonies van die erediens voorskryf nie (Lev 1-27). N atuurlik is daar ook voorskrifte wat moeilik net by een van die drie kategorieë ingedeel kan word omdat hulle byvoorbeeld sowel 'n sedelike as 'n seremoniële of 'n burgerlike inslag het. Die goeie gebruik van hierdie onderskeiding bly myns insiens v ir die Skrifberoep in die etiek noodsaaklik. 3.2.4.3 Positiewe en negatiewe karakter 3.2.4.3 Positiewe en negatiewe karakter Agt van die Tien Gebooie is negatief. Slegs die vierde en vyfde gebod is positief. Die Heidelbergse Kategismus leer dat die negatiewe gebooie nie net die genoemde kwaad verbied nie maar dat dit die positiewe deug gebied (en omgekeerd by die twee positiewe gebooie). Daarmee word die spektrum van die dekaloog dubbel so groot. 3.2.4 Karakter van die dekaloog 3.2.4 Karakter van die dekaloog In die Ou Testament vorm die dekaloog die kern van die etiese voorskrifte wat God aan Israel gee. -440- Die etikus wat horn op die sedewet, soos in die dekaloog saamgevat, wil beroep, moet met die volgende karaktertrekke van die dekaloog rekening hou. 3.2.4.1 Nasionale en universele karakter Die Tien Gebooie is aan Israel gegee toe hul 'n nomadiese woestynvolk was. Daarom gaan dit om 'n os, 'n donkie, 'n beloofde land. Maar die etiese sake waaroor dit handel, gehoorsaamheid, doodslag, egbreuk, diefstal geld v ir alle mense van a lie tye op alle plekke. 3.2.4.2 Sinekdogeïese karakter 'n Sinekdogee is 'n stylfigu u r wat die geheel met 'n deel aandui. In die Ons Vader-gebed word byvoorbeeld gevra om ons daaglikse brood - maar daarmee word alle stoflike behoeftes bedoel. So noem die Tien Gebooie telkens een vorm maar bedoel daarmee alle vorme van die kwaad wat daarmee in verband staan. In sy Bergrede het die Here Jesus hierdie sinekdogeiese karakter so aangewend dat nie net die uitwendige daad nie maar ook die innerlike begeerte reeds al oortreding van die gebod is (Mat 5:22,38). So besien, beslaan die dekaloog 'n ontsaglike wye spektrum van sake sodat selfs eietydse etiese vraagstukke wat op die oog af nie in die gesigsveld van die Bybel opgekom het nie, op een of ander manier tot een of meer van die Tien Gebooie herleibaar is en met 'n beroep daarop beoordeel kan word. 3.2.5 Die dekaloog as vergestalting van die liefdesgebod Ein tlik is daar maar een gebod, die groot gebod, die liefde tot God en die naaste. Die liefdesgebod dek 'n onoorsienbare veld en kan seker by alle etiese kwessies as toetssteen aangelê word - ook oor sake waaroor daar in die Bybel geen pertinente uitspraak is nie. Maar die liefde verdwaal m aklik, het Calvyn êrens gesê. Daarom het God die Tien Gebooie gegee as bakens langs die pad waarop die liefde moet gaan. Daar is dus in die etiese handeling enersyds 'n situatiewe element en andersyds 'n kasuïstiese element. Die motief van 'n sedelik-goeie daad moet altyd die liefde tot God en die naaste wees. Maar dan moet die liefde hom, waar moontlik, deur die eksplisiete gebod laat lei. Die liefde tot God veronderstel die geloof in God as bron, die wet van God as maatstaf en die eer van God as doel van die eties goeie handeling. So is dit inderdaad in die Heidelbergse Kategismus (Sondag 33) waar verklaar word: Goeie werke is "slegs die wat uit 'n ware geloof, volgens die wet van God tot sy eer gedoen word". 3.2.4.4 Permanente karakter Jesus sê in sy Bergrede dat Hy nie gekom het om die wet te ontbind nie maar dit te vervul. "Want voorwaar Ek sé v ir julle, voordat die hemel -441- en die aarde verby gaan, sal nie een jota of een titteltjie van die wet ooit verbygaan totdat alles gebeur het nie." (Mat 5:18.) Die feit dat Jesus die sesde en sewende gebod in sy Bergrede verklaar, is veelseggend. Die lewe van die burgers in die koninkryk van God moet enduit volgens die koningsbevele van God ingerig word. V ir die Skrifberoep in die etiek is dit van ontsaglike betekenis. 3.2.5 Die dekaloog as vergestalting van die liefdesgebod 3,2.6 Wet en evangelie Wet en evangelie mag nooit in 'n valse jukstaposisie as mekaar se teenoorgesteldes geplaas word nie. Daar is reeds op gewys dat Christus in sy Bergrede die lewe van die verloste burgers van die koninkryk onder die tug van die wet plaas. Ook in Paulus se briewe figureer die vraag na die rol wat die wet in die lewe van' die Christen moet speel (Rom 3:21-31; 6:6-7; Gal 2:15-17; Fil 3:8-9; 2 Kor 5:21). As Paulus die Christene in Rome vermaan om as verlostes in Christus 'n heilige lewe te lei, beroep hy hom agtereenvolgens op die sewende, die sesde, die -442- agtste en die negende gebod en voeg daarby dat hierdie "en watter ander gebod ook al" in die liefdesgebod saamgevat word (Rom 13:8-14). Verhoef (1978:559) vestig die aandag daarop dat Paulus nérens in soveel woorde die Christene oproep om die wet te onderhou nie. Hy waarsku teen die werke van die vlees en wys op die vrug van die Gees (Gal 5:16-26) en vermaan die Christene om mekaar se laste te dra en so die wet van Christus te vervul (Gal 6:2). Dit verhinder Paulus nie om talle ekspiisiete etiese voorskrifte te gee nie soos in sy eerste brief aan die Korinthiiirs waar dit oor broedertwis gaan (hfst 1,6), hoerery (hfst 5,6), huweliksprobleme (hfst 7), vleis wat aan die afgode geoffer is (hfst 8). Ewe eksplisiet in sy etiese uitsprake is Jakobus in sy algemene brief: beheersing van die tong (hfst 3), seksuele losbandigheid (hfst 4), geldsug (hfst 5). Dit wil nietemin lyk asof Paulus swaar aksent lé op die lewe in C hristus in wie die Christen v ry is. Maar dan mag die Christen nie sy vryheid m isbruik en bandeloos word nie. 'n Wandel deur die Gees, 'n wandel in C h ristu s, is juis 'n wandel waarin die wet van C h ristus, die wet van die liefde, volbring word. In hierdie sin moet ook Paulus se uitspraak aan die Korinthiërs (1 Kor 6:12) verstaan word: "Alles is my geoorloof, maar nie alles is nuttig nie, alles is my geoorloof, maar ek sal my nic deur iets laat oorheers n ie ." 3.2.7 Analogia fidei Hierdie uitsprake van Paulus is van besondere belang v ir die Skrifberoep in die grys gebied wat Brillenburg-W urth ërens die gcbied van die grensetiek genoem het. Dit is die gebied waarop talle sake voorkom waaroor die S k rif hom nie pertinent uitspreek nie. As voorbeelde kan hier genoem word passiewe eutanasie, orgaanoorplanting, kernoorlog, artifisiële inseminasie, proefbuisbabas, surrogaatmoederskap. Hoe moet die Christen-etikus oor sulke sake waaroor die S k rif niks sé nie, oordeel? Totius het altyd gesé, as daar oor 'n bepaaldc saak nie 'n teks in die Bybel is nie, dan is die hele Bybel nog daar. Die Heilige Gees skep deur -443- die Woord 'n bepaalde geestesklimaat. En die gelowige wie se gewete deur Woord en Gees fyn ingestel word, ontwikkel algaande 'n sensitiewe goloof sintuïsie waardeur hy gou bemerk wanneer iets nie in die C hristelike lewensklimaat tuishoort nie. Die Gereformeerde vaders het in hierdie verband van die analogie van die geloof gepraat. Ter illustrasie die volgende praktiese voorbeeld. Daar bestaan 'n staaltjie dat mense President Paul Kruger een aand tydens een van sy besoeke in Europa tot by die deur van 'n nagklub gebring het en horn toe daar wou inneem. Die president het vasgesteek en gesê: "K yk, ek het 'n Vriend wat my oral vergesel waar ek gaan. Ek is seker dat Hy nie saam met my by hierdie plek sal binnegaan nie. Daarom sal ek ook nie hier ingaan n ie .” Die geloofs- en liefdesband tussen Christus en die Christen kan deur die werking van Woord en Gees so innig wees dat die Christen veelal intui'tief weet wat reg en verkeerd is en. nie v ir elke situasie 'n spesifieke Bybelteks nodig het nie. Natuurlik mag hierdie geloofsintuTsie nooit van die Woord as geheel losgemaak en verabsoluteer word nie - dan ontaard dit in mistisisme. 4. KONKLUSIE Uit die voorgaande het geblyk dat daar in die twintigste eeu in die Gereformeerde teologie 'n stygende onrus oor die vraagstuk van Skrifberoep in die etiek ontstaan het. Hierdie onru* het by K uitert in 1970 paroksismale afmetings aangeneem wat saamtrek in die stelling dat die Skrifberoep in die Gereformeerde etiek 'n kolossale willekeurige bed ry f is. Hierdie paroksisme hang saam met 'n veranderde Skrifbeskouing wat daarop neerkom dat die S krif nie die Woord van God is nie maar 'n woord oor God. Die goeie Gereformeerde pad vorentoe het as vertrekpunt die aprioriese geloofsbelydenis dat die Bybel die gesaghebbende Woord van God is. Die verklaring en toepassing van die S k rif moet rekening hou met die feit dat daar in die Bybel sowel nie- normatiewe geskiedenis as normatiewe voorskrifte is, dat die openbaring van God se wil in die doen en late van die mens 'n eeuelange historiese gang deurloop het, dat daar ’n samehang maar ook 'n verskil tussen die Ou en Nuwe Testament is en dat beroep op die Ou Testament steeds in die lig van die Nuwe Testament gedoen moet word. Voorts moet by die Skrifberoep in die etiek op konsentriese wyse agtereenvolgens rekening gehou word met die liefdesgebod as die kern van God se geopenbaarde -444- -444- wil, die dekaloog as die vergestalting van die liefdesgebod, talle etiese uitsprake in sowe! Ou as Nuwe Testament wat in die verlengde van die dekaloog lê. In etiese vraagstukke waaroor die S krif swyg, moet die gelowige etikus hom deur die analogia fidei laat lei sonder om dit te verabsoluteer. VERHOEF, P .A . 1978. Is Ou Testamentiese voorskrifte vandag nog bindend? Die Kerkbode, C X X II, 130, 17, 18. 25 Oktober, 1 November. BIBLIOGRAFIE BAVIN CK, H. 1906. Gereformeerde dogmatiek I. Tweede herziene en vermeerderde dru k. Kampen ; Bos. BAVIN CK, H. 1918. De navolging van C hristus en het moderne leven. Schild en pijl nr. 1. DOUMA, J. 1975. Voorbeeld of gebod? Enkele opmerkingen over het Schriftberoep in de ethick. Amsterdam : Bolland. BO THA, A .H . 1976. Skrifberoep in de C hristelike etiek: enkele riglyne. Nederduitse Gereformeerde teologiese ty d sk rif. XV II, 4. September. C ALVIN , J. 1890. Institutie of onderwijzing in den C hristelijke Godsdienst, I. Uit Latyn vertaal deur Baum, Cunitz en Reuss. Kampen : Zalsman. . C A LV Y N , J. 1890. Kyk Calvin CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE P.D . 1910. Het C h ristelijk leven. Haarlem : Bohn. COETZEE, J .C ., DE KLER K, B .J. en FLOOR, L. 1980. Hermeneuse van die S krif met die oog op hedendaagse kerklik-etiese vraagstukke. Koers. 45,1. ENGELBRECHT, B .J. 1979. Opmerkings rondom die basiese probleem van die teologiese etiek. Hervormde teologiese studies. 34, 3. ENGELBRECHT, B .J. 1979. Opmerkings rondom die basiese probleem van die teologiese etiek. Hervormde teologiese studies. 34, 3. -445- HEYNS, J.A . 1982. Teologiese etiek, I. Pretoria : N.G. Kerkboekhandel. KOOPMANS, J. 1939. Het beroep op de Heilige Schrift. (In Onder het Woord.) Amsterdam : Holland. KU ITERT, H.M. 197G. Kerkinformatie van de Gereformeerde kerken in Nederland. Januarie. leusden : Algemeen kerkelijk Bureau. KU ITERT, H.M. 1968. De realiteit van het geloof. Kampen : Kok. KU ITERT, H.M. 1970. Het Schriftberoep in de ethiek. (In Anders gezegd.) Kampen : Kok. POLMAN, A .D .R . s.j. Onze Nederlandsche Geloof sbelijdenis, III. Franeker : Wever. SCHIPPERS, R. 1955. De Gereformeerde zede. Kampen : Kok. STOKER, H .G . 1986. Direk of indirek? 'n Antwoord op H.M. Kuitert se siening van Skrifberoep in die etiek. PU v ir CHO. TOTIUS. 1977. Die Bybel is die Woord van God. In Versamelde werke, I. Kaapstad : Tafelberg. URSINUS, Z. 1978. Het schatboek der verklaring over de Heidelbergse Catechismus. Dordrecht : Van den Tol. VAN UNNIK, W .C. 1970. Het Nieuwe Testament en de ethiek. Kamper Cahiers 14. Kampen : Kok. VELEM A, W.H. 1971. Aangepaste theologie. Amsterdam : Buijten & Schipperheijn. VERHOEF, P .A . 1978. Is Ou Testamentiese voorskrifte vandag nog bindend? Die Kerkbode, C X X II, 130, 17, 18. 25 Oktober, 1 November. -446-

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/884/995

Afrikaans

H. sapiens 00155 0025 H. sapiens O00155 O00254 O00270 O00398 O00421 O00574 O00590 O14626 O14718 O14804 O14842 O14843 O15218 O15354 O15552 O43193 O43194 O43603 O43613 O43614 O60755 O60883 O75388 O75473 O95136 O95665 O95800 O95977 P03999 P04000 P04201 P07550 P08100 P08172 P08173 P08588 P08908 P08912 P08913 P11229 P13945 P14416 P16473 P18089 P18825 P20309 P21452 P21453 P21462 P21554 P21728 P21730 P21731 P21917 P21918 P22888 P23945 P24530 P25021 P25024 P25025 P25089 P25090 P25100 P25101 P25103 P25105 P25106 P25116 P25929 P28221 P28222 P28223 P28335 P28336 P28566 P29274 P29275 P29371 P30411 P30518 P30542 P30550 P30556 P30559 P30872 P30874 P30939 P30968 P30989 P31391 P32238 P32239 P32245 P32246 P32247 P32248 P32249 P32302 P32745 P33032 P33765 P34969 P34972 P34981 P34995 P35346 P35348 P35367 P35368 P35372 P35408 P35410 P35414 P35462 P37288 P41143 P41145 P41146 P41231 P41595 P41597 P41968 P43088 P43115 P43116 P43119 P43657 P46089 P46091 P46092 P46093 P46094 P46095 P46663 P47211 P47775 P47804 P47898 P47900 P47901 P48039 P48145 P48146 P49146 P49238 P49286 P49682 P49683 P49685 P50052 P50391 P50406 P51582 P51677 P51679 P51681 P51684 P51685 P51686 P55085 P60893 P61073 Q01718 Q01726 Q13258 Q13304 Q13585 Q13639 Q14330 Q14439 Q15077 Q15391 Q15722 Q15743 Q15760 Q15761 Q16581 Q49SQ1 Q5KU14 Q5KU21 Q5NUL3 Q6DWJ6 Q6U736 Q6W5P4 Q7Z601 Q7Z602 Q86SM5 Q86SM8 Q86VZ1 Q8IYL9 Q8IZ08 Q8N6U8 Q8NDV2 Q8NFJ6 Q8NGU9 Q8TCW9 Q8TDS4 Q8TDS5 Q8TDS7 Q8TDT2 Q8TDU6 Q8TDU9 Q8TDV0 Q8TDV2 Q8TDV5 Q8WXD0 Q92633 Q92847 Q969F8 Q969N4 Q969V1 Q96AM1 Q96CH1 Q96G91 Q96LA9 Q96LB0 Q96LB1 Q96LB2 Q96P65 Q96P66 Q96P67 Q96P68 Q96P69 Q96P88 Q96RI0 Q96RI8 Q96RI9 Q96RJ0 Q99500 Q99527 Q99677 Q99678 Q99679 Q99680 Q99705 Q99788 Q9BPV8 Q9BXA5 Q9BXB1 Q9BXC0 Q9BXC1 Q9BY21 Q9BZJ6 Q9BZJ7 Q9BZJ8 Q9GZN0 Q9GZQ4 Q9GZQ6 Q9H1C0 Q9H1Y3 Q9H228 Q9H244 Q9H3N8 Q9HB89 Q9HBW0 Q9HBX8 Q9HBX9 Q9HC97 Q9NPB9 Q9NPC1 Q9NQS5 Q9NS66 Q9NS67 Q9NS75 Q9NSD7 Q9NYM4 Q9P1P4 Q9P1P5 Q9P296 Q9UBY5 Q9UHM6 Q9UJ42 Q9UKP6 Q9UNW8 Q9UPC5 Q9Y271 Q9Y2T5 Q9Y2T6 Q9Y5N1 Q9Y5X5 Q9Y5Y3 Q9Y5Y4 Data S1 Accession numbers of the GPCR sequences used to build the multiple sequence alignments analyzed by MDS The accession numbers correspond to the UniProtKB accession numbers except for the sequences from C. Intestinalis with references CI0xxxxxx. They correspond to the sequences reported by Fredrikkson et al. (2005) under the references lcl|ci0100xxxxxx. D. rerio 0 9 0 D. rerio A0PJP9 A0PJR8 A0PJS0 A0T2N3 A1A5V5 A2AR72 A2AV71 A2AVM2 A2BG57 A2BGL4 A2BGL6 A2BGT9 A2BHH9 A2BIP4 A2BIP6 A2CEA3 A3KP34 A3KP39 A3KPR9 A3KPY3 A3KQC8 A3QJX2 A3QJX7 A3QJZ0 A3QK20 A4FUN8 A4QNU5 A4QNV7 A5PF47 A5PLC2 A5PLE7 A5PMA5 A5PMT9 A5WUE9 A5WUN1 A5WW93 A7E2M1 A7KBS6 A7MBV0 A7UD89 A8CAH3 A8CAH4 A8DZ94 A8E4T2 A8E7L5 A8E7S9 A8E7T8 A8KB27 A8KBU0 A8WGB2 A8YXX6 A9JRC2 A9JRH6 A9JRY2 A9JRY7 A9NJI7 B0R0R2 B0R162 B0R167 B0S4Q6 B0S4Y3 B0S588 B0S5B5 B0S5K3 B0S6G9 B0S6Q0 B0S6X1 B0S732 B0UXR0 B0UYT9 B0V116 B0V1I9 B0V1K7 B0V2S3 B1NYI1 B1NYI2 B1NYI3 B2WSB2 B3DGM7 B3DGN0 B3DH72 B3DHI5 B3DHM5 B3DHM6 B3DIE4 B3DIJ2 B3DJ81 B3DJ99 B3DJA3 B3DJU7 B3DJU8 B3DK10 B3DK14 B3DK58 B3DKN8 B3DLG5 B3G515 B6E506 O57463 O73734 P0C7U4 P0C7U5 P35359 P51046 P51049 Q0GH74 Q195J0 Q195J2 Q1JPS6 Q1L955 Q1L962 Q1LUG8 Q1LVD8 Q1LVV2 Q1LX14 Q1LXU7 Q1LY72 Q1LYI4 Q1MT85 Q1RLT8 Q29ST4 Q29ST5 Q29ST6 Q2KNE5 Q2MV23 Q32LU0 Q32PK6 Q4FE81 Q502K5 Q535D9 Q567Y2 Q5CZS2 Q5DJ14 Q5DJ15 Q5DJ16 Q5QNM9 Q5QNN0 Q5QNN1 Q5QNN2 Q5QNN3 Q5QNN7 Q5QNN8 Q5QNN9 Q5QNP0 Q5QNP2 Q5QNP3 Q5QNP5 Q5QNP6 Q5QNQ0 Q5QNQ1 Q5QNQ2 Q5QNQ3 Q5RFY4 Q5RFY5 Q5RFY6 Q5RG92 Q5RG93 Q5RG95 Q5RGL2 Q5RGR7 Q5RHQ9 Q5RIG7 Q5RIV6 Q5SPG6 Q5TYV5 Q5U387 Q5U389 Q5U3D9 Q5VJN2 Q5VJN3 Q5XJD9 Q66I55 Q6DC27 Q6DG12 Q6DGJ2 Q6DH22 Q6NV10 Q6PHE1 Q6PHK5 Q6PR57 Q6WZB3 Q6XCC5 Q6XCC6 Q6XCC7 Q6ZM33 Q7SZP9 Q7T1A1 Q7T1A2 Q7T298 Q7T3E9 Q7T3Q3 Q7T3Q4 Q7ZTA1 Q7ZTA2 Q7ZTA3 Q7ZZ32 Q7ZZ93 Q7ZZC0 Q801F5 Q801F6 Q8AWE0 Q8AYM8 Q8AYN0 Q8JFR3 Q8JG69 Q8JG70 Q8JGW1 Q8JGW2 Q8JGW3 Q8UUW8 Q90WY4 Q90WY5 Q90WY6 Q9DDK4 Q9DGM2 Q9I8K8 Q9I918 Q9I919 Q9IB88 Q9PTF7 Q9PTX9 Q9W6A6 Q9W6A8 Q9W6A9 C. intestinalis CI0130320 CI0130612 CI0130986 CI0131140 CI0131758 CI0132133 CI0132380 CI0132620 CI0133186 CI0133550 CI0133606 CI0133821 CI0134145 CI0134273 CI0134424 CI0136041 CI0137355 CI0137803 CI0137823 CI0137935 CI0138509 CI0138913 CI0138955 CI0139176 CI0140881 CI0141702 CI0141745 CI0141751 CI0142029 CI0142069 CI0142353 CI0143219 CI0143330 CI0143362 CI0143568 CI0143701 CI0144199 CI0144368 CI0144713 CI0144874 CI0144925 CI0145358 CI0145437 CI0146266 CI0146328 CI0147271 CI0147407 CI0147431 CI0147526 CI0148288 CI0148400 CI0148454 CI0148475 CI0149551 CI0150116 CI0150689 CI0150840 CI0151225 CI0151424 CI0151600 CI0153351 CI0153785 CI0153810 CI0153844 CI0154135 CI0154530 Q14SS9 Q3ZK33 Q3ZK34 Q3ZK35 Q3ZK36 Q60GS8 Q69HP5 Q69HR2 Q69HS9 Q70SX9 Q8IU30 Q95P33 C. D. rerio 0 9 0 elegans Human sub-families O02213 O02300 O17239 O18014 O18512 O44148 O44536 O44731 O44986 O45725 O45732 O62059 O62062 O62169 O62189 O62403 P34311 P90745 P90927 P91439 Q03566 Q03613 Q09388 Q09502 Q09638 Q18007 Q18179 Q18534 Q18701 Q18759 Q18775 Q18904 Q19084 Q1ZXT1 Q20067 Q20275 Q20325 Q20841 Q22188 Q23013 Q23033 Q23305 Q23497 Q2V4S5 Q58AU1 Q59E84 Q6EUU1 Q6RYS9 Q7JNX1 Q7JP62 Q7KPZ5 Q7YXG8 Q86GT6 Q86ME4 Q8MXS7 Q95YD7 Q9GZG8 Q9N324 Q9N4R5 Q9U7D5 Q9XTF5 Q9XUK8 Non-human sub-families Q19399 Q19999 Q18659 Q94219 Q21413 O45613 Q93704 Q9N5A3 O45174 Q9GYH3 Q19397 O16548 Q17478 Q18321 O45601 Q17594 YWO1 YMJC Q21957 Q95QA0 Q23265 Q8MQ19 Q8MQF9 Q22485 Q17553 Q9XVS5 O62168 Q3S1L7 Q8I7K6 Q18228 Q22305 Q9N476 YT66 Q18876 Q18816 Q9U320 Q18923 O45173 Q9GYH2 Q18929 O02043 O17029 O45096 Q20715 Q20101 O17899 O16268 C. intestinalis CI0130320 CI0130612 CI0130986 CI0131140 CI0131758 CI0132133 CI0132380 CI0132620 CI0133186 CI0133550 CI0133606 CI0133821 CI0134145 CI0134273 CI0134424 CI0136041 CI0137355 CI0137803 CI0137823 CI0137935 CI0138509 CI0138913 CI0138955 CI0139176 CI0140881 CI0141702 CI0141745 CI0141751 CI0142029 CI0142069 CI0142353 CI0143219 CI0143330 CI0143362 CI0143568 CI0143701 CI0144199 CI0144368 CI0144713 CI0144874 CI0144925 CI0145358 CI0145437 CI0146266 CI0146328 CI0147271 CI0147407 CI0147431 CI0147526 CI0148288 CI0148400 CI0148454 CI0148475 CI0149551 CI0150116 CI0150689 CI0150840 CI0151225 CI0151424 CI0151600 CI0153351 CI0153785 CI0153810 CI0153844 CI0154135 CI0154530 Q14SS9 Q3ZK33 Q3ZK34 Q3ZK35 Q3ZK36 Q60GS8 Q69HP5 Q69HR2 Q69HS9 Q70SX9 Q8IU30 Q95P33 C. elegans N. vectensis Human sub-families A7RF33 A7RF67 A7RF83 A7RFV1 A7RGG2 A7RI24 A7RIF2 A7RIJ2 A7RIJ3 A7RJ64 A7RJ85 A7RJ86 A7RJ90 A7RLJ1 A7RLJ5 A7RMI7 A7RMJ9 A7RN36 A7RN95 A7RNA2 A7RNS8 A7RNV5 A7RR06 A7RR08 A7RR17 A7RRU2 A7RS86 A7RS95 A7RS96 A7RSG0 A7RSL9 A7RSM8 A7RTL7 A7RTT1 A7RU09 A7RVG9 A7RVQ0 A7RVS6 A7RW88 A7RWI5 A7RWW9 A7RXA6 A7RXB4 A7RXF4 A7RYI8 A7RYJ5 A7RYX0 A7RZ25 A7RZ84 A7RZD5 A7RZL7 A7RZN0 A7RZT8 A7S0P3 A7S178 A7S190 A7S191 A7S1B8 A7S1R6 A7S1R7 A7S367 A7S3P4 A7S3S6 A7S4C0 A7S4M1 A7S4X4 A7S552 A7S585 A7S5U1 A7S7P5 A7S855 A7S856 A7S8Q1 A7S8Q5 A7S8R9 A7S8U4 A7S8Z0 A7S953 A7S9X3 A7SA66 A7SB78 A7SBY6 A7SC98 A7SDC0 A7SFC6 A7SG00 A7SGB7 A7SGW8 A7SH45 A7SHS8 A7SI85 A7SIA0 A7SIA3 A7SIH8 A7SIH9 A7SIX0 A7SJL3 A7SK22 A7SKS2 A7SL25 A7SLG6 A7SM59 A7SN38 A7SNN3 A7SPG8 A7SR60 A7SRR1 A7SRV7 A7SSB7 A7ST92 A7STC6 A7STN0 A7SU96 A7SUF5 A7SUG2 A7SW40 A7SWM7 A7SX62 A7SY03 A7SYQ1 A7SZI5 A7T0F7 A7T171 A7T2P7 A7T607 A7T7U0 A8DVC5 A9UMX1 A9UMX2 A9UMX3 A9UMX5 A9UMX6 A9UMX7 A9UMX9 A9UMY0 A9UMY4 A9UMY8 A9UMY9 A9UMZ2 A9UMZ3 A9UMZ5 Non-human sub-families A7RIA3 A7RX52 A7SEY4 A7SUW4 A7SIK3 A7SDN2 A7RK50 A7RKF1 A7S0V6 A7SGT8 A7RIH7 A7RX80 A7SEZ1 A7SV87 A7SIK4 A7SEA3 A7RKH8 A7RKZ2 A7S158 A7SH26 A7RJ24 A7RYK8 A7SF51 A7SVL0 A7SN28 A7SH32 A7RKH9 A7RLK8 A7S1V6 A7SH27 A7RJ58 A7RZ31 A7SF75 A7SVR3 A7SPE4 A7SH33 A7RKS1 A7RM14 A7S1V7 A7SHH2 A7RJ65 A7RZ39 A7SF78 A7SWN7 A7SSI2 A7SI72 A7RQ52 A7RM19 A7S259 A7SI17 A7RJD4 A7RZ43 A7SFG7 A7SWQ4 A7SSZ5 A7SKC4 A7RQ59 A7RMP6 A7S2M6 A7SI22 A7RJD5 A7RZD0 A7SGX5 A7SX59 A7SYI7 A7SKF4 A7RQE1 A7RMT7 A7S3H8 A7SIX7 A7RKE1 A7RZE3 A7SGY4 A7SZG5 A7SYQ9 A7SKI1 A7RQG0 A7RMY3 A7S3I8 A7SJ28 A7RKE6 A7RZJ2 A7SHI6 A7SZU5 A7T1W6 A7SMC5 A7RQH6 A7RP54 A7S3W6 A7SJ90 A7RKX4 A7RZT0 A7SHP0 A7T159 A7T2K5 A7SN95 A7RU26 A7RPL7 A7S4R6 A7SJ99 A7RM98 A7S074 A7SHV9 A7T202 A7TDI1 A7SS08 A7RUG9 A7RPM6 A7S522 A7SJA6 A7RMD8 A7S1A7 A7SI80 A7T260 A7REP3 A7STD9 A7RY66 A7RQC6 A7S6D4 A7SKN7 A7RMF3 A7S1K2 A7SIR1 A7T8T2 A7RES1 A7STL2 A7RYR4 A7RQP0 A7S6M9 A7SL32 A7RMX9 A7S2E1 A7SJN7 A7TCJ5 A7REU0 A7SU66 A7S495 A7RQR1 A7S738 A7SLK3 N. vectensis A7RN94 A7S2I9 A7SJS8 A8DUY3 A7RKK1 A7SUE1 A7S8R2 A7RQX6 A7S7C9 A7SMC7 A7RNT4 A7S2T9 A7SJS9 A7RFM1 A7RKN5 A7SV24 A7SBP0 A7RR28 A7S7Y4 A7SMF9 A7RQ15 A7S2W3 A7SJT1 A7RGV2 A7RP65 A7SV82 A7SCM1 A7RRX3 A7S8C6 A7SMG9 A7RQS9 A7S343 A7SJT6 A7RJC8 A7RPQ9 A7T0L0 A7SDJ2 A7RS06 A7S974 A7SMM8 A7RQT5 A7S4A0 A7SJT7 A7RKP0 A7RQT2 A7T4G9 A7SIZ4 A7RS46 A7S9K3 A7SNV7 A7RQX8 A7S595 A7SJT8 A7RKW8 A7RRJ3 A7RHI8 A7SIZ6 A7RSF8 A7S9Y9 A7SP63 A7RR71 A7S5B7 A7SK68 A7RRH0 A7RRX7 A7RQ78 A7SLE0 A7RT84 A7SA37 A7SQW8 A7RRB2 A7S5H8 A7SKD4 A7RRJ1 A7RTI9 A7RXC3 A7SMQ7 A7RTV0 A7SB08 A7SRC7 A7RRN3 A7S651 A7SKD5 A7RSP6 A7RTJ2 A7S1I8 A7SPU9 A7RTV5 A7SBC3 A7SSU5 A7RRT8 A7S6A7 A7SKL7 A7RSS6 A7RU74 A7S1R1 A7SVX2 A7RVA6 A7SBI5 A7SSY9 A7RRW1 A7S737 A7SKY5 A7RXY5 A7RV10 A7S551 A7SWJ2 A7RVC6 A7SBJ7 A7SVI7 A7RS56 A7S768 A7SLE8 A7RYQ3 A7RV11 A7S662 A7T1I9 A7RW09 A7SCA7 A7SVM9 A7RSG5 A7S7I1 A7SM13 A7RYZ7 A7RV12 A7S9Z8 A7T2F5 A7RW16 A7SD06 A7SVN0 A7RSR4 A7S7W2 A7SMD8 A7S169 A7RVU9 A7S9Z9 A7T4L9 A7RW36 A7SD07 A7SXR6 A7RTB1 A7S987 A7SMD9 A7S581 A7RW35 A7SAD6 A7RET5 A7RX53 A7SD63 A7SXR7 A7RTH4 A7SAD3 A7SMQ6 A7S5N6 A7RWC2 A7SF36 A7RET9 A7RX85 A7SDE2 A7SY91 A7RU07 A7SB18 A7SPC3 A7S8N0 A7RXI4 A7SLG5 A7RFK8 A7RXG0 A7SEV0 A7SYD2 A7RU57 A7SB82 A7SPE0 A7SAM1 A7RXX4 A7SLN8 A7RFP2 A7RXP9 A7SEV2 A7SYD4 A7RUB1 A7SBN8 A7SPH3 A7SAY6 A7RY07 A7SLS4 A7RFU8 A7RXU3 A7SF45 A7SYU2 A7RUG4 A7SBW7 A7SPL5 A7SAY7 A7RZ77 A7SLS6 A7RG34 A7RXX8 A7SF59 A7SZG6 A7RUT9 A7SC55 A7SSA5 A7SAY8 A7S1Q8 A7SR88 A7RHQ2 A7RYJ0 A7SFD2 A7T1W3 A7RVH5 A7SCR3 A7SSQ1 A7SAY9 A7S376 A7REP5 A7RIZ4 A7RYQ5 A7SFI1 A7T1X9 A7RVV4 A7SD52 A7SSZ2 A7SB34 A7S497 A7RF92 A7RJ80 A7RZA3 A7SFL8 A7T1Y0 A7RVZ2 A7SD89 A7STR1 A7SFM3 A7S7N3 A7RHR7 A7RJD3 A7RZJ1 A7SG21 A7T1Y2 A7RW17 A7SDA9 A7STR3 A7SGJ8 A7S7Q4 A7RJG8 A7RJF2 A7S0P4 A7SGL8 A7T361 A7RWH6 A7SDD1 A7SUU8 A7SHN4 A7SB28 A7RJW0 A7RKC5

https://figshare.com/articles/dataset/Multidimensional_Scaling_Reveals_the_Main_Evolutionary_Pathways_of_Class_A_G_Protein_Coupled_Receptors/137342/1/files/391621.pdf

Afrikaans

R E S E N S I E A R T I K E L Teen die agtergrond van die subtitel van die publikasie, naamlik "'n C hristelike perspektief" sou die leser verw ag dat die outeurs van die verskillende hoofstukke sou Koers 54(1) 1989 -122- aantoon hoe sodanige C hristelike perspektief op die rol/funksie/aard van paradigm as in die betrokke w etenskaplike dissiplines daar uitsien. H iervan kom egter weinig tereg en word die leser grotendeels niks meer gebied nie as blote gem eenplasinge en welbekende uitsprake oor die tema nie. Ek verw ys na enkele voorbeelde. In sy bydrae oor paradigm as in die geskiedenisw etenskap, behandel De Klerk van die b elan grikste paradigm as in die historiografie en toon ook aan hoedat hierdie paradigm as neerslag ge vin d het in die Su id -A frik a a n se g e sk ie d sk ry w in g . Aan die einde van hierdie oorsig, wat niks meer bied as wat reeds in bestaande oorsigte, soos die van V an Jaarsve ld, gedek word nie, sluit h y af met die volgende opm erkings: Kan daar naas bogenoemde strom inge ook van 'n strom ing van C h riste lik e g e sk ie d sk ry w in g gepraat w ord? ... Ook vandag is die taak van die C h riste like histo rik u s se k e r in die eerste plek om heersende strom inge in die ge sk ie d k u n d e krities te ondersoek en w erke te lewer wat v r y is van vooron derstellinge wat nie met 'n C h riste lik e ge sk ie d b e sk o u in g te rym is nie, maar aan die ander kant ook so ve r m oontlik aan te sluit by hu idige ontw ikkelinge en ant- w oorde te bied op probleme wat tans aan die orde is ( p . 49). A s 'n antw oord op die v ra a g na ’n C h riste lik e h isto rio grafie is dit, om die m inste te sê, n ik sse g g e n d ! 'n A n d e r voorbeeld. Die b yd ra e van V a n d e r Merwe oor paradigm as in die p sigo lo gie . R E S E N S I E A R T I K E L P A R A D IG M A S IN D IE W ET EN SK A P P E 'n C hristelike perspektief. Pot- chefstroom: PU v ir CHO. 1987. Op die titelbladsy word aangedui dat hierdie publikasie 'n feesbundel is by die herdenking van die een en tw intigste bestaansjaar van die Dept. W etenskapsleer van die PU v ir CHO. In besonder word die bundel opgedra aan p rofessor Benoon Duvenage, wat sedert 1967 in die depar- tement werksaam is. Die publikasie bestaan uit drie redelik uiteenlopende gedeeltes: Naas die eerste hoofstuk, wat handel oor die geskiedenis van die departement, sou 'n mens die volgende drie hoofstukke van Botha, D uvenage en Du Plessis kon saamgroepeer. In hierdie drie hoofstukke word substantiew e temas aan die orde gestel. n Tweede groepering van bydraes vind ons in H oofstuk 5 onder die o p skrif - Perspektiewe op paradigm as in v e rs- killende wetenskappe. En 'n derde groep bydraes, opsommings van na vorsingsversla e van 1977 tot 1986, word in H oofstuk 6 aangebied. Die twee belangrikste voordele van die opsommings van 33 n a vorsingsversla e in H oofstuk 6 is om aan die leser (1) 'n aanduiding te gee van die belangrikste temas wat die navorser in sy of haar navorsing behandel het en (2) enkele ve rw ysin gs te gee waarin die resultate van die studie uitvoerig bespreek word. A s sodanig slaag die hoofstuk wel daarin om v ir die leser n oorsig te gee van die wye spektrum navorsing wat in die departement W etenskapsleer in sy eerste 21 jaar, en veral onder die leiding van p rofessor Duvenage, onderneem is. A s 'n mens enigiets meer indringend of substansieël sou verw ag, sou 'n mens egter teleurgestel word. Wat presies die oogmerk met H oofstuk 5 (Perspektief op paradigm as in verskillende w etenskappe) was, is nie duidelik nie. Veral nie omdat daar geen Inleiding tot die publikasie is waarin die rasionaal van die hoofstukke verduidelik word nie. Hoofstuk 5 bestaan uit 11 bydraes oor dieselfde tema, naamlik "paradigm as in .. .". R E S E N S I E A R T I K E L In die bestek van twee b la d sye, v e rw y s die ou te u r baie k o rtlik s na die p sigoanalitiese, b e h a v io ristie se en R o geriaa nse paradigm as en m erk dan die volge nd e op: O ok die C h riste lik -R e fo rm a to rie se paradigm a lewer s y b yd ra e en lé in die v isie van Ouweneel b e so n d e rlik klem op die fu n k sie van die h a rt van die mens in s y b etro k k e n h e id op God D rie -e n ig of op 'n a fgod . H ierin w ord in b e so n d e r klem geplaas op die tran se n d e re n d e potensiaal va n die h a rt van die mens en s y vera ntw oord elike keuses d e u r s y lewe ( p . 70). -123- Selfs in ’n grote r mate as in die vorige voorbeeld, b rin g hierdie bydrae ons geensins verd e r op die weg na 'n C hristelike sielkunde nie. Selfs in ’n grote r mate as in die vorige voorbeeld, b rin g hierdie bydrae ons geensins verd e r op die weg na 'n C hristelike sielkunde nie. Alhoewel die bydraes van die verskillende outeurs in hierdie hoofstuk uiteraard van wisselende lengte en ook van gehalte is, kan die leser nie aan die gevoel ontkom dat daar weinig tereg kom van n C hristelike perspektief ten opsigte van paradigm as in die betrokke wetenskappe nie. Oor die algemeen bestaan die bydraes uit oorsigte (party goed en ander minder goed) van die verskillende paradigm as in 'n betrokke dissipline, terwyl dikw els afgesluit word met redelik triviale of gemeenplasige stellings oor wat 'n C hristelike perspektief of benadering sou beteken. So byvoorbeeld eindig Stoker sy hoofstuk oor "paradigm as in fisik a " af met die volgende opm erking: "In die fisika van vandag kan 'n C hristelike benadering tot sy reg kom en selfs ’n vernuw ende funksie v e rv u l". R E S E N S I E A R T I K E L A nd ers gestel, in hoe 'n mate gee die verskillende outeu hierdie hoofstuk blyke daarvan dat hul op hoogte is van w etenskapsfilosofiese problematiek wat hul probleemstelling onderlé? is hierdie ook 'n onbillike vraag, ten minste wat die bydraes in Ho 5 betref, maar natuurlik nie wat die meer filosofiese bydraes in H o 2 en 3 betref nie. Ek beperk my besp re kin g tot H oofstukke 2 (Botha) en 3 (D uven aangesien H oofstuk 4 handel oor 'n tema, Die rol van C hris perspektiew e in U niversiteitsonderw ys, wat minder regstreeks me tenskaplike n a vorsin g te maak het. Wat is die sentrale argum ent van Botha se hoofstuk? Die vraag wo hierdie w yse gestel aangesien haar bydrae, alhoewel dit interessante aan die orde stel, m yns insiens gebuk gaan aan konseptuele onheld wat die moontlike impak daarvan e rn stig kortwiek. Ten minste twe moet beantwoord word: • Wat is grondslae-ondersoek? • Wat is die doel/funksie van grondslae-ondersoek? Wat is grondslae-ondersoek? Uit 'n deurlees van die eerste paar bladsye van die bydrae, is dit du dat Botha grondslae en vooronderstellings gelykstel. Op bladsy -125- in die wetenskap, krities sal wees teen enige vorm van die sogenaamde neutraliteitspostulaat, die klem sal plaas op die verhouding van mens tot God in die wetenskap, ens. Maar hoe verantw oordbaar is hierdie interpretasie van die "Christelike p e rspe ktief"? Hou dit rekening met verskille tussen die natuur- en geesteswetenskappe, tussen wetenskapsfilosofiese, antropologiese en metodologiese onderskeid ings en - selfs nog meer belangrik - hou dit rekening met die p ra ktyk van we- tenskapbeoefening? Weerspieël 'n "C h riste like perspektief" 'n normatiewe, beskryw ende of transendentale benadering tot w etenskaps- beoefening? En in hoe 'n mate word resente wetenskapsteoretiese benaderings ( kennissosiologie, Kuhn, Laudan, Lakatos, wetenskaplike realisme, e n s.) verdiskonteer wanneer oor hierdie onderw erp g e sk ry f w ord? A nd ers gestel, in hoe 'n mate gee die verskillende outeurs in hierdie hoofstuk blyke daarvan dat hul op hoogte is van die w etenskapsfilosofiese problematiek wat hul probleemstelling onderlé? Dalk is hierdie ook 'n onbillike vraag, ten minste wat die bydraes in Hoofstuk 5 betref, maar natuurlik nie wat die meer filosofiese bydraes in H oofstuk 2 en 3 betref nie. R E S E N S I E A R T I K E L Daar is egter geen duidelike aansluiting met enige bespre kin g in die vooraf- gaande gedeelte om so 'n konklusie te substansiee r nie. Na 'n bespre kin g van die klassieke en Bayesiaanse paradigm as in die statistiek, maak Geertsema die volgende opm erking: Die persoonlike kant van Statistiek is ook d eur ander beklemtoon (bv. Barnett, 1982) en is waardevol vanuit 'n C hristelike oogpunt, omdat dit die ou gedagte van die neutraliteit van veral die eksakte wetenskappe indirek bevraagteken (p .85). Weer eens is dit nie duidelik watter implikasies so 'n stelling inhou, indien enige, v ir die p ra ktyk van Statistiek nie. Natuurlik is my kritiek van die bydraes tot hierdie hoofstuk onredelik. Dit is onredelik omdat dit w a arskyn lik onmoontlik is v ir enige persoon om in die bestek van 'n kort hoofstuk (soos wat klaarblyklik verw ag is), 'n uitgebreide en standhoudende verde diging van 'n C hristelike p e rs­ pektief tot paradigm as in 'n bepaalde vakw etenskap uit te werk. Maar dit is in 'n selfs b elangriker sin onredelik. Wanneer 'n mens die bydraes deurlees, kom jy onder die in d ru k dat hier groot eenstemmigheid - dalk eerder implisiet as eksplisiet - by die outeurs bestaan oor wat 'n C hristelike perspektief in die wetenskappe moet of sal beteken. So is dit duidelik dat 'n C hristelike perspektief op paradigm as in die w etens­ kappe, onder meer sal w ys op die rol van vooronderstellings en grondslae -124- -124- in die wetenskap, krities sal wees teen enige vorm van die sogena neutraliteitspostulaat, die klem sal plaas op die verhouding van me God in die wetenskap, ens. Maar hoe verantw oordbaar is h interpretasie van die "Christelike p e rspe ktief"? Hou dit rekenin verskille tussen die natuur- en geesteswetenskappe, t wetenskapsfilosofiese, antropologiese en metodologiese onderskeid in - selfs nog meer belangrik - hou dit rekening met die p ra ktyk va tenskapbeoefening? Weerspieël 'n "C h riste like perspektief normatiewe, beskryw ende of transendentale benadering tot w etens beoefening? En in hoe 'n mate word resente wetenskapsteor benaderings ( kennissosiologie, Kuhn, Laudan, Lakatos, wetensk realisme, e n s.) verdiskonteer wanneer oor hierdie onderw erp g e w ord? R E S E N S I E A R T I K E L Ek beperk my besp re kin g tot H oofstukke 2 (Botha) en 3 (D uvenage), aangesien H oofstuk 4 handel oor 'n tema, Die rol van C hristelike perspektiew e in U niversiteitsonderw ys, wat minder regstreeks met we­ tenskaplike n a vorsin g te maak het. Wat is die sentrale argum ent van Botha se hoofstuk? Die vraag word op hierdie w yse gestel aangesien haar bydrae, alhoewel dit interessante sake aan die orde stel, m yns insiens gebuk gaan aan konseptuele onhelderheid wat die moontlike impak daarvan e rn stig kortwiek. Ten minste twee vrae moet beantwoord word: • Wat is grondslae-ondersoek? • Wat is die doel/funksie van grondslae-ondersoek? Wat is grondslae-ondersoek? Uit 'n deurlees van die eerste paar bladsye van die bydrae, is dit duidelik dat Botha grondslae en vooronderstellings gelykstel. Op bladsy 7 on- -125- derskei sy vervolgens tussen die grondslae van ’n teorie (as die versam eling vooronderstellings van die teorie) en die grondslae van empiriese n a vorsingsp rose d ure (die stel teorieë deur middel waarvan die empiriese prosedure ontwerp en uitgevoer word en geïnterpreteer w ord). En dan konkludeer sy: "In beide gevalle is die grondslae van die we­ tenskap d us teoreties van aard . Di t is wel verw arrend dat Botha tegelykertyd praat van die grondslae van 'n teorie (bepaalde vooronderstellings) en teorieë as grondslae (van empiriese n a v o rsin g sp ro se d u re s). V e rd e r is dit nie duidelik of sy in laasgenoemde geval nie dalk eerder van teorieë as die grondslae van empiriese n a v o rsin g sp ra k ty k sou wou praat nie. Veral as sy s k ry f dat sodanige teorieë ook interpretasie moontlik maak nie. Wat Botha presies bedoel met die teoretiese aard van die grondslae van die w etenskap is eweneens onduidelik. "T eoreties" word meesal in die literatuur ge b ru ik as 'n sinoniem v ir "v e rkla re n d " (natuurw etenskappe) of "interpretatief" (geestesw etenskappe). In watter mate die grondslae/vooronderstellings van die wetenskap verklarend of interpretatief sou wees, is nie duidelik In die volgende drie tot vier bladsye, ve rw ys Botha na verskeie skryw e rs wat ook oor verbandhoudende temas g e sk ry f het. R E S E N S I E A R T I K E L O n ge lu k kig b rin g die bespreking nie altyd verheldering oor die aard en fu n ksie s van vooronderstellings nie. 'n Goeie voorbeeld hiervan is die b esp re kin g van Wisdom se onderskeid tussen die em piriese inhoud, ingebedde ontologie en "W eltanschauung" van ’n teorie. Wisdom stel onder meer, sê Botha, dat "A W eltanschauung consists of the framework that arises out of an embedded ontology, the policy/method prescribed/proscribed by such a framework, and the emotional charge invested". Hierdie verduideliking is so vaag, dat 'n mens nie weet of Wisdom enigiets meer in gedagte het as die basiese metodologiese im plikasies van 'n teorie nie. 'n "W eltanschauung", soos die naam aandui, impliseer natuurlik 'n om- vattende w êreldbeskouing of metateorie, wat soos Wisdom ook stel, sy oorsp rong het in 'n bepaalde ontologie. Wat nie duidelik- is nie, is hoe 'n tipiese m iddelvlak teorie in die sosiale w etenskappe, soos kognitiewe dissonansie of skemateorie in die kognitiewe sielkunde of verw ysingsgroepteorie in die sosiologie, die belading van 'n ingebedde ontologie EN 'n "W eltanschauung" in Wisdom se terme kan dra! Daarmee wil ek nie ontken dat 'n teorie soos kognitiewe dissonansie nie 'n bepaalde - 126- - 126- stel domeinaannames (in G ouldner se sin) het nie en dat daar sekere metodologiese voorkeure met die toepassing van die teorie geassosieer is nie, maar om hierdie relatief laevlak aannames gelyk te stel met w éreldbeskoulike vooronderstellings oortuig glad nie. Op bladsy 10 geb ruik Botha 'n ander onderskeiding wat myns insiens nie die gesp rek oor hierdie tema enigsins verder neem nie. Sy onderskei tussen vooronderstellings wat meer inhoudelik van karakter is en ander wat weer n ste rker regulatiewe of kontrolerende fun ksie vervul. Volgens haar, het beide klasse te make met die ontologie van ’n wetenskaplike veld van ondersoek, maar die funksie wat vervul word, verskil. Hoe "in hou d elik" aanduiding is van n bepaalde funksie, is egter onduidelik. 'n Tipologie van vooronderstellings op grond van verskillende funksies wat v e rrig word, het natuurlik klaarblyklike potensiaal. Naas die kon­ trolerende funksie, sou ook gedink kon word aan die heuristiese funksie van sekere soorte vooronderstellings. Dit lyk v ir my vanselfsprekend dat vooronderstellings of aannames oor byvoorbeeld die navorsingsdom ein, nie slegs beperkend en begrensend funksioneer nie, maar ook onthullend. R E S E N S I E A R T I K E L In ’n vroeëre paragraaf (bladsy 8), verw ys Botha in die verbygaan na ander soortgelyke entiteite", naamlik aksiomas, definisies, hipoteses en postulate. My gevoel is dat 'n tipologie van vooronderstellings in die wetenskap waarin die belangrike verskille tussen hierdie konstrukte sistematies verd iskonteer word, 'n belangrike bydrae tot die ge sprek sou kon maak. Wat is die doel van grondslae-ondersoek? Die subtitel van die hoofstuk gee inderdaad v ir die leser 'n aanduiding van wat die oogm erke met grondslae-ondersoek is, naamlik 'die bloot- legging van die onderliggende filosofiese sisteem van wetenskaplike teorië". In die lig van my kritiek teen Botha se ge b ru ik van sleutelbe- grip p e hierbo, het ek on gelukkig ook groot reserw es oor die haalbaarheid van hierdie oogmerke. Basies kom dit daarop neer dat ek nie oortuig is dat grondslae-ondersoek enigiets anders is as wat gewoonlik in wetens- kapsfilosofie of w etenskapsteorie gedoen word me. Indien die grondslae van w etenskaplike navorsing verw ys na daardie versam eling vooronderstellings - ontologies, epistemologies, metodologies, ens. - wat w etenskapsbeoefening onderlê, dan is die bestudering daarvan identies -127- aan wat gewoonlik as die terrein van die w etenskapsfilosofie beskou word. Ons vind ondersteuning v ir hierdie standpunt wanneer ge kyk word na die soorte onderw erpe wat Botha lys in haar bespreking, bv. die teorie-geladenheid van waarneming, objektiwiteit, teorie-pluralism e, ens. - almal temas wat v ir dekades deel gevorm het van die domein van wetenskapsfilosofiese besinning. Ten slotte, n enkele opm erking oor Botha se bespreking van die positivism e. Botha verw ys onder andere na die "im passe" wat deur die positivism e veroorsaak is, en na die implikasies van die verw erping van die em piristiese wetenskapsmodel van die positivism e v ir die wetenskapsteorie. Behalwe dat "positivism e" en "em pirism e" natuurlik nie sondermeer gelyk te stel is nie, meen ek dat Botha te min w aardering het v ir die verskeie anti-positivistiese reaksies wat reeds sedert die dertigerjare van hierdie eeu na vore gekom het. A s 'n mens Botha se laaste aantal bladsye lees, kry 'n mens die in d ru k dat die positivism e onbevraagtekenend en sonder teenstand voortheers. Wanneer 'n mens egter in gedagte hou dat die kritiese teorie reeds in die dertige r- en veertigerjare ontstaan het, dat die fenomenologie van Schutz, die interpretatiewe benaderings van Geertz, Winch e.a. sedert die 1950's, die realisme sedert die 1970's ens. betekenisvolle alternatiewe tot die positivism e bied, is dit nie waar dat die positivism e onkrities en klakke- loos nagejaag word nie. Die op skrif van D uvenage se hoofstuk, lui "D ie w etenskaplike hantering van C hristelike perspektiew e in n a v o rsin g ". Wat is die doel van grondslae-ondersoek? En in die probleem stelling tot die hoofstuk, sê Duvenage dat die metodologiese vra a gstu k waarom dit hier gaan, volg op die aanname "dat perspektiew e of o ortu igings van die wetenskaplike wel 'n rol speei by die w etenskaplike". H y vervolg deur te beklemtoon dat sy standpunt lyn re g ve rsk il van die van die logiese positivism e "wat juis opsetlik die oortuigingsraam w erk van die wetenskaplike in sy navorsing buite spel plaas". Soos wat die geval was in Botha se hoofstuk, maar net in 'n veel groter mate, word die logiese positivism e as die groot sondebok in die tw intigste eeuse w etenskapsfilosofie uitgemaak. O n ge lu kkig word in so 'n mate met ’n karikatuur van die logiese positivism e gew erk, dat die kritiek daarteen -128- me baie ernstig geneem kan word nie. Veral drie sake vra om verdere verheldering: me baie ernstig geneem kan word nie. Veral drie sake vra om verdere verheldering: • In die eerste plek, vereis enige kritiek teen 'n bepaalde strom ing dat die historiese konteks van daardie strom ing in berekening ge bring behoort te word. Dit is ook waar van die vroeë logiese positivism e. Hul afw ysing van metafisiese elemente in die wetenskap, kan slegs korrek waardeer word indien 'n mens in gedagte hou dat hul sterk standpunt wou inneem teen 'n sterk herlewing van die idealisme in die vroeg tw intigste eeu. 'n V e rge lykb are voorbeeld is Max Weber se afw ysing van sekere soorte waardes (veral ideologiese vooroordele) in wetenskapsbeoefening, gesien die ekstreme implikasies waartoe dit gelei het in die Duitse akademie van dieselfde tydperk. 'n Tweede punt van kritiek, is dat Duvenage nie w aardering het v ir die belangrike verskuiw inge wat plaasgevind het in die geskiedenis van die logiese positivism e in die tw intigste eeu nie. Wanneer 'n mens kyk na die standpunte van mense soos Richard Rudner en Ern st Nagel in die 1950s en 1960s, vind 'n mens dat hulle erken dat bepaalde soorte waarde-oordele en vooronderstellinge 'n integrale deel van w etenskapsbeoefening vorm. So sou hulle gewoon met Duvenage kon saamstem dat die w etenskaplike bepaalde epistemologiese en metodologiese aannames maak wat 'n regstreekse impak het op sy of haar insam eling en interpretasie van data. Wat is die doel van grondslae-ondersoek? • Maar, en dit sluit aan by my grootste punt van kritiek teen Duvenage se hoofstuk, dit is nie verantw oordbaar om die logiese positivism e te kritiseer oor hul sogenaamde neutraliteitspostulaat nie, en self nie duidelik te wees oor wesenlike sake soos die betekenis van "perspektiew e in die w etenskap" nie. Soos ek vervolgens sal aan- toon, is daar nog te veel sake rondom die moontlikheid van C hristelike w etenskapsbeoefening waaroor daar nie duidelikheid bestaan nie. Tereg s k r y f Duvenage op bladsy 22 die volgende: "D it gaan hier oor die vraag hoe hierdie grondslae/perspektiew e (C h riste like perspektiewe t.o .v . die w erklikheid en die mens) ingebou moet word sodat daar aan die kriteria van w etenskaplikheid voldoen kan word en watter rol sodanige perspektiewe speel” . -129- Die vraag is egter of Duvenage bevredigende antwoorde gee op sy eie vrae? Ek staan eerstens stil by sy model van wetenskapsbeoefening wat op bladsye 23 en verder bespreek word. V olgens Duvenage gaan dit in die wetenskap basies om die interaksie tussen die volgende vier pole: die wetenskaplike, die veld van ondersoek, die metodes en die resultaat of bevinding. Ek bepaal my vereers by 'n belangrike paragraaf op bladsy 25 waarin Duvenage s k ry f oor die samehang tussen stru k tu u r e n rigting, of tussen geldigheid en waarheid in die wetenskap. In die eerste plek sé Duvenage moet ons onderskei tussen geldigheid en waarheid: "D ie w aarheidsvraag sentreer rondom die rigting van die religieuse grond oo rtu igin gs terwyl die geldigheidsvraag rondom die struktuurnorm e v ir w etenskaplikheid sentreer". Wat laasgenoemde betref, stel Duvenage dat "w etenskaps- vorm ing aan sekere kriteria of struktuurnorm e (moet) beantwoord om as sodanig te kw alifisee r". Tweedens, vervolg hy, is dit noodsaaklik dat ons sal insien dat die samehang tussen stru k tu u r en rigtin g 'n dieper agtergrond besit en wel in die perspektiewe wat die Christenw etenskaplike vanuit die Skrifw oord ontvang. En wat is hierdie perspektiew e? Duvenage gee geen antwoord nie, behalwe om te së dat die Christenw etenskaplike gehoorsaam moet wees aan die Skrifw oord wat perspektief verleen op die struktuurnorm e wat die w etenskaplike ontdek. V e rske ie aspekte van die bespre kin g hierbo is egter problem aties. Wat is die doel van grondslae-ondersoek? In die eerste plek, oortuig Duvenage se on d erskeiding tussen geldigheid en waarheid m yns insiens glad nie. Wat Duvenage in w erklikheid doen, is om die begrip "w aarheid" volledig te kaap v ir 'n religieuse ge b ru ik daarvan. Waarheid is iets wat die alleenbesit is van C hristelike w etenskaplikes wat perspektief ontvang het op die struktuurnorm e wat hul ontdek het. Hierteenoor is geldigheid die kriterium van w etenskap­ likheid. In Duvenage se terme, lyk dit asof ons weer eens gekonfronteer word met 'n dualisme tussen 'n suiw er epistemologiese of metodologiese kriterium (geldigheid) en 'n religieuse kriterium (w aarheid). Twee sake moet egter nog verd e r gevoer word. Eerstens, is daar inherent aan hierdie tweedeling en interpretasie van die w aarheidsbegrip 'n onhoudbare elitisme - veral onhoudbaar v ir die C hristen . Want, beweer Duvenage, waarheid is die alleenbesit van die C hristen wat ingew y is in die Bybelse perspektiewe. Die implikasie is dat slegs C hristen e die waarheid aan- -130- -130- gaande die w erklikheid kan bekom. So 'n elitistiese opvatting oor kennis is as sodanig onaanvaarbaar. Maar daarnaas, hanleer Duvenage ook 'n volledige a-historiese konsepsie van geldigheid. Geldigheid, die kriterium van w etenskaplikheid, is 'n gegewene - dit is 'n struktuurnorm wat geld v ir alle w etenskap in alle tye. Maar so 'n opvatting waarin geldigheid ve rd in glik w ord, ontken juis die menslike dimensie van wetenskapsbeoe- fening. Dit ontken dat wetenskap 'n menslike - historiese en kulturele - handeling is, soos wat Duvenage self beklemtoon, wat onderhew ig is aan verand e rin g, aanpassing, verbetering, groei, ens. Een van die belangrikste lesse van die tw intigste eeuse w etenskapsfilosofie is juis dat die konsepsie van wat wetenskap is, en wat objektiwiteit, rasionaliteit, en s., behels, nie onveranderd gebly het sedert die dae van Plato en Aristoteles nie. Alhoewel sekere eienskappe natuurlik wel onveranderd gebly het, het ander aspekte fundamentele verandering ondergaan, bv. die kennis is mag-ideaal van Bacon teenoor die ke n n is-tw v-ke n n is ideaal van Aristoteles. Die ander soort probleem in Duvenage se betoog raak die verhouding tussen C hristelike perspektiewe en wetenskapsbeoefening. In hierdie verband verd e d ig Duvenage die standaardopvatting oor C hristelike we­ tenskap. Wat is die doel van grondslae-ondersoek? En die argument is basies die volgende: Alle m enslike liandelinge word ge rig en ge stu u r deur die religieuse o ortu igin gs van 'n persoon. W etenskapsbeoefening is 'n menslike handeling. D U S word ook wetenskapsbeoefening ge rig en ge stu u r deur die religieuse o ortu igings van ’n persoon. Weliswaar v e rfy n Duvenage die bestaande modelle, deur sy onderskeiding tussen m akro-, meso- en m ikro-perspektiew e in die wetenskap. M akro- perspektiew e het betrekking op die omvattende o ortu igings wat die na vorser huld ig, byvoorbeeld 'n w e rklikheidsbeskouing, m ensbeskouing en sam elew ingsbeskouing. M eso-perspektiew e verw ys na teorieë in 'n vakgebied (soos psigoanalise en behaviorism e), terwyl m ikro-perspektiew e veral dui op die vakw etenskaplike fokus op die probleemveld. -131- Eerstens, enkele opm erkinge oor die sillogism e hierbo. Die geldigheid van die argument word natuurlik oorwegend bepaal deur die korrektheid van die eerste premisse, aangesien min persone sal ontken dat die tweede stel ling korrek is. M yns insiens is daar twee probleme met die premisse: en ersyd s, die vraag of die stel ling nie so algemeen en abstrak is dat dit niksseggend geword het nie; a n d ersyds, die vaagheid wat in die begrippe "rig en stu u r" opgesluit is. Dit lyk nie vanselfsprekend waar dat alle m enslike handelinge ge rig word deur die religieuse oortuigings van 'n persoon nie. Die oorwegende rede waarom dit nie so is nie, hang saam met die vlak van abstraksie van die stel ling. Wanneer "m enslike handelinge" verw ys na spesifieke konkrete aktiwiteite, bv. fietsry, g ra ssn y , klere aantrek, ens., is dit geensins duidelik hoe hierdie aktiwiteite d eur my religieuse oortu igings ge rig word nie. Indien dit wel die geval sou wees, dan moet die fietsryaktiw iteit, die motorbestuuraktiwiteit van die C hristen en die nie-C hristen aan- toonbaar verskil; iets wat klaarblyklik nie die geval is nie. 'n Moontlike reaksie moet wel kortliks bespreek word. V e rd ed igers van die C hristelike w etenskapsstandpunt beweer dikwels dat daar wel 'n ve rsk il is in die sin dat die C hristen sy aktiwiteite tot eer van God doen, terwyl dit nie die geval is by die nie-C hristen nie. Wat is die doel van grondslae-ondersoek? My argum ent is dat, alhoewel dit in 'n meer algemene sin waar mag wees, dit geen aantoonbare, - selfs waarneembare - verskil maak in die wyse waarop die C hristen en die nie-C hristen die aktiwiteit uitvoer nie. N atuurlik praat ons nie hier van sake soos hoflikheid en verdraagsaam heid en eerbiedigheid van padreëls nie - hierdie norme geld v ir alle mense en kan ewe maklik deur Christen en nie-C hristen erken of misken word. Op 'n meer algemene vlak, wanneer van menslike handelinge dikwels in 'n meer generiese sin gepraat word, bv. die opvoeding van my kinders, is die stel I i n g uiteraard meer toepaslik. Die bespreking hierbo is eweneens van toepassing op die begrip "we- tenskap sb eoe fe nin g". Alhoewel dit in 'n baie algemene sin waar mag wees dat wetenskapsbeoefening ge rig word deur 'n mens se religieuse oortu igings, is die onus om aan te toon dat sodanige religieuse oortu igings deurw erk tot op die vlak van konkrete en spesifieke navorsingsbesluite, d .w .s. op die vlak van probleem form ulering, data-insam eling, analise en interpretasie. -132- Naas die probleme wat verbandhou met die vlak van abstraksie van hierdie prem isse, is die begrippe rig' en 's t u u r" onaanvaarbaar vaag. Soos ek hierbo aangetoon het, het ook Botha in haar artikel aandag gegee aan die verskillende funksies van 'n wetenskaplike se basiese oortuigings. In die verband het ek voorgestel dat 'n tipologie van sodanige funksies opgestel word. Dieselfde probleem toon sig hier. Die begrippe rig " en "s t u u r" is niksseggend as dit nie nader gespesifiseer word nie. Rigtinggew ing kan positief of negatief wees, kan onthullend of verhullend wees, ens. en is natuurlik altyd selektief. Dit is egter die vlak van rigtinggew ing wat aandag moet geniet. Dit b rin g ons dan weer by Duvenage se onderskeid tussen m akro-, meso- en m ikro-perspektiew e. D uvenage illustreer die verskille tussen hierdie perspektiewe aan die hand van 'n voorbeeld oor die bestudering van terrorism e. O n gelukkig help die voorbeeld die leser nie veel verder nie. So byvoorbeeld is dit nie duidelik wat die verskil is tussen die m ikro- en m eso-perspektiewe nie. Wat is die doel van grondslae-ondersoek? V olgens Duvenage benut die vakw etenskaplike, onder die m ikroperspek- tief, die grond b egrip p e van sy of haar vakgebied, terwyl onder die m eso-perspektief, die w etenskaplike eksplisiet bepaalde teorieë in die studie betrek, sowel as bepaalde vakfilosofiese toerusting. Dit is egter natuurlik nie metodologies verantw oord om te suggere er dat vakw etens­ kaplike navorsing, van enige aard, sonder die integrasie van bepaalde teoretiese perspektiewe behoort te geskied nie - die im plikasie van n a vorsing onder 'n m ikro-perspektief. As dit nie Duvenage se standpunt is nie, is die enigste alternatief dat die m ikro- en m eso-perspektiewe basies dieselfde ding is. Wat die m akro-perspektiew e betref, verw ar die voorbeeld rondom terrorism e on gelukkig meer as wat dit verhelder. In hierdie verband sk ry f Duvenage: Hiermee hang saam die hele vraag na die begronding van norme waarmee 'n ve rsk yn se l soos terrorism e beoordeel word. Wie norme begrond in die mens (humanisme) gaan 'n ander beoordeling gee as iemand wat 'n teonome begronding het naamlik dat die wil van God in berekening ge b ring moet word. Behalwe dat Duvenage nie aandui presies watter verskil 'n humanistiese en teonome interpretasie sal maak wanneer dit gaan oor byvoorbeeld die historiese oorsp rong van terrorism e, die ve rk la rin g van terroristiese -133- gedrag, die verband tussen terrorism e en persoonlikheidstipes, ens. nie, wil dit uit die voorbeeld lyk asof een van die belangrikste aspekte van 'n m akroperspektief is dat dit 'n normatiewe oordeel vel oor bepaalde gedrag of ve rskyn se ls. Indien dit die geval is, is dit nie duidelik waarom dit as 'n integrate deel van w etenskapsbeoefening beskou word nie. Watter bydrae maak 'n normatiewe oordeel tot ons verstaan of verklaar of voorspel van 'n bepaalde handeling of gebeurtenis? 'n Oordeel dat terrorism e altyd onaanvaarbaar is of onder sekere om standighede ge regve rd ig is (wat sou, in elk geval die C hristelike perspektief w ees?), help ons geensins verder in ons wetenskaplike poging om dit (byvoorbeeld) as 'n tipies tw intigste eeuse ve rsk yn se l te verklaar nie. J. Mouton, Senmet, RGN Samevatting Na aanleiding van my bespre kin g van Botha en Duvenage se artikels kan ek nie anders nie as om tot die ge volgtre kkin g te kom dat die prim ére oormerke van die bundel nie bereik is nie. Die feit dat nog Botha nog Duvenage daarin slaag om die teoretiese en filosofiese "g ro n d sla e " van 'n C hristelike perspektief op die w etenskap duidelik en oortuigend uit te werk, en die feit dat die latere bydraes oor paradigm as in die we­ tenskappe gebuk gaan onder dieselfde konseptuele vaaghede en onduidelikhede, suggere er dat hierdie benaderings tot 'n verd e d iging van C hristelike w etenskapsbeoefening misplaas mag weesl J. Mouton, Senmet, RGN -134- -134-

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/812/923

Afrikaans

Abstract John Naisbitt is the author o f three academic publications on futurology. In this article a comparison o f these publications o f the last decade is made with regard to the ten postulates stated in each book. The core o f each postulate is abstracted and its relation to the future development o f various aspects affecting man and the world in which he functions is indicated The contents of Naisbitt*s works is condensed and divided into four main categories covering technology, economics, cultural/social issues, management and organisation. In each o f these subdivisions an attempt is made to outline the practical applicability o f facets o f these main categories. With this approach the particular characteristics (strong and weak points) which may transform present implications into new opportunities can more easily be indicated. DIE INVLOED VAN TOEKOM STENDENSE OP ENTREPRENEURS EN KLEINSAKEONDERNEMINGS J.J.D. Havenga Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM 1. INLEIDING Dit blyk dat die term futurist eers gedurende die sestigerjare deel van die Engelse taal geword het toe dit in tydskrifte in die VSA begin verskyn het. Heelwat later het die term sy verskyning gemaak in die Afrikaanse taal en wel in die term futuroloog. Hierdie benaming is onder andere gekoppel aan persone soos prof. P. Spies van die Stellenbosse Universiteit en prof. C.H. Boshoff van die Potchefstroomse Universiteit wat met hul onderskeie institute toekomstendense probeer aandui. In die sakewêreld is daar ook die alombekende Clem Sunter van die Anglo American-groep. Baie futu- roloe verkies egter teenswoordig om na hulle self te verwys as langtermynbeplarmers, vooruitskatters, sosiale teoretici, tendensanaliste en toekomskundiges (Coates & Jarrat, 1989:vii). Die terreine waarop hulle hulself begeef of die komponente van toekomsstudie kan in ses groepe verdeel word: strukturele elemente, onderliggende oorsake, stimulante en inhibeerders van verandering, primêre akteurs, instansies en stelsels, gebeurtenisse en ideale alternatiewe en opkomende gemeenskappe (Coates & Jarrat, 1989:28-41). Hieronder word aspekte soos die volgende behandel: sektorale ekonomieë en ge­ meenskappe, wêreld-ekonomie, tegnologie, omgewing, wetenskap, waardes en hou- Koers 56(4) 1991:591-609 591 Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings dings, politieke faktore, innovasie, konflikterende gemeenskapsdryfvere, informasie, energie, geloof en ’n verskeidenheid ander elemente. dings, politieke faktore, innovasie, konflikterende gemeenskapsdryfvere, informasie, energie, geloof en ’n verskeidenheid ander elemente. Dit is opvallend dat beskouings oor die toekoms meesal op ’n makro-vlak geskied en dat daar nie sender meer beweeg word na die mikro-elemente nie. So byvoorbeeld word daar na die ekonomie met al sy elemente in die breë gekyk, maar nie spesifiek aandag gegee aan byvoorbeeld die entrepeneur of kleinsakeonodememining en waar hy in die toekoms gaan inpas nie. Verder is baie van die bydraes gebaseer op ontwik- kelings in die VSA, die Pacific Rim (Japan, Taiwan, Indonesië, A ustralië en die westelike deel van die VSA) en Europa. 2. AGTERGROND EN DOEL John Naisbitt het as futuroloog wêreldwye roem verwerf met sy boek Megatrends: Ten new directions transforming our lives (1982) en dit opgevolg met die boeke Re-inventing the corporation (Naisbitt & Aburdene, 1985) en Megatrends 2000: Ten new directions for the 1990’s (Naisbitt & Aburdene, 1990). Om die doel van die artikel beter te verstaan, is dit noodsaaklik dat daar eerstens aandag gegee word aan kernaspekte van sy geskrifte. Deur in sy eerste boek (1982) gebruik te maak van ’n metodologie gebaseer op ’n vergelykende inhoudsanalise van 6000 plaaslike koerante ten opsigte van plaaslike gebeure oor ’n aantal jare, kom Naisbitt tot die gevolgtrekking dat die mens getuie is van ’n belangrike verandering in ekonomiese en sosiale waardes. Die herstrukturering van die VSA is alreeds besig om die mens se innerlike en uiterlike lewe te verander. As ’n gemeenskap het die mens van die oue na die nuwe beweeg. ’n Inherente deel van hierdie stellings is die gedagte dat ’n beslissende verskuiwing in die wêreldmag besig is om plaas te vind namate die wêreldmag van ’n industriële tot ’n inligtingsgemeenskap getransformeer word (Naisbitt, 1982:1). In die tweede boek gaan die skrywer verder met die analise deur te fokus op die onderneming, sy funksionering en bestuur. Hierdie analise lê klem daarop dat die ongewone gelcentheid wat die afgelope dekade meegebring het, benut meet word. Jou werk en onderneming moet naamlik omskep word in ooreenstemming met die nuwe behoefte van die nuwe inligtingsgemeenskap (Naisbitt & Aburdene,1985;l). In sy derde boek is Naisbitt se uitgangspunt (1990:11) dat die mens voor die mees belangrike dekade in die geskiedenis van die beskawing staan, naamlik ’n periode van verstommende tegnologiese innovasie, onvergelykbare ekonomiese geleenthede, ver- 592 Koens 56(4) 1991:591-609 JJ.D. Havenga JJ.D. Havenga rassende politieke hervorming en ’n groot kulturele wedergeboorte. Op grond van hierdie afleidings word gepoog om die belangrikste tendense vir die negentigerjare te identifiseer en te beskryf. Waar die eerste boek grotendeels klem gelê het op tendense wat die VSA beïnvloed het, lê die jongste een meer kiem op Noord-Amerika, Europa en die Pacific Rim. Hierdie benaderingswyse is waarskynlik gevolg veral omdat inligtingstegnologiee, diens en elektronika hierdie streke verenig. 3. DIE BELANGRIKSTE STELUNGS VAN NAISBITT Omdat die werke van Naisbitt omvattend is, word die steilings kortliks bespreek. Alhoewel meer beredenering daarvan wenslik is, word volstaan met ’n kernagtige samevatting van die inhoud van elke stelling wat Naisbitt se siening verteenwoordig. 2. AGTERGROND EN DOEL Die vraag kan gestel word of enige lesse geleer kan word uit hierdie bydraes van Naisbitt wat relatief breed is en grotendeels gebaseer is op die VSA en Europa en of daar enige relevansie vir Suid-Afrika is en meer spesifiek, die entrepreneurs en klein- sakeondernemings van dié gebied. In ’n poging om hierdie vrae te beantwoord, sal die doel van hierdie artikei gevolglik wees om in ’n samevattende vorm die belangrikste steilings van Naisbitt weer te gee en om dan sekere afleidings te maak met betrekking tot entrepreneurs en kleinsakeonder- nemings in Suid-Afrika. Voortvloeiend uit die bestudering van enkele literatuurbronne is die metodiek wat gevolg is basies konsepsueel van aard. Eerstens is ’n kruis-korrelasie van die steilings in die verskillende boeke gemaak en dit word in tabel 1 weergegee. Deur ’n kritiese analise van die steilings te maak, kon die steilings tot vier duidelike kategorieë gere- duseer word vanwaar toepassings op entrepreneurskap en kleinsakebestuur gemaak kan word (vgl. tabel 2). 3.1 Die tien mega-tendense (Megatrends, 1982) In die eerste boek, Megatrends : Ten new directions transforming our lives (1982) word daar tien mega-tendense bespreek wat ’n invloed op die wêreld het, en die veranderin- ge wat dit tot gevolg het. Koers 56(4) 1991:591-609 593 Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings 3.1.2 Die verandering vanaf gedwonge tegnologie na hoë tegnologie Alhoewel dié konsep nie heeltem al duidelik is nie, verwys dit grotendeels na die behoefte aan ’n menslike reaksie wat die instelling van nuwe tegnologie sal kontra- balanseer, en wat aanleiding sal gee tot die opkoms van hoe persoonlike waardesis- tem e om sodoende te kom penseer vir die onpersoonlike aard van tegnologie. ’n Uitvloeisel van hierdie konsep word byvoorbeeld weerspieël in die tendens om die onpersoonlikheid van werksomgewing te verander; so word sagte kleure en nie-unifor- miteit in styl en mode aangewend om ’n meer ‘genaakbare’ werkomgewing daar te stel. 3.13 Die verandering vanaf ’n nasionale ekonomie na ’n wëreldekonomie Hierdie aspek het betrekking op die internasionalisering van beleggings en handel, en tot ’n sekere mate op eenvormige wêreld-ekonomiese beleidsrigtings, onder andere ten opsigte van die aanw ending van arbeid, optredes van vakbonde, eenvorm ige geldstelsels en gestandaardiseerde pryse. 3.1.1 Die verandering van ’n industriële na ’n inligtingsgemeenskap Hierdie is ’n belangrilce verandering wat terugdateer vanaf 1956 toe kantoorwerlcers vir die eerste keer in die Amerikaanse geskiedenis in tegniese, bestuurs- en klerklike posisies meer was as die handearbeiders. Op die huidige stadium word massas intig- ting geproduseer op dieselfde wyse waarop die massa-produksie van motors vroeer plaasgevind het. H ierdie mega-tendens wys been na beslissende veranderinge in tegnologiee: nie aileen wys dit been na die inwerking van data-prosessering en die toepassing van program m atuur in industriele prosesse nie, m aar ook na die vooruitgang van nuwe tegnologieë soos die eiektronika, biotegnologie, laser en selfs die aanwending van nuwe materiale. Koers 56(4) 1991:591-609 3.1.4 Die verandering vanaf korttermyn- tot langtennynbeplanning Ondernemings moet in reaksie op versnellende veranderinge in tegnieke, produkte en markte voortdurend herbesin ten opsigte van die aard van die onderneming waarin hulle hul bevind om sodoende nuwe strategiese visies daar te kan stel en te imple- menteer. Koers 56(4) 1991:591-609 594 JJ.D. Havenga T ab ell TENDENSE EN STELUNGS - JOHN NAISBITT TENDENSE EN STELUNGS - JOHN NAISBITT Megatrends - 1982 Re-inTCDlÍDg th e corporation - 1985 Megatrends 2000 - 1990 1. Industrieie tot iaformasiegemeeaskap 2. Ceforseerde tegnologie tot ho< tegnologie (High tech/high touch) 3. Nasionale ekonoraie tot wêreld- ekonomie 4. K ort termya tot lang tertnyn 5. Sentralisasie (ot deseotralisasie 6. Institusionele hulp tot selfhulp 7. Verteeowoordigeade demokrasie tot deelnemeode demokrasie 8. Hierargieê tot netwerke 9. Noord tot Suid 10. O f d it/o f dat tot veelvuldige opsies 1. Die verskuiwing ia Jirate- giese bronne van 'n industriile oa 'n informasiegemeenskap 2. *tt Verkopersmark en die ouwe mededinging vir die beste werknemers 3. Die iokorting van middelbestuur 4. Die kontinuerende entrepreneuriese revolusie 5. Die opkoms van die nuwe variérende arbeidsmag 6. Die demografiese revolusie van werkende vrouens 7. Die toenemeode gebniik van intubie en viste 8. Die wanaanpassing tussen die opvoed- kundige stelsel en die behoeftes van die nuwe informasiegeoteeoskap 9. Die toename in die belangrikheid van korporatiewe gesondheidstrydpunte 10. Die waardes van die generasie wat gebore is tussen 1946 en 1964 1. Die opkomende wéreldekonomie van die negentigerjare 2. *n Renaissance in die kunste 3. Die groei van die vryemarksosialisme 4. Wtreldlewenstyle en kulturele nasiona- lisroe 5. Privatisering van die welvaartstaat 6. Die groei van die Pacific Rim 7. Die dekade van die vrou in leierskap 8. Die eeu van biotegnologie 9. Die religieuse herlewing van die nuwe milleoium 10. Die triom f van die individu 3.1.5 Die verandering vanaf sentralisasie tot desentralisasie Mag vioei van onder af na bo. Gedesentraliseerde eenhede kry meer outonomie en mag, en gesagstyl word ooic meer selfgeldend van aard. Desentralisasie impliseer ooic dat daar meer sentrums is en gevolglik meer geleenthede en keuses vir individue. Koers 56(4) 1991:591-609 595 Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings 3.1.7 Die verandering vanaf ’n verteenwoordigende tot ’n deelnemende demokrasie Hierdie is ’n tipiese Amerikaanse politiese mega-tendens, maar die implikasies is van algemene belang. Dit word gesien in verbruikerswese, aandeelhouers se houdings, werkers se regte, deelname en leierskapstyle. 3.1.6 Die verandering vanaf institusionele hulp na selfhulp Gemeenskapsgroeperings neig om groot administratiewe, oorgereguleerde agentskap- pe te vervang. Die privaatsektor raak meer en tneer betrokke in ’n verskeidenheid van dienste op onder andere diverse terreine soos gesondheid, opvoeding en ontspanning. Dit verteenwoordig ’n verskuiwing vanaf ’n bestuurs- tot ’n entrepreneuriese gemeen- skap. 3.1.8 Die verandering vanaf hierargieë tot netwerkvorming Netwerke bestaan om inligting uit te mil, om die gemeenskap te verander, om produk- tiwiteit en werksomstandighede te verbeter en om beskikbare bronne te deei. Netwer­ ke kan gesien word as die voorsiening van ’n vorm van kommunikasie en interaksie wat geskik is vir die energie-skaars en inligtingryke toekoms. Horisontale skakeling word daargestel om onder andere nuwe kennis te genereer en nuwe entrepreneurskap en besigheidstipes toe te laat om te ontstaan. 3.1.9 Die verskuiwing van aktiwiteite in die VSA Hierdie is ook ’n besondere Amerikaanse ontwikkeiing wat betrekking het op die geleideiike hertoedeiing van mense, bronne, indiensname en welvaart gedurende die laaste dekades. Sodanige verskuiwings vanaf die noordelike na die suidelike state skep ontwrigtings, maar tergelykertyd ook nuwe geleenthede omdat nuwe stede vinnig ont- wikkel. 32 Die ‘heruitvinding’ van die ondememing {Re-inventing the corporation, 1985) Naisbitt het, aihoewel nie in die sin wat vroeer in die artikei vermeld is nie, vanaf ’n makrovlak na mikro-ekonomiese faktore beweeg en tien addisionele stellings gemaak. Hierdie stellings het ten doel om die funksionering van die toekomstige ondememing te herdefinieër en is afgelei van mega-tendense en sosiologiese waarnemings soos byvoorbeeld die toenemende rol van die vrou in die arbeidsmark en bestuur. 3.2.2 ’n Verkoperstnark en die nuwe mededinging vir die beste werknemers ’n Projeksie wat gemaak is, is dat die arbeidsmark na 1990 in die VSA stram sal word met ’n verskuiwing van ’n kopersmark tot ’n verkopersmark. Dit versterk stelling 2.1 met betrekking tot (skaars) menslike hulpbronne. 3.1.10 Die verandering vanaf die enkel opsie tot veelvuldige opsies Die gemeenskap verlaat geleidelik die weg van die tradisioneel-eenvormige na dié van diversiteit. Die eenvormige massagemeenskap het versplinter in baie groepe mense met ’n wye verskeidenheid van waardes, voorkeure en smake; dit het ’n markgeseg- menteerde en markgedesentraliseerde gemeenskap geword. Koers 56(4) 1991:591-609 596 JJ.D. Havenga Volgens Naisbitt beskryf hierdie tien mega-tendense ’n ewolusionêre toestand wat in baie dele van die Amerikaanse gemeensicap waargeneem kan word. Die vraag is of hierdie beskrywing toegepas kan word op Suid-Afrika. Ek is van mening dat Naisbitt se uitgangspunte ook direk toegepas kan word deur nie- Amerikaanse lesers. Bykans alles wat Naisbitt in sy publikasie stei, kan op een of ander wyse toepasbaar gemaak word op ander lande (Naisbitt, 1982;xxix). 3.2.1 D ie verskuiwing in strategiese bronne van ’n industriële na ’n inligtings gemeenskap Nuwe sleutelbronne vir die ondem em ing is inligting, kennis en kreatiw iteit wat belangriker as kapitaal is. Dit impliseer dat ’n kritiese suksesfaktor in die toekoms die voorkeuraanwending van menslike hulpbronne sal wees. Koers 56(4) 1991:591-609 3 7 J Die inkorting van middelbestuur Die tegnologie van die rekenaar is steeds besig om te groei en uit te brei na nuwe velde. Dit impliseer ’n daling in die behoefte vir middelbestuur. Koers 56(4) 1991:591-609 597 Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings 32.4 Die kontinuerende entrepreneuriese revolusie Innovasie en ondernemerskap sal die belangriicste vereistes vir sukses in die toekoms wees, met die gevolg dat die behoefte sterk na vore kom om toepaslike motiverings- en vergoedingsisteme te ontwikkel. 32.6 Die demografiese revolusie van die werkende vrou Die vrou is besig om ’n toenemend-belangrike rol in die huishouding en op die arbeids- mark te vervul. Dit sal nuwe gewoontes, gedrag en die werkverrigtingwyses van onder- nemings impliseer, onder andere vanwee die dubbele rol wat die werkende vrou gewoonlik meet vervul. 32S Die opkoms van ’n nuwe arbeidsmag Die huidige arbeidsmag is jonger, beter opgelei en maak toenemend gebruik van vroue wat toetree tot die arbeidsmag . Hierdie faktore bring mee dat die aard van die werkplek verander om die nuwe werker te akkommodeer. 32.7 Die toenemende gebruik van intuisie en visie Ondernemingsbestuur sal meer en meer intuitiewe visionêre denkmetodes gebruik omdat dit blyk dat rasionaliteit en kwantitatiewe beplanning moeiliker sal wees om in ’n toenemende komplekse wêreld toe te pas. Samevattend Wanneer die invloed van Naisbitt se eerste twee publikasies ontleed word, word die volgende as kenmerke van die toekomsonderneming onderskei: die nuwe onderne­ ming word gekenmerk deur meer kennis en kreatiwiteit, ’n meer buigbare struktuur (netwerke, filiale, entrepreneuriese projekte), minder steun op formele outoriteit en meer op motivering en selfverwesenliking. Ook speel strategiese visie eerder as forme­ le beplanning ’n rol, is daar groter aanvaarding van interaksies tussen die gemeenskap en die onderneming en word die rol van die vrou toenemend belangrik. 3^.10 Die waardesisteem van die generasie wat tussen 1946 en 1964 gebore is Nuwe waardes sai geleidelik die waarde-sisteme van vroeër vervang. Hierdie nuwe waardes sal onder andere in aspekte soos outonom iteit, ondernem erskap, sosiale liberalisme en ekologiebewustheid weerspieël word. 33.1 Die opkomende wêreld-ekonomie van die negentigeijare 33.1 Die opkomende wêreld-ekonomie van die negentigeijare Daar is ’n toenemende tendens tot een wêreld-ekonomie. Die ekonomiese kragte van die wêreld is besig om oor nasionale grense been te beweeg met as resultaat groter demokrasie, meer vryheid, meer handel, meer geleenthede en groter welvaart. 32.9 Die toename in die belangrílcheid van korporatiewe gesondheidsdienste Om die onderneming se belangrikste bron, naamlik sy mense te bewaar, sal insette in verskeie vorms deur ondernemings self gelewer moet word om op ’n korporatiewe vlak gesondheidsdienste en programme daar te stel. Op dié wyse sal die kwaliteit van die arbeidsbron behou kan word. 3^.8 Die wanaanpassings tussen die opvoedkundige stelsels en die behoeftes van die nuwe inligtingsgemeenskap 3^.8 Die wanaanpassings tussen die opvoedkundige stelsels en die behoeftes van die nuwe inligtingsgemeenskap Dit blyk dat die opvoedkundige stelsels in die wêreld nie altyd beantwoord aan die behoeftes van die gemeenskap nie. Veranderinge gaan verder plaasvind ten opsigte van die opvoedkundige behoeftes en metodes en om dit te akkommodeer, sal onder- nemings betrokke moet raak by samewerkingsooreenkomste soos wat alreeds die geval is met alliansies tussen ondernemings en universiteite. Konseptuele denke sal nodig wees om nuwe modelle vir sodanige samewerking daar te stel. Koers 56(4) 1991:591-609 598 JJ.D. Havenga 33.2 Die Renaissance in die kunste Volgens Naisbitt vind daar ’n fundamentele en revolusionêre verskuiwing in vryetyds- en bestedingsprioriteite plaas. Sport as die gemeenskap se primêre ontspannings- aktiwiteit sal geleidelik deur die kunste vervang word. Koen 56(4) 1991:591-609 599 Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings 3 33 Die privatisering van die welvaartstaat D eur mense m eer mag te gee om hulle lewens te reguleer, vind daar ’n globale verskuiwing van ’n welvaartstaat na privaatbesit plaas. 33.6 Die opkoms van die Pacific Rim Hierdie gebied is besig om die tydperk van die vinnigste ekonomiese uitbreiding in die geskiedenis te ondergaan. Die belangeverskuiwing vanaf die Amerikaanse en Europe- se gebiede is nie net ekonomies nie maar ook kultureel van aard en word versterk deur die ondememing om opvoedingsgeriewe daar te stel. 33.4 Wêreldlewenstyle en kulturele sosialisme Hoe meer homogeen mense se lewenstyle word, hoe meer wend hulle hul tot die dieper waardes van byvoorbeeld godsdiens: hierdie tendens is waarskynlik ’n reaksie teen die hedendaagse gelykmakingsproses. In die godsdiens kan die mens nog sy uniekheid as individu beleef. Namate die mens se strewe na ‘globalization’ toeneem, sal by ook toenemend sy tradisies koester en probeer bewaar. 3 33 Die opkoms van die vrye-mark sosialisme Die wêreld is besig met ’n duideliice verskuiwing van ekonomieë wat deur regerings bedryf word tot ekonomiee wat weer op hul beurt gestu word deur markkragte. Vrye- mark sosialisme is die oorgangsfase vir sosialistiese lande soos hulle die een-en- twintigste eeu ingaan. 33.7 Die dekade van die vrou in leierskapposisie Nie alleen sal die leierskap van groot ondernemings in die toekoms tot ’n groot mate in die hande van vroue wees nie, maar hulle sal ook die informasie-gemeenskap domi­ neer as werkers, professionele persone en entrepreneurs. 33.9 Die godsdienstige herlewing van die nuwe millenium Aan die begin van die derde millenium is daar ongetwyfeld tekens van ’n wêreldwye multidimensionele godsdienstige herlewing. W anneer die mens worstel met verande- ring, intensifiseer die behoefte aan geloof. 3 J.IO Die triomf van die individu Die negentigerjare word gekenmerk deur ’n nuwe respek vir die individu as die basis van die gemeenskap en die basiese eenheid van verandering. Die triomf van die individu kondig die totnietgaan van die kollektiewe aan. Toegepas op die huidige situasie kan dit onder andere die volgende beteken: die mens word weer méér as ’n nommer; in die kleinsakeonderneming het hy individualiteit, word hy as mens geken. 33.8 Die dekade van biologie In plaas daarvan om die mens se probleme vanuit die fisika te benader en te probeer Koers 56(4) 1991:591-609 600 JJ.D. Havenga verklaar, word deesdae gekonsentreer op die biologic. Dit word al meer duideliic dat die biotegnologie die iíern van die mens se toekoms gaan word. 4. TO EPA SSIN G S O P E N T R EPR EN EU R SK A P EN KLEIN SAK EON DER- NEMINGS Die vraag wat nou ontstaan is die relevansie van so ’n analise vir Suid-Afrika en kleinsakeondernemings. Dit is duidelik dat ’n mens hier te doen het met die ‘sagter’ kant van die wetenskap. Vooruitskatting, veral sosiale vooruitskatting, is ’n bruikbare stuk gereedskap maar die geldigheid daarvan word beperk deur baie faktore. Naisbitt se benadering is onder- hewig aan ’n redelik ongeldige mengsel van (waargenome en statisties-gedemon- streerde) feite, aannames, norme en selfs (waarskynlik persoonlike) voorkeure. Dit moet egter beklemtoon word dat sy bydraes gesien moet word as ’n inset in die globale persepsie wat bestuur moet vorm met betrekking tot ’n bepaalde visie van die toekoms. So ’n visie is ’n deurlopende ontwikkelende mengsel van ervaring van die huidige en verlede, intui'sie, maar ook van begripsvorming. Naisbitt se analise bring ’n aantal aspekte vir die toekoms van kleinsakeondernemings na vore. Een manier om die probleem te behandel is om daarop te let dat sy werke in vier duidelike kategoriee val, met ’n mate van oorvleueling byvoorbeeld Megatrends - (6),(8),(9) en (10). Die kategorieë is soos in tabel 2 hieronder. 601 Koers 56(4) 1991:591-609 Die invtoed van toekomstendense op entrepreneurs en kteinsakeondememings Tabel 2 Kategorisering van hoofstukke in Naisbitt se boeke Bron K ateforie MegalrcQds Re>lBveatlBg the corporatioa M cfalreods 2000 4.1 TegDologiei en tegniese stebels 2,3 - 4.2 Ekoflomie 3 - I.3.5,6 4.3 K ulturele, sosiale, godsdienstige politieke 5,6.7.8.9,10 6.9 2.4,6,7,8, 4.4 Bestuur en organisasie 4,5.6,«.9 1.2.3,4.5.6,7.8.9.10 7,8.10 Kategorisering van hoofstukke in Naisbitt se boeke Kategorisering van hoofstukke in Naisbitt se boeke Vir elk van die kategorieë (4.1 - 4.4) word gepoog om die betekenis daarvan vir entrepreneurs en kleinsakeondernemings te gee en te sien tot w atter mate hulle besondere kenmerke (sterk en swak punte) hierdie implikasies mag omskep in nuwe geleenthede of bedreigings. 4.1 Tegnologieë en tegniese stelscls Die opkoms van nuwe tegnologieë soos die laser, biotegnologie en nuutsaamgestelde materiale, sal ’n hele aantal kragte vrystel wat soos skokgolwe sal inwerk op ’n groot aantal kleinsakeondernemings. Die volgende aspekte van sodanige kragte kan in berekening gebring word: 4.1.1 Die invloed op kostestrukture en verandering in mededingende posisie Nuwe tegnologiee is oor die algem een duur terwyl huidige tegnologieë dikwels gerasionaliseer of vervang moet word. Dit mag op grond van verskeie redes tot nadeel van die kleinsakeonderneming strek: tekort aan ontwikkelingsfondse, dikwels ’n bepaalde bonding van versigtigheid met betrekking tot verandering in toerusting en in prosesse, dikwels onvoldoende opleiding. ’n Faktor wat mag lei tot die vermindering van hierdie erkende nadeel is dat nuwe tegnologieë, alhoewel duur, dikwels aangepas word vir relatief kleinskaal-kapasiteite of dat dit verkry word op ’n m odulêre basis. Op dié wyse word die aanpassing by verandering vergemaklik. Aan die negatiewe kant moet egter daarop gewys word dat Koers 56(4) 1991:591-609 602 JJ.D. Havenga nuwe tegnologieë in die meeste kleinsaicesektore die mededingende voordele van die bemeestering van handvaardighede (byvoorbeeld in handwerkbedrywe) verminder in vergelyking met m eer gesofistikeerde, m eer intellektuele vorme van produksie. (Vergelyk rekenaarprogramme soos C.A.M., C.A.D., e.a.) Verder moet daarop gewys word dat die invloed van kostevervanging (masjien teenoor mens) waarskynlik negatief vir die kleinsakeonderneming is. 4 . 0 Invloed op markte ook Ogawa, 1989:16.) In Europa was die gemiddelde persentasie subkontrakterende medium- en kleinsake- ondernemings in die kledingbedryf in sewe lande 41,4% met die Verenigde Koninkryk so hoog as 59,1%. Subkontrakterende ondernemings volgens tipe entrepreneurs in Wes-Europa het onderskeidelik 50,0% vir pionier-entrepreneurs, 37,8% all-rounders, 39,6% routineers en vir organiseerders 36,1% beloop (Schmidt, 1990:7). Omdat Suid-Afrika nog nie op die industriële en tegnologiese vlak soos bogenoemde lande funksioneer nie, kan aanvaar word dat die aspek van subkontraktering by klein- sakeondernemings nog relatief laag sal wees. Nuwe tegnologiee, omdat dit neig na meer soepelheid, sal massaproduksie verminder en dit vervang met kleiner geintegreerde produksie-eenhede. Terselfdertyd neig groot ondernemings om te herbesin oor die maak of koop-opsie, ten einde hulle eie betrok- kenheid in ’n hele aantal produktiewe aktiwiteite so ver as moontlik te verminder. Die dubbele invloed vir die klein firmas is dat hulle die geleentheid kry om dié aktiwiteite oor te neem, maar terselfdertyd word ook toegelaat dat hulle afhanklikheid van die groot ondernemings uitermate toeneem. 4 . 0 Invloed op markte Een kenmerk van nuwe tegnologieë is die uitkring van die invloed daarvan, byvoor­ beeld inligtingstegnologieë bring nie alleen nuwe markte tot stand nie, maar dit word ook beliggaam in bestaande produkte. Hierdie uitkringende invloed is waar van produkte (elektronika in motors), maar ook van dienste. Tot die mate waarin kleinsakeondernemings dit oor die algemeen moeilik mag vind om onmiddellik aan te pas by nuwe tegnieke, sal hulle gebruiklike vertroue op goed-beheerde en vooraf bepaalde posisies {niches) moontlik geskaad word. As gevolg van die opkoms van nuwe produkte deur die kleinsakeondernemings self, kan, in teenstelling tot die negatiewe belewing van niches, ’n meer optimistiese siening waargeneem word, ’n Tipiese voorbeeld is die Silicon Valley-sindroom waarvan repli- kas nou in sommige Europese lande ontstaan. Versigtigheid moet egter hier aan die dag gelê word omdat dit belangrik is om tussen verskillende verskynsels te onderskei. Daar mag in Suid-Afrika suksesvolle hoë-tegnologie kleinsakeondernemings wees, nie alleen op die gebied van die elektronika nie, maar ook ten opsigte van programmatuur, laboratoriums en ander gebiede, maar dit verteenwoordig ’n baie klein persentasie van die Suid-Afrikaanse kleinsakepopulasie. Meer belangrik, in terme van groei, is die opkoms van klein ondernemings wat indirek voordeel trek uit die uitbreiding van hoe tegnologie. Birch (1981) wys daarop dat die belangrikste bydrae tot indiensname en skepping van kleinsakeondernemings gemaak is deur sulke aktiwiteite soos onderhoud, hersteldienste en konsultasiedienste in teenstelling tot sektore soos sekuriteit, fast- foods en ander sektore waarvan die skepping meer gekoppel word aan kulturele veran- deringe. In Suid-Afrika lê die skep van kleinsakeondernemings meer op die terrein van die informele sektore in produksie, distribusie en dienste (vgl. Havenga, 1990:12-14 vir ’n gedetailleerde uiteensetting van tipe ondernemings; Havenga, 1988:54-65 ten opsigte van belangrikheid tot indiensname). 603 Koers 56(4) 1991:591-609 Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings 4.13 Invloed op die verhouding tussen kleinsakeondem emings en groter onder- nemings 4.13 Invloed op die verhouding tussen kleinsakeondem emings en groter onder- nemings Kleinsakeondem em ings vertolk tradisioneel ’n belangrike rol in die industriële produksieproses in die vorm van subkontrakteurs. Hier is veral Japan ’n sprekende voorbeeld. Gegewens dui daarop dat die afhanklikheidskoers op subkontraktransak- sies van medium- en kleinsakeondememings vir die vervaardigingsindustrie 35,5% in Japan was, met vervoertoerusting so hoog as 73,7%. (Kosaka, 1990:43; vgl. 4.2 Ekonomie Mega-tendense (hoofstuk 3) en mega-tendense 2000 (hoofstukke 1,3,5 en 6) bekleni- toon onder andere die groeiende tendense van die wêreldhandel; gevolglik het die eksterne uitvoerkom ponent wat moontlik sal voortduur toegeneem in bykans alle lande, asook in Suid-Afrika. Die vraag wat ontstaan, is tot welke mate dit kleinsakeon­ dememings in Suid-Afrika sal beinvloed. Indien daar gekyk word na invoere, sal kleinsakeondememings die groeiende mede- dinging van die buiteland in aanmerking moet neem. Natuurlik sal sekere sektore, m eer spesifiek dienste, minder geraak word. O or die geheei gesien, kan groter onstabiliteit en m eer onsekerheid ontstaan vir klein ondernemings, veral daardie 604 Koers 56(4) 1991:591-609 JJ.D. Havenga ondernemings wat sterk funksioneer op tegnologiese gebied asook op die gebied van tekstiele, skoeisel en algemene elektronika. Ironies genoeg het boikotte en sanksies juis ’n groot mate van beskerming aan kleinsakeondernemings gebied en interne ontwikkeiing tot gevolg gehad iiet. Die opheffing van sanksies sal die Suid-Afrikaanse ekonomie ’n groter deel van die wêreld-ekonomie maak. ’n Meer onbevange ekonomie sal ongetwyfeld groter uitvoere met groter geleenthede bied vir Suid-Afrikaanse entrepreneurs en kleinsakeondernemings wat kan aanpas by wêreldmarktoestande. As voorbeeld kan gestel word dat volgens gegewens beskikbaar (Stratos Group, 1990:65) het 60,7% van die medium- en kleinsakeondernemings in 1985 in Wes-Europa ’n persentasie van tot 24% van hulle verkope uitgevoer. Verder het 89,5% van hierdie tipe ondernemings tot 74% van hul verkope uitgevoer. Ander ekonomiese faktore verwys onder andere na die invloed van werkloosheid. Interessant is die feit dat die toenam e in werkloosheid en die relatiewe hoe vlak daarvan asook groter deregulering aanleiding gegee het tot die totstandkoming van kleinsakeondernemings in Suid-Afrika (Havenga, 1990:7-10). Gedeeltelik kan dit ook toegeskryf word aan die herkanalisering van die arbeidsmag vanaf die groot onder­ nemings na die kleiner ondernemings, deels as ’n resultaat van eersgenoemde se strategie om arbeidskoste te verminder asook die rasionalisasieprosesse wat aan die orde van die dag is. Privatisering van staatsondernemings met die gevolglike afdanking van personeel het beslis ook ’n bydrae tot hierdie tendens gelewer. Die omvang van hierdie privatiseringsproses is natuurlik wêreldwyd en die skepping van kleinsakeondernemings word deur Naisbitt (1990:154-177) as ’n resultaat daarvan geillustreer. Witskrifte van owerheidswee in Suid-Afrika bied ook goeie agtergrond oor die privatiseringsproses en kleinsakeondernemings (vgl. P.C. 4/1985 en WPG 1987). ’n V erdere verklaring kan wees dat swak ekonomiese toestande in Suid-Afrika vir hierdie privatiseringsproses verantwoordelik is. 4.2 Ekonomie Handy (1984:41-52) wys daarop dat ’n resessie mense motiveer om nuwe besighede te begin en nuwe vorme van werk daar te stel. Hierdie nuwe vorme van werk wissel vanaf mauve, grey en black economy en word deur klein besighede opgeneem. In Suid-Afrika was die ontwikkeiing van die infor- mele sektor kenmerkend van die swak ekonomiese toestande die afgelope aantal jare (Havenga, 1990:12-14; Kirsten, 1988:251-257). In die lig van die nuwe politieke bedeling in Suid-Afrika sal die groei in kleinsakeon­ dernemings, hetsy op formele of informele vlak, ’n belangrike deel van die ekonomiese ontwikkeiing uitmaak. 605 Koers 56(4) 1991:591-609 Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings 43 Kulturele, sosiale, godsdienstige en politíeke aspekte Dit is waarskynlik waar Naisbitt se analise die mees gedagte-prikkelend is. Die nuwe kulturele en sosiale tendense wat hy beskryf is oor die algemeen baie gunstig vir die entrepreneur en klein onderneming. Die nuwe lewenstyle en waardes beklemtoon daardie faktore waar die kleinsakeonderneming ’n mededingende voordeel het. Hier- die voordeel is onder andere geleë in aspekte sees die onmiddellikheid en beskikbaar- heid van diens aan klante, die moontlikheid van vinnige besluitneming (versus ’n buro- kratiese handelswyse) en die groter mate van aanpasbaarheid. Hierby meet ook nog gestel word dat hierdie mega-tendense sekere verskuiwings in verbruikersgedrag ver- onderstel - iets wat baie gunstig mag wees vir kleinsakeondememings. Aspekte soos vryetyd, diskresionêre tyd, fleksielewens en korter werksure en -lewe is hier ter sprake (Handy, 1984:61, 158, 163 en 180), en sal veral ’n invloed uitoefen sover dit dienste betref. Miskien is een van die belangrikste uitvloeisels hiervan dat as diversiteit ’n primêre tendens word, die kreatiewe goedaangepaste klein onderneming voordeel sal trek uit die veelvuldige geleenthede. Die probleem vir kleinsakeondememings en vir nuwe entrepreneurs is daarom om te bewys dat hulle skeppend en goed aangepas is om voordeel uit hierdie tendense te kan trek. Dit skyn asof die kleinsakeonderneming in Suid-Afrika in die lig van bogenoem- de tendense ’n besliste rol het om te speel. Die inwerkingstelling van hierdie tendense kan geaktiveer word deur onderlinge samewerking, spesiale skakeling met groot ondememings en in baie gevalle deur te konsentreer op die kommersiële kant van innovasie. Die groter prominensie van die godsdienstige het tot gevolg dat die etiese aspekte sedert die begin van die tagtigerjare in Suid-Afrika in ’n groter mate benadruk word. In die praktyk is dit veral gekenmerk deur die aanvaarding van groter sosiale verant- woordelikheid deur die ondernem ing. Vergelyk in hierdie verband ’n studie ten opsigte van sosiale verantwoordelikheid deur die kleinsakeonderneming (Visagie, 1987). 4.4 Organisasie en bestuur In sy boek Re-inventing the corporation beklemtoon Naisbitt ’n aantal faktore wat die bestuur in die toekoms sal kenmerk. Skeppingsvermoë en kennis, nuwe werkmetodes, die toenemende rol van intuisie en visie, groei van elektroniese dataverwerking en ’n gees van entrepreneurskap sal aan die orde van die dag wees mits die onderneming dinamies en goed bestuur word. A1 hierdie aspekte is ook van toepassing op die klein- sakeonderneming. Koers 56(4) 1991:591-609 606 JJ.D. Havenga ’n Belangrike gevolgtrekking is dat indien daar ’n uitbreiding en ontwikkeling van hierdie nuwe bestuurskenmerke sal wees, alleen die mees dinamiese entrepreneurs en kieinsakeondernemings in ’n posisie sal wees om voordeel te trek uit hierdie veran- dering. Te dikwels word die bestuur van klein ondernemings in Suid-Afrika, soos ook in ander lande, gekortwiek deur ’n ingesteldheid van roetine-aktiwiteite en ontoe- paslike ieierskapstyie. Ondoeltreffende leierskapstyl is dikwels ook die resultaat van ouderdom en die oorskakelingsprobleem van bestuurstyl deur opvolgers in die onder- neming. Alhoewel daar deur Naisbitt gewys word op die verandering in die arbeidsmark van ’n kopers- na ’n verkopersmark, sal daar ten spyte van die nuwe arbeidsbesparende teg- nologieë ’n skaarsheid van geskikte arbeid wees. In Suid-Afrika is dit egter nie die geval nie omdat daar ’n ooraanbod van ongeskoolde, half-geskoolde en, selfs in sekere rigtings, van geskoolde arbeid is. Verder is daar vanweë die werkloosheid ’n toene- mende tendens van toetrede tot die informele kleinsakesektor - iets wat nog verder gestimuleer word deur die proses van deregulering. Uiteraard is dit noodsaaklik om daarop te let dat variasies in bestuursontwikkeling en -opleiding van bestuur van die informele en formele kleinsakeondernemings ’n ver- eiste is. Sakeskole aan universiteite en kleinsake-adviesburos gee alreeds aandag aan bestuursopleiding via besondere kursusse in tegnologiebestuur en innovasie, entrepre- neurskap en kleinsakebebestuur en ander doelgerigte bestuurskursusse. 5. SLOTOPMERKINGS Dit blyk dat kragte wat tans aan die werk is tot ’n groot mate teenstellend van aard is. Die vraag kan gestel word of entrepeneurskap om hierdie rede, synde ’n utopia, laat vaar moet word. Is toekomstendense en entrepeneurskap moontlik te moeilik om te ontleed, te geneig tot onsekerhede? Soos somtyds deur deskundiges op die gebied van strategic gestel word: om niks te doen is ook ’n strategic, of ’n onderneming kan ’n strategic hê sonder om dit te bcscf (Thompson, 1990:79). Daarom kan ook gestel word dat daar ’n behocfte bcstaan vir voorbereiding en oplei­ ding om gedagtes en idees uit te ruil, statistiek en data te versamel, ervarings te vergelyk, opsies te bcspreek en motiverings en aksies te skep. Op dié wyse kan entrepreneurskap en kleinsakeondernemings ontwikkel en bevorder word. Besondere aandag word aan hierdie proscsse bestee deur netwerkvorming en -funksioncring (vgl. Donckels, 1989; Cromie & Carson, 1991; Monsted, 1991). Miskien is die belangrikstc gevolgtrekking rclatief cenvoudig. Die groot hocveelheid Miskien is die belangrikstc gevolgtrekking rclatief cenvoudig. Die groot hocveelheid 607 Koers 56(4) 1991:591-609 Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings Die invloed van toekomstendense op entrepreneurs en kleinsakeondememings kragte wat in die toekoms van entrepreneurs en kleinsakeondememings in Suid-Afrika werksaara is, sal besliste invloed op die globale situasie van dié sektor hê. Dit wil voorkom asof daar ’n redelike balans tussen bedreigings en geleenthede bestaan. In elk geval sal aanvaar moet word dat alleen die klein sakeondernemings wat op die mees effektiewe wyse bestuur word, kan oorleef en groei. Hierdie ondememings sal deeglik moet kennis neem van toekomstendense en dit kan geskied deur twee benade- rings soos Wilson dit stel (Thompson et aL, 1990:92). Toekomsprojeksies kan gemaak word deur enersyds die makro-omvang van langtermyntendense te ontleed. Andersyds kan berekeninge gemaak word deur die ontwikkeling van altematiewe scenarios vir ’n tydperk van 10 tot 15 jaar vorentoe en deur ook terugwaarts berekeninge te doen deur ’n proses van deduktiewe beredenering. Sodoende kan hipoteses ontwikkel word met betrekking tot die implikasies vir die onderneming vir die oimiiddellike toekoms. 6. B m U O G R A FlE COATES, J.F, & JARRATT, J. 1989. Wliat futurists believe. Maryland : Lomond Publications, Inc. COATES, J.F, & JARRATT, J. 1989. Wliat futurists believe. Maryland : Lomond Publications, Inc. CROMIE, S. & CARSON, D. 1991. Marketing information: Its collection and utilization by small Hrms Proceedings of the 36th ICSB Conference June 24 26 1991 Vienna Austria Vol 3 pp 51 58 COATES, J.F, & JARRATT, J. 1989. Wliat futurists believe. Maryland : Lomond Publications, Inc. CROMIE, S. & CARSON, D. 1991. Marketing information: Its collection and utilization by small Hrms. Proceedings of the 36th ICSB Conference, June 24-26 1991. Vienna, Austria. Vol. 3, pp. 51-58. g pp DONCKELS, R. 1989. U nternehm ensgrundung: Eine H erausforderung fiir Politik, Training und FDhrung. Internationales Cewerbearchiv. Sonderheft 3. Berlin : Duncker & Humbolt. pp. 42 - 47. HANDY, C. 1984. The future of work. Worcester, Britain : Billing & Sons. HAVENGA, J J.D . 1988. Small business employment aeation and costs. Journal o f Small Business and Entrepreneurship, 5(4):54-65. HAVENGA, J.J.D . 1990. D ie D eregulierung und ihre A uswirkungen auf die Entwicklung des Untemehmertums. Intematioruiles Gewerbearchiv, 39(2):109-120. KIRSTEN, M. 1988. A quantitative perspective on the informal sector in Southern Africa. Development Southem Africa, 5(2):251-257. KOSAKA, T. 1990. Control mechanism in the Japanese subcontracted division-of-work system and the emergence of network-type organizational structure. The Study o f Business and Industry, 7:21- 48. MONSTED, M. 1991 DiH'erent types of regional networks: Methodological considerations. Proceedings of the 36th ICSB Conference, June 24 - 26 1991. Vienna Austria. Vol. 3, pp. 94 -104. NAISBITT, J. 1982. M egatrends : Ten new directions transforming our lives. New York : W arner Books, Inc. RDENE, P. 1985. Re-inventing the corporation. New York : W arner B NAISBITT, J. & ABURDENE, P. 1985. Re-inventing the corporation. N NAISBITT, J. & ABURDENE, P. 1985. Re-inventing the corporation. New York : W arner Books. NAISBITT, J. & ABURDENE, P. 1990. M ega-trends 2000: Ten new directions for the 1990’s. N York : William Morrow & Co. Inc. OGAWA, E. 1989. Organisation und Fmanzierung des Strukturwandels der Wirtschaft in Japan und in der Bundesrepublik Deutschland. Herausgegeben von K arl-H eioz Schmidt. Paderborn : Universitat - Gesamthochschule. P.C. 4/1985. A strategy for small business development and for deregulation. Cape Town : Government Printer. SCHMIDT, K-H. 1990. International comparison of subcontracting business in West European countries and Japan. TTie Stuify (^Business and Industry, T.1-19. STRATOS GROUP. 1990. Strategic orientations of small European businesses. London : Avebury, Aldershot. THOMPSON, A j\., FULNER, W.E. & STRICKLAND, A J. 1990. Readings in strategic management. Homewood, Illinois : Richard C. Irwin Inc. WPG. 1987. White paper on privatisation and deregulation in the Republic of South Africa. Pretoria : Government Printer. VISAGIE, J. 1987. Die sosiale verantwoordelikheid van kleinsakeondernemings met spesiale verwysing na enkele vervaardigingsondernemings in Potchefstroom . Potchefstroom . (Verhandeling (M.Com.) - PU vir CHO.) Koers 56(4) 1991:591-609 6. B m U O G R A FlE 608 Koers 56(4) 1991:591-609 JJ.D. Havenga Koers 56(4) 1991:591-609 609 6 1 0

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/764/877

Afrikaans

Supplement 1 Supplement 1 Code setwd("D:/Thaisook") lumpuk4<-setDT(import("lumpuk4.csv")) names(lumpuk4) lumpuk4[,.N,category] lumpuk4[,.N,menu] lumpuk4[,.N,.(endWeightVerify,uid,home)] mm<-lumpuk4[,.N,.(endWeightVerify,uid,home)] mm[,.N,endWeightVerify] setwd("D:/Thaisook") lumpuk5<-setDT(import("lumpuk5.csv")) lumpuk5->lumpuk4 lumpuk4[,.N,.(uid,home)] lumpuk4[,.N,uid] ##gender-frequency lumpuk4[,.N,.(uid,home,gender)] W<-lumpuk4[,.N,.(uid,home,gender)] names(W)[4]<-"Frequency" W use(W) summ(Frequency) W[,.N,gender] W[,uol:=ifelse(Frequency>=255,"maak","noi")] W W[,.N,.(gender,uol)] use(W) tabpct(gender,uol) tableStack(c(gender),by=uol,total.column = TRUE,percent = "row") anda<-tableStack(c(gender),by=uol,total.column = TRUE,percent = "row") ##write.csv(anda,"anda.csv") ##Gender-Dura\on #Dura\on genera\on rm(list = ls()) lumpuk5<-setDT(import("lumpuk5.csv")) lumpuk5->lumpuk4 lumpuk4[,.N,.(uid,home)] lumpuk4[,.N,uid] ##gender-frequency lumpuk4[,.N,.(uid,home,gender)] W<-lumpuk4[,.N,.(uid,home,gender)] names(W)[4]<-"Frequency" W use(W) summ(Frequency) W[,.N,gender] W[,uol:=ifelse(Frequency>=255,"maak","noi")] W W[,.N,.(gender,uol)] use(W) tabpct(gender,uol) tableStack(c(gender),by=uol,total.column = TRUE, anda<-tableStack(c(gender),by=uol,total.column = ##write.csv(anda,"anda.csv") ##Gender-Dura\on #Dura\on genera\on rm(list = ls()) lumpuk5<-setDT(import("lumpuk5.csv")) names(lumpuk5) lumpuk5[,c(1,29,6,3)] dd<-lumpuk5[,c(1,6,3)] dd dd[,.N,.(date,uid,gender)] ss<-dd[ N (date uid gender)] tableStack(c(gender),by=uol,total.column = TRUE,percent = "row") anda<-tableStack(c(gender),by=uol,total.column = TRUE,percent = "row") ##write.csv(anda,"anda.csv") ss ss<-ss[order(uid)] ss ss[,.N,.(uid,gender)] ss[,.N,.(uid,gender)][order(N)] xx<-ss[,.N,.(uid,gender)][order(N)] xx names(xx)[3]<-"frequency" xx summ(xx$frequency) shapiro.test(xx$frequency) boxplot(xx$frequency) xx[,flevel:=ifelse(frequency>=14,"maak","noi")] use(xx) tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") tab01genderdura\on<-tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") #write.csv(tab01genderdura\on,"tab01genderdura\on.csv") #gender-daily zz<-xx zz zz[,flevel:=ifelse(frequency>=28,"tukwan","maitukwamn")] zz use(zz) tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") tab01genderdaily<-tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") #write.csv(tab01genderdaily,"tab01genderdaily.csv") ss<-ss[order(uid)] ss ss[,.N,.(uid,gender)] ss[,.N,.(uid,gender)][order(N)] xx<-ss[,.N,.(uid,gender)][order(N)] xx names(xx)[3]<-"frequency" xx summ(xx$frequency) shapiro.test(xx$frequency) boxplot(xx$frequency) xx[,flevel:=ifelse(frequency>=14,"maak","noi")] use(xx) tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") tab01genderdura\on<-tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") #write.csv(tab01genderdura\on,"tab01genderdura\on.csv") #gender-daily zz<-xx zz zz[,flevel:=ifelse(frequency>=28,"tukwan","maitukwamn")] zz use(zz) tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") tab01genderdaily<-tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") #write.csv(tab01genderdaily,"tab01genderdaily.csv") ss<-ss[order(uid)] ss #write.csv(tab01genderdura\on,"tab01genderdura\on.csv") tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") tab01genderdaily<-tableStack(c(gender),by=flevel,total.column = TRUE,percent = "row") #write.csv(tab01genderdaily,"tab01genderdaily.csv") #write.csv(tab01genderdaily,"tab01genderdaily.csv")

https://jmir.org/api/download?alt_name=formative_v7i1e45298_app1.pdf&filename=a9fb32cf92e5648bbe07346377fca54b.pdf

Afrikaans

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Native Life in the Third Millennium. Masande Ntshanga. Johannesburg: Model See Media, 2020, 41 pp. ISBN 9780620899376. Native Life in the Third Millennium. Masande Ntshanga. Johannesburg: Model See Media, 2020, 41 pp. ISBN 9780620899376. Native Life in the Third Millennium. Masande Ntshanga. Johannesburg: Model See Media, 2020, 41 pp. ISBN 9780620899376. Masande Ntshanga, skrywer van twee suksesvolle ro­ mans, The Reactive (2014) en Triangulum (2019), en wen­ ner van ’n Betty Trask Toekenning en die PEN-Inter­ nasionaal se Nuwe Stemmeprys, se nuutste publikasie, Native Life in the Third Millennium, is ’n kompakte (A6, 41 pp.) boekie. Dit is die eerste publikasie van sy maat- skappy Model See Media. Volgens die maatskappy se webtuiste is Model See Media, of MDL See, “a public sphere intervention and the world’s first pop-up pub­ lisher of experimental literature, art and code. It op­ erates as a fundraising platform, an education instru­ ment, and a cultural device safeguarding experimental literature against market forces”. In die persverklaring van die boek noem hy dat alle winste aan organisasies geskenk sal word wat hulleself beywer vir rasse-ge­ regtigheid en die beskerming van die planeet aarde. Selfs die papier waarop dit gedruk is, is gemaak met groen tegnologie; die papier herwin en chloor- en suurvry. Voorop die swart omslag is ’n skets van ’n ou arkadespeletjie-masjien met byskrifte. Op die agterplat staan die frase “i remember not thinking about human­ kind as a species of monsters”. 136 “Instead it’s learned to live around them, evolving in that matter.” (30) Die boek bestaan uit drie dele: “native life in the third millennium vol 1& 2 [the poet’s]”, “teachers [the philosopher’s]” en “quiet earth philosophy [the pro­ grammer’s]”. Soos Ntshanga self, is beide karakters gebore in 1986, die tyd van Tsjernobil en P. W. Botha se Noodtoestand (“We grew up in the ashes of a thwarted revolution” [27]). Albei werk in die gaming-industrie. Van kleins af was dit rekenaarspeletjies, hulle “libidinal hunger for machines” (27), wat hulle gered het van hulle daaglikse omstandighede (sien die arkadespeletjie-masjien op die boek se voorblad). Wanneer hulle weer jare later as volwassenes ontmoet, vertel die “ingenieur” vir die hoofkarakter sy teorie wat hy die “stille aarde filosofie” noem. Die hoofkarakter word geneem na die wêreld se eerste “Centre for Quiet Consciousness” (39). g ] Die eerste deel is ’n lang gedig van tien bladsye, opgedeel in twee afdelings, “2009” en “2019”. Native Life in the Third Millennium. Masande Ntshanga. Johannesburg: Model See Media, 2020, 41 pp. ISBN 9780620899376. In die tweedelige gedig, soos ook in die res van die boek, word die alledaagse (“i need rent and a healthcare plan” [4]) deurentyd geskets in die teken van ras- en geopolitiek (“born shattered inside the nefarious laboratories of eugenicists, to shattered progenitors, i need therapists to restore me from the nightmare imagination of white­ ness to the child it made me abandon” [4]). “2019”, die tweede deel van die gedig, begin met die frase: “before covid, i remember” (6). (Die boek is tydens grendeltyd geskryf). Die res van die gedig bestaan dan ook mees­ tal uit sinne wat begin met “i remember”; assosiatiewe herinneringe vanaf 1992 (“i remember not thinking about the anthroposcene in bhisho in 1992” [7]) tot en met 2019. Ntshanga skryf oor politiek en ras, oor transhu­ manisme, oor die millennial-bestaan in die Suid-Afrika van nou en oor ’n moontlike toekoms. Hy skryf plaaslik, maar sy werk sal internasionaal resoneer. Hierdie kort boek kan gelees word as ’n inter­ mezzo; ’n kort asemteug tussen romans, of, hopelik, sommer ook ’n digbundel of twee. Ntshanga het hom­ self reeds as ’n hoogs talentvolle skrywer bewys, en as hierdie boek ’n aanduiding is van die rigting waarin sy werk op pad is, is hierdie leser baie nuuskierig oor waarheen hy ons volgende gaan neem. Die gedig skets ’n wêreld (die jeug in die negentigs en volwasse lewe ná die millennium) voor die pande­ mie. Die spreker is spesifiek met die sosiale en kulturele merkers wat hy oplet en onthou—daarom resoneer die gedig so wyd. Die tweede en derde dele van Native Life is kort­ verhale. Ook Ntshanga se prosa is dig geskryf, dik­ wels poëties, elke sin getimmer tot dit pas. “teachers” handel oor ’n vyf-en-dertigjarige lektor aan ’n univer­ siteit. Die verhaal vertel van korrupsie aan die uni­ versiteit en in die omliggende omgewing. Dit spreek kwessies soos ras, tuislande en die breër politiek van Suid- Afrika aan. Dit voel egter soms of die verhaal in diens van die politieke inhoude of boodskap staan. Dit is nog­ tans ’n interessante leeservaring met die makropolitiek wat vermeng met die mikropolitiek van ʼn jongmans­ bestaan van werk, bier, dagga en verliefdheid. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Native Life in the Third Millennium. Masande Ntshanga. Johannesburg: Model See Media, 2020, 41 pp. ISBN 9780620899376. Willem Anker anker@sun.ac.za Stellenbosch Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2158-0169 DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v58i2.11230 Willem Anker anker@sun.ac.za Stellenbosch Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2158-0169 DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v58i2.11230 Willem Anker anker@sun.ac.za Stellenbosch Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2158-0169 Willem Anker anker@sun.ac.za Stellenbosch Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2158-0169 “quiet earth philosophy” is ’n baie goeie kortver­ haal, maar ook een met die potensiaal om iets groter te word. Hierdie verhaal sou maklik kon dien as die voor­ werk vir ’n fassinerende roman. Dit word in die verlede tyd vertel, vanuit die toekoms; twee ou vriende ont- moet op 6 November 2026, ’n 2026 waarin Covid-19 nog steeds voortwoed: The streets were vacant, Masked stragglers stood marooned at different bus and taxi stops, open in their dispair. Ever since the first cases of the coronavirus had leaked in from the airports, mushrooming in the population like a dye underwater, the death toll had risen unmitigated, thinning the roads. I wondered if he was contemplating it too. “Humankind has never cured impairments endemic to humankind,” he said. 137 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070

https://letterkunde.africa/article/download/11230/17624

Afrikaans

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Die kapokdokter. François Loots. Kaapstad: Umuzi, 2022. 162 pp. ISBN 9781415211106. Wat Loots se roman wel laat uitstaan, is dat dit vrygestel is in ’n tyd waarin daar opnuut heftige gesprekke gevoer word oor gender, genderidentiteit, die patriargie en genderkonstruksie. Soos met Fischer en Hofmeyr se verhale die geval was, kan die geskiedenis alleen nie die narratiewe gapings oor Barry se lewe vul nie, en die outeur verbeel dus iets as antwoord hierop. Baie lesers sal waarskynlik reeds in breë trekke van Barry se lewe bewus wees. Gedurende sy nadoodse ondersoek is bevind dat sy geslag eintlik vroulik was— hy is later geïdentifiseer as ’n persoon gebore Margaret Bulkley—en die dokter wat die ondersoek uitgevoer het, het verder vermoed dat hy op ’n stadium selfs ’n kind in die wêreld gebring het. (Ek verwys deurgaans in hierdie resensie na dié figuur se identiteit as manlik, met die gepaste voornaamwoorde, aangesien sy eie persoonlike dokumente daarop dui dat Barry verkies het om as ’n man geken te word.) Terwyl hierdie opspraakwekkende saak vroeër jare waarskynlik meestal beskou sou word binne die raamwerk van die patriargie en die beperkings wat daardeur op vroue geplaas is, is dit haas onmoontlik om Loots se roman buite die eietydse gesprek rondom genderidentiteit te situeer. Die leser word immers aanvanklik bekendgestel aan die protagonis, ’n man, dr. James Barry, maar later in die roman leer ons dat Barry net een gedeelte van ’n persoon is, en dat die ander ene, ’n vrou, Margaret heet. Soos reeds genoem, is die roman duidelik geskryf met ’n sekere bewustheid van eietydse gesprekke rondom gender. En hoe trakteer ’n mens dan literêr ’n figuur soos dr. James Barry? ’n Voorspelbare benadering sou vereis dat die fokus van die roman sou val op die skepping van James Barry as persona as ’n gevolg van die onderdrukking wat vroue indertyd ervaar het. Barry se lewensverhaal sou vertel kon word as ’n voorbeeld van weerstand teen hierdie onderdrukking, en terselfdertyd ook as hartseer voorbeeld van die drastiese stappe wat vroue moes doen om ’n soort geslagsgelykheid te bewerkstellig. Die minder voorspelbare aanpak sou wees om Margaret/Barry se genderidentiteit op ’n minder eenvoudige wyse aan te bied. Wat as Margaret se skepping van James Barry nie net was om bo haar stand as vrou in die 18de en 19de uit te styg nie, maar ook omdat sy diep ongemaklik gevoel het met die idee van ’n gekonstrueerde “vroulikheid”? Die kapokdokter. François Loots. Kaapstad: Umuzi, 2022. 162 pp. ISBN 9781415211106. Die kapokdokter. François Loots. Kaapstad: Umuzi, 2022. 162 pp. ISBN 9781415211106. Die kapokdokter. François Loots. Kaapstad: Umuzi, 2022. 162 pp. ISBN 9781415211106. In 1816 stap ene dr. James Barry die Kaap de Goede Hoop aan wal. Teen hierdie tyd is die Kaap al lankal ’n kolonie van die magtige Britse Ryk en lord Charles Somerset dien as goewerneur. As dokter in die Britse Leër maak Barry vinnig opgang, veral ná sy aankoms in die Kaap en weens sy goeie verhouding met goewerneur Somerset. Dit is hierdie tydperk van die werklike dr. James Barry se lewe wat as kweekvywer dien vir François Loots se nuutste historiese roman, Die kapokdokter. p Loots het met twee van sy vroeëre romans, Rooi Jan Alleman (2012) en Die diepblou see (2017) die lewens van onderskeidelik Bram Fischer en Jan Hofmeyr herverbeel, en in ’n Spook in die huis (2019) betrek hy ook figure uit die veelbesproke Anni Dewani-saak van jare gelede. In my resensie van Die diepblou see het ek dié roman as grootliks geslaagd beskou, al het ek die outeur se gekose styl en herhalende gebruik van sekere beelde steurend gevind (Fourie). Nietemin, in die geval van Hofmeyr het ons te make met ’n belangrike geskiedkundige figuur wat jammer genoeg grootliks in die vergetelheid verdwyn het, en Die diepblou see staan steeds as beskeie korrektief hierop. Van dr. James Barry kan egter nie gesê word dat hy ’n geskiedkundige randfiguur is nie, aangesien sy verhaal reeds sedert enkele jare ná sy dood mense fassineer. Om maar een ou en een nuwe voorbeeld te noem: Charles Dickens publiseer in 1867 ’n kortverhaal oor Barry, “A Mystery Still”, en selfs die plaaslike uitgewer Book Dash het 65 inspekteur aan die Kaap (én sy werk as alledaagse geneesheer) sonder dat die leser verveel of vermoei word. Die hoofkarakter se energieke persoonlikheid en drif maak dit geloofwaardig dat hy hom oor allerlei dinge sou bekommer—van die kleiner probleme soos die stryd om die bedrywighede van kwaksalwers met hulle rate te beperk, tot die sistemiese kwessies soos die onmenslike behandeling van gevangenis in die Kaap se tronke—en sodoende ontkom die roman aan daardie achilleshiel van historiese romans wat die leser enduit verveel met oordrewe beskrywings van banaliteite wat dalk geskiedkundig noemenswaardig mag wees, maar verhalend liefs aan historici en hulle geskrifte oorgelaat moes word. so onlangs as 2014 nog ’n kinderboek, The Cottonwool Doctor, oor Barry se lewe uitgegee. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Die kapokdokter. François Loots. Kaapstad: Umuzi, 2022. 162 pp. ISBN 9781415211106. Daar is elemente van albei benaderings in Die kapokdokter. Veral deur Barry se behandeling van sekswerkers en swanger vroue word sy diep ongemak verraai jeens aspekte van ’n vrou se (en sy eie) liggaamlike ervaring van die wêreld, en tegelykertyd bied dit ook ’n (onvoltooide) betragting oor die idee van ’n sogenaamde essensiële vrouwees. Hier word iets uit sy verlede opgediep wat Barry se knapheid as verloskundige verduidelik. Maar hierdie idee word myns insiens nie in betekenisvolle en volgehoue diepte uitgewerk nie, net soos daar net aan die oppervlak geraak word wat betref hierdie karakter se seksuele en emosionele begeertes en drange— waarskynlik omdat die roman meestal ingestel is op die dokter se bewustheid van die beperkte wyse waarop hy met sy wêreld kan omgaan, en weliswaar net ongeveer twaalf jaar van sy lewe dek. Dit is dan nie verbasend nie dat hierdie spanning tussen die uiterlike aanbieding van Barry as ’n man, enersyds, en sy biologiese geslag as vrou, andersyds, vir die narratiewe spanning in die roman sorg—en dit word meestal behoudend aangebied. Dr. Barry as militêre geneesheer is voortvarend en selde op sy mond geval, altyd maar alte bewus van ander se waarneming van sy klein hande, hoë stem en jeugdige voorkoms. Wanneer ons uiteindelik voorgestel word aan Margaret, sien ons iemand wat miskien meer terughoudend as Barry is, maar ook hiérdie skeiding vervaag soos die verhaal vorder en ons meer oor Margaret se verlede leer. Soos Dan Sleigh se 1795 (2016) is Loots se roman geskoei op navorsing oor die Kaap gedurende die koloniale tydperk, en anders as wat die geval is met geskiedkundige tekste wat handel oor ’n figuur soos Barry bied Die kapokdokter ’n boeiende, byna lewende blik op die dag-tot-dag bestaan van mense in dié kolonie. Dit is veral die spanning tussen die koloniale administrasie onder lord Somerset en die bestaande “Hollandse” magstrukture aan die Kaap waarin Barry verwikkel raak. Die outeur slaag daarin om uit te brei oor die details van Barry se werksaamhede as mediese Met Die kapokdokter bied Loots aan die leser ’n leesbare en genotryke roman, en die besluit om Barry se jare in die Kaap te gebruik as die historiese agtergrond vir die romangebeure (met enkele terugblikke na die 66 karakter se grootwordjare, wat redelik spaarsamig gebruik word) het ’n meer gefokusde teks as sy vorige werke tot gevolg. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Die kapokdokter. François Loots. Kaapstad: Umuzi, 2022. 162 pp. ISBN 9781415211106. Terwyl daar seker nog heelwat gesprek gevoer kon word oor die dalk verspeelde geleenthede om verdere diepgang en vernuwing te bewerkstellig oor die hoofkarakter se genderidentiteit, bied die roman tog ’n interessante blik op die enigmatiese dr. James Barry se lewe. Uiteindelik slaag Die kapokdokter daarin om ’n gekonsentreerde blik op Barry se lewe te skets sonder dat dit in engheid, verveligheid of lastige stilistiese toertjies verval. Geraadpleegde bron Fourie, Reinhardt. “Die diepblou see (Francois Loots).” Tydskrif vir Letterkunde vol. 55, no. 1, 2018, pp. 200–2. DOI: https:// doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.55i1.4285. Geraadpleegde bron h d Geraadpleegde bron Fourie, Reinhardt. “Die diepblou see (Francois Loots).” Tydskrif vir Letterkunde vol. 55, no. 1, 2018, pp. 200–2. DOI: https:// doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.55i1.4285. Reinhardt Fourie fourir@unisa.ac.za Universiteit van Suid-Afrika Pretoria, Suid-Afrika ORCID: https://orcid.org/0000-0003-1292-8140 67

https://letterkunde.africa/article/download/15823/20162

Afrikaans

Solank verlange die sweep swaai. Danie Marais. Kaapstad: Tafelberg, 2014. 106 pp. ISBN: 978-0-06842-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.33 Solank verlange die sweep swaai. Danie Marais. Kaapstad: Tafelberg, 2014. 106 pp. ISBN: 978-0-06842-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.33 Solank verlange die sweep swaai. Danie Marais. Kaapstad: Tafelberg, 2014. 106 pp. ISBN: 978-0-06842-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.33 In “Reisiger 13” word die beeld van NASA se Voyager I-ruimtesending ingespan om die digter se poëtiese missie in hierdie bundel (ook met ’n verwysing na sy ­debuut) te verduidelik: Die voorstelling van ’n alleenstaande boom in swart teen ’n somber agtergrond op die voorblad van Danie Marais se der- de bundel is moontlik ’n visuele eggo van die “verlange” waarna die titel verwys. Hierdie sobere styl staan in kontras met die meer dramatiese voorblaaie van sy eerste twee bundels (In die buitenste ruimte [2006] en Al is die maan ’n misverstand [2009]), sodat die leser dadelik wonder of die nuwe bundel dalk ’n wending in Marais se digkuns sinjaleer. Dat dit nie die geval nie, blyk egter reeds uit die openingsgedig (“Tjorts!”, 11) asook die tweede gedig (“Reisiger 13”, 12–3). Hier word die spreker herken as dieselfde ge- kwelde figuur as in die vroeëre bundels, met dieselfde voorliefde vir verwysings na die populêre kultuur. Terselfdertyd word die vorige neiging na die sentimen- tele en die breedsprakige nou ’n eienskap wat dreig om die leeservaring te bederf. Daarom lanseer ek vannag die Rei- siger 13 g siger 13 [...] ’n Black Magic-boksie met ’n kiekie van vrou, kroos en kat, ’n paar knipsels en ’n mix-CD met die spookmusiek van gebalsemde woorde [...] [...] ’n ridderlike tog na die almagtige leser wat durende sin van seepbelle in die buitenste ruimte kan maak. siger 13 [...] ’n Black Magic-boksie met ’n kiekie van vrou, kroos en kat, ’n paar knipsels en ’n mix-CD met die spookmusiek van gebalsemde woorde [...] [...] ’n ridderlike tog na die almagtige leser wat durende sin van seepbelle in die buitenste ruimte kan maak. Die bundel blyk inderdaad ’n soort kapsule te wees waarin merendeels relase oor die lotgevalle en belangstellings van die spreker aan die leser versend word. Die oriëntasie van die eerste twee bundels waarin die self en die eie ervaringe die vernaamste boustof is, word hiermee voortgesit, sodat die leser nou te make het met die vertellinge van ’n vroeg middeljarige man wie se tweede huwelik misluk het en wat nou sy verantwoordelikhede as enkelouer ernstig opneem. Solank verlange die sweep swaai. Danie Marais. Kaapstad: Tafelberg, 2014. 106 pp. ISBN: 978-0-06842-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.33 Uiteindelik vind hy weer liefde en hy ontdek dat sy verlange “na New York in die 70’s of ’n ander elders” nie meer “die sweep swaai” nie. Die vervulling wat hy in die huidige oomblik vind, ontneem die liefde van sy vernietigende kwaliteit (die liefde is nie meer “die laksman” nie—“As jy wil”, 104–5). “Tjorts!” dra swaar aan emosie en verwysings (waaronder na Wittgenstein, Johannes van Melle en Flaubert), maar dit is aan die hand van ’n verwysing na Totius dat die digter op heel dramatiese wyse sy eie gesitueerdheid verklaar: Want o, hierdie bedroë wêreld met sy kleinlike oorloë liefdesverklarings Klopsekore en skelm pastore Ís my vervalle woning hierdie stukkende lewe [...] Want o, hierdie bedroë wêreld met sy kleinlike oorloë liefdesverklarings Klopsekore en skelm pastore Ís my vervalle woning hierdie stukkende lewe [...] Tydens die taksering van hierdie bundel is die antwoord op die volgende TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 231 styf oor my maag span”. vraag waarskynlik deurslaggewend: Kan die leser “durende sin” uit die bundelgegewe maak, of word die leser dalk opgesaal met ’n taak wat primêr die digter s’n is? Overgesetsynde: slaag die digter deur die hele bundel daarin om die persoonlike ervaring te verwerk tot iets wat ook vir die leser sinvol is? Of word onverwerkte ervarings, los indrukke en uiteenlopende verwysings te dikwels as “gedigte” aangebied? Tydens die beantwoording van hierdie vrae sal dit net regverdig wees om rekening te hou met die feit dat Marais sy poësie by herhaling as sogenaamde “on-gedigte” aanbied (’n aspek van die bundel waaroor Tom Gouws redelik uitvoerig in ’n resensie geskryf het). styf oor my maag span”. In weerwil van die feit dat Marais bekend is vir sy “praatpoësie” (en alledaagse narratiewe dus heeltemal te verwagte is), ervaar die leser soms dat sommige gedigte inhoudelik bra yl is. “Strandlopers by Hermanus” (37) laat die leser met ’n gevoel van onbehae, omdat die gedig skynbaar sonder ’n werklike boodskap is en eerder bloot los gedagtes saamvoeg. Die leser het weer eens moeite om sin van die gegewe te maak—waarom “glimlag” die spreker byvoorbeeld “benard”? Wanneer die digter in “As my vrou” (38) na “sy ondeurdigte verse” verwys, kan ’n mens nie help om te wonder of hier nie dalk—naas die tipering van sy gedigte as “ondigterlik”—ook ’n onbewus-skerpsinnige stukkie selfkritiek gelewer word nie. Solank verlange die sweep swaai. Danie Marais. Kaapstad: Tafelberg, 2014. 106 pp. ISBN: 978-0-06842-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.33 “Here be no dragons” (77–9) is een voorbeeld van die soort gedig wat Marais se digkuns vertroebel. Die leser mis byvoorbeeld die vindingryke beelding en segging wat sy vroeëre werk gekenmerk het, en die gedig verskil eintlik net deur die indeling in reëls en strofes van ’n vertelling in prosavorm. Die vele subtemas (die spreker se kinderjare en sy ontleding daarvan, sy huidige situasie en verblyf, sy dogtertjie se nagmerries asook die ongebalanseerde sosiale realiteit) wat aan die hand van oorvloedige beelde uit die popu­lêre kultuur maar óók die Germaanse mitologie aangebied word, lei daartoe dat die leser op net te veel dwaalspore geplaas word en uiteindelik sukkel om “sin” daarvan te maak. Tog is daar momente wanneer ’n helder selfironiserende blik die selfvertroetelende inslag help balanseer, soos waar die spreker homself voorstel in “’n superpappa-pak / wat te Soms oorheers ’n selfgesentreerde, selfbejammerende aanslag, soos in “Tequila!” (54, met die slot juis oor die aard van “ek”) die geval is. Hier is die indruk dat die spreker bloot maar oor die eie lot aan ’t seur is, die doelbewuste (?) gebruik van kras woorde, moontlik ter wille van ’n ironiese effek, ten spyt. Tog is daar twee grepe wat die bundel as geheel van sentimentaliteit en selfbeheptheid red. Eerstens word die fokus soms na ’n (verbeelde) eksterne waarnemer verskuif, en die spreker vra hom af hoe hy deur dié se oë sou lyk, soos in “Pa en dogter in Mugg & Bean” (60—62) die geval is: Wanneer ek met my 4-jarige dogtertjie en my gedeelde toesig Saterdagoggend in die Mugg & Bean is ek nie in die Mugg & Bean is ek nie TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 232 ’n wrak nie. Inteendeel, ek geniet altyd haar onvoorspelbare geselskap. Maar ek wonder hoe ek my— die 50%-pa— van ’n ander tafel sou sien. ’n wrak nie. Inteendeel, ek geniet altyd haar onvoorspelbare geselskap. Maar ek wonder hoe ek my— die 50%-pa— van ’n ander tafel sou sien. Solank verlange die sweep swaai. Danie Marais. Kaapstad: Tafelberg, 2014. 106 pp. ISBN: 978-0-06842-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.33 waar die meeste skole nie swembaddens het nie en die townships vol brandende mense en Casspirs vol wit soldate skytbang in daardie stil kleedkamer met iemand wat net elke nou en dan beskuldigend of dalk net doodmoeg kug of sug het ek onwetend my toekoms gevoel Tweedens is daar die herhalende tema van bevoorregting en gevolglike skuld, wat byvoorbeeld in “Here be dragons” redelik kunsmatig bygesleep is, maar elders meer geïntegreerd en oortuigend hanteer word. Deur oor hierdie gegewe te besin, ontsnap die digter uit die begrensdheid van die self en verkry die gedigte betekenisvolle resonansies in die groter Suid-Afrikaanse ruimte. Die erkenning van die eie relatief gekussingde middelklaslewe val juis dikwels saam met ’n poging om die self meer objektief te beskou. Dit is die geval in “Nawelstaar op 41” (58) waar die vermaaklike blik op die eie “waarlik gemiddelde / middelklasmiddel” die spreker daaraan herinner dat “[...] dit relatief gemaklik gaan / met naeltjie se baas”. (Terselfdertyd wonder ’n mens of die laaste strofe van hierdie gedig werklik nodig is, en of die sosiale dimensie nie beter uit die verf sou kom indien hierdie aangehaalde reëls ook die slot was nie?) Die skoolseun op die swembadrand wat moet toekyk hoe sy klasmaats deur sy toedoen gestraf word, word die metafoor vir wit bevoorregting wat ten koste van ander plaasgevind het. Hierdie beeld word weer in “In Oldenburg se winterbiblioteek” (73) opgeroep, en direk geskakel aan die ontredderde toestand van die wit man in Afrika wat hom steeds aan ’n Westerse tradisie verbonde voel: Want is daar iets meer tragikomiekliks meer onskadeliks as ’n melancholieke wit man op die voorstedelike swembadrand van Afrika verlief op die outydse skrif aan die muur die Weste se groot wit verby Shakespeare se epies dooie boekery? Want is daar iets meer tragikomiekliks meer onskadeliks as ’n melancholieke wit man op die voorstedelike swembadrand van Afrika verlief op die outydse skrif aan die muur die Weste se groot wit verby Shakespeare se epies dooie boekery? Die ondersoek van wit skuld, maar sonder om ooit aanmatigend te wees, is myns insiens eintlik die belangrikste wins van die bundel. Geraadpleegde bron Gouws, Tom. “Resensie: Solank verlange die sweep swaai.” Versindaba. 22 Julie 2014. 1 Jn 2016. <http://versindaba.co.za/2014/07/22/resensie- solank-verlange-die-sweep-swaai-danie- marais/>. Amanda Lourens alourens@sun.ac.za Universiteit Stellenbosch Stellenbosch Solank verlange die sweep swaai. Danie Marais. Kaapstad: Tafelberg, 2014. 106 pp. ISBN: 978-0-06842-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.33 Die konkrete beelding in “Wit mens se sad” (70–1), in antwoord op Ronelda Kamfer se gedig “Oorvertel I”, sorg vir ’n ontstellende blik op die hede vanuit die verlede: Op hierdie manier slaag die digter daarin om die kwessie van witwees veelkantig te belig: die wit man is nie eensydig skurk of ridder nie, maar bevind hom te midde van groter historiese magte wat hom soms ook weerloos laat. Ook “Stellenbosch Revisited” (55–6) slaag daarin om verby die self en sy persoonlike verhoudings te beweeg, en ondersoek die kompleksiteite van hierdie Op daardie swembadrand van Afrika in die 80’s se nasionale Noodtoestand in ’n land Op daardie swembadrand van Afrika in die 80’s se nasionale Noodtoestand in ’n land in ’n land TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 233 Dis hier waar die kastige hoofkarakter begryp sy diepste oortuigings, sy oorlog is niks behalwe ’n vorm van koppigheid nie; the road less travelled niks Dis hier waar die kastige hoofkarakter begryp sy diepste oortuigings, sy oorlog is niks behalwe ’n vorm van koppigheid nie; the road less travelled niks Jy was eintlik onskuldig, intellektueel misbruik soos die meeste simbole ’n magtige lugspieëling, erfsonde van ’n hulpelose rykmanskind. meer as ’n ompad of ’n pap wiel nie; ’n geval van agteros wat dié kraal net betyds haal om die nag tussen ander verdwaasde diere in te staar. In “Lizzie is 16” (36) word, soos in ook ander gedigte in die bundel, besin oor die rol van die digkuns. Hierdie gedig (oor ’n swanger sestienjarige) spreek hom uit oor die wesenlik oneerlike en bloedlose aard van die tradisionele digkuns (“welwillende wit spookmusiek”) wat tekortskiet om ware menslikheid te verwoord. Tegnies wys Marais hier waartoe hy in staat is: die deurdagte en geslypte vorm en inhoud lei tot ’n vers wat nugter, maar ook uitdagend is—beslis geen on-gedig nie. Uiteindelik slaag die bundel, maar die digter sal wys wees om die gevaartekens vir sy digkuns onder oë te sien. ’n Talent soos Marais s’n verdien verse wat op standhoudende wyse met die nodige sorg deurdink en deurdig is. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 Geraadpleegde bron Die praatverse is ongelukkig dikwels langdradig en as leser betrap jy jou dat jy stukkies begin oorslaan. ’n Raakvat- frase soos “goddank / vir die ligte hel van middelklas” in “God praat met Bloedneus praat met God” (50–3) loop dus die gevaar om verlore te raak binne die groter en ietwat onsamehangende geheel. “Metafisika vir beginners” (44–6) is ook te uitgesponne en die swak slot bederf die argumentatiewe opbou. Die lang “In ’n ander land buite Pretoria” (41–3) boei wel end-uit deur die ironies-afstandelike ingesteldheid waarmee die spreker homself na ’n matriekreünie betrag: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 234

https://letterkunde.africa/article/download/1616/1363

Afrikaans

Die hormoonfabriek. Saskia Goldschmidt. Vertaal deur Daniel Hugo. Pretoria: Protea Boekhuis, 2014. 256 pp. ISBN-10: 1485300932. ISBN-13: 9781485300939. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.34 Die hormoonfabriek. Saskia Goldschmidt. Vertaal deur Daniel Hugo. Pretoria: Protea Boekhuis, 2014. 256 pp. ISBN-10: 1485300932. ISBN-13: 9781485300939. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.34 van tegnologiese vooruitgang en slim sakebesluite, en Motke se omvangryke en onverantwoordelike seksuele bedrywighede wat telkens dreig om alles te kelder. Goldschmidt noem in onderhoude dat die verhaal geïnspireer is deur gegewens oor die seksuele misbruik van fabrieksmeisies waarop sy afgekom het in ou dokumente van die Nederlandse onderneming Organon— hierdie onderneming was in die eerste helfte van die vorige eeu voorlopers in die produksie van insulien en estrogeen en vorm vandag deel van Schering- Plough. Goldschmidt se vader was in ’n stadium getroud met ’n dogter van Ernst Laqueur, die Duitse Jood en wetenskaplike op wie Levine in die roman gegrond is. Te gereeld word die feit dat ’n roman vertaal is, óf glad nie in resensies van die vertaling genoem nie óf met die een of ander niksseggende opmerking oor ’n “vlot”, “leesbare” of “geslaagde” vertaling verreken, en wel sonder stawende voorbeelde, met die resensent wat dan voortgaan met kommentaar op “die skrywer” se boek. Die onderhawige teks, Die Hormoonfabriek, is Daniel Hugo se Afrikaanse vertaling uit Nederlands van Saskia Goldschmidt se gelyknamige debuutroman. Dit is dus, soos alle vertaalde romans, minstens twee maal geskryf: eers in Nederlands deur Goldschmidt, en daarna in Afrikaans deur Hugo. Voortdurend word die leser bewus gehou van talryke spanningsdraagvlakke: die spanning tussen die kommersiële en die etiese, tussen die winsmotief en die mediese wetenskap, tussen ’n newekarakter wat telkens as intellektuele “mastodon” beskryf word en die hoofkarakter Motke, die skatryk, dog slegs basies gekwalifiseerde uitvoerende hoof van die ter stigte maatskappy Farmacom; van die spanning ook tussen werklikheid en fiksie. Die verskillende spanninge en die mediese gegewens wat noukeurig en geloofwaardig met sowel die betrokke tydvakke as die karakters se lewens in gesprek tree, tesame met heelwat humor, vorm die vinnige pas waarteen die verhaallyn uitspeel en sorg vir ’n opwindende en bevredigende leeservaring. Die roman volg die lewensverloop van Mordechai de Paauw, Motke vir sy naastes, entrepreneur wat in die twintigerjare ’n uitbreidingsmoontlikheid vir die familiebesigheid, De Paauw Slagpale en Vleisfabriek, sien in die vorm van die vervaardiging van hormoonpreparate uit die organe van slagdiere wat voorheen bloot afval was. Die hormoonfabriek. Saskia Goldschmidt. Vertaal deur Daniel Hugo. Pretoria: Protea Boekhuis, 2014. 256 pp. ISBN-10: 1485300932. ISBN-13: 9781485300939. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.34 Die magstryd tussen Motke en sy vennote en tydgenote, insluitend sy tweelingbroer Aron en veral die ouer wetenskaplike Rafaël Levine, speel af teen die agtergrond van ontluikende Europese antisemitisme en die Tweede Wêreldoorlog, die ontsaglike groei van die onderneming as gevolg Motke is ’n genadelose en ambisieuse TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 234 sakeman wat nooit huiwer om sy sakebelange as allereerste prioriteit te stel nie. Hy tree deurgaans op wyses op wat dit vir die leser moeilik maak om met sy karakter te simpatiseer. Eggo’s van Stockenström, Van Niekerk en etlike ander Afrikaanse romansiers se werke met sterfbedbelydenisse en -begeleidings as verhaalgegewe word opgeroep in Motke beskrywing van sy prioriteite, sakebesluite en die verbrokkeling van etlike persoonlike verhoudings, asook sy bewuswording daarvan dat hy nie ’n fatsoenlike lewe gelei het nie en dat sy seun Ezra sy “benjamin” is. die tweede helfte van die roman na sy rooibelipte en donkerbehaarde gitana, die mezoeza aan ’n konserwatiewe gesin se deurkosyn, en voor dit etlike kere na sy mense as sy misjpooche. Hierdie klein lys doen tog ietwat skraal aan: van ’n hoofkarakter wat bykans op elke derde bladsy eksplisiet self- identifiseer as in elke aspek van sy wese absoluut Joods, en wat telkens beledigings in die rigting van Hitler en die Bruinhemde slinger, verwag die leser heelwat meer hiervan. Die karakter gebruik soms Duitse leenwoorde of -frases wat in een geval van ’n steurende Afrikaanse verduideliking tussen kommas voorsien is, maar elders gelukkig net so staan en die karakter se geloofwaardigheid eweneens ten goede is. In so ’n karakter wonder die leser nietemin, waar is verdere potensiaalryke heerlikhede soos nidnuk, dibbuk, pisher en putz? Die karakter se Afrikaanse taalgebruik is soms nogal fatsoenlik vir die beeld wat deur sy optrede en monoloë geskep word, iemand wat selfs deur sy eie broer as “aartsdoos” beskryf word: telkens word “die liefde bedryf”, selfs met vroue wat hy duidelik slegs as diensliggame sien—“verbygangers wat die lewe kleur en smaak gegee het, maar uitruilbaar was”. Oral word die vroulike geslagsdele nooit krasser beskrewe as met die woord “vagina” nie, en sy eie word hoogstens sy “meneer” of sy “dier” genoem, en in een geval sy “gedierte”. Iets uit ’n platter register sou moontlik meer geloofwaardig wees. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 Die hormoonfabriek. Saskia Goldschmidt. Vertaal deur Daniel Hugo. Pretoria: Protea Boekhuis, 2014. 256 pp. ISBN-10: 1485300932. ISBN-13: 9781485300939. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.34 Ook Motke se sinskonstruksies toets in sommige gevalle wat sinvol is binne die grense wat deur die grammatika rondom Afrikaanse bysinne daargestel word, veral wanneer die gebruik van Afrikaanse ontkenning ook nog bykom. Telkens moet die leser twee of drie keer oorbegin om sekerheid te verkry oor wat nou eintlik genegativeer of aaneengevoeg word. Dit is nie as sodanig ’n grein van die oorspronklike Nederlands wat in Afrikaans oorkom nie, dit is gewoon leessteurend. Die karakter se Jiddisjismes verleen daarenteen wel ’n ekstra laag geloofwaardige greinagtigheid: ons kry hier die saggeaarde broer wat as ’n schlemiel beskryf word, etlike verwysings na wulpse slagterinne en ander meisies as sjikses, asook die goedkeurende beskrywing mentsj; die afkeurende uitroep Nebbisj! doen diens en Motke verwys in ’n Sintaktiese element wat wel geslaagd is in die Nederlandse eggo wat dit oproep, is besonder lang, amper Germanistiese, adjektiefkonstruksies wat algemeen in die teks voorkom, byvoorbeeld waar TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 235 Motke voel dat sy vennoot ’n “na my smaak al te groot” sê in die bedryf van die onderneming het of waar hy sy “nie meer so ’n aantreklike nie maar meer as lojale” sekretaresse na die oorlog agter haar lessenaar aantref. ’n besonder lonende en aangename leeservaring, tot net voor die einde. Goldschmidt se einde voel ongelukkig sterk gimmick-agtig en verdere ontwikkeling van die opbou daartoe sou dit moontlik kon versterk het. Daar is te veel verbysterende toeval wat net té presies ineenpas. Dit is netjies genoeg uitgevoer dat dit moontlik sommige potensiële lesers kan bevredig, maar daar sal ook dié van ons wees wat voel dit is te dik vir die spreekwoordelike daalder. Klein taaloneffenhede glip ongelukkig deur in die vertaling: “tot siens” word afwisselend as “totsiens” geskryf, karakters het telkens dinge “in gemeen” en Motke se dogter vra wat “verkeer” is in plaas van “verkeerd”. In plaas van “uraan” is dit “uranium”, iemand word “ontmenslik” in plaas van “verontmenslik” en op ’n koffietafel lê “filosofiese” tydskrifte wat eerder “filosofietydskrifte” kon wees. Marius Swart mariusswart@sun.ac.za Universiteit Stellenbosch Stellenbosch Marius Swart mariusswart@sun.ac.za Universiteit Stellenbosch Stellenbosch Nieteenstaande die uitgeligte (ver) taalkwessies is die roman grotendeels TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 236

https://letterkunde.africa/article/download/1617/1364

Afrikaans

Vuilspel. Die onstuitbare populariteit van genrefiksie in Suid-Afrika sedert 1994 word aan verskeie faktore toegeskryf. Daar is die vervaging van die grens tussen hoë en lae kultuur wat be- teken dat dit nie meer so maklik is om tussen “letterkunde” en populêre fiksie te onderskei nie. Heelwat populêre boeke het volop literêre meriete en “hoë” letterkunde leen vrylik by populêre genres. Wat veral misdaadfiksie be- tref, meen Leon de Kock dat hierdie romans help om die sosiopolitieke werklikheid vir lesers te bemiddel in ’n samelewing vol mis- daad (aangehaal deur Chetty) en elders voel hy dat skrywers van krimi’s (om die Duitse term oor te neem) “sekere antwoorde oor die sosiale opset” vind deur hul vertellings in die misdaadgenre te situeer (De Kock). In Afri- kaans het Deon Meyer meer as ’n dekade gelede begin om die voortou te neem met die skryf van speurromans (wat dikwels ook ken- merke van die riller vertoon) en sedertdien het skrywers soos Chris Karsten en Karin Brynard hul by Meyer aangesluit. Dié skry- wers en ’n groeiende aantal ander skrywers probeer elk ’n nis in die Afrikaanse speurro- manmark uitkerf. Die gegewe dat Nicci en haar vriendinne lesbies is, is nie net agtergrondinligting nie; dit staan sentraal tot die misdaad én die oplossing daarvan. Dit blyk naamlik dat Thandi voor sy vermoor is op gewelddadige wyse deur soveel as agt mans verkrag is, ’n voorbeeld van “korrektiewe verkragting” deur ’n groep mans wat Thandi se lesbiese verhouding as bedreigend ervaar. Nicci beskik heelwat vroeër as haar manlike kollegas oor hierdie inligting, maar sy durf nie die leidrade wat ’n ander lesbiese slagoffer verskaf met hulle deel nie. In die manswêreld van die poli- siemag is Nicci glad nie openlik oor haar sek- suele oriëntasie nie, en dit lei daagliks tot on- gemaklike interaksies met veral een kollega aan wie sy nie kan verduidelik waarom sy nie in hom belangstel nie. Nog ’n aspek van die daaglikse realiteit van lesbiërs in Suid-Afrika is die talle verwysings na die pynlike coming out-ervarings van die verskillende vroulike karakters. Jet se ma wil selfs ná Thandi se dood beswaarlik die romantiese aard van haar dogter se verhouding erken, ons lees dat Thandi se Xhosa-ouers nie kon vrede maak met hul dogter se keuses nie en ook Nicci mymer oor haar ma se gebrek aan begrip en volkome aanvaarding. die hoofkarakter (en hoofspeurder) ’n vrou— ’n bruin vrou, en boonop ’n lesbiese vrou. Nicola (Nicci) de Wee is een van die eerste polisielede op die toneel van die grusame moord van ’n swart vrou, Thandi Ndhlovu. Thandi was die lewensmaat van Jet, een van Nicci se vriendinne, en só word Nicci se persoonlike lewe en haar werk vir die duur van die roman op ontwrigtende wyse ver- meng. Sy word hierin onderskraag deur Sally (’n Anglikaanse priester in Khayelitsha en ook ’n lid van die vriendekring) op wie Nicci heimlik verlief is. die hoofkarakter (en hoofspeurder) ’n vrou— ’n bruin vrou, en boonop ’n lesbiese vrou. Nicola (Nicci) de Wee is een van die eerste polisielede op die toneel van die grusame moord van ’n swart vrou, Thandi Ndhlovu. Thandi was die lewensmaat van Jet, een van Nicci se vriendinne, en só word Nicci se persoonlike lewe en haar werk vir die duur van die roman op ontwrigtende wyse ver- meng. Sy word hierin onderskraag deur Sally (’n Anglikaanse priester in Khayelitsha en ook ’n lid van die vriendekring) op wie Nicci heimlik verlief is. Vuilspel. Bettina Wyngaard. Kaapstad: Umuzi, 2013. 160 pp. ISBN: 978-1-4152-0387-3. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.25 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Vuilspel. Een van die nuwe skrywers wat besluit het om haar hand aan die misdaadgenre te waag, is Bettina Wyngaard, wenner in 2010 van die Jan Rabie Rapportprys vir haar debuutroman, Troos vir die gebrokenes. Haar nuutste roman, Vuilspel, speel in Kaapstad af (soos die meeste van Deon Meyer se romans) en die handeling sentreer soos by Meyer om ’n multikulturele groepie speurders wie se ondersoek heelwat uitdagings van die polisiemag en regstelsel in post-1994 Suid-Afrika belig. Wyngaard se styl en aanpak is egter uniek en sy aap Meyer beslis nie na nie; mees opvallend is die oor- spronklike plot van die roman. In Vuilspel is Behalwe vir die talle persoonlike details van die karakters se lewens waarmee die leser kennis maak, word ook ’n eietydse prentjie van ’n polisiestasie in Khayelitsha geskets. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 189 Nicci het ’n nou werksverhouding met haar bruin en wit kollegas, en veral die verhouding met Blackie Swart, die ouer wit speurder, is een vol deernis, onderlinge afhanklikheid en respek. Nicci is deeglik bewus van die feit dat sy op grond van haar velkleur al etlike kere bó Blackie bevorder is; tog affekteer dit nie sy toewyding tot sy werk en tot haar nie. Op interessante wyse heers daar aansienlike soli- dariteit tussen die wit en bruin karakters wat herhaaldelik hul teleurstelling met die nuwe, korrupte bedeling uiter, soos beliggaam deur hul swart bevelvoerder, kolonel Matoane. Wit en bruin het ook ewe min toegang tot die Xhosa-gemeenskap van Khayelitsha en word gekonfronteer met ’n stelsel waar die “street wardens”—ouer Xhosa-mans—wet en orde in die township handhaaf. Hul gesag is so ver- reikend dat ooggetuies bereid is om met die wardens te praat maar nie met die polisie nie, iets wat indruis teen alle polisieprosedure. Uiteindelik word die polisie se onmag om ge- regtigheid te laat seëvier finaal onderstreep deur die vigilante-optrede van die Xhosa-ge- meenskap teenoor Thandi se moordenaars, ’n gegewe wat herinner aan Deon Meyer se Infanta. Dit is ’n kenmerk van die hard-boiled speurverhaal dat die polisie en regstelsel dik- wels onbekwaam en kragteloos is; by Deon Meyer en hier in Vuilspel is daar unieke as- pekte van die Suid-Afrikaanse samelewing ná 1994 wat dit moeilik maak vir speurders én slagoffers om in die effektiwiteit van die stelsel te glo. soek. Vuilspel. Om hierdie redes het Vuilspel my opgewonde gemaak oor die nuwe rigtings wat Afrikaanse boeke kan inslaan. Ja, heelwat kritiek kan ook teen die roman geopper word: die spanningslyn word telkens ondermyn deur herhalende, feitlik identiese gesprekke tussen die speurders, en die slot van die roman fokus slegs op die misdaad en nie op die oplossing van die verskeie persoonlike dra- mas nie. Die styl is oneweredig en die taal- versorging kon beslis deegliker gewees het. Tog wil ek ten spyte van talle dinge wat haper lesers sterk aanmoedig om die unieke leeser- varing van Vuilspel mee te maak. Nicci het ’n nou werksverhouding met haar bruin en wit kollegas, en veral die verhouding met Blackie Swart, die ouer wit speurder, is een vol deernis, onderlinge afhanklikheid en respek. Nicci is deeglik bewus van die feit dat sy op grond van haar velkleur al etlike kere bó Blackie bevorder is; tog affekteer dit nie sy toewyding tot sy werk en tot haar nie. Op interessante wyse heers daar aansienlike soli- dariteit tussen die wit en bruin karakters wat herhaaldelik hul teleurstelling met die nuwe, korrupte bedeling uiter, soos beliggaam deur hul swart bevelvoerder, kolonel Matoane. Wit en bruin het ook ewe min toegang tot die Xhosa-gemeenskap van Khayelitsha en word gekonfronteer met ’n stelsel waar die “street wardens”—ouer Xhosa-mans—wet en orde in die township handhaaf. Hul gesag is so ver- reikend dat ooggetuies bereid is om met die wardens te praat maar nie met die polisie nie, iets wat indruis teen alle polisieprosedure. Uiteindelik word die polisie se onmag om ge- regtigheid te laat seëvier finaal onderstreep deur die vigilante-optrede van die Xhosa-ge- meenskap teenoor Thandi se moordenaars, ’n gegewe wat herinner aan Deon Meyer se Infanta. Dit is ’n kenmerk van die hard-boiled speurverhaal dat die polisie en regstelsel dik- wels onbekwaam en kragteloos is; by Deon Meyer en hier in Vuilspel is daar unieke as- pekte van die Suid-Afrikaanse samelewing ná 1994 wat dit moeilik maak vir speurders én slagoffers om in die effektiwiteit van die stelsel te glo. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Verwysings Chetty, Kavish. “Is Crime Fiction the New Political Novel?” Slipnet. 12 Mei 2012. 2013. <http://slipnet. co.za/view/event/new-political-novels-not-so- political/>. De Kock, Leon. “Sosiale moord in die Karoo.” Beeld. 22 Jun. 2011. 2013. <http://www.beeld.com/Boeke/ OnlangsVerskyn/Sosiale-moord-in-die-Karoo- 20110622>. Jacomien van Niekerk jacomien.vanniekerk@up.ac.za Universiteit van Pretoria Pretoria Vuilspel maak ’n belangrike bydrae nie net tot die Afrikaanse speurverhaal nie, maar tot Afrikaanse literatuur in die breë as gevolg van die aktuele temas wat dit aansny. Lesbiese karakters, en veral bruin lesbiese vroue, was tot dusver ’n versweë verskynsel waaroor daar nog baie geskryf kan word, en die roman se hantering van genderkwessies is veelkan- tig. Ook die uitbeelding van die interaksie tussen verskillende rasse en tussen Westerse en Afrika-opvattings verdien nadere onder- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 190

https://letterkunde.africa/article/download/1961/1671

Afrikaans

So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 daagliks ongewens laat voel en sy pa hom voortdurend verneder en hy soos Superhero, Jet Jungle of Batman (kyk onder andere na 14, 33) sal kan wegvlieg van alles wat hom knel. Die opleiding as polisieman is van jongs af sy ideaal, want dan sal sy lewe gravitas (gewig) kry, sal hy kan respek afdwing (20– 21) en sal hy iemand word (45). Dit is asof die polisie-uniform hom sal kan transformeer soos Superman se gewaad. So lig soos klip is die debuutroman van Jacques Pretorius. Sy tragiese afsterwe op ’n baie jeugdige leeftyd is ’n groot verlies, ook vir die Afrikaanse letterkunde, omdat hierdie roman heelwat meriete het. Parallel met hierdie soektog na eksistensiële sin verloop sy soeke na die “droomvrou” (118) met haar “oë dom en groot en blou van rein- heid en onskuld” (143). In sy drome lyk sy nie veel anders nie as die stereotipiese animale vergestaltings soos dit aan te tref is in sprokies- verhale met haar woeste hare, dun middel, ferm spiere en groot borste. In die werklikheid is sy droomvrou manipulerend en ontwy- kend. Op ’n wrede manier stel sy sy armoede en onsekerheid aan die kaak en laat hom ook nie toe om seksueel met haar te verkeer nie. Vroeg reeds besluit hy om haar te onderwerp, te “straf” met sy penis (126), wat uitloop op ’n werklike verkragting. Hierdie toneel word ook stuksgewyse onthul. Wat kulminasie moes wees van al sy drome raak ’n ontluis- tering van die seksuele as vervulling; byna soos die seksuele inisiasie deur ’n hoer in dieselfde roman. So lig soos klip sou as ’n ontwikkelingsroman bestempel kon word, omdat dit nie net die lewensloop van ’n jongman beskrywe van sy traumatiese jeugjare tot en met sy dood nie, maar ook al die tipiese probleme verbonde aan volwassewording. Tipies van hierdie subgenre worstel die hoofpersoon met identiteitsprobleme, gods- diens, geweld en seksualiteit. Net soos Colet van Velden in Etienne Leroux se beroemde ontwikkelingsroman, Die eerste lewe van Colet, is die hoofpersoon hier ’n sensitiewe buite- staander, lewe ook ’n “dubbellewe” (72), te- wens enigste kind en óók verskeurd tussen onversoenbaarhede: hier tussen hemel/ hel; die Duiwel en God; die goor werklikheid van ’n armoedige bestaan binne ’n disfunksionele gesin en die heerlike verbeeldingsbestaan ver- teenwoordig deur drome. So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 Hierdie roman is ook verwant aan ’n ander bekende Afrikaanse prosadebuutwerk naam- lik Jaco Fouché se roman, Die ryk van die rawe. Nes Fouché se Ratkas Goosen beleef die “stu- dentekonstabel” of “konstabel” hier ’n eksis- tensiële krisis. Hy kom uit dieselfde laer- middelklas, word groot in ’n era van (politie- ke) geweld, belewe tye van oorgang en is ’n rasegte buitestaander wat te gou te diep sien. Waar Ratkas se wêreld dié is van die “Graphic Novel” met sy onderliggende gewelddadig- heid, word die hoofpersoon in Pretorius se roman groot in ’n wêreld van strokiesverhaal- helde. Die verteller in hierdie roman is die “kon- stabel” wat diens doen tydens die voorste- delike geweld van die jare tagtig van die vori- ge eeu. Ratels, halssnoermoorde, gewelddadi- ge betogings en brandende townships is aan die orde van die dag. Omdat jy nooit weet wanneer jy die volgende slagoffer gaan raak nie, klou jy vas aan reël 1: hou die laaste patroon vir jouself. Outentifiserende tegnieke, soos die op- noem van motors, drankies, kleredrag, mu- siek en derglike dra by tot ’n oortuigende her- skepping van ’n era, maar dit is veral die wyse waarop Pretorius daarin slaag om die on- derliggende wanhoop en letargie van die Vroeg reeds droom hy dat hy kan ontsnap uit sy ongelukkige bestaan waar sy ma hom TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (1) • 2013 162 tagtigerjare vas te vat wat beïndruk. Hierdie vertelling is verwant aan ander “keertyd- vertellings” in die Afrikaanse letterkunde (soos dié van die sterwende tantetjie in Schoeman se Hierdie lewe) deurdat die realiteit van die naderende dood jou dwing tot eerlike retro- spektiewe bestekopname. determinisme gesuggereer word én die titel geaktiveer word: “Sy wink na hom. Haar oë is sag en sonder oordeel. Haar stem is vol troos. Hy tuimel, val sag deur die oneindig- heid. Soos ’n klip.” (208). Pretorius belas die titel met ’n reeks be- tekenisse wat nie almal ewe geslaagd die lading dek nie. Juis klip kan die ontsnapping verhaas (105), die ligtheid bring waarna hy smag (122), die ligtheid van ’n bestaan (146– 47), die klip is ook beeld van vernietigende energie, dit wat nooit ongedaan gemaak kan word nie (167), dit wat beeld is van die ver- gifnis wat nooit sal kom nie en aan jou hang (191) en oplaas ’n ligtheid verkry deur die dood (208). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (1) • 2013 So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 Broksgewys word ’n lewe gerekonstrueer en dit is narratologies gesproke ikonies van ’n gefragmenteerde bestaan. Die verteller word groot as enigste kind in ’n disfunksionele gesin, letterlik gestrem deur ortopediese skoene (16–17), wat bykans simbolies is van al die ander dinge wat hom vasknel soos armoede, liefdelose ouers, onbegrypende en onsimpatieke onderwysers (161) en ’n pa wat enersyds drank smokkel en andersyds op- gaan in ’n oordrewe godsdienstigheid. Hierdie roman is nie sonder ’n flinke klomp mooiskrywery nie (kyk maar na 61, 64, 83, 181 en 191), boordenstoevol van “diep” filo- sofiese besinnings en gee ook soos gesê geen objektiewe beeld van die verlede nie. Maar in die geheel bevat dit stukke uiters knap prosa (kyk byvoorbeeld na bl. 102), toon dit reeds ’n skrywer wat die diverse verhaallyne van ’n roman moeiteloos vashou en oor die vermoë beskik om verskillende wyses van vertel op sinvolle manier af te los. Veral as weergawe van ’n traumatiese tydperk in ons geskiedenis, slaag dit om die essensie van daardie jare vas te vat. ’n Baie belowende debuut. As daar een ding is wat kwel, is dit juis die eensydige wyse waarop Pretorius die verlede weergee, ’n tendens wat veelvuldig voorkom in baie resente Afrikaanse tekste van ’n uit- eenlopende reeks skrywers. Alles wat Afri- kaans is, word summier van die tafel gevee en dit is asof alle vaders sadiste en molesteerders was, alle moeders bitter en gefrustreerd en alle gesinne disfunksioneel. Die Afrikaner kom in al hierdie tekste uit die verf as sadiste met patologiese trekke. Een van die mees ontstel- lende tonele in hierdie roman (ook een van die beste) is hiervan ’n staalkaart: die kaptein wat ’n jong oortreder lyfstraf toedien. Aan- vanklik nog met die skynbare doel om dié jong Afrikaner van sonde af te keer, later bloot om sy eie sadisme te laat botvier (24–29). H. P. van Coller vcollerh@ufs.ac.za Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein H. P. van Coller vcollerh@ufs.ac.za Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein In die aangesig van die dood word “die konstabel” se jeug vertel, sy opleiding as polisieman en word die verkragtingstoneel stuksgewyse onthullend weergegee. Die skokkende slotonthulling van Chené se uit- eindelike lot is die hoogtepunt van die agterna-vertelling, ook omdat eie skuld nou erken moet word. So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 Die kragtige slot sluit naatloos aan by die openingsparagraaf waar- deur ’n sirkelsluiting verkry word, iets van ’n 163 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (1) • 2013 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (1) • 2013

https://letterkunde.africa/article/download/2052/1766

Afrikaans

J. L. Coetser J. L. Coetser is as professor verbonde aan die Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria. E-pos: coetsjl@unisa.ac.za Voorstellings van verset in drie Adam Small-dramas: Kanna hy kô hystoe, Joanie Galant-hulle en Krismis van Map Jacobs Voorstellings van verset in drie Adam Small-dramas: Kanna hy kô hystoe, Joanie Galant-hulle en Krismis van Map Jacobs Voorstellings van verset in drie Adam Small-dramas: Kanna hy kô hystoe, Joanie Galant-hulle en Krismis van Map Jacobs Representations of revolt in three plays by Adam Small: Kanna hy kô hystoe, Joanie Galant- hulle and Krismis van Map Jacobs This article investigates the extent to which the title characters in three Adam Small plays represent dramatic and theatrical expressions of revolt. The title characters are Kanna (in Kanna hy kô hystoe), Joanie (in Joanie Galant-hulle) and Map (in Krismis van Map Jacobs). The discussion concludes that two forms of revolt dominate in these plays, namely expressions of overt and covert revolt. In his first play, Kanna acts the part of the reluctant intellectual, while politically inspired events compel Joanie Galant to face a personal and material void, without success. In the third play, Map Jacobs succeeds in resisting the legacy of his criminal past and his stay in prison by reclaiming his identity as a member of society. Apart from the title characters, the playwright also emerges as an invisible character in each play. He voices his revolt against political and social injustices by his representations in the written text, and in the fashion he determines how revolt should be portrayed on-stage. Among others, he uses procedures recognised as vehicles of revolt, such as elements from Brechtian theatre, satire, the silent character, laughter, culturally marked language that dismantles the authority of standard language, and body markings. Keywords: Adam Small, Afrikaans drama, anti-apartheid literature, covert resistance, overt resistance, revolt, Kanna hy kô hystoe (1965), Krismis van Map Jacobs (1983), Joanie Galant-hulle (1978). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v49i1.4 Inleiding Christopher Heywood (1) skryf in die inleiding van sy boek, A History of South African Literature, dat, “[a]midst confusion, violence, and conflict, South African literature has arisen out of a long tradition of resistance and protest”. Hy verbind die historiese bron van dié tradisie met die ontstaan van vier gemeenskappe in Suider-Afrika. Die eerste groep is vir die doel van hierdie bespreking die belangrikste. Hulle is “the ancient hunter-gatherer and early pastoralist Khoisan (Khoi and San) and their modern descendents, the Coloured community of the Cape” (Heywood 1). Hy verwys ter ondersteuning van sy stelling na Bleek en Lloyd se transliterasie van die /Xam-spre- kende ||Kabbo se beskrywings van die San se lewenswyse en sy eie lewensverloop. Laasgenoemde sluit ||Kabbo se ervaring van kontak met Europese koloniste in. ||Kabbo is op ’n ouderdom van ongeveer sestig jaar op ’n aanklag van skaapdiefstal tot hardearbeid gevonnis en vanaf Bitterputs, in die omgewing van Kenhardt, Kaapstad toe gestuur. Bleek het daarin geslaag om die Britse goewerneur te oortuig om ||Kabbo 51 en nog enkele ander San in sy bewaring te plaas, waarna hy en Lloyd hul vertellinge in Engels getranskribeer het. Die meeste van hierdie verhale getuig van ervarings van plekloosheid as gevolg van gedwonge verplasing en van ||Kabbo en sy makkers se verlange na hul plek van herkoms. Geplaas teen die agtergrond en verloop van ||Kabbo se gevangesetting, is dit onwaarskynlik dat hy en die ander San wat by Bleek ingewoon het, tot gewelddadige verset sou oorgaan en probeer ontsnap. Die historikus George McCall Theal, wat die voorwoord vir Bleek en Lloyd se optekeninge, Specimens of Bushman Folklore (1911), geskryf het, rapporteer ook nie so ’n voorval nie, maar ver- duidelik wel dat die goewerneur dit as ’n voorwaarde gestel het dat die San snags op die Bleek-perseel opgesluit moet word. Veral twee raakpunte kenmerk die plasing van die karakter ||Kabbo naas Adam Small se voorstelling van titelkarakters in sy drie dramas. Dié raakpunte word hier kortliks aangedui, maar verderaan ten opsigte van elkeen van Small se drie tekste in groter besonderhede uiteengesit. ’n Eerste raakpunt is dat al vier tekste binne ’n postkoloniale raamwerk pas waarin ’n stemlose Ander ’n hoorbare stem van verset verkry (Spivak 271–313; vergelyk verder die bespreking hieronder). Inleiding In ||Kabbo se geval is die stem, as gevolg van Bleek en Loyd se bemiddeling, ’n narratiewe stem; in die geval van Kanna, Joanie Galant en Map Jacobs is dit ’n dramatiese (’n representasie in ’n dramateks) én toneelmatige stem (’n voorstelling in ’n speelruimte). ’n Verdere aansluiting is dat daar in elkeen van Small se drie dramas ’n soortgelyke grondpatroon van verplasing, plekloosheid en nostalgie voorkom as wat uit Bleek en Lloyd se optekening blyk. Dié opeenvolging van verplasing, plekloosheid en nostalgie resoneer Spivak (280 passim) se interpretasie van ’n postkoloniale tussengebied, en McFarland (1250) se stelling dat die verloop van verset ’n proses verteenwoordig met ’n herkenbare storie of narratiewe struktuur (vergelyk verder die bespreking hier- onder). Soos ||Kabbo deur die owerhede van sy tyd gedwing is om van Bitterputs Kaapstad toe te reis om daar sy vonnis uit te dien, word Kanna, Joanie Galant en Map Jacobs in Small se drie dramas deur die owerhede van hul tyd verplig om te verhuis of om van plek te verander. Die voorstellings van hierdie uitsettings en groep- verskuiwings in die drie dramas weerspieël die drie titelkarakters se magteloosheid om hulle met die daad teen die mag van die postkoloniale sentrum, die staat, te verset. Vermeulen (3) beskryf dié agtergrond soos volg: “Kanna hy kô hystoe (1965) wortel, soos Adam Small se ander werke, diep en onlosmaaklik in die sosio-politieke grond waaruit die stuk gegroei het, veral dan dié van apartheid in Suid-Afrika, en wel soos dit deur die skrywer as bruinman persoonlik ervaar is.” Omdat sy verset in die skryfdaad setel, is dit as dramaturg vir Small moontlik om ook met behulp van voorstellings in sy dramas, en met gebruikmaking van dramatiese middele en die moontlikhede wat mise en scène bied, ’n stem van passiewe verset te laat hoor. Brustein (4) verwys na versetdramaturge, per implikasie ’n dramaturg soos TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 52 Small, se “attitude of revolt”, en voeg dan by, “it is important to add [that the revolt of the dramatist] is more imaginative than practical” (Brustein 4). Die implikasie van Brustein se woorde is dat die dramaturg hom teen ’n bestaande, bedreigende werk- likheid kan verset, maar met gebruikmaking van literêre middele. Inleiding Small (“Adam Small” 93–105) sluit in ’n onderhoud, wat sewe jaar na die eerste verskyning van Kanna hy kô hystoe gepubliseer is, met sy verwysing na die epiese drama as soort by die afleiding aan dat die voorstelling van verset in dramas met gebruikmaking van versetgerigte literêre middele plaasvind. In die onderhoud wys hy daarop dat veral sy poësie tot op daardie stadium oorwegend satiries van aard is, maar voeg dan by, “my poësie staan my nie so na aan die hart soos my drama Kanna Hy Kô Hystoe nie” (“Adam Small” 95). Verderaan verduidelik hy dat “[d]ie satiriese vers […] nie net ’n letterkundige betekenis [het] nie, maar ’n sosiale en/of politieke be- tekenis” (“Adam Small” 96). Ten einde dié betekenisse na vore te bring verwys hy op bladsy 98 na die hoofbetekenisse van die begrip satire (Pretorius 464–65) en op bladsy 100 goedkeurend na Brink (169–72) se tipering van die voorstelling in Kanna hy kô hystoe as Brechtiaans. In hierdie geval beoog die dramaturg om, met gebruikmaking van vervreemdingstegnieke, soos die optrede van die Stem in dié drama, te verhoed dat die gehoor of leser hul emosioneel met die handeling vereenselwig. In plaas daarvan mik Brechtiaanse teater op die gehoor of leser se intellektuele betrokkenheid, met die suggestie dat daadwerklike optrede, dit wil sê verset, daaruit sal voortvloei. Die vraag tot watter mate en in watter vorm daar in die tekstuele en toneelmatige voorstellings van Kanna (in Kanna hy kô hystoe), Joanie (in Joanie Galant-hulle) en Map (in Krismis van Map Jacobs) van passiewe en daadwerklike verset sprake is, vorm gevolglik die probleem wat verder in hierdie bespreking ondersoek word. Soos kritici ten opsigte van die titelkarakters in Van Wyk Louw se dramas Dias (1952) en Germanicus (1956) uitgewys het, maak Small se titelkarakters hulle óók aan daadloosheid skuldig deur in bepaalde situasies nie ’n verwagte of geëisde vorm van verset te volg nie (vergelyk Van Rensburg 134–60). Onder andere Van Wyk (104), Olivier (577) en Small (“Adam Small” 105) self verwys in hierdie verband na die invloed wat Van Wyk Louw op sy filosofiese denke en skryfwerk gehad het. Dié intertekstuele verband word hier nie verder ondersoek nie, omdat die aard van Louw se titelkarakters te veel van Small s’n verskil. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Inleiding Dit is vir die doel van die bespreking voldoende om daarop te wys dat Dias, as die bevelvoerder van ’n ekspedisie, en Germanicus, as ’n generaal en adellike, in Louw se dramas deel van die regerende klas is wat teen die agtergrond van oorgange tussen historiese periodes optree. Dit is nie met Small se drie titelkarakters die geval nie. Hulle is van die armstes in die gemeenskap en in ’n posisie van onderdanigheid aan eenvoudige en agtergeblewe woonplekke gebonde. In aansluiting by dié probleemstelling verteenwoordig hierdie ondersoek verder ’n poging om ’n herwaardering van Small se drie dramas te gee. Dié poging moet TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 53 saamgelees word met February (101) se standpunt dat, indien ’n skrywer (dramaturg) nie openlik in sy skryfwerk kant kies nie, hy in die gevaar staan om met die uitbuiter (exploiter) geassosieer te word. Cosmo Pieterse (in Brutus 46) lewer tydens ’n pa- neelbespreking op die eerste kongres van die Amerikaanse African Studies Associa- tion in 1976 ’n soortgelyke, tydgenootlike oordeel: I would like to illustrate this [“the wealth of historical life embedded in South African drama”] by just reading a poem that was written in (I don’t know whether I should use this ugly word) Afrikaans. […] This poem was written by somebody with whose politics I disagree entirely. His name is Adam Small, […] a man whose politics are beneath consideration. Teoretiese raamwerk Soos reeds hierbo kortliks aangedui is, bied aspekte van teoretiese opvattings ’n raamwerk vir dié bespreking. Veral die volgende aspekte maak dit moontlik om die agtergrond en aard van die verset by elke titelkarakter nader te omskryf. Gayatri Chakravorty Spivak Reeds die titel van Spivak (271–313) se bespreking, “Can the subaltern speak?”, suggereer die moontlikheid dat ondergeskikte stemloses binne ’n postkoloniale raamwerk ’n eie stem kan hê. Daarin beklemtoon sy onder meer die rol wat die intellektueel ten opsigte van die bestaan van epistemiese geweld kan speel (Spivak 280 passim) en beweer dan dat die postkoloniale ruimte tussen sentrum en marge ’n intellektuele konstruksie is wat op ’n interpretasie van die geskiedenis berus (Spivak 283). Toegepas op Small se drie dramas, en met klem op die voorstelling van die titelkarakter in Kanna hy kô hystoe, impliseer die Spivak-perspektief dat dramaturg (Adam Small) en titelkarakter (Kanna) elkeen die rol van ’n intellektueel in ’n tus- sengebied sou kon vervul. Dié implikasie word deur Naidoo (47) se stelling ondersteun, dat dié drama sterk outobiografies van aard is. Hy verwys ook na Small se on- gepubliseerde drama The Orange Earth (1978) en verduidelik dan: “Many of the plays contain biographical details, especially Kanna Hy Kô Hystoe and The Orange Earth, the latter being described as ‘an exercise in imaginative biography—and autobiography” (Small in Naidoo 47). Van Wyk (78) verwys in aansluiting by Naidoo (47) na die Moses-figuur as ’n sentrale metafoor in die Small-oeuvre, onder andere in Kanna hy kô hystoe, en verklaar dan: “Die parodiëring daarop [naamlik Small se voorstelling van die Moses-figuur] impliseer die vraag oor hoe Adam Small as intellektueel rigtende konsepsies oor identiteit verwoord” (Van Wyk 78). Op dié geïmpliseerde vraag antwoord Spivak (285) dat die teks self “the difficult task of rewriting its own conditions of impossibility as the conditions of its possiblity” artikuleer met die doel om ’n bewustheid van die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 54 toestand van stemloses te vestig. Small se drie dramas stel dié bewustheid nie net in subtekste voor wat na die rol van die intellektueel verwys nie, maar ook, soos reeds uitgewys is, deur in teks en opvoering van die werkwyses van die Brechtiaanse teater gebruik te maak. In die geval van Kanna hy kô hystoe, en in die twee ander dramas, gaan dit oor “an attitude of revolt” (Brustein 4) wat mik op die sosiale gevolge wat die toepassing van die politieke stelsel van apartheid meegebring het. Spivak (271–313) se interpretasie van ’n sprekende stemlose dra gevolglik tot die teoretiese agtergrond vir die bespreking van Kanna hy kô hystoe by. Gayatri Chakravorty Spivak In die bespreking val die klem op die titelkarakter wat as “diasporiese intellektueel” (Chen 484–503) passief op die handelingsverloop reageer. Ironies is dit ’n handelingsverloop waar- van hy as titelkarakter deel is en daarom ’n illustrasie van Spivak (285) se stelling dat die teks self “the difficult task of rewriting its own conditions of impossibility as the conditions of its possiblity” artikuleer. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Victor Turner Turner sluit in The Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual (94) met sy interpretasie van oorgangsrituele by Spivak (283) se stelling aan dat stemlose persone in die ruimte tussen die postkoloniale sentrum en marge verkeer en selfs daarin vasgevang is. Wat in Spivak se beskouing as ’n sprekende stemlose bestempel kan word, kan teen die agtergrond van Turner se beskouings as ’n stemlose persoon beskou word wat in die gespeelde (rituele) ruimte van ’n sosiale drama1 deur drie fases gaan. Turner (Dramas 232) beskryf die drie fases soos volg: The first phase, separation, comprises symbolic behavior signifying the detachment of the individual or the group from […] an earlier fixed point in the social structure […]. During the intervening liminal period, the state of the ritual subject […] becomes ambiguous, neither here nor there, betwixt and between all fixed points of classification […] In the third phase the passage is consummated and the ritual subject […] reenters the social structure, often, but not always at a higher status level. The first phase, separation, comprises symbolic behavior signifying the detachment of the individual or the group from […] an earlier fixed point in the social structure […]. During the intervening liminal period, the state of the ritual subject […] becomes ambiguous, neither here nor there, betwixt and between all fixed points of classification […] In the third phase the passage is consummated and the ritual subject […] reenters the social structure, often, but not always at a higher status level. In Small se Joanie Galant-hulle stem die handelingsverloop en die titelkarakter se belewing daarvan ooreen met Turner (Dramas 232) se beskrywing van die drie fases waaruit ’n sosiale drama bestaan. Dit is moontlik om ná Turner se derde fase ’n vierde fase te onderskei, naamlik ’n fase van voortsetting nadat die persoon (ritual subject) by dieselfde of ’n ander sosiale gemeenskap (social structure) geïntegreer is. Daardeur ontstaan die moontlikheid om Joanie Galant en haar gesin as die stemlose ver- teenwoordigers van ’n gemeenskap te beskou. Die dramaturg som die verloop van dié sosiale drama in die “Chronologie” op, wat op ongenommerde bladsy 9 in die teks verskyn. Die liggaam as teken Die titel van Small se drama Krismis van Map Jacobs is opvallend as gevolg van die eienaam “Map” wat daarin voorkom. Die dramaturg gee in die “Rolverdeling” (7) ’n aanduiding van hoe die leser die woord “Map” in die konteks van die drama moet interpreteer. Hy skryf: “Die uitspraak [van die naam ‘Map’] is soos dié van die Engelse ‘map’ (’n landkaart).” Daarby sluit die karakter Map se woorde in die groot biegtoneel aan, waarin hy onder aanmoediging van Apostel George en in die teenwoordigheid van ’n steeds swygende Antie Grootmeisie bely (32): Here, kan jy die merke sien, al die merke wat ek my laat merk het … ‘Cause ek wil somewhere ge-belong het? Kan jy sien die merke? (Hy praat nou met God.) Kan jy sien die tattoos, al die merke? (Sy stem raak vir ’n oomblik weg. Huil hy?) ‘It was ’n terrible gesoek seker, vir ’n identity, Here Jesus! ’n Verskriklike Map. Van al die merke, al die tattoos, call hulle toe vir my Map Jacobs … En Apostel George, wat jy gestuur het, Here, hy’s reg, ek wiet, ‘is verskriklike merke dié, maar dis nog altyd deel van my kaart, ‘t wys waar ek gewies het, elke merk, ek wiet … Here, kan jy die merke sien, al die merke wat ek my laat merk het … ‘Cause ek wil somewhere ge-belong het? Kan jy sien die merke? (Hy praat nou met God.) Kan jy sien die tattoos, al die merke? (Sy stem raak vir ’n oomblik weg. Huil hy?) ‘It was ’n terrible gesoek seker, vir ’n identity, Here Jesus! ’n Verskriklike Map. Van al die merke, al die tattoos, call hulle toe vir my Map Jacobs … En Apostel George, wat jy gestuur het, Here, hy’s reg, ek wiet, ‘is verskriklike merke dié, maar dis nog altyd deel van my kaart, ‘t wys waar ek gewies het, elke merk, ek wiet … Die simboliese betekenis wat Map aan die tatoeëermerke op sy liggaam of sy ‘tweede vel’ (Schildkrout 321) heg, sluit by Reischer en Koo (297–317) se onderskeid tussen die liggaam as simbool (symbolic body) en die liggaam as agent (agentic body) aan. Victor Turner In die eerste fase (separation, kyk vervolgens die aanhaling bo) dink Davy “terug, aan ‘Woodstock’ (3), hoe hulle daar geleef het, en aan […] die kennisgewing dat die plek ‘Wit verklaar’ word” en dat TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 55 hulle moes “uit”. Tydens fase 2 “beland hulle in ’n ‘township’ waar Joseph ‘Een Vrydagaand’ (4) deur skollies aangerand word”. In die derde fase “plak [hulle] alreeds (hulle is alreeds ‘squatters’) ‘in die bos’, maar Joanie is nog by die huis”. Sy is ver swanger wanneer die skollies by hul plakkershut inbreek, want “ons [hulle, die skollies] soek vroumense” (55). Wanneer dit blyk dat Joanie swanger is, laat hulle haar met rus, maar sy breek geestelik. Tydens die vierde fase word sy in ’n inrigting opgeneem, maar Joseph (haar man) en Davy (haar broer) word op straat uitgesit omdat hulle onwettig op daardie plek plak. Al drie karakters word gevolglik nou, nog steeds as liminale karakters (Turner, The Ritual Process 95), binne ’n nuwe sosiale struktuur opgeneem maar nie, soos Turner (Dramas 232) dit stel, “at a higher status level” nie. Binne dié nuwe ruimte word hul plek deur “structural inferiority” (Turner, Dramas 232) gekenmerk, en hul ruimte deur uitsigloosheid. Die voorstelling van uitsigloosheid as ’n vorm van passiewe verset in Joanie Galant- hulle ontvang verderaan vollediger aandag. Die liggaam as teken Reischer en Koo (298) verduidelik die onderskeid tussen dié twee terme soos volg: “The first and more prevalent perspective focuses on the representational or symbolic nature of the body as a conduit of social meaning, whereas the second highlights the role of the body as an active participant or agent in the social world.” Die teenwoordigheid van ’n tweede vel (tatoeëermerke) bring gevolglik mee dat die verhoogpersonasie Map as ’n semiotiese teks gelees kan word waarin twee betekenisse, naamlik die liggaam as TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 56 simbool en as agent, tegelykertyd teenwoordig is. Hierdie interpretasie bring mee dat ons Map se vel, en daarom die voorstelling van Map as karakter, indeksikaal as ’n grensgebied kan beskou. Schildkrout (320) sluit soos volg by dié interpretasie aan: “They [tatoeëermerke] inevitably involve subjects who experience pain, pass through various kinds of ritual death and rebirth, and redefine the relationship between self and society through the skin.” Schildkrout sluit met dié woorde by Flemming (111) se gebruik van die uitdrukking border skirmishing aan om na die aard van die getatoeëerde vel as ’n grensgebied te verwys.2 Schildkrout en Flemming se woorde maak dit daarom moontlik om Map se tatoeëermerke as ’n vorm van passiewe verset deur die personasie Map te beskou. Hierdie afleiding sluit by die interpretasie aan dat Map ’n liminale karakter is wat hom teen sy status as identiteitlose in ’n grensgebied verset. Dit is, om Map se woorde te gebruik, “’n terrible gesoek […] vir ’n identity” (32). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Hollander en Einwohner Hollander en Einwohner (533–54) wys daarop dat alle vorme van verset twee hoofkenmerke vertoon, naamlik ’n bepaalde vorm van optrede wat gepaardgaan met ’n gewaarwording van teenstand. Hulle (Hollander en Einwohner 538) verduidelik die twee hoofkenmerke soos volg: First, virtually all uses [“of the term”] included a sense of action, broadly conceived. In other words, authors seem to agree that resistance is not a quality of an actor or a state of being, but involves some active behavior, whether verbal, cognitive, or physical. […] A second element common to nearly all uses is a sense of opposition. […] this sense appears in the use of […] words [such as] “counter,” “contradict,” “social change,” “reject,” “challenge,” “opposition,” “subversive,” and “damage and/ or disrupt.” Hollander en Einwohner (539–40) presiseer bostaande omskrywings deur twee kwalifikasies by te voeg. Die eerste daarvan is dat verset herkenbaar moet wees as verset, wat weer impliseer dat grade, of vorme, van verset moontlik is. Laasgenoemde hang saam met die mate van sigbaarheid en die gerigtheid daarvan. Dié twee kwalifikasies stel Hollander en Einwohner (539 e.v.) in staat om sewe vorme van verset te onderskei. Vir die doel van hierdie bespreking is slegs die eerste twee hoof- vorme ter sake, naamlik aktiewe en passiewe verset.3 Volgens Hollander en Einwohner (545) word aktiewe verset, of overt resistance, gekenmerk deur: “behavior that is visible and readily recognized by both targets and observers as resistance and, further, is intended to be recognized as such. This category includes collective acts such as social movements and revolutions as well as individual acts of refusal”. Daarteenoor gebruik hulle op dieselfde bladsy die term covert resistance of passiewe verset om te verwys na: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 57 acts that are intentional yet go unnoticed (and, therefore, unpunished) by their targets, although they are recognized as resistance by other, culturally aware observers. Examples of this type of resistance include gossip, “bitching,” and subtle subversion in the workplace […]. Acts of withdrawal, whether avoidance of a particular individual or self-imposed exile from a particular context, also fall into this category. Hollander en Einwohner (533–54) se omskrywings dien in die volgende afdelings van hierdie artikel as ’n vertrekpunt vir die besprekings van Small se drie dramas. Hollander en Einwohner Dié besprekings hou telkens met die voorstelling van verset verband: in Kanna hy kô hystoe met Kanna wat as diasporiese intellektueel na Makiet se dood terugkeer “huis toe”, in Joanie Galant-hulle met die voorstelling van uitsigloosheid en in Krismis van Map Jacobs met die soeke na identiteit in ’n postkoloniale tussengebied. Diasporiese intellektueel (Kanna hy kô hystoe) Dit is uit die handelingsverloop opvallend dat die titelkarakter in dié drama voortdurend op reis is, maar nie ’n finale bestemming bereik nie. Daarmee gee die titel reeds te kenne dat Kanna se koms steeds uitgestel word. Dié vertolking van die handelingsverloop en van die titel maak dit moontlik om Kanna as ’n liminale karakter (Turner, The Ritual Process 95) te beskou wat as ’n gemarginaliseerde intellektueel in ’n (post)koloniale tussengebied (Spivak 283) vasgevang is. Daarom word sy reise en sy figuurlike lewensreis deur durende verplasing, plekloosheid, nostalgie en ’n bepaalde daadloosheid gekenmerk. Uit dié interpretasie volg dat die dramateks, en die opvoering daarvan as ’n voorbeeld van epiese teater,4 ’n ruimte skep waarin die reis-motief tot ’n vorm van kontestasie groei.5 Gekoppel aan die kenmerke van Brechtiaanse vervreemding én betrokkenheid wat Kanna hy kô hystoe as epiese drama kenmerk, sluit dié interpretasie verder by Slemon (78) se stelling aan dat “[l]iterary resistance […] can be seen as a form of contractual understanding between text and reader, one which is embedded in an experiential dimension and buttressed by a political and cultural aesthetic at work in the culture” (oorspronklike kursivering).6 Deel van dié ‘kontrak’ is dat die leser/ gehoor bewus sal wees van die historiese agtergrond van die handelingsverloop as deel van die politieke en kulturele estetika wat in ’n kultuur werksaam is. Reeds in die inleiding van die drama (7–10) vind ons ’n aanduiding van Kanna se groei tot intellektueel. Die Stem verduidelik dat Kanna Makiet se aangenome “welfare- kind” uit ’n weeshuis is en dat sy hom by Antie Roeslyn in die stad laat loseer het sodat hy daar verder kan skoolgaan. As ’n “welfare-kind” was hy dus, soos Makiet en haar gesin, reeds ’n pleklose. Nadat haar eerste man, Paans, gesterf het, moes die gesin die plaas verlaat (“het die baas oek gesê”, 27) en Kaapstad toe verhuis. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 58 Agter hierdie eenvoudige woorde skuil die hoofsaaklik historiese praktyk van gedwonge uitsetting en verplasing. Laasgenoemde hou in dat gesinslede wat na die dood van die broodwinnerwerker nie meer produksiewaarde op ’n plaas het nie aan hulle eie lot oorgelaat word. Ten spyte van sy eenvoudige agtergrond was Kanna ’n sterk student wat goed presteer (“en Kanna het goed geleer”, 9) maar na afhandeling van sy studies landuit gegaan het. Diasporiese intellektueel (Kanna hy kô hystoe) Ook Kietie se eerste en tweede verkragting en Jakob se selfmoord het ’n kritiese rol gespeel om by Kanna ’n besef van sy gemarginaliseerdheid as lid van ’n gemeenskap te vorm. Hierby sluit die reaksie van Kietie se werkgewer aan wanneer sy verneem dat Kietie nie kan kom werk nie omdat sy ’n tweede keer verkrag is: “O, these people, het sy gesê, en haar kop geskud. O, these people” (37). Onderliggend aan Kanna se uitbarsting op bladsy 24 (aanhaling bo) is sy, die leser en die gehoor se wete dat die “vernedering” uiteindelik die gevolg is van ’n politieke en kulturele estetika wat in ’n kultuur werksaam is en wat direk met die gevolge van die politieke beleid van apartheid verband hou (Slemon 78). Ook Vermeulen (27) ondersteun die afleiding, maar beskryf dit as ’n “strik” waarin die dramaturg sy gehoor Brechtiaans lei: Dis hier waar Small sy strik stel […], want hier is die gehoor tegelyk aangeklaagde, verdediger en arbiter. Die geding op hierdie vlak handel oor die aanspreeklikheid van die gehoor (wit, swart en bruin) vir die lot van die mense wat Makiet-hulle verteenwoordig—almal synde deel van ’n mensgemaakte sosio-politieke situasie. En dis juis hier waar ons as gehoor oordeel oor onsself moet vel. Dit is opvallend dat die dramaturg sy verset teen die aanleiding tot die vernedering verbaal, in Kanna se woorde (in die aanhaling bo, op bladsy 24), weergee. Jakob, met wie Kietie ’n ernstige verhouding gehad het, het, selfs na haar tweede verkragting, “nie in bakleiery geglo nie” (37). Diekie bring wel vir Poena om die lewe nadat hy Kietie seksueel laat misbruik het, maar moet, as ’n vorm van tekstuele kommentaar op die gebruik van dodelike geweld, voor die gereg met sy eie lewe daarvoor boet. Hy word gehang (57–58). Dit is uit die teks duidelik dat Kanna onwillig is om as ’n Moses op te tree wat sy volk uit ’n onderdrukkende Egipte van apartheid lei. Selfs Makiet kan hom nie oorhaal om dié rol te aanvaar nie (24). In die teks is die gemeenskap se verwagting gebaseer op die feit dat hy universiteitsopleiding ontvang het. Dit is op grond daarvan dat hulle aan hom die rol van leier en verlosser toesê. Diasporiese intellektueel (Kanna hy kô hystoe) Al ervaar hy intense emosies as hy na stemlose persone se ervarings in die openbare sfeer verwys (soos op bladsy 24), is Kanna nie bereid om sy rol as diasporiese intellektueel in die teks aan te vul met dade van openlike verset nie. Diasporiese intellektueel (Kanna hy kô hystoe) Wanneer hy, na sy aankoms op die lughawe vir Makiet se begrafnis, saam met Toefie en Skoen op hul perdekarretjie by die kragstasie verbyry (68) blyk dit dat hy hom as ingenieur bekwaam het. In navolging van Fludernik (xi–xxxviii) kan Kanna dus as ’n diasporiese persoon beskou word. Hierdie kategorie van diaspora word, volgens Fludernik (xiii), gemotiveer deur professionele oorwegings en behels “the movement of individual professionals and their families to mostly anglophone industrial nations”. Soos wat met Kanna die geval is, is hierdie diasporiese uitgewekenes “in ‘permanent transit’ mentally and professionally” (Fludernik xiii). Daarom dat Kanna reeds die dag na sy aankoms vir Makiet se begrafnis terug huis toe vertrek. Geestelik woed daar in hom ’n tweestryd waarin hy heen en weer geslinger word tussen die keuse om “hys toe” te kom na waar Makiet woon, of om na die buiteland na sy “huis toe” te gaan (70). Daarby sluit die twee dialoë aan wat hy met sy “een” én sy “ander ek” voer (16, 61). Sy besluit om reeds die dag na sy aankoms terug te keer huis toe word finaal deur sy waarnemings en gewaarwordinge tydens sy aankoms op die lughawe gemotiveer. Laasgenoemde word saamgetrek in die wyse waarop die omstanders Toefie en Skoen behandel, en hul tog op die perdekarretjie “hys toe” waar Ysie en Jiena oor Makiet se oorskot in een van die “councilhyse” waak. Hiermee sluit sy waarnemings en gewaarwordinge uiterlik by sy emosionele uitbarsting op bladsy 24 aan, dit wil sê veel vroeër in die handelingsverloop as sy aankoms by Makiet se oorskot: Kanna [Hy het op die reling gaan sit.] Armoede en euwels. Dag in, dag uit. Jaar in, jaar uit die vernedering. Geslag op geslag. [Hy maak Makiet na.] Maar die Here Hy was darem genadig oek vir ons gewies! Makiet [Smekend.] Kanna! [Kanna swyg, ’n trek van bitterheid op sy gesig.] Dié uitbarsting is die gevolg van ’n groeiende bewussyn by Kanna van sy eie en die familie waaruit hy kom se gemarginaliseerdheid in vergelyking met die “ander” mense in die lughawegebou. Tydens sy aankoms verwys iemand byvoorbeeld na TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 59 Toefie en Skoen, en vra: “‘Hoekom laat jy nie die twee boys jou ’n bietjie hand gee nie […]’” (66). Uitsigloosheid (Joanie Galant-hulle) As ’n tematiese voortskrywing van Kanna hy kô hystoe vertoon Joanie Galant-hulle nie dieselfde dramatiese gesofistikeerdheid van verset as sy voorganger nie. Soos vroeër in hierdie bespreking uitgewys is, kan ons in Joanie Galant-hulle op grond van die teenwoordigheid van ’n rituele struktuur (Turner, Dramas 232) soortgelyke vorme van TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 60 verplasing, plekloosheid en nostalgie as in Kanna hy kô hystoe identifiseer. Dit is die gevolg van opvallende ooreenkomste tussen die geskiedenisse van Joanie Galant en Kietie. Alhoewel Joanie nie soos Kietie verkrag word nie, wend skollies ’n poging aan om dit te doen. Soos Kietie verloor sy teen die einde haar sinne maar word, in teen- stelling met Kietie wat sterf, geïnstitusionaliseer. Vir beide karakters word die uit- sigloosheid van hul bestaan so groot, dat hulle hul greep op die werklikheid verloor. Hierdie gegewe sluit in beide dramas by Small se benutting van aspekte van Fyodor Dostoevsky se beskrywing van Sofya Marmeladov se lotgevalle in Crime and punishment (1866; voortaan aangedui as Misdaad en straf) aan. Small (“Adam Small” 103) self wys in sy onderhoud met Ronnie Belcher op die verband tussen Dostoevsky se werk en sy eie. Daaruit kan ons aflei dat die fragment “Klein Kytie” (Small, “Klein Kytie” 73–84), wat ’n verhewigde vooroefening vir die gedeeltes in Kanna hy kô hystoe is wat op Kietie se geskiedenis betrekking het, ook deur die beskrywing van Dostoevsky se Sofya Marmeladov beïnvloed is. Veral ter sake in Misdaad en straf is Sofya se dronk vader se verduideliking in hoofstuk 2 aan Raskolnikov dat sy volgens wetgewing verplig was om as prostituut te registreer (Dostoevsky 21). Gevolglik dra sy nou ’n geelkaart en is as gevolg van druk van die bure verplig om uit haar ouerhuis te trek. Die verpligte dra van ’n geelkaart het onafwendbaar tot die verdere stigmatisering, degradasie en isolasie van prostitute in Dostoevsky se tyd gelei. Soos Sofja het Joanie Galant se toenemende ondergang met ’n klassifisering begin, in Joanie se geval van Woodstock, waar sy ’n huis besit het, as ’n blanke woongebied ingevolge die Groepsgebiedewet van 1950. Elke op- eenvolgende uitsettingsbevel, of “geelkaart”, het die kringloop van uitsigloosheid, wat die gesin se daaglikse bestaan met ’n toenemende intensiteit bedreig het, versnel. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Uitsigloosheid (Joanie Galant-hulle) Ons kan maar net keer … kéér … [Kéér met sy hande oor sy kop.] Daai van die French Revolution. Dáái’s nou freedom, man. Nie júlle gepraat nie, Bokkers … [Hy wys na agter. Hy praat saggies, asof hy ’n geheim verklap.] Maar hulle’t gewere gehad, daai ouens daarso by die French Revolution. Gewere. […] En ons het niks. So wat kan ons ook maak? Ons kan maar net keer … kéér … [Kéér met sy hande oor sy kop.] Hierdie stelling volg net nadat hy na politieke gesprekke in ’n rasgemengde restourant geluister en daarna aan die gehoor verduidelik het dat hy nie in standerd 10 kon slaag nie. Die gesprek in die restourant het nie oor die Franse Rewolusie of gewelddadige verset gegaan nie. Teen hierdie agtergrond kan ’n mens aflei dat sy verwysing na gewere die vrug van sy verbeelding is. Wat wel belangrik is, is dat Davy se verwysing die verwoording van ’n wens is wat tot ’n verhoogde vlak van die bewussyn van daadwerklike verset by die leser of gehoor sou kon lei. Die futiliteit van sy poging tot verset word deur verwysings in die teks na die “bulldozer” as simbool beklemtoon. Dat die dramaturg hierdie uitsigloosheid as vertellende instansie doelbewus op die voorgrond stel, en daardeur sy verset in die skryfdaad weergee, blyk onder andere uit die keuse van woorde in die toneel- aanwysings wat aan die begin van die slottoneel modaliteit aandui. Terwyl Joseph en Davy op straat uitgesit word, is ’n stootskraper besig om hul plakkershut plat te stoot (66): Die atmosfeer is een van gryse godverlatenheid. Dis die omgewing van die ontworteldes. […] Daar is die gesnork van die masjien, met die verskriklike stil oomblikke tussenin. Vir ’n lang ruk staar hulle maar net hulpeloos terwyl die monsteragtige masjien werk. Uitsigloosheid (Joanie Galant-hulle) Smith (“Kontemporêre” 339) dui daarom tereg aan dat die voorstelling van ruimtelike kodes in Swart Afrikaanse Gemeenskapstoneel, waarvan Small se drie dramas voorbeelde is, “deurslaggewend in feitlik die hele ondersoekveld” is. Elders verbind Smith (Toneel 117) die voorstelling van ruimtelike kodes in Swart Afrikaanse Gemeenskapstoneel soos volg met uitsigloosheid: “Ten einde dié tematologiese prioriteit [van uitsigloosheid] aan die die orde te stel, is ’n besondere strukturering ’n voorvereiste: township-situering, dialoog in Kaapse patois, aanvaardende, protesterende of lotsbeklagende handeling [dit wil sê verset], onheroïese [dit wil sê daadlose] karakters.” Die voorstelling van ruimtelike degradering in Joanie Galant-hulle dien dus geen doel nie, aangesien degradering op sy eie nie die leser of gehoor tot daadwerklike verset aanspoor nie (vergelyk Smith, “Kontemporêre” 425–26). Soos Small met sy vooropstelling van epiese kodes in Kanna hy kô hystoe doen, word leser en gehoor in Joanie Galant-hulle deur die kombinasie van dialoog en die voorstelling van ruimtelike degradering tot verset aangespoor. Alhoewel Joseph (42) en Joanie (26) hul wrewel en verset by geleentheid in die dialoog te kenne gee, is dit veral Davy wat hom deur TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 61 middel van invektiewe sterk teen hul sosiopolitieke situasie uitspreek en ook suggereer dat hul daadwerklik teen hul onderdrukkende maghebbers moet optree. Terwyl Joseph van die skollies wat sy weeklikse loon wil afneem probeer ontvlug, verwyt Joanie die “[b]lêrrie Wittes, wat ons hierso ingeprop het … Vat al ons beste plekke vir hulle af …” (26). Op pad met die ambulans hospitaal toe, vervloek Davy die “[f]okken Wittes wat ons hierso in-geforce ‘t …” en voeg dan by, “God gaan hulle nog straf …” (29). Ook die “[h]aitie-taitie multi-racial mense” (32 e.v.) en die “Christians” (40 e.v.) loop onder sy satiriese aanval deur. Soos Joseph op bladsy 42, stel Davy die skolles, die wittes en die Groepsgebiedewet op bladsy 45 aan mekaar gelyk. Van al die karakters in Small se drie dramas kom Davy die naaste aan daadwerklike verset. Sonder enige voorbereiding vooraf, sê hy op bladsy 34: Daai van die French Revolution. Dáái’s nou freedom, man. Nie júlle gepraat nie, Bokkers … [Hy wys na agter. Hy praat saggies, asof hy ’n geheim verklap.] Maar hulle’t gewere gehad, daai ouens daarso by die French Revolution. Gewere. […] En ons het niks. So wat kan ons ook maak? Identiteit en plek (Krismis van Map Jacobs) Map se verhoudings met persone, veral met Apostel George in die “tronk” en met sy ma, Antie Grootmeisie, en Blanchie in die “township”, hou direk met die plekke verband wat deur hierdie karakters beset word. As liminale karakter beweeg Map self tussen dieselfde twee pole, naamlik die “tronk” en sy misdadige verlede, wat staan teenoor die “township” en sy verhouding met Blanchie. Die tatoeëermerke op sy liggaam simboliseer die feit dat hy nie op een van die plekke tuis is nie. Hy probeer byvoorbeeld, nadat hy op parool (“tronk”) vrygelaat is, sonder sukses om werk (“gemeenskap”) te kry. Hy kom na die elfde onderhoud vir werk tot die gevolg- trekking, dat “[h]ulle […] ga’ vir jou so [vat] nie”: “‘Cause hulle kan sién waarvandaan jy kom, jou history is op jou arms, op jou lyf, op jou nek, op jou gesig even … jou history en jou geography, jou … alles” (43). Naas “tronk” en “township” sluit twee verdere teenoormekaarstellings by die interpretasie van Map se verset aan. Alhoewel sy in die gespeelde ruimte teenwoordig is, byvoorbeeld tydens die groot biegtoneel, praat sy ma, Antie Grootmeisie, vir die eerste keer in die laaste spreekbeurt wanneer sy Map se regte naam sê, naamlik “Johnnie” (56). Laasgenoemde staan teenoor die bynaam, Map, wat Johnnie na aanleiding van die tatoeëermerke in die tronk gekry het. Antie Grootmeisie het haar spraak na die voorval waartydens Map en sy bende skollies twee vroue by ’n duikweg voorgelê en “gevat” het (34), verloor. Daar het dit geblyk dat die twee vroue Map se suster, Klein-Meisie, en Antie Grootmeisie self is. Nadat hierdie besef tot Map deurgedring het, het hy Ivan Philander van Klein-Meisie afgetrek en, in sy eie woorde, “ek stiek hom met die mes, en ek stiek hom, en ek stiek hom en ek stiek hom, en ek stiek hom, en ek skrie die heeltyd” (34). Daarna het hy hom by die polisiestasie oorgegee. Hy is later tot twaalf jaar gevangenisstraf gevonnis waarvan hy sewe uitgedien het en toe op parool vrygelaat is. Die teenoormekaarstellings in die teks wys gevolglik na die identiteit- en plekloosheid van Map se bestaan heen.7 Hy kom nie net teen identiteitloosheid in verset nie, maar ten diepste teen die faktore wat daartoe aanleiding gegee het. Uitsigloosheid (Joanie Galant-hulle) [Oorspronklike kursivering; my beklemtoning met normale druk.] Hierdie interpretasie van verwysings na “skollies”, “Wittes”, “haitie-taitie Bruin- mense” en “bulldozer” as voorstellings van verset in Joanie Galant-hulle sluit gevolglik by Ernest (81) se interpretasie aan dat dié trope “culturally and historically based” is en gerig is teen “the persecution, oppression, harassment or injustice suffered by Hierdie interpretasie van verwysings na “skollies”, “Wittes”, “haitie-taitie Bruin- mense” en “bulldozer” as voorstellings van verset in Joanie Galant-hulle sluit gevolglik by Ernest (81) se interpretasie aan dat dié trope “culturally and historically based” is en gerig is teen “the persecution, oppression, harassment or injustice suffered by TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 62 ‘coloured’ people during the apartheid era”. Hulle kom algemeen in Swart Afrikaanse Gemeenskapstoneel voor. Identiteit en plek (Krismis van Map Jacobs) Een daarvan is die ontmenslikende wetgewing wat werkreservering vir wit persone ten doel gehad het (27): MAP: Blanchie … Die varke, toe het hulle’t vir my gesê, daar’s ’n job, dis die enigste werk wat hulle vir my wil gee, vir messenger … Jy’t gewiet … Ons het problems gehad met geld … ek kon nie verder gaan nie, net matriek … Toe’s al die jobs vir wittes … Net messenger vir my! Messenger! Wit bastards!! TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 63 63 Verderaan, in die groot biegtoneel, blyk dit dat werkreservering tot sy betrokkenheid Verderaan, in die groot biegtoneel, blyk dit dat werkreservering tot sy betrokkenheid Soos Davy in Small se Joanie Galant-hulle rig ook van die ander karakters hul satiriese invektiewe teen vorme van marginalisering as gevolg van wit bevoorregting. Cyril verwys na “daai wit varke wat like annerkant die colour line sit, en neerkyk op ons” (22). Maud verwens “those white dandies, die klomp fashion-moffies … hulle sil vir jou use tot lat hulle jou klaar ge-use het, en dan … dúmp hulle vir jou” (49) en die “pure white scum” (50), terwyl Willy la Guma hom soos volg oor die Groepsgebiedewet uitlaat (46–47): “[…] Die vylgoed. Kyk wat maak hulle moet mý, kyk wat maak hulle moet jóú, moet al onse families … […] Yt Claremont en yt Woodstock yt ge-bulldoze … tóé, Coloureds, ýt, ýt—gaan bly dáárso, daarso annerkant. […] Group areas, ha! More like prisons, big bloody prisons!” ’n Verdere, opvallende, voorstelling van verset in Krismis van Map Jacobs hou met Cavernelis en sy dogter, Blanchie, verband. Nieteenstaande Cavernelis se begeerte om uit die simboliese gevangenis van die township te ontsnap (9, 10, 19), tree hy nie daad- werklik op om sy wens te verwesenlik nie. Tog bepaal sy optrede die afloop van Map se verset. Dit is omdat Map en Blanchie reeds vanaf skooltyd in ’n verhouding met mekaar betrokke is. Cavernelis se begeerte loop egter op niks uit nie. Die mense van die township toon geen begrip daarvoor nie en interpreteer Blanchie se pogings om ook uit die township weg te kom as ’n vorm van misbruik deur Cavernelis (22 en 40–41). Dit is moontlik om Cavernelis en Blanchie se onlosmaakbare gebondenheid aan hul plek (die township) en ruimte (die mense van die township en hul vooroordele) as ’n vorm van uitsigloosheid te beskou. Identiteit en plek (Krismis van Map Jacobs) Daarby sluit aan dat Cavernelis ’n Chaplinagtige, klein personasie is wat deur die na-uurse verkope van “soft goods” probeer om sy gesin uit die township te koop (11; vroue-onderklere). Vanuit die perspektief van Swart Afrikaanse Gemeenskapsteater kom hy naby aan Smith (Toneel 117) se tipering van ’n “onheroïese” karakter. Maud stel dié feit pront en wreed aan hom: “Maar jy’t nooit gekan enigiets nie, Cavernelis-darling!” (49). Die brief met die nuus dat Blanchie nie ’n kontrak as model ontvang het nie en dus nie die township kan verlaat nie, dra finaal daartoe by dat Cavernelis sy eie lewe neem deur voor ’n trein in te loop (51). Al is dit sy finale, maar futiele, protes teen uitsigloosheid, verteenwoordig die oomblikke voor sy selfmoord die ontknoping in die drama. Daardie oomblikke speel net na sy hewige uitval met Maud en Blanchie af (51). Blanchie besef dat Cavernelis iets ingrypends gaan doen en hardloop na Map toe. In die daaropvolgende emosionele slottoneel stel hulle drie keer dieselfde vraag aan mekaar, naamlik “Wat het met ons gebeur?” (55). Hierop antwoord Johnnie: “Alles … en niks TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 64 …” (55). Die teks gee geen direkte verklaring vir sy antwoord nie, en die leser moet ’n verklaring uit Antie Grootmeisie se slotwoord aflei (56): ANTIE GROOTMEISIE (praat, vir die eerste keer in jare): Johnnie … Ligte doof finaal uit Deur Johnnie vir die eerste keer in jare op sy regte naam te noem, gee Antie Grootmeisie sy identiteit aan hom terug: met dié ‘be-naming’ word hy weer ’n persoon wat as haar seun deel van die gemeenskap is. “Map” word weer “Johnnie”, en dit is in hierdie sin dat “[a]lles” (kyk die aanhaling bo) met hom gebeur het. Hierdie wending is deur Cavernelis se selfmoord ‘moontlik’ gemaak, wat beteken dat Cavernelis in hierdie opsig die rol van ’n tritagonis vervul. As tritagonis dra hy daartoe by om ’n verdere nuanse by die dramaturg se verset te voeg. Dié nuanse hou met Johnnie se gebruik van die woord “niks” verband (kyk die aanhaling bo). Daarmee wil hy sê dat niks in die township verander het nie. Gevolglik ontstaan die moontlikheid dat die leser en gehoor sal begryp dat Krismis van Map Jacobs ’n skryfdaad van protes is waarmee die dramaturg deur middel van sy drama ’n stem aan die stemloses in sy gemeenskap wil gee (Spivak 271–313). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Gevolgtrekking Small se drie dramas vertoon gevolglik variasies van verset wat tot twee hoofvorme herleibaar is, naamlik aktiewe (of daadwerklike) en passiewe verset. As verteen- woordigers van ’n groter gemeenskap dui veral die optrede van die titelkarakters op aansluitings by dié hoofvorme. Verder is die voorstellings op sosiale en politieke werklikhede gebou en bied binne postkoloniale verband refleksies van werklike gemeenskappe se ervarings van verplasing, plekloosheid en nostalgie. Elke titelkarakter se optrede beantwoord aan die twee hoofvereistes wat Hollander en Einwohner (533–54) stel, omdat hul verset ’n vorm van optrede verteenwoordig wat met teenstand gepaardgaan. Kanna verteenwoordig die onwillige intellektueel. Sy verhuising na die buiteland groei in die teks tot versetoptrede teen armoede, die euwels in die township, ver- nedering deur die Ander en, daarmee gepaardgaande, sy marginalisering as liminale persoon binne die groter, Suid-Afrikaanse gemeenskap as gevolg van politieke oorwegings. Omdat hy onwillig is om daadwerklik by verset in sy gemeenskap betrokke te raak, wend hy hom tot passiewe verset deur, soos Hollander en Einwohner (545) ten opsigte van covert resistance verklaar, in “self-imposed exile from a particular context” in die buiteland te gaan woon. Sy besluit om in buitelandse ballingskap te gaan, verteenwoordig gevolglik ’n doelbewuste optrede wat op passiewe teenstand uitloop. Joanie Galant is uniek in die sin dat die rampe wat haar, Joseph en Davy tref, en wat duidelik met verplasing, plekloosheid en nostalgie verband hou, die gehoor en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 65 leser se meelewing en simpatie verseker. Vir die leser en gehoor wat bewus is van die intra- en intertekstuele bande van die drama met Small se fragment “Klein Kytie” (1964) en met die beskrywing van Sofya in Dostoevsky se Misdaad en straf, word die omvang van Joanie se lot groter en haar waansin aangrypender. Vir dié karakter is geen vorm van finale verset meer moontlik nie, maar bied haar onvermoë aan die dramaturg juis die geleentheid om sy eie verset in die vorm van die skryfdaad neer te pen. Sy skryfdaad representeer so Joanie se verset teen haar lot en die politieke agtergrond wat daartoe aanleiding gegee het. Small slaag daarin om in die besonder aan dié vorme van verset gestalte te gee deur Davy die draer van die versetgedagte te maak. In hierdie sin toon Davy ’n mate van sinnebeeldigheid. Gevolgtrekking Van al die karakters in die drie dramas kom hy die naaste aan aktiewe verset met sy kwalik bedekte verwysing na die Franse Rewolusie en gewere (Joanie Galant-hulle 34). In Krismis van Map Jacobs verwoord verskeie karakters dit waarteen hulle in verset kom. In Map se geval lê werkreservering vir blankes aan die basis van sy identiteit- en plekloosheid; Willy la Guma mik sy verbale verset op die Groepsgebiedewet; die Cavernelisse verset hulle teen die plek, die township, en die misbruik van Blanchie deur persone wat van buite die township af kom. Dit is selfs moontlik om te beweer dat die dramaturg as ’n onsigbare versetkarakter in die drie tekste teenwoordig is. Sy verset blyk uit die vooropstelling van sake waarteen hy die titelkarakters in sy skryfdaad in verset laat kom, maar ook uit die toneelmatige middele waarvan hy gebruikmaak. Laasgenoemde sluit werkwyses van die epiese teater en veral satire met gebruikmaking van invektiewe in. Daarby maak hy, soos Gilbert en Tompkins (164–202) in hul hoofstuk oor “[t]he languages of resistance” verduidelik, van bekende toneelmatige versetoptredes gebruik om as organiserende instansie sy teenstand teen sake wat hy in die voorstelling van sy karakters weergee, te laat blyk. Voorbeelde van toneelmatige versetoptredes sluit swye (Antie Grootmeisie in Krismis van Map Jacobs), die gebruik van Kaaps in die dialoog (Van Wyk 190–94)8 en die ambivalente Bakhtiniaanse lag, geplaas teen die agtergrond van die Middeleeuse karnaval, in (Bakhtin 11–12).9 Laasgenoemde kan in Small se geval saamgevat word as verset teen die lot van werklike, maar stemlose, persone wat deur uitsigloosheid in die plek en ruimte van die township vasgekeer is. Die omvang van sy verset blyk uit die uiterstes van die voorstellings: Kietie (in Kanna hy kô hystoe) word meer as een keer verkrag, soos Joanie Galant verloor sy haar sinne, soos Cavernelis (in Krismis van Map Jacobs) pleeg Jakob (in Kanna hy kô hystoe) selfmoord, Diekie vermoor Poena (in Kanna hy kô hystoe) nadat laasgenoemde Kietie tot waansin gedryf het, maar moet voor ’n onbegrypende regter met sy lewe boet. Dit is dus ’n geval dat daar in Small se drie dramas duidelik van verset sprake is. Aantekeninge g 1. Vergelyk Du Preez (136–70) se bespreking van die begrip sosiale drama. My gebruik van die term “sosiale drama” is in navolging van Du Preez en die vermelde bronne deur Turner. Breedweg beskou kan ons sê dat ’n sosiale drama met ’n krisis in ’n gemeenskap geassosieer word en dan dié krisis met terme beskryf wat dikwels in beskrywings van ‘gewone’ (verhoog)dramas voorkom. ’n Raakpunt met ‘gewone’ dramas is dat die krisis in ’n sosiale drama ook in fases verloop. 1. Vergelyk Du Preez (136–70) se bespreking van die begrip sosiale drama. My gebruik van die term “sosiale drama” is in navolging van Du Preez en die vermelde bronne deur Turner. Breedweg beskou kan ons sê dat ’n sosiale drama met ’n krisis in ’n gemeenskap geassosieer word en dan dié krisis met terme beskryf wat dikwels in beskrywings van ‘gewone’ (verhoog)dramas voorkom. ’n Raakpunt met ‘gewone’ dramas is dat die krisis in ’n sosiale drama ook in fases verloop. p g p 2. “As such, it stands as a ready figure for the border skirmishing that defines conceptual relations between the inside and the outside of social groups, as well as between the inside and the outside of the body” (Flemming 111). 2. “As such, it stands as a ready figure for the border skirmishing that defines conceptual relations between the inside and the outside of social groups, as well as between the inside and the outside of the body” (Flemming 111). 2. “As such, it stands as a ready figure for the border skirmishing that defines conceptual relations between the inside and the outside of social groups, as well as between the inside and the outside of the body” (Flemming 111). 3. Hollander en Einwohner se bespreking beklemtoon hoe omvattend die studie van die representasie van verskillende vorme van verset in die letterkunde, veral in die drama, kan wees. Teen dié agtergrond pretendeer hierdie artikel nie volledigheid ten opsigte van die voorstellings van verset in drie dramas deur Adam Small nie. 3. Hollander en Einwohner se bespreking beklemtoon hoe omvattend die studie van die representasie van verskillende vorme van verset in die letterkunde, veral in die drama, kan wees. Teen dié agtergrond pretendeer hierdie artikel nie volledigheid ten opsigte van die voorstellings van verset in drie dramas deur Adam Small nie. 4. Gevolgtrekking Ten spyte van February (101) se beswaar dat, indien ’n skrywer (dramaturg) nie openlik in sy skryfwerk kant kies nie, hy in die gevaar staan om met die uitbuiter (exploiter) geassosieer te word, spreek Small hom as die onsigbare versetkarakter in sy tekste uit TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 66 teen die politieke uitbuiter en wetgewing wat deur die regering van die tyd deurgevoer is. Hy voeg waarde tot sy versetdramas toe deur van literêre en toneelmatige middele gebruik te maak. Om die literêre en toneelmatige waarde van Small se drie tekste slegs aan die politieke oortuigings van die dramaturg te meet (Pieterse in Brutus et al. 46), maak vyf en veertig jaar na die publikasie van sy eerste vollengtedrama, Kanna hy kô hystoe, nie meer sin nie. Aantekeninge Second, it is universal in scope; it is directed at all and everyone, including the carnival’s participants. The entire world is seen it its droll aspects, in its gay relativity. Third, this laughter is ambivalent: it is gay, triumphant, and at the same time mocking, deriding. It asserts and denies, it buries and revives.” 9. Bakhtin (11–12) verduidelik die betekenis van die ambivalente lag soos volg: “Therefore it [‘festival laughter’] is not an individual reaction to some isolated ‘comic’ event. Carnaval laughter is the laughter of all the people. Second, it is universal in scope; it is directed at all and everyone, including the carnival’s participants. The entire world is seen it its droll aspects, in its gay relativity. Third, this laughter is ambivalent: it is gay, triumphant, and at the same time mocking, deriding. It asserts and denies, it buries and revives.” Aantekeninge Dat Kanna hy kô hystoe as ’n voorbeeld van epiese teater beskou kan word, is welbekend en vereis daarom geen verdere betoog nie (vergelyk Brink 169–72). Die vormgewing van die drama is deur Miller se After the Fall (1964) beïnvloed. Small (“Adam Small” 101) self wys “die verwantskap tussen Kanna se toneelstruktuur en dié van [Arthur Miller se] After the Fall” uit. Hy brei egter nie op hierdie stelling uit nie. Raakpunte is dat die handeling in After the Fall (1964) in die hoofkarakter, Quentin, se verbeelding afspeel, die verhoogaanbieding soortgelyk vervreemdend is as in Small se teks en Quentin se moeder sterf terwyl hy in die buiteland reis. Soos met Small die geval is, vertoon van die karakters opvallende biografiese raakpunte met Miller se eie lewe (Naidoo 47). In Miller se geval geld dit veral sy huwelike met drie vroue, onder andere met Marilyn Monroe. Vergelyk Carson (hoofstuk 8) en Welland (hoofstuk 7). Die bepalende verskil van Kanna hy kô hystoe lê in laas- genoemde, omdat die teks Kanna nie met ’n huwelik verbind nie. 5. Vergelyk as parallelle voorbeeld Cresswell (249–62) se toepassing van hierdie gedagte op Kerouac se On the Road (1957). 5. Vergelyk as parallelle voorbeeld Cresswell (249–62) se toepassing van hierdie gedagte op Kerouac se On the Road (1957). 6. Soos uit Slemon (78 e.v.) se verdere problematisering van die begrip “literêre verset” blyk, is ’n interpretasie van Small se Kanna, hy kô hystoe as ’n ruimte van verset nie so eenvoudig nie. Dié problematisering ontvang hier nie verdere aandag nie, aangesien die bespreking dit nie vereis nie. 6. Soos uit Slemon (78 e.v.) se verdere problematisering van die begrip “literêre verset” blyk, is ’n interpretasie van Small se Kanna, hy kô hystoe as ’n ruimte van verset nie so eenvoudig nie. Dié problematisering ontvang hier nie verdere aandag nie, aangesien die bespreking dit nie vereis nie. 7. Antie Grootmeisie se aandeel daaraan om aan Map sy identiteit terug te gee kom verderaan volle- diger onder bespreking. 8. Uitsonderings is Kanna en Cavernelis (in Krismis van Map Jacobs), waardeur die dramaturg afstand tussen hierdie twee en die ander karakters skep. 9. Bakhtin (11–12) verduidelik die betekenis van die ambivalente lag soos volg: “Therefore it [‘festival laughter’] is not an individual reaction to some isolated ‘comic’ event. Carnaval laughter is the laughter of all the people. Bakhtin, Mikhail. Rabelais and His World. Vert. Hélène Iswolsky. Cambridge, MA: MIT, 1968. Bleek, W. H. I. en L. C. Lloyd. Specimens of Bushman Folklore. Londen: George Allen, 1911. 20 Des. 2005. <http://www.sacred-texts.com/afr/sbf/index.htm>. Geraadpleegde bronne TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 67 Brink, André P. Aspekte van die nuwe drama. 2de uitg. Pretoria: Academica, 1986. k, André P. Aspekte van die nuwe drama. 2de uitg. Pretoria: Ac P. Aspekte van die nuwe drama. 2de uitg. Pretoria: Academica, Brustein, Robert. The Theatre of Revolt: An Approach to the Modern Drama. Chicago: Ivan R. Dee, 1991. Brutus, Dennis; Ezekiel Mphahlele; Cosmo Pieterse; Abiodun Jeyifous; Ama Ata Aidoo. “Panel on South African Theater Author(s).” Issue: A Journal of Opinion [Proceedings of the Symposium on Contemporary African Literature and First African Literature Association Conference] 6.1 (1976): 47–57. 26 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/1166570>. Carson, Neil. Arthur Miller. Londen: Macmillan, 1982. Chen, Kuan-Hsing. “The Formation of a Diasporic Intellectual: An Interview with Stuart Hall.” Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies. Reds. David Morley en Kuan-Hsing Chen. Londen: Routledge, 1996. 484–503. Cresswell, Tim. 1993. “Mobility as Resistance: A Geographical Reading of Kerouac’s ‘On the road.’” Transactions of the Institute of British Geographers 18.2 (1993): 249–62. 31 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/ stable/622366>. Dostoevsky, Fyodor. Crime and Punishment. Vert. Constance Garnett. 1866. Charleston: Forgotten Books, 2008. 28 Des. 2010.<http://www.forgottenbooks.org/ebooks/ Crime_and_Punishment_- _9781606209158.pdf>. Du Preez, Petrus. “Ikoon en medium: die toneelpop, masker en akteur-manipuleerder in Afrika- performances”. DPhil diss. U van Stellenbosch, 2007. Ernest, David Solomon Harold. “Meaning in Small, Snyders and Pearce: An Application of Lotman’s Semiotics to ‘Coloured’ Literature.” MA tesis, U van Pretoria, 2004. February, V. A. Mind Your Colour: The ‘Coloured’ Stereotype in South African Literature. Londen: Kegan Paul, 1981. Fleming, Juliet. Graffiti and the Writing Arts of Early Modern England. Philadelphia: U of Pennsylvania, 2001. ng, Juliet. Graffiti and the Writing Arts of Early Modern England. Ph Fludernik, Monika. “The Diasporic Imaginary: Postcolonial Reconfigurations in the Context of Multi- Fludernik, Monika. “The Diasporic Imaginary: Postcolonial Reconfigurations in the Context of Multi- culturalism.” Diaspora and Multiculturalism: Common Traditions and New Developments. Red. Monika Fludernik, Monika. “The Diasporic Imaginary: Postcolonial Reconfigurations in the Context of Multi- culturalism.” Diaspora and Multiculturalism: Common Traditions and New Developments. Red. Monika Fludernik. Amsterdam: Rodopi, 2003. xi–xxxviii. p , Gilbert, Helen en Joanne Tompkins. Post-colonial Drama: Theory, Practice, Politics. Londen: Routledge, 1996. p t, Helen en Joanne Tompkins. Post-colonial Drama: Theory, Pract Heywood, Christopher. A History of South African Literature. Cambridge: Cambridge UP, 2004. Hollander, Jocelyn A. en Rachel Einwohner. “Conceptualising Resistance.” Sociological Forum, 19.4 (2004): 533–54. 30 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/4148828>. McFarland, Daniel A. Geraadpleegde bronne “Resistance as a Social Drama: a Study of Change-oriented Encounters.” The American Journal of Sociology 109. 6 (2004): 1249–318. 30 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/ 3568546?origin=JSTOR-pdf>. Naidoo, Nadasen Arungasen. “The Depiction of Role and Function in the Plays of Adam Small.” MA tesis, U van Witwatersrand, 1984. Olivier, Fanie. “Adam Small (1936-).” Perspektief en profiel: ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, deel 2. Red. H. P. Van Coller. Pretoria: Van Schaik, 1999. 565–77. Pretorius, Réna. “Satire.” Literêre terme en teorieë. Red. T. T. Cloete. Pretoria: HAUM-Literêr, 1992. Reischer, Erica en Katryn S. Koo. “The Body Beautiful: Symbolism and Agency in the Social World. Annual Review of Anthropology 33 (2004): 297–317. 24 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/25064855>. Schildkrout, Enid. “Inscribing the body.” Annual Review of Anthropology 33 (2004): 319–44. 24 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/25064856>. Slemon, Stephen. “Unsettling The Empire: Resistance Theory for the Second World.” Contemporary Postcolonial Theory: A reader. Padmini Mongia. Londen: Arnold, 1997. 72–83. Small, Adam. “Adam Small in gesprek met Ronnie Belcher.” Gesprekke met skrywers 2. Kaapstad: Tafelberg, 1972. 93–105. —. Joanie Galant-hulle. Johannesburg: Perskor, 1978. —. Kanna hy kô hystoe: ’n Drama. Kaapstad: Tafelberg, 1965. —. “Klein Kytie.” Windroos: verhale deur 10 Sestigers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-boekhandel, 1964. 73–84. —. “Klein Kytie.” Windroos: verhale deur 10 Sestigers. Johannesburg: Afrikaan 73–84. —. Krismis van Map Jacobs. Kaapstad: Tafelberg, 1983. Smith, Julian Frederick. “Kontemporêre swart Afrikaanse gemeenskapstoneelaktiwiteit in die Kaapse Ski il d ’ id l i k i i b i i ” DLi di U W K l d 1987 Smith, Julian Frederick. “Kontemporêre swart Afrikaa g g p Smith, Julian. Toneel en politiek. Bellville: U van Wes-Kaapland. 1990. Taal-en-politiekreeks 3. Smith, Julian. Toneel en politiek. Bellville: U van Wes-Kaapland. 1990. Taal-en-politiekreeks 3. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 68 Spivak, Gayatri Chakravorty. “Can the Subaltern Speak?” Marxism and the Interpretation of Culture. Reds. Cary Nelson en Lawrence Grossberg. Urbana: U of Illinois, 1988. 271–313. Turner, Victor. 1974. Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society. Londen: Cornell UP, 1974. —. The Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual. New York: Cornell UP, 1967. of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual. New York: Cornell UP, 1 The Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual. New York: Co —. The Ritual Process: Structure and Anti-structure. Londen: Routledge & Kegan Paul, 1969. Van Rensburg, F. I. J. Sublieme ambag: Beskouings oor die werk van N. P. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Geraadpleegde bronne van Wyk Louw, 1. Kaapstad: Tafelberg, 1975. Van Wyk, Steward. “Adam Small: apartheid en skrywerskap.” DLitt diss. U van Wes-Kaapland, Bellville, 1999. Vermeulen, H. J. Kanna hy kô hystoe: Adam Small. Pretoria: Academica. 1987. Reuse-blokboeke 21. Welland, Dennis. Miller: A Study of his Plays. Londen: Eyre Methuen, 1979. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 69

https://letterkunde.africa/article/download/2075/1783

Afrikaans

The reader in Breyten Breytenbach’s prison poetry Breyten Breytenbach is the most important prison writer in the Afrikaans literary tradition. This article briefly places his prison writing against the background of national and international prison writing before going on to investigate the way in which the reader is represented in his Afrikaans prison poetry. Research about prison writing points out the importance of communication with the outside world for the prisoner. To the prisoner who is also a creative writer, writing is one of the most important means of establishing contact with the outside world. Amongst the large number of poems in Breytenbach’s body of prison poetry which depict an attempt to communicate with the outside world, there are several in which the addressee is explicitly referred to as the reader. The focus of this investigation thus falls on that which reception aesthetics refer to as a”text-internal reader” or “explicit reader”, directly or indirectly addressed in the text. The investigation shows that the poet-narrator in Breytenbach’s prison poems is very conscious of the reader’s role in the concretization of the poem. Several poems from Breytenbach’s body of prison poetry, collected in the anthology Die ongedanste dans (“The undanced dance”, 2005), are analysed to show different facets of the poet- narrator’s relationship with the reader. Some of these analyses describe the poet-narrator’s circumspect approach to the reader and the explanations and instructions given to the reader. Other analyses focus on the poet-narrator’s attempts to manipulate references to time in order to create the illusion of simultaneity with the reader. Further analyses show that the prison writer’s emphasis on the anonymity and absence of the reader can be related to philosophical representations of signification while at the same time being grounded in the material circumstances of Breytenbach’s imprisonment. It is also shown that some of the poems depict the reader as being complicit in creating the circumstances in which the prison poet finds himself. Key words: Afrikaans literature, Breyten Breytenbach, prison poetry, the reader. Die leser in Breyten Breytenbach se tronkpoësie Louise Viljoen Louise Viljoen is professor in die Departement Afrikaans en Nederlands van die Universiteit Stellenbosch. Haar navorsingsveld is die Afrikaanse letterkunde en literêre teorie met ‘n spesiale belangstelling in gender, identiteit en (outo)biografie-skrywing. E-pos: lv@sun.ac.za Die leser in Breyten Breytenbach se tronkpoësie Die leser in Breyten Breytenbach se tronkpoësie Die leser in Breyten Breytenbach se tronkpoësie Louise Viljoen Louise Viljoen is professor in die Departement Afrikaans en Nederlands van die Universiteit Stellenbosch. Haar navorsingsveld is die Afrikaanse letterkunde en literêre teorie met ‘n spesiale belangstelling in gender, identiteit en (outo)biografie-skrywing. E-pos: lv@sun.ac.za Breyten Breytenbach as tronkskrywer Breyten Breytenbach se geskiedenis as politieke gevangene is welbekend. Hy is op 19 Augustus 1975 in hegtenis geneem nadat hy Suid-Afrika onder ’n skuilnaam binnege- kom het, aangekla ingevolge die Wet op Terrorisme en op 25 November 1975 gevonnis tot nege jaar gevangenisstraf waarvan hy sewe jaar uitgedien het. Die eerste gedeelte van sy gevangenskap het hy in eensame aanhouding in Pretoria se Sentrale Gevange- nis deurgebring voordat hy op 10 Julie 1977 na die Pollsmoor-gevangenis in Kaapstad verskuif is en uiteindelik op 2 Desember 1982 vrygelaat is (vergelyk Galloway 1990: 169–79; 219). Tydens sy gevangenskap het Breytenbach vyf digbundels en twee prosa- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 57 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 57 tekste geskryf wat na sy vrylating gepubliseer is (slegs die digbundel Voetskrif het tydens sy gevangenskap verskyn). Die tronkmemoir The True Confessions of an Albino Terrorist is geskryf en gepubliseer na sy vrylating. Breytenbach se werk as tronkskrywer kan teen die agtergrond van verskillende tradisies gesien word. Binne die Afrikaanse literêre tradisie is hy sekerlik die bekend- ste tronkdigter. Naas sy werk is daar in Afrikaans slegs Frank Anthony se bundel tronkgedigte Robbeneiland my kruis my huis van 1983 waarin hy skryf oor sy tyd as politieke gevangene op Robbeneiland. ’n Mens kan egter ook sy werk plaas binne die meer omvattende tradisie van die Suid-Afrikaanse tronkpoësie. Van Vuuren (1992: 24–36) verwys in haar studie van Breytenbach se tronkpoësie na die werk van ander Suid-Afrikaanse tronkdigters soos Joubert Reitz, Donald Snowdon, Dennis Brutus, James Matthews, Frank Anthony, Jeremy Cronin, Ujebe Masokoane en Benjamin Moloise. Hierdie tradisie is op sy beurt weer ingebed in die meer omvattende tradisie van Suid-Afrikaanse tronkliteratuur wat, volgens ’n vroeë klassifikasie-raamwerk van Jacobs (1986: 96–7), in vyf kategorieë ingedeel kan word: biografiese werke wat han- del oor detensie of gevangenskap; tronkmemoirs; fiktiewe werke in die vorm van tronkmemoirs; romans oor gevangenskap, detensie en ondervraging; en poësie en drama wat handel oor detensie, gevangenskap en ondervraging. Alhoewel daar wel enkele voorbeelde van Suid-Afrikaanse tronkliteratuur is wat nie gebaseer is op die ervarings van politieke gevangenes nie, ontstaan die oorgrote meerderheid van Suid- Afrikaanse tronktekste (of hulle nou geskryf is deur mense wat self gevangenes was of nie) uit die politieke verset teen die apartheidsregering en kom die grootste konsen- trasie van hierdie tekste voor in die laaste veertig jaar van die vorige eeu. Breyten Breytenbach as tronkskrywer Roux (2007) se studie oor die tronkoutobiografie onder apartheid span die net wyer deurdat hy die werk van Herman Charles Bosman (die outobiografiese Cold Stone Jug van 1949) en Johnny Steinberg (The Number van 2004), wat nie oor politieke gevangenskap handel nie, insluit naas die meer bekende voorbeelde van tronktekste deur skrywers soos Nelson Mandela, Moses Dlamini, D. M. Zwelonke, Indres Naidoo, Michael Din- gake, Ruth First, Jean Middleton, Emma Mashinini, Caesarina Kona Makhoere en Breyten Breytenbach. Die Suid-Afrikaanse tronkliteratuur kan op sy beurt gelees word teen die agtergrond van ’n wêreldtradisie waartoe onder andere figure soos Boethius, Mikhail Bakthin, Fyodor Dostojewski, Benvenuto Cellini, die Markies de Sade, Jean Genet, Antonio Gramsci, Primo Levi, Rosa Luxembourg, Osip Mandelstam, Ezra Pound, Francois Villon en Oscar Wilde bygedra het, soos wat Davies (1990: 244–57) uitwys in Writers in Prison. Met hierdie omvattende tradisie van tronkliteratuur ver- eenselwig Breytenbach hom wanneer hy in sy tronkpoësie verwys na die werk van skrywers wat vervolg of opgesluit was om politieke of ander redes, soos Villon, Dos- tojewski, Pound, Mandelstam en Lorca. Die omstandighede en voorwaardes waaronder Breytenbach in die tronk geskryf Die omstandighede en voorwaardes waaronder Breytenbach in die tronk geskryf het, word beskryf in die prosateks Boek (geskryf tussen Desember 1975 en Julie 1977 in TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 58 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 58 die Sentrale Gevangenis in Pretoria) en The True Confessions of an Albino Terrorist (geskryf na Breytenbach se vrylating). Dit is ’n vreemde ironie dat hy vir ’n ongewoon lang tyd in eensame opsluiting was maar tog toestemming gekry het om te skryf, iets wat politieke gevangenes meestal nie toegelaat is om te doen nie. Daar het egter sekere voorwaardes gegeld, onder andere dat hy dit aan geen ander gevangene of bewaar- der mag wys nie en dat dit onmiddellik na voltooiing oorhandig moes word aan die gevangenisowerhede (Confessions, 141). Die manuskripte is uiteindelik by sy vryla- ting aan hom oorhandig; daarsonder sou hy nie die gevangenis verlaat het nie, skryf hy in sy tronkmemoir (Confessions, 294). Die werk wat in die tronk geskryf is, is vanaf 1983 tot 1987 gepubliseer. Die eerste digbundel Voetskrif het reeds in 1976 tydens Breytenbach se gevangenskap verskyn onder omstandighede waaroor die digter nie beheer gehad het nie (vergelyk Confes- sions, 138). Breyten Breytenbach as tronkskrywer Die volgende vier bundels verskyn vanaf 1983 tot 1985 in ’n volgorde wat omgekeerd is met betrekking tot hulle ontstaansdatums: Lewendood. Die eerste bundel van die ongedanste dans (1985), Buffalo Bill. Die tweede bundel van die ongedanste dans (1984), Eklips. Die derde bundel van die ongedanste dans (1983) en (‘YK’). Die vierde bundel van die ongedanste dans (1983). Twintig jaar na die verskyning van Lewendood verskyn Die ongedanste dans in 2005 by Human en Rousseau. Hierdie versamelbundel bevat al die gedigte wat Breytenbach in die tronk geskryf het soos wat die subtitel Gevangenis- gedigte 1975-1983 aandui en volg op Ysterkoei-blues van 2001 waarin al die gedigte opgeneem is wat die digter tussen 1964 en 1975 geskryf het. Die ongedanste dans bevat al die bekende gevangenisgedigte met die toevoeging van die lang gedig Die glimlag wat vantevore verlore was, plus die gedigte wat in Boek opgeneem is in die volgende volgorde: Voetskrif, Lewendood, Buffalo Bill, Die glimlag, Eklips, Boek en (‘YK’). Voetskrif, Die glimlag en die gedigte uit die prosa-werk Boek is dus nou ingesluit onder die titel Die ongedanste dans wat vantevore die ander vier tronkbundels tot ’n eenheid gebind het.1 Net soos die genoemde digbundels het Boek, ’n prosawerk waarin daar besin word oor die skryfhandeling, in die gevangenis ontstaan en wel in die tyd wat Breyten- bach in eensame aanhouding was, naamlik vanaf Desember 1975 tot Julie 1977. Mouroir, waarvan die Afrikaanse en Franse weergawes in 1983 verskyn het en die Engelse in 1984, is ook in die tronk geskryf en bestaan uit verskillende kortverhale of kort prosas. Alhoewel hierdie werke voor publikasie hersien en geredigeer kon word, moet ’n mens in gedagte hou dat hulle in die tronk ontstaan het. Coetzee (2004: 84) merk op dat hierdie werk die merktekens dra van hulle gesensureerde oorsprong. In teenstel- ling met hierdie werke wat geskryf is terwyl Breytenbach in die tronk was, word die veelbesproke tronkmemoir The True Confessions of an Albino Terrorist geskryf na sy vrylating uit die tronk en sonder dat hy uitgelewer is aan die inhiberende invloed van die tronkowerhede. Verskeie kommentators maak in hulle bespreking van Breytenbach se tronkgeskrifte melding van die spanning veroorsaak deur die feit dat hy tegelykertyd skrywer en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 59 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 59 politieke aktivis is. Breyten Breytenbach as tronkskrywer Davies (1990: 156) verwys byvoorbeeld na die ambiguïteit wat ontstaan as gevolg van “the combination of a sense of political commitment, a reflex- ive sense of prison life in general, and a commitment to being a creative writer”. Beide die lof en kritiek wat uitgespreek is oor The True Confessions of an Albino Terrorist het verwys na die feit dat dit tegelykertyd historiese dokument en literêre teks is: vir sommige is dit ’n positiewe eienskap (Jacobs (1986: 98) beskou dit as een van die hoogtepunte van die Suid-Afrikaanse tronkliteratuur); vir ander is dit negatief dat die esoteriese aard van die teks daartoe lei dat dit nie inpas by die verwagtinge wat gestel word aan struggle-literatuur nie (vergelyk Galloway, 1990: 295–300, se opsom- ming van die reaksies op hierdie teks). Beide Van Wyk (1989) en Schalkwyk (1994) vergelyk Breytenbach se literêre hantering van die tronkgegewe met die meer poli- ties-gerigte hantering daarvan deur Jeremy Cronin en veral wat Van Wyk betref, val die vergelyking ongunstig uit vir Breytenbach. Van Vuuren (1992: 109) argumenteer dat sy tronkpoësie ’n uitgestrekte “mindscape” verteenwoordig eerder as wat dit uitgesproke polities is en dat dit dus nie beantwoord aan die verwagtings dat Suid- Afrikaanse tronkpoësie van die tagtigerjare ’n politieke boodskap van opstand teen die verdrukker moet verkondig nie. Ook Roux (2007: 215–6) verwys na die feit dat Breytenbach se werk gekritiseer is omdat dit nie ’n fokuspunt gebied het vir die aspirasies van die onderdrukte massas in Suid-Afrika nie en lê klem op die feit dat Breytenbach se representasie van die tronkervaring in sy tronkmemoir geïnflekteer word deur die literêre sensibiliteit wat hy saam met hom na die tronk bring (Roux 2007: 232). Die tronkskrywer en die leser Studies oor Breytenbach as tronkskrywer noem (met verwysing na bronne soos Don Foster e.a. se Detention and Torture in South Africa, L. J. West se “Effects of isolation on the evidence of detainees” en Ioan Davies se Writers in Prison) die uitwerking wat aanhouding op die gevangene kan hê. Jacobs (1986, 1991) verwys na die disintegrasie van die self as gevolg van die dread / debility / dependency syndrome soos gedefinieer deur West terwyl Van Vuuren (1992: 27) wys op die depersonalisering of dissosiasie wat resulteer in ’n kort aandagspan, ’n onbetroubare geheue, ’n grammatikale en sintaktiese afbraak van taal, die skepping van neologismes of ’n ’neo-taal’ en ’n gebrek aan logiese denkprosesse. Daar word ook gewys op ooreenkomste tussen Foster (1987: 136–40) se beskrywing van aangehoudenes in eensame afsondering se oorlewing- strategieë en dié wat deur tronkskrywers beskryf word, soos byvoorbeeld die aktiewe gebruik van fantasie, pogings om tyd te struktureer, die terugkeer van die geheue na gebeure in die verlede, fisieke oefening, sang, die belangstelling in minutieuse besonderhede soos miere, vlieë of die aantal bakstene in die muur, die kultivering van ’n roetine, die bewuste dink aan diegene aan die buitekant en die poging om TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 60 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 60 gesprek te voer met bewaarders. Wanneer Jacobs (1991: 116–7) die eienskappe van Suid-Afrikaanse tronknarratiewe lys, identifiseer hy onder andere “the compulsion to develop channels of communication and cultivate human contacts”. Ook ander skrywers oor tronkliteratuur benadruk die belangrikheid van kommunikasie met die buitewêreld vir die gevangene. Die behoefte aan “community” (wat kontak sowel as solidariteit met ’n bepaalde groep impliseer) word deur Davies (1990: 44) uitgewys as een van die vier hoekstene van die filosofie van tronkliteratuur terwyl Roux (2007: 135, 206) in sy studie van tronk-outobiografieë ook wys op die belangrikheid daarvan. Vir die gevangene wat ook skrywer is, is skryf een van die maniere waarop hy kontak met die buitewêreld en die gemeenskap kan bewerkstellig. Uit Breytenbach se tronkpoësie blyk dit dat die keersy van die gesprek met die self genoodsaak deur die isolasie en ingekeerdheid van die gevangenisomstandighede ’n intense uitreik via die poësie is na bepaalde aangesprokenes. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 Die tronkskrywer en die leser TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 61 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 61 Voorskrifte aan die leser en waarnemings oor die rol van die leser Voorskrifte aan die leser en waarnemings oor die rol van die leser f g Die tronkgedigte spreek die leser op verskillende maniere aan en beeld ook die posi- sie van die leser as deel van die literêre kommunikasiesproses op verskillende manie- re uit. Ek verwys kortliks na ’n paar voorbeelde. Soms word daar aan die lesers ver- duidelikings en voorskrifte gegee. In die gedig “vooraf” (Dans, 339–41),2 wat eintlik geskryf is as inleiding tot die prosateks Boek, benader Breytenbach3 die leser met dieselfde omsigtigheid en retoriese vernuf as wat hy dit gedoen het in “Bedreiging van die siekes”, die eerste gedig in sy eerste bundel Die ysterkoei moet sweet, toe hy die “dames en here”-lesers moes oortuig van die hoflikheid, goeie trou en hardwerkend- heid van die “maer man met die groen trui” (Ysterkoei-blues, 15).4 In “vooraf” ver- duidelik die spreker wat die praktiese implikasies van sy tronksituasie was en en probeer hy lesers op speelse wyse manipuleer om sy werk te aanvaar: Ek hoop dat die leser ’n verdraagsaamheid aan die dag sal lê wat ek self nie altyd besit nie, dat hy of sy toegewings sal maak vir die omstandighede waarin hierdie proewe geskryf word: nl. in en vanuit ’n situasie van relatiewe afsondering. Ek hoop dat die leser ’n verdraagsaamheid aan die dag sal lê wat ek self nie altyd besit nie, dat hy of sy toegewings sal maak vir die omstandighede waarin hierdie proewe geskryf word: nl. in en vanuit ’n situasie van relatiewe afsondering. Ek hoop dat die leser ’n verdraagsaamheid toegewings sal maak vir die omstandighede waarin hierdie proewe geskryf word: nl. in en vanuit ’n situasie van relatiewe afsondering. Hy ondervang moontlike kritiek deur by voorbaat om verskoning te vra vir die feit dat hy min of geen bronne kon gebruik nie en dat hy soms gebruik maak van denk- beeldige aanhalings. Verder vra hy begrip vir sy “simpel argumente”,”esoteriese toespelings”, ’n moontlike beheptheid met die “kontoere van die ek” (’n toespeling op die vroeër kritiek dat sy werk “ekkerig” is, vergelyk Grové 1967: 21) en die “eie kode” wat hy in die tronk ontwikkel het. Die tronkskrywer en die leser Hy skryf in sy tronkmemoir The True Con- fessions of an Albino Terrorist oor die vreemdheid van die situasie “when you have to write as deeply down in yourself as you can because you need to survive; writing in a desperate attempt at communciation with the outside, with the world, with the people closest to you, knowing beforehand that it cannot reach them” (Confessions, 141). Alhoewel daar in sy tronkpoësie ’n menigte voorbeelde is van gedigte gerig aan spesifieke aangesprokenes (die geliefde, die moeder, die vader, vriende, Boeddha, die gevangenisowerheid, moordenaars en diewe, ens.), kan ’n mens sê dat daar in elk van die gedigte ook ’n leser veronderstel word vanweë die feit dat dit deel uitmaak van die literêre kommunikasiesituasie geïmpliseer deur die uiteindelike publikasie van die gedigte. Binne die groot en gevarieerde raamwerk van leser-gerigte benaderings is dit veral die retoriese, semiotiese en strukturalistiese benaderings in die literatuur- studie wat gebaseer is op die model van die literêre teks as ’n vorm van kommunikasie waarin die outeur en die leser van die teks aan mekaar verbonde is as die sender en die ontvanger van ’n boodskap (vergelyk Suleiman 1980: 7). Daar is egter ook ’n hele aantal gedigte in die versameling tronkgedigte waarin die aangesprokene eksplisiet en by name “die leser” genoem word. Dit is die doel van hierdie artikel om na te gaan hoe Breytenbach die leser voorstel in sy tronkpoësie, om te kyk watter riglyne hy aan die leser gee, watter verwagtinge hy van die leser het en wat hy hoop om deur sy gesprek met die leser te verwesenlik. Die fokus val dus op wat binne die resepsie- studie ’n “teksinterne leser” genoem word, meer spesifiek die “eksplisiete leser” of “adressaat” wat die een is wat direk of indirek in die teks aangespreek word. Die afleidings oor hierdie “eksplisiete leser” word gemaak deur ’n “reële leser”, naamlik die skrywer van hierdie artikel, wat behoort tot die “tekseksterne terrein” (vir termi- nologie, vergelyk Senekal 1983: 22–7). Verder word daar ook gekyk hoedat die gedigte waarin die leser aangespreek word die spanning tussen die poststrukturalistiese skry- wer en die politiek-bewuste skrywer reflekteer. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 Die tronkskrywer en die leser Die digter gee in die eerste strofe van die gedig toe dat die “uitgespoelde woorde” wat hy aan die leser bied “stil en skraal en wit en kil” is, maar vra dan: […] maar skil […] maar skil dit af, krap die koeël van begrip uit, stol die verdinging van die bedoeling en by swaarde van vroeër krygers brand nuut die ongehoorde dan nog, vuur, ’n straal, is-wit, stil – […] maar skil dit af, krap die koeël van begrip uit, stol die verdinging van die bedoeling en by swaarde van vroeër krygers brand nuut die ongehoorde dan nog, vuur, ’n straal, is-wit, stil – […] maar skil dit af, krap die koeël van begrip uit, stol die verdinging van die bedoeling en by swaarde van vroeër krygers brand nuut die ongehoorde dan nog, vuur, ’n straal, is-wit, stil – Vanweë die introspeksie en self-refleksiwiteit afgedwing deur die tronkomstandig- hede word daar heel dikwels in die tronkgedigte besin oor die aard van poësie en betekenisgewing, ’n proses waarby die leser uiteraard ook betrokke is. In gedig “3.13” (142–3) uit Lewendood word daar eksplisiet gefokus op die “verhouding tussen digter en gedig, beskrywing / en waarlikheid”, maar nie voordat die spreker toegegee het dat die leser belangrik is vir konkretisering van die gedig en dat lesers op verskil- lende maniere aan die gedig lewe sal gee nie: “die gedig, so het u teen dié tyd al afgelei, / is baie dinge – soveel lesers as hierdie skrywe kan werf / net soveel oë en ore sal dit hê”. In die vyfde deel van die gedig “die hemel” (172–3) uit Buffalo Bill lyk dit asof die digter homself probeer moed inpraat deur te sê dat hy kan vlieg (skryf) net soos wat die leser kan begryp en interpreteer: natuurlik kan jy vlieg net soos begrip getros aan die oog ’n skadu oor die boek spat en verstaan-verstaan wip die bewe-gebewe van miere kom: die vermenigvuldiging en die verdeling Dat die leser ten nouste gemoeid is met die proses van representasie wat die gedig onderlê, blyk ook uit die gedig “’n bottel woorde omtrent ’n prent” (Dans, 295–9) uit die bundel Eklips. Hierdie gedig ontstaan uit ’n heel spesifieke situasie: die spreker in die gedig sien êrens in ’n gevangeniskantoor ’n “powere kopie van ’n Utrillo skildery / plat gemasjien met geen aantasbaarheid meer” (Dans, 295). Die tronkskrywer en die leser In die gedig “stoksiel” (Dans, 382) uit (‘YK’) gee die digter vir die leser ’n aandui- ding van sy intense behoefte om te kommunikeer (“ekkis die wetslaner: swaar aan die behoefte / om te vertel”) en waarsku die leser om bedag te wees op verskuilde beteke- nisse: “want alles wat enkel is het ’n dubbele begrifnis / lees maar, er staat niet wat er staat opgestel”. Daar word meermale gesê dat die kriptiese en obskure aard van som- mige van Breytenbach se tronkgedigte die resultaat is van die feit dat hy probeer het om sy werk ontoeganklik te maak vir die onsimpatieke gevangenisowerhede aan wie hy sy manuskripte moes oorhandig. Hy verwys in sy tronkmemoir daarna as ’n “lay- ing bare the most intimate and the most personal nerves and pulse-beats in yourself to the barbarians, to the cynical ones who will gloat over this” (Confessions, 141). Soos wat blyk uit die lang titel van die inleidingsgedig uit Buffalo Bill, “Klink dig in die donker, van die / keel wat afbrand en in opdrag / aan die leser, asook aan wat volg” (Dans, 161), word daar aan die leser ’n opdrag gegee oor wat gedoen moet word om die wonder van betekenis, wanneer “dankbare voete oor die vlammende water” TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 62 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 62 gaan, te laat plaasvind. Die tronkskrywer en die leser Die res van die gedig besin dan aan die hand van die skilder Maurice Utrillo (1883–1955) se situasie oor die aard van representasie en daar word verwys na die wyse waarop die maak van ’n skildery die werklikheid “uitvee” en dit “vervang” of “toesmeer” met verf (Dans, 297). In die derde afdeling van die gedig is Utrillo self aan die woord en praat hý (in plaas van die digter na wie hy verwys as “Jan Ander” wat na die afdruk van sy skildery kyk) met die leser van hierdie gedig: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 63 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 63 kyk na die afdruk van dié prent (vervals) van die toneel wat nooit só was en nou altyd so sal wees en voorts in jou sal verder gaan vir altyd verbind in nou en aan dit wat sekerlik nooit só was nie – jou eie eie – en nou eenstryk so sal wees en ensovoorts. sien jy? (Dans, 299) Hier verwys hy dus na die feit dat die skildery die representasie is van iets wat nooit werklik bestaan het nie, maar in die proses van representasie ’n werklikheid geword het wat vanweë die aanwesigheid van die kyker of leser vir altyd sal voortleef. Hieruit blyk dit dat Breytenbach voortdurend in sy tronkgedigte besig is om te besin oor al die fasette van die literêre kommunikasieproses en veral ook die rol wat die leser daarin speel. Vervolgens fokus ek op ’n aantal gedigte waarin sekere eienskappe van die leser en die leesproses meer uitvoerig uitgewerk word. Die onbekende leser In die gedig “gesels met die papier” (361–2) in (‘YK’) word die ‘oopheid’ van literêre kommunikasie bevestig deurdat die spreker in die gedig die aangesprokene (oftewel die potensiële leser) as ’n onbekende gegewe konsepsualiseer (ook in die latere bun- del Soos die so van 1990 word daar verwys na die “Onbekende Leser”, (Soos die so,135, 202)). Die eerste strofe van “gesels met die papier” bevestig dat die skryfproses gedryf word deur die behoefte aan kommunikasie, maar sê dan ook dat die kommunikasie in die tronkomstandighede noodwendig gerig is op ’n onbekende entiteit: … skryf uit die common behoefte van die mens aan gemeensaamheid al sy dit ook met ’n leë vel papier wat vol skrapies gevinger spektakelstem kan kweel om woord en omwoord en swye met … te deel omdát dit nodig is óm die absensie hier binne huid te sentreer en met ’n hiatus te skakel dit is die eerste punt wat vol skrapies gevinger spektakelstem kan kweel binne huid te sentreer en met ’n hiatus te skakel In hierdie geval is die gespreksgenoot in die eerste plek die “leë vel papier” wat in die loop van die gesprek “vol skrapies gevinger” word. Die papier skep dan die geleent- heid om met “’n spektakelstem” (’n spookagtige, teatrale of selfs verspotte stem) te kommunikeer met ’n aangesprokene wat vir die spreker onbekend is en moeilik is om konkreet voor te stel soos wat die beletselteken in die volgende frase aandui: “om TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 64 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 64 woord en omwoord of swye met … te deel”. Alhoewel die onbekendheid van die leser deel uitmaak van enige literêre kommunikasiesituasie, word die besef van die onbekendheid van die leser verhewig deur die tronksituasie. Hierby word dan nog gevoeg ’n uitsonderlike bewustheid van die afwesigheid van beide die digter en die leser: daar word in die laaste drie reëls van bostaande strofe gesuggereer dat dit hier gaan om ’n “absensie” wat kommunikeer met ’n “hiatus”. Die letterlike afwesigheid afgedwing deur die tronkomstandighede kry dus in hierdie geval ook ’n literêr- filosofiese dimensie omdat die dubbele afwesigheid (van digter én leser) suggesties dra van beide Derrida se opstand teen die “metafisika van teenwoordigheid” sowel as Lacan se siening van die subjek as gebaseer op verlies, gemis of afwesigheid. Die onbekende leser Hierdie gedig beklemtoon die wyse waarop die poststrukturalistiese trekke van Breytenbach se tronkgedigte verknoop is met die materiële omstandighede waarin hy verkeer, naamlik dié van gevangenskap, eensame opsluiting en onthouding. Die klem op die teenwoordigheid van afwesigheid in die betekeningsproses word gestaaf wanneer daar in gedig “3.6” (Dans, 133) uit Lewendood aan die leser gesê word dat die gedig benader moet word deur nie direk te kyk na dit wat jy wil sien nie, want “die gedig is afwesigheid”. Gelyktydigheid met die leser Hierdeur kom die digter en die leser TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 65 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 65 van die gedig in dieselfde ruimte tereg en kan die leser betrek word by dit wat in die gedig gebeur: die katalogus van die digter se ervaring, die teenwoordig-stel van die self sodat hy onmiddellik daarna ontken kan word (vergelyk reëls soos “ek het baie / ek het baie verloor” (Dans, 110)) en veral sy droom van vryheid, gelykheid, broeder- skap en vrede wat in die slotstrofes gestel word: ek jy wat nou hier lees is niks is net ’n toevallige nommer in ’n sel en ’n hik in die lugpyp of in die Groot Verseboek ’n opperste grap en nou het ek die reent soos horlosies op die tronk se dak hoor spring maar met my koue honderd jaar is ek nog nie oud nie en voordat dit alles voltrek en soos damp is wil ek my hart aan sy polstakke voel lig want ek deel ’n droom van vryheid van gelykheid van broederskap van vrede en sodoende van geregtigheid en hoe sal ek sonder die waarheid kan lewe? ek jy wat nou hier lees is niks is net ’n toevallige nommer in ’n sel en ’n hik in die lugpyp of in die Groot Verseboek ’n opperste grap en nou het ek die reent soos horlosies op die tronk se dak hoor spring maar met my koue honderd jaar is ek nog nie oud nie en voordat dit alles voltrek en soos damp is wil ek my hart aan sy polstakke voel lig want ek deel ’n droom van vryheid van gelykheid van broederskap van vrede en sodoende van geregtigheid en hoe sal ek sonder die waarheid kan lewe? Uit hierdie gedig blyk dit dat die tronkdigter Breytenbach ’n politieke droom het dat die revolusionêre waardes van vryheid, gelykheid en broederskap saam met geregtig- heid sal seëvier. By die uitspreek van hierdie “credo” probeer die digter om die ga- ping in tyd en ruimte wat daar tusen hom en die leser bestaan te oorbrug sodat hy daardeur ook kan kontak maak met ’n gemeenskap by wie sy waardes sal aanklank vind. Gelyktydigheid met die leser Ten spyte van die sterk bewustheid van die leser as onbekend en afwesig word daar in sommige van Breytenbach se tronkgedigte probeer om ’n soort gelyktydigheid met die leser te bereik, om skrywer en leser in dieselfde tyd en ruimte byeen te bring sodat die verwydering opgehef kan word en kommunikasie kan plaasvind. In die gedig “2.13 (credo)” (Dans, 110–3) uit Lewendood suggereer die spreker deur die formulering dat die gedig ’n plek is waardeur hy in dieselfde tyd en ruimte as die leser tereg kan kom. Die gedig word aangebied as ’n “credo”, dus ’n belydenis van “innige oortuig- ing” (HAT), en begin deurdat die spreker hom direk rig op die leser met die volgende woorde: my naam jy wat nou hier lees is nie van belang nie want dit gaan ook polstik verby en niks bly oor my naam jy wat nou hier lees want dit gaan ook polstik verby en niks bly oor Die opheffing van die self in die eerste strofe (sy naam is “nie van belang nie”) staan in spanning met die uitgebreide katalogus van dit wat dieselfde ek al gesien, beleef en ervaar het wat in die res van die gedig aangebied word (daar is naamlik tien strofes wat in lengte wissel van vyf tot twaalf reëls). Die leser word by hierdie opheffing betrek deurdat hy of sy direk aangespreek word: “jy wat nou hier lees”. Op die moment wat hy die woorde uitspreek, verplaas die digter homself na die situasie van die leser op die moment wat daar gelees word. Gelyktydigheid met die leser Ten spyte van hulle obskure, self-refleksiewe en ingekeerde kwaliteit is daar dus in die tronkverse sprake van pogings om nie net menslike kontak te maak met sy leser nie, maar ook ’n soort politieke solidariteit te bewerkstellig deur die leser in die moment van lees te dwing tot die meeleef van die politieke “credo” wat hier uitge- spreek word. Ook in die gedig “omgang” wat die bundel (‘YK’) van 1983 inlui, is daar sprake van die spreker se intense behoefte om homself deur middel van die poësie te ver- plaas na dieselfde tyd en ruimte as die leser. In hierdie geval wil dit voorkom asof die behoefte meer skrywerlik-eksistensieel as polities van aard is: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 66 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 66 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 omgang Die “watergladde hingste” is waar- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 67 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 67 skynlik ’n verwysing na dolfyne wat ook in die volgende strofe genoem word en binne die Griekse mitologie verwys na die versoening van teenoorgesteldes omdat dit verbind word met die manlike (Apollo Delphinos, die lig en die son) sowel as die vroulike (vanweë die klankooreenkoms tusen delphis (dolfyn) en delphos (baarmoe- der)) (Cooper 1978: 54). Wanneer die leser in die derde strofe vir die eerste keer aangespreek word, begin die tydsaanduidings in die gedig sterk opval. In die eerste strofe praat die spreker oor iets wat hy in die hede ervaar (“nou is dit vroeg”) en verwys hy ook na iets wat hy in die vooruitsig stel (“nou gaan ek”). In die derde strofe verwys hy daarna dat hy van voorneme is om in die toekoms te skryf (“terwyl ek mettertyd gaan skrywe”), maar verplaas hy hom ook na die moment in die hede waarop die nog-te-skrywe gedig gelees word (“selfs wanneer jy nóú lees nou”). Die verskillende tydsaanduidings maak ’n mens sterk bewus van die feit dat die spreker hom nié in dieselfde tyd en ruimte as die aangesproke “jy”, die leser, bevind nie. Dit is ’n skeiding wat afgedwing word deur die gevangenis-omstandighede, maar wat ook eie is aan die aard van die gedig: die lesers van die gedig is nie aanwesig wanneer die digter skryf nie. Die “omgang” kan eers verwerklik en die skeiding opgehef word wanneer die gedig gelees word. Daarom word die leser in reël 16 direk, op die oomblik van die lees van die gedig, aangespreek: “wanneer jy nóú lees nou”. Die klem op die “nóú” van die leesmoment suggereer dat dit gaan om die leser op die moment van lees, binne die hier en nou van die leeservaring, ’n moment wat hom hernuwe by elke nuwe lees van die gedig en met elke nuwe leser. Cortazar (1966: 397) maak in sy roman Hopscotch ’n soortgelyke punt oor die skrywer se behoefte om simultaneïteit met die leser te bewerk- stellig: “Simultaneanize him [the reader], provided that the reading will abolish read- er’s time and substitute author’s time. Thus the reader would be able to become a coparticipant and cosufferer of the experience through which the novelist is passing, at the same time and in the same form” (oorspronklike kursief). omgang nou is dit vroeg die lig ’n knettering nou gaan ek op my naat lê in die dou met asem gesnak die afwagtende stottering van hoendervleis (in die keel so tjrie-tjou) nou mag ek die oog-ewigheid van lewendood besing met rooi nat spier iets kringend weergee aan papier van vrou, van koutjie, van kreng, van sterwe (of skerwe lig vlam-vlam nou): ’n cunnilingus van die vuurkoue hart uit die kosmiese geraas binne-en-buite breek die watergladde hingste silwer soos soliede vloei en vaslê van newel – om uit die inbloei van droomstroom te haal die kreet klankeloos die lag diep uit die keel te skaat want terwyl ek mettertyd gaan skrywe en selfs wanneer jy nóú lees nou vleg dolfyne ’n eenmalige redenasie van fosfor iewers diep in-en-uit die intussen donker Die verskillende moontlike betekenisse van die titel “omgang” dui op die intensiteit van die spreker se behoefte aan kommunikasie. Dit lyk aanvanklik asof die spreker hom gereed maak vir die omgang met iemand deur te praat (sy asem is “gesnak” en daar is ’n “afwagtende stottering” wat “tjrie-tjou” maak in die keel). Dit lyk egter ook asof hy wil praat via die maak van ’n gedig. Hy wil naamlik lewe en dood “besing” en iets “weergee aan papier”, beide formulerings wat die skryfhandeling en poësie sug- gereer. Terselfdertyd lyk dit egter ook asof die spreker hierdie omgang visualiseer as ’n vorm van seksuele verkeer: hy gaan lê op sy “naat in die dou”, met sy asem “gesnak” in ’n “afwagtende stottering / van hoendervleis”. Dit word bevestig wanneer hy in die slotreël van die eerste strofe verwys na “’n cunnilingus van die vuurkoue hart”. Die tweede strofe teken die agtergrond waarteen die spreker se afwagting van die omgang deur middel van die poësie gesien moet word: daar is ’n verwysing na “die kosmiese geraas binne-en-buite” waaruit “watergladde hingste” breek. Uit die omvat- tende werklikheid (die kosmiese geraas wat binne sowel as buite die spreker bestaan) breek daar dus momente van insig en versoening (verteenwoordig deur die “water- gladde hingste”) waaruit die spreker dan die “kreet” en “klankelose lag” van die poësie waarmee hy wil kommunikeer kan haal. omgang Volgens die derde strofe vind hierdie kontak tussen die spreker en die leser in die oomblik van lees plaas terwyl dolfyne besig is om ’n “eenmalige redenasie van fosfor” te vleg. Die verwysing na die vlegtende dolfyne (’n bekende simbool vir versoening en eenwording, Cooper (1982: 75) suggereer dat daar wel iets bereik kan word van die opheffing van grense in die proses waartydens die gedig gemaak en gelees word: as noodsaaklike medespeler vir die digter, vervul die leser ’n essensiële rol by die moment waarop teenoorge- steldes (binne-buite, kosmiese geraas-geordende struktuur, subjek-objek, self-ander) saamval om ’n moment van betekenis en sin te skep. ’n Liefdesverhouding met die leser In die gedigte waarin daar sprake is van ’n poging om in dieselfde ruimte as die spreker tereg te kom, is daar suggesties dat die digter se verlange na die leser dié is van ’n minnaar wat eenwording met sy geliefde begeer. Hierdie beeld van die leser is op TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 68 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 68 sy sterkste in die gedigte “Isis (i)” en “Isis (ii)” (Dans, 443–4) uit (‘YK’) waarin die identifikasie tussen die digter en sy teks boonop so sterk is dat die spreker in die gedig met die teks geïdentifiseer kan word. sy sterkste in die gedigte “Isis (i)” en “Isis (ii)” (Dans, 443–4) uit (‘YK’) waarin die identifikasie tussen die digter en sy teks boonop so sterk is dat die spreker in die gedig met die teks geïdentifiseer kan word. Isis (i) (l’amour est mort de trop d’amour) jy toegespits op iets op tafel. in die donker kan (ek) dit nie uitmaak nie. leun oor jou skouer en sien: jy besig om ’n legkaart saam by-een te pas stuk vir stuk: neem die patroon ’n vorm aan (ek) sien: dis my portret, my buitelyn, my ek! jou hande so rats (rotjies) jou kennersoog so deeglik agter halfgeslote wimpers instinkdief weet jy hoe om die gate te vul. en nou? jy staan dan op (enkele spatsels eier in die laken) terwyl die donkerste gedeelte (soos ’n) die binnebrok nog makeer! een: moenie my godsnaam só laat lê nie onvoltooi soos die afgestorwene in my kooi! of twee: nee, rond my liefs nooit af, lief. bou altyd alleen tot die punt waar ek déél van jou bly, leser. Die verhouding tussen die sprekende “ek” en die aangesproke “jy” in hierdie gedig kan op verskillende maniere gelees word. In die eerste plek is dit die verhouding tussen die vrugbaarheidsgodin Isis en die god van die doderyk Osiris wat volgens die verhale van die Egiptiese mitologie deur sy broer Set in veertien stukke opgekap is en weer deur Isis aanmekaar gesit is nadat sy al die stukke behalwe die fallus (“die donkerste gedeelte”) gevind het (vergelyk Guirand 1975: 17–9). Dit is egter ook moont- lik om dit te lees as die verhouding tussen die “jy” as legkaartbouer en die ek as die legkaart wat gebou word. ’n Liefdesverhouding met die leser Verder kan die spreker en aangesprokene ook gelees word in terme van die opposisie gevangenskap en vryheid deurdat die eerste verwysings na die sprekende “ek” geplaas word in hakies wat gelees kan word as ’n ikoniese teken van gevangenskap (vergelyk ook die verwysing na ’n “kooi” wat ’n voëlkou oftewel beeld van die tronk kan wees). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 69 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 69 Wanneer die “jy” in die laaste reël van die gedig eksplisiet as “leser” (r.19) aange- spreek word, blyk dit dat die verhouding tussen sprekende “ek” en aangesproke “jy” ten slotte dié tussen digter of teks en leser is. Die voorstelling van hierdie verhouding toon duidelike raakpunte met die wyse waarop die verhouding tussen die teks en die leser binne sekere rigtings in die literatuurwetenskap geteoretiseer word. Die wyse waarop die skaduagtige “(ek)” tot lewe en “ek”-wees kom deur die inwerking van die “jy” in die eerste strofe kan vergelyk word met Ingarden en Iser se teorie dat die literêre teks gekonkretiseer of lewendig gemaak word deur die leser. Die fenome- noloog Ingarden (1973: 346–7) beskou byvoorbeeld die literêre werk as ’n geskemati- seerde struktuur wat deur die leser voltooi moet word en tot lewe gebring moet word. Volgens hom is dit die leser se verantwoordelikheid om die geskematiseerde struktuur te “konkretiseer” tot estetiese objek en is daar ’n verskeidenheid konkretiserings van een literêre werk deur verskillende lesers moontlik. Die resepsie-estetikus Iser (1974: 274–5) gebruik Ingarden se werk as uitgangspunt vir sy eie beskouings oor die ver- houding tussen die teks en die leser wanneer hy skryf: The work of art is more than the text, for the text only takes on life when it is realized, and furthermore the realization is by no means independent of the indi- vidual disposition of the reader – though this in turn is acted upon by the different patterns of the text. The convergence of text and reader brings the literary work into existence. The work of art is more than the text, for the text only takes on life when it is realized, and furthermore the realization is by no means independent of the indi- vidual disposition of the reader – though this in turn is acted upon by the different patterns of the text. The convergence of text and reader brings the literary work into existence. ’n Liefdesverhouding met die leser Ook die vul van “gate” (r.11) kan gelees word teen die agtergrond van Ingarden en Iser se opvattings in verband met die konkretisering van die teks. Volgens Ingarden (1973: 246–54) word die medewerking van die leser uitgelok deur die aanwesigheid van Unbestimmtheitsstellen (vertaal as places of indeterminacy) in die teks. Die “gate” waarvan daar sprake is in die Breytenbach-teks herinner ook aan Iser (1971, 1978) se verwysing na Leerstellen (oop plekke) as die dinamiese elemente in die teks wat die leser se medewerking uitnooi. Terugskouend kan die gedig dus ook gelees word as die beskrywing van ’n lees- proses waarin daar sprake is van toegespitste aandag (“toegespits op iets op tafel”), geduld en toewyding (“saam by-een te pas / stuk vir stuk”), vaardigheid (“rats”, “ken- nersoog”), intuïsie (“instinkdief”) en ’n soort vervoering (“agter halfgeslote wim- pers”). Die gedig se suggesties dat die verhouding tussen digter of teks en leser ’n erotiese kleur het (vergelyk die onderskrif by die titel en die verwysings na “spatsels eier in die laken”, “my kooi” en die leser as “lief”) vind op sy beurt weerklank in post- strukturalistiese opvattings oor die leesproses en betekenisgewing. Hiervolgens ver- loor die leser hom- of haarself ekstaties in die teks en word een daarmee in ’n moment van textasy (Young 1981: 32). Roland Barthes gebruik in The Pleasure of the Text (1975: 14) die term jouissance (plesier met ’n duidelik erotiese konnotasie) om die verhouding tussen die leser en ’n bepaalde soort teks te omskryf. Hy onderskei dit van plaisir TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 70 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 70 (plesier sonder die spesifiek erotiese konnotasie) wat deur ander tekste verskaf word. (plesier sonder die spesifiek erotiese konnotasie) wat deur ander tekste verskaf word. ’n Belangrike aspek van die verhouding tussen digter of teks en leser in “Isis (i)” is dat die opwinding van die spel behoue bly omdat die afronding nooit kom nie. Die “jy” onttrek haarself voordat die laaste gat gevul is. Dit lyk asof hierdie onttrekking van die “jy” lei tot die verspilling van saad, indien die verwysing na “(enkele spatsels eier in die laken)” vanweë die assosiasie van die eier met vrugbaarheid en die man- like testes gelees word as ’n aanduiding dat saad gestort is. ’n Liefdesverhouding met die leser Hierdie voorstelling herin- ner aan die wyse waarop Derrida betekening beskryf as ’n “dissemination”, ’n proses waarin betekenis verspil en vermors word omdat daar nooit ’n volkome oorvleueling en identifikasie tussen betekenaar en betekende kan wees nie: “A semination that is not insemination but dissemination, seed spilled in vain” (Spivak 1976: lxv; oorspronk- like kursief). Hierdeur word beklemtoon dat die teks in wese ’n proses en nie ’n afgehandelde produk is nie soos wat Barthes (1981: 39) bevestig wanneer hy sê: “dis- semination – an image which makes sure the text has the status not of a reproduction but a reproductivity.” Hierdie ‘disseminasie’ sluit aan by die post-strukturalistiese opvatting dat die vrye spel van betekenaars nie vasgevang of afgesluit kan word nie. Die “jy” se onttrekking en die verspilling van saad suggereer dat die verhouding nie werklik gekonsumeer word nie. Ook in hierdie opsig sluit die Breytenbach-gedig se voorstelling van ’n essensiële aspek van die verhouding tussen teks en leser aan by Derrida se opvatting van interpretasie: “It is a sexual union forever deferred” (Spivak 1976: lxvi). (plesier sonder die spesifiek erotiese konnotasie) wat deur ander tekste verskaf word. ’n Belangrike aspek van die verhouding tussen digter of teks en leser in “Isis (i)” is dat die opwinding van die spel behoue bly omdat die afronding nooit kom nie. Die “jy” onttrek haarself voordat die laaste gat gevul is. Dit lyk asof hierdie onttrekking van die “jy” lei tot die verspilling van saad, indien die verwysing na “(enkele spatsels eier in die laken)” vanweë die assosiasie van die eier met vrugbaarheid en die man- like testes gelees word as ’n aanduiding dat saad gestort is. Hierdie voorstelling herin- ner aan die wyse waarop Derrida betekening beskryf as ’n “dissemination”, ’n proses waarin betekenis verspil en vermors word omdat daar nooit ’n volkome oorvleueling en identifikasie tussen betekenaar en betekende kan wees nie: “A semination that is not insemination but dissemination, seed spilled in vain” (Spivak 1976: lxv; oorspronk- like kursief). Hierdeur word beklemtoon dat die teks in wese ’n proses en nie ’n afgehandelde produk is nie soos wat Barthes (1981: 39) bevestig wanneer hy sê: “dis- semination – an image which makes sure the text has the status not of a reproduction but a reproductivity.” Hierdie ‘disseminasie’ sluit aan by die post-strukturalistiese opvatting dat die vrye spel van betekenaars nie vasgevang of afgesluit kan word nie. ’n Liefdesverhouding met die leser Die “jy” se onttrekking en die verspilling van saad suggereer dat die verhouding nie werklik gekonsumeer word nie. Ook in hierdie opsig sluit die Breytenbach-gedig se voorstelling van ’n essensiële aspek van die verhouding tussen teks en leser aan by Derrida se opvatting van interpretasie: “It is a sexual union forever deferred” (Spivak 1976: lxvi). Die laaste strofe van die gedig herinner aan ’n bekende prosedure in die metafik- sie, naamlik die aanbieding van meer as een slot waaruit die leser kan kies. In opsie “een” protesteer die spreker teen die onvoltooidheid van die “jy” se omgang met hom, hetsy as lewegewende Isis, bouer van die legkaart, minnares of leser: “moenie my godsnaam só laat lê nie onvoltooi / soos die afgestorwene in my kooi!” (r.16–7). Die spreker verwys na sy onvoltooide self as “die afgestorwene in my kooi” (r.17) omdat hy ‘dood’ is tensy hy tot lewe gewek word deur interaksie en seksuele omgang met die “jy”. Uiteindelik kies die spreker in die gedig die tweede alternatief wat die moontlikheid van ’n finale interpretasie deur die leser afwys omdat dit die beëindi- ging van hulle verhouding sal beteken: “nee, rond my liefs nooit af lief. bou altyd alleen / tot die punte waar ek déél van jou bly, leser” (r.19–20). Dit sluit aan by die poststrukturalistiese siening dat die betekeningsproses nooit afgesluit kan word nie omdat daar altyd sprake is van die proses van oneindige semiosis, soos beskryf deur die semiotikus Peirce. Die teks “Isis (i)” gee dus ten slotte ’n perspektief op die ver- houding tussen teks en leser wat ooreenkomste vertoon met die wyse waarop dit in die post-strukturalisme omskryf word. ’n Interessante aspek van die verhouding tus- sen die teks en leser, soos uitgebeeld in hierdie gedig, is dat dit as ‘t ware die leser is wat die teks ‘opvoed’ om die keuse teen afsluiting en finaliteit te maak wanneer die leser onttrek voor die afhandeling van die proses. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 71 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 71 Le Roux (1997: 128–32) wys in haar bespreking van die gedig daarop dat die “voorkeur vir honger eerder as versadiging” wat deur die motto van die eerste “Isis”- gedig opgeroep word deur die onvoltooide reël van die tweede “Isis”-gedig (Dans, 444) se motto voortgesit word: “O my love, my darling, I hunger…”. ’n Liefdesverhouding met die leser Sy skryf verder dat hierdie motto gehaal is uit ’n gewilde Amerikaanse popliedjie van die vyftigerjare, “Unchained melody”, wat gebruik is as temalied van die film Unchained (1955). Volgens haar vat hierdie temalied met sy intense gevoelens van verlange na ’n afwesige geliefde die inhoud van die film, gebaseer op Kenyon J. Scudder se boek Prisoners are People wat ’n pleidooi gelewer het vir oop tronke wat gevangenes sou toelaat om kontak met familie en vriende te behou, goed saam en sluit dit ook aan by die feit dat Breytenbach hierdie gedigte in gevangenskap skryf. Alhoewel hierdie gedig die aksent baie sterk plaas op die verhouding met die geliefde is daar suggesties dat ook hierdie gedig tegelykertyd die helende hereniging van die vernielde en afgestompte gevangene met sy geliefde en van die digter of teks met die leser uitbeeld (vergelyk reëls soos “ons moet gaan roof-roof op soek na / ’n verbrokkelde geheel / uitgerafel in ’n laaste strofe” en “helder moet dit wees om deur ’n kraak / in die witwoordbevrore oppervlakte te plons”). Ook in hierdie twee gedigte is daar sprake van ’n besonder noue verbintenis tussen Breytenbach se materiële omstandighede as gevangene en die poststrukturalis- tiese trekke in sy uitbeelding van betekening en die verhouding van teks met leser. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 Die skuldige leser g In sy bespreking van tronkskrywers beweer Ioan Davies (1990: 13) dat tronkverhale dikwels parodieë is van bestaande verhale, tekste en genres en dan wel parodieë wat die leë moralisme daarvan oor polisie, gevangenes en geregtigheid weerspreek. Hy tipeer dan ook Breytenbach se werk as “masterfully parodic” omdat hy sy uitgebreide kennis van die wêreld se tronkliteratuur kan kombineer met ’n persoonlike ervaring van gevangenskap. In aansluiting hierby is daar ook in Breytenbach se tronkpoësie sprake van self-parodiëring soos in die gedig “ykoei” (Dans, 445) uit (‘YK’). Die titel “ykoei” lyk naamlik na ’n sametrekking of verkorte weergawe van die woord “ys- terkoei” wat deel uitmaak van die titel van sy eerste bundel die ysterkoei moet sweet; verder herinner die struktuur van die gedig “ykoei” aan “Bedreiging van die siekes”, die inleidingsgedig in daardie bundel (Ysterkoei-blues, 15). In beide gedigte verskaf die inleidings- en slotstrofes ’n raamwerk waarbinne die eintlike gedig ingebed word: in die raamwerk van die eerste gedig stel ’n seremoniemeester-spreker Breyten Breyten- bach bekend aan die lesers; in die tweede vra die spreker die lesers se vergunning om afskeid te neem van Bangai Bird (die tronknaam van Breytenbach). Beide gedigte neem dus op selfbewuste wyse afstand in ten opsigte van sigself en verwys self- refleksief na die maak van die gedig. Uit die aanspreek van die leser in die aanhef van beide gedigte blyk dit dat die leser as ’n essensiële komponent van die proses van die teks beskou word.5 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 72 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 72 Soos reeds vroeër aangedui, probeer die seremoniemeester-spreker in die inlei- dende strofe van “Bedreiging van die Siekes” sy lesers deur die hoflike aanspreekvorm oorreed om die goeie trou van Breyten Breytenbach te aanvaar: Bedreiging van die Siekes (vir B. Die skuldige leser Breytenbach) Dames en Here, vergun my om u voor te stel aan Breyten Breytenbach, die maer man met die groen trui; hy is vroom en stut en hamer sy langwerpige kop om vir u ’n gedig te fabriseer soos byvoorbeeld: ek is bang om my oë toe te maak ek wil nie in die donker leef en sien wat aangaan nie die hospitale van Parys is stampvol bleek mense wat voor die vensters staan en dreigend beduie soos die engele in die oond dit reën die strate afgeslag en glyerig Dames en Here, vergun my om u voor te stel aan Breyten Breytenbach, die maer man met die groen trui; hy is vroom en stut en hamer sy langwerpige kop om vir u ’n gedig te fabriseer soos byvoorbeeld: ek is bang om my oë toe te maak ek wil nie in die donker leef en sien wat aangaan nie die hospitale van Parys is stampvol bleek mense wat voor die vensters staan en dreigend beduie soos die engele in die oond dit reën die strate afgeslag en glyerig my oë is gestysel hulle/julle sal my op so ’n nat dag begrawe as die sooie rou swart vleis is en die blare en oorryp blomme gekleur en geknak is van nat voordat die lig hulle kan knaag, die lug sweet wit bloed maar ek sal weier om my oë in te hok pluk my benerige vlerke af die mond is té geheim om pyn nie te voel nie trek stewels aan vir my begrafnis sodat ek die modder aan julle voete kan hoor soen die spreeus kantel hul gladde lekkende koppe, swart bloeisels die groen bome is prewelende monnike Kyk hy is skadeloos, wees hom tog genadig. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 73 73 6/23/2009, 9:49 PM 73 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd Na die bekendstelling (in kursief) volg die gedig wat gefabriseer is (in gewone druk) voordat daar afgesluit word met die seremoniemeester-spreker se oproep: “Kyk hy is skadeloos, wees hom tog genadig.” Die gedig binne die raamwerk vertel die verhaal van ’n sikliese proses van lewe en sterwe: daar word verwys na siekte en begrafnis, maar ook suggesties gegee van moontlike herlewing deurdat die spreker met die “swart tong” versoek om op ’n heuwel geplant te word. Die skuldige leser Die terugkeer na die leser in die laaste reël van die gedig suggereer dat die “genade” van die leser nodig is vir die voltrekking van die tekstuele proses van sterwe en herlewing. Ten spyte van die speelse en self-ondermynende inslag van die kursiewe gedeeltes in die gedig, is dit duidelik dat dit vir die spreker belangrik is om die guns van die leser te behou omdat hy afhanklik is van die leser om die gedig tot lewe te bring of te konkretiseer. Die gedig “ykoei” maak gebruik van die retoriese struktuur opgestel in “Bedrei- ging van die Siekes”, maar parodieer ook die uitgangspunte van daardie gedig: YKOEI (“Ce qui est atroce d’ordinaire avec les gâteaux, c’est qu’on mange toujours le dernier.”) (“Ce qui est atroce d’ordinaire avec les gâteaux, c’est qu’on mange toujours le dernier.”) (“Ce qui est atroce d’ordinaire avec les gâteaux, (“Ce qui est atroce d’ordinaire avec les gâteaux, c’est qu’on mange toujours le dernier.”) dames en here, vergun my om afskeid te neem van Bangai Bird, die maer droom met die groen hemp; hy stut en streel sy wurmvet kop om vir u vir oulaas ’n geedig te teel, soos byvoorbeeld: om uit die hospitaal te kom moet jy in ’n koma wees dood maar wel-wetend van lig agter die lede hoe swem die skadumaan! hardloop terug weg van die see na die doolhuis van eensaamheid in die waai van die berg in die woud is die bome suile donkerte 74 74 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd by bure verbly blaf die hond van boetseerklei ’n werf gaan katswink op die knieë en roep siejy! siejy! jy word deur bewakers genooi om saam verder te ry maar die motorfiets is stotterend kapot sluwe bitter eende het die so-lyk opgepik en die kattebelletjie word wit van skif en die hande self vrot kyk hy is skadig – of u hom genadig wil wees? die woordfees is verorber, niemand is skuldig aan onskuld nie (22-11-1982) TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 (22-11-1982) Die verandering van die een gedig na die ander vertel in ’n sekere sin die verhaal van die dramatiese omwenteling wat die skrywer van hierdie twee gedigte se lewe onder- gaan het tussen die publikasie van die eerste gedig in 1964 en die skryf van die tweede gedig in 1982. In die eerste gedig het die spreker Breyten Breytenbach bekendgestel; in die tweede gedig vra die spreker toestemming om afskeid te neem van Bangai Bird wat een van Breytenbach se tronkname was (vergelyk Confessions, 146, 176, 280 en 305). “ykoei” is die tweede-laaste gedig in Breytenbach se versameling tronkgedigte en die datum dui aan dat dit geskryf is tien dae voordat Breytenbach op 2 Desember 1982 vrygelaat is. Daar is ook ander verskille in die aanhef van die twee gedigte: die “maer man” het ’n “maer droom” geword; die “groen trui” het die “groen hemp” van die gevangene geword; die “langwerpige kop” het ’n “wurmvet kop” soos dié van ’n voël geword; die “gedig” het ’n “geedig” geword en dit word nou op organiese wyse “geteel” eerder as “gefabriseer”. Die man het dus sy substansie verloor en ’n “droom” geword; hy is by wyse van spreke vervang met ’n parodie van homself in die gedig wat ’n parodie is op sy vroeër gedig. Dit is dus nie vreemd dat hy homself in die hieropvolgende gedig, die laaste in sy laaste tronkbundel, sal aanmeld met die titel “ek is hier, parodie” (Dans, 446–8) nie. Dit is duidelik dat die “geedig” gemaak deur Bangai Bird val binne die modaliteit van die droomagtige of irreële en dat die substansie van die spreker ondermyn word deurdat hy na homself verwys in die tweedepersoonsvorm as “jy”. Die eerste strofe maak dit duidelik dat die ruimte waarbinne die “geedig” afspeel dié van die onbe- wuste is, wanneer daar gesê word: “om uit die hospitaal te kom moet jy / in ’n koma wees / dood maar wel-wetend van lig agter die lede”. Die verwysing na uitkom uit ’n hospitaal suggereer gesond-word sodat jy die plek van siekte en afsondering kan verlaat en die analogie met die tronk is duidelik. (22-11-1982) Alhoewel die irreële sfeer van die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 75 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 75 onbewuste, die droom of fantasie voortgesit word in die tweede strofe, word die eerste strofe se suggesties van uitkom of vrylating weerspreek wanneer dit voorkom asof die spreker sê daar moet teruggekeer word na die tronk: “hardloop terug weg van die see / na die doolhuis van eensaamheid in die waai / van die berg”. Breyten- bach gebruik herhaaldelik in sy tronktekste die beeld van die “doolhuis” of labirint vir die tronk terwyl die verwysing na die “waai van die berg” aansluit by sy beskry- wings van die Pollsmoor-gevangenis in The True Confessions of an Albino Terrorist (107, 137, 155, 269). Die res van die “geedig” vertel dan die verhaal van die terughardloop na die “doolhuis”: die tog deur ’n woud, deur die “ragfyn seer”, verby voëls met “kantelkoppies vol stilte gesweer”, verblind deur die maan en “stuifreën wat die stof nooit nat maak nie” tot op ’n werf van die een of ander aard. Daar word gesuggereer dat die spreker nooit sy bestemming bereik nie: bewakers nooi hom om saam verder te ry, maar dit kan nie omdat die motorfiets kapot is. Die een wat hy gaan soek, is nie meer daar nie, want “sluwe bitter eende het die so-lyk opgepik”. Op hierdie punt is dit nie net die gevangene en die bestaan in die tronk wat tot illusie verklaar word nie, maar ook die skryf daaroor. Die gedig oftewel “kattebelletjie” (volgens die WAT “’n klein, haastig afgekrabbelde, nie-vormlike briefie: ’n stukkie papier om op te skryf”) is besig om te “skif” en die hande wat dit geskryf het “vrot”. Dit lyk dus asof die digter en sy gedigte ten slotte verdwyn en die leser ook nie meer nodig is nie. Die slotstrofe van die gedig is, net soos die inset, ’n toespeling op die slotreël van “Bedreiging van die Siekes”. In laasgenoemde is die maker van die gedig “skadeloos” genoem; in “ykoei” is hy “skadig”. Die woord kan verskillende dinge beteken: Ban- gai Bird is beskadig deur die tronkervaring, hy is skadelik in die sin dat hy ook skade berokken het, hy is in die skadu omdat die tronkbestaan waaroor die “geedig” handel ’n skaduwee-bestaan is. (22-11-1982) In plaas daarvan dat die spreker in die slot die leser vra om hierdie beskadige, skadelike, beskadude Bangai Bird genadig te wees, lyk dit asof hy minder angstig is om die leser se guns en genade te wen as sy eweknie in “Bedreiging van die siekes”. Dit word ’n retoriese vraag (“of u hom genadig wil wees?”) wat suggereer dat die keuse aan die leser oorgelaat is omdat dit vir die spreker om ‘t ewe is wat hy of sy antwoord. Wanneer daar in die volgende reël gesê word: “die woord- fees is verorber”, word daar ligweg gespot met die leser wat pas die gedig klaar gelees en die verbeeldingspel by wyse van spreke vir soetkoek opgeëet het. Die gedig word afgesluit met ’n ambivalente uitspraak: “niemand is skuldig aan onskuld nie” (r.29). Dit verklaar deels waarom die spreker nie so bekommerd is oor die genade van die leser nie. Hy besef dat niemand onskuldig is nie, ook nie die leser nie. Die implikasie van hierdie uitspraak is dat die leser net so skuldig is as die een wat in die tronk sit; miskien selfs dat die leser skuldig is aan die omstandighede wat hom in die tronk laat beland het. Schalkwyk (1994: 26) interpreteer eweneens die vertelsituasie in The True Confessions of an Albino Terrorist as ’n strategie waardeur die leser aandadig gemaak word aan die bestel wat van Breytenbach ’n politieke gevangene gemaak het: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 76 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 76 The masks of the faceless addressee, shifting from “Mr. Investigator”, through “Mr. Investerrogator”, “Mr. Interrogator”, “Mr. Confessor,” and “Mr. Eye” to the initialized “Mr. I” – the shifter of the first person singular – suggest not only the constitution of the authorial self through the other, but by being in the final analy- sis the logical place of the reader, they position us as accomplices in the master- slave dialectic writ large in South African society. Dieselfde geld vir die situasie van die leser van die tronkgedigte: deur die spreker in die tronkgedigte se sterk identifikasie met die leser in die teks word die leser buite die teks ook betrek en aandadig gemaak aan die skuld en/of onskuld van die spreker. (22-11-1982) ’n Ander lesing van die teks sou kon klem lê op die feit dat beide digter en leser se verlies aan onskuld dui op ’n wedersydse besef dat hulle ’n spel met bepaalde reëls en konvensies speel wat volgens ou patrone verloop en telkens by die begin van die maak of lees van die gedig hernuwe word. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 Ter afsluiting Kyk ’n mens dus na die wyse waarop die eksplisiete leser in Breytenbach se tronkbun- dels voorgestel word, blyk dit dat die spreker in hierdie gedigte besonder bewus is van die aandeel wat die leser het in die konkretisering van die gedig. Om hierdie rede word die leser met omsigtigheid benader en word daar aan hom of haar ver- duidelikings en instruksies gegee in sommige gedigte. Binne die tronkomstandig- hede word die onbekendheid en afwesigheid van die leser sterk beklemtoon en geskakel met sekere literêr-filosofiese voorstellings van die betekeningsproses. Dit blyk ook dat die verhouding met die leser so belangrik is vir die digter dat hy binne die gedigte pogings aanwend om die tydruimtelike grense tussen hulle te oorbrug en om die afsluiting van die verhouding tussen hulle deur die toeken van ’n finale betekenis aan die gedig te verhinder. Uiteindelik word die leser in die tronkgedigte ook betrek by die digter se gevoel dat sy hele bestaan en sy poësie ’n illusie is waaraan die leser aandadig is. Die voorstelling van die leser het sekere post-strukturalistiese trekke deur die suggestie dat betekenis gebou word op afwesigheid en verglyding en dat die lees- proses gesien word as iets wat nooit afgesluit kan word nie. Tog is dit ’n voorstelling wat gegrond is in die materiële realiteit van Breytenbach se gevangenskap en die politieke situasie waaruit die gevangenskap voortgespruit het. Die poststrukturalis- tiese sienings van subjektiwiteit en taal word nie net teoreties op die tronkervaring afgedruk nie, maar ontstaan uit die tronkomstandighede: “Rather than being im- posed theoretically upon the experience, they arguably arise out of an imposed con- dition of abjection, confinement and impotence. They encompass the conditions of introspection and isolation, confinement and infinite self-reflexivity”, skryf Schalk- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 77 6/23/2009, 9:49 PM 05 Viljoen 02.pmd 05 Viljoen 02.pmd 77 wyk (1994: 29). Ook Jolly (1996: 71) is krities oor die poging om Breytenbach se tronkgeskrifte (sy verwys na The True Confessions of an Albino Terrorist en die Engelse weergawe van Mouroir) as postmodernisties te lees omdat dit sy werk sal losmaak van die politieke konteks en ’n aanduiding sal wees van die imperialiserende neiging van teoretiese klassifikasies. Ter afsluiting Indien ’n mens die aantal gedigte wat besin oor die rol van die leser by die betekeningsproses uit die tronkfase stel teenoor dié wat daarvoor en daarna geskryf is, lyk dit asof die verhouding met die leser veral in Breytenbach se tronkpoësie op die spits gedryf word. Dit is juis in hierdie omstandighede waar die digter ontneem was van ander maniere om te kommunikeer wat die verhouding met die leser van allergrootste belang geword het. Aantekeninge 1. Volgens Breytenbach se uitgewer Alida Potgieter (2005) is die plasing in die versamelbundel Die ongedanste dans gedoen in die volgorde waarin die tekste geskryf is. Die glimlag is tussen Buffalo Bill en Eklips geplaas omdat Breytenbach aangedui het dat hy dit net na Buffalo Bill geskryf het. Dieselfde geld vir die plasing van die gedigte uit Boek tussen die gedigte uit Eklips en (‘YK’). Galloway (1985: 86) het reeds in 1985 geskryf dat die vier bundels van “die ongedanste dans” wat tussen 1982 en 1985 verskyn het aangevul sou word met ’n bundel getitel Die kus en dat die vyftal bundels dan saam sou funksioneer as ’n Tantriese mandala waarvan Eklips as die middelste van die vyf bundels “die kroon van die lotus” en as sodanig “die sentrum, die spil” van die siklus sou wees. Volgens Potgieter (2005) is Die glimlag wat in die versamelbundel opgeneem is, die bundel waarna vroeër verwys is as Die kus en het Breytenbach aan haar gesê dat dit agterin een van die oefening- boeke, waarin een van die tronkbundels geskryf is, gestaan het en oorgeslaan is toe die verskillende tronkbundels gereed gemaak is vir publikasie. Hy het later weer daarop afgekom soos wat hy skryf in die bywoord by die uitgawe van die dramateks Die toneelstuk: “Laas jaar het ek (en Marthinus Basson) die voorstel van Die toneelstuk aan die KKNK voorgelê. Ek het breedvoerig nota’s gemaak, karakters gaan skets. Die rugmurg van die stuk sou ’n lang gedig wees wat ek destyds in die tronk geskryf het toe Dostojewski my daar kom besoek het. Die gedig se titel was ‘Die Kus’” (Toneelstuk, 81). Breytenbach skryf in Boek (98), gepubliseer in 1987 maar gedateer Desember 1975–Julie 1977, dat hy reeds voor sy gevangenskap begin beplan het aan ’n bundel getitel Die ongedanste dans oftewel D.O.D., en noem dat twee ander “enklaves van dié lywige bundel of oorbundel” reeds ontstaan het, naamlik Voetskrif en Lewendood, dat hy besig is met Eklips en uiteindelik ook die bundel Buffalo Bill en Soos die so wil “sloop” vir D.O.D. 2. Die gedigte wat tydens Breytenbach se gevangenskap geskryf is, word aangehaal uit die versamel- bundel Die ongedanste dans wat in 2005 by Human & Rousseau verskyn het. Die verkorte titel en bladsynommers word gegee in die geval van gedigte wat uit hierdie versamelbundel aangehaal word. 2. Bronnelys y Barthes, Roland. 1975 [1973]. The Pleasure of the Text. Vert. Richard Miller. New York: Hill and Wang. _____. 1974 [1970]. S/Z. Vert. Richard Miller. New York: Hill and Wang. _____. 1981. Theory of the text. Vert. Ian McLeod. In Robert Young (red.). Untying the Text. Boston, d l l d l _____. 1981. Theory of the text. Vert. Ian McLeod. In Robert Young (red.). Untying the Text. Boston, Londen, Henley: Routledge & Kegan Paul, 31–47. _____. 1981. Theory of the text. Vert. Ian McLeod. In Robert Young (red.). Untying t _____. 1981. Theory of the text. Vert. Ian McLeod. In Robert Young (red.). Untying the Text. Boston, Londen, Henley: Routledge & Kegan Paul, 31–47. Londen, Henley: Routledge & Kegan Paul, 31–47. Londen, Henley: Routledge & Kegan Paul, 31–47. Breytenbach, Breyten. 1984. The True Confessions of an Albino Terrorist. Emmarentia: Taurus. y g g Breytenbach, Breyten. 1984. The True Confessions of an Albino Terrorist. Emmarentia: Taurus. reytenbach, Breyten. 1984. The True Confessions of an Albino _____. 1987. Boek (Deel 1). Dryfpunt. Emmarentia: Taurus. _____. 1990. Soos die so. Bramley: Taurus. _____. 2001a. Ysterkoei-blues. Gedigte 1964-1975. Kaapstad: Human & Rousseau. _____. 2001b. Die toneelstuk. ’n Belydenis in twee bedrywe. Kaapstad: Human & Rousseau 2001b. Die toneelstuk. ’n Belydenis in twee bedrywe. Kaapstad: H _____. 2005. Die ongedanste dans. Gevangenisgedigte 1975-1983. Kaapstad: Human & Rousseau 05. Die ongedanste dans. Gevangenisgedigte 1975-1983. Kaapstad Coetzee, J. M. 2004. Breyten Breytenbach and the reader in the mirror. In Judith Lütge Coullie & J. U. Jacobs. a.k.a. Breyten Breytenbach. Critical Approaches to his Writings and Paintings. Amsterdam, New York: Rodopi, 75–95. Davies, Ioan. 1990. Writers in Prison. Oxford: Basil Blackwell. Derrida, Jacques. 1978 [1967]. Writing and Difference. Vert. Alan Bass. Londen: Routledge and Kegan Paul. Cooper, J. C. 1978. An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols. Londen: Thames & Hudson. oper, J. C. 1978. An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Sym _____. 1982. Symbolism. The Universal Language. Wellingborough Northamptonshire: The Aquarian Press. Cortazar, Julio. 1966. Hopscotch. Vert. Gregory Rabassa. New York: Random House. Foster, Don. 1987. Detention and Torture in South Africa. Psychological, Legal and Historical Studies. Cape Town: David Philip. Galloway, Francis. 1985. Voetnote oor die bekroning van Skryt en die volgorde van Die ongedanste dans. Tydskrif vir Letterkunde 13(4): 82–7. y f _____. 1990. Die digter as openbare figuur. Pretoria: HAUM-Literêr. Grové, A. P. 1967. Tendense in die hedendaagse Afrikaanse poësie. Standpunte 20(5): 12–23. Ingarden, Roman. Aantekeninge Die gedigte wat tydens Breytenbach se gevangenskap geskryf is, word aangehaal uit die versamel- bundel Die ongedanste dans wat in 2005 by Human & Rousseau verskyn het. Die verkorte titel en bladsynommers word gegee in die geval van gedigte wat uit hierdie versamelbundel aangehaal word. 3. Vanweë die sterk outobiografiese inslag van Breytenbach se tronkpoësie stel ek die digter Breyten- bach by geleentheid gelyk aan die “ek” of spreker in die gedigte vir wie die terme “spreker (in die gedig)”, “sprekende subjek” of “digter” beurtelings in die besprekings gebruik sal word Hiermee ontken ek nie die komplekse spel tussen outobiografiese feit en fiksie wat in Breytenbach se poësie voorkom nie; ook nie die spel wat Breytenbach speel met die fragmentering en dissimulasie van die subjek nie. 3. Vanweë die sterk outobiografiese inslag van Breytenbach se tronkpoësie stel ek die digter Breyten- bach by geleentheid gelyk aan die “ek” of spreker in die gedigte vir wie die terme “spreker (in die gedig)”, “sprekende subjek” of “digter” beurtelings in die besprekings gebruik sal word Hiermee ontken ek nie die komplekse spel tussen outobiografiese feit en fiksie wat in Breytenbach se poësie voorkom nie; ook nie die spel wat Breytenbach speel met die fragmentering en dissimulasie van die subjek nie. 4. Die gedigte van Breytenbach wat tussen 1964 en 1975 geskryf is, word aangehaal uit die versamel- bundel Ysterkoei-blues. Versamelde gedigte 1964-1975 wat in 2001 verskyn het by Human & Rousseau. 4. Die gedigte van Breytenbach wat tussen 1964 en 1975 geskryf is, word aangehaal uit die versamel- bundel Ysterkoei-blues. Versamelde gedigte 1964-1975 wat in 2001 verskyn het by Human & Rousseau. 5. Hierdie lesing van die twee gedigte is aanvullend by die lesings wat reeds daarvan gemaak is in Viljoen (1988: 174–225) en Smuts (2004: 57–72). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 78 6/23/2009, 9:49 PM 78 05 Viljoen 02.pmd 78 05 Viljoen 02.pmd TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 Bronnelys 1973 [1931]. The Literary Work of Art. Vert. George G. Grabowicz. Evanston: North- western University Press. Iser, Wolfgang. 1971 [1970]. Indeterminacy and the reader’s response. In J. Hillis Miller (red.). Aspects of Narrative. Selected Papers from the English Institute. New York, Londen: Columbia University Press, 1– 45. _____. 1974 [1972]. The Implied Reader. Patterns of Communication in Prose Fiction from Bunyan to Beckett. Baltimore, Londen: The Johns Hopkins University Press. _____. 1978 [1976]. The Act of Reading. A Theory of Aesthetic Response. Londen, Henley: Routledge & Kegan Paul. Jacobs, J. U. 1986. Breyten Breytenbach and the South African prison book. Theoria, 68: 95–105. _____. 1991. Confessions, interrogation and self-interrogation in the new South African prison writ- ing. Kunapipi, 13(1): 115–27. Jolly, Rosemary. 1996. Colonisation, Violence and Narration in White South African Writing: Brink, Breytenbach and Coetzee. Athens: Ohio University Press; Johannesburg: Witwatersrand University Press. Guirand, Felix (red.). 1975 [1959]. Larousse Encyclopedia of Mythology. Londen: Hamlyn. Le Roux, Marina. 1997. Musikale intertekste in Breyten Breytenbach se tronkbundels. Ongepubliseerde MA-tesis. Universiteit van Stellenbosch. Potgieter, Alida. 2005. E-pos korrespondensie met Louise Vi Potgieter, Alida. 2005. E-pos korrespondensie met Louise Viljoen, 20 Mei. Roux, Daniël. 2007. Presenting the prison: The South African prison autobiography under apartheid. Ongepubliseerde Ph.D-proefskrif. Universiteit van Kaapstad. Schalkwyk, David. 1994. Confession and solidarity in the prison writing of Breyten Breytenbach and Jeremy Cronin. Research in African Literatures, 25(1): 23–45. Senekal, Jan. 1983. Resepsie – ’n terreinverkenning. In Charles Malan (red.). Letterkunde en leser. ’n Inleiding tot lesergerigte literêre ondersoek. Durban, Pretoria: Butterworth, 1–42. Smuts, Lisbé. 2004. “’I’ is a complex place”: Transforming and disseminating the subject in poetry. In Judith Lütge Coullie & J. U. Jacobs (reds.). a.k.a. Breyten Breytenbach. Critical Approaches to his Writings and Paintings. Amsterdam, New York: Rodopi, 57–72. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 79 6/23/2009, 9:49 PM 79 05 Viljoen 02.pmd Spivak, Gayatri Chakyavorty. 1976. Translator’s preface. In Jacques Derrida. Of Grammatology. Balti- more, Londen: The Johns Hopkins University Press, ix–lxxxvii. Suleiman, Susan R. 1980. Introduction: Varieties of audience-oriented criticism. In Susan R. Suleiman, & Inge Crosman. The Reader in the Text: Essays on Audience and Interpretation. Princeton: Princeton University Press. Van Vuuren, Helize. 1992. Poetry in prison. A study of Breyten Breytenbach’s five volumes of prison poetry in translation. Ongepubliseerde MA-tesis. Universiteit van Natal. Van Wyk, Johan. 1989. Review of Breyten Breytenbach’s Judas Eye. New Coin, 25(2): 51–4. Van Wyk, Johan. 1989. Bronnelys Review of Breyten Breytenbach’s Jud Viljoen, Hein. 1998. Breyten Breytenbach (1939-) alias Panus, alias Don Espejuelo, alias Bangai Bird, alias Kamiljoen. In H. P. van Coller (red.) Perspektief en profiel. Deel 1. Pretoria: Van Schaik, 274–93. Viljoen, Louise. 1988. Breyten Breytenbach se (‘yk’): ’n semiotiese ondersoek. Ongepubliseerde D.Litt- proefskrif. Universiteit Stellenbosch. p Young, Robert (red.). 1981. Untying the Text. Boston, Londen, Henley: Routledge & Kegan Paul. 80 05 Viljoen 02.pmd 80 05 Viljoen 02.pmd

https://letterkunde.africa/article/download/3419/4199

Afrikaans

The enigmatic nature of the trickster figure in Ingrid Winterbach’s Niggie The enigmatic nature of the trickster figure in Ingrid Winterbach’s Niggie Ingrid Winterbach’s Niggie This article explores the enigmatic nature of tricksters in Ingrid Winterbach’s Niggie (Cousin, 2002), as manifested in everyday life through the supernatural and the unconscious (for instance in dreams). In this way some of the puzzling aspects of this magisterial novel are clarified. Early in Niggie the reader is confronted with a trickster figure in the form of a dream figure, the red haired woman with the little feather hat, who appears in the farmer’s epiphanic dream. After tricking him, she leaves him with an intense sense of loss. This type of trickster figure is variously embodied and manifested throughout the novel in several other mysterious characters, adding to the jouissance or playfulness and ambiguity in the novel. It would appear that Winterbach as a South African author was inspired not only by tricksters from European mythology, but also by indigenous African, Khoi and San mythology. In this regard trickster figures from the Khoi and San as well as Nguni cultures are also discussed. These figures are, amongst others, the Mantis (/Kaggen), Heitsi-Eibeb, Uthlakanyana and Tokoloshe. Key words: Afrikaans Literature, Ingrid Winterbach, tricksters, South African mythology. Marisa Botha en Helize van Vuuren Marisa Botha doen doktorale navorsing oor die outobiografiese in Antjie Krog se oeuvre. Helize van Vuuren is professor in Afrikaanse & Nederlandse letterkunde aan die NMMU. E-pos: marisa@webafrica.org.za; helize.vanvuuren@nmmu.ac.za Die enigmatiese aard van die trieksterfiguur in Ingrid Winterbach se Niggie Die enigmatiese aard van die trieksterfiguur in Ingrid Winterbach se Niggie Marisa Botha en Helize van Vuuren Marisa Botha doen doktorale navorsing oor die outobiografiese in Antjie Krog se oeuvre. Helize van Vuuren is professor in Afrikaanse & Nederlandse letterkunde aan die NMMU. E-pos: marisa@webafrica.org.za; helize.vanvuuren@nmmu.ac.za Marisa Botha en Helize van Vuuren Marisa Botha doen doktorale navorsing oor die outobiografiese in Antjie Krog se oeuvre. Helize van Vuuren is professor in Afrikaanse & Nederlandse letterkunde aan die NMMU. E-pos: marisa@webafrica.org.za; helize.vanvuuren@nmmu.ac.za Inleidend: trieksterfigure In Niggie (2002) word fasette van goed en kwaad, lig en donker, in verskillende karak- ters weerspieël. Dié spel met lig en donker word ook in die beskrywings van die landskap gereflekteer. Verskeie enigmatiese elemente dra by tot die meerduidige en meervlakkige aard van die roman. Die belangrikste hiervan is gesetel in die verskil- lende trieksterfigure. Die triekster is ’n mitologiese figuur. Noemio Canonici (1995: 7) verduidelik die herkoms van die term “triekster”: “Having been originally entrusted with the crea- tion or the organization of the world, his energies were later poured into sowing chaos in the very universe he had helped to order”. Die trieksterfiguur kan dus gesien word as die “externalization of the perceived conflicts”. Hy of sy is enigmaties want hul “actions reveal positive aspects, while also outrageously running counter to religious, social and ethical codes”. Daar is verskeie trieksters in die Suid-Afrikaanse orale tradisie. Daar is die Venda of Noord-Sotho figuur van Huveane, ’n menslike triekster, die Zoeloe-triekster Uthlakanyana, en Zim, die wreedaard en kannibaal in die Xhosakultuur, om maar ’n paar te noem. Canonici (1995: 12) wys daarop dat die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 48 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 48 funksie van die triekster in verhale is om die luisteraar te vermaak: “The manifest function of trickster tales seems to be to entertain, while at the same time the charac- ters’ antics convey important points in social education and help in sharpening the children’s minds to the dangers surrounding them in society”. Canonici (1995: 17) pas Vladimir Propp se terme oor intrige in volksverhale aan en pas dit toe op trieksterverhale: “False Contract à Fraud: Illusion, Deception and Sub- stitution à Discovery à Flight and Pursuit à Escape à Gloat and Boast”. Hierdie intrige gegewens kan ook op Niggie toegepas word. Die false contract kan verwys na komman- dant Senekal wat vir Ben, Reitz, Willem en Abraham skynbaar help deur vir hul ’n kaart te gee na generaal Bergh sodat hulle aan hom ’n brief van Senekal kan oorhandig. Dit kan ook verwys na generaal Bergh wat hierdie verraderlike brief opskeur en voorgee asof hy vir hulle nog ’n kans gee. Inleidend: trieksterfigure Die fraud (bedrog) deur illusie, misleiding en plaasvervanging dui op die opdrag wat hy aan Ben en Reitz gee om onder leiding van Gert Smal uit te voer, in plaas daarvan om hulle toe te laat om Abraham aan sy moeder in Ladybrand terug te besorg. Hulle ontdekking (discovery) kom te laat nadat hulle in ’n hinderlaag gelei word. Hierna vlug en ontsnap die triekster (in sy of haar vele gedaantes in Niggie) en spog oor sy of haar slimmigheid om hierdie mense uit te oorlê. Die slot van ’n trieksterverhaal kan opgesom word as: “Trickery comes to sym- bolize the success of brain over brawn, of small over big and powerful” (Canonici 1995: 1). In die algemene omgang en begrip, volgens die internet-ensiklopedie, Wiki- pedia, is ’n triekster in die studie van mitologie, godsdiens en orale vertellings die volgende: [A] trickster is a god, goddess, spirit or human hero who breaks the rules of the gods or nature, sometimes maliciously (for example, Loki) but usually with ulti- mately positive effects. Often, the rule-breaking takes the form of tricks (e.g. Eris) or thievery. Tricksters can be cunning or foolish or both; they are often funny even when considered sacred or performing important cultural tasks. Die Encyclopedia of Myths brei op hierdie definisie uit: “Operating outside the frame- work of right and wrong, tricksters do not recognize the rules of society. Their char- acters and actions are far from simple, however. Often childish, greedy, lustful, and even nasty, tricksters can also be friendly, helpful, clever, and wise” Die Encyclopedia of Myths brei op hierdie definisie uit: “Operating outside the frame- work of right and wrong, tricksters do not recognize the rules of society. Their char- acters and actions are far from simple, however. Often childish, greedy, lustful, and even nasty, tricksters can also be friendly, helpful, clever, and wise” Regoor die wêreld en in verskeie kulture se volksverhale kom daar trieksters in een of ander gedaante, voor. In die Nederlandse en Franse volksverhale is daar Rey- naerd de Vos (1481), in Keltiese mitologie is daar feetjies en natuurlik Puck, in Duitse volksverhale is daar Till Eulenspiegel (in Nederland bekend as Tijl Uilenspiegel), in Noorse mitologie is daar die bekende Loki en in Griekse mitologie is daar Hermes, Eris en Prometheus. Inleidend: trieksterfigure Trieksters kom ook in moderne kultuur voor, byvoorbeeld die strokiesprent karakters Bugs Bunny en Jerry die muis van Tom and Jerry, Bart Simpson van die bekende animasie TV reeks The Simpsons, asook die karakter Kaptein Jack TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 49 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 49 Sparrow van die film trilogie Pirates of the Caribbean. Die tipe triekster, die Dwaas het deur die eeue oorleef en word gesien op moderne speelkaarte as die Grapjas (die Joker).’n Triekster kan manlik of vroulik wees, van gedaante verwissel, bose of goeie intensies hê. Die triekster is ook ’n Jungiaanse argetipe. Ruth Finnegan (1976: 352) merk op oor die rol van die triekster in die samelewing: “The trickster is being pre- sented as a kind of mirror-image of respectable human society, reflecting the opposite of the normally approved or expected character and behaviour”. Die magiese sjamans van Noord-Amerika kom ooreen met sekere elemente van trieksters. Hulle kombineer ook beide geslagte soos M. Ripinsky-Naxon opmerk (aange- haal in Hollimon 1997: 49): “shamans appear to combine in their persons the femi- nine (earth) and the masculine (heaven) principles […] Consequently, such idividu- als are viewed as intermediaries, the intercepting axis, between the heavenly and the worldly realms, a nexus for the divine and the human”. Hierdie fenomeen lei tot B. Saladin D’Anglure (aangehaal in Hollimon, 1992: 18) se insig: “An individual who can straddle gender boundaries should be able to span all boundaries”. Dit beklem- toon die omvangryke mag van die triekster in sommige kulture. Die triekstervrou met die verehoedjie vind ook neerslag in populêre musiek oor die mistieke aard van die orale kultuur, soos in die liedjie “Freya Hannah: Mischiev- ious song honoring the healing salve of Storytelling” van Kristi Cowles (1998): Freya Hannah, Goddess of the wild moon Freya Hannah, mistress of the earth womb. Half wolf, half cat, feather coat, feather hat Magic magic magic magic Freya Hannah sails upon her long ship With a moonbeam fastened to her left hip. Inleidend: trieksterfigure Half wolf, half cat, feather coat, feather hat Magic magic magic magic She sails on the wings of the night sky Seeking manifesting questers of the dream time Half wolf, half cat, feather coat, feather hat Magic magic magic magic When Freya Hannah sails through your window 50 7/24/2008, 2:22 PM 50 04 Botha 03.pmd In hierdie lied word die vrou geassosieer met shape-shifting of transmogrifikasie en is ’n “godin van die wilde maan”, wat vere-klere dra en tegelyk half-wolf, half-kat is. Die vere (feather coat, feather hat) suggereer die vermoë om te vlieg en kreatiwiteit (vergelyk Breytenbach se Panus-figuur in Om te vlieg). Aansluitend by die taalspel in Niggie, en Abraham se versteurde omgang met taal, is ’n derde sterk motief in Niggie kreatiwiteit soos uitkom in drome via die onbewuste, maar ook in die roman as neer- slag van die outeur se magiese skeppingskrag.. Freya Hannah staan in die teken van die magiese as deel van die geestesryk en verskyn aan dromers (questers of the dream time). Sy het oënskynlik veel in gemeen met Niggie se triekstervrou met die verehoed- jie. Trieksterfigure in Niggie (2002) In Niggie manifesteer die triekster in verskeie karakters, manlik sowel as vroulik. Die boer aan die inset van die roman lei die trieksterelement in as hy vertel van sy erotiese droom oor die triekstervrou en deur sy vraag aan die besoekers: “Het een van julle al met die ou poetsbakker kennis gemaak? In een van sy of haar gedaantes?” (8). Die vrou met die verehoedjie kan moontlik skakel met Marais se gedig, “Die dans van die reën” waar “ons suster” op haar voorkop die “vuurpluim van die berggier” dra (in Brink 2000: 33). Die berggier suggereer iets soos ’n berghaan se glinsterende oranje of rooi vere (vergelyk “vuurpluim”) maar ook met “’n flits van blougroen lig” in die hoedjie van die vrou. Marais se gedig put boonop uit die orale tradisie van die San waarin die triekster sterk figureer. Een van die eerste gedaantes wat die triekster aanneem is dié van die geslepe, lafhartige kommandant Servaas Senekal. Hy laat Willem, Reitz en Ben toe om Abra- ham aan sy moeder in Ladybrand terug te besorg op voorwaarde dat hulle op pad soontoe ’n brief aan generaal Bergh oorhandig (17). Die reis neem egter langer as verwag en hul begin twyfel oor die akkuraatheid van Senekal se kaart: “Volgens berekening behoort hulle teen dié tyd al een van die bakens teëgekom het. So nie is hulle verdwaal. Of Senekal het hulle ’n streep getrek” (15). Wanneer hulle uiteindelik by generaal Bergh uitkom en die brief aan hom oorhandig, vind hul uit dat Senekal hul verraai het. In die brief staan dat “hulle drosters en kansvatters is, ’n ieder en ’n elk, en dat die generaal hulle ’n les moet leer en terugstuur na sy walaer” (70). Alhoewel generaal Bergh ’n genadige en skynbaar eerbare man is, skeur hy die brief op, maar verhoed hulle om hul reis voort te sit. Hy verydel dus hul planne om die getraumatiseerde Abraham tuis te kry en in dié onsekere omstandighede vertoef hul feitlik tot die einde van die oorlog. Ben en Reitz kom byna om in ’n hinderlaag wat vermoedelik deur Swartpeet Petoors en Herman Hundt bedink is. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 Trieksterfigure in Niggie (2002) Die rede vir dié vermoede is dat hulle dringend met Gert Smal wil praat en hul buig hul “koppe sameswerend saam” (169), voor hulle die generaal se opdrag aan Ben en Reitz oor- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 51 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 51 lewer. Uit dié geval blyk Petoors en Hundt ook trieksters te wees. Hulle herinner in hierdie opsig aan Niemann en veldkornet Voss (in Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz, 1998) wat saam met generaal Mannetjies Mentz strafekspe- disies uitvoer. Dit is ironies dat Smal wat saam met Hundt en Petoors ’n komplot teen Ben en Reitz smee, noodlottig gewond word in die hinderlaag. Hy is gevolglik ook ’n trieksterfiguur, maar sy onvoorsiene dood deur sy medestryders is moontlik toe te skryf aan sy lasterlike uitsprake teen die Boere. Die gebeurtenis van die lokval, agter- dog en vyandigheid van die ander kampinwoners teenoor Ben-hulle, kan moontlik tot ’n mate toegeskryf word aan Senekal se verraderlike brief. Die triekster neem ’n ander gestalte aan in die boer se droom van die “triekster- vrou” (7). Hy het altyd gedink die triekster is ’n man, merk die boer op, maar in sy droom was dit ’n vrou: Daar was ’n klomp mense rondom die dorpskerk vergader. Hy het niemand her- ken nie. Toe sien hy ’n vrou wat hy ken. Haar hare is rooi, haar gesig witgepoeier en sy dra ’n verehoedjie. Hy kan nie begin, sê die boer, om die aanvalligheid van daardie hoedjie te beskryf nie. Dit was sag soos die vlerke van ’n berghaan. Met ’n flits van blougroen lig daarin. Hy en die vrou beweeg mettertyd weg van die mense, na ’n kamer met ’n bed. Toe dit blyk dat dit tyd vir saamlê is en hy strek sy arms na haar uit, toe is daar skielik in haar plek ’n wildvreemde man, en sy lag buite op die stoep. Toe weet hy, dit was die triekster. (8) Die triekstervrou se gesig wat “witgepoeier” is, funksioneer as ’n masker in die sin dat dit haar voorkoms ietwat verhul. Dit beklemtoon die vermoë van ’n triekster om van gedaante te wissel. Die boer beskryf dié verehoedjie as “werklik iets besonders” (9). Trieksterfigure in Niggie (2002) Philip John wys daarop dat ’n “opmerklike aspek van die droom […] die manier (is) waarop ’n oënskynlik onbelangrike element, naamlik die hoedjie, eintlik die belang- rikste rol speel” (38). Die boer plaas nie klem op die teleurstelling wat hy ervaar wanneer die vrou wat hy begeer in ’n man verander nie, maar op die verehoedjie. Dit is “amper asof die hoedjie kompenseer vir die teleurstelling” (John 2004: 38) en die negatiewe ervaring balanseer. John (2004: 39) merk op dat die verehoedjie in die plek staan van die “element wat die teks bied as hoop, troos of ‘oplossing’ vir die teleurstel- lings, pyn en lyding van die bestaan”. Die feit dat die “hoop – die verehoedjie – in ’n droom aan die boer verskyn, dui al klaar daarop dat dit nie deel is van die alledaagse wêreld nie. Dat dit in ’n droom voorkom, verleen ook ’n broos, vervlietende aard daaraan” (John 2004: 39). Volgens Lady Stearn Robinson en Tom Corbett (1994: 148–9) se navorsing het die verskyning van vere in ’n droom verskeie betekenisse. Die betekenis van ’n verehoed- jie lui as volg: “Ornamental feathers, or articles made of them, such as ostrich feather fans, boas, or feathered hats, indicate an increase in social popularity for a woman or TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 52 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 52 personal power for a man”. Die kleur van die vere, wat volgens die boer ’n blougroen “flits” in had (8), is ook van belang. Die kleur blou “indicates liberation from worry and/or help from outside sources” en die kleur groen “pertains to travel or news from a distance” (Robinson & Corbett 1994: 95). In die interpretasie van drome is die konteks waarin die simbole verskyn veral belangrik. In die geval van die triekstervrou-drome, is die tradisionele betekenis van ’n verehoedjie nie van toepassing op die droom nie. Die kleure wat Winterbach gekies het is wel tot ’n mate toepaslik op dié drome. Die kleur blou verwys na hulp van buitestaanders, en kan dui op Niggie-hulle se hulp ná die hinderlaag en na Ben en Reitz se veilige verblyf op die plaas, waar hulle vry is van die alledaagse bekom- mernisse van lewe op kommando. Trieksterfigure in Niggie (2002) Die kleur groen wat verwys na nuus van ver, kan dui op die nuus van Anna se man, Johannes se terugkoms en die reisaspek kan dui op Ben en Reitz se terugtog na Ben se tuisdorp (248). Die simbool van die veer speel ’n belangrike rol in verskeie kulture regoor die wêreld en die betekenis van dié simbool verskil van kultuur tot kultuur. David Fon- tana wys daarop dat die veer ’n kardinale rol in die antieke Egiptiese religie en mitolo- gie gespeel het: In the Egyptian belief the deceased was ceremonially judged by a panel of deities presided over by Osiris, the lord of the underworld. The heart of the deceased, which was believed to be the seat of truth, was weighed against a feather. If the scales balanced, the deceased passed into the blessed afterlife. But if the heart tipped the scales it was judged heavy with sin and was at once devoured by a monster. (Fontana 2003: 44) In Noord-Amerika en Skotland simboliseer die veer die volgende: “For Native Amer- icans, feathers symbolize the Great Spirit and the sun. For the Celts, a feathered cloak gave lightness, speed and an ability to visit other worlds” (Fontana 2003: 144). Die betekenis van die veer vir die Kelte (“an ability to visit other worlds”) is van belang vir Niggie, waar die leser verplaas word van die hede na die Anglo-Boereoorlog tydperk en op magiese wyse ook ’n blik in die skaduryk verkry. Ná hul die droom van die boer aangehoor het, manifesteer die triekstervrou ook in hulle drome. Reitz bly steeds onder die indruk van die boer se verhaal van “sy afgestorwe eggenote en van sy droom van die triekstervrou. Hy kan nie sê op watter manier die verhale by hom aanklank vind nie. Hy weet alleen dat hy daarvan on- rustig word” (15). Hierdie gevoel is ’n moontlike voorafskaduwing van sy oorlede vrou en die skuldgevoel oor haar dood wat hom gaan inhaal, asook moontlik van hul toekomstige ontmoetings in die skaduryk. Dit kan selfs verwys na die begeerlike Niggie, in die rol van ’n triekster, wat haar opwagting in sy lewe gemaak het. Trieksterfigure in Niggie (2002) Op ’n ander stadium word daar weer verwys na die triekstervrou in die boer se droom: “Dit het begin met die boer se droom van die vrou met die verehoedjie, en dit TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 53 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 53 het nie daar gebly nie” (68). Reitz droom, soos die boer, van die verleidelike triekster- vrou: “Hy is nog beswymel van die diep voornagslaap, waarin ’n vrou hom allerliefs toegelag het en hulle op die punt was om hulle op ’n bed neer te vlei, nadat sy duidelik gesê het sy gaan hom om die bos lei” (68). Die triekstervrou is egter nie net beperk tot die boer en Reitz se drome nie, selfs Ben droom van ’n vrou “met so ’n soort verehoedjie op” (157). Hy het die “idee gehad […] dat sy ’n boodskapper was” (158). Hy vertel verwonderd: “’n Gewone vrou […] maar toe ek haar omhels, toe is haar lyf ineens swart. Glinsterend swart. Swart soos swarthout” (158). Die kleur swart word geassosieer met die dood en in hierdie geval suggereer dit moontlik dat die dooie vrou hom na die doderyk lok. Lenelle Foster (2005: 79) merk op dat die kleur swart ook op ’n swart vrou kan dui en dat die triekster in hierdie opsig haar “slagoffers met haar geslag én met haar ras” verkul. Ben erken dat toe hy “by daardie vrou se lyf ingaan, was dit heerlik” (158). Op dié moment dink Reitz aan die oorlede Bettie Loots wat volgens Kosie se stories ook in swart geklee is. Ben brei verder uit: “Maar dis nie al nie […] [w]ant die swart liggaam van daardie vrou was heerlik, maar dit was soos die liggaam van die dood. Dit was soos om by die dood in te gaan” (158). Hy gaan voort: “Dit was ’n versoeking, ou Reitz, soos ek nie vantevore beleef het nie […] [d]it was ’n versoeking om my aan die dood oor te gee. Dit was asof die dood ’n uitweg was en ’n verlossing” (158). Na ’n ruk vra Reitz uit oor die verehoedjie: “was dit sulke vere wat glans in die son – soos op die vlerke van ’n voël? Of iets soos wat die boer die keer in sy droom beskryf het” (158)? Trieksterfigure in Niggie (2002) Hy kom die boer teë op wie se plaas hulle oornag het en Reitz vra hom of hy sy droom van die vrou met die verehoedjie onthou: “Die man kyk na hom met verwondering en sê: Ja, ja, hy onthou die droom. Hy kyk lank voor hom uit voor hy na Reitz draai en sê: ‘Daardie hoedjie was werklik iets besonders’” (251). ’n Besoeker aan die plaas, Jan Buys, deel hulle mee dat die vredesonderhande- linge reeds in Pretoria begin het. Niggie praat soos gewoonlik uit haar beurt en verklaar: “Anna het dit lankal voorspel, nie ’n dag later as einde Mei nie” (204). Reitz dink onwillekeurig aan Oompie: “Dit is wat Oompie ook gesê het – Oompie of die afskuwelike, gepiekelde kop: die einde van Mei, en die stryd sal tevergeefs wees” (205). Die trieksterstatus van Seun kom na vore in Reitz se koorsagtige drome wanneer hy by hul verlate, afgebrande kamp oornag. Hy droom dat “Seun die perd opgesaal het en weg is met haar. Hy droom Seun het ’n mak meerkatjie op sy arm. Seun lag skalks” (228). Een van die mense in die groepie !Kora van vroeër in die roman, skakel via die meerkatjie so met Seun. Seun het ook telkens vir Ben en Reitz by die rivier dopgehou en aan Gert Smal gerapporteer, en het in daardie opsig dus ’n bemidde- lende rol gespeel in die triekster, Gert Smal, se aksies. In die nag buk iemand oor hom en hy dink dit is Esegiël wat vir hom water aanbied. Hy vra vir Esegiël waar Seun is, maar kry geen antwoord nie (228). Dit is van belang dat Esegiël die rol van redder speel, soos sy Bybelse eweknie, maar terselfder- tyd is dit ironies dat Esegiël nooit toegelaat is om met ander te kommunikeer nie en gevolglik nie met Reitz praat nie. Dit is natuurlik te sê as Esegiël werklik daar was en dit nie net ’n hersenskim was nie. Reitz word weer wakker met die wete dat hy die ander nie sal vind nie, maar dié keer het Seun saam met die ander spoorloos verdwyn. Daar word ’n duidelike parallel getrek tussen die triekstervrou met die verehoed- jie en die titelkarakter, Niggie. Trieksterfigure in Niggie (2002) Ben is verbaas oor die besef dat “ja, dit was” soos die boer in sy droom beskryf het (158). Hier word fassinerende gegewe weergegee. Ben se droom is ’n moontlike vooraf- skaduwing van die hinderlaag waarin hy byna noodlottig gewond word. Dié hinder- laag is deur trieksterfigure beplan, wat koppel met die triekstervrou in sy droom. In die droom gee hy aan die versoeking van dié vrou se verleiding oor en dit is simbolies van sy oorgawe aan die dood wat in die droom as verlossing beskou word. Na regte moes hy dus omgekom het van sy skietwond, maar Niggie red sy lewe. In dié obskure opsig kan Niggie ook as ’n triekster gesien word, want sy het Ben se wens om te sterf in die wiele gery. Die groep !Kora of “Gonnahottentotte”, wat volgens Ben lankal uitgesterf is, oorhandig aan hulle ’n kaart. “Onverklaarbaar”, sê Willem nadenkend, “[o]nver- klaarbaar waar die mense aan die kaart gekom het” (22). Hulle bekyk later die kaart en “besluit dat dit enigiets kan beteken, dat hulle dit net sowel in goeie geloof kan aanvaar en kyk of dit mettertyd iets duideliker maak” (22). In alle waarskynlikheid dui die bostaande gegewens dat dié skynbaar uitgestorwe groep, trieksters is wat met die kaart Willem-hulle op ’n dwaalspoor lei en dit is hoe hulle by Gert Smal se opvangskamp uitkom. Reitz se opmerkings dui ook op die waarskynlikheid dat dié groepie inheemse mense trieksters is en op die feit dat ’n triekster van gedaante kan verwissel – man, TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 54 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 54 vrou, of dier: enigiets lewends. Die jong man met die mak meerkatjie, “wat sy gesig deurentyd half afgewend gehou het, kyk skielik op, en teen die kant van sy gesig, half oor sy gladde wang, sien Reitz vir ’n oomblik ’n klossie vere blink. Dieppers, rooi- groen in die gloed van die laaste namiddag” (21). Reitz se vraag aan Ben oor dié man met die mak muishond (soos Ben die diertjie identifiseer het) herinner ook aan die feit dat die triekster van geslag kan verander: “Was dit nie dalk ’n vrou nie” (24)? In die romanslot word ’n kringloop in Reitz se lewe voltooi. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 Trieksterfigure in Niggie (2002) Die triekstervrou word beskryf met rooi hare, ’n witge- poeierde gesig en sy dra ’n verehoedjie, wat ooreenstem met Niggie se rooi hare, wit vel (187) en die verehoedjie wat sy dra wanneer sy Reitz vergesel na die plek waar hy en Ben in ’n hinderlaag gelei is: “Die vere flits skalks in die son. Soos die vere van ’n voël wat pronk” (217). Nóg ’n ooreenkoms is Niggie se groen rok wat met die blougroen vere van die triekstervrou se hoedjie ooreenstem. Reitz verwonder hom by kerslig aan Niggie “se vel, die gloed van haar ryk hare, haar droef-glinsterende oë, en die manier waarop die lig speel op haar rok, deursigtig groen soos waterkwarts” (179). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 55 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 55 Niggie se erkenning dat haar generiese naam nie haar regte naam is nie (178), lei die leser om te glo dat daar ’n dubbelkantigheid, ’n dubbele persoonlikheid aan Niggie se karakter is, wat sy moontlik met dié van die triekstervrou deel met wie sy soveel in gemeen het. Aanvanklik bewonder Reitz vir Niggie. In die kerslig is Niggie se “hare rooi- brons” (187), haar vel is “soos dik, wit melk. Onder haar vel loop die blou are ryk en geswel. Wanneer sy lag, sit haar kleinerige tande in ’n effense ronde kurwe in haar mond. Haar liggaam is ferm, haar borste vol, haar bewegings langsaam” (187). In teenstelling het Anna nie die stereotipiese verleidelike lyf van Niggie nie en ook nie ’n innemende borrelende persoonlikheid nie. Sy is “skraler, kleiner as Niggie. Sy het geen blos op die wang nie. Sy dra hoofsaaklik swart. Haar swaar donker hare het reeds plek-plek grys in. Sy praat nie veel nie, maar wanneer sy praat, is haar sinne bondig en oorwoë” (187). Dit is egter by Anna wat Reitz geluk vind, al is dit kort- stondig. In die volgende afdeling oor drome sal aangetoon word hoe Niggie deur middel van drome en slinkse uitsprake vir Reitz aangemoedig het om hom tot Anna te wend, al is sy getroud en gevolglik nie ’n hubare opsie nie. Drome en die verskynings van trieksters Die teorie oor die interpretasie van drome in die sielkunde, kan herlei word na Sig- mund Freud en sy eertydse student, Carl Jung. Freud het “geglo dat ons materiaal uit ons bewuste ervaring in die onbewuste stoor, om weer snags in ons drome op te duik”. Jung was dit eens met Freud, maar het ’n “argetipiese of kollektiewe element tot die onbewuste bygevoeg, wat veronderstel dat dit wat uit die onbewuste na vore kom van ’n kreatiewe en outonome bron afkomstig is” (Frank 2004: 103). In Niggie speel drome ’n belangrike rol. Die ooglopendste is dié van die vroue wat in mans se drome manifesteer, al is hul nie fisies in die kamp teenwoordig nie. Drome dien ook as voorafskaduwings van toekomstige gebeure. In die teks kan woorde soos “onderwater” (45) na die onderbewussyn verwys soos Freud dit verduidelik, en dié onbewuste emosies kom tot uiting in die karakters se drome. Reitz se skuldgevoel vorm die basis vir talle van sy drome. Hy stel hom voor: “Hulle word deur ’n membraan geskei waarteen sy aandruk, en druk, om na hom toe deur te bars” (22). Reitz erken vir die eerste keer dat hy van ’n vrou, wat hy dink sy oorlede vrou is, droom (74): “Iets met ’n blinde, dowwe drang, wat deur sy drome en sy slapende bewussyn breek. ’n Donker ding wat béúr, met ’n motagtige behaardheid en ligte fladderings” (83). Dié droom eggo sy stelling dat sy deur ’n membraan druk om na hom deur te dring. In dié droom kan die “motagtige behaardheid en ligte fladderings” verwys na die sensasie wat hy ondervind tydens sy droom of die meta- morfose van haar nuwe geestelike vorm. Ben droom telkens van dieselfde vrou (84) en probeer homself gerusstel deur die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 56 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 56 vraag te opper wanneer laas hulle ’n vrou gesien het. Die antwoord is natuurlik lank gelede en Ben merk verlig op: “Ek wou net seker maak […] want volgens my bereken- ing is dit so lank gelede dat dit seker nie vreemd is dat ons in ons drome daarvoor begin kompenseer nie” (84). Dié regverdiging verduidelik egter nie die vreemdheid van die nagtelike besoeke van dieselfde vrou nie. Reitz vra onmiddellik of sy ’n verehoedjie gedra het, maar hy “het nie so opgelet nie” (84). Drome en die verskynings van trieksters Teen haar vervalle bors druk sy iets vas, iets soos ’n kind, maar klein en plat soos ’n pakkie speelkaarte of ’n verslete boekie. Drome en die verskynings van trieksters Dié antwoord opper die vraag of dit nie tóg die triekstervrou is nie? Die verehoedjie is egter nie van soveel belang nie, aangesien die triekster van gedaante kan verwissel. Reitz voel dat hy nie meer “sielerus” (86) het nie: “Dis iets wat snags my slaap versteur […] [d]is asof iets voortdurend my slaap wil binnedring” (86). Dit is van belang dat sy drome ná die boer se vertelling oor sy droom van die triekstervrou begin het. Dié gevoel dui waarskynlik op die skuldgevoel wat hy vir ’n lang tydperk op kommando onderdruk het en wat nou deur sy nuwe omgewing waar niks sy aandag aflei nie, deur sy onbewuste beur na bo. Dit is opvallend dat Reitz, meer as enige ander persoon, oor verskeie vroue droom, soos byvoorbeeld Bettie Loots. In sy droom is sy “aanvallig, en sy nooi hom uit om met haar geslagtelik te verkeer” (106–7). Dié belofte van vleeslike vervulling word egter telkens in die wiele gery deur die “verskyning van allerlei ongewenste persone” (107). Indien Bettie Loots ’n voorloper vir Anna is, maak dit sin dat hulle geluk beëindig word deur die verskyning van ’n ongewenste persoon, haar man Johannes. Reitz droom op ’n ander geleentheid van die triekstervrou met rooi hare, soos die triekstervrou met die verehoedjie in die boer se droom, maar ook in ’n ander gedaante, van die welgevormde Niggie. Die maer vrou in swart verwys na Bettie Loots met haar versboekie en sy verwys op haar beurt na Anna wat maer is en hoofsaaklik swart dra. Dié droom kan egter gelees word as ’n voorafskaduwing vir Reitz se belangstelling in Niggie wat nie beantwoord word nie, wat lei tot sy verhouding met Anna (110): In die nag druk ’n vrou met rooi hare en ’n verleidelike manier haar sagte liggaam wellustig teen Reitz aan. Toe hy haar wil omhels, is sy ineens ’n ánder vrou – in swart geklee, afskuwelik vermaer. Teen haar vervalle bors druk sy iets vas, iets soos ’n kind, maar klein en plat soos ’n pakkie speelkaarte of ’n verslete boekie. Niggie wat nie beantwoord word nie, wat lei tot sy verhouding met Anna (110): In die nag druk ’n vrou met rooi hare en ’n verleidelike manier haar sagte liggaam wellustig teen Reitz aan. Toe hy haar wil omhels, is sy ineens ’n ánder vrou – in swart geklee, afskuwelik vermaer. Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Die nag droom Reitz dat hy Kosie Rijpma teëkom en Kosie sê vir hom: Ek het haar lief. Dit is nie duidelik van watter vrou Kosie praat nie, want daar is ’n vrou met ’n donker rok op die wa wat Anna kan wees, maar ook Bettie Loots – met skrynende maer armpies. Later haal Kosie Rijpma Bettie uit ’n dosie, en sy skarrel weg soos ’n kriekagtige insek. Dan lig Kosie ’n vloerplank op en beduie dat Reitz moet kyk, maar Reitz het nie die moed om dit te doen nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 57 7/24/2008, 2:22 PM 57 7/24/2008, 2:22 PM 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 57 04 Botha 03.pmd ’n Bisarre draai in die droom is die metamorfose van Bettie Loots na die gedaante van ’n insek. Dié gegewe is moontlik relevant vir die trieksterfiguur wat van gedaante verander en ’n parallel kan hiermee waarskynlik getrek word met /Kaggen die triek- stergod in /Xam-mitologie wat meestal die vorm van ’n bidsprinkaan aanneem. Hierdie droom kan ook verwys na Franz Kafka se Metamorphosis (1915) oor die jong reisende verkoopsman, Gregor Samsa, wat oornag in ’n insek verander. Dit wil voorkom of die mans in die kamp hoofsaaklik oor vroue en die dood droom. Daar is Reitz se droom oor die dooies (161), sy droom van sy vroeggestorwe broer en sy oorlede vader, asook die droom oor “Bettie Loots, sy oorlede moeder (en) onbekende vroue” (183), maar nie weer ’n droom oor sy eie vrou nie. Dit is as gevolg van sy hardkoppigheid om teen die natuurlike orde van die kosmos op te tree en deur haar te dwing om na hom te kom, dat hy haar vir ewig verloor. In Ben se drome sien hy sy vrou en kinders en dit lei hom om “die ergste (te) vrees” (164) en selfs Gert Smal het ’n nagmerrie en wanneer Reitz hom wakker maak merk hy net verleë op “[s]leg gedroom” (169) en kruip weer sy skerm binne. Nóg ’n verwysing na die dood is Niggie se woorde aangaande Ben se swak toestand ná sy skietwond: “God help hom – die oorkantste oewer lok hom” (181). Dié woorde dui op die rivier wat die ryke van die lewendes en dooies van mekaar skei. Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Reitz droom ook van die lewendes soos Oompie (of dalk is Oompie teen dié tyd oorlede?) “wat glad soos ’n otter by ’n waterval opswem” (184). Dit is onnatuurlik om by ’n waterval “op” te swem – onmoontlik vir ’n gewone mens, maar in drome is enigiets moontlik. Dit kan moontlik dui op toekomstige moeilikhede, wat dan ook die geval met Reitz is. Dikwels droom hy van die oorlede Gert Smal, “altyd smalend besig met ’n takie, dikwels in die omgewing van sy eie vlak, toegepakte graf” (184). In die drome het hulle “verskillende skuilings – variasies op hulle skerms by die kamp” en hy droom “sy tande breek af in sy mond. Sy oogbank het ’n gat in en val in” (184). Dié laaste twee drome verwys onderskeidelik na Reitz wat waarskynlik veilig voel in sy nuwe situasie met Anna wat hom “beskerm” deur haar liefde van sy skuldgevoel oor sy vrou en in die tweede droom verwys sy ontbindende liggaam na ’n dreigende tragiese gebeurtenis – soos wanneer hy Anna verloor. Robinson en Corbett (1994: 112) se analise van dié soort droom bevestig ons interpretasie: “Whatever the nature of the decayed material, this dream is telling you that you’ve got some stormy weather ahead”. Anna droom van haar man. ’n Droom wat sy interpreteer as ’n voorspelling van haar man, Johannes se dood: “Ek het gedroom Marta sit op ’n wa. Die wa was op pad na die kerkhoffie. Johannes was langs die wa. Hy wou opklim. Die wa het stilgehou vir hom”. Ná die droom het Anna ’n gevoel dat sy nie weer haar man sal sien nie. Tante probeer troos deur haar te herinner dat mens “nie altyd op hierdie gevoelens (kan) reken nie”. Niggie voeg by, “[n]ie altyd nie, maar meesal”. Anna is nie gerusge- stel nie en verwys na ’n gevoel wat sy gehad het oor Marta en sy is drie weke later TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 58 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 58 oorlede. Tante probeer weereens troos deur daarop te wys dat almal geweet het sy is siek en wéér negeer Niggie dié troos: “Ons het nie geweet sy is sterwend nie”. Tante hou voet by stuk: “My kind […] jy kan jou nie so steur aan hierdie dinge nie – dis dikwels net voorspooksels” (200). Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Die twyfel het egter reeds posgevat, aangehelp deur Niggie se negatiewe kommentaar. Hierdie is nog ’n opsig waarin Niggie haarself openbaar as ’n triekster, deur in te speel op mense se vrese. Anna se droom oor haar man se dood is ’n keerpunt in haar lewe en kort hierna begin haar romantiese ver- houding met Reitz. Aangesien dié droom so ’n beduidende rol in Anna se lewe speel, kan die leser nie help om te wonder of die triekster nie ’n hand in dié droom gehad het nie. Jung se teorie oor synchronicity is dalk van toepassing op Anna se droom en die besoek, later dieselfde dag, van ou stryders met ’n lyk wat hul uitgeken wil hê. Die lyk is nie haar man nie, maar die verwagting was wel daar as gevolg van haar droom. Jung (1955: 36) verduidelik sy teorie oor synchronicity as volg: “[it] means the simulta- neous occurrence of a certain psychic state with one or more external events which appear as meaningful parallels to the momentary subjective state – and, in certain cases, vice versa”. Dié gebeurtenis het dalk nie gebeur terwyl Anna gedroom het nie, maar wel kort ná haar vertelling daarvan. Dié toeval kan gevolglik verstaan word as voorbeeld van Jung se teorie oor twee onverklaarbare gebeurtenisse wat met mekaar verband hou en as toevallig beskryf word. Soos reeds genoem, kan Anna deur haar drome voorafskaduwings van die dood herken en toe Reitz hiervan hoor by Niggie, en weereens ná Anna se droom, is sy vir hom mooi “soos ’n tussenganger mooi is tussen die lewendes en die dooies” (200). Wanneer Reitz haar oor dié gawe nader, verklaar sy dat sy geen konneksie met die dooies het nie: “Tot my vreugde én tot my verdriet” (206). Sy is vinnig om dié punt uit te wys, want sy dink Reitz wil haar hulp hê om weer in aanraking met sy oorlede vrou te kom. Reitz droom van die dooies en lewendes, die drome is geil of nagmerrieagtig met Bettie Loots wat in “soveel gedaantes na hom” kom en vroue wat “onkuise voorstelle” maak. Hy droom “Gert Smal en die ander dooies flikflooi met die lewendes. In sy drome is dit geen uitgemaakte saak wie oorleef het en wie nie”. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Op dieselfde tema van die dood, droom Reitz van ’n “dooie met verskrompelde en swartgebrande ledemate, sy gesig bedek met ’n dun, nat, blou vlies soos ’n geboortesak, waaronder die starende oë en star mond steeds effens sigbaar is” (213). Dié droom kan miskien verwys na dié wat in die kamp doodgebrand het (indien hulle in dié vuur omgekom het) óf dit is moontlik ’n uitwys na Reitz se tragiese toekoms. Wanneer Reitz na hul ou kamp terugkeer, slaap hy in ’n grot en droom dat hy stemme hoor, maar weet terselfdertyd dat hy die ander nooit weer sal sien nie (224–5). Dié voorgevoel word bewaarheid na hy aan die afloop van die oorlog die ander nooit weer opspoor nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 59 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 59 Reitz en Anna vertel aan mekaar hul drome. Reitz wil “hê sy moet vertel dat sy gedroom het dat sy en haar man mekaar nie weer sal sien nie – soos die keer in die kombuis, toe dit nog nie vir hom saak gemaak het nie” (240). Sy droom in teenstelling dat sy op reis gaan, by “vreemde bestemmings aankom, kinders teen haar vasdruk. En wanneer die dooies wel by haar aansluit, is dit haar ma en haar pa, dikwels haar suster, maar nooit weer haar man nie. Soms droom sy van landskappe, van plante en blomme – so anders as hy” (240). Dit is opvallend dat Reitz nie saam met Anna op reis gaan nie en dalk dui dit op hul verhouding se ongelukkige einde wanneer haar man van die oorlog terugkeer en Reitz haar gevolglik vir ewig kwyt is. Reitz se drome is nie so vreedsaam nie: “Ek het gedroom ons word almal weg- gevoer na ’n strafkamp. Selfs my ou ouers, wat lank reeds dood is. In die droom is daar geen kleur nie, alles is wit. Ons moes alles agterlaat”. Anna verbind dié droom met die dood: “Wanneer ’n mens sterf […] moet jy alles agterlaat” (241). Weereens kan dit dui op die feit dat hy Anna moet agterlaat wat “alles” in sy lewe vir hom beteken. Anna se drome verander mettertyd na iets donkerder. Sy droom van ’n “vrou se kop wat sy in haar hande dra. Die kop het reeds begin ontbind. Daar is bloed aan haar hande daarvan. Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Die reuk van ontbinding is so erg dat haar maag saamtrek asof sy wil braak.” Die ergste is, vertel Anna, die “vrou was my naamgenoot” (241). Dié laaste opmerking verpersoonlik dié droom en dit is byna of Anna weet sy en Reitz se geluk is kortstondig, veral indien dit in verband met Reitz se droom van ontbinding ge- bring word. In teenstelling hiermee droom Reitz ’n wonderlike droom van sy vrou: “Sy is omgewe van lig – asof sy deur ’n koel, blou oggendlig gebaai word. Sy straal ’n ongeskonde teerheid, ’n boweaardse skoonheid uit”. Hy wil na haar gaan, maar in die droom “slaag hy nie daarin om die afstand tussen hulle te oorbrug nie” (241). Dié droom suggereer dat sy oorgesteek het na die ander kant, heel waarskynlik die hemel en dit is te danke aan Reitz en Anna se verhouding waar hul liefde sy skuldgevoel oor sy vrou verdring het. Bogenoemde droom van sy vrou se geestelike transformasie kontrasteer op iro- niese wyse met Reitz se eie situasie. Reitz droom ’n “dooie lê in ’n geskrewe sirkel en kerm vir water – ’n vreemde, onmenslike geluid. Die ander draai geskok weg. Net hy bied vir die man kalkagtige water aan. Water wit van kalkagtige neerslae. Hy skrik wakker, want dit is hy wat kerm” (242). Die geskrewe sirkel kan moontlik na ’n ma- giese ritueel verwys en die kalkagtige water na troebel tye wat voorlê. Dié verwysing na die magiese kan in verband gebring word met die triekster wat Reitz tot op dié punt van eensaamheid lei. Die feit dat hy geïsoleer is in die sirkel en almal van hom wegdraai, kan ’n voorspelling van sy onafwendbare lot wees – ’n lewe sonder Anna. Die kontrasterende gegewe van ’n “dooie” wat kerm, kan dui op Reitz se toekomstige lewe. ’n Lewe as ’n enkeling met geen hoop of liefde nie – ’n lopende, pratende, asemhalende lyk. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 60 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 60 Nóg ’n gevolg van Niggie se inmenging is Ben en Reitz se vervreemding van mekaar. Sy het Ben geïsoleer en op haar eie verleidelike slinkse manier ’n wig tussen hulle ingedryf: “Maar Ben het verander, én Reitz het nie meer die vrymoedigheid om met hom hieroor (die droom van sy vrou) óf oor sy gevoelens vir Anna te praat nie” (241). Oompie: towenaar en triekster Oompie is ’n enigmatiese en veelsydige karakter. Hy funksioneer as die byeman wat aan die kamp heuning verskaf (47), medisyneman (80), toordokter en siener. Hy is die een karakter wat direk in verband met die trieksterfiguur gebring word wanneer Gert Smal aan Ben en Reitz vertel: “Oompie ken baie trieks. Hy kan ook dinge vooruit sien” (42). Oompie eis egter betaling vir sy dienste en vra slu: “Het julle vir ’n ou man iets lekkers?” (44). Die heldersiende Oompie vertel vir Ben en Reitz feite oor hulself, hul beroepe en hul lewens. Hy fokus egter op Reitz met die woorde: “Een van julle is gekwel. Dit hang met gevoelens van skuld saam” (45). Dié insig in hul lewens, maar veral in dié van Reitz, open die deur vir toekomstige besoeke. Oompie het deur hierdie paar onverklaarbare insigte suksesvol daarin geslaag om die begin van ’n web om Reitz te span, met die doel om sy ondergang te bewerkstellig. Dié rede is dalk té nihilisties, maar daar kan ook na Oompie se plan gekyk word as ’n les om Reitz te leer om die dooies in vrede te laat, en gelyktydig sy skuldgevoel te verwerk. Oompie nooi Reitz op ’n skelm wyse om weer te kom kuier: “Julle het nie dalk vir ’n ou man iets – lekkers – in die vooruitsig nie” (46, ons kursivering). Op die terugtog vertel Gert Smal hulle meer oor die geheimsinnige Oompie: “Die ou swernoot is so geil soos ’n bokram! Hy vat kort-kort vir hom ’n nuwe vrou” (46). Smal vertel verder dat daar op ’n tyd baie vroue in die omgewing was en hulle nie kon voorbly om hom te voorsien nie (46). Oompie se kragte van profesie word gekop- pel aan sy “bruide”: “As hy en die nuwe bruid mekaar ’n slag deeglik bewerk het […] dan spreek die ou skarminkel met ’n gevleuelde tong! In ’n geil tyd profeteer hy soms dat die heuwels klap” (46). Smal erken dat dit nie meer so dikwels gebeur nie, want dit is nie meer “so maklik om hom in die voorsiening te hou nie. Daar is nie meer soveel jong Kaffermeide in die omgewing oor nie. Almal afgesterf óf na kampe weg- gevat óf so vermaer dat hulle nie meer aansienlik is nie” (46).1 Dié laaste opmerking lewer kommentaar op die redelik onbekende historiese feit van konsentrasiekampe vir swart mense tydens die Anglo-Boereoorlog. Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Ben en Niggie se huwelik asook Niggie se swangerskap dien op tartende wyse as ’n herinnering aan alles wat Reitz verloor het. Oompie: towenaar en triekster Die Bose tree sterk op die voorgrond in Gert Smal se vertelling oor Oompie se wellustige geaardheid en die verwysing na die bokram wat moontlik dui op Satan se befame bokpote. Oompie se gevleuelde tong herinner aan die priester, Esegiël, wat TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 61 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 61 ook geprofeteer het. In Oompie se geval lei sy boodskap soos met Reitz en sy gestorwe vrou, byna na ondergang. Oompie word verder uitgebeeld as ’n gevaar in Smal se vertelling dat die generaal Oompie in die berge hou, omdat hy nie ’n goeie uitwerking op die manne het nie: “Die manne begin dink hulle sien gesigte en hulle hoor stemme. Hulle dink hulle droom drome” (47). Smal verklaar openlik: “Die ou is eintlik ’n groot towenaar” (47). Die gesigte, stemme en drome is veral van belang wanneer daar gekyk word na Reitz se ontmoetings met sy oorlede vrou en ook die drome van Ben oor die triekstervrou. In Oompie se agterkamer staan daar allerhande bestanddele, maar die interessant- ste is die glasflesse met hul vreemde inhoude, van die slangkop tot die kop van ’n mens wat in versterkwater gepreserveer word (91–3). Die pratende kop van ’n swart man wat die einde van die oorlog voorspel, maar nie die stryd nie, kan moontlik gekoppel word aan die profetiese Esegiël wat ook voorspellings kon maak. Dié gegewe skakel verder ook met die idee dat Esegiël met Nelson Mandela vereenselwig kan word. Hierdeur verwys “die stryd” na die swart bevrydingstryd tydens die apart- heidsera in Suid-Afrika. Die pratende kop se voorspellings lei Reitz verder langs die pad van die magiese en die Bose, sodat hy vir ’n derde maal na Oompie terugkeer. Oompie antwoord Reitz se versoek, om hom met sy oorlede vrou in aanraking te bring, met die vermaning: “Reitz moet besef […] dat jy met die dooies in verbinding kom teen ’n helse prys soms. Want die dooies in die skaduryk behoort liefs onopgeroep te bly” (97). Dié vermaning is egter net skyn, want Oompie beplan dié ontmoeting al van die eerste maal toe hy Reitz ontmoet het en gevra het of hy iets lekkers in die vooruitsig vir hom het (46). Dié vermaning of eerder waarskuwing kan ook gesien word as omgekeerde sielkunde wat eerder Reitz aanspoor om dit wat verbode is, te doen. Oompie: towenaar en triekster Oompie het streng reëls aangaande die mengsel se gebruik (98), maar die belang- rikste is dat hy wat Reitz is die prosedure “nie meer as drie aande na mekaar herhaal nie”. Hy moet die mengsel wat oorbly, dan begrawe (99). Dié noukeurige instruksies, veral met die magiese getal drie, herinner aan sprokies waar die held deur sy eie hardkoppigheid en ’n tragikomiese verloop van omstandighede, dié reëls verontag- saam met katastrofiese gevolge. Reitz skeur versigtig ’n bladsy uit sy joernaal en skeur dit in drie stukke om die mengsel van Oompie daarin op te rol en te rook (99). Dit is van belang dat hy ’n bladsy uit sy kosbare joernaal gebruik, want die joernaal is sy oorlewingsmeganisme wat hy ten slotte verloor, soos ook sy oorlede vrou se geestelike teenwoordigheid. Dit is, behalwe vir die één droom waarin sy weer aan hom verskyn, voor sy finaal buite sy bereik verdwyn. Reitz se ontmoetings met sy vrou verloop nie soos beplan nie. By elke ontmoeting blyk dit dat hy nader aan haar kom, maar telkens word hy teleurgestel met ernstige fisiese en psigiese gevolge (vergelyk 103, 105, 107–9, 111–6, 123–5). By die laaste ontmoe- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 62 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 62 ting verdrink hy byna, na hy ’n stem hoor (moontlik Oompie) wat vir hom sê om te spring (116). Die rivier is simbolies van die rivier tussen die lewe en die dood, Hades, wat Klaas Steytler in Ons oorlog (2000) die Swart Rivier noem. Oompie se waarskuwing dat die dooies eerder met rus gelaat moet word, blyk ná dié episodes geldig te wees. Die unieke van Steytler se teks wat in Niggie ook neerslag vind, is die betreding van (soos in Ons oorlog) of bloot die poging tot kontak met ’n geliefde (soos in Niggie) in die doderyk om versoening te bewerkstellig. In beide hierdie romans kry die pro- ses ’n psigoanalitiese aspek soos die karakters nie net die dode- of skaduryk betree nie, maar terselfdertyd hul binnekamer om die gebeure van die verlede met die hede te versoen. Oompie: towenaar en triekster In Reitz se pogings om met sy oorlede vrou vrede te maak in die skaduryk van die dood, of ten minste in die ruimte tussen die wêreld van die lewendes en die wêreld van die dooies te betree, word daar kreatief ingespeel op Steytler se Ons oorlog (2000), waar Niemand met sy moeder probeer vrede maak. In Steytler se roman betree Nie- mand egter werklik die doderyk en vaar oor die Swart Rivier na die ander kantste oewer. Esegiël: raaiselagtige karakter en triekster In teenstelling met die trieksters wat reeds bespreek is, is Esegiël behulpsaam en verleen op verskeie tye aan die ander hulp. Hy doen al die werk in die kamp, hy bou die skerms, hy vul ontbrekende datums en veldslae in wanneer Gert Smal vashaak en hy red Abraham met sy eie mengsel medisyne. Reitz kom tot die besef dat Esegiël ’n “boodskapper is, ’n tussenganger tussen die ryke van die skadu en van die lig” (120) en Ben se koorsagtige mymerings weens sy skietwond eggo dié sentimente. Hy be- skou Esegiël as “die engel van die dood” (177). Wanneer jong Abraham erg verswak, roep Gert Smal vir Esegiël nader, “kom my ou swarte […] bring jou toorgoed” (168). Ná Abraham die medisyne gedrink het, is hy sigbaar meer ontspanne. Gert Smal sê triomfantlik: “Kaffermedisyne […] [m]aar dit werk” (169). Dit is opvallend dat Smal in die eerste geval wanneer hy Esegiël se hulp benodig na hom as “swarte” verwys en na hy die hulp ontvang het, degenereer sy aanspreekvorm weer tot “kaffer”. Esegiël is oënskynlik onderdanig, soos byvoorbeeld dat hy eers gaan “slaap as Gert Smal hom aansê om dit te doen” (80). Gert Smal “klap die swart man met vingers uit die skaduwees nader” (168) en wanneer hy vir Abraham die medisyne gee staan hy “onderdanig gebukkend met die bekertjie in sy een hand; met die ander hand ondersteun hy sy uitgestrekte hand” (168). Esegiël is egter in verskeie aspekte dié mense se meerdere. Hy is geniaal op die vlak van Boeregeskiedenis en Bybelkennis (kyk 62, 167), hy is ’n toordokter, ’n briljante bouer en het ’n mooi diep stem (50), om maar ’n paar voorbeelde te noem. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 63 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 63 Foster wys daarop dat die trieksterfigure, Esegiël, Oompie en Niggie se regte name nie bekend is nie, maar net is wat almal hulle noem (178). “Binne baie kulture is daar ’n geloof dat die besit van ’n voorwerp se ‘regte’ naam ’n mens beheer oor daardie voorwerp gee. Só gee kennis van ’n persoon se regte naam enigiemand anders ’n mate van mag oor daardie persoon” (Foster 2005: 79). Esegiël: raaiselagtige karakter en triekster Die feit dat dié karakters se ware name onbekend is, is ’n “aanduiding van hul trieksterstatus” (Foster 2005: 79), nie “alleen omdat dit impliseer dat hulle mag het oor die ander karakters nie, maar ook omdat dit ’n vloeibare identiteit impliseer. Die trieksterfiguur se identiteit word dus nie vas- gepen deur middel van naamgewing nie” (Foster 2005: 79). Dit wil voorkom asof alles ten slotte net ’n droom is, want niemand kan die waar- heid, of eerder Reitz se gegewe bevestig nie. Reitz vra twee maal vir Jeremia uit oor Esegiël, maar Jeremia ontken dat hy al ooit van hom gehoor het (kyk 188, 216). Reitz vra ook vir Niggie-hulle uit na Oompie, maar hulle dra geen kennis van hom nie en alhoewel hulle verlangs van generaal Bergh weet, het hulle hom nooit hier teëgekom het nie (197). Die feit dat Reitz ná die vredesluiting dokumentasie oor die oorlog nagaan en geen verwysing na Abraham Fouché, Willem Boshoff, Kosie Rijpma, Japie Stilgemoed, generaal Bergh of sy groep vind nie, of ooit weer iets van hulle verneem nie (250), wek die vermoede dat dié mense uit die geskiedenisbladsye gewis is. ’n Parallel met Chris- toffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) kan nie misgekyk word nie, waar die fiktiewe generaal Mentz ook uit die geskiedenis gewis is oor sy wan- dade. Na aanleiding hiervan kan ’n mens spekuleer oor die moontlikheid van ’n ander, dalk onheilspellender interpretasie van die slot: dat die hele oorlogsondervinding net ’n droom was. Niemand bly ten slotte oor om Reitz se verhaal te bevestig nie. Ben kan miskien sommige feite staaf, maar weens sy spraakgebrek kommunikeer hulle slegs deur middel van briewe. Ben is gevolglik nie ’n betroubare klankbord vir Reitz se ondervindinge nie. Die roman sluit af met meer vrae as antwoorde en uit dié raaiselagtigheid sou mens die skrywer ook as ’n “triekster” kan beskryf. In Niggie gebruik Winterbach die San-mitologie gebaseerde storie “Riet-alleen-in- die-roerkuil” as interteks. Dit kom na vore in Ben se woorde: “Net hier is hulle vuur- tjie doodgemaak” (25). Dié formulering speel intertekstueel in op die slotreëls van Eugène Marais (1927: 10) se dwaalstorie, “Klein Riet-alleen-in-die-roerkuil”: “daar het hulle die vuurtjie doodgemaak van Riet-alleen-in-die-roerkuil”. (Dit is bekend dat John Miles in Kroniek uit die doofpot (1991) ook hierdie Sanverhaal as interteks op intrige-vlak gebruik). Hierdie interteks dui op die outeur se kennis van die Khoi- Sankultuur. Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Trieksterfigure in die Khoi Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Die verhale van /Kaggen is reeds in 1911 (heruitgawe 1968) deur W. H. I. Bleek en Lucy Lloyd opgeteken in Specimens of Bushman Folklore. In 1924 het D. F. Bleek, ’n verdere versameling van Bleek en Lloyd se verhale oor /Kaggen (The Mantis) geredigeer en gepubliseer as The Mantis and his Friends. Die opvallendste verskil tussen dié bundels is dat die eerste fragmentaries van aard is, soos Bleek en Lloyd dit direk uit die /Xam vertaal het, terwyl die tweede omskep is in verhale wat vlot lees, oënskynlik op ’n kinderlesersmark gerig, te oordeel aan die illustrasies van die diere en die weglaat van die /Xam transkriberings. Hierdie omskepping van die orale kultuur in leservrien- delike tekste is ook te sien by G. R. von Wielligh se Boesman-stories (1919–21, vier dele) in Afrikaans. Die narratiewe gebundel in Bleek en Lloyd se 1911-uitgawe het tot ’n mate ’n vervreemdende effek op die leser weens die fragmentariese verhaalgegewe en sikliese gang van die vertellings. Hierdie soort vervreemding vind by sommige lesers van Winterbach se oeuvre ook plaas aangesien sy telkens meer eksperimenteel skryf (hoewel Karolina Ferreira en Die boek van toeval en toeverlaat wel sterker bindende intriges het, wat die verhaalgang bind). Human bring die trieksterfiguur /Kaggen in verband met kommandant Servaas Senekal. /Kaggen as “klassieke poetsbakker trek hy mense strepe, skeer op kwaaadwillige en dikwels obsene wyse met hulle die gek en verlekker hom in hulle teëspoed” (Human 2005: 70). /Kaggen word oor verbind met Gert Smal deur sy optrede, want Smal oortree “sosiale norme en taboes deur middel van hebsug, oordaad en oneerbiedigheid en word uiteindelik ook die slagof- fer van sy eie trieks” (Human 2005: 71). Vervolgens ’n kort oorsig oor Marais se dwaalstories om lig te werp op die in- heemse Sankultuur en te wys hoe Suid-Afrika se inheemse kultuur, vergeleke met Europese mitologie en sprokies, ook trieksters in hul verhale gebruik. In dié opsig word daar verwys na /Kaggen, as /Xam-triekster. Die triekstermotief manifesteer oral in Niggie, beginnende by die vrou “met die verehoedjie” en net soos /Kaggen, kan sy van geslag verander en in drome indring om die subjek se lewe te beïnvloed. Esegiël: raaiselagtige karakter en triekster TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 64 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 64 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) /Kaggen verwissel egter nie net geslagtelik van gedaante nie, maar verander in diere soos in die verhaal “The Mantis assumes the form of a Hartebeest” (Bleek & Lloyd 1968: 2–16). Dwaalstories bestaan uit vier kort Boesmanverhale en word beskou as die hoog- tepunt in Marais se oeuvre. Hulle is oorspronklik in Die Boervrou tussen Mei en Augustus 1921 gepubliseer en in 1927 as Dwaalstories en ander vertellings gepubliseer (Kannemeyer 1984: 235). Johann en Renée Marais (1998: 663) merk dat hierdie vier tekste in “die kader van die mondelinge verteltradisie staan”. Volgens Marais het hy hierdie vertellings by ene “Hendrik” gehoor tydens sy sporadiese verblyf op die Van Rooyens se plaas Rietfontein in die Waterberg vanaf 1907 tot 1917, en het hy dit opgeteken soos dit aan hom vertel is (Marais & Marais 1998: 663). Hierdie stelling van Marais, waarin hy Hendrik as die outeur noem, het gelei tot spekulering van wie nou eintlik wat bygedra het tot die stories: wat is Marais se aandeel en wat is Hendrik s’n? TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 65 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 65 Volgens J. C. Kannemeyer (1988: 92) beweeg Marais se verhale op ’n “artistiek veel hoër vlak as die tipiese ‘dwaalstories’ en toon ’n verwantskap met die bekende mo- tiewe van die Wes-Europese sprokiesliteratuur”. J. P. Smuts (1972: 297) stem saam met Kannemeyer dat hierdie stories “forerunners of modern experimental work” is, veral deur hul “integration of the fantastical”. Hoewel Marais uitgebreid aan Bleek en Lloyd erkenning gee in sy voorwoord tot Dwaalstories (1927) is die verhaalinhoud waarvan hy gebruik maak, nie bekend uit die Bleek en Lloyd narratiewe nie. Waarskynlik sien ons hier iets deurskemer van die orale San narratiewe bekend in die Waterbergse streek van die Noord-Transvaal soos hy dit daar gehoor het. Die vorm van sy stories is egter wel tiperend van die orale tradisie van die San (herhaling, parallelisme, konkrete taalgebruik, musikaliteit in die taalgebruik, en die besondere onwesterse naamgewing van mense en plekke). Ook die kulturele verwysingsraamwerk is duidelik na ’n jagter-versamelaar ruimte, en gekleur deur die San se denkwêreld en perspektief (kollektiewe optrede, onderge- skikte posisie van individu tot die gemeenskap, soos in die verhaal oor Klein-Riet- alleen). Miskien het ons hier ’n laaste glimps op die orale tradisie van die Noord- Transvaalse San, en hul nou lank verlore narratiewe verhale? Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Soos weergegee deur Marais wat na eie getuienis nog van die verhale kon hoor by “ou Hendrik” en dit opgeteken het? Waarom anders sou hy so uitgebreid skryf oor Bleek en Lloyd se projek, en so eksplisiet duidelik maak dat hy die verhale uit die mond van die be- jaarde Hendrik gehoor het? En waarom anders sou die verhale so verskil van die ander tradisionele verhale wat hy geskryf het? Dit is waarskynlik die enigste logiese afleiding te make: Marais gee variante van die San orale narratiewe weer, soos hul voorgekom het in die destydse Noord-Transvaal. En hy verwerk dit in ’n esteties bevredigende vorm. Hoeveel hy verwerk het, en hoeveel “ou Hendrik” vertel het, is nou onagterhaalbaar, maar die verskille in die aard van hierdie Dwaalstories (‘n spesi- fieke genre in die San narratiewe-skat, volgens Marais, wat in alle opsigte ’n baie akkurate en wetenskaplike optekenaar was van alles wat hy waargeneem het) en sy ander meer tradisionele verhale, is so opvallend, dat dit opsigself al boekdele spreek oor die herkoms van Dwaalstories (Van Vuuren 2008). “Klein Riet-alleen-in-die-roerkuil” sluit aan by die basiese patroon in Europese sprokies, naamlik waar die held ’n opdrag kry om ’n belangrike taak uit te voer. Klein Riet ontvang die opdrag dat hy ’n boodskap oor die “groot gevaar” (Marais 1927: 8) wat die stam bedreig, aan Rooi Joggom moet oordra. Klein Riet word egter telkens verlei en gedwarsboom deur die towenares, Nagali, se verteenwoordigers en moet dan, soos die helde van Europese sprokies hierdie struikelblokke oorkom om in hul taak te slaag. In tipiese Europese styl is daar dan ook drie struikelblokke. Die een gevaarliker en oortreffender as die vorige een. Dit val op hoe na ’n Afrika-sprokie aan ’n Europese een is. Die universele formules en elemente wat in albei openbaar word, is merkwaardig. Of hierdie ooreenkomste te TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 66 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 66 make het met die Nederlandse setlaars is te betwyfel, maar tog ’n moontlikheid. Of is dit soos Marais self sê: “Al die stories het ten minste die suggestie bevat van ’n reeks verhaalagtige gebeurtenisse – net só ’n suggestie as wat nodig is om die lewendige verbeelding van ’n kind kragtig te roer. Iemand wat belang stel in die sielkunde van die kind, sal gou besef waar die aantrekkingskrag van die storie sit” (Marais 1927: 5). Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Is Marais hier besig om die stelling te maak dat daar universele sielkundige behoeftes by mense bestaan? Indien wel, bevestig dit net weereens sy status as vooraanstaande wetenskaplike. Trieksterfigure in die Zoeloe-tradisie In die Zoeloe orale tradisie manifesteer die triekster as Uthlakanyana. Ds. Canon Callaway (1970: 3) vertaal die legende van Uthlakanyana direk uit die Zoeloes se orale vertellings: Uthlakanyana is a very cunning man; he is also very small, of the size of a weasel. y y g y This man was despised constantly among those people, whom he used to deceive, and from whom he sprang; for they thought they could not be deceived by a child – they could be deceived by a man as big as themselves. Therefore, through not understanding him, that he had not grown because he was overweighted by cun- ning and wisdom, and so was undersized, and became a contemptible dwarf, they habitually despised him at all times […] [h]e was called also Ukcaijana-bogconono, Mathlab’-indoda-i-s’-emi. The word Ukcaijana signifies a little red animal, which has a black-tipped tail. And this animal is cleverer than all others, for its cunning is great. This man was despised constantly among those people, whom he used to deceive, and from whom he sprang; for they thought they could not be deceived by a child – they could be deceived by a man as big as themselves. Therefore, through not understanding him, that he had not grown because he was overweighted by cun- ning and wisdom, and so was undersized, and became a contemptible dwarf, they habitually despised him at all times […] [h]e was called also Ukcaijana-bogconono, Mathlab’-indoda-i-s’-emi. The word Ukcaijana signifies a little red animal, which has a black-tipped tail. And this animal is cleverer than all others, for its cunning is great. Uthlakanyana kon praat voor hy gebore is en vanuit die baarmoeder geprofeteer (Callaway 1970: 6). Hy het geëis om gebore te word en het onmiddellik na geboorte gefunksioneer soos ’n volwassene – praat, loop, eet en vertoon fisiese krag. Wanneer sy moeder die naelstring wil sny, weier hy en doen dit self. Hy verduidelik aan haar: “I too am old. I am a man of the council” (Callaway 1970: 7). Daar is verskeie stories van sy bedrieglike weë: Hy steel by die ander mans in sy gemeenskap vleis, hy steel voëls uit ander se strikke, hy bedrieg sy moeder die koningin en hy fnuik die kannibaal se moeder en kook haar in ’n groot kastrol, om maar ’n paar te noem (Callaway 1970: 9– 10, 12–3, 14–7, 17–20). Trieksterfigure in die Zoeloe-tradisie Dié Zoeloe-triekster vertoon ooreenkomste met die Xhosa kul- turele triekster, Tokkelossie. Die mitologiese figuur van Tokkelossie in die Xhosakultuur Hierdie ooreenkomste is nie net omdat hy ook van gedaante kan wissel nie, maar ook weens sy fisiese grootte en intimiderende houding. Thys Human (2005: 67) betoog dat TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 67 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 67 volgens sy navorsing kan die triekster in die “algemene spreektaal” verwys na: “Ie- mand wat doelbewus moeilikheid maak of vir ander poetse bak; Iemand wat ander mense dinge laat glo wat nie waar is nie; ’n Onnutsige bo-aardse wese wat in die volksverhale van talle (oer)kulture voorkom en soms onderskei word deur sterk bio- logiese drange en oordrewe geslagsorgane”. Tokkelossie is dalk nie ’n triekster in die klassieke opvatting van die term nie, maar volgens bogenoemde kriteria val hy in dié kategorie veral dalk in die algemene opvatting dat die Tokkelossie ’n “besonder groot roede” beskik wat dikwels “so groot (is) dat hy dit oor sy skouer ronddra” en “geslagsverkeer” met vroue (Coetzee 1941: 14, 17; www.tokoloshe.tk). Daar is nog drie groepe dade waarvoor die Tokkelossie bekend is. Hy kan blykbaar hulpvaardig optree, maar beskik nie oor die mag “om lewe te neem of om te genees nie” (Coetzee 1941: 17). In die derde groep het hy die vermoë om onsigbaar te word. In die opsig “handel hy uit eie beweging, en dan is hy meestal ’n terggees: hy suip beeste en bokke uit, hy steel snags melk in die strooise” en hy pla “dikwels die volwasse melkers deur onsigbaar saam te melk aan die ander spene tot groot vermaak van die veewagtertjies vir wie se oë dit nie verborge is nie”. Hierdie stuitige, prettige dwergie vind ook neerslag in kinderverhale oor dié figuur (kyk Scholtz 2004). Hy kan egter ook van gedaante verander en “loop veral snags rond om kwaad te doen”. Hy is die “bringer van siektes” en “steel ook lyke”. In die vierde groep is die Tokkelossie “nie gewoonlik vry nie, maar hy tree op as boodskapper of as eiendom van ’n heks of towenaar”. In die gedaante voer hy die opdragte uit wat aan hom opgedra is, soos byvoorbeeld “om siekte te bring, dood te maak deur te verwurg, om ’n pak slae te gee, of om gif in die slagoffer se kos te gooi” (Coetzee 1941: 18). Daar word onder meer vertel dat Tokkelossie ’n kwaadwillige watergees of kort harige dwerg is wat vrees in mense se harte aanwakker. Die mitologiese figuur van Tokkelossie in die Xhosakultuur Hy het slegs een arm en een been met ’n oumansgesig en’n seun se liggaam. Volgens Abel Coetzee word daar ook vertel dat “die een helfte glad is […] en die ander helfte harig” en ook dat hy “half- mens en half-dier is” (Coetzee 1941: 13). Sy harige pels is pikswart en reflekteer geen lig nie. Inteendeel absorbeer hy blykbaar lig, want indien hy ’n vertrek binnegaan, word dit donkerder. Hierdie pels is ook die rede hoekom mens hom nie sal raaksien as hy in skaduwees wegkruip nie. Hy kan ook blykbaar onsigbaar word deur ’n klippie te sluk (sien Wikipedia; www.tokoloshe.tk). Scholtz verwys ook in sy verhale oor die Tokkelossie na die magic pebble wat in die geval deur die Tokkelossie gevryf word en terwyl hy ’n towerspreuk uitspreek die “hairy form of the Tokoloshe slowly begins to dissolve into a misty, ethereal shape and suddenly the ghostly figure disap- pears” (Scholtz 2004: 7). Dit is opvallend dat in die Xhosakultuur net soos ander orale kulture sekere elemente herhaal word in verskeie weergawes van dieselfde karakter. ’n Minder bekende mite oor die Tokkelossie is dat daar manlike en vroulike geslagte is met hulle eie kinders (Coetzee 1941: 15). Die mite van die Tokkelossie dien ook as bangmaakstorie wat ouers aan hul kinders TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 68 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 68 vertel om gehoorsaamheid af te dwing. In sommige van dié verhale is die Tokkelossie ’n kannibaal wat stoute kinders eet en baie hoog kan spring, selfs met ’n kind onder die een arm (sien bespreking van die “Tikoloshe” op Wikipedia). Coetzee dui daarop dat Tokkelossie ook in wit gemeenskappe bekend was, maar daar was hy meestal bekend as “kinderskrik” (Coetzee 1941: 39). Volgens hom is die beste beskerming teen dié dwerg “’n goeie gedrag” (Coetzee 1941: 37). Hierdie vreesaanjaende aspek word ook bevestig deur ander wat die Tokkelossie as die Suid-Afrikaanse weergawe van die bogeyman beskou wat ’n kort, harige, demoniese kreatuur is wat deels in die mistiese ryk bestaan wat aan dit die vermoë verleen om in geestesvorm te verskyn (www.scifi.com). Ander glo weer die Tokkelossie kan nie spring nie en daarom slaap hul op bed- dens wat op bakstene rus – net buite die bereik van die bose dwerg. Die mitologiese figuur van Tokkelossie in die Xhosakultuur Die krag van geloof kan egter nie misken word nie, want daar is sprake dat venynige mense die hulp van die Tokkelossie inroep om ander te na te kom. Dié bose “gees” kan volgens mites siektes veroorsaak en selfs tot slagoffers se dood lei In die mediese woordeboek afdeling van The Free Dictionary op die web word die Tokkelossie beskryf in terme van Afrika tradisionele medisyne/gesondheid: “ in traditional South African healing, an evil spirit believed to cause accidents and misfortune”. Een verklaring vir die Tokkelossie is dat dit ’n zombie dwerg is, wat opgewek is deur ’n volwasse lyk se tong en oë uit te sny en’n vuurwarm ysterpen in sy kopbeen te steek. Die hittige ysterpen laat die lyk krimp en lewe word deur middel van ’n geheime poeier by die mond ingeblaas. Ongeag, hoe die Tokkelossie tot stand kom, sal daar ’n familielid binne ’n jaar sterf in ruil vir hierdie onnatuurlike lewe wat gewek is (sien www.tokoloshe.tk). Die mite van die Tokkelossie is ’n integrale deel van die Suid-Afrikaanse kultuur. Sommige neem hierdie mite ernstiger as ander op, maar dit is onbetwisbaar een van die bekendste figure in die Afrikakultuur en mitologie. Bronnelys y Bleek, D. F. (ed.). 1924. The Mantis and his Friends. Cape Town: Maskew Miller. Bleek, W. H. I. & Lloyd, L. C. (eds.). 1968 [1911]. Specimens of Bushman Folklore. Cape Town: C. Struik. Bleek, W. H. I. & Lloyd, L. C. (eds.). 1968 [1911]. Specimens of Bushman Folklor Brink, André P. (Samest.). 2000. Groot verseboek 2000. Kaapstad: Tafelberg. Callaway, Canon. 1970 [1868]. Nursery Tales, Traditions and Histories of the Zulus, in their Own Words, with a Translation into English, and Notes (Volume 1). Westport, Connecticut: Negro Universities Press. Canonici, Noemio Noverino. 1995. Tricksters and Trickery in Zulu Folktales. Unpublished Ph.D. disserta- tion. Durban: University of Natal. Coetzee, Abel. 1941. Tokkelossie. Bydrae tot die Afrikaanse Volkskunde en Taalkunde. Pretoria: J. L. van Schaik. , Christoffel. 1998. Op soek na generaal Mannetjies Mentz. Kaap Cowles, Kristi. 1998. Shagbark Hickory Spirit. CD-Rom. Lake Geneva, Wisconsin, USA: Singing Wolf Productions. Encyclopedia of Myths. [A]. Tricksters. <www.mythencyclopedia.com/Tr-Wa/Tricksters.html.> Toegang: 4.07.2008. Finnegan, Ruth. 1976 [1970]. Oral Literature in Africa. Kenya: Oxford University Press. Fontana, David. 2003 [1993]. The Language of Symbols. London: Duncan Baird Publishers. Foster, Lenelle. 2005. Die grenservaring is belangrik: Trieksters in vier romans van Lettie Viljoen/Ingrid Winterbach. Stilet XVII (2): 68–86. Freud, Sigmund. 1977 [1953]. The Interpretation of Dreams. Trans. James Strachey (ed.). Harmonds- worth: Penguin. Frank, Elzan. 2004. Die droomboek. Vert. Riëtte Botma. Kaapstad: Human & Rousseau. Hollimon, Sandra E. 2001. The gendered peopling of North America: Addressing the antiquity of systems of multiple genders. In Neil Price (ed.). The Archeology of Shamanism. London: Routledge. Human, Thys. 2005. ’n Rooikopvrou met ’n verehoedjie? Die manifestasie(s) en rol van die trieksterfi- guur in Ingrid Winterbach se Niggie. Tydskrif vir Nederlands & Afrikaans, 12 (1): 65–85. John, Philip. 2004. Meer dydelikhyt oor die punch en die vis: ’n Vergelyking van Niggie, Daar’s vis in die punch en Eilande. Literator, 25 (1): 23–46. Jung, C. G. 1955 [1952]. Synchronicity. An Acausal Connecting Principle. Trans. R. F. C. Hull. London: Routledge & Kegan Paul. Kafka, Franz. 1972 [1915]. Metamorphosis. Trans. Stanley Corngold (ed.). New York: Bantam. Kannemeyer, J. C. 1988. Die Afrikaanse Literatuur, 1652–1987. Kaapstad: Human & Rousseau. N. 1927. Dwaalstories en ander vertellings. Kaapstad: Nasionale Marais, Eugène N. 1927. Dwaalstories en ander vertellings. Kaapstad: Nasionale Pers Bpk. Marais, Johann Lodewyk & Marais, Renée.1998. Eugène Marais. In H. P. van Coller (red.). Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis (Deel 1). Pretoria: J.L. van Schaik, 657–71. Ten slotte Dit is duidelik dat die droomtema ’n prominente rol in die vorming van karakters in Niggie speel. Dit is deur hulle drome dat hul diepste vrese en verlangens geopenbaar word, maar dit is ook die medium waardeur hul deur die trieksterfiguur verlei word. Die trieksterfiguur in Winterbach se roman deel ooreenkomste met trieksterfigure uit verskeie mitologieë, maar hulle toon veral ooreenkomste met die Suid-Afrikaanse orale tradisie. Hierdeur kan afgelei word dat Winterbach heel moontlik haar inspira- sie vir hierdie fassinerende element hier te lande gevind het, te oordeel na die gedaantewisseling van Tokkelossie (en ook na ander Afrika-trieksters), wat aan die een kant vreesaanjaend is in die gedaante van ’n bose gees en aan die ander kant neerslag vind in kinderverhale as ’n plesierige en stoute dwerg. In dié opsig kan TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 69 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 69 ooreenkomste getrek word tussen die verskillende gedaantes van die trieksterfigure in Niggie en hoe sommige pyn en ’n gevoel van verlies opwek (soos die vrou met die verehoedjie) en ander hulpvaardig optree (soos in die geval van Esegiël). Hierdie dubbele natuur dui op die diverse aard van die trieksterfiguur wat ten goede of ten kwade aangewend kan word. Winterbach benut dié dualiteit ten volle, want nie net skep sy een “grys” trieksterkarakter soos Niggie (wat nie duidelik ’n goeie of slegte karakter is nie), maar sy skep talle karakters wat as trieksters optree en so die leser se aandag enduit boei met die raaisel van wie eintlik die triekster in die verhaal is. Aantekening g 1. Alle raspejoratiewe wat hier aangehaal word, het bloot ten doel om ’n juiste beeld van die tekste te bied. Bronnelys Miles, John. 1991. Kroniek uit die doofpot. Johannesburg: Taurus. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 70 70 7/24/2008, 2:22 PM 70 04 Botha 03.pmd Ripinsky-Naxon, M. 1993. The Nature of Shamanism: Substance and Function of a Religious Metaphor. Albany: State University of New York Press. Robinson, Stearn & Corbett, Tom. 1994 [1975]. The Dreamer’s Dictionary. New York: Warner Books. Robinson, Stearn & Corbett, Tom. 1994 [1975]. The Drea Saladin D’Anglure, B. 1992. Shamanism and transvestism among the Inuit of Canada. In A. I. Gogolev (ed.). Shamanizm kak religiia. Yakutsk: Yakutsk University. Scholtz, Pieter. 2004. Tales of the Tokoloshe. Illustrated by Cherie Treweek. Cape Town. Struik Tokeloshe. <www.scifi.com/destinationtruth/creatures/toke Scifi. [A]. Tokeloshe. <www.scifi.com/destinationtruth/creatures/tokeloshe>. Toegang: 4.07.2008. Smuts, J. P. 1972. Eugène Marais as prosaïs. Tydskrif vir Geesteswetenskappe XII (4): Desember: 297–305. muts, J. P. 1972. Eugène Marais as prosaïs. Tydskrif vir Geesteswetenskappe XII (4): Desember: 297–305. eytler Klaas 2000 Ons oorlog Kaapstad: Tafelberg Steytler, Klaas. 2000. Ons oorlog. Kaapstad: Tafelberg. The Free Dictionary. [A]. Tokolshe. <http: //medical-dictionary.thefreedictionary.com/tokoloshe>. Toe- gang: 3.07.2008. Tokoloshe. [A]. The Tokoloshe (Tokolosh, Tokoloshi, Thokolosi, Tikaloshe) Africa’s Brownie. <www.tokoloshe.tk>. Toegang: 3.07.2008. Van Coller, H. P. (red.). 1998. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Pretoria: J. L. van Schaik. Von Wielligh, G.R. 1919–1921. Boesman-stories (vier dele). Kaapstad: De Nationale Pers. kipedia, the Free Encyclopedia. [A]. Tikoloshe. <http: //en.wikip Wikipedia, the Free Encyclopedia. [A]. Tikoloshe. <http: //en.wikipedia.org/> Toegang: 3.07.2008. Wikipedia, the Free Encyclopedia. [A]. Trickster. <http: //en.wikipedia.org/> Toegang: 10.07.2005. kipedia, the Free Encyclopedia. [A]. Trickster. <http: //en.wikipe Winterbach, Ingrid. 2002. Niggie. Kaapstad: Human & Rousseau. 71 71 7/24/2008, 2:22 PM 71 04 Botha 03.pmd 04 Botha 03.pmd

https://letterkunde.africa/article/download/4428/6723

Afrikaans

Duino-elegieë. Rainer Maria Rilke. Vertaal deur H. J. Pieterse. 2007. Pretoria: Protea Boek- huis. 128 pp. ISBN: 978-1-86919-151-1. Duino-elegieë. Rainer Maria Rilke. Vertaal deur H. J. Pieterse. 2007. Pretoria: Protea Boek- huis. 128 pp. ISBN: 978-1-86919-151-1. Die vraagstruktuur van die hoofsin word met ’n verhewe uitroep ingelei, en deur drie be- treklike bysinne,waarop nóg onderskikkende bysinne volg, onderbreek. Hierdie sintaktiese struktuur kom regdeur die Tweede Elegie voor, dra tot die elegiese ritme by en kan be- treklik maklik in Afrikaans vertaal word. Dis egter veel moeiliker om die vers se simboliek te vertolk: As liriek uit musiek ontstaan het, hoe kan mens dan waag om ’n gedig te vertaal? Kan ’n vertaling nooit meer as ’n benadering wees nie? Benadering is egter ’n ou, hermeneutiese ontledingstegniek, wat die a-prioriese beper- kings van elke poging om taalkonstruksies te begryp, bewustelik in gedagte hou. Hierin slaag Henning Pieterse se verdienstelike ver- taling uitstekend. Julle egter, wat in die verrukking van die ander swel, tot hy, oorweldig, julle smeek: nie meer nie –; wat onder mekaar se hande julle smeek: nie meer nie –; wat onder mekaar se hande oorvloediger word soos wynoesjare; wat soms vergaan, net omdat die ander Sy inleiding tot dié tweetalige uitgawe van die Duineser Elegien verstrek inligting oor Ril- ke se lewe en werk, plaas die Duino-elegieë binne die konteks van die Europese fin de siè- cle-literatuur,en verduidelik die vertaler se kri- tiese en selfkritiese benadering tot die verta- ling. Hierbenewens stel Pieterse se insigge- wende aantekeninge oor elke elegie lesers in staat om die Duitse bronteks en die Afrikaanse vertaling krities-vergelykend te lees. Veral die feit van ’n tweetalige uitgawe laat na ’n groter begrip en genot uit Rilke se eiesoortige “woord- prente” put. heeltemal die oorhand kry: vir julle vra ek na ons. […] (39) William Gass, na wie se uiteensetting van ver- taalprobleme in Reading Rilke. On theProblems of Translation (Basic Books, 2000) Pieterse her- haaldelik en krities verwys, se Engelse verta- ling verniel die assosiasieveld van die “Trau- benjahre”-beeld: You, though, who from one another’s passion grow until, quite overcome, you plead: “No more …” you, who beneath one another’s grouping swell with juice like the grapes of a vintage year; you, who may go like a bud into another’s blossoming: Rilke se poësie verteenwoordig ’n estetiese hoogtepunt van literêre simbolisme, wat die gevoel van verlies aan een samehangende wêreldbeeld aan die einde van die 19de eeu liries weerspieël. Duino-elegieë. Rainer Maria Rilke. Vertaal deur H. J. Pieterse. 2007. Pretoria: Protea Boek- huis. 128 pp. ISBN: 978-1-86919-151-1. Sy eiesinnige styl met sy ab- strakte metafore en raaiselagtige sinsbou is ook vir Duitssprekendes moeilik om te ont- leed. In die Tweede Elegie “verdig” Rilke die verganklikheid van die liefde, selfs in sy oom- blik van grootste self-aflegging, byvoorbeeld só: I am asking you about us. […] (Gass 2000: 194) Bostaande toon hoe moeilik dit is om woord- prente te vertaal,en hoe nougeset en eerbiedig Pieterse nie net Rilke se eiesoortige ritme be- hou, maar ook gepaste, verstaanbare vertaal- ekwivalente vir Rilke se unieke beeldspraak in Afrikaans gevind het. Ihr aber, die im Entzücken des anderen zunehmt, bis er euch überwältigt anfleht: nicht mehr –; die ihr unter den Händen euch reichlicher werdet wie Traubenjahre; die ihr manchmal vergeht, nur weil der andre ganz überhand nimmt, euch frag ich nach uns. […] (38) En sulke komplekse sinsbou, wat doelbe- wus meerduidige interpretasiemoontlikhede skep, is een van die wesenlike estetiese kwa- liteite van Rilke se poësie. Dieselfde geld vir Rilke se doelbewuste “oortreding” van die Duitse grammatikareëls. Hierdie aspekte kan die ihr manchmal vergeht, nur weil der andre ganz überhand nimmt, euch frag ich nach uns. […] (38) […] (38) TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE 45 (2) 2008 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE 45 (2) 2008 222 7/23/2008, 8:19 AM 222 16 Resensies 03.pmd liteit setelen hy dit moet weerspieël,kan mens (uit bogenoemde) die gevolgtrekking maak dat Pieterse se vertaling ’n geslaagde en fynsinnige uitdrukking van ’n elegiese gevoel is, wat – moontlik – simpatie, selfs ook identi- fikasie met Rilke, en pyn oor vergange waar- destelsels en wêreldbeskouings onderskryf. Dalk bied die aanknoping by die poësie van die eeuwisseling in Europa één moontlikheid om die verliese van die postmoderne, van postkolonialisme, vanuit die voedingsbronne van Europese gees te verstaan en te verinner- lik, om dit sodoende te oorkom. nie altyd getrou vertaal word nie. Deur by- voorbeeld ’n direkte onderwerp op ’n onoor- ganklike werkwoord te laat volg, skep Rilke eiesoortige betekenismoontlikhede, soos in “Eines ist, die Geliebte zu singen” (42). Laat die grammatikaal korrekte vertaalkeuse “Dit is een ding, om vir die meisie te sing” (43) hierdie betekenisverdigting verdwyn, of sou “Dit is een ding om die meisie te sing” dié spesifieke betekenisskakering nie tóg kon weergee nie, al klink dit net so vreemd soos die Duitse bronteks? Duino-elegieë. Rainer Maria Rilke. Vertaal deur H. J. Pieterse. 2007. Pretoria: Protea Boek- huis. 128 pp. ISBN: 978-1-86919-151-1. Juis hierdie tipiese poë- tikale elemente dra, deur hul speelruimte vir interpretasie en betekenisontleding, tot die estetiese gehalte van poësie by, maar is uiters moeilik of onmoontlik om te vertaal. Ook die uitvertaling van argaïsmes (soos “Tage Tobiae”, wat “dae van Tobias” word en volgens Pieter- se “nader aan moderne Afrikaans is” (22), kan as ’n verlies aan outentisiteit beskou word omdat hulle ook van hedendaagse Duits- sprekende lesers ’n sprong na Rilke se tyd vereis. Maar vir ’n hedendaagse benadering, soos Pieterse oortuigend argumenteer, is die behoud van sulke argaïsmes nie mees belang- rik nie, en inderdaad is sulke filigraanse as- pekte weens die tweetalige uitvoering vir lief- habbers nogtans toeganklik. Stephan Mühr Universiteit van Pretoria, Pretoria Vermaning. Lucas Malan. Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 52 pp. ISBN: 978-1-86919-228-0. Vermaning. Die spilpunt van Malan se sewende digbun- del is die mens se ervaring van tyd as ’n dina- miese proses van volloop en leegloop.Hierdie ordeningsbeginsel word verwoord as “ver- manings” waardeur ’n boeiende woordspel tussen die bundeltitel en -inhoud ontstaan. Deur die saamdink van die maan,wat in kom- binasie met ander hemelliggame ’n promi- nente rol in die bundel speel en as ’n lewende kalender gesien kan word, en die sagte dog helder aanwesigheid van tyd-in-skoonheid (of omgekeerd), kom die leser onder die indruk van die siklisiteit, verganklikheid en die groter plan van dinge. Die verskyning, bewegings en stande van die maan, soos later ook die aardse verliese en lentes, funksioneer as ’n multidimensionele indeks van die mens se posisionering binne tyd en ruimte. Dit word ’n vingerwysing waardeur spreker en leser by implikasie ge-“maan” word om te besin of bestek op te neem – onder andere van die eie nietigheid, wisseling en eindigheid binne die Waarom sou hedendaagse Afrikaanse lesers juis in dié ingewikkelde, hoog estetieseerde poësie belangstel?Die vertaler antwoord prag- maties: “[O]m die Elegieë nie te ken of in ’n verstaanbare taal te kan lees nie, is so goed (of sleg) as om gedigte en bundels soos Eliot se The Waste Land of Four Quartets of Tristia van Van Wyk Louw nie te ken of te kan lees nie” (18). Rilke se poësie besit ongetwyfeld klassieke status binne die wêreldliteratuur, maar dit sou leersaam wees om uit te brei op die verwysing na die Dertigerdigters (18, 12), wat ’n resepsiegeskiedenis aandui sonder om dit te verklaar. Dis teleurstellend dat Van Wyk Louw se nasate sý vertaling nie beskikbaar wou stel nie (kyk verwysing 18, 25–6). Want as ’n vertaling se gehalte in sy historiese aktua- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE 45 (2) 2008 223 7/23/2008, 8:19 AM 223 16 Resensies 03.pmd

https://letterkunde.africa/article/download/4457/6732

Afrikaans

kaanse letterkunde nie, maar ook by werk van Camus, Sartre en Kafka as gevolg van die oorwegend eksistensiële aard daarvan. kaanse letterkunde nie, maar ook by werk van Camus, Sartre en Kafka as gevolg van die oorwegend eksistensiële aard daarvan. toon. Dit spreek duidelik uit die verhaaltitel (wat terselfdertyd ook die skoolleuse is) wat daarop dui dat kinders alleen hul “beste” gee as hul standpunt inneem teen morele ver- wording, en nie as hulle toegee aan die on- redelike manipulasie van gesaghebbers nie. Voorts is daar duidelike verwysings in die roman (reeds naspeurbaar in die titel) na die Noorse mitologie (en meer spesifiek na die Völsunga sage), die Nibelungenlied en Siegfried, die gelyknamige opera van Wag- ner. Die naam, Siegfried verwys na die held, Sigurd in die Völsunga sage wat na sy vader, Sigmund se dood die peetkind word van Regin. Sigmund bemaak die fragmente van sy swaard aan sy seun, waarmee Sigurd later die draak, Fafnir doodmaak. Anker gebruik grootliks hierdie interteks as struktuurmid- del, want in Siegfried bly slegs reste oor van die oorspronklike plot. Die oorspronklike ge- gewe word in sy geheel ondermyn en getrans- poneer na ’n hipertegnologiese en verwarde verbruikersamelewing wat bevolk word deur dwelmverslaafdes, haweloses, alko- holiste, psigopate en prostitute – ’n wêreld waarin heldedade nie dikwels voorkom nie. Hierdie leser is hoogs in sy skik met hier- die debuutwerk. Die verhale is intens, ont- hutsend en eerlik. Dit laat die leser onge- maklik in sy/haar leunstoel rondskuif, want die skryfster laat die leser nie vir ’n oomblik met rus nie – ’n konstante emosionele appèl word gemaak. ’n Uitmergelende, dog hoogs bevredigende leeservaring. Hierdie debuut- werk hou veel belofte in. Neil Cochrane Universiteit van Pretoria, Pretoria Neil Cochrane Universiteit van Pretoria, Pretoria Siegfried. Willem Anker. Kaapstad: Kwela. 2007. 253 pp. ISBN: 978-0-7957-0254-9. Siegfried. Selfs die oorspronklike antagonis, Fafnir word iets meer as ’n blote draak wat deur ’n held oorwin moet word. In Siegfried, tree Fafnir op as ’n diaboliese en psigopatiese sirkusbaas wat genetiese natuurfratse ge- bruik om sensasiehonger gehore te ver- maak vir kommersiële gewin. Die gehore wat na Fafnir se produksies gaan, is immuun teen geweld, kapitalisme en barbaarsheid. Die makabere rituele wat tydens Georg Faf- nir se toneelopvoerings voltrek word, herin- ner sterk aan die Heksesabbat in Leroux se Sewe dae by die Silbersteins, waar mense dier- like eienskappe verkry en die demoniese hiperbolies, dog bespotlik voorgestel word (iemand kan gerus die ooreenkomste tus- sen Sewe dae by die Silbersteins en Siegfried ondersoek). Dié ooreenkoms met Sewe dae by die Silbersteins (ook in terme van taalge- bruik) kom duidelik na vore in die volgende aanhaling uit Siegfried: “Die ligte is nog ge- doof op die vloer. Die akteurs is gereed, som- Siegfried is Willem Anker se debuutroman. Anker verwerf bekendheid met sy grens- verskuiwende en innoverende teaterstukke Skroothonde (2004), Sielsiek (2006), saam met Tertius Kapp en Slaghuis (2007). Met Sieg- fried bewys Anker dat hy die vermoë besit om die wyer moontlikhede wat die roman- vorm bied suksesvol te benut. Siegfried is ’n digte en komplekse teks deurspek met ver- wysings, intertekstuele verbande, sosiale kommentaar en filosofiese perspektiewe. Die roman toon ooreenkomste met die eksperimentele werk van die Sestigers, maar dit is veral die werk van Etienne Leroux wat sterk deurskemer in Siegfried in terme van die mitiese onderbou, makabere ritueel- agtigheid, magiese vooropgesteldheid, fo- kus op die underdog, taalvirtuositeit en inter- tekstuele verwysings. Die roman sluit nie net aan by ’n vorige tradisie binne die Afri- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 223 2/18/2008, 5:48 PM 13 Resensies 03.pmd 223 mige selfs opgewonde. Almal is naak, ’n mas- sa fratsvlees. Hy mis die imposante teenwoor- digheid van Brutus. Fransiskus staan weg van die ander akteurs. Die oë uitdrukkingloos, sy kaal lyf bewe. Die gesig is stukkend, die rowe nog nat. Fafnir jaag die diere op die vloer. Die ligte gaan aan. Die skare lag en gil.” (242). Hierdie is een van talle voorbeelde waar so- siale kommentaar gelewer word op ’n voyeur- istiese samelewing wat meegevoer word deur realiteitsaanbiedings (lees ook realiteitstele- visie) waar etiese oorwegings geen gewig dra nie. Siegfried. Die massamediagehoor van die 21ste eeu se aandag word alleenlik getrek deur ek- streme uitbeeldings van abnormaliteite. siasieproses in die Stad waar beide gekon- fronteer word met hul eie beperkinge in ’n absurde stadsrealiteit. Anker toon oortuigend die leegheid en kunsmatigheid van die post- industriële era aan wat op ’n daaglikse basis mense se lewens dikteer. Die volgende aan- haling dien as voorbeeld: “Spring na Weblogs – Blogs – mense log aan en het hulle eie ruimte waarin hulle hulleself kan maak en hermaak en vermaak en al die selwe kan uitgee in die wêreld van die www. Maak jou eie rimpel in die riool van die net. Skree ek is ook hier. En so aan. Dan die statistiek: die meeste van die mense wat dit begin, hou hulle blogs by, brei hul lewens uit, probeer sê ek is ook ’n mens.” (121) Net soos in Sewe dae by die Silbersteins (vergelyk die onderskeie partytjies) is daar ’n kaleidoskoop van diverse karakters uit die samelewing teenwoordig by Fafnir se “sirkusvertonings”: “Die gehoor stroom in. Dronk studente. Voorstedelike cyberpunks. White trash. Musikante. Staatsamptenare. Verdwaalde glitterati. ’n Middeljarige man wat lewensversekering probeer verkoop aan gehoorlede. Kultuurhoere. Radikale pro- fessore. Kunskenners. Boemelaars” (241). In wese is Siegfried ’n eksistensiële roman met ’n sterk fokus op die antiheld. Die ro- man belig die belangrike eksistensiële begin- sels van vrye keuse, verantwoordelikheid en aksie. Laasgenoemde oorweging word duidelik deur die motto vooropgestel: “All sensation is related to action. If an organism is not to act, it cannot feel, and the intensity of its feeling is related to its power to act.” Die mens kan alleenlik deur middel van daadwerklike aksie bo sy benarde omstan- dighede uitstyg en uitsluitlik deur verant- woordelikheid vir homself en ander te neem, kan ’n mate van sin aan ’n andersins ab- surde bestaan verleen word. Hierdie eksis- tensiële “waarheid” word oortuigend aan die einde van die roman verkondig as die passiewe en vermurwe Smet ’n gruwelike motorongeluk waarneem. Hy is totaal mag- teloos om die slagoffer van ’n pynlike brand- dood te red en moet toekyk hoe ’n ander mens voor sy oë doodbrand. Hierdie ge- beurtenis laat Smet besluit om op te tree. Hy gaan soek vir Siegfried en red hom net betyds van ontbering, nadat laasgenoemde vir maande deur die psigopatiese Fafnir ge- martel is. Polaroid. Tom Dreyer. Kaapstad. Tafelberg. 2007. 191 pp. ISBN: 978-0-624-04571-1. In die titelverhaal, “Polaroid”, wat ook die slotverhaal van hierdie bundel kortverhale is, sê Koos Vermaak: “So straight is die wêreld te taai op die oë. Jy het ’n filter nodig. Wat daai filter is – vertikaal, horisontaal, skeef – maak nie soveel saak nie, solank jy een kies.” T. S. Eliot se woorde kom onmid- dellik na vore: “Humankind cannot bear too much reality”, en met die deurlees van die verhale ook Petra se vraag aan Lafras in Die rebellie van Lafras Verwey: Anker lewer kommentaar op die uitsig- lose toekomsvisie, eksistensiële angs en be- langeloosheid wat die inligtingsgenerasie ervaar. Die volgende aanhaling dien as voor- beeld: “Oor vyf jaar sien jy jouself as aan- bieder van jou eie gameshow, Who wants to be a nihilist? Waarin jy sterf, is ’n hoop ver- wyte. Waarin jy sterf, is ’n swart T-shirt, ’n jean, ’n ondervoede, oorgemedikeerde lig- gaam, ’n 28-jarige wit manlike Suid-Afri- kaanse lyf.” (90). Lafras: Seker nie baie nie. Seker nie meer as ander ouens nie… Lafras: Seker nie baie nie. Seker nie meer as ander ouens nie… Lafras: Seker nie baie nie. Seker nie meer as ander ouens nie… In die verhale in Polaroid , Tom Dreyer se bundel kortverhale, maak die leser hoof- saaklik kennis met die drome en illusies van die gewone mens in ’n afgeleë, plattelandse omgewing van so drie, vier dekades gelede; ’n herkenbare Erdvarkfontein. Verhale speel op mekaar in deur terugkerende motiewe soos die ontvlugting van ’n saai bestaan, ob- sessiewe gedrag en die nastreef van ’n sky- nbaar onbereikbare ideaal, die volg van ’n droom wat ongeag die bereiking daarvan self die bestemming word. Die verbreking van hierdie illusies en die gevolglike trage- In die verhale in Polaroid , Tom Dreyer se bundel kortverhale, maak die leser hoof- saaklik kennis met die drome en illusies van die gewone mens in ’n afgeleë, plattelandse omgewing van so drie, vier dekades gelede; ’n herkenbare Erdvarkfontein. Verhale speel op mekaar in deur terugkerende motiewe soos die ontvlugting van ’n saai bestaan, ob- sessiewe gedrag en die nastreef van ’n sky- nbaar onbereikbare ideaal, die volg van ’n droom wat ongeag die bereiking daarvan self die bestemming word. Die verbreking van hierdie illusies en die gevolglike trage- Die aanwending van taal en styl in die roman verdien vermelding. Siegfried. Tom Dreyer. Kaapstad. Tafelberg. 2007. 191 pp. ISBN: 978-0-624-04571-1. Siegfried. Deur hierdie daad word Smet gered van sy eie patetiese nutteloosheid en kan ’n periode van oorwinningsvrede (direk Die roman neem onmiddellik ’n aanvang met die afsterwe van Jan Landman (Siegfried se pa) en die daaropvolgende uitvoering van Landman se opdrag aan sy swaksinnige na- saat. Siegfried moet die Karooplaas verlaat om sy oom, Bert Fischer in Kaapstad te gaan opspoor met die hulp van die ontredderde plaasvoorman, Willem Smit (ook Smet) wat as peetpa en begeleier vir Siegfried optree. Landman laat egter geen fragmente van ’n swaard agter om die draak (die sirkusbaas, Fafnir) te oorwin nie, maar ’n klomp pate- tiese objekte in ’n kissie – R 300, ’n knipmes, ’n rol tou en ’n notaboekie met aanwysings. Wat Landman se nalatenskap aan sy idioot- seun nog meer absurd maak, is dat Siegfried en Smit/Smet beroof word van hierdie besit- tings nog voor hulle Kaapstad haal. Beide Siegfried en Smet ondergaan ’n ini- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 224 2/18/2008, 5:48 PM 224 13 Resensies 03.pmd met ’n inligtingsontploffing, inligtingsoor- vloed en verbale diarree. afgelei van die Duitse naam, Siegfried) be- gin – “Daar by die vlamme wat ruik na mens het hy ’n groot besluit geneem, ’n keuse om vir oulaas iets te probeer voel. Die nag van die Mercedes het hom laat hardloop na die sirkus.” (249). Siegfried bied ’n uitdagende, innoverende en filmiese leeservaring. Dit belig die kruis- tog wat ons almal (idioot of verslaafde) in die 21ste eeu moet onderneem om miskien ’n klein bietjie oorwinningsvrede te smaak. Die absurde, makabere, groteske en sur- realistiese domineer in die roman. Die vol- gende passasie herinner sterk aan “Drie kaalkoppe eet tesame” van Jan Rabie: “Die boer en sy vrou laai hulle vurke met dooie skape en knolle en wortels en druk dit alles saam die mondgate in. Hulle vee met groot wit lapservette die kos af wat by hulle monde uitpeul. Die spoeg wat spat as hulle praat. Die fyn stukkies kos wat saam met die kos op die tafeldoek beland na die een of ander sin- nelose stelling van meegevoel.” (37). Hierdie groteske voorstelling vorm in murg en been deel van die satiriese blik wat Anker deurlo- pend handhaaf op die oppervlakkigheid van die Afrikanerkultuur – ’n kultuur wat groot- liks sentreer rondom goedkoop musiek, kruiperige onderdanigheid, feestelikheid, skynheiligheid en ’n obsessie met kos. Neil Cochrane Universiteit van Pretoria, Pretoria Polaroid. Polaroid. Anker wissel deurlopend kort, staccato-agtige sinne af met lang, aaneenlopende sinne of stroke teks, sonder enige punktuasie. Hierdie voort- durende afwisseling dui op die gebrek aan samehangende en vloeiende narratiewe in die kuberera, want dit is ’n era waarin flitse, indrukke en kitskommunikasie saambestaan TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 225 2/18/2008, 5:48 PM 13 Resensies 03.pmd 225

https://letterkunde.africa/article/download/4723/6762

Afrikaans

leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. klein Suid-Afrikaanse diplomatieke korps raak in die knel omdat dit blyk ons land lewer in die geheim wapens aan beide botsende partye. Terwyl Ruben agter die kap van die byl probeer kom, is daar etlike ander figure betrokke, dikwels onder vals voorwendsels. Dit lei tot ‘n toename in kri- sisse. Wium van Zyl Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville Wium van Zyl Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville Die boek van toeval en toeverlaat. Ingrid Winterbach. Kaapstad: Human & Rousseau, 2006. 336 pp. ISBN: 978-0-7981-4728-6. Uiteindelik word die tempo soos in ‘n Amerikaanse aksiefilm tot die hoogste toere opgestoot. In Lomé word daar met ‘n Land- rover dwarsdeur ‘n motorhuisdeur gejaag en lê lyke oral in die strate rond. Johan Cas- telyn ontpop as ‘n James Bond en onder- neem ‘n gewaagde ontsnappingstog met ‘n voertuig vol besonder bedeelde meisies in swemklere saam met sy oorgewig, irriteren- de vroulike ambassadeur. Selfs die toertjie van ‘n ontsnappingsvoertuig wat teen volle vaart die ruim van ‘n bewegende vragvlieg- tuig binnejaag word ‘n mens nie bespaar nie. Ingrid Winterbach se jongste roman is, soos die titel aandui, ‘n boek van toeval en toever- laat; meer nog is dit ‘n boek van verlies. Die tema van verlies word alreeds vroeg sentraal gestel, met die skielike dood van die hoofka- rakter, Helena Verbloem, se werkgewer (dus: lewensverlies), en met die verlies van Helena se kosbare skulpe, gesteel deur ‘n dief wat terselfdertyd haar tapyt met urine en ontlas- ting bevuil het. Hierdie twee gebeurtenisse dien as katalisators vir ‘n diepsinnige onder- soek na die mens en sy plek in die kosmos. Ingrid Winterbach se jongste roman is, soos die titel aandui, ‘n boek van toeval en toever- laat; meer nog is dit ‘n boek van verlies. Die tema van verlies word alreeds vroeg sentraal gestel, met die skielike dood van die hoofka- rakter, Helena Verbloem, se werkgewer (dus: lewensverlies), en met die verlies van Helena se kosbare skulpe, gesteel deur ‘n dief wat terselfdertyd haar tapyt met urine en ontlas- ting bevuil het. Hierdie twee gebeurtenisse dien as katalisators vir ‘n diepsinnige onder- soek na die mens en sy plek in die kosmos. Daar is ook werklik verrassende tonele soos dié waar ‘n bedelaar sonder bene bood- skapper word. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. Hierteenoor herinner die toevallige manier waarop ons knap (swart) vroulike ambassadeur in die Ivoorkus ná haar ontvoering gered word aan ‘n Enid Bly- ton-oplossing. Die skulpe in die roman is simbole van skoonheid en sinvolheid; soos Helena dit stel: “Hulle skoonheid het my vertroue in die skepping herstel” (80). Die verlies van die skulpe dui dus op die verlies van skoon- heid en van sin, en moontlik ook van maag- delike onskuld. Maar agter die verlies van die skulpe lê ‘n reeks ander verliese verskuil. Helena erken dan ook: “Die verlies van my skulpe is ‘n voorwendsel, [...] ‘n poging van die geslepe psige om die vroeër, pynlike ver- liese te verdoesel” (157). Net soos in Die ambassadeur blyk ons diplomate behoorlik viriel, iets wat harts- togtelik beantwoord word vanuit die Lae Lande. Moet die leser hieruit ‘n besonder positiewe profesie oor kulturele en ander uitwisseling aflei? ‘n Mooi humoristiese toe- voeging is die episode waarin ‘n onervare jong diplomaat uit die Koue Bokkeveld eers ‘n Amerikaanse lugwaardin laat rondskar- rel met sy ongewone versoek om brande- wyn en Coke om haar daarna onder die in- vloed verkeerd te lees en hom ‘n klag van seksuele teistering op die hals haal! Verliese en pynlike herinneringe wat sy aanvanklik, getrou aan haar van, “verbloem”, word in die verloop van die verhaal gekon- fronteer en deurgewerk: onder andere die verlies van haar oorlede ma en suster (elk met ‘n eie geskiedenis van pynlike verlies), die verlies van haar man, die herinnering aan haar verhouding met Abel Sonnekus, Die blou van ons hemel is ‘n roman wat wel ‘n “literaire thriller” in die ware sin kon ge- wees het, maar tog nie hierdie peil bereik nie. Dit is nogtans aangename en spannende TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 242 2/18/2008, 5:48 PM 242 13 Resensies 03.pmd 13 Resensies 03.pmd nel weggesuig raak” (304). Hy is iemand wat hom afkeer van alle genade en deernis, hy is afskuwelik en koud (303), ‘n regte figuur uit Dante se hel van ys. Wanneer hy uit Helena se lewe verdwyn, kan sy van die koue in haar eie hart ontslae raak. Sy wend haar nou tot haar kind en haar minnaar, vir wie sy gruwe- lik afgeskeep het in haar obsessie met verlies. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. ‘n Verdere positiewe ontwikkeling aan die einde is die verskyning van haar broer, vir wie sy jare lank nie gesien het nie, en wat nou in ‘n mate vir die verlies van haar suster ver- goed. Die belangrikheid van menslike ver- houdings dring opnuut tot haar deur – ‘n waarheid wat deurgaans geblyk het in die ondersteuning van haar troue vriendin Sof Benade, wie se naam en van suggereer dat wysheid en genade in haar beliggaam is. die aartsegoïs met die misleidende naam, en aan Martinus Maritz, die belowende jong digter wie se belofte nooit tot vervulling gekom het nie. Die soektog na die gesteelde skulpe ver- loop met allerlei wendinge en verrassings, wat verband hou met die tema van toeval. Die geskiedenis van die mens, en op makro- skaal, van die kosmos, is deurtrek van toe- vallighede wat die menslike begripsvermoë telkens verbyster. Die narratief van die ro- man is dan ook gevul met toevallighede, onverwagse wendinge en onsekerhede. In- derdaad, die leser, in die woorde van die ou Nederlandse gesang, “ziet dwaallicht vaak voor starren aan”. Helena werk as assistent van Theo Ver- wey aan die optekening van die geskiedenis en betekenis van allerlei Afrikaanse woorde, dikwels dié wat vergete geraak het. Theo is vir haar ‘n aantreklike en begeerlike man; maar hy is met ‘n beeldskone vrou getroud en vir Helena lyk haar kanse op erotiese suk- ses skraal. Wanneer Theo sterf, skemer an- der waarhede egter deur, van geheime homo- seksuele verhoudings en intriges. Dit is nie die enigste voorbeeld van mense wat ‘n front voorhou en die donker kante van hul psiges verbloem nie – ‘n opvallende voorbeeld is die onpeilbare Jaykee wat aanbied om te help met die soektog na die skulpe maar geen wesenlike hulp aanbied nie. “Hy lei ‘n dubbe- le lewe. Hier duik die moontlikheid van dok- ter Jekyll en meneer Hyde weer op” (240). Stevenson se Jekyll en Hyde is in die roman nie net op Jaykee van toepassing nie, maar op die menslike natuur in die algemeen. Maar bowenal word die kuns as toever- laat gesien. Die roman is deurweef met ver- wysings na ander literêre werke. Die belang- rikste is Nabokov se Lolita, J. M. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. Eilersen se biografie is eerstens in 1995 gelyktydig deur Heinemann, James Currey, en David Philip uitgegee. In hierdie tweede uitgawe blyk dit dat slegs die teksuitleg en ontwerp verander is, met foto’s, van hulle vir die eerste keer gepubliseer, in die middel van die boek saamgevat eerder as deur die teks versprei. Die uitgewers het ook ontslae geraak van daardie verleentheid van ’n hoof- stuktitel “Ohio, 1977” en dit gekorrigeer tot “Iowa, 1977”, na die Amerikaanse staat waar Head ’n internasionale “writing Programme” as skrywersgenoot bygewoon het. Chris van der Merwe Universiteit van Kaapstad, Kaapstad Bessie Head: Thunder Behind Her Ears. Gillian Stead Eilersen. Johannesburg: Wits University Press, 2007 [1995]. ISBN: 978-1-86814-446-4. Eilersen vertel Head se storie kronolo- gies, met bogenoemde temas in elke tyd- vak aangespreek. Dit doen die skrywer in ’n aangename styl en met teks wat rommel met die basuin van Bessie se stem. Hierdie teenwoordigheid is dwingend soos die don- der wat sy altoos agter haar ore wou hê wanneer sy sou skryf. En hierdie “lewende” stem spreek tot ons danksy die hope intens persoonlike briewe wat sy nagelaat het. As sulks is dit moeilik om Eilersen’s se vrye “in- direkte” diskoers vas te vat, behalwe dat sy Head se storie met empatie hanteer en dik- wels met haar subjek saamstem – en dit is goed so. Ook is Head se lewe nie eiesinnig nie en stort sy haar diepste in haar skrywe uit, soos Eilersen uitwys in haar intra-teks- tuele “resensies”. Bessie Head (1937–1986), skrywer en literêre aktivis, behoort vandag bestudeer te word, as ons ons veelvuldige soeke na en die dis- koers oor identiteit en nasieskap in Afrika in ag neem. Head se lewe en werke fokus juis die aandag op rasseverhoudinge en -voor- oordele wat veral samelewings in suider- Afrika deurspek en beduiwel. Dit is dan goed dat ’n nuwe uitgawe van Bessie Head: Thun- der Behind Her Hears onlangs uitgereik is. Die biograaf Gillian Stead Eilersen begin haar weergawe van Head se lewe en werk deur te sê dat “Bessie Amelia Head seemed singularly alone in the world” – wat myns insiens kode is vir “sy het ’n gemarginaliseer- de gelewe gelei”. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. Coetzee se Age of Iron, Tom Stoppard se Rosencrantz and Guildenstern are dead en Don Delillo se ro- man Cosmopolis; ook die werk van die Mar- kies de Sade en van die reeds genoemde Dante. Miskien die sterkste aanwesigheid is dié van James Joyce, wat in sy onuitputlike Ulysses en Finnegan’s Wake “enigiets waarop sy reuse-verbeelding beslag kan lê”, ingesit het (185). Hierdie skrywers, saam met die komponiste na wie se musiek sy en haar werkgewer luister, is haar geesgenote en rol- modelle, haar wesenlike toeverlaat. Te midde van al die tekens van verlies rondom haar, trotseer hulle werke die verganklik- heid; te midde van toeval en onheil bied hulle skoonheid en sin. In hierdie romanwêreld van onkunde, onbegrip, toeval en verlies – waarin is die to- everlaat van die titel dan geleë? Dit kom onder andere na vore in die slot van die ver- haal waarin ‘n aantal troosryke ontwikkelinge plaasvind. Freek van As, ‘n diaboliese, siniese man wat haar telkens telefonies treiter, se “stem verdwyn asof dit in ‘n dun, swart ton- Wanneer Helena dan ten slotte besluit om ‘n roman te skryf, is dit die mees positiewe ontwikkeling in die verhaal. Daarmee neem sy die waagstuk om haar stem te voeg by die stemme van die grotes. Indirek is die besluit van Helena ook die besluit van In- grid Winterbach, wat ‘n roman geskryf het TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 243 2/18/2008, 5:48 PM 243 13 Resensies 03.pmd wat haar lewe lank gestry her teen mag en magtiges wie haar en gewone mense met kleur en klas en etnisiteit ingekerker het. wat op sy eie manier ‘n toeverlaat is. Op ‘n paradoksale wyse bly die skulpe en alles anders wat in die verhaal verlore gaan, juis in die verhaal behoue; in die storie wat han- del oor verloregaande Afrikaanse woorde en die verlies van die status van Afrikaans, word Afrikaans juis bevorder en bewaar. Die boek van toeval en toeverlaat bied nie net getuie- nis van aflegging en verlies nie, maar ook van kreatiewe krag. Dit is ‘n kosbare toe- voeging tot Ingrid Winterbach se toene- mend indrukwekkende oeuvre. Die lewe van Head was een van stryd, wil Eilersen sê, om uit die tronke van eensaam- heid en sosiale omskrywing te breek. Sy wou self-definisie, gebalanseerheid en harmonie verkry. Dit kon sy slegs deur haar skryfwerk doen. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. En Eilersen se voorlaaste hoofstuk eindig met die stelling: “In actual fact A Bewitched Crossroad becomes Bessie Head’s final tribute to the Ordinary Man; her final condemnation of the power people.” Hierdie sinne vervat die lewe en werk van die Bessie Head, ’n vrye dog eensame mens Bessie Head is in Natal in 1937 gebore. Haar kinderdae was relatief normaal en armoedig; haar kleurling-heid is getoets midde oorwe- gend Zoeloe, Engelse en Indiër gemeenskap- pe; en haar opgroeidae is omgeef met ’n sen- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 244 2/18/2008, 5:48 PM 244 13 Resensies 03.pmd

https://letterkunde.africa/article/download/4732/6770

Afrikaans

Hierdie artikel is 'n verkorte en aangepaste gedeeite uit 'n M.A.-verhandeling (Trautmann) wat in 1993 deur die Universiteit van Stellenbosch aanvaar is. http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za MuItivergensie: 'n Netwerk van ekwivalensieverhoudinge MuItivergensie: 'n Netwerk van ekwivalensieverhoudinge MuItivergensie: 'n Netwerk van ekwivalensieverhoudinge opsomming: In 'n vertalende woordeboek word brontaalitems as lemmas opgeneem en daar word vertaalekwivalente vir die brontaalitems verskaf. Vanwee hierdie leksikografiese· hante- ringswyse van leksikale items, geld daar verskeie tipes ekwivalensieverhoudinge tussen die bron- en die doeltaalitems. Multivergensie is 'n tipe ekwivalensieverhouding wat uiters frekwent in vertalende woorde- boeke voorkom. Dit is die gevolg van die semantiese gestruktureerdheid van tale. In leketaal is multivergensie 'n kombinasie van divergensie en konvergensie. Vanwee hierdie aard van multi- vergensie as ekwivalensieverhouding word sowel divergensie as konvergensie bespreek. Aspekte soos leksikale en semantiese divergensie en konvergensie geniet aandag. Die volgende tipes multivergensie word onderskei: Die volgende tipes multivergensie word onderskei: (i) leksikale divergensie en leksikale konvergensie (ii) leksikale divergensie en semantiese konvergensie (iii) semantiese divergensie en leksikale konvergensie (iv) semantiese divergensie en semantiese konvergensie In die bespreking word die klem verder geplaas op kommunikatiewe ekwivaIensie en die aard van sinonirnie. Intratalige en intertalige semantiese relasies word ook bespreek. Die praktiserende lek- sikograaf Wat kennis dra van hierdie relasies sal die woordeboekgebruiker deur 'n gebruikersvriendelike hanteringswyse van items bewus maak van die doeltaalitems wat as vertaalekwivalente van 'n brontaalitem gebruik kan word. Indien daar byvoorbeeld ook deur 'n verwysing 'n aanduiding van konvergensie verskaf word, kan die gebruiker aflei watter brontaalitems seman ties verwant is en met 'n enkele vertaalekwivalent gekoordineer kan word. Die uiteensetting van ekwivalensieverhoudinge vestig verder die leksikograaf se aandag op 'n vol1edige leksikografiese bewerking van leksikale items. Sodoende word daar erkenning gegee aan 'n netwerk van ekwivalensieverhoudinge. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) Sleutelwoorde: KOMMUNIKA TIEWE EKWIV ALENSIE, KONNOT ASIE, DENOTASIE, WOORDEBOEK, EKWIV ALENSIEVERHOUDING, LEKSIKALE KONVERGENSJE, LEKSIKALE DIVERGENSIE, LEKSIKOGRAAF, MULTIVERGENSIE, DOELTAALSINONIEMPARADIGMA, SEMANTIESE KONVERGENSIE, SEMANTIESE D1VERGENSIE, BRONTAALITEM, SINONI- MIE, DOELTAALITEM Multivergensie: 'n Netwerk van ekwi valensieverhoudinge* Christelle Trautmann, Hoerskool Duineveld, Upington, Suid-Afrika Abstract: Multivergence: A Network of Equivalence Relations. In a transla- tion dictionary source language items are represented as lemmas and translation equivalents are provided for the source language items. Due to this lexicographical practice different types of equivalence relations exist between the source items and the target language items. Multivergence is a type of equivalence relation that has a high frequency in translation dic- tionaries. This is caused by the semantic structure of languages. The general perception is that multivergence is a combination of two equivalence relations, namely divergence and convergence. Owing to this definition of multivergence, an explanation of divergence and convergence is required. In this study reference is made to lexical and semantic divergence and convergence. Different types of multi vergence are distinguished: (i) lexical divergence and lexical convergence (ii) lexical divergence and semantic convergence (iii) semantic divergence and lexical convergence (iv) semantic divergence and semantic convergence (iv) semantic divergence and semantic convergence Attention is also given to communicative equivalence as well as the synonymity that exists between lexical items. Intra- and interlingual semantic relations are discussed. Attention is also given to communicative equivalence as well as the synonymity that exists between lexical items. Intra- and interlingual semantic relations are discussed. between lexical items. Intra- and interlingual semantic relations are discussed. The practical lexicographer, who has knowledge about these relations, will focus the atten- tion of the dictionary user on the target language items that can be used as translation equivalents of a lemma. It is a user-friendly representation of equivalents that Simplifies the equivalent choice made by the user. If convergence is illustrated by means of a reference, the user will conclude from this practice which lemmas are semantically related and can be coordinated with a single equiva- lent. The study further stresses the importance of a complete representation of lexical items. Such a practice acknowledges the existence of a network of equivalence relations. Keywords: COMMUNICATIVE EQUIVALENCE, CONNOTATION, DENOTATION, DIC- TIONARY, EQUIVALENCE RELATION, LEXICAL CONVERGENCE, LEXICAL DIVERGENCE, LEXICOGRAPHER, MULTIVERGENCE, PARADIGM OF TARGET LANGUAGE ITEMS, SEMANTIC CONVERGENCE, SEMANTIC DIVERGENCE, SOURCE LANGUAGE ITEM, SYNO- NYMITY, TARGET LANGUAGE ITEM http://lexikos.journals.ac.za 179 Inleiding Die leksikon van In taal word onder andere gekenmerk deur die bestaan van In netwerk van semantiese relasies en dit is met hierdie relasies wat die praktise- rende leksikograaf gekonfronteer word. Wanneer die leksikale items van In taal in In tweerigting- vertalende woordeboek vergestalt word, word doeltaal- items (vertaalekwivalente) vir die brontaalitems.(lemmas} verstrek. Tussen die bron- en die doeltaalitems bestaan bepaalde ekwivalensieverhoudinge. Kon- gruensie, divergensie, konvergensie en multivergensie is enkele voorbeelde van hierdie verhoudinge (Trautmann 1993). Reproduced by Sabinet Gateway under licence Reproduced by Sabinet Gateway u http://lexikos.journals.ac.za 180 ChristeUe Trautmann Multivergensie is in leketaal In kombinasie van divergensie en konvergen~ sie en daarom is In bondige uiteensetting van die aard van hierdie twee ekwi~ valensieverhoudinge noodsaaklik. betekenis van die lede van die doeltaalsinoniemparadigma In semantiese paral- lelisme. betekenis van die lede van die doeltaalsinoniemparadigma In semantiese paral- lelisme. betekenis van die lede van die doeltaalsinoniemparadigma In semantiese paral- lelisme. 1.1 Leksikale divergensie Divergensie is In een~tot-meer-as~en-verhouding wat tussen In brontaalitem en die vertaalekwivalente bestaan. Daar word volgens Gouws (1989: 167-169) In onderskeid getref tussen leksikale en semantiese divergensie. Leksikale divergensie bestaan tussen In monosemiese lemma en verskeie sinonimiese items wat doeltaalleksikaliserings is van die enkele betekenis van die lemma. Die eerste vertaalekwivalent is op die lemma gerig en het In lemmatiese adre~ sering, terwyl elke ander doeltaalsinoniem op die eerste vertaalekwivalent betrekking het en dus In sublemmatiese adressering het. In die Tweetalige Woordeboek / Bilingual Dictionary van Bosman e.a. (voortaan TW) word die monosemiese lemma gymnosperm van die items gimnosperm en naaksadige as vertaalekwivalente voorsien. Vgl. (la) gymnosperm: gimnosperm, naaksadige [TW) (lb) gimnosperm: Naaksadige plant [HAT) (Ie) naaksadiges: plante waarvan die saadknoppe nie in die vrugbeginsel opgesluit is nie; gimnosperme 5005 dit uit die voorbeeldmateriaal by (lb) en (Ie) duidelik is, is die vertaal- ekwivalente sinonieme. Tussen die lemma gymnosperm en die twee monose- miese vertaalekwivalente bestaan daar In verhouding van leksikale diver- gensie. 5005 dit uit die voorbeeldmateriaal by (lb) en (Ie) duidelik is, is die vertaal- ekwivalente sinonieme. Tussen die lemma gymnosperm en die twee monose- miese vertaalekwivalente bestaan daar In verhouding van leksikale diver- gensie. Leksikale divergensie kan ook geld in In artikel tussen In polisemiese lemma en absolute sinonieme wat In doeltaalsinoniemparadigma vorm. In die Groot Woordeboek Afrikaans-Engels van Kritzinger e.a. (voortaan GW) word die leksikale item glider as In polisemiese lemma hanteer. V gl. (2) glider: glyer; sweefvliegtuig, seilvliegtuig Die item glyer is die eerste vertaalekwivalent en sweeftuig en seiIvliegtuig vorm die doeltaalsinoniemparadigma. Hierdie sinoniemlede is doeltaalleksi- kaliserings van In enkele betekenisonderskeiding· van die lemma glider. Daarom is die ekwivalensieverhouding wat tussen hierdie lemma en elkeen van die sinoniemlede bestaan, slegs In gedeeltelike ekwivalensieverhouding. Daar is weI tussen die betrokke betekenisonderskeiding van die lemma en die Multivergensie: 'n Netwerk van ekwivalensieverhoudinge http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za 181 1.2 Kommunikatiewe ekwivalensie In die bespreking van leksikale divergensie moet die semantiese aspekte van denotasie en konnotasie betrek word. Denotasie is volgens Lyons (1977: 207) "the relationship that holds between that lexeme and persons, things, places, properties, processes and activities external to the language-system". Leksikale betekenis is nie noodwendig sinoniem aan denotasie nie omdat laasgenoemde iri terme van die buitetalige werklikheid gedefinieer word en leksikale beteke- nis die semantiese onderskeidende kenmerke, polisemiese onderskeidings en relasies tussen leksikale items behels. Konnotasie is die gebruiker se emosio- nele reaksie ten opsigte van In leksikale item. Dit sluit volgens Nida en Taber (1969: 56) die volgende aspekte in: (i) die assosiasie met die taalgebruiker (bv. sosiolekte en dialekte) (ii) die gebruiksituasie (die register, by. vaktaal) '(iii) die linguistiese raamwerk (bv. gebruiksfrekwensie) (iv) stylvlak (bv. form eel, inform eel, plat en vulger) 1.3 Semantiese divergensie Semantiese divergensie by In monosemiese lemma geld as ekwivalensiever- houding wanneer daar tussen die lemma en ten minste een van die vertaal- ekwivalente In gedeeltelike ekwivalensieverhouding bestaan. Hierdie verhou- ding word onder andere deur die polisemiese aard van een van die vertaal- ekwivalente gemotiveer. Vgl. (3a) daggasigaret: reefer, "zol" [TW] (3b) reefer: rewer; platknoop; daggasigaret [TW] (3c) zol: daggasigaret [TW] In die TW tree die items reefer en zol as vertaalekwivalente by die lemma daggasigaret op. Die doeltaalitem reefer is nie slegs lid van In homonimiese paar nie, maar is ook polisemies (vgl. 3b). In die artikel by voorbeeld (3a) geld semantiese divergensie. In die TW tree die items reefer en zol as vertaalekwivalente by die lemma daggasigaret op. Die doeltaalitem reefer is nie slegs lid van In homonimiese paar nie, maar is ook polisemies (vgl. 3b). In die artikel by voorbeeld (3a) geld semantiese divergensie. Die mees tipiese voorbeelde van semantiese divergensie in In vertalende' woordeboek is by polisemiese lemmas. In die GW word die lemma klawervier met four-leaved clover en four of clubs gekoordineer. Vgl. (4a) klawervier: four-leaved clover; four of clubs [GW] (4b) klawervier 1. klawerstingel met vier blaartjies in plaas van die gewone drie 2. speelkaart met vier klawers daarop [HAT] Elke vertaalekwivalent is In doeltaalleksikalisering van In enkele'betekenison- derskeiding van die lemma soos dit in die Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal van Odendal (voortaan HAT) gespesifiseer word (vgl. 4b). Tus- sen die lemma en elke vertaalekwivalent bestaan daar gedeeltelike ekwivalen- sie omdat die vertaalekwivalente elkeen slegs in In sekere konteks as vertaal- ekwivalent van die brontaalitem kan optree. Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) Hierdie twee semantiese aspekte kan aan die hand van die volgende voor- beelde uit die TW geillustreer word. Die lemma kokaien word van cocaine en snow as vertaalekwivalente voorsien. Buiten die polisemiese aard van snow, wat daartoe bydra dat die vertaalekwivalente slegs gedeeltelike sinonieme is, is daar ook In stylvlakverskil: snow het In slengkonnotasie, terwyl cocaine neu- traal is. Indien snow as vertaalekwivalent gekies word, sal die kommunika- tiewe intensie van die brontaalitem nie oorgedra word nie en kommunikatiewe sukses word nie noodwendig verseker nie. Laasgenoemde aspek geld ook ten opsigte van gebruiksfrekwensieverskille. By die sinoniempare hamburger en frikkadelbroodjie, en televisie en beeldradio het die eersgenoemde sinoniem- lid verreweg die hoogste gebruiksfrekwensie. Die lede van elke sinoniempaar het dieselfde denotasie, maar hulle verskil ten opsigte van konnotasie. Daarom kan daar van die standpunt uitgegaan word dat hulle slegs denotatiewe sino- nieme is. Sinonieme wat identies is ten opsigte van sowel die denotasie as kon- notasie, dit wil se deno-konnotatiewe sinonieme, is uiters skaars. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr In Woordeboekgebruiker raadpleeg volgens my mening nie In woorde- boek om In vertaalekwivalent te vind wat net dieselfde leksikale betekenis of denotasie as die brontaalitem het nie. Sy doel is om In deno-konnotatiewe ekwivalent te vind sodat kommunikatiewe sukses bewerkstellig kan word. Slegs dan is daar sprake van kommunikatiewe ekwivalensie. Reproduced by Sabinet Gateway un Die denotasie en konnotasie van leksikale items is in die bespreking van leksikale divergensie van belang aangesien die sinonimie van die doeltaalitems http://lexikos.journals.ac.za 182 Christelle Trautmann Christelle Trautmann vir hierdie ekwivalensieverhouding vereis word. Deno-konnotatiewe sino- nieme is skaars in Afrikaans. Artikels waar In monosemiese brontaalitem met slegs denotatiewe sinonieme gekoordineer word, val steeds in die bespreking binne die raamwerk van leksikale divergensie. vir hierdie ekwivalensieverhouding vereis word. Deno-konnotatiewe sino- nieme is skaars in Afrikaans. Artikels waar In monosemiese brontaalitem met slegs denotatiewe sinonieme gekoordineer word, val steeds in die bespreking binne die raamwerk van leksikale divergensie. Vgl. (5a) ornitologie: ornithology [TW] (5b) voiHkunde: ornithology [TW] g ( ) g gy [ ] (5b) voiHkunde: ornithology [TW] In die TW word die items ornitologie en voelkunde gelemmatiseer en by elke lemma tree ornithology as vertaalekwivalent op. Tussen die twee lemmas, wat denotatiewe sinonieme is, en die monosemiese vertaalekwivalent geld leksi- kale konvergensie. Hierdie ekwivalensieverhouding is dus, sOQS in die geval van leksikale divergensie, ter sake indien die sinonieme slegs ten opsigte van konnotasie verskil. In die TW word die items ornitologie en voelkunde gelemmatiseer en by elke lemma tree ornithology as vertaalekwivalent op. Tussen die twee lemmas, wat denotatiewe sinonieme is, en die monosemiese vertaalekwivalent geld leksi- kale konvergensie. Hierdie ekwivalensieverhouding is dus, sOQS in die geval van leksikale divergensie, ter sake indien die sinonieme slegs ten opsigte van konnotasie verskil. Leksikale konvergensie kan ook voorkom wanneer die vertaalekwivalent polisemies is. Die lemmas moet ten minste absolute denotatiewe sinonieme wees en daar sal In semantiese parallelisme tussen die betekenis van die lem- mas en een van die betekenisonderskeidings van die vertaalekwivalent bestaan. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) 2. Konvergensie In Verdere ekwivalensieverhouding wat in die bespreking van multivergensie ter sake is, is konvergensie. In teenstelling met divergensie is konvergensie In meer-as-een-tot-een-verhouding (Gouws 1989: 172). Omdat konvergensie die optrede van meer as een lemma vereis, is dit In ekwivalensieverhouding wat Multivergensie: 'n Netwerk van ekwivalensieverhoudinge http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za 183 nie in In enkele woordeboekartikel geld nie. Daar is weI woordeboeke soos die Kenkyushil IS Lighthouse English-Japanese Dictionary (Takebayashi en Kajima) wat deur mid del van illustrasiemateriaal In mate van erkenning aan konvergensie gee. nie in In enkele woordeboekartikel geld nie. Daar is weI woordeboeke soos die Kenkyushil IS Lighthouse English-Japanese Dictionary (Takebayashi en Kajima) wat deur mid del van illustrasiemateriaal In mate van erkenning aan konvergensie gee. 2.1 Leksikale konvergensie Soos in die geval van divergensie word daar tussen leksikale en semantiese konvergensie onderskei. Die uitgangspunt dat kommunikatiewe ekwivalensie of deno-konnotatiewe ekwivalensie die voorkeurverhouding is, geld ook hier. Vgl. (5a) ornitologie: ornithology [TW] (5b) voiHkunde: ornithology [TW] 3. Multivergensie So os reeds vermeld, is multivergensie in leketaal In kombinasie van divergen- sie en konvergensie. Vanwee die semantiese gestruktureerdheid van In taal, is multivergensie In tipe ekwiva1ensieverhouding wat In uiters hoe frekwensie in vertalende woordeboeke het. Uit die leksikografiese hantering van multiver- gensie weet die woordeboekgebruiker watter doeltaalitems as vertaalekwiva- lente van In brontaalitem gebruik kan word. Hy is ook bewus van brontaal- items wat semanties verwant is en met In enkele vertaalekwivalent gekoordi- neer kan word. 2.2 Semantiese konvergensie Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu Semantiese konvergensie kan geld tussen lemmas en In vertaalekwivalent wan- neer die lemmas gedeeltelike sinonieme is of selfs wanneer daar nie sprake van sinoniinie tussen hulle is nie. Vgl. (6a) sponge-diver: sponsvisser [TW] (6b) sponsvisser: sponger, sponge-diver [TW] (6c) sponger: parasiet, ... ; sponsvissedTW] (7a) club: ... (knop)kierie; .,. klub, ... [TW] (7b) knopkierie: club, ... [TW] (7c) klub: club [TW] Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr Reproduced by Sabinet Gateway Die items by voorbeeldgroep (6) dien as illustrasie van konvergerende lemmas tot In monosemiese doeltaalitem wanneer die lemmas gedeeltelike sinonieme is. By sponge-diver en sponger tree sponsvisser as vertaalekwivalent op. http://lexikos.journals.ac.za 184 Christelle Trautmann Hierdie lemmas is gedeeltelike sinonieine vanwee die polisemie van sponger (vgl. 6c). Daar is In semantiese konvergensie van die gedeeltelike sinonimiese lemmas tot die betrokke vertaalekwivalent. Hierdie lemmas is gedeeltelike sinonieine vanwee die polisemie van sponger (vgl. 6c). Daar is In semantiese konvergensie van die gedeeltelike sinonimiese lemmas tot die betrokke vertaalekwivalent. Daar bestaan ook In verhouding van semantiese konvergensie tussen die lemmas knopkierie en klub en die polisemiese vertaalekwivalent club (vgl. 7a). Die semantiese domein van hierdie lemmas verskil en dit bewys dat semantiese konvergensie selfs kan geld wanneer daar geen sinonimie tussen die konvergerende lemmas is nie. 3.1 Leksikale divergensie en leksikale konvergensie In Kombinasie van leksikale divergensie en leksikale konvergensie kan multi- vergensie kenmerk. So In kombinasie het nie In beduidende voorkomsfre- kwensie nie. Dit is die gevolg daarvan dat die optrede van In enkele polise- miese vertaalekwivalent ook semantiese divergensie laat geld. Leksikale kon- vergensie word weer deur die optrede van In enkele polisemiese lemma opge- hef. Hierdie kombinasie van ekwivalensieverhoudinge kan onderskeidelik by In monosemiese lemma plaasvind en In konvergensie van lemmas tot In mono- semiese vertaalekwivalent behels. Vgl. (9a) helikopter: helicopter, chopper, "whirley-bird" [TW] (9b) hefskroefvliegtuig: helicopter, (chopper (51.» (my toevoeging - CT) [TW] In die TW word helikopter van helicopter, chopper en whirley-bird as ver- taalekwivalente voorsien. Vanwee die polisemie van chopper geld sowelleksi- kale as semantiese divergensie in die betrokke artikel. Die item hefskroef- vliegtuig, wat sinoniem is met helikopter, word gelemmatiseer en die vertaal- ekwivalent helicopter word aangebied. Indien chopper as ekwivalent by hef- skroefvliegtuig verstrek sou word (vgl. 9b), sou leksikale konvergensie tussen helikopter en hefskroefvliegtuig en die polisemiese ekwivalent chopper geld. p g g p pp g Vit die voorbeeldmateriaal is die netwerk van intra- en intertalige seman- tiese relasies duidelik. In teenstelling met Rettig (1985: 95) se siening dat multi- vergensie tot In enkele divergensie- en konvergensiepaar beperk is, blyk dit dat daar verskillende kombinasies van hierdie verhoudinge en meer as een diver- gensie-konvergensiepaar kan geld. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) V gl. (8a) helophyte: helofiet, moerasplant [TW] (8b) marsh-plant: moerasplant, helofiet [TW] In die TW word helophyte van helofiet en moerasplant as vertaalekwivalente voorsien (vgl. 8a). Die lemma en die vertaalekwivalente is monosemies en die ekwivalente is denotatiewe sinonieme. In hierdie artikel geld leksikale diver- gensie. Marsh-plant word ook gelemmatiseer en soos in die geval van helophyte word die items helofiet en moerasplant as vertaalekwivalente ver- strek. Leksikale konvergensie geld dus tussen helophyte en marsh-plant aan die een kant en die vertaalekwivalent helofiet en moerasplant aan die ander kant. Vanwee die identiese vertaalekwivalentparadigmas van die betrokke In die TW word helophyte van helofiet en moerasplant as vertaalekwivalente voorsien (vgl. 8a). Die lemma en die vertaalekwivalente is monosemies en die ekwivalente is denotatiewe sinonieme. In hierdie artikel geld leksikale diver- gensie. Marsh-plant word ook gelemmatiseer en soos in die geval van helophyte word die items helofiet en moerasplant as vertaalekwivalente ver- strek. Leksikale konvergensie geld dus tussen helophyte en marsh-plant aan die een kant en die vertaalekwivalent helofiet en moerasplant aan die ander kant. Vanwee die identiese vertaalekwivalentparadigmas van die betrokke http://lexikos.journals.ac.za 185 Multivergensie: 'n Netwerk van ekwivalensieverhoudinge lemmas kan hierdie verhouding as In absolute divergensie- en konvergensie- verhouding getipeer word. g g p In Kombinasie van leksikale divergensie by In monosemiese lemma en lek- sikale konvergensie van lemmas tot In polisemiese vertaalekwivalent is slegs binne my opvatting van ekwivalensieverhoudinge moontlik wanneer leksikale divergensie nie die enigste geldende ekwivalensieverhouding in In woorde- boekartikel is nie. ) helikopter: helicopter, chopper, "whirley-bird" [TW] In Kombinasie van leksikale divergensie en semantiese konvergensie kan on- derskeidelik gei1lustreer word by In monosemiese lemma en vertaalekwivalent. In Kombinasie van leksikale divergensie en semantiese konvergensie kan on- derskeidelik gei1lustreer word by In monosemiese lemma en vertaalekwivalent. Vgl. (lOa)naelpolitoer: nail polish, nail varnish [GW] (lOb) naelpoets: manicure; nail polish [GW] Vgl. (lOa)naelpolitoer: nail polish, nail varnish [GW] (lOb) naelpoets: manicure; nail polish [GW] Wanneer die monosemiese item naelpolitoer in die GW gelemmatiseer word, word die sinonieme nail polish en nail varnish as vertaalekwivalente verstrek. Hier geld leksikale divergensie. Die lemma naelpoets is polisemies en nail polish, In doeltaalleksikalisering van een van die betekenisonderskeidings va.n naelpoets, word as vertaalekwivalent verskaf. Die lemmas naelpoets en nael- politoer is gedeeltelike sinonieme omdat daar slegs In semantiese parallelisme tussen In enkele betekenisonderskeiding van naelpoets en die betekenis van naelpolitoer is. Tussen die betrokke lemmas en die monosemiese vertaalekwi- valent nail polish geld semantiese konvergensie. Reproduced by Sabinet Gateway under licence g http://lexikos.journals.ac.za 186 Christelle Trautmann 3.3 Semantiese divergensie en leksikale konvergensie 3.3 In die TW word die polisemiese vertaalekwivalent silver-fish in die vertaal- ekwivalentparadigmas van vismot en silwermot opgeneem. Dit lei daartoe dat semantiese divergensie ook in die artikels ter sake is. Die lemmas is mono- semies en sinoniem met mekaar en beide word met die monosemiese items fish moth en silver moth gekoordineer. Tussen die lemmas en beide vertaal- ekwivalente geld telkens 'n verhouding van leksikale konvergensie. Hier is dus 'n kombinasie van divergensie- en konvergensieverhoudinge ter sake. Slot Slot Die voorbeeldmateriaal is enkele gevalle waar multivergensie 'n kombinasie van divergensie- en konvergensieverhoudinge is. Dit illustreer die gestruktu- reerdheid van taal en die netwerk van sowel intra- as intertalige semantiese relasies wat in vertalende woordeboeke voorkom. 3.4 Semantiese divergensie en semantiese konvergensie Die laaste tipe multivergensie wat bespreek word, is semantiese divergensie en semantiese konvergensie wat algemeen in vertalende woordeboeke voorkom. Die laaste tipe multivergensie wat bespreek word, is semantiese divergensie en semantiese konvergensie wat algemeen in vertalende woordeboeke voorkom. Vgl (l1a) melkmuil: fledgeling greenhorn milksop [TW] Die laaste tipe multivergensie wat bespreek word, is semantiese divergensie en semantiese konvergensie wat algemeen in vertalende woordeboeke voorkom. Vgl. (l1a) melkmuil: fledgeling, greenhorn, milksop [TW] (lIb) snuiter:· snuffer; ... squirt, fledg( e )ling, ... [TW] Vgl. (l1a) melkmuil: fledgeling, greenhorn, milksop [TW] (lIb) snuiter:· snuffer; ... squirt, fledg( e )ling, ... [TW] In die TW word fledgeling, greenhorn en milksop as doeltaalitems by die lemma melkmuil verstrek (vgl. 11a). Vanwee die polisemie van onder andere fledgeling, is semantiese divergensie prominent in hierdie artikel. Fledgeling word ook in die doeltaalsinoniemparadigma van die polisemiese lemma snui- ter opgeneem. Die lemmas snuiter en melkmuil is gedeeltelike sinonieme en daar is 'n semantiese konvergensie van die lemmas tot die polisemiese ekwiva- lent fledgeling. Die artikel waarin eenhoofdig van one-head, monoarchical en mono- cephalous as vertaalekwivalente voorsien word, dien ook as illustrasie van 'n kombinasie van semantiese divergensie en semantiese konvergensie. Vgl. (12a) eenhoofdig: one-head (management); monoarchical (state); monoce- phalous (bot.) [TW] (12b) monokefaal, monosefaal: monocephalous [TW] Elkeen van die vertaalekwivalente is 'n doeltaalleksikalisering van 'n betekenis- onderskeiding van die lemma. In die TW verkry monokefaal ook lemmastatus en dit word met die monosemiese item monocephalous gekoordineer. Een- hoofdig en monokefaal is gedeeltelike sinonieme en dit lei tot 'n semantiese konvergensie van hierdie lemmas tot die monosemiese vertaalekwivalent monocephalous. http://lexikos.journals.ac.za 187 Multivergensie: 'n Netwerk van ekwivalensieverhoudinge Verwysings Bosman, D.B., I.W. van der Merwe en L.W. Hiemstra. 19848. Tweetalige Woordeboek / Bilingual Dictionary. Kaapstad: Tafelberg. Bosman, D.B., I.W. van der Merwe en L.W. Hiemstra. 19848. Tweetalige Woordeboek / Bilingual Dictionary. Kaapstad: Tafelberg. Gouws, R.R 1989. Leksikografie. Pretoria: Academica. Kritzinger, M.S.B. e.a. 198613. Groot Woordeboek Afrikaans-Engels / MAjor Dictionary English-Afri- kaans. Pretoria: J.L. van Schaik. Lyons, J. 1977. Semantics. Cambridge: Cambridge University Press. Nida, E.A. en C.R. Taber. 1969. The Theory and Practice of Translation. Leiden: E.J. Brill. Odendal, F.F. (Red.). 19792. Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. Doomfontein: Perskor. Rettig, W. 1985. Die zweisprachige Lexikographie Franzosisch-Deutsch, Deutsch-Franzosisch. Stand, Probleme, Aufgaben. LexicographiCJl1: 83-124. Takebayashi, S. en Y. Kajima. (Reds.). 199()2. Kenkyllsha's Lighthollse English-Japanese Dictionary. Tokio: Kenkyusha. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) Trautmann, C. 1993. Ekwivalensieverholldinge in Afrikaanse vertalende woordeboeke. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. Universiteit van Stellenbosch.

https://lexikos.journals.ac.za/pub/article/download/1079/595

Afrikaans

http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za Hierdie artikel is 'n gedeelte van 'n hoofstuk, met enkele aanpassings, uit 'n M.A.-skripsie Die Woordeboek mn die AfrjJcaanse Taal- 'n kultuurhistoriese l1erkenning wat in Maart 1991 deur die Universiteit van Stellenbosch aanvaar is. W. Gericke, Buro van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal Abstract: Early Word-lists and Dictionaries in Connection with Afrikaans. The beginning of professional lexicography in South Africa can be taken as far back as 1926, when Prof J.J. Smith officially started the work on Die Afrikaanse Woordeboek Gater also known as the Woordeboek l1Qn die AfrjJcaanse Taal). This article considers the state of Afrikaans lexicography at that time and takes a view of the Afrikaans and pre-Afrikaans word-lists and dictionaries published be- fore 1926. Publications between 1844 and 1925 are discussed. Some of the early pioneers in lexico- graphy were the Dutch who had settled in South Africa and whose contribution still had a strong Dutch character. Only as a result of the influence of the so-called Tweede Afrikaanse Taalbewe- ging after 1905 and the work of the Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst that was founded in 1909, Afrikaans lexicographic publications were less influenced by this Dutch ele- ment. By 1926 the foundation of a lexicographic tradition had been established. Afrikaans explan- atory lexicography was, however, still an unknown and unexplored field. Keywords: AFRIKAANS, EARLY WORD-LisTS AND DICTIONARIES, PROFESSIONAL LEXICOGRAPHY Vroee woordelyste en woordeboeke in verband met Afrikaansl W. Gericke, Buro van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal Keywords: AFRIKAANS, EARLY WORD-LisTS AND DICTIONARIES, PROFESSIONAL LEXICOGRAPHY Opsomming: Die begin van die professionele leksikografie in Suid-Afrika kan teruggevoer word na 1926 toe prof. J.J. Smith amptelik met die werk aan Die Afri/caanse Woordeboek Gater ook be- kend as die Woordeboek mn die Afrikaanse Taal) begin het. In hierdie artikel word daar ingegaan op die stand van die Afrikaanse leksikografie teen daardie tyd en op die Afrikaanse en voor-Afrikaan- se woordelyste en woordeboeke wat voor 1926 verskyn het. Werke wat van 1844 tot 1925 gepubli- seer is, word bespreek. Van die vroee leksikografiese baanbrekers was Nederlanders wat hulle in Suid-Afrika gevestig het. Hulle werk het nog 'n sterk Nederlandse karakter gehad. Eers deur die invloed van die sogenaamde Tweede Afrikaanse Taalbeweging nil 1905 en die werk van die Zuid- Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst wat in 1909 tot stand gekom het, is die Afri- kaanse leksikografiese produkte in 'n groot mate van hierdie Nederlandse inslag ges.,uwer. Teen 1926 was die grondslag van 'n leksikografiese tradisie in Suid-Afrika gele, maar die Afrikaanse ver- k1arende leksikografie was nog 'n onbekende en onverkende terrein. ode Nederlandse baanbrekers Toe prof. J.J. Smith in 1926 amptelik met die werk aan Die Afrilaumse Woordeboek (later ook bekend as die Woordeboek van die Afrikaanse Taal) begin het, was dit die begin van die professionele leksikografie in Suid-Afrika. In hierdie artikel word daar ingegaan op die stand van die leksikografie teen daardie tyd en die Afrikaanse en voor-Afrikaanse woordelyste en woordeboE;!ke wat voor 1926 verskyn het, word bespreek. Die eerste optekeninge van Afrikaans is nie deur Afrikaners gedoen nie, maar deur Europese reisigers en Nederlanders wat hulle in Suid-Afrika geves- tig het. In die neentiende eeu en selfs daarna is Afrikaans as die veragte "kom- buistaal" nie eers deur die sprekers daarvan gerekenteenoor die deftige Neder- lands en die wereldtaal Engels nie. Die sprekers van Afrikaans het nie die waarde van die eie taal raakgesien nie en dit het nooit by hulle opgekom om die taal op te teken nie. Enkele persone met 'n Europese kultuuragtergrond wat 'n kennis gehad het van Europese streektale, het die verskille tussen Afri- kaans en Nederlands opgemerk en dit begin bestudeer (Snijman 1975: 2). 'n Voorloper in die verband was Antoine Nicolas Ernest Changuion (1803-1881), 'n Nederlander van Hugenote-afstamming wat in 1831 as profes- sor in die klassieke en moderne tale, vera I Nederlands, aangestel is aan die pas gestigte Zuid-Afrikaansche Athenaeum, waaruit later die Universiteit van Kaapstad ontstaan het. Dit was 'n tydperk van verengelsing aan die Kaap en Changuion het hom daarop toegele om die Nederlandse taalbelange te bevor- der. Teen hierdie agtergrond het daar in 1844 'n werk van hom verskyn: De Nederduitsche taal in Zuid-Afrika hersteld, zijnde eene handleiding tot de kennis dier taal naar de plaatselijke behoefte van het land gewijzigd. Agterin het dit 'n "toegift" bevat van ongeveer 20 bladsye met omtrent 400 Afrikaanse woorde en wendin- ge met grammatiese aantekeninge onder die opskrif "Proeve van Kaapsch taal- eigen" (Nienaber 1950: 17-20; Snijman 1975: 2-3). Eers veertig jaar later, in 1884, het daar weer 'n boek met Afrikaanse woordmateriaal verskyn. Dit was die Proeve van een Kaapsch-Hollandsch idioti- con, met toelichtingen en opmerkingen betreffende land, volk en taal van Nicolaas Mansvelt (1852-1933). Mansvelt was 'n Nederlander wat in 1874 as dosent in mod erne tale aan die Stellenbosch College aangestel is. In sy Idioticon behandel hy ongeveer 2 000 woorde met toeligtende aantekeninge in Nederlands. Sleutelwoorde: AFRIKAANS, VROEe WOORDELYSTE EN WOORDEBOEKE, PROFES- SIONELE LEKSIKOGRAf1E Sleutelwoorde: AFRIKAANS, VROEe WOORDELYSTE EN WOORDEBOEKE, PROFES- SIONELE LEKSIKOGRAf1E http://lexikos.journals.ac.za 105 Vroee woordelyste en woordeboeke in verband met Afrikaans ode Nederlandse baanbrekers Later, toe hy Superintendent-generaal van Onderwys van die Zuid-Afrikaansche Re- publiek was en ook na sy terugkeer na Nederland, was hy SUid-Afrika se ska- kel met die Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), waarvan die eerste afle- wering in 1864 verskyn het (Boshoff 1926: 311-312; Mansvelt 1884: i; Snijman 1975: 3). In 1926 skryf S.P.E. Boshoff (1926: 312) in 'n belangrike artikel oor "'n Stan- daard woordeboek van Afrikaans": "Mansvelt se Idioticon [vorm], ten spyte van sy flagrante flaters en studentefiksie, vandag nog een van die hoekstene van ons Afrikaanse leksikografie." Dit is belangrik om in gedagte te hou dat in http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za W. Gericke ------- 106 ~-- hierdie werk, net soos in die Proeve van Changuion, Afrikaans gesien is uit di gesigspunt van Nederlands, wat die amptelike taal van die twee Boererep\J.~ blieke was en van 1882 ook in die Kaapse Parlement as amptelike taal naas En- gels erken is (Snijman 1975: 4). g j Sedert die tyd van Changuion was daar egter 'n groter ~ewuswording van die Afrikaanse taal en die man van wie 'n buitengewone invloed in die verband uitgegaan het, was nog 'n Nederlander, Amoldus Pannevis (1838-1884). Pan- nevis was eers skeepsdokter, maar het daarna in die lettere gestudeer en kort na die aflegging van sy kandidaatseksamen na Suid-Afrika gekom waar hy in 1866 as onderwyser in die klassieke tale aan die Paarl Gymnasium aangestel is (Snijman 1975: 4-5). Volgens ds. S.J. du Toit, een van sy leerlinge en later leier van die Eerste Afrikaanse Taalbeweging, was hy "werkelik die eerste [wat] met ems die gedagte uitgespreek het en ons o'ertuig het, dat ons 'n eie taal het, en wel'n voortreflike taal, wat 005 moet erken en beoefen" (Pienaar 1946: 88-89). Op 4 November 1874 het daar 'n stuk, waarskynlik van Pannevis, in die Kaapse blad De Zuid-Afrikaan verskyn oor die vraag: "Is die Afferkaans wesen- lijk een taal?" Oaarin propageer hy die totstandkoming van "Un genootskap foor die befordering fan die Afferkaanse taal". Hy het dit bepleit dat die ge- nootskap 'n boekie met Afrikaanse taalreels moet uitgee met die tite) Eerste be- ginsels fan die Afferkaanse spraakkennis. Oit moet dan dadelik opgevolg word met Een Afferlaums woordeboek. 2 Nadat daar baie jare na die oorspronklike Iys vanPannevis gesoek is, is dit in 1978, lank na die dood van prof. J.). Smith, tussen sy nagelate dokumente gevind en deur sy weduwee aan ode Nederlandse baanbrekers Hy vervolg: "In die twee boeken sal iedereen wat niet blind is nie dan· weI sien, dat ons Afferkaans weI wesenIyk een taal is; een taaJ wat door iedereen kan gespreek word, door die Engelsman self" (Scholtz 1939: 241; Snijman 1975:5). Vroee woordelyste en woordeboeke in verband met Afrikaans Vroee woordelyste en woordeboeke in verband met Afrikaans In 1879 het 'n hoek van T.M. Tromp in Leiden verskyn met die titel Herin- 'ngen uit Zuid-Afrika ten tijde der annexatie van de Transvaal. Weinig is om- ner~t Tromp bekend, maar hy was 'n Nederlander en sekretaris van pres. T.F. ::rgers en het nie lank in Suid-Afrika vertoef nie. Hoofstuk 22 van sy hoek handel oor "De Afrikaansche taal" waarvan hy maar 'n lae dunk het: "De Afri- kaansche taal, die tot stam de Oud-Hollandsche taal heeft, is zeker wei het lee- Ifkste en rneest vermengde dialect, dat ooit hestond" (Val) der Merwe 1971: i~-"i, 19). In hierdie hoofstuk is 'n lysie "van de gebruikelijkste en eigenaardig- ste woorden en uitdrukkingen" (Van der Merwe 1971: 26) wat heelwat foute en skewe voorstellings bevat, maar wat tog van helang is omdat dit die eerste woordelysie was wat uit die Transvaal afkomstig was (1971: xi). H.I.I.M. van der Merwe het die Iysie in sy Vroee Afrikaanse woordelyste opgeneem. 'n Woordelysie wat veral bestaan het uit Oosterse woorde wat aan die }(aap voortgeleef het, het in 1882 verskyn. Dieopste]]er was H.C.V. Leibbrandt (1&37-1911) van Kaapstad wat in Nederland in die teologie gestudeer het. Hy het later die bediening verlaat en in 1881 die eerste argivaris van die Kaappro- vinsie geword. In sy woordelysie gee Leibbrandt interessante woordafleidings wat egter nie altyd bo verdenking is nie. Die lys verskyn ook in Vroee Afrikaan- se woordelyste (Van der Merwe 1971: xi). In 1885 (tweede uitgawe 1887) verskyn by D.F. du Toit en Co. in die Paarl 'n werkie van I.W. van der Rijst onder qie skuilnaam Oom Willem met die titel Samesprake in Afrikaans en Engels met 'n lys van woorde en uitdrukkings. Van 1885 verskyn 'n paar boeke van die opvoedkundige, skrywer en dig- ter Hubertus Elffers, wat van besondere leksikografiese betekenis is. In 1885 publiseer hy sy Practical Dutch grammar and analysis waarin 'n lys opgeneem is van "Cape idioms, with their Dutch and English equivalents". In 1895 verskyn The commercial Dutch grammar ook met 'n lys "Cape idioms" en in 1900 The Eng- lishman's guide to the speedy and easy acquirement of Cape Dutch wat 'n hele paar woordelysies bevat met vroee Kaaps-Hollandse of Afrikaanse materiaal (EI£- fers 1885: 298-326; 1895: 358-383; 1903: 20-96; SABW 11968: 286). dr. F./. Snijman, destydse Hoofredakteur van die WAT, besorg. Oit word tans by die Huro van die WA T in bewaring gehou. Tydperk van die Eerste Afrikaanse Taalbeweging en die Tweede Vry- heidsoorlog Die Eerste Afrikaanse Taalbeweging is ingelui deur die stigting van die Ge- nootskap van Regte Afrikaners (GRA) in 1875 onder leiding van S.J. du Toit. In 1876 is die Eerste beginsels van die Afrikaanse taal gepubliseer. In 1902 is die tyd- perk van die GRA afgesluit met die publikasie van die eerste Afrikaanse woor- deboek: die tweetalige Patriot woordeboeklPatriot dictionary. Pannevis het nie se]f aktief meegewerk aan hierdie woordeboek nie; hy is in 1884 oorlede. Hy het egter 'n uitvoerige Iys van Afrikaanse woorde met aantekeninge opgestel wat na sy dood deur S.J. du Toit onder sy geskrifte gevind en deur hom vir die Patriot woordeboek gebruik is. 'n Afskrif van die Pannevis-Iys, gemaak deur J.J. Smith, is later deur H.J.J.M. van der Merwe in sy Vroee Afrikaanse woordelyste opgeneem (Snijman 1975: 5-6).2 Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pub Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra 2 http://lexikos.journals.ac.za 107 Vroee woordelyste en woordeboeke in verband met Afrikaans Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the P In 1885 het ook 'n woordelys verskyn waarvan die sames teller onhekend is. Dit is Woordenlijst van het Transvaalsch taaleigen wat saam met 'n inIeidende Transvaalsche Spraakkunst in Onze volkStaal, tijdschrift gewijd aan de studie der Ne- derlandsche tongvallen, onder redaksie van Taco H. de Beer opgeneem is. Die Iys is 'n groot verbetering op die van Tromp en is moontlik 'n uittreksel uit Mans- velt se werk. Dit is 'n uitsluitlik verklarende woordelys en is ook in Vroee Afri- kaanse woordelyste opgeneem (Van der Merwe 1971: xi en 41). 'n Woordelys van ds. Willem Postma dateer uit 1896, maar verskyn eers in 1971 in druk in Vroee Afrikaanse woordelyste. Dit is destyds deur Postma aan 5.1. du Toit gestuur in 'n prysvraag vir "suiwer gesmede" Afrikaanse woorde. Willem Postma het heelwat skryfwerk gel ewer onder die skuilnaam Dr. http://lexikos.journals.ac.za 108 W. Gericke O'Kulis en was 'n seun van ds. Dirk Postma, die vader van die Gerefonneerd Kerk in Suid-Afrika. Sy woordelys bevat veral materiaal uit Noord-Kaaplan~ en die Oranje-Vrystaat (Van der Merwe 1971: xii en 53). j y ( ) Ander vermeldenswaardige "vrore woordelyste" wat ook deur H.J.J.M. van der Merwe in die inleiding tot sy heruitgawe van die Patriot-woordeboek (1968) vermeld word en deur G.s. Nienaber (1984) in sy bundel opgeneem is, is die van D.U.M. (English and Cape-Dutch, 1872), HA.L. Hamelberg (Het Neder_ landsch in den Oranje-Vrijstaat, 1879), Baron P. van Hogendorp (in 'n bespreking van die genoemde hoek van T.M. Tromp, 1879), adv. M.L. Wessels (Cape-Dutch, 1880), C. Stoffel (Eene wettige dochter der Hollandsche taal, 1882), J. te Winkel (Het Nederlandsch in Noord-Amerika en Zuid-Afrika, 1896 - hy het vera I ontleen aan Changuion en Mansvelt se Iyste), D.C. Hesseling (Het Hollandsch in ZUid-Afrilal, 1897) en G.J. Boekenoogen (Afrikaansch en Noordhollandsch, 1903). Die eerste Afrikaanse woordeboek, waarna reeds verwys is, se voJJedige titel was Patriot woordeboek/Patriot dictionary, Afrikaans-Engels/Cape Dutch-Eng- lish, Engels-Afrikaans/English-Cape Dutch. Oit is in 1902 in die Paarl uitgegee deur D.P. du Toit en Co. In die "Poorberig" word onder andere ges~: 'Wat ons ge is egter ni 'n uitfoerige woordeboek ni; ons het ons toegeJeg op korthyd ge- paard met folledighyd, om 'n handige sakwoordeboek te kry" (Boshoff 1926: 313; Patriot woordeboek 1902: III; Pienaar 1946: 205). Stryd tussen Afrikaans en Nederlands Na die Tweede Vryheidsoorlog het 'n verbete stryd tussen A~rikaans en Neder- lands ontwikkel. Die Tweede Afrikaanse Taalbeweging is ingelui met die stig- ting van die Afrikaanse Taalgenootskap (ATG) in die Noorde onder leiding van die skrywer Gustav Preller (1905) en die Afrikaanse Taalvereniging (A TV) in die Suide onder leiding van die skrywers J.H.H. de Waal en D.F. Malherbe, die latere Eerste Minister, D.F. Malan, en andere (1906) (Snijman 1975: 7). Die Nederlandsgesinde Z.A. Taalbond het in 1904 In kongres in Kaapstad gehou waarop besluit is om die Vereenvoudigde Nederlandse Spelling (die sg. Kolle- wijn-spelling) in te voer en ook om voorsiening te maak vir die nodige woorde- boeke in hierdie spelling. 'n Gevolg van die besluit was die verskyning in 1908 van die Belcnopt Nederlands woordeboek VOOT Zuid-Afrika van Hubertus Elffers en dr. W.J. Viljoen, professor in moderne tale en geskiedenis aan die Victoria Kol- lege, Taalbondman en voorste kampvegter vir Nederlands. Dit is 'n Iywige woordeboek met heelwat Afrikaanse woorde, aangedui as .. Z.A .... Die werk is opgedra aan De Zuid-Afrikaanse Taalbond. In die Iys van "Eerste Intekenaren" kom name voor soos J.B.M. Hertzog. J.e. Smuts, e.R. de Wet, M.T. Steyn, F.S. Malan en G.G. Cillie (Snijman 1963: 58; 1975: 7). ( j Van dieselfde skrywers het 'n paar maande later ook In vertalende woor- deooek verskyn: English-Du~ch and Dutch-English dictionary, eweneens in die Vereenvoudigde Spelling, wat volgens e.J. van Rijn "tans hier voorgoed [is] in- geburgerd". Van Rijn was 'n onderwyser van Kaapstad wat Nederlandse skoolboeke geskryf het en wat ongeveer dieselfde tyd as Elffers en Viljoen se vertalende woordeboek In woordeboek die lig laat sien het waarvan die volle- dige titellui: Hollands-Engels en Engels-Hollands woordeboek voor Zuid-Afrika en Europa in de Vereenvoudigde (Kollewijn) Spelling, met de beste Kaapse woorden, met aanduiding in het tweede deel van de uitspraak van elke woord. Die "Kaapse" woor- de word deur Van Rijn aangedui as "S.A." (Snijman 1963: 61-62). Vroet! woordelyste en woordeboeke in verband met Afrilc.aans Vroet! woordelyste en woordeboeke in verband met Afrilc.aans . , eie spellingstelsel wat volgens die skrywer op die Afrikaanse klanksis- :e; gebaseer is (Snijman 1975: 6). . , eie spellingstelsel wat volgens die skrywer op die Afrikaanse klanksis- :e; gebaseer is (Snijman 1975: 6). Vroee woordelyste en woordeboeke in verband met Afrikaans Die woordeboekie be- handel ongeveer 16 ~OO wo,?rde in die sogenaamde Patriot-spelling en het, an- ders as sy voorgangers, 'n positief Afrikaanse grondslag en strekking (Snijrnan 1975: 6). S.J. du Toit het hierdie leksikografiese werk later voortgesit met Afrikaanse taalskat, 'n verklarende Iys van ongeveer 700 woorde wat strek van A tot P en wat tussen 1908 en 1909 gepubliseer is in die tydskrif Ons Taal, die opvolger van die eerste Afrikaanse tydskrif, Ons Klyntji. Ook hierdie Iys is gepubliseer deur H.J.J.M. van der Merwe in Vroee Afrikaanse woordelyste (Snijman 1975: 6). f y j Omstreeks 1900 het 'n paar leksikografiese werkies van vertalende aard verskyn wat bedoel was as hulp by die gebruik of aanleer van Afrikaans. In 1901 word in Londen en Edinburg A handy vocabulary, English-Afrikander, Afri- kander-English - for the use of English-speaking people in South Africa deur G.M.G. Hunt gepubliseer. Van Hunt is verder niks bekend nie, behalwe dat 'n tweede druk van sy boekie reeds in 1902 verskyn het. Oit was 'n goed versorgde wer- kie in die Patriot-spelling met opme~kings by sommige woorde. 'n Ander hoe- kie het in 1902 in Amsterdam en Kaapstad verskyn, naamlik An English-Cape Dutch vocabulary for the use of Englishmen deur J.F. van Oordt. Van Oordt was 'n skrywer wat sy vemaamste werke onder die skuilnaam D'Arbez geskryf het. Sy hoekie is 'n Engels-Afrikaanse woordelys van ongeveer 4 800 woorde waar- in die Patriot-spelling verruil word vir 'n nouer aansluiting by Nederlands. 'n Ander werkie wat vermelding verdien, is die Afrikaans-Duitse Glossar wat op- geneem is in die Praktisches Lehrbuch:der kapholUindischen Sprache (Burensprache) deur N. Marais-Hoogenhout van Wellington wat sy doktorsgraad in die lettere in 1902 in Straatsburg behaal het. Oit bevat ongeveer 2 300 Afrikaanse woorde http://lexikos.journals.ac.za 109 Bydrae van 'n Britse leraar Van betekenis vir die Afrikaanse leksikografie was eerw. Charles Pettman (wat in 1876 uit Engeland na Cos-Londen gekom het as die eerste leraar van die Me- todiste-gemeente) se Africanderisms, a glossary of South African colloquial words and phrases and of place and other names wat in 1913 verskyn het. Hierdie werk is waardevol as aanduiding van die invloed van "Hollands" op Engels en dit het waarskynlik ook 'n rol gespeel by die verspreiding van Afrikaanse woorde, http://lexikos.journals.ac.za 110 W. Gericke dikwels nog in 'n tipies Nederlandse gedaante, in die Engelse taal (Petbna 1913: iii; Snijrnan 1963: 69-70). 1\ dikwels nog in 'n tipies Nederlandse gedaante, in die Engelse taal (Petbna 1913: iii; Snijrnan 1963: 69-70). 1\ Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Ku.n.st Die Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst het op 1 tot 2 }uli 1909 in Bloemfontein tot stand gekom. Deur die liggaam is 'n versoening te: weeggebring tussen die Nederlandsgesinde Taalbond en die Afrikaansgesinde ATV (Schumann 1959: 73-85). In 1914 het daar in die Taarboek van die Akade. mie 'n "Lijst van in Zuid-Afrika aangenomen en gangbare Hollandse ekwiva. lenten van Engelse woorden" verskyn'wat veral bestaan uit sport- en vliegter_ me wat deur die Akademie goedgekeur is (1959: 118; Snijman 1963: 73). Dit was van baie groot ~tekenis dat die Akademie na yore getree het as die in. stansie wat leiding gee ten opsigte van die reeling van die Afrikaanse spelling. Met die stap is" voldoen aan 'n belangrike voorvereiste vir werk op leksikogra. fiese terrein, want sonder 'n spellingreeling kon daar geen sprake wees van 'n algemeen aanvaarde woordeboek nie (Snijman 1963: 73). g ( j ) Op die 1914-vergaderin"g van die Akademie in Bloemfontein is 'n "ont. werp-spelling" aan die vergadering voorgel~ deur die taalkundige dr. T.H. Ie Roux. Die aangeleentheid is" daarop verwys na 'n kommissie wat bestaan het uit Le Roux, c.J. Langenhoven, J.D. du Toit (Totius), D.F. Malherbe, G.S. Prel- ler, Jan F.E. Celliers en W.M.R. Malherbe. Die Spelreels wat deur die komrnissie opgestel is, is in 1915 gepubliseer en opdrag is gegee aan 'n nuwe kommissie, bestaande uit TH.le Roux, D.F. Malherbe en J.J. Smith, om 'n Woordelys op te stet. Hierdie kommissie staan bekend as die Spellingkommissie of Woordelys- kommissie (waaruit in 1929 die Taalkomrnissie ontstaan het> en die resultaat van hulle opdrag was die eerste Afrikaanse woordelijs en spelreels wat in 1917 verskyn het (2de druk 1918, 3de hersiene druk 1921) (Le Roux 1926: 270-271; Schumann 1959: 118-120; Snijman 1963: 73). Boshoff, S.P.E. 1926. 'n Standaardwoordeboek van Afrikaans. Geden1cboek ter ere Mn die Genootskap !Jan Regie Afrikaners 1875-1925. Potchefstroom: Afrikaanse Studentebond. De Kock. W.J. (Hoofred.). 1968. Suid-Afrikaanse biografjese woordeboek (SABW). Deell. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Vak- en streektaal Dr. O.F. du Toit Malherbe, chemikus en een van die stigterslede van die ATV, se "vergeJijkende woordelys van chemiese terme" wat reeds aan die begin van 1918 verskyn het, verdien ook vermelding. Oit is die Engels-Afrikaanse skeikun- dige terminologie (Bloemfontein), 'n beskeie publikasie van 32 bladsye, maar van groot belang omdat dit waarskynJik die eerste vakwoordelysie in Afrikaans was. Or. Malherbe het reeds in 1896 as skoolseun 'n lys van Afrikaanse woorde vir die Patriot woordeboek versa mel en het later In baie waardevolle medewerker van die WAT geword (Snijman 1963: 76). Die werk van G.R. von WieJligh, oud-Landmeter-generaal van die Z.A. Republiek en een van die laaste oorlewendes van die GRA, alhoewel nie leksi- kografies van aard nie, moet ook vermeld word, aangesien dit van groot belang was vir die leksikografie en vir die WAT in die besonder. Sy hoek Ons Gesels- taal (1925) bevat In kosbare skat aan volkstaal wat vir die WAT deur die jare 'n uiters waardevolle bron was. Prof. J.J. Smith het In groot rol gespeel in die be- kendsteJling en publikasie van Von WieJligh se werk en het ook die inJeiding tot Ons Geselstoal geskryf (Snijman 1975: 13; Von Wielligh 1925: 9-10; WAT I 1950: vi). inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) Met hierdie vroee woordelyste en woordeboeke is die grondslag van In leksikografiese tradisie in Suid-Afrika gele. Teen 1926 was die Afrikaanse ver- k1arende leksikografie egter nog In onbekende en onverkende terrein. Tweetalige sakwoordeboeke Soos Afrikaans gaandeweg groter erkenning gekry en 'n vaster vorm ontwikkel het, het die leksikografiese behoeftes toegeneem. Daar was skielik 'n leksiko- grafiese oplewing en in 1921 het verskillende tweetalige sakwoordeboeke feit- lik gelyktydig verskyn. Die vertalende Woordeboek van M.S.B." Kritzinger (taal- kundige en dosent aan die Transvaalse Universiteitskcillege) en H.A. Steyn (on- derwyser aan die Hoerskool Gimnasium, Potcheistroom), die Afrikaans-Engelse en Engels-Afrikaanse sakwoordeboek van P.A.M. Brink (jarelange skoolhoof asook burgemeester en sportadministrateur van Springs) en N.M. Hoogenhout (taal- kundige, kultuur- en onderwysleier, seun van c.P. Hoogenhout, een van die stigters van die GRA) en die Afrikaanse woordeboekie van T. Kriel (waarskynlik http://lexikos.journals.ac.za 111 Vroee woordelyste en woordeboeke in verband met Afrikaans . J(riel, bydraer tot Ons Moedertoal en 1914-rebeI) het in die groot behoefte Tuno eetalige woordeboeke probeer voorsien. Vier jaar later het die Duits- aan.:anse, Afrikaans-Duitse Wiirterbuch van H.A. Steyn, H.G. Schulze (later A!~essor in Onits aan die PU '?r eHO) en H. Gutsche (predikant, opvoedkun- p. en komponiS) verskyn (SruJman 1963: 76). dlge Verwysings Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Elffers, H. ] 885. Practi"," Dutch grammar and analysis. Kaapstad: Juta. ffers, H. 1895. The Commercial Dutch Grammar. Kaapstad, Johannesburg: Juta. Elffers, H. ]903. The Englishman's Guide to the Speedy and Easy Acquirement Of Cape Dutch. Kaap- stad, Johannesburg: Juta. Hunt, G.M.G. 1901. A Handy VOCQbu/ary, English-Afri1cander, Afrikattder-English - for the Use of En- glish-speaking People in South-Afria1. Londen, Edinburg: Blackwood. Hunt, G.M.G. 1901. A Handy VOCQbu/ary, English-Afri1cander, Afrikattder-English - for the Use of En- glish-speaking People in South-Afria1. Londen, Edinburg: Blackwood. http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za 112 W. Gericke W. Gericke 112 Le Roux, T.H. 1926. Die geskiedenis van die Afrikaanse spelling. Gedenkboek ter ere van die Genoot_ s1cap van Regte Afrikaners 1875-1925. Potchefstroom: Afrikaanse Studentebond. Mansvelt, N. 1884. Proer1e van een Kaapsch-Hollandsch idioticon. Kaapstad, Stellenbosch: Cyrus J. Martin. Marais-Hoogenhout, N. s.j. Praktisches l£hrbuch der kaphollllndischen Sprache (Burensprache). Wen en, Leipzig: Hartleben. Nienaber, G.S. 1950. Taalkundige belangstelling in Afrikaans tot 1900. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. Nienaber, G.S. (Red.). 1984. Vrod opvattings oor Afrikaans as taal. Johannesburg, Kaapstad: Pers- kor. Patriot woordeboeklPatriot dictionary. 1902. Paarl: D.F. du Toit en Co. Patriot woordeboeklPatriot dictionary. 1902. Paarl: D.F. du Toit en Co. Pettman, C. 1913. Africanderisms. Londen, New York: Longmans, Green and Co. Pienaar, E.C. 1946. Die triamfvan Afrikaans. Kaapstad, Bloemfontein: Nasionale Pers. Scholtz, J. du P. 1939. Die Afrikaner en sy taal, 1806:1875. Kaapstad: Nasionale Pers. Schoonees, P.C. (Hoofred.). 1950. Woordeboek mn die Afrikaanse Taal. Deell. Pretoria: Staatsdruk_ ker. Schumann, T.E.W. et al (Red.). 1959. Feesalbum 1909-1959 (van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns). Pretoria: J.L. van Schaik. Snijman, F.I. 1963. Die Afrikaanse Woordeboek teen syagtergrond. Ongepubliseerde studie. Snijman, F.J. 1975. U woorde, u woordeboek. Stellenbosch: Beheerraad van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Van der Merwe, H.J.J.M. (Red.). 1968. Patriot-woordeboek (heruitgawe). Pretoria: J.L. van Schaik. Van der Merwe, H.J.J.M. (Red.). 1971. Vroel! Afrikaanse woordelyste. Pretoria: J.L. van Schaik. Van Oordt, J.F. 1902. An English-Cape Dutch Vocabulary for the Use of Englishmen. Amsterdam, Kaapstad: H.A.U.M. Von Wielligh, G.R. 1925. Ons geselstaal. Pretoria: J.L. van Schaik. Von Wielligh, G.R. 1925. Ons geselstaal. Pretoria: J.L. van Schaik.

https://lexikos.journals.ac.za/pub/article/download/1151/667

Afrikaans

http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za • Hierdie artikel is 'n verkorte en aangepaste h'~fstuk uit 'n D.Utt.-verhandeling 'n Metalek- si1cografiese [undering van Afrilcaanse slcoolwooraeboe1ce wat in Desember 1990 deur die Univer- siteit van Stellenbosch aanvaar is. F.}. Lombard, Buro van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal Abstract: The Nature and Presentation of the Lexicographical Definition. The lexicographical definition is still the most important entry in a dictionary article. It is impor- tant that this significant entry, like other dictionary enbies, should rely on the dynamics of real lan- guage. To achieve this, it is necessary that the lexicographer must base his definitions on citations from the spoken and written Ianguage. This important aspect of lexicograph y is touched on. I also take a look at different ways that the lexicographer can use to compile definitions. The best known methods probably are genus and differentiae definitions, synonym definitions, circle definitions and descriptive definitions. Various criteria can be applied to test the lexicographical definition. I limit myseU to comprehensiveness, clarity, accuracy, consistency, autonomy, objectivity and neu- trality, which I believe to be the most important criteria. Keywords: LEXIC<XRAPHICAL DEFINITION, REAL LANGUAGE, GENUS AND DIFFE- RENTIAE DEFINITIONS, SYNONYM DEFINITIONS, CIRCLE DEFINITIONS, DESCRIPTIVE DEFINITIONS, COMPREHENSIVENESS, CLARITY, ACCURACY; CONSISTENCY, AUTONQ. MY, OBJECTIVITY, NEUTR;\UTY, COMPONENTIAL ANALYSIS, USER-FRIENDLINESS, POLYSEMY Opsomming: Die leksikografiese definisie word steeds beskou as die belangrikste inskry- wing in 'n woordeboekartikel. Soos by ander woordeboekinskrywings, is dit belangrik dat hierdie sentrale inskrywing by die taalwerk1ikheid moet aansluit Om dit te bereik, moet die Ieksikograaf sy definiense sover moontlik op voorbeeldmateriaal uit die geskrewe en gesproke taalgebruik baseer. Na hierdie onderliggende aspek van die leksikografiese definisie word daar gekyk. Daar word ook aandag gegee aan enkele maniere waarop die leksikografiese. definisie aangebied kan word. Van hierdie maniere is die genus-differentiae-definisie, die sinoniemdefinisie, die sirkelde- finisie en die deskriptiewe definisie waarskyn1ik die bekendste. Na die verskeie kriteria wat toege- pas kan word by die beoordeling van definiense word daar ook gekyk. Van hierdie kriteria word volled.igheid, helderheid, akkuraatheid, konsekwentheid, seUstandigheid, objektiwiteit en neutraIi- teit aan bod gestel, aangesien hulle na my mening die betekenisvolste kriteria is . • Hierdie artikel is 'n verkorte en aangepaste h'~fstuk uit 'n D.Utt.-verhandeling 'n Metalek- si1cografiese [undering van Afrilcaanse slcoolwooraeboe1ce wat in Desember 1990 deur die Univer- siteit van Stellenbosch aanvaar is. http://lexikos.journals.ac.za 159 Die aard en aanbieding van die Ieksikografiese definisie 2.1 Genus-differentiae-definisies 'n Tradisionele en eenvoudige manier waarop gedefinieer kan word, korn van Aristoteles se analise dat die woord wat gedefinieer moet word, beskryf kan word deur gebruik te maak van 'n genus en differentiae. Baie leksikograwe en leksikoloe glo dat dit die beste en eenvoudigste metode is wat gebruik kan word. Gove (1985: 58,59) wys daarop dat die woord wat gedefinieer of die VOor- werp wat beskryf moet word, die beste binne die essensiele bewoording van die genus en differentiae van 'n analitiese definisie georienteer kan word. By die genus-differentiae-metode word die woord eers in 'n oorkoepelende klas (die genus) geplaas en dan word dit deur unieke kenmerke (die differentiae) van aile ander dinge in daardie klas onderskei (Landau 1984: 120). Die werk- wyse is so eenvoudig dat dit die leksikograaf tot 'n oorvereenvoudigde defi- niens kan verlei. Hierdie manier van definieer vereis daarom dat die leksiko- graaf sy genus en die daaropvolgende differentiae sorgvuldig moet kies sodat sy gebruikers nie moeite het met die verstaan van enige aspek van die defi~ niens nie. Die leksikograaf word by die gebruik van die metode van definieer in sekere geva1le verplig om meer differentiae, wat neerkom op (noodsaaklike) saakbesonderhede, aan te bied. Die manier van definieer het daarom sy beperkinge. Dit kan byvoorbeeld nie geredelik op aile abstrakte begrippe toegepas word nie. Gove se stelling hierbo is dus 'n oorvereenvoudiging. Sorns is die differentiae doodgewoon te skamel om onderskeidend genoeg te wees. 'n Voorbeeld wat hier genoem kan word, is Nasionale Woordeboek (voortaan NW) se hantering van kwikstertjie: "voeltjie met In wipperige stert". Die genus plaas dadelik diegene wat onbekend is met kwikstertjies in die prentjie, maar die differentiae is te skamel, want daar is ander voels wat ook hulle sterte wip. As sodanig slaag die definiens net ten dele. Die genusaanduiding moet volkome duidelik en verstaanbaar wees sodat dit die lemma reeds skerp afbaken en vir die gebruiker plaas (Gove 1985: 59). In die bogenoemde geval is die genus skerp afgebaken, maar die probleem Ie in die differentiae wat nie onderskeidend genoeg is nie. Gove wys ook daarop dat die genuswoord deur modifiseerders bepaal of beperk moet word sonder dat die orientasie daarvan in die gedrang gebring word. 1. woordeboeke word die meeste vir betekenisverklaring gebruik. Omdat die leksikografiese definisie steeds as die sentrale inskrywing van 'n woordeboek- artikel beskou word, is definiering van lemmas een van die belangrikste take van die leksikograaf. Die soort definisie wat in woordeboeke gebruik word, staan bekend as die leksikografiese definisie. Volgens Eksteen (1967: 12) berus die definisie op sekere historiese feite. Robinson (1950: 45) se in die verband: ~'Lexical defini- tion is a fonn of history. It refers to the real past. It tells what certain persons meant by a certain word at a certain less or more specified time and place. In a 'modem' dictionary the time meant is the most recent period down to the in- stant of writing and there is a strong expectation that the same persons will continue to use this, word in the same way for a considerable time after the publication of the dictionary." Alhoewel die leksikografiese definisie nie son- der meer gelyk aan die leksikale definisie is nie, is hulle in die konteks hierbo dieselfde. Robinson dui hierbo een van die belangrikste aspekte van die leksikogra- fiese definisie aan. 'n Definiens word naamlik saamgestel nadat die betekenis van 'n leksikale item ontleed is. Die optrede van die leksikale item in die taal- gebruik van sprekers en skrywers moet in ag geneem word by die betekenis- ontleding daarvan. Dit is die leksikograaf se plig om die definiens van 'n leksi- kale item uit die taalwerklikheid te "distilleer". Die skep van 'n leksikografiese definisie herus daarom nie op die vindingrykheid van die leksikograaf nie, maar op drie persone se betrokkenheid, naamlik die leksikograaf self, die gebruiker vir wie die betekenis gedefinieer word, en die gebruiker wat aan die woord sekere betekenisse heg (Eksteen 1967: 15). As daar nie voldoende aan- dag gegee word aan die derde persoon nie, sal 'n woordeboek ontspoor deur- dat dit nie berus op objektiewe weergawe van die taalgebruik nie. 'n Definiens is dus uiteindelik niks anders as 'n heskrywing van wat ge- bruikers van 'n woord daarmee hedoel het nie. Die leksikograaf se formulering is 'n verwoording van die abstraksie wat hy gernaak het uit die gemeenskapli- ke wete van taalgebruikers. Gove, aangehaal in Eksteen (1965: 85), laat hom soos volg hieroor uit: " ... a definition, to be adequate, must be written only af- ter analysis of usage". http://lexikos.journals.ac.za 160 F.J. Lombard F.J. Lombard 160 2. Enkele maniere waarop gedefinieer kan word 2. 2.1 Genus-differentiae-definisies By die definiering van leeu of tier is die genuswoord byvoorbeeld roofdier, en 'n modifiseerder wat hier sal tuishoort, is groot omdat daar ander roofdiere is wat baie k1einer is as leeus en tiere, byvoorbeeld luiperds, jagluiperds, rooikatte, jaguars, bergleeus, enso- voorts. Die leksikograaf moet versigtig ~ees dat hy nie te moeilike modifise- rende woorde gebruik in sy poging om die genuswoord akkuraat te plaas nie. http://lexikos.journals.ac.za 161 Die aard en aanbieding van die Jeksikografiese definisie I bogenoemde geval sal daar nog differentiae aangebied moet word omdat ,,0 root roofdier" nie 'n adekwate definiens van tier of leeu is nie. g Die genus-differentiae-metode van definieer is kontrasterend van aard. Deur gebruik te maak van 'n genus word soortgelyke sake in 'n kategorie eplaas en daardeur word die verskille, soos aangedui deur die differentiae, ~kerp in kontras gestel. Volgens Ayto (1983: 90) moet die genus, om maksi- male definierende krag te M, nie te algemeen en nie te spesifiek wees nie. Die wins van die soort definiens is die eenvoud daarvan en die plasing van die lemma in 'n bree semantiese kategorie wat meebring dat die gebruiker onmid- dellik georienteer word (deur die genus). Dit is dus 'n gebruikersvriendelike definiens. Louw (1985: 60) stel ook 'n tipe analitiese definisie voor waarin hy drie betekeniskomponente onderskei waarvan veral die eerste twee vir die leksiko- graaf deurslaggewend kan wees by die maak van 'n definiens. Die drie kom- ponente wat Louw onderskei, is 'n gemeenskaplike, 'n diagnostiese en 'n sup- plementere komponent. Die gemeenskaplike komponent word verteenwoor- dig deur 'n baie algemene betekeniswaarde, met ander woorde iets wat die lemma wat gedefinieer word, gemeenskaplik met ander leksikale items kan M. As sodanig verteenwoordig die gemeenskaplike komponent 'n soort genus. Die diagnostiese komponent vernou die betekenisbeskrywing aansienlik, en as dit nodig sou weeS" om die lemma nog akkurater te plaas, dan kan die supple- mentere komponent, wat meer detail gee, aangewend word. Die twee kompo- nente kom dan rofweg met differentiae ooreen. Volgens Gouws (1985: 36) kan die gebruik van die betekeniskomponente die leksikograaf in staat stel om sy betekenisverklaring te verbeter. As voorbeeld sou die lemma motorfiets kon dien. 'n Kort definiens daar- van sou die volgende kon wees: 'Tweewielige kragaangedrewe voertuig, gewoonlik groter en kragtiger as 'n bromponie". Voertuig is hier 'n gemeen- skaplike betekeniskomponent met byvoorbeeld fiets, bromponie, skip, trein, vlieg- tuig, motor, ensovoorts. 2.2.1 Inleidend Een van die bondigste maniere waarop lemmas in woordeboeke gedefinieer word, is deur rniddel van sinonieme. In so 'n geval is die definiens 'n sinoniem van die definiendum. Oit gebeur dik wels dat woordeboeke van sinoniemdefiniense gebruik maak ter wille van bondigheid. Hoe kleiner die woordeboek dan ook is, hoe meer is dit die geval (Zgusta, 1971: 261). Die betekenis van die definiendum word in die geval van sinoniemdefiniense nie verklaar nie, maar deurdat daar 'n sinoniem van die definiendum aangebied word, word die gebruiker verwys na 'n ander lemma wat as betekenisverklaring van die definiendum kan dien. By die verwysde lemma word die sinoniem (vanwaar verwys is) na die defi- niens aangebied. Tussen die twee optredesbestaan daar 'n aantoonbare wissel- werking wat deur die toepassing van kruisverwysing ekplisiet gemaak word. Volgens Geeraerts en Janssens (1982: 20) is die eenvoudigste ,soort defi- niens wat in die leksikografie gebruik kan word, juis die sinoniemdefinisie. Hulle verkies die analitiese definisie't,o die sinoniemdefinisie omdat die anali- tiese definisie volgens hulle baie meer'genuanseer is as die sinoniemdefinisie. Volgens hulle word 'n woord se gebruiksmoontlikhede beter teenoor mekaar afgebaken deur die analitiese definisie as deur 'n sinoniemdefinisie. Hierdie siening is nie noodwendig juis nie. 'n Sinoniemdefinisie waarvan die kruisver- wysing korrek is, is 'n bondige en ondubbelsinnige wyse van definiering met 'n kruisverwysende waarde na 'n omvattender artikel waarin gebruiksmoontlik- hede ook teenoor mekaar afgebaken word. 2.1 Genus-differentiae-definisies Tweewielig is 'n diagnostiese komponent wat motorfiets, bromponie en fiets onderskei van die ander vervoenniddels. Om motorfiets van fiets en bromponie te onderskei, is daar verdere diagnostiese komponente nodig. Kragaangedrewe onderskei bromponie en motorfiets van fiets, en groter en kragtiger onderskei motorfiets van bromponie. 'n Definiens van jagluiperd sou as verdere voorbeeld kon dien: "baie vinni- ge, gespikkelde roofdier, k1einer as 'n IUiperd". Roofdier is 'n gemeenskaplike betekeniskomponent. Die deel van die definiens, gespikkeld, baie vinnig, tree as diagnostiese komponent op en onderskei 'n jagluiperd van 'n leeu, tier, rooikat, ens., maar gespikkeld en baie vinnig beskryf 'n jagluiperd waarskynlik nog nie genoegsaam nie. Vir die gebruikers wat nou al kon uitrnaak dat die definiens afstuur op Of 'n luiperd (wat volgens die oordeel van baie mense ook heel vin- nig is), Of 'n jagluiperd, moet nog inligting gegee word en die frase, kleiner as In luiperd, tree hier diagnosties op en plaas die dier akkuraat vir die gebruiker. http://lexikos.journals.ac.za 162 F.J. Lombard F.J. Lombard F.J. Lombard 162 Een komponent kan in bepaalde gevalle sowel gemeenskaplik as diagnos_ ties wees. Die komponent dier kan byvoorbeeld van toepassing wees op 'n leeu, 'n koedoe, 'n muis, 'n olifant, 'n skaap, 'n hond, 'n koei, ensovoorts (ge- meenskaplik), en die komponent onderskei ook enigeen van bogenoemde van byvoorbeeld plante of mense (diagnosties). 2.2.2 Problerne rondom sinoniemdefinisies Daar kan probleme rondom die aanwending van sinoniemdefinisies voorkom, onder andere probleme vir die gebruiker, en opstellers van woordeboeke sal deeglik moet besin of hulle die gebruiker werklik tegemoet kom as hulle sino- niemdefiniense aanbied wat weliswaar kort is, maar wat soms 'n vlag is wat nie altyd die lading dek nie. Bondigheid behoort as beginsel nie voorkeur bo helderheid en akkuraatheid te kry nie, maar ongelukkig gebeur dit soms met die aanbied van sinoniemdefiniense. Korrekte sinoniemdefinisies waarby http://lexikos.journals.ac.za 163 Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie 'rkeldefiniering deur 'n onbesproke kruisverwysingsisteem vermy word, is 51 r 'n ekonomiese en sinvolle wyse van definiering .. 'rkeldefiniering deur 'n onbesproke kruisverwysingsisteem vermy word, is 51 r 'n ekonomiese en sinvolle wyse van definiering .. y g egte Zgusta (1971: 90) noem drie aspekte van leksikale betekenis: die denotasie wat verwys na die aanwysbare eienskappe van die ding of konsep wat gedefi- nieer word, die konnotasie wat verwys na geassosieerde eienskappe, en die omvang van toepassing watverwys na die konteks(te) waarin 'n woord ge- bruik kan word. Hy voer aan dat woorde slegs sinoniem is as die woorde ten opsigte van aI drie hierdie aspekte ooreenstem. p g p Back1und (1985: 65) sluit by Zgusta aan as hy daarop wys dat baie spre- kers verkeerdelik glo dat sinonieme min of meer uitruilbaar is terwyl hulle in werklikheid duidelik van mekaar onderskei kan word deurdat sekere konteks- te net die aanwending van een sinoniem kan toelaat terwyl'n ander sinoniem in die konteks geblokkeer word. Ook Gouws (1985: 41) en Kipfer (1984: 67) noem dat daar besware teen die sinoniemmetode kan wees omdat daar dik- wels klein verskille is tussen woorde wat as sinonieme beskou word. Die leksi- kograaf moet tussen sinonieme wat gedeeltelik ooreenkom en sinonieme wat absoluut ooreenkom, onderskei. Absolute sinonieme kan mekaar volgens Gouws in aIle kontekste vervang terwyl dit nie die geval met gedeeltelike sino- nieme is nie. Baie woordeboeke bied woorde as absolute sinonieme aan terwyl hulle net gedeeltelik sinoniem met mekaar is. Twyfelagtige sinoniemparadigmas word ook na die definiens aangebied. Aangesien daar min woorde is wat werklik volledig sinoniem met mekaar is, moet die leksikograaf baie omsigtig te werk gaan wanneer hy van sinoniemdefiniering gebruik maak. Die feit dat sommige "sinonieme" minder sinoniem is as wat die leksikograaf vermoed, is nie al problematiek ten opsigte van sinoniemaanbieding nie. 2.2.2 Problerne rondom sinoniemdefinisies Nog In voorbeeld van sulke sirkulariteit in die NW is te vinde by die behandeling van rnatroos en seeman. y g In baie van die gevalle wat met behulp van sinoniemdefiniense hanteer word, kan een sinpniem nie In lemma goed genoeg plaas nie en daar moet dan meer van hulle betrek word om die gebruiker tegemoet te kom. So In lys sino- nieme gee nie ondubbelsinnig leiding oor betekenis nie. Onkundige gebruikers sal sonder meer aanneem dat sulke sinonieme in aIle gevalle uitruilbaar is, wat beslis nie die geval is nie. Magay (1988: 174) wys daarop dat In reeks sinonie- me wat as definisie aangebied word, dikwels vir die gebruiker misleidend kan wees. Dit is ook moeilik om te glo dat reekse sinonieme ten opsigte van konno- tasie, denotasie en konteks met mekaar sal ooreenstem. Die doel van sinoniem- definiering, naamlik ruimtebesparing en eenvoud van aanbieding, word in die geval van so In reeks sinonieme geweld aangedoen en daar kan net sowel van 'n'gewone definisie gebruik gemaak word, veral aangesien die gebruiker waar- skynlik meer daarby gaan baat. Daar moet onderskei word tussen die lysting van In reeks sinonieme as definiens en die aanbied van In sinoniemparadigrna na In definiens. In die eers- te geval probeer die opsteller In lemma definieer deur van In aantal sinonieme gebruik te rnaak (waarskynlik omdat een sinoniem nie goed genoeg is nie). In die tweede geval word die leksikale betrekkings tussen die definiens en In reeks sinonieme geekspliseer. Sinoniemdefiniense is nie altyd akkuraat nie en dit kan sake vir die ge- bruiker bernoeilik. As voorbeeld dien die geval mobiel soos wat die NW dit aanbied: "beweeglik, beweegbaar". Dit is die eerste betekenisonderskeiding van mobiel wat die NW aanbied. By beweegbaar word daar geen verklaring gegee nie (dit word onverklaard gegee). As die gebruiker beweeglik naslaan, word hy met vyf betekenisonderskeidings gekonfronteer en daar word geen leiding gegee oor watter van hierdie onderskeidings by mobiel aansluit nie. Die ervare gebruiker sal waarskynlik aanvoel dat die eerste betekenison- derskeiding wat aangegee word, naarnlik "wat beweging toelaat; beweegbaar", die betekenis is wat sinoniem is met mobiel, maar vir onervare gebruikers is so In aanbiedingwyse nie ideaal nie. In Eenvoudige definiens wat by mobiel gegee kan word, en wat gebruikers onder geen illusie ten opsigte van die betekenis laat nie, is die volgende: "wat maklik beweeg ofbeweeg kan word". 2.2.2 Problerne rondom sinoniemdefinisies Dit gebeur dik- wels dat 'n leksikograaf een definiendum in terme van 'n ander verk1aar en dat die definiens van die laaste definiendum weer na die eerste verwys word. In so 'n geval het 'n mens met 'n sirkul~re betekenisaanbieding te make. So 'n werkwyse help die gebruiker natuurlik niks, want die definiendums word nie vir hom verk1aar nie. Al wat hy te wete kom, is dat twee definiendums deur die opsteller as sinonieme beskou word. In handwoordeboeke soos HandiDoordeboek van die Afrikaanse Taal (voort- aan HA 1') en die NW kom daar baie sirkul~re sinoniemdefiniense voor en dit gebeur ook soms dat 'n woord waarna as sinoniemdefiniens verwys is, nie as verklaarde lemma ·opgeneem word nie. Sinonieme of byna-sinonieme is ook dikwels polisemies van aard en hulle behoort eers ondubbelsinnig gemaak te word voordat hulle gebruik kan word. Vergelyk die voorbeeld van mobiel wat hieronder gebruik word. Normaalweg kan sinonieme ondubbelsinnig gemaak word deur goeie kruisverwysing waarin die nommer van die betekenisonder- skeiding wat gebruik word, vir die gebruikers aangedui word. Sirkulariteit is 'n wesenlike gevaar by die maak van definiense. Die NW bied die volgende by meubel aan: "stuk huisraad 00. 'n tafel, stoel, leas, bed; meu- belstuk". By huisraad word die volgende aangebied: "meubels en ander toerusting http://lexikos.journals.ac.za F.J. Lombard 164 F.J. Lombard 164 waannee 'n woonhuis ingerig word". By meubel word daar dus verwys na hUisraad en by laasgenoemde word daar na meubel verwys. Orndat hierdie definiense nie volledig sirkuler is nie, sal die gebruiker waarskynlik ·nie problerne ervaar met die dekodering daarvan nie. Hierdie soort sirkulariteit is nie so ernstig as wat dit in die geval van sinoniemdefiniense is nie. Die NW se aanbieding van rna wat na moeder verwys word en moeder wat na ma verwys word, is vee} ern- stiger as bogenoemde. Nog In voorbeeld van sulke sirkulariteit in die NW is te vinde by die behandeling van rnatroos en seeman. waannee 'n woonhuis ingerig word". By meubel word daar dus verwys na hUisraad en by laasgenoemde word daar na meubel verwys. Orndat hierdie definiense nie volledig sirkuler is nie, sal die gebruiker waarskynlik ·nie problerne ervaar met die dekodering daarvan nie. Hierdie soort sirkulariteit is nie so ernstig as wat dit in die geval van sinoniemdefiniense is nie. Die NW se aanbieding van rna wat na moeder verwys word en moeder wat na ma verwys word, is vee} ern- stiger as bogenoemde. Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie monotoon slaan nie, kan daar eerder 'n eenvoudige definiens by monotoon ~~ngebied word: "op een toon of toonhoogte; sonder om die toon af te wissel". Sinoniemdefiniense laat ook ruimte vir foutiewe gegewens om deur te glip. Die geval maermerrie soos deur die NW aangebied, kan in hierdie verband vermeld word. By maermerrie word na skeen been verwys maar die gebruiker raak nie daar geholpe nie aangesien by skeen been weer na tibia verwys word. By tibia 1 word die volgende definiens aangebied: "grootst~ middelbeen van die onderbeen van 'n werweldier; skeenbeen". Dit is feitelik korrek dat 'n mens se maermerrie die skeenbeen of tibia is, maar by die definiens van tibia (waarna by maermerrie met 'n ompad verwys is) word daar melding gemaak van wer- weldiere, met ander woorde dit is volgens die NW moontlik dat diere ook maermerries kan M, maar dit is te betwyfel of daar buite menslike verband na maermerries verwys word. monotoon slaan nie, kan daar eerder 'n eenvoudige definiens by monotoon ~~ngebied word: "op een toon of toonhoogte; sonder om die toon af te wissel". Sinoniemdefiniense laat ook ruimte vir foutiewe gegewens om deur te glip. Die geval maermerrie soos deur die NW aangebied, kan in hierdie verband vermeld word. By maermerrie word na skeen been verwys maar die gebruiker raak nie daar geholpe nie aangesien by skeen been weer na tibia verwys word. By tibia 1 word die volgende definiens aangebied: "grootst~ middelbeen van die onderbeen van 'n werweldier; skeenbeen". Dit is feitelik korrek dat 'n mens se maermerrie die skeenbeen of tibia is, maar by die definiens van tibia (waarna by maermerrie met 'n ompad verwys is) word daar melding gemaak van wer- weldiere, met ander woorde dit is volgens die NW moontlik dat diere ook maermerries kan M, maar dit is te betwyfel of daar buite menslike verband na maermerries verwys word. Nog 'n probleem wat by sommige woordeboeke voorkom, is dat sekere lemmas met 'n sinoniemdefiniens gedefinieer word, maar die sinoniem waarna verwys word, dan nie verklaar word nie. In die NW word byvoorbeeld na fi- neerhout verwys as beleghout, maar laasgenoemde word nie gedefinieer nie. By majeur word verwys na groottertstoonsoort, maar dit word ook nie verklaar nie. Ook die HA T maak hom hieraan skuldig: by mineraal 11 word verwys na delf- stofhoudend, maar dit word nie verklaar nie. Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie 'n Probleem wat ook soms by sinoniemdefiniense voorkom, is verkeerde verwysing in die geval waar die sinonieme woord wisselvorme het. Om die probleem te illustreer, kan daar gewys word op die hantering deur die NW van horingstof. Die term word na keratine verwys, maar die onoplettende gebruiker sal die term dalk nie opspoor nie omdat die inskrywing onder keratien is. Kera- tine (en seratien) word wei ook naas keratien aangegee, maar daar is geen rede hoekom horingstof nie direk na keratien verwys is nie aangesien dit alfabeties voor keratine is en daar boonop voorkeur aan die ien-skryfwyse (bo die ine- skryfwyse) gegee word. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) 2.2.2 Problerne rondom sinoniemdefinisies Nog In voorbeeld wat aansluit by die van mobiel, is die van monotoon. In die NW en HAT word monotoon met eentonig verklaar. Orndat eentonig die bykomende betekenisonderskeiding het van "vervelend", en daar in die hand- woordeboeke nie leiding gegee word oor die betekenisaspek van eentonig waar- http://lexikos.journals.ac.za 165 2.2.3 Die ideale posisie Die ideaal ten opsigte van sinoniemdefiniering is dat die kruisverwysing- sisteem die gebruiker so tegemoet moet kom dat hy geen probleme sal he met die opspoor en verstaan van die sinoniem waarna hy verwys word nie. By die definiendum wat deur middel van 'n sinoniem verklaar word, word die gebrui- ker na 'n ander definiendum verwys. In die geval van verskeie polisemiese waardes behoort daar na 'n bepaalde betekenisonderskeiding verwys te word. By die sinoniemdefiniendum moet die verwysde definiendum dan volledig verklaar word. In woordeboeke behoort gestreef te word na die gebruik van absolute sinonieme in sinoniemdefinisies. Absolute sinonieme kom egter seIde voor. Twee sinonieme soos garansie en waarborg stem byvoorbeeld (onder andere) nie ten opsigte van toepassingsomvang ooreen nie. Garansie is rninder gebruiklik http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za F.}. Lombard 166 as waarborg. As garansie na waarborg verwys word, behoort die verskil in bruikstatus deur 'n etiket uitgewys te word. In die geval kan 'n minder ge~~ lik-etiket by garansie oorweeg word. I - Waar daar twyfel oor die sinonimiteit van twee definiendums bestaan kan afsonderlike definiense eerder gemaak word. In die geval van die NW ' hantering van blikaspaai is daar 'n voorbeeld van twyfelagtige sinonirniteit. Di8e NW bied wegkruipertjie as sinoniemdefiniens van blikaspaai aan, maar die twe: kinderspeletjies is nie presies dieselfde nie. Die NW se hantering daarvan is dus nie honderd persent akkuraat nie. 2.3 Sirkel- en deskriptiewe definisies Volgens Gouws (1989: 117) kom sirkeldefiniering voor wanneer die definiens 'n deel van die definiendum, of 'n afieiding of grondwoord daarvan bevat. Hier- die soort definiering kan dus net siaag as daar 'n volledige definiens van die deel van die definiendum, die afieiding of grondwoord daarvan gegee word. In die opsig fouteer die NW met kurettasie: "chirurgiese skraping, verwydering; bewerking d.m.v. 'n kuret". In hierdie geval is kuret die grondwoord, maar dit word nie in die NW verklaar nie. Die sirkeldefinisie word hoofsaaklik vanwee ruimteoorwegings aange- bied. In die HAT word feminis byvoorbeeld in terme van feminisme gedefinieer: ''Voorstander van die ferninisme". Feminisme word dan volledig gedefinieer: "Strewe na gelyke regte vir vrou en man". Die NW gee feminis onverklaard en net feminisme word verklaar. Gouws (1989: 114) wys ook op deskriptiewe definisies waar die betekenis van die definiendum aangedui word sonder dat die betekenisverhoudinge wat die definiendum met ander leksikale items kan M, aan bod gestel word. So 'n definiens is dus 'n onafhanklike eenheid waarin die betekenisverklaring wat aangebied word, nie op enigiets anders steun nie. g p g Die 500rt definisie kan baie gebruik word in 'n woordeboek wat arm is aan makrostruktuurelemente. Indien feminisme nie in 'n kleiner woordeboek verklaar word nie, en feminis wei, is 'n deskriptiewe definisie d.ie aangewese uitweg: "iemand wat 'n voorstander daarvan is dat vroue dieselfde geleenthe- de en regte as mans moet MOl. Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie Een van die kriteria wat Arnold (1980: 73) gebruik in die beoordeling van , oordeboek, is die kwalitatiewe faktor, en een van die vereistes wat ten op- ~; van kwaliteit gestel is, is volledige, akkurate, kort, helder en kontempore- SI d~finiense. 'n Woordeboek wat sulke definiense aanbied, is dus kwalitatief re 'n hoer vlak as 'n woordeboek wat oortree ten opsigte van hierdie kriteria. 2' tes (1986: 84) en Heliel (1987: 144) sluit by Arnold aan as hulle aandui dat 'n aeie definiens akkuraat, duidelik en bondig moet wees. GaJes wys daarop dat ~ definiens toepaslik na styl en inhoud moet wees vir die uiteindelike gebrui- ;er. Die gebruiker en veral ook die wete wie die gebruiker is, word hier weer sentraal geplaas. g p Hierbo is genoem dat definiense volledig, akkuraat, kort en helder moet wees en in die praktyk beteken dit die volgende: 'n definiens is volledig as dit die werklik tersaaklike inligting volledig aanbied sonder om noodsaaklike besonderhede te verswyg. Dit is akkuraat as dit 'n lemma seman ties presies en ondubbelsinnig vir die gebruiker kan plaas. Dit is kort wanneer onnodige besonderhede nie vermeld word nie en net die semantiese essensie aangebied word en dit is helder as dit aangebied word in 'n taal wat die gebruiker ver- staan. Kontemporere definiense is die wat voldoen aan die eise van die tyd waarin die woordeboek geskryf word. As daar gese word dat 'n definiens aan die eise van die tyd moet voldoen, word daar nie gesuggereer dat so 'n definiens tydsgebonde moet wees nie. Dit is juis definiense wat in 'n sekere sin tydloos is wat beter standhou as ander. Sommige definiense moet laat blyk dat die tydsfaktor belangrik is. As die lemma krygsmakker byvoorbeeld gedefinieer word, moet die definiens blyke gee daarvan dat dit gaan om 'n makker wat saam in 'n oorlog was of saam in 'n oorlog is. In die WAT word hierdie inligting aangebied: "Makker, kameraad wat saam in 'n oorlog, kryg betrokke is {was)". Die definiens kan egter eenvou- diger (en steeds tydloos) gestel word sonder om enige onakkuraathede te bevat: "Makker in 'n oorlog". Deur spesifieke tydsverwante aspekte in 'n definiens in te bou, ontstaan die moontlikheid dat dit vinnig kan verouder. Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie Die definiens wat egter vir die gebruiker anachronisties voel, is waarskynlik nie aangepas by die tyd nie, en 'n gebruiker wat 'n ou woordeboek raadpleeg, sal dit dan waarskynlik ook so er- vaar. Die leksikograaf kan baie doen om te sorg dat sy woordeboek nie vinnig verouder nie.' Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu 3.1 Inleidend Aangesien definiense in 'n belangrike mate die gehalte van 'n woordeboek bepaal, is dit nodig om kennis te neem; van die aspekte van definiering wat goeie woordeboekdefiniense tot gevolg h~t. , http://lexikos.journals.ac.za 167 Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie 3.2.1 Inleidend 'n Woordeboekopsteller kan ten opsigte van die definiense wat hy aanbied, op 'n hele paar maniere fouteer. Rondom die volledigheid van definiense kan op twee maniere gefouteer word: deur Of te volledig 6f onvolledig aan te bied. http://lexikos.journals.ac.za F.J. Lombard 168 Dagenais (1984: 62), Hulbert (1955: 69), Heliel (1987: 134), en PelOfi (1976: 28) vermeld die beginsel van adekwaatheid ten opsigte van definiense. Daann bedoel hulle dat 'n adekwate definiens alles wat nodig is, moet bevat om d~ betrokke lemma uniek te definieer, sodat daardie lemma van aile ander ondel~ skei word. Die sernantiese essensie van die lemma moet gegee word en d~t moet geskied sonder dat daar onnodige inligting aangebied word. I g g g g g Landau (1984: 121, 131) wys ook daarop dat die definiens die essensie van dit wat gedefinieer word~ moet vasvang. Volgens hom moet die lenuna so gedefinieer word dat die vraag: "wat is dit?" onmiddellik beantwoord kan word. As die woordeboek nie genoegsame inligting onmiddellik kan verskaf nie, slaag hy nie in sy doel nie. Baie woordeboekopstellers fouteer hier omdat die saak en die woord verwar word. Volgens Landau moet die belangrikste aspek van die definiens dus eerste kom en dit wat insidenteel is, later. Dit is natuurlik te bevraagteken of insidentele gegewens in 'n leksikografiese defini- sie tuishoort. 3.2.2 Onvolledigheid Handwoordeboeke maak hulle meermale skuldig aan onvolledige definiense wat onekspJisiet of nie genoegsaCim verklaar is nie. Die lemma muis wat deur die NW bloot verklaar word as "'n klein knaagdiertjie",is tipies van die onade- kwate definiering wat meermale in handwoordeboeke voorkom. So 'n defi- niens onderskei nie 'n muis van so iets soos byvoorbeeld 'n marmot wat ook 'n klein knaagdier is nie. Nog 'n voorbeeld van 'n definiens wat meer inligting benodig, is die van mandaryn soos aangebied deur die NW en HAT. Die NW bied die volgende aan: "nartjie" (by betekenis 2), terwyl die HAT aanbied: "Soort nartjie; Citrus reticulata" (by mandaryn2). Meer inligting behoort verskaf te word as die van die twee handwoordeboeke. Ook by markies, marnwt en marsbanker is die definiense van die NW onvol- ledig. By markies word aangebied "adellike titel; markgraaf', by marmot "mak Jenaagdiertjie" en by marsbanker "soort seevis". Eksplisieter definiense wat gegee kan word, is die volgende: "'n edelman wat tussen 'n hertog en 'n graaf in rang is"; '"n mak knaagdier, bieljie groter as 'n eekhoring, en met 'n reguit stert" en '"n vis met 'n blou-groen bolyf en 'n silwer onderlyf wat veral aan die Weskus voorkom". Die hantering van die NW en HAT van die lemma naels1craap kan 'n on vol- ledige aanpakwyse illustreer. Die definiens wat in die NW daarvoor aange- bied word, is die volgende: "net-net, met min speling". Die HAT bied weer die volgende aan: "Hittete, amper, byna". In die geval van die NW se definiens word daar nie voorsiening gemaak vir naels1craap in die betekenis van "amper" of ''byna'' soos in die sin dit was so naels1craap 0/ die motor het omgeslaan nie. Die HAT maak weer nie voorsiening vir die -betekenis van naels1craap soos dit in naels1craap aan die dODd ontkom voorkom rue. In die geval beteken naelskraap http://lexikos.journals.ac.za 169 Die aard en aanbieding van dle leksikografiese definisie tuurlik "net-net". Ironies genoeg word bogenoemde Erase in die HAT nabruik, maar die definiens maak nie voorsiening vir die frase nie. Vergelyk ge oorbeeld wat gekry sal word as die vervangingsbeginsel toegepas moet b>;;d in die frase: Hulle het hittete, amper, byna aan die dQod ontlwm. As die HAT ~et-net" as bykomende definiens van naelskraap aangebied het, dan het die lag die hele lading gedek. 3.2.2 Onvolledigheid g g g v Nog 'n geval wat deur die HAT en NW op onvolledige wyse gehanteer WOrd, is die van middellyn. Al betekenis wat deur albei woordeboeke hier aan- gedui word, is die Iyn wat In sirkel in twee gelyke dele verdeel. Die meeste J1\ense wat hieroor genader is, het aangedui dat In rniddellyn vir hulle die Iyn is wat In sportveld in twee gelyke dele verdeel. In Woordeboek behoort so ver- teenwoordigend te definieer dat daar geen verwarring oor middellyn is nie: '1yn wat iets in twee gelyke dele verdeel, byvoorbeeld In ·sirkel of In sportveld". Ook die lemma misvat word deur die HAT net eenduidig verklaar (die NW bied dit nie aan nie), terwyl die betekenisonderskeiding wat die HAT weglaat, vir die meeste mense die algemeenste is. Volgens die HAT is misvat die vol- gende: "Verkeerd opvat, begryp". Twee betekenisonderskeidings kan aange- bied word: "om nie raak te vat nie" en "om verkeerd op te vat of te verstaan". p By die lemma lugdiens kan In vollediger definiens aangebied word as die van die HAT (die NW het die lemma nie opgeneem nie). Die HAT se definiens van lugdiens is die-volgende: "Diens met vliegtuie; vliegdiens". Die volgende kan aangebied word: "'n gereelde diens van lugvervoer" (wat analoog is aan busdiens), en "'n maatskappy wat so In diens lewer". 3.2.3 Oorvolledigheid Die keerkant van onvolledige definiense is oorvolledige definiense waarin on- nodige saakbesonderhede aangegee word. Die aanbied van sulke ekstralin- guistiese gegewens in In woordeboek is swak leksikografiese praktyk, en dit veroorsaak dat definiense moeiliker verstaanbaar is omdat dit moeilik is om te onderskei tussen gegewens wat werklik ter sake is en dit wat nie ter sake is nie. Die verwarring tussen woord en saak kan allerlei interessante maar rampspoe- dige gevolge M (OdendaI1979: 30, 32). As konnotasies en assosiasies sowel as betekenistoepassings en saakbeson- derhede toegelaat word om deel van die betekenisaanbieding te word, lei dit dikwels tot te veel fyn betekenisonderskeidings wat versplintering van beteke- nis in die hand werk. Op die wyse word die betekenisoordrag verswaar. Te veel betekenisonderskeidings getuig van In vlak semantiese analise. Aile assosiasies en konnotasies, behalwe die wat gemeenskaplik is (wat dus eintlik al denotasie is) moet in definiense vermy word. In die WA T is daar heelwat definiense. met die bewoording dikw. mId bygedagte aanlvan. Die inlig- ting wat dan gegee word, is dikwels konnotasies, en nie deel van die werklike betekenis van die lemma nie. Alhoewel'n woordeboekgebruiker daarop gereg- tig is om semantiese inligting en inligting oor die gebruik van In woord te kry' http://lexikos.journals.ac.za 170 F.J. Lombard F.J. Lombard 170 moet daar 'n onderskeid gemaak word tussen leksikale betekenis en bUite_ Iinguistiese gesuggereerde of geassosieerde "betekenisonderskeidings". Die onvoldoende onderskeid tussen Iinguistiese en buite-Iinguistiese eienskappe kan onder andere meer polisemiese onderskeidings suggereer as waaroor 'n bepaalde woord werklik beskik. Benewens die feit dat di~ betekenisoordrag verswaar word, lei dit ook tot ensiklopedisiteit. In 'n definiens moet aIleen Iin- guisties gemotiveerde inligting aangebied word. Kontekstuele getuienis rnOet in voorbeeldsinne tereg kom. Dit is nie verkeerd van die leksikograaf om te streef na die grootste mate van volledigheid en korrektheid in die hantering van sy definiense nie, maar omdat die gemiddelde taalgebruiker 'n woord kan gebruik sonder om al die eienskappe van die saak wat daarmee verband hou, te ken, en omdat die leksi- kograaf in elk geval nie al die saakbesonderhede wat met 'n woord verband hou, kan gee nie, het dit geen sin om 'n ensiklopediese werkwyse te volg nie. 3.2.3 Oorvolledigheid Katz (1972: 60) beweer die volgende: "Meaning must be an abstraction from the variable features of the things referred to by a term: the meaning of a Word must represent only the invariant features by virtue of which something is a thing, situation, activity, event or whatever of a given type. Otherwise no word could ever be used again with the same meaning with which it is used at anyone time, since there is always some difference in what is referred to from one time to the next." Dit is moontlik om 'n woord op 'n volledige en korrekte wyse vir die ge- bruiker duidelik te maak sonder om saakbesonderhede daaroor te verstrek. Die voorbeeld van branderplank wat hieronder aan bod kom, kan dit iIIustreer. Een van die slaggate waarin leksikograwe dikwels trap, is die van oorspe- sifieke en saakgerigte definiering. Vergelyk in die verband die W AT se defi- niens van branderplank: "Lang smal plank, van voor effens gebuig, deur strand- gaste vir branderry gebruik". Omdat spesifieke saakbesonderhede hier ver- meld is, en nie die funksie en tipiese gebruik nie, het die definiens verouder. 'n Branderplank is naarnlik nie meer lank en smal nie, maar eerder kort en breed. Die voorpunt is nie effens gebuig nie, maar gepunt. Die saakbesonderhede van 'n branderplank het dus intussen verander, en dit kan weer verander. 'n Bran- derplank word ook nie net deur strandgaste gebruik nie. In die geval van bran- derplank word daar ook gefouteer deur die sames telling uit die som van sy komponente te verklaar. 'n Branderplank is meer as net 'n plank. Branderplank kan gedefinieer word as "vaartuig waarmee branders in die staande posisie gery word". Om te analities te definieer, is gevaarlik, want dit laat die deur vir die op- name van saakbesonderhede wyd oop, en baie leksikograwe fouteer dan ook in die verband deur te ensiklopedies te definieer. Hanks (1979: 33) wys op die gevaar wanneer hy 'n vergelyking tref tussen die hanteringswyse van twee woordeboeke van die lemma "door" waar die een definiens sintakties oorbelas is terwyl die ander een 'n goeie balans :tref tussen "volheid" en leesbaarheid. Genoeg referensiele inligting moet vir die gebruiker gegee word om die defi- http://lexikos.journals.ac.za 171 Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie niens rnaklik te snap, maar nie aIle inligting hoef gegee te word nie. 3.2.3 Oorvolledigheid Nie 'n vol- le analise nie, maar eerder 'n tipering is dikwels genoegsaam. Hierrnee word een van die belangrikste kriteria van 'n goeie definiens aangedui: dit moet die mees tipiese kenmerke van gebruik en konteks aanbied sonder om te analities te wees. Die definiens moet volledig wees sonder om oorvolledig te wees. 'n Metode wat met vrug aangewend kan word om saakbesonderhede te beperk, is die van komponensiele analise. Alhoewel daar st~s in 'n analitiese definiens saakbesonderhede genoem word, kan daar met behulp van die meto- de slegs die noodsaaklikste(s) verrneld word om 'n subordinaat van ander te onderskei wat onder dieselfde superordinaat kan ressorteer. As voorbeeld sou die lemma motarfiets kon dien. 'n Kort definiens daar- van sou die volgende kon wees: "tweewielige kragaangedrewe voertuig, gewoonlik groter en kragtiger as 'n bromponie". Voertuig is hier 'n gemeen- skaplike betekeniskomponent met byvoorbeeld fiets, bromponie, skip, trein, vlieg- tuig, motor, ensovoorts. Tweewielig is 'n diagnostiese komponent wat motorfiets, bromponie en fiets onderskei van ander vervoermiddels. Om motorfiets van fiets en bromponie te onderskei, is daar verdere diagnostiese komponente nodig. Kragaangedrewe onderskei bromponie en mo(orfiets van fiets, en groter en kragtiger onderskei motorfiets van bromponie. 3.2.4 Oorspesifisering Woolf (1973: 256) wys daarop dat definiense te spesifiek kan wees. Die gevaar van oorspesifisering is volgens Woolf dat definiense onakkuraat kan wees of vinnig kan verouder. In ons tegnokratiese eeu verander dinge baie vinnig en dit waarvan 'n voorwerp gemaak is, kan more of oorrnore byvoorbeeld deur 'n ruimte-eeuse materiaal vervang word. Oit is daarom noodsaaklik dat leksiko- grawe saakbesonderhede wat weI nodig is, so sal aanbied dat die moontlikheid van verandering nie uitgesluit word nie en dat hulle die saakbesonderhede wat nie absoluut nodig is nie, uit hulle woordeboeke moet weer. As die leksikograaf wat kruk (die soort waarrnee invalides voortbeweeg) 'n hele aantal jare gelede moes definieer byvoorbeeld gespesifiseer het dat 'n kruk van hout is, sou sy definiens net vir 'n paar jaar op akkuraatheid aanspraak kon maak, want krukke word deesdae veral van metaal gemaak. Die spesifikasie oor waarvan 'n kruk gemaak is, is in elk geval onnodig, want nie die materiaal waarvan dit gemaak is nie, maar die funksie daarvan is werklik ter sake. Oie leksikograaf moet probeer om 'n sekere tydloosheid in sy definiens in te bou, en dit kan dikwels bereik word deur nie te veel te spesifiseer nie, dit wil s~ deur saakbesonderhede wat nie werklik bydra tot die identifisering en plasing van die saak wat gedefinieer word nie, weg te laat. Oit sal die leksikograaf ook baat om op hoogte te bly van tegnologiese ontwikkeling. Dit sal verseker dat hy nie so maklik ontspoor in sy betekenisaanbieding nie. Alhoewel geredeneer kan word dat betekenisaanbieding nie deur saakontwikkeling geraak behoort http://lexikos.journals.ac.za F.). Lombard 172 te word nie, kan dit tog voorkom dat 'n fundamentele verandering van 'n saak die betekenisaanbieding daarvan kan bei'nvloed. In Geval waar te spesifiek gedefinieer word, en waar die definiens nie all moontlikhede dek nie, is die definiens van bajonetsluiting in die NW: "SOOTt leo e peling waarby In stuk met pennetjies in In stuk met twee gleuw~ gedraai WOrtf'. of: definiens is sekerlik van toepassing op die bajonetsluiting tussen In gloeilam e en die lamp waarin dit bevestig word, maar dit is nie van toepassing op dt bajonetsluiting tussen kameras en kameralense nie. In Beter definiens sou di: volgende wees: IIIn stewige koppeling tussen twee silindriese voorwerpe wat bewerkstellig word deurdat die uitsteeksels van die een in die gleuwe van die ander sluit". 3.2.4 Oorspesifisering Nog tn geval waar daar te spesifiek gedefinieer word, is die NW se hante- ring van maan: "die aarde se satelliet". Ook die HAT se definiens is in hierdie geval te spesifiek. Daar is ander mane in die ruimte behalwe die een wat om die aarde wentel, en vir die moontIikheid moet toegelaat word: IIIn k1einer hemelliggaam wat om tn groter een draai, veral die een wat om die aarde draai". In Definiens is eintlik In kompromie tussen spesifieke akkuraatheid en die mate van insluitbaarheid. Betekenis word geabstraheer uit In groot aantal ge- bruiksmoontlikhede en die leksikograaf moet daarom In balans vind deur In definiens so spesifiek as rnoontlik aan te bied terwyl dit versoenbaar is met In realistiese bree betekenisomvang (Landau 1984:-148). Volgens Zgusta (I97I: 253) moet die definiens algemeen genoeg wees om aI die moontlikhede te im- pliseer sonder dat a1mal eksplisiet genoem hoef te word. Dit moet spesifiek wees sonder om te spesifiek te wees. In die W A T word daar dikwels te veel gespesifiseer. Vergelyk die volgende definiens van kontalcspoor: "By In elektrie- se trein, veral In moltrein - spoor, metaalstaaf tussen of langs die spoorstawe en ewewydig met hulle, op of naby die grondvlak op isola tore bevestig, wat stroom aid trein lewer d.m.v. In kontakskaats". Die volgende definisie is meer veralgemenend en tiperend: "Spoor wat elektriese stroom lewer aan vervoer- middels". In die meerderheid gevalle is oorspesifieke definiense geneig om ensiklo- pedies te wees, of te grens aan die ensiklopediese. Die aard en aanbieding van die \eksikografiese definisie Die aard en aanbieding van die \eksikografiese definisie Die kriterium van helderheid bring mee dat die leksikograaf na eenvoud . definiense moet stree£. Woolf (1973: 257) wys daarop dat die leksikograaf In l~r gespesialiseerde terme so moet definieer dat dit nie net deur deskundiges se rstaan kan word nie, maar ook deur leke. ve Dit is geen geringe taak om eenvoudig te werk te gaan in die definiering n ingewikkelde konsepte nie, en Zgusta (1971: 2S5) noem dat tegniese terme van die moeilikste dinge is om te definieer. Die definiense daarvan moet vol- vans hom allereers korrek wees, die objekte moet korrek beskryf word en die ~gemeen aanvaarde idee van wat die objekte is, moet gereflekteer word. ~gusta noem ook dat leksikale eenhede wat plante en diere moet beskryf, pro- bleme veroorsaak wat met die van tegniese terme ooreenkom, aangesien hulle (veral in kleiner woordeboeke) in algemene terme beskryf moet word. Wat Zgusta hier se, is sekerlik waar, maar dit is nie aIleen tegniese terme wat moei- lik is om te definieer nie. Dit kom dikwels voor dat ander, gewoner lemmas veel moeliker is om te definieer as "eksotiese" lemmas. Evans (1969: 217) wys op die idiosinkrasie rondom definiering as hy noem dat dit sorns maklik is om iets wat uniek, snaaks of nuut is te beskryf, maar dat dit dikwels moeilik is om die gewone te definieer omdat juis die gewoonheid van iets dikwels vereis dat ongewone terme gebruik moet word om dit deeglik of genoegsaam te definieer. Hanks (1979: 34) sluit daarby aan as hy beweer dat selfs aIledaagse woorde die leksikograaf moeilikheid kan gee. Miskien kon hy bygevoeg het dat dit veral die aIledaagse woorde is wat moeite gee. Die krite- rium wat ook in die geval geld, is duidelik: aile lemmas, eenvoudig of in- gewikkeld, moet vir die teikengebruiker so helder en eenvoudig as wat dit maar kan gedefinieer word. Die vermoe om iets helder te formuleer, moet deel wees van 'n woordeboekopsteller se mondering. t Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) 3.3.1 lnleidend In In ondersoek wat gemaak is oor die sosiale impak van woordeboeke in die Verenigde Koninkryk, het Quirk (1973: 86, 87) gevind dat daar veral ten opsig- te van definiense heelwat verbeteringe voorgestel is. Van die voorstelle wat gemaak is, het laat blyk dat daar veral :n groot behoefte aan helderheid was. Die respondente het gevoel dat definiense minder gekompliseer of onhelder, her hal end, gedetailleer en gefragmenteer behoort te wees. http://lexikos.journals.ac.za 173 3.3.2 Verstaanbaarheid Dit lyk nodig dat volledigheid en akkuraatheid van definiense ook met helder- heid getemper moet word, anders kan daar 'n situasie ontstaan waar die aange- bode definiens baie volledig en akkuraat gedefinieer is, maar nie verstaanbaar genoeg nie. In 'n artikel oor leksikografie en die pedagogiese implikasies daar- van, beklemtoon Cowie (1980: 205) die belangrikheid van die balans tussen vol- ledige en akkurate behandeling aan die een kant, en maklike verstaanbaarheid en gebruik aan die ander kant van definiense. Baie leksikoloe plaas 'n hoer prernie op helderheid as op enigiets anders, selfs leksikografiese juistheid. Oat helderheid net so belangrik is as akkuraat- heid, word onderskryf deur Hanks (1979: 35) wat daarop wys dat sekere defi- niense absoluut korrek aangebied word, maar op 'n onverstaanbare wyse. Aangesien die meeste gebruikers van woordeboeke waarskynlik ten opsigte van baie van die definiense wat aangebied word leke is, kan die leksikograaf volgens Hanks 'n rninder presiese definiens aanbied wat meer verstaanbaar is http://lexikos.journals.ac.za 174 F.J. Lombard eerder as In presiese definiens wat onverstaanbaar is. Die ideaal sal natuu n wees om presies en eenvoudig te werk te gaan, en dit is nie onrnoontlik nie. r I eerder as In presiese definiens wat onverstaanbaar is. Die ideaal sal natuu n wees om presies en eenvoudig te werk te gaan, en dit is nie onrnoontlik nie. r I 3.3.3 Implikasies van In helder aanbieding In Helder formulering vra van die leksikograaf In doelbewuste poging om s gebruikers tegemoet te kom by die aanbieding van die definiense in sy woo;' deboek.' Volgens Eksteen (1965: 151-154) kom dit daarop neer dat die leksiko- graaf aile slordighede, byvoorbeeld ten opsigte van die sinsbou, spelling en woordorde, uit syproduk moet weer. Hy moet ook onnodige woorde weglaat en presies te werk gaan in sy formulering. In Onvermoe om helder te formu_ leer, het In ingewikkelde definiens tot gevolg, en definiense word juis aange- bied om iets vir In gebruiker te ontsluit, en nie om dit te verduister nie. Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie nklag teen die metataal van die woordeboek, want dit moet voorsiening aa ak vir 'n eenvoudige en akkurate "taal" waarin gedefinieer kan word. ~a sta (1971: 257) beweer ook dat die woorde waarmee gedefinieer word, in d~ woordeboek moet verskyn. Die definiens moet volgens hom ook nie woor- d1 bevat wat moeiliker is as die woord wat gedefinieer word nie en daar mag ~k nie argalese, dialek- of vulgere woorde daarin gebruik word nie. Die defi- ~endum moet ook nie in die definiens gebruik word nie (Zgusta 1971: 257, Landau 1984: 121). ) Hierdie laaste opmerking van Zgusta en Landau word deur verskeie an- der leksikoloe ondersteun, en tog maak Collins se COBUILD Essential English Dictionary met groot vrug van die definiendum as onderwerpsnaamwoordstuk in die definiens gebruik. Die definiense wat aangebied word, bestaan ook nie almal uit een sin nie. Dit lyk wenslik dat leksikografiese konvensies nie so star moet wees dat konvensie ten koste van bruikbaarheid moet geld nie. 'n Voor- beeld van COBUILD se definisie-aanbieding is die hantering van popper: "A popper is a device for fastening clothes. It consists of two pieces of plastic or metal, one with a small lump on it and the other with a small hole in it. You press the two bits together in order to fasten the popper." Dit is egter 'n vraag of bogenoemde definiens nie langs konvensionele wee korter en net so ver- staanbaar aangebied kan word nie. g In kleiner woordeboeke is dit dikwels moeilik om al die woorde wat in die definiense gebruik word, ook te definieer. Die reel word soms uit noodsaak verbreek omdat die leksikograaf oorweging moet gee aan ruimtebesparing. Een van die belangrikste faktore wat op die spel kom by definiering is juis die gebrek aan ruimte. Dit is dikwels 'n beperkende faktor, maar die gebrek aan ruimte dwing die leksikograaf hopelik tot 'n bondige maar akkurate definiens - en dit is goeie leksikografiese praktyk. As die leksikograaf nie al die woorde wat in sy definiense gebruik word, kan opneem nie (vanwee ruimteoorwe- gings) dan moet hy in elk geval baie seker maak dat die taal van sy definiense so eenvoudig as moontlik is. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2011) 3.3.2 Verstaanbaarheid Neubauer (1984: 117) sluit aan by die idee dat definiense in eenvoudige en helder taal moet wees en hy wys op In paar dinge wat gebruikers (in die geval vreemdetaalgebruikers) van monolinguale woordeboeke ontevrede maak by die raadpleeg daarvan: "Some of the reasons for this kind of negative attitude towards monolingual dictionaries by users consist of low-level circularity and of using words for the explanations of a headword which are more difficult than the words to be explained. An established strategy for avoiding these par- ticular pitfalls ... consists of 'controlling the vocabulary used in the explana- tions." In hierdie opsig sal dit help as die gekontroleerde woordeskat waarvan Neubauer praat, sodanig is dat iets wat vir die gebruikers vreemd is, vir hulle beskryf kan word in terme wat vir hulle bekend is. Quine (1973: 249) en Wierzbicka (1985: 337) beweer dan ook dat dit die doel van In verklarende woordeboek is om onbekende woorde vir die gebruiker bekend te maak deur elke woord te definieer met behulp van woorde wat In groter frekwensie het, en wat dus meer bekend is. Definiense moet in natuurlike taal aangebied word om betekenisvol te wees (Wierzbicka 1985: 336). Die woordeskat wat in definiense gebruik word, moet egter nie lukraak gekies word nie, omdat dit tot probleme soos In sirkulere aanbieding kan lei. Woorde wat in definiense gebruik word, kan nie op In ad hoc-wyse gekies word nie. Die definiering van komplekse konsepte in terme van eenvoudiger konsepte is die enigste manier waarop insig in betekenis verkry kan word (Wierzbicka 1985: 337, Landau 1984: 134, Kipfer 1984: 65 en Leech 1981: 206, 207). Om onbekende terme deur middel van meer bekende terme te beskryf, word In' metataal benodig en daarVoor moet die leksikograaf volgens Wierzbicka (1985: 337) bereid wees om deur heelwat definiense te werk. Die beginsel dat elke woord wat in ~n definiens gebruik word, elders gede- finieer moet word, word dikwels deur woordeboeke geignoreer, en dit dra by tot onheldere definiense. Die leser kan met reg verwag om In woord wat in 'n definiens gebruik word en wat hy nie verstaan nie, elders op te spoor. As 'n gebruiker In woord in In definiens van In woordeboek nie verstaan nie, is dit 'n http://lexikos.journals.ac.za 175 Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie 3.3.4 Implikasies van omslagtigheid Omdat 'n heldere uiteensetting deur 'n uitvoerige en lang aanbieding geknie- halter kan word (die kanse dat 'n omslagtige definiens helder gaan wees, is baie skraal), gaan die kriterium van helderheid saam met bondigheid. Van Schalkwyk en Kroes (1979: 103) en Eksteen (1965: 154) bied inderdaad die twee kriteria naas mekaar aan. Die gebruiker kan die beste gedien word deur 'n kort en helder definiens en daarom moet daar ter wille van helderheid voorkeur aan die kortste definiens gegee word, behalwe as dit nie die betekenis van 'n woord duidelik weergee nie. Landau (1984: 137) noem ook dat definien- se woordekonomies moet wees. Volgens hom bestaan die kuns van definieer nie slegs in die vermoe om woorde te analiseer en te verstaan nie maar ook in http://lexikos.journals.ac.za 176 F.J. Lombard 176 F.J. Lombard 176 die pittige en kernagtige weergee van die betekenis daarvan. Elke definiens moet dus die meeste se met die minste aantal woorde. die pittige en kernagtige weergee van die betekenis daarvan. Elke definiens moet dus die meeste se met die minste aantal woorde. Omdat so baie gegewens in In woordeboek hanteer moet word, is dit wenslik dat die verklarings wat aangebied word, so bondig is as wat dit maar kan. In handwoordeboeke is bondigheid In voorvereiste, want ruimteoorWe- gings laat nie 'breed.sprakigheid' toe nie. Bondigheid geld egter nie slegs vir die kleiner woordeboeke nie; dit kan met vrug in groter verklarende woorde- boeke gebruik word. As die leksikograaf by die definiering van In woord dit in gedagte hou dat hy net daardie onderskeidende kenmerke hoef aan te bied wat so In woord van aIle ander (van byvoorbeeld dieselfde klas) onderskei, sal daar waarskynIik vanselfsprekend woordekonomies te werk gegaan word. In Om- slagtige definiens dra waarskynIik swaar aan ekstralinguistiese gegewens. 3.3.5 Verkeerde leksikografiese aannames Omdat da(lr dikwels onheldere definiense in handwoordeboeke voorkom, lyk dit of daar eintlik In veronderstelling gemaak word dat die gebruikers daarvan altyd ervare is. In Voorbeeld van so In handwoordeboekdefiniens waarmee selfs In ervare gebruiker probleme sal he, is die van mise-en-scene in die NW: "toneelinrigting, -skikking". Nog toneelinrigting nog toneelskikking word in die NW verklaar. In Woordeboekskrywer wat aanneem dat sy gebruikers uit die samestellende dele van In lemma In sinvolle afleiding moet maak soos wat die NW dit heel duide- lik in bogenoemde geval van sy gebruikers verwag, maak ongeregverdigde aannames omtrent sy gebruikers. By die NW word muf verwys na skimmel en witroes. Laasgenoemde word nie verklaar nie en by die tweede betekenis van skimmel word die volgende aangebied: "muwwerigheid wat op ontbindende stof groef'. Die gebruiker wat wou weet wat muf is, word nie veel gehelp nie, want as hy nie weet wat muf is nie, sal hy ook nie weet wat muwwerigheid is nie Oaasgenoemde word nie ver- klaar nie). Dit is moontlik dat leksikograwe definiense helderder vir hulle teikenge- bruikers kan aanbied as wat sommige handwoordeboeke dit doen. Wat gevra word, is In gerigtheid op eenvoud en bondigheid, selfs in die definiering van die ingewikkeldste konsep. 3.4 Akkuraatheid In Deel van enige leksikograaf se taak is om aan sy teikengebruikers akkurate inligting in sy definiense te gee. Ongeluk~ig begaan leksikograwe dikwels fou- te wat onakkurate definiense tot gevolg het. Magay (1988: 172) wys daarop dat ~ie aanbied van gebruiksleiding een van die leksikograaf se grootste dilemmas kan wees. By die definiering van 'n lemma moet die leksikograaf byvoorbeeld kan voorsien dat die woord van toe- http://lexikos.journals.ac.za 177 Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie assing is op sekere dinge en 01' ander nie. Daar kan byvoorbeeld in die geval ~an die lemma kragtig gepraat word van 'n kragtige motor, maar nie van kragtige tee nie. Die woord sterk daarenteen, kan ten opsigte van tee gebruik word, maar waarskynlik nie 50 geredelik ten opsigte van 'n voertuig nie. Die leksiko- graaf moet probeer om beperkings van woorde wat oenskynlik min of meer dieselfde beteken, reeds in sy definiens te ondervang deur die nodige gebruiks- lei ding daarin te probeer suggereer. Deur akkuraat te definieer, kan baie van die vaaghede wat soms in definiense voorkom, ondervang word. By die NW en HAT kom daar soms onakkurate definiense voor omdat sekere noodsaaklike inligting verswyg word en/of doodgewoon foutief is of omdat daar verkeerd geformuleer word. Die NW bied byvoorbeeld die vol- gende definiens van leeu: "grootste roofdier van die katagtige diere". Die definiens is twyfelagtig, want sommige tiersoorte is groter as die leeu. By malaria word in die NW beweer dat die siekte deur 'n muskiet veroor- saak word: "koors van tropiese gebiede wat deur 'n muskiet veroorsaak word", maar dit is onakkuraat; die siekte word deur 'n virus veroorsaak waarvan die draer 'n sekere soort muskiet is. Die definiens kan soos volg lui: "'n koorssiekte wat in tropiese gebiede voorkom en waarvan die draer 'n muskiet is". Die taak van die leksikograaf is egter groter as om net feitelik akkuraat te reflekteer. Hy moet ook die taalwerklikheid reflekteer, en dit sluit aan by mense se persepsies oor malaria. As die meeste mense aanvoel of glo dat malaria deur 'n muskiet veroorsaak word, dan moet die leksikograaf dit so aanbied. In 50 'n geval sal daar !wee betekenisonderskeidings aangebied kan word; die feitelik korrekte en die perseptueel korrekte. Dit is egter 'n vraag of die !wee betekenisonder- skeidings op 'n semantiese vlak onderskei kan word. 3.4 Akkuraatheid By maansiek is die definiens wat die NW aanbied, nie akkuraat nie (en gevaarIik dogmaties): "kranksinnig". 'n Definiens wat meer neutraal en feiteIik is, is die volgende: "wat ly aan 'n 500rt senukwaal wat saamval met die fases van die maan". By muskeljaatkat fouteer die NW deur daarna te verwys as 'n soort knaagdier, terwyl dit 'n klein roofdiersoort is wat veral op knaagdiere jag maak. Die definiense wat die HAT en NW van mensvreter aanbied, is te beper- kend en nie algemeen genoeg nie. In albei gevalle word daar slegs vir mense voorsiening gemaak, maar dit kom dikwels voor dat sekere diere in mensvre- ters ontaard, byvoorbeeld leeus of tiere. Deur akkurater te reflekteer, kan die volgende verkry word: "iemand of iets, byvoorbeeld 'n roofdier, wat mensvleis eet of vreet". Nog 'n definiens van die NW wat nie onderskeidend genoeg is nie, en dus nie akkuraat genoeg gedefinieer is nie, is die van lugskip: "Iugvaar- tuig wat Iigter as lug is; zeppelin". Die definiens van die NW maak nie onder- skeid tussen 'n lugballon en lugskip nie, want 'n lugballon is ook 'n lugvaartuig wat ligter as lug is. Die verskil kan ondervang word deur aan te toon dat 'n lugskip aangedryf en beheer word deur enjins terwyl dit nie die geval met 'n lugballon is nie. Dit is ook twyfelagtig of die sinoniem wat deur die NW by http://lexikos.journals.ac.za F.J. Lombard 178 lugskip aangebied word, naamlik zeppelin, akkuraat is. Aile lugskepe kan nie as zeppelins kwalifiseer nie aangesien slegs die Duitse lugskepe so bekend was. lugskip aangebied word, naamlik zeppelin, akkuraat is. Aile lugskepe kan nie as zeppelins kwalifiseer nie aangesien slegs die Duitse lugskepe so bekend was. Twee lemmas wat ook op bedenklike wyse deur die NW hanteer word, en wat my~s insiens onakkur~at is, is bloe~vergieting en boetiek. By bloe~~ergieting word dIe volgende aangebIed: "handelmg van mensebloed te-laat vloel m oorlog deur moord, ens.". In hierdie geval is die beswaar dat bloedvergieting nie S05eer ,~ handeling is nie maar dat dit 'n toestand verteenwoordig. Boetiek word gedefi- nieer as "modieuse winkeltjie, ingestel op jong mense". Of 'n winkel modieus kan wees, is oop vir kritiek, maar boetieks is lankal nie meer "winkelijies" nie, en die klandisie is nie net jong mense nie. 3.4 Akkuraatheid Om te verseker dat sy definiense akkuraat is, moet die leksikograaf ook sorg dat daar geen dubbelsinnigheid in sy definiense voorkom nie omdat dit gebruikers op dwaalspore kan laat beland. PetOfi (1976: 28) en Landau 0984: 138) wys daarop. Oit kom daarop neer dat 'n woord wat meer as een beteke- nisonderskeiding het, nie in 'n definiens gebruik moet word nie. In so 'n geval moet die definiens eerder omskryf word, of anders moet die betekenis wat in die bepaalde geval geaktiveer moet word, duidelik uit die konteks kan blyk soos dit in die res van die definiens gesuggereer word. Vergelyk in die ver- band die voorbeeld van eentonig onder 2.2.2 (hierbo). 3.5 Konsekwentheid 'n Terrein waarop die leksikograaf die gebruiker tegemoet kan kom en wat ook gebruikersvertroue positief be'invloed, is konsekwentheid en bestendigheid ten opsigte van die aanbieding van definiense. Volgens Kipfer (1984: 69) sal die professionele woordeboekmaker baie klem plaas op groepsdefiniering en die sorg waarmee verwante terme gedefinieer word. As die leksikograaf byvoor- beeld die term Januarie definieer, dan behoort hy die ander maande van die jaar op dieselfde wyse te hanteer. 'n Goeie woordeboek is daarom konsekwent in die aanbieding van definiense wat 'n soortgelyke wyse van hantering vra. Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie Die NW se aanbieding van metrum is tn voorbeeld van tn onselfstandige definiens. By metrum word versmaat as sinoniemdefiniens aangebied, maar in die definiens van versmaat word daar verwys na vaete en die onkundige gebrui- ker sal dus by voet verder moet gaan saek om die definiens van versmaat te ver- staan. By voet 6 word verwys na versvoet, maar dit word nie gedefinieer nie. In tn poging om die betekenis van metrum te begryp, moes die gebruiker dus deur verskillende definiense werk net om te stuit op ie~s wat nie verklaar word nie. Dit is nie goeie leksikografiese praktyk nie. Die leksikograaf kan baie probleme van die aard uitskakel deur selfstandiger te definieer. 3.6 Selfstandigheid Oit is 'n ideale situasie as die teikengebruiker by die eerste definiens wat hy raadpleeg, geholpe kan raak (met die uitsondering van poliseme), ditwil se dit behoort nie nodig te wees om nog definiense te raadpleeg om een betekenis te wete te kom nie. Landau (1984: 145, 146) kom tot die gevolgtrekking dat elke definiens 'n wereldjie op sy eie moet verteenwoordig. Elke definiens behoort volkome af- sonderlik van elke ander definiens te wees en dit moet 'n klein, aparte opstel van sy eie wees wat genoeg leidrade gee ten opsigte van die konteks sodat daar by die gebruiker geen verwarring is omd~t 'n vollediger verwysingsraamwerk ontbreek of die woord vir hom totaal vreemd is nie. In 'n woordeboek moet elke definiens in staat wees om op sy eie pote te staan. http://lexikos.journals.ac.za 179 3.7 Objektiwiteit en neutraliteit Die opsteller van tn woordeboek moet pragmaties en objektief te werk gaan. Hierdie werkwyse moetook neerslag vind in die definiense wat hy aanbied. Odendal (1978: 65) wys daarop dat die leksikograaf by definiering aan die eis van objektiwiteit moet voldoen. Dit vra twee dinge van die leksikograaf: hy moet hom nie tussen die woord en die definiens plaas deur dit emosioneel in te kleur nie, en hy moet nie preskriptief te werk gaan nie. Die leksikograaf moet nie tn definiens emosioneel inkleur nie, maar deskriptiwiteit kan hom in sekere gevalle van betekenisaanbieding probleme verskaf. Dit kan naarnlik gebeur dat werklikwaargenome taalgebruik die leksikograaf in sy definiens- aanbieding verlei. Die werklik waargenome taalgebruik waarop die leksikograaf sy definien- se wil baseer, kan vir hom sekere gemeenskaplike konnotasies suggereer wat in (privaat)gesprekke sander skade genoem kan word en wat in geskrewe teks- te gemotiveerd deurgegee kan word sander dat dit aanstoot gee, maar wat nie sander meer in die woordeboek aangebied kan word nie, selfs nie eers met tn etiket nie. Daar kan maklik na tn nie-Jood (veral in sy afwesigheid) as tn Jood verwys word, maar om diekonnotasie onderliggend aan daardie gebruik van food in tn woordeboek te reflekteer, is om moeilikheid te saek. In hierdie opsig moet die leksikograaf versigtig (en selfs preskriptieO te werk gaan. Woordeboeke moes in die verlede regstellings maak omdat sekere sensitiewe konnotasies in definiense aangebied is. Die leksikograaf kan hom verweer deur te se dat hy maar net die gemeenskapIike konnotatiewe wete van die taalgebruikers verwoord het (wat as sadanig reeds denotasies is), maar waar dit andersins goeie leksikografiese praktyk is, kan dit rondom sensitiewe sake teen tn woordeboek tel as die woordeboek maar net die taalgebruik reflek- teer. Ten opsigte van potensieel emosionele woorde behoort die leksikograaf dus sy neutraliteit te handhaaf. Die leksikograaf moet ook volgens Eksteen 0965: 150) die gebruiksgevalle waarop hy sy definiens gaan baseer, met goeie oordeel en wetenskaplikheid benader. http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za 180 F.J. Lombard 0 F.J. Lombard 180 4. Riglyne Die volgende riglyne kan in woordeboeke gevolg word vir die verkryging van goeie definiense: ~ VVoordeboeke De Villiers, M. et a!. 19856• Nasionale Woordeboek. Kaapstad: Nasou. De Villiers, M. et a!. 19856• Nasionale Woordeboek. Kaapstad: Nasou. Odenda!, F.F. et a!. 19792• Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. Doornfontein: Pers- kor. Schoonees, P.C. I F.J. Snijman I D.C. Hauptfleisch (Reds.). 1950.1984. Woordeboek run die Afri- kaanse Taal. Pretoria: Staatsdrukker. Schoonees, P.C. I F.J. Snijman I D.C. Hauptfleisch (Reds.). 1950.1984. Woordeboek run die Afri- k l Sinclair, J.M. (Red.). 1988. Collins COBWLD Essential English Dictionary. Londen: Collins. Die volgende riglyne kan in woordeboeke gevolg word vir die verkryging van goeie definiense: g g y g g yg g goeie definiense: (1) Alle definiense moet op die taalwerklikheid gebaseer word. (2) Alleen semantiese inligting moet in die definiens aangebied word. Dit vereis dat slegs essensiEHe inligting en geen insidentele inligting nie, gegee moet word; dat saakbesanderhede, konnotasies, assosia- sies en gebruikstoepassings en -leiding in definiense vermy word; dat 'n tipe en die funksionele aanwending eerder as fisiese kenmerke (saakbesonderhede) as onderdele van 'n definiens aangebied word. (3) Definiense moet tydloos wees, behalwe die wat historisiteit moet re- flekteer. (4) Definiense moet feitelik korrek wees en ook persepsies van die ge- bruikers reflekteer. (5) Definiense moet objektief en neutraal wees, dit wil se sander per- saonlike vooroordele en nie ideologies, rassisties, religieus of seksis- ties gelade nie. (6) Alle definiense moet maklik begrypbaar wees. Dit vereis dat defi- niense kort en maklik leesbaar moet wees; helder en eenvoudig geformuleer mo~t wees; sonder sintaktiese vervattings, reekse sino- nieme en dubbelsinnige woorde moet wees; 'n metataal moet he wat aansluit by die laagste geldentifiseerde gebruikersklas; makliker as die definiendum moet wees; uit woorde bestaan wat elders verklaar word; nie sirkelvorrnig moet wees nie, en nie in telegramstyl geskryf moet wees nie. (7) Definiense moet ter wille van eenvormigheid in 'n kanonieke vorm gereflekteer word, dit wil se veral in die enkelvoud en in die teen- woordige tyd. (8) Samestellings moet nie sonder meer uit die sam van hul dele gedefi- nieer word nie. (9) Waar moontlik, moet in 'n oorkoepelende klas gedefinieer word, dit wil se by 'n diersoort behoort daar genoem te word of dit gaan om 'n roof-, huis-, saog- of werweldier, ensavoorts. (10) Definiense moet eerder algemeen as spesifiek wees. (1) Alle definiense moet op die taalwerklikheid gebaseer word. (1) (2) (3) (5) (6) (7) Definiense moet ter wille van eenvormigheid in 'n kanonieke vorm gereflekteer word, dit wil se veral in die enkelvoud en in die teen- woordige tyd. (8) Samestellings moet nie sonder meer uit die sam van hul dele gedefi- nieer word nie. (9) (10) Definiense moet eerder algemeen as spesifiek wees. http://lexikos.journals.ac.za 181 Die aard en aanbieding van die leksikografiese definisie B. Ander Bronne Arnol.d, OJ. 1980.81. College-Level Dictionaries and Freshman Composition. Dictionaries 2-3: 69-79. Ayto, J .R. 1983. On Specifying Meaning. Hartmann, R. R. K. (Red.). 1983: 89-98. Backlund, U. 1985. "Almost" and 'Nearly", Dynamic and Static Meaning. Cahiers de Lexicologie 57(2): 65-120. Cowie, A.P. 1980-81. Lexicography and its Pedagogic Applications. Applied Linguistics 2(3): 2a3-206. Dagenais, L. 1984. Two principles in Definitions of an Explanatory-combinatorial Dictionary. Hartmann, R.RK. (Red.). 1984: 58-66. Eksteen, L.C. 1965. Die leksikale definisie. 'n Leksi1cngrafiese ondersoek. Ongepubliseerde D.Utt.- proefskrif. Universiteit van Pretoria. Eksteen, L.e. 1967. Die grondslag van gebruik in die verldarende leksikografie. Taalfasette 4: 12-18. Evans, B. 1969. But What's a Dictionary for? Hogins, J.B. en RE. Yarber (Reds.). 1969: 212-223. Gates, E. 1986. Preparation for Lexicography as a Career in the United States. Ilson, R (Red.). 1986: 82-88. Geeraerts, D. en J. Janssens. 1982. Wegwijs in woordenboeken. Assen: Van Gorcum. Gouws, R.H. 1985. Die omvattende sinchroniese woordeboek as taalkundige handleiding. S.A. Tydskrif vir Taalkunde 3(3): 21-47. Gouws, R.H. 1989. Leksikografie. Pretoria: Academica. uws, R.H. 1989. Leksikografie. Pretoria: Academica. Gove, P.B. 1985. Subject Orientation within the Definition. Zgusta, L. (Red.). 1985: 58-70. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Hanks, P. 1979. To What Extent Does a Dictionary Definition Define? ITL 45-46: 32-38. Hartmann, R.R.K. (Red.). 1983. Lexirography: Principles and Practice. Londen: Academic Press. Hartmann, R.R.K. (Red.). 1984. LEXeter '83 Proceedings. Tiibingen: M.Niemeyer. Helie!, M.H. 1987. Definitions of Linguistic Terms in an English - Arabic Dictionary. Dictionaries 9: 133-148. Hogins, J.B. en R.E. Yarber. (Reds.). 1969. Language: An Introductory Reader. New York: Harper and Row. Hulbert, J.R. 1955. Dictionaries: British and American. Londen: Andre Deutsch. Hulbert, J.R. 1955. Dictionaries: British and American. Londen: Andre Deutsch. http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za 182 F.J. Lombard F.J. Lombard 182 Ilson, R. (Red.). 1986. l£Xicography: An Emerging Intenl4tional Profession. Manchester: Manchester University Press. Ilson, R. (Red.). 1986. l£Xicography: An Emerging Intenl4tional Profession. Manchester: Manchester University Press. Katz, J.J. 1972. Semantic Theory. New York: Harper and Row. Kipfer, B.A. 1984. Workbook on l£Xicography. Exeter: A. Wheaton and Co. Ltd. Landau,S.I. 1984. Dictionaries: The Art and Craft of l£Xicography. New York: The Scribner Press. Landau,S.I. 1984. Dictionaries: The Art and Craft of l£Xicography. New York: The Scribner Press. Leech, G. 1981. Semantics. New York: Penguin Books. Landau,S.I. 1984. Dictionaries: The Art and Craft of l£Xicography. New York: The Scribner Press. Leech, G. 1981. Semantics. New York: Penguin Books. Leech, G. 1981. Semantics. New York: Penguin Books. B. Ander Bronne Leech, G. 1981. Semantics. New York: Penguin Books. Louw, J.P. (Red.). 1985 Lexicography and Translation. Kaapstad: Bybelgenootskap van S.A. Magay, T. 1988. On Some Problems of the Bilingual Learner's Dictionary. Snell-Hornby, M. (Red.). 1988: 171-177. McDavid, R.I. Jr. en A.R. Duckert (Reds.). 1973. Lexicography in English. Annals of the New York Academy of Sciences 211. New York: The New York Academ y of Sciences. Neubauer, F. 1984. The Language of Explanation in Monolingual Dictionaries. Hartmann, R.R.K. (Red.). 1984: 117-123. Odendal, F.F. 1978. Die gesag van die woordeboek. Snyman, H. (Red.). 1978: 65-77. Odendal, F.F. 1979. Plus positief en plus negatief. Tydskrif vir Geesteswetenskappe 19(1): 24-41. Otto, A.N. 1989. Kriteria 1Jir 'n Afrilwmse aanleerderwoordeboek. Ongepubliseerde D.Utt.-verhande- ling. Universiteit van SteUenbosch. Petofi, J.S. 1976. Lexicology, Encyclopedic Knowledge, Theory of Text. Cahiers de Lexicologie 29(2): 25-41. Quine, W.V. 1973. Vagaries of Definition. McDavid, R.I. Jr. en A.R. Duckert (Reds.). 1973: 247-250. Quirk, R. 1973. The Social.lmpact of Dictionaries in the U.K. McDavid, R.I. Jr. en A.R. Duckert (Reds.). 1973: 76-88. Robinson, R. 1950. Definition. Oxford: Oarendon Press. Robinson, R. 1950. Definition. Oxford: Oarendon Press. Snell-Hornby, M. (Red.). 1988. ZiJriLEX '86 Proceedings. Tiibingen: Francke Verlag. Snyman, H. (Red.). 1978. Uit vier windstTeke. Kaapstad: Nasou. Snyman, H. (Red.). 1978. Uit vier windstTeke. Kaapstad: Nasou. Van Schalkwyk, D.J. en G. Kroes. 1979. DoeltTeffende Afrikaans. Goodwood: Nasou. Wienbicka, A. 1985. Lexicography and Conceptual Analysis. Ann Arbor: Karoma Publishers, Inc. Woolf, H.B. 1973. Definition: Practice and Illustration. McDavid, R.I. Jr. en A.R. Duckert (Reds.). 1973: 253-258. Zgusta, L. 1971. Manual of l£Xicography. Den Haag: Mouton. gusta, L. 1971. Manual of l£Xicography. Den Haag: Mouton. gusta, L. (Red.). 1985. Probleme des WOrterbuchs. Darmstadt Wissenschaftliche ~uchgesellschaft

https://lexikos.journals.ac.za/pub/article/download/1154/670

Afrikaans

http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 * Hierdie artikel is 'n verwerkte weergawe van 'n ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Blume 2017. Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke* Anna Nel Otto, Departement Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Universiteit, Port Elizabeth, Suid-Afrika (anna.otto@mandela.ac.za) en Jadé Blume, Departement Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Unversiteit, Port Elizabeth, Suid-Afrika (jade.blume@mandela.ac.za) Opsomming: Woordeboeke word veral geraadpleeg ter wille van die funksie dekodering. Hierdie artikel verskaf 'n sistematiese beskrywing van die invloed wat die funksie dekodering op die woordeboekstrukture en datatipes in verskillende woordeboektipes het. Tydens hierdie bespre- king word veral aandag gegee aan strukture wat in sowel gedrukte as aanlyn woordeboeke voorkom. Alhoewel die belangrikste datatipe vir dekodering betekenisverklarings/vertalings in meertalige woordeboeke is, fokus hierdie artikel veral op die rol van datatipes soos uitspraakleiding, kolloka- sies, etikette, voorbeelde en etimologiese leiding. In gedrukte woordeboeke is daar 'n groot ooreenkoms ten opsigte van raamstruktuur (minstens sentrale woordelys en gebruikersleiding), dataversprei- dingstruktuur en toegangstruktuur, terwyl verskille veral op die vlak van die makrostruktuur (meer of minder lemmas, verskillende ordenings) en mikrostruktuur (aanduidertipes en hoeveel- heid data ten opsigte hiervan) voorkom. Sleutelwoorde: DEKODERING, WOORDEBOEKTIPES, WOORDEBOEKSTRUKTUUR, WOORDEBOEKFUNKSIE, OMVATTENDE WOORDEBOEK, STANDAARDWOORDEBOEK, BEPERKTE WOORDEBOEK, AANLEERDERWOORDEBOEK, WOORDEBOEK VIR SPESIALE DOELEINDES, TWEETALIGE WOORDEBOEK Abstract: The Treatment of the Function Decoding in Different Types of Dictionaries. Dictionaries are especially consulted for the function of decoding. This article provides a systematic description of the influence that this function has on the dictionary structures and data types in different types of dictionaries. In this discussion attention is paid to structures which appear in both printed and online dictionaries. Although the most important data type for decoding is meaning explanations/translation equivalents in multilingual dictionaries, this article focuses especially on the role of data types such as pronunciation guidance, collocations, labels, illustrations and etymological data. In printed dictionaries there is a resemblance in terms of frame structures (at least a lemma list and usage guidance), data distribution structure and access struc- ture, while differences are more on the level of the macrostructure (quantity of lemmata and differ- ent ordering) and microstructure (indicator types and quantity of data). Lexikos 29 (AFRILEX-reeks/series 29: 2019): 125-150 http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 126 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke band wys Gouws (2018: 180) op die voorkeur van Generasie Z (persone wat na 2000 gebore is) om al hulle data van een bron te verkry, veral die internet. Aan- passings by die digitale omgewing is dus belangrik vir metaleksikograwe (Gouws 2018: 180). Individue binne ander generasies het nie noodwendig die- selfde behoeftes as Generasie Z nie, gevolglik word daar saamgestem met die siening van Gouws (2018: 181) dat aandag gegee moet word aan strukture wat in sowel gedrukte as aanlyn woordeboeke voorkom, maar bepaalde aanpas- sings in aanlyn woordeboeke vereis, en ook aan die strukture wat slegs in een van die twee tipes voorkom. Dziemianko (2017) wys ook in hierdie verband op die feit dat daar nog nie statisties beduidende bewyse is dat die vorm (gedruk teenoor elektronies) 'n deurslaggewende rol speel by dekodering en produksie nie, maar dat veral vir aanleerders die elektroniese formaat beter blyk te wees vir kitshulp om taalprobleme op te los en vir retensie (Dziemianko 2017: 349). Die werkswyse is om aan die hand van 'n literatuurstudie en illustrasie- voorbeelde te peil hoe die strukture en data-inhoude van woordeboektipes soos omvattende woordeboeke, standaardwoordeboeke, tweetalige woorde- boeke, beperkte woordeboeke en woordeboeke vir spesiale doeleindes verpak behoort te wees ten einde suksesvolle dekodering in die hand te werk. 2. Omvattende woordeboeke Omvattende woordeboeke se primêre funksie is om die taal so volledig moont- lik te dokumenteer. Naas dekodering is die kennisgerigte funksie ook ter sake in omvattende woordeboeke. Die kennisgerigte funksie is relevant met betrek- king tot die raamstruktuur in gedrukte woordeboeke, terwyl daar veral in 'n aanlyn woordeboek na eksterne bronne, byvoorbeeld die internet, verwys kan word, en in hierdie verband is die datatrekkingstruktuur van belang, waar- volgens gebruikers vanaf enige soeksone data aan die internet kan onttrek (Gouws 2018: 192). Wat data-inhoud betref, dui Gouws (2017: 442) aan dat daar geen beperking is op die hoeveelheid lemmas by 'n omvattende woordeboek nie, en Tarp (2008) beklemtoon die relevansie van ongereelde fleksievorme, idiome en spreek- woorde as lemmata wat verklaar behoort te word. 1. Inleiding Een van die belangrikste funksies in woordeboeke is dekodering. Die woord dekodering moet hier verstaan word as die verkryging van begrip wanneer 'n gebruiker byvoorbeeld 'n onbekende woord naslaan en dit probeer verstaan (Svensén 2009: 12). Dit word in die eerste instansie vergestalt in definisies/ betekenisverklarings in woordeboekkonteks. Morris (1985: 6) verwoord dit indirek soos volg: "The soul of a dictionary, however, is the quality of its defini- tions." Die doel van hierdie artikel is om 'n sistematiese beskrywing te verskaf van die invloed wat die funksie dekodering op die woordeboekstrukture en datatipes in verskillende woordeboektipes het. Aangesien hierdie doel verband hou met die daarstel van beter woordeboeke, val dit binne die leksikografie as dissipline. Binne die leksikografie is daar vir 'n lang tydperk gefokus op tradi- sie en woordeboekinhoud. 'n Tipiese tweetalige woordeboek het byvoorbeeld hoofsaaklik gefokus op die verskaffing van vertaalekwivalente. Mettertyd het leksikograwe meer en meer bewus geword van die feit dat teikengebruikers woordeboeke vir verskillende funksies en in verskillende situasies gebruik. Sommige gebruikers stel slegs in betekenisverklarings (vir dekodering) belang, terwyl ander graag woorde korrek binne konteks wil gebruik (vir produksie). Die rasionaal vir hierdie artikel is om die leemte te vul ten opsigte van 'n siste- matiese beskrywing van die invloed wat die funksie dekodering op die woor- deboekstrukture en datatipes in verskillende woordeboeke het. Terwyl die belangrikste datatipe vir dekodering betekenisverklarings/vertaalekwivalente in meertalige woordeboeke is en reeds redelik uitvoerig in die literatuur bespreek is, fokus hierdie artikel veral op die rol van datatipes soos uitspraak- leiding, kollokasies, etikette, voorbeelde, illustrasies en etimologiese leiding. g g g Dekodering is maar een van verskeie funksies wat in woordeboeke voor- kom. Binne die metaleksikografie is die verskillende funksies reeds geïdentifi- seer en die aard daarvan aangetoon, veral deur aanhangers van die funksie- teorie (vergelyk onder andere Bergenholtz en Tarp 2003), maar 'n sistematiese beskrywing van die verhouding tussen 'n bepaalde funksie, woordeboekstruk- ture en datatipes in verskillende woordeboektipes is eers in 2017 voltooi in die vorm van 'n verhandeling, wat fokus op die funksies dekodering, produksie en vertaling (Blume 2017). In die leksikografie word dit wyd aanvaar dat woordeboeke gespesifi- seerde teikengroepe se behoeftes en naslaanvaardighede in ag moet neem. Dit het implikasies vir die funksie(s) wat die woordeboek moet hê en die daarmee gepaardgaande strukture, databehandeling en woordeboektipe. In hierdie ver- http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 127 2.2 Die dataverspreidingstruktuur Die teikengebruiker moet die nodige inligting vir dekodering maklik kan ont- trek, hoofsaaklik uit die woordeboek se sentrale teks. Relevante bykomende data kan verder in die voor- en/of agterteks verskyn. In die WAT (deel XII) word byvoorbeeld die volgende aspekte in die voorteks hanteer: inleiding, gebruiksleiding en redaksionele afkortings. Die gebruiksleidingafdeling dui vir die teikengebruikers aan watter tipes data in die WAT verskyn en waar in die woordeboekartikels die data opgeneem word. Hierdie toeligting help die gebruiker om lemmas en sublemmas vinniger op te spoor en beter te begryp. Sinonieme en kruisverwysings kan byvoorbeeld begrip bevestig indien die betekenisverklaring nie volkome duidelik is nie. In die toeligting word onder andere rostrum as sinoniem van podium aangedui. Verder word daar aange- dui dat kruisverwysings deur "Vgl." ingelei word. Onder pikbroek staan byvoorbeeld: Vgl. MATROOS, SEEROB. Die gebruiker kan ook kennis neem van die feit dat vorme wat soms met die lemma verwar word, deur "onderskei van" aangedui word en dat "OPM." vir verdere verduidelikings gebruik word. 2.1 Die raamstruktuur Die sentrale woordelys is die belangrikste, verpligtende element in die gedrukte woordeboek (Gouws 2017: 447). Dit moet alfabeties georden word en sluit in enige data wat relevant vir die funksie dekodering is. Die voorteks behoort ook 'n gebruikersleiding te bevat (Gouws 2017: 447). Die gebruikersleiding moet duidelik aandui hoe sekere datatipes opge- spoor kan word. In hierdie verband dui Svensén (2009: 382) die volgende ver- eistes aan: Daar moet 'n volledige verduideliking van die makro-, mikro- en mediostruktuur van die woordeboek wees, sowel as hoe die verskillende data- http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 128 Anna Nel Otto en Jadé Blume tipes aangebied word. Die manier hoe struktuurmerkers werk, moet aangedui word, en 'n lys redaksionele afkortings met hulle volvorme is nodig. In elektro- niese woordeboeke is artikels noodsaaklik en daarnaas ook gebruikersleiding deur middel van skermskote ten einde data optimaal te benut. Dit kan aan- gevul word deur 'n rubriek gereelde vrae of 'n begeleide toer, wat die gebruikers deur middel van 'n voorbeeldsoektog touwys maak. Laastens is daar ook die moontlikheid om tydens probleemsituasies 'n leermeester op interaktiewe wyse te raadpleeg (Kemmer 2010: 6). Enige bykomende data wat belangrik is vir die funksie dekodering, soos ensiklopediese en/of kulturele data, kan verder in die agterteks in gedrukte woordeboeke verskyn, indien dit nie reeds in die artikels opgeneem is nie. Dit is wel waarskynlik dat data soos geografiese name en mitologiese figure in die sentrale teks betrek word omdat omvattende woordeboeke gewoonlik 'n meer- delige produk is, waar een of meer letters by elke deel betrek word en hierdie dele op verskillende tye verskyn (Gouws 2017: 442). In elektroniese woorde- boeke kan hierdie data in tekste rondom die sentrale teks verskyn, aangesien dit nie lineêr georden is nie. Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke Klosa (2016: 524-530) en Kemmer (2010: 8): — Soveel lemmas as moontlik moet opgeneem word. — Soveel lemmas as moontlik moet opgeneem word. — Soveel lemmas as moontlik moet opgeneem word. — Die lemmakeuse moet uit die standaardvariëteit geneem word, asook uit ander variëteite. Etikette moet gebruik word waar daar 'n afwyking van die standaardtaal is. — In gedrukte woordeboeke is die ordening gewoonlik alfabeties. — In elektroniese woordeboeke kan naas die alfabetiese lemmalyste, wat voorafgaande en daaropvolgende lemmas kan aandui, ook die volgende verskaf word: óf (soos in tesourusse) parallelle lemmalyste wat volgens woordvelde georganiseer is, óf 'n lemmalys wat volgens frekwensie geba- seer is (Kemmer 2010: 8). 2.4.1 Aanduiders en struktuurmerkers Aanduiders (data) en struktuurmerkers is albei ter wille van dekodering nuttig in alle tipes gedrukte woordeboeke. Aanduiders sluit in onder andere woordsoorte, meervoudsvorme en verkleiningsvorme (Gouws 2003: 35 en Gouws 2017: 452). Tarp (2008: 77) noem dat onder andere woordsoorte, woordkombinasies en fleksievorme datatipes is wat vir dekodering opgeneem behoort te word. Struktuurmerkers help die gebruiker om so vinnig en so maklik moontlik by 'n spesifieke item uit te kom (Gouws 2017: 453). Tipografiese struktuur- merkers sluit in leksikale items wat in vetdruk, kursief, ensovoorts aangedui is, terwyl nietipografiese struktuurmerkers gewoonlik simbole is, byvoorbeeld 'n klein blokkie of omgekeerde driehoek, wat die gebruiker help om vinnig by 'n item uit te kom. Ronde hakies word byvoorbeeld onder andere as nietipolo- giese struktuurmerker in die WAT XII gebruik om betekenis te presiseer, soos byvoorbeeld in die volgende geval: parlement... b spesifieke samestelling van 'n parlement (PARLEMENT 1 a i). 2.4 Die mikrostruktuur Die artikels, met hulle geordende inskrywings, vorm die mikrostruktuur (Gouws 2017: 452). In ware aanlyn woordeboeke, wat nie net 'n duplisering is van die data in 'n gedrukte woordeboek nie, is daar nie 'n soortgelyke ordening as in 'n gedrukte woordeboek nie. g Die invloed wat die funksie dekodering op die mikrostruktuur in gedrukte omvattende woordeboeke het, word vervolgens bespreek. 2.3 Die makrostruktuur Die opname van ensiklopediese en kulturele data in 'n omvattende woordeboek sal die gebruiker help om 'n betrokke woord in die korrekte konteks te verstaan. Klosa (2016: 523) noem dat kulturele data in die betekenisverklarings, voorbeelde en kollokasies opgeneem kan word. Die aanbevelings vir die opname en bewer- king van lemmas in 'n omvattende woordeboek is soos volg, ondersteun deur data uit Svensén (2009: 368-378), Gouws (2017: 442-444), Béjoint (2016: 18), http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 129 Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 2.4.4 Etikette Volgens Gouws (1988: 4) verwys die term etiket "na daardie inskrywing(s) in 'n woordeboekartikel wat as merkers optree om die lemma of 'n ander inskry- wing in die artikel se beperkings ten opsigte van byvoorbeeld stylaard, gebruiksfeer en geografiese voorkoms aan te dui". In die WAT XI word byvoor- beeld by opstopper deur middel van die etiket (boks) onder andere onderskei tussen 'n harde vuishou deur enigiemand en 'n vuishou deur 'n bokser as 'n besondere tipe vuishou. 2.4.3 Kollokasies Kollokasies is woorde wat dikwels saam gebruik word en nie 'n vrye verbin- ding of vaste uitdrukking is nie (Gouws 1989: 97; Bentivogli en Pianta 2002: 786). Volgens Tarp (2008: 254) moet kollokasies nie in 'n woordeboek vir die funksie dekodering opgeneem word nie omdat die aparte dele van die kollokasie vir teksbegrip opgesoek kan word. Otto (2013: 189) en Howarth (1998: 101) dui wel die belang van kollokasies vir onder andere moedertaalsprekers aan, aangesien die praktyk bewys lewer dat moedertaalsprekers probleme ondervind met die korrekte begrip en gebruik van kollokasies. Die gebrekkige begrip van 'n bepaalde kollokator kan tot kontaminasievorme lei, soos byvoorbeeld in die geval van nood oorbrug, waar die bedoeling nood verlig is en dit verwar word met 'n probleem oorbrug. 2.4.2 Uitspraakleiding In gevalle waar 'n betrokke woord verskillende uitsprake het, behoort die gebruiker uitspraakleiding te kry om tussen die twee betekenisse te kan onder- skei, soos in die WAT X by oorweeg. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 130 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume 2.4.5 Illustrasies Ilson (1987: 193) dui, met betrekking tot gedrukte woordeboeke, aan dat die begrip "illustrasies" as dekkingsterm dien vir: tabelle, diagramme sowel as prente, met ander woorde vir alle vorme van nielineêre aanbieding waarin die vorm van die voorstelling die items of hulle verbande met mekaar voorstel. Hoewel dit nuttig kan wees vir dekodering, moet illustrasies in die lig van die hoë onkoste daarvan spaarsamig in gedrukte woordeboeke gebruik word. In elektroniese woordeboeke voeg illustrasies waarde toe, veral ten opsigte van dekodering deur middel van teks, prente, film, geluide, animasie en simulasie (Sager 2000: 588). Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke moontlik is. Skakels kan gebruikers help om vinnig tussen kruisverwysings rond te beweeg om data vir dekodering op te spoor, soos in die volgende afde- ling aangetoon sal word. Die bruikbaarheidsbenadering is hier van belang (ver- gelyk Du Plessis 2017: 2). 2.6 Die mediostruktuur Die mediostruktuur verwys die gebruiker na verwante data deur die gebruiker tussen verskillende dele van 'n woordeboek te neem (Svensén 2009: 388). Vol- gens Gouws (2018: 186) kan die gebruiker ook na verwante data in 'n ander woordeboek in 'n woordeboekportaal of eksterne kruisverwysingsadresse verwys word. Dit kan op enige plek in die woordeboekartikel voorkom (Bogaards 2013: 25). Die mediostruktuur het verskillende funksies, waaronder veral ruimte- besparing in gedrukte woordeboeke, maar dit kan terselfdertyd semantiese verbande aantoon. In die WAT XII word byvoorbeeld soms kruisverwysings na sinonieme aangebied. By padren word na padwedren verwys en die defini- sie verskyn onder padwedren. 'n Wisselvormverwysing het die aanloop "Sien". By paarsgewyse, byvoorbeeld, word die kruisverwysing aangedui as: Sien PAARSGEWYS..." Die definisie verskyn by paarsgewys. Daar kan ook kruis- verwysings na formele antonieme en verwante of maklik verwarbare leksikale items wees. Antonieme word in die WAT XII deur "teenoor" aangedui, terwyl vorme wat verwar kan word, ingelei word deur "onderskei van". Die anto- nimiese verwysing by palingenese 3, byvoorbeeld, word aangedui as "onder- skei van anateksis". Dit is veral laasgenoemde vorme wat ter wille van dekode- ring duidelik van mekaar onderskei moet word. In e-woordeboeke word die mediostruktuur vergestalt in skakels, wat die gebruiker help om die datatipe waarna verwys word, maklik en vinnig op te spoor (Oppentocht en Schutz 2003: 218). Ten einde dit te kan doen, moet die woordeboekgebruikers weet op watter vlak hulle hulle bevind indien die betrokke omvattende woordeboek ingebed is in 'n woordeboekportaal. Daar moet dus 'n soekenjin wees wat sentraal op die tuisblad georiënteer is en wat aandui hoe daar op elke woordeboekvlak gekom kan word (Klosa, Lemnitzer en Neumann 2008:10). 2.5 Die toegangstruktuur Die eksterne toegangstruktuur, wat die soekroete is wat die gebruiker volg om by 'n bepaalde datatipe uit te kom, sal die omslag/naam van die woordeboek, die gebruikersleiding en loopkoppe (in gedrukte woordeboeke) wees. g g p pp g Bothma (2011: 82-83) dui aan dat die tipiese soekroete in 'n e-woordeboek presies gee waarvoor die gebruiker vra en dat 'n gevorderde soekroete ook http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 131 3.1 Die raamstruktuur 'n Gedrukte standaardwoordeboek moet sowel 'n sentrale woordelys as minstens 'n voorteks met gebruikersleiding bevat en 'n titelblad en inhoudsopgawe word ook aanbeveel (Ptaszynski 2009: 249). Ptaszynski (2009: 249) argumenteer dat buitetekste (insluitend die titelblad en inhoudsopgawe) funksiebepaald is. Ptaszynski (2009: 249) meld verder dat die funksie van 'n betrokke woordeboek die struktuur en inhoud van hierdie datatipes bepaal, maar nie die opname daarvan nie omdat gesê kan word dat enige woordeboek hierdie buitetekste kan bevat, ongeag die funksie van die woordeboek. Die inhoudsopgawe kan deur sowel die funksie as die woordeboek- medium beïnvloed word (Ptaszynski 2009: 249-250). 'n Inhoudsopgawe in 'n gedrukte woordeboek kan met 'n keuselys in 'n e-woordeboek vervang word. Fuertes-Olivera en Niňo-Amo (2011: 172) noem dat 'n keuselys wat maklik is om te gebruik, noodsaaklik is omdat die gebruikers data vinnig moet kan opspoor. Met hierdie keuselys beweeg gebruikers tussen datatipes rond (Bothma 2011: 81, 83 en Fuertes-Olivera 2013: 331). Hierdie struktuur stem gewoonlik ooreen met dié van omvattende woorde- boeke. Hierdie struktuur stem gewoonlik ooreen met dié van omvattende woorde- boeke. 3. Die meeste gedrukte standaardwoordeboeke het meer as een funksie omdat hulle dikwels help met dekodering en produksie. Die Verklarende Afrikaanse Woordeboek (VAW) is primêr op spellingleiding en begrip gerig, maar verskaf wel soms frases, hoewel nie naastenby soveel, en veral volsinne, soos die Hand- woordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT6) nie. Terwyl op die omslag van die HAT6 aangedui word dat daar meer as 80 000 voorbeelde van tipiese taalge- bruik is, word in die voorwoord van die VAW gemeld dat die VAW veral op http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 132 Anna Nel Otto en Jadé Blume die trefwoord en sy gepaardgaande grammatikale inligting fokus en dat daar 8000 frases is. Aangesien gedrukte standaardwoordeboeke duur is, sal gebruikers moont- lik soveel as moontlik relevante inligting vir dekodering en produksie daarin wil hê. In e-woordeboeke is dit nie 'n probleem nie omdat slegs die dekode- ringsopsie of die produksie-opsie (naas ander potensiële opsies) gekies kan word. Die lemmas wat in 'n standaardwoordeboek opgeneem word, kom hoofsaaklik uit die standaardvariëteit van die betrokke taal (Gouws 2017: 444). Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke belangrik vir dekodering in 'n standaardwoordeboek is. Indien die gebruiker die werklike betekenis van 'n samestelling wil begryp en slegs die aparte stamme word as lemmas opgeneem, kan die gebruiker ten opsigte van ondeur- sigtige samestellings 'n begrip-probleem ervaar. Daar moet dus gebruik gemaak word van verklaarde samestellings as hooflemmas, bv. donskoring, skrikkeljaar, skutsluis en vruggebruik. gg Sublemmas kan slegs deur ander lemmas bereik word, en indien 'n woor- deboek 'n kronkelordening toon as gevolg van die horisontale opname van sublemmas, vorm dit 'n artikelkluster (Gouws 2017: 450). Verder kan nislem- mas effektief in standaardwoordeboeke vir begrip gebruik word deur die morfologies verwante woorde op te neem (Gouws 2017: 450-451). 'n Voorbeeld hiervan in die HAT6 is inplons, gevolg deur inplooi op die volgende reël en binne inplooi se artikel kom horisontaal die afleiding inplooiing voor, gevolg deur inplooiwerk op die volgende reël as nuwe lemma. p p g Neslemmas kom voor waar daar 'n afwyking in die alfabetiese ordening- struktuur is. Gouws (2017: 450) dui aan dat neslemmas steeds alfabeties in die kluster gehandhaaf kan word, maar dat die daaropvolgende vertikale lemma dan dikwels nie alfabeties georden is nie (eerstevlakse nesting), of dat die alfa- betiese ordening in die kluster self kan ontbreek (tweedevlakse nesting). 'n Voorbeeld van eerstevlakse nesting in die HAT6 is die volgende: redeloos, met redenaar op die volgende reël en horisontaal die samestellings redenaars: ~gawe, ~kuns, ~talent, met redenaarskompetisie niealfabeties op die volgende reël. Hierteenoor kom tweedevlakse nesting in die HAT6 voor by hoender, en wel soos volg: hoender op die eerste reël, gevolg deur 'n hele aantal same- stellings op horisontale vlak beginnende met ~hoenderafval en alfabeties tot by ~hoendersop, gevolg deur die afleiding met verskillende klempatrone, naamlik hoenderagtig, hoenderagtig en hoenderbors op die volgende reël as volgende lemma. Die alfabetiese ordening word tussen hoendersop en hoen- deragtig (in die kluster) onderbreek. 3.3 Die makrostruktuur Die kriteria vir die opname van lemmas in standaardwoordeboeke is deur, onder andere, Swanepoel (2003: 56), Svensén (2009: 368-378) en Bergenholtz en Tarp (2003: 71-72) aangetoon. Die lemmakeuse moet hoofsaaklik uit die stan- daardvariëteit van die taal gemaak word (weens ruimtekwessies) tensy dit van belang is vir dekodering (De Caluwé en Van Santen 2003: 72; Gouws 2017: 444). Die gebruiker moet al die data vir dekodering maklik kan opspoor (Bogaards 2003: 29), wat beteken dat die leksikograaf hoofsaaklik 'n streng alfabetiese makrostruktuur met groepering (sublemmas) sal moet gebruik (Svensén 2009: 370-371). Bergenholtz en Gouws (2013: 72) verduidelik dat samestellings veral http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 133 Figuur 1: Die nietipografiese struktuurmerkers vanuit VivA Figuur 1: Die nietipografiese struktuurmerkers vanuit VivA 3.4.2 Uitspraakleiding Daar is gevalle waar uitspraakleiding wel relevant vir dekodering is. Vergelyk byvoorbeeld die betekenisverskil by oorgiet in die VAW waar oorgiet met die klem op oor- beteken "uit een voorwerp in 'n ander gooi" of "weer giet", teen- oor oorgiet met die klem op -giet wat "bedek met iets wat uitgegiet word, sprei" beteken. 3.4.3 Kollokasies L'homme en Bertrand (2000: 498) argumenteer dat kollokasies onvoorspelbaar is, wat beteken dat hulle, vir dekodering, in 'n woordeboek, selfs in 'n stan- daardwoordeboek, opgeneem moet word. Moedertaalsprekers kan ook pro- bleme met kollokasies hê (Braasch en Olsen 2000: 475) en in die HAT6, byvoor- beeld, word kollokasies in 'n artikel duidelik met die simbool | gemerk (sien uittreksel hieronder): | dubbele standaarde model waarvolgens (...) | enkele standaard standaard met alleen (...) | dubbele standaard standaard waarby sowel (...) Figuur 2: Die aanduiding van die kollokasies met standaard 3.4.1 Aanduiders en struktuurmerkers Vir dekodering is veral semantiese leiding deur middel van betekenisverkla- rings, woordsoortaanduiding en soms uitspraakleiding, kollokasies en etikette nodig. g Die onderstaande uittreksel vanuit die VivA-webwerf gee die elektroniese resultaat uit die HAT6 vir die lemma kerk, en dien ter illustrasie van nietipo- grafiese struktuurmerkers in die elektroniese weergawe van die HAT6: http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 134 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume Die blokkie word voor woordsoorte geplaas en die ◊ voor sitate. Die blokkie word voor woordsoorte geplaas en die ◊ voor sitate. 4.1 Die raamstruktuur Die raamstruktuur van 'n beperkte woordeboek hang af van die datatipes wat daarin opgeneem word, want die datatipes en hulle bewerking kan, soos Swanepoel (2003: 58) en Gouws (2017: 442) aantoon, ook beperk wees. 3.5 Die toegangstruktuur Die toegangstruktuur van standaardwoordeboeke stem ooreen met dié van om- vattende woordeboeke. Vergelyk verder Gouws (2017: 449) en Svensén (2009: 441). 4.2 Die dataverspreidingstruktuur Die dataverspreidingstruktuur van 'n beperkte woordeboek is soortgelyk aan dié van 'n woordeboek vir spesiale doeleindes (voortaan WSD) omdat dit ook beperkte datatipes kan bevat. 4. Beperkte woordeboeke Gouws (2017: 441) sê dat 'n beperkte woordeboek 'n beperktheid het ten opsigte van lemmakeuses wat opgeneem word. 'n Idioom- of sinoniemwoorde- boek bevat byvoorbeeld slegs 'n gedeelte van die betrokke taal se leksikon. 4.3 Die makrostruktuur Die lemmakeuse sal slegs uit 'n deel van die taal se leksikon bestaan (Swane- poel 2003: 58). In die geval van die gedrukte Idiomewoordeboek (De Villiers en Gouws 1988) word 'n beperkte hoeveelheid lemmas opgeneem. In die elektro- niese Afrikaanse idiomewoordeboek kan 'n baie groter getal idiome opgeneem word weens die feit dat 'n elektroniese databasis nie ruimteprobleme sal hê nie. Die gebruikers kan self kies watter lemma en datatipes hulle wil opsoek volgens die funksies wat hulle benodig (Ball 2016: 225). 3.4.4 Etikette Etikette moet in standaardwoordeboeke vir begrip betrek word, veral by polisemiese items. In die HAT help etikette byvoorbeeld om die verskillende betekenisonderskeidings van papegaaibek van mekaar te onderskei: pa.pe.gaai.bek s.nw. [~ke] 1 bek van 'n papegaai. 2 (veearts.) afwyking by skape, waarby die bokaak oor die onderkaak uitsteek. 3 (tuinb.) groot, sterk soort boomskêr... 4 moersleutel vir pype. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 135 5. Aanleerderwoordeboeke Aanleerderwoordeboeke kan vir dekodering, produksie en vertaling gebruik word. Die funksie dekodering is dus slegs een van die funksies wat 'n invloed op die struktuur van aanleerderwoordeboeke het. Tarp (2008: 137) noem twaalf kriteria wat gebruik kan word om die eien- skappe van 'n spesifieke tipe aanleerder te probeer identifiseer. Volgens hom is onder meer die aanleerder se algemene kulturele kennis asook hoeveel die aan- leerder reeds weet van die betrokke kultuur van die taal wat hy/sy wil aanleer, van belang: i. Hoe wyd is die aanleerder se algemene kulturele kennis? i. Hoe wyd is die aanleerder se algemene kulturele kennis? ii. Hoe wyd is die aanleerder se kennis van die kultuur in die vreemde taal? ii. Hoe wyd is die aanleerder se kennis van die kultuur in die vreemde ta Moon (2016: 138) en Sánchez (2010: 111) argumenteer dat aanleerders sekere kulturele data benodig om byvoorbeeld die konnotasies van 'n woord korrek te verstaan. 4.5 Die toegangstruktuur Die toegangstruktuur vir 'n beperkte woordeboek vir dekodering is soortgelyk aan dié vir 'n WSD vir dekodering. 4.4 Die mikrostruktuur In die geval van Idiomewoordeboek word naas die lemma en trefbegrip wat die idioom in 'n algemene betekenisveld plaas, slegs die idiome, hulle betekenisse en Engelse vertalings verskaf, soos byvoorbeeld in die geval van wans: wans DADELIK Uit wans uit: Uit die staanspoor. Then and there. On the spot. Figuur 3: Die mikrostruktuur van Idiomewoordeboek, geïllustreer deur middel van die lemma wans http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 136 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume 5.3 Die makrostruktuur Die spesifieke makrostruktuurelemente wat opgeneem word, behoort op die teikengebruiker se behoeftes gebaseer te wees. Gouws (2017: 452) sê dat die woordeboeksoort en die naslaan- en woordeboekgebruiksvaardighede van die teikengebruikers 'n bepalende rol speel in die vasstelling van die tipe makro- struktuur. Die lemmas moet onder andere ten minste uit die gebruiklikste woordeskat van die betrokke taal geneem word, maar enige ander lemmas wat ook opgeneem word, behoort nie afgeskeep te word wat die bewerking daar- van betref nie (Rundell 2015: 304). Hoe meer leksikale items opgeneem kan word, hoe meer sal daar aan die behoeftes van die aanleerders voldoen word (Bogaards 1996: 281). g Die Macmillan English Dictionary for Advanced Learners (MEDAL) bevat nie slegs gebruiklike woorde wat in rooi aangedui is in die sentrale teks nie, maar verskaf ook ander lemmas buite die kernwoordeskat van die betrokke taal wat die gebruiker dalk nie verstaan nie. Heuberger (2016: 30) sê dat hierdie byko- mende woorde veroorsaak dat die gebruikers hulle beter verstaan, wat terself- dertyd ook die gebruiker se woordeskat sal verbreed. Die polifunksionaliteit van 'n aanleerderwoordeboek is belangrik ten opsigte van die ordeningstruktuur en moet daar, soos Chi (2013: 168) argumen- teer, besluit word of 'n streng alfabetiese makrostruktuur met of sonder groe- pering gebruik gaan word. Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 137 Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 5.2 Die dataverspreidingstruktuur Die dataverspreidingstruktuur is soortgelyk aan dié van die omvattende en standaardwoordeboek, hoewel middel- en/of agtertekste meer benut word (Vergelyk Atkins en Rundell 2008: 177). 5.1 Die raamstruktuur As 'n draer van tekssoorte (Gouws 2017: 457) moet aanleerderwoordeboeke meer as slegs die sentrale teks bevat. Die buitetekste is veral belangrik vir die funksie dekodering, aangesien dit addisionele data wat van 'n algemene of kulturele aard is, kan bevat. Heuberger (2016: 30) dui aan dat die lemmas en hul betekenisonderskei- dings op 'n manier aangebied moet word wat sal verseker dat die aanleerder dit maklik kan verstaan en terselfdertyd hul woordeskat verbreed. y Die voortekste (titelblad, inhoudsopgawe, gebruikersleiding (wat die gebruiksleiding insluit)), middeltekste en agtertekste vorm alles deel van die buitetekste. Die gebruikersleiding van 'n aanleerderwoordeboek moet so saamgestel word dat dit relevante data vir die teikengebruiker bevat. Volgens Otto (1989: 406) omsluit die noodsaaklike data wat die gebruikersleiding van 'n eentalige aan- leerderwoordeboek behoort te bevat, die volgende: die doel van die woorde- boek, hoe dit saamgestel is, die omvang daarvan, die datatipes wat voorsien word, data oor die klanksisteem van die taal, 'n minigrammatika, hoe seman- tiese en gebruiksleiding aangebied word, spellingleiding, lyste wat onreëlma- tige vorme bevat, afkortings en SI-eenhede en hulle veelvoude. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 Figuur 4: Aanduiders in Basiswoordeboek van Afrikaans Figuur 4: Aanduiders in Basiswoordeboek van Afrikaans 5.4.2 Uitspraakleiding Uitspraakleiding is soms noodsaaklik vir begrip. In Basiswoordeboek van Afrikaans, byvoorbeeld, word die klem- en betekenisverskil by volmaak (vul) en volmaak (perfek) aangedui. 5.4.3 Etimologiese leiding Daar kan ook etimologiese leiding in 'n aanleerderwoordeboek vir dekodering wees, wat aandui aan watter taal/tale 'n betrokke woord ontleen is (Otto 1989: 411) en hoekom 'n bepaalde woord uiteindelik 'n bepaalde betekenis gekry het. In hierdie verband verwys Ilson (1983: 77) na die verduideliking van die oor- sprong van aboveboard in die Webster's New (8th) Collegiate Dictionary: [Fr. the difficulty of cheating at cards when the hands are above the table], waar die laaste deel uitgebrei kan word om te lees [... the table (the ‘board') ]. hoog (hoë, hoër, die hoogste) adj. (…) Teenoor: laag (…) Mense en diere is lank en nie hoog nie. Hoe laag iets ook al is wanneer dit gemeet word, sê 'n mens byvoorbeeld Dit is 10cm hoog, en nie Dit is 10cm laag nie. Benewens betekenisverklarings en uitdrukkings, wat nie in hierdie uittreksel aange- dui word nie, word ook die volgende data verskaf: die lemma, verboë vorm van die adjektief, trappe van vergelyking, woordsoortaanduiding, antoniem en 'n gebruiks- waarskuwing in 'n teksblokkie. 5.4.1 Aanduiders en struktuurmerkers Tarp (2008: 77, 149) sê dat gebruikers lemmas, ortografie (variasie en foute), ongereelde fleksievorme, woordsoorte en pragmatiese en kulturele beperkings vir begrip benodig. Die volgende is uittreksels uit die artikel van hoog in Basis- woordeboek van Afrikaans: http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 138 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume 6.1 Die raamstruktuur Tweetalige woordeboeke vir dekodering sal 'n soortgelyke raamstruktuur as eentaliges toon. 5.4.5 Etikette Etikette moet in 'n aanleerderwoordeboek ingesluit word ter wille van dekode- ring ten einde betekenisonderskeidings van mekaar te onderskei, byvoorbeeld waar 'n woord sowel 'n algemene as vaktaalbetekenis het. In MEDAL word byvoorbeeld by die eerste lemma van mimic drie betekenisonderskeidings aan- gedui, waarvan die eerste twee algemene betekenisonderskeidings is, terwyl die derde betekenisonderskeiding geëtiketteer word as science. 5.5 Die toegangstruktuur Die toegangstruktuur stem grootliks ooreen met dié van standaardwoorde- boeke. 5.4.6 Illustrasies Die belangrike rol wat illustrasies in aanleerderwoordeboeke kan speel, word deur Otto (2003: 293-304) bespreek en daar word aangedui dat illustrasies en betekenisverklarings, waar nodig, saam gebruik moet word om te verseker dat belangrike taal- en kulturele aspekte op die duidelikste moontlike manier vir aanleerders verduidelik word. 6. Tweetalige woordeboeke Tweetalige woordeboeke het gewoonlik meer as een funksie in gedrukte vorm omdat dit die gebruiker met begrip, produksie en vertaling kan help, en is dus meestal nie uitsluitlik 'n woordeboek vir dekodering nie. Volgens Fonte- nelle (2016: 45) help tweetalige woordeboeke gebruikers met sowel begrip van die moedertaal as die tweede taal. 5.4.4 Kollokasies Kollokasies is wel soms relevant vir begrip, veral waar dit 'n idiomatiese of halfidiomatiese betekenis het, soos by put up, wat byvoorbeeld kan kollokeer met "a (great) fight, (little) resistance, a (spirited) defense" (vergelyk MEDAL: 1150). Kollokasies kan verder gebruik word om verskillende betekenisonder- skeidings van óf basisse óf kollokatore van mekaar te onderskei, soos by byvoorbeeld raad vra, ouers vra, aandag vra (Otto 1989: 244). Die basis is hier vra en die betekenis verander by die kollokatore vanaf "versoek" na "ouers se goedkeuring vir 'n huwelik versoek" en uiteindelik "verg". g g g Kollokasies kan op meer as een plek verskyn. Otto (1989: 299) argumen- teer dat in die geval van 'n bekende kollokasie, soos 'n lied sing, dit nie nodig sal wees om die kollokasie ook onder sing op te neem nie, terwyl 'n onbeken- der kollokasie, soos 'n boom ontwortel, onder boom en ontwortel opgeneem behoort te word. Vergelyk ook Dziemianko (2017: 341) vir probleme met opspoorbaarheid. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 139 Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke might modal verb [USED TO SAY THAT SOMETHING IS POSSIBLE][MAG DALK] ►kan Don't eat those berries — they might be poisonous. Moenie daardie bessies eet nie — hulle kan giftig wees. | You might have been killed! Jy kon dood gewees het! Figuur 5: Uittreksel wat die aanduiders en struktuurmerkers van die LHEABDBW illustreer Aanduiders kan onder andere uitspraakleiding, grammatiese leiding, morfologie, vertaalekwivalente, etimologiese data of voorbeeldmateriaal insluit. In die voor- afgaande uittreksel, byvoorbeeld, kan woordsoortaanduiding, betekenisvertaling, ekwivalente en voorbeeldsinne gesien word, wat relevant vir begrip is. 6.3 Die makrostruktuur Gouws (2017: 446-447) stel as vereiste vir tweetalige woordeboeke dat die lem- makeuse vertaalekwivalente in die brontaal effektief moet verwerk en opneem, en dat die lemmas uit die standaardvariëteit van die brontaal geneem moet word. Verder moet hierdie lemmas maklik deur die gebruikers gekry en ver- staan kan word, soos Kwary (2014: 67) aandui. Tarp (2008: 182) verduidelik dat 'n lemmakeuse wat op frekwensie gebaseer is, nie voldoende vir dekodering sal wees nie omdat gebruikers 'n breër woordeskat nodig sal hê. 6.2 Die dataverspreidingstruktuur 'n Tweetalige woordeboek vir dekodering se dataverspreidingstruktuur sal op so 'n manier saamgestel moet word dat die teikengebruiker die nodige inligting vir dekodering maklik kan vind, bv. afkortings en volvorme in 'n middelteks. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 140 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume 6.4.1 Aanduiders en struktuurmerkers Tweetalige woordeboeke, juis omdat dit vertaalekwivalente aandui, benodig items wat daardie ekwivalente aandui, soos in die volgende voorbeeld uit Long- man-HAT English–Afrikaans / Afrikaans–Engels Basic Dictionary / Basiswoordeboek (LHEABDBW) waar kan as die vertaalekwivalent van might aangegee word: 1 [PART OF YOUR BODY AT THE END OF YOUR ARM][DEEL AAN DIE PUNT VAN JOU ARM] ► hand 2 by hand [USING YOUR HANDS] [DEUR JOU HANDE TE GEBRUIK] ► met die hand This shirt was made by hand. Hierdie hemp is met die hand gemaak. 3 give someone a hand [HELP SOMEONE] [HULP VERLEEN] ►iemand help Figuur 6: Uittreksel van die kollokasies uit LHEABDBW 6.4.2 Ekwivalensie Ekwivalensie is, volgens Adamska-Sałaciak (2013: 222), die absolute verpligte element in enige tweetalige woordeboeke omdat dit lemmas in die brontaal voorsien van vertalings in die teikentaal. Adamska-Sałaciak (2013: 227) sê ver- der dat ekwivalensie veral belangrik vir dekodering is. g g Honselaar (2003: 324) noem dat tweetalige woordeboeke wat passief is (dit wil sê met die fokus op die funksie dekodering), die gebruikers juis toelaat om die teks te verstaan deur een of twee vertaalekwivalente op te neem en dan slegs die minimum bykomende data voorsien. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 141 6.4.5 Etimologiese leiding Etimologiese leiding kan in 'n tweetalige woordeboek vir begrip opgeneem word, aangesien dit die gebruiker se kennis van 'n betrokke woord kan ver- beter. In hierdie verband dui Ilson (1983) en Pierson (1989) die waarde van die studie van etimologiese data in die taalklaskamer aan. Leerders sal natuurlik die gevorderde vaardigheid om etimologiese data in woordeboeke te interpre- teer, moet aanleer. Meer spesifiek dui Pierson (1989: 57) op grond van sy per- soonlike ondervinding as 'n ESL (English Second Language)-onderwyser in Hong Kong aan hoe die studie van etimologie vir intermediêre/gevorderde aanleerders benut kan word. Leerders wat weet dat cranial van die Griekse woord kranion met die betekenis "kopbeen" kom, kan makliker die betekenisse craniate, craniology, craniometry, craniotome, ensovoorts binne konteks aflei. 6.4.3 Kollokasies Die volgende uittreksel uit die LHEABDBW insake hand dui aan hoe kollo- kasies, hier by hand, met die hand en hulp verleen, hanteer kan word: 6.4.4 Uitspraakleiding Gevalle waar uitspraakleiding wel tydens dekodering van belang is, is wan- neer woorde dieselfde gespel word, maar verskillend uitgespreek word wat die klem betref, en hierdie klemverskil kan lei tot betekenisverskil, soos aangedui in Pharos Afrikaans–Engels / English–Afrikaans Woordeboek / Dictionary (PAEW) by oordryf wat onderskeidelik as drift across/blow over en as exaggerate (...) ver- taal word. hand noun (hands) 1 [PART OF YOUR BODY AT THE END OF YOUR ARM][DEEL AAN DIE PUNT VAN JOU ARM] ► hand 2 by hand [USING YOUR HANDS] [DEUR JOU HANDE TE GEBRUIK] ► met die hand This shirt was made by hand. Hierdie hemp is met die hand gemaak. 3 give someone a hand [HELP SOMEONE] [HULP VERLEEN] ►iemand help 6.4.6 Etikette Etikette tree volgens Burkhanov (2003: 105) op as 'n aanduiding van die beper- kings op die gebruik van leksikale items wat tyd, plek, situasies en kommuni- katiewe omstandighede betref. In PAEW dui die etiket (arch.) voor espousal by die lemma huwelik aan dat die gebruiker nie hierdie vertaalekwivalent in 'n moderne konteks moet gebruik nie. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 142 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume Atkins en Rundell (2008: 232) noem dat die opname van etikette ingewik- kelder in 'n tweetalige woordeboek is as in 'n eentalige woordeboek omdat die ekwivalente in T1 en T2 gemerk moet word. 7. Woordeboeke vir spesiale doeleindes (WSD) WSD's kan een of meer funksies hê, afhangende van die teikengebruiker en die vakgebied waarop die betrokke woordeboek gemik is. 6.5 Die toegangstruktuur Die eksterne toegangstruktuur se soekroete in 'n tweetalige woordeboek vir dekodering is soortgelyk aan dié van eentalige woordeboeke. g g y g Fuertes-Olivera en Niňo-Amo (2011: 172-173) verduidelik dat een van die belangrikste elemente in 'n elektroniese woordeboek 'n webtuiste met 'n een- voudige adres is, en dat die soekfunksie maklik gebruik moet kan word. 6.4.7 Voorbeeldmateriaal Vrbinc en Vrbinc (2016: 298) dui aan dat leksikograwe verskillende faktore in ag neem wanneer besluite oor die opname van voorbeeldmateriaal gemaak word. Die getal voorbeelde wat die leksikograaf benut om die gebruik van die leksikale item of 'n bepaalde betekenisonderskeiding van 'n leksikale item te illustreer, kan nie vooraf bepaal word nie, maar sekere riglyne is tog ter sake: — die semantiese en grammatiese kompleksiteit van die betrokke leksikale i h k l k h b ld (T 1996 167) — die semantiese en grammatiese kompleksiteit van die betrokke leksikale it h k l k h b ld (T 1996 167) — die semantiese en grammatiese kompleksiteit van die betrokke leksikale item — hoe komplekser, hoe meer voorbeelde (Toope 1996: 167) item — hoe komplekser, hoe meer voorbeelde (Toope 1996: 167) item — hoe komplekser, hoe meer voorbeelde (Toope 1996: 167) — die mate waarin twee kulture van mekaar verskil (Jacobsen et al. 1991: 2788) — die funksie van die woordeboek — enkodering vereis meer voorbeelde as dekodering (Kromann et al. 1991: 2772). — die funksie van die woordeboek — enkodering vereis meer voorbeelde as dekodering (Kromann et al. 1991: 2772). Vrbinc en Vrbinc argumenteer dat voorbeelde in tweetalige woordeboeke eint- lik albei funksies vervul, aangesien daar gewoonlik nie vier stelle tweetalige woordeboeke is om voorsiening te maak vir twee stelle moedertaalsprekers nie (Jacobsen et al. 1991: 2786). In terme van woordeboeke vir dekodering behoort 'n tweetalige woordeboek voorbeeldmateriaal te bevat wat die gebruikers help om 'n vreemde taal te begryp of 'n teks van 'n vreemde taal na die moedertaal te vertaal. g p (Jacobsen et al. 1991: 2786). In terme van woordeboeke vir dekodering behoort 'n tweetalige woordeboek voorbeeldmateriaal te bevat wat die gebruikers help om 'n vreemde taal te begryp of 'n teks van 'n vreemde taal na die moedertaal te vertaal. Figuur 7: Die indeks in die agterteks van A Thesaurus of Medical Words and Phrases Figuur 7: Die indeks in die agterteks van A Thesaurus of Medical Words and Phrases Dit is dus eintlik die teikengebruikers en gebruiksituasies wat die ordening- struktuur van die betrokke WSD bepaal. 7.2 Die dataverspreidingstruktuur WSD's is beperk ten opsigte van hulle datatipes, gevolglik moet die leksiko- graaf data wat vir dekodering relevant is, in die WSD se sentrale teks plaas, ter- wyl enige bykomende data in buitetekste kan verskyn. Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke ties (met of sonder groepering) of sistematies (Svensén 2009: 21). 'n Alfabetiese ordeningstruktuur kom gewoonlik meer dikwels voor, maar Svensén noem dat 'n sistematiese ordeningstruktuur soms beter vir 'n WSD kan wees omdat die lemmas volgens 'n tema/vakgebied gelys word. Bowker (2003: 158) dui aan dat indien 'n WSD van 'n sistematiese ordeningstruktuur gebruik maak, wat die leksikale items volgens vakgebied en/of die verhoudings wat hulle met mekaar toon lys, kan die items wel alfabeties in die indeks gelys word. Hierdie indeks is dan deel van die buitetekste en kom gewoonlik in die agterteks voor, soos in die onderstaande uittreksel uit A Thesaurus of Medical Words and Phrases uitgebeeld: 7.1 Die raamstruktuur Die sentrale woordelys moet 'n effektiewe ordeningstruktuur hê, hetsy alfabe- http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 143 7.4 Die mikrostruktuur Bowker (2003: 159) verduidelik dat hoe meer gespesialiseerd 'n WSD is, hoe minder sal die datatipes wees (soos in die geval van gevorderde gebruikers wat reeds met die betrokke vakgebied en woordeboektipe vertroud is). Betekenis- verklaring is wel noodsaaklik. g In hierdie verband behoort betekenisverklaring eiesoortig in verskillende woordeboektipes verklaar te word. Die woord haarskeerder kan byvoorbeeld deur verskillende gebruikers teëgekom word. Indien 'n aanleerder hierdie woord in 'n aanleerderwoordeboek sou naslaan en die betekenisverklaring "groot, harige spinnekop" sou kry, sal dit verstaanbaar wees, maar tegnies ver- keerd, aangesien dit 'n unieke insek is en nie 'n spinnekop nie. 'n Moedertaal- spreker wat die woord in 'n teks teëkom en ook uit die konteks kan raai dat dit 'n tipe insek is, maar wil weet watter soort insek dit is, kan eweneens mislei word deur die eerste kort betekenisverklaring in byvoorbeeld VAW: 1 Groot, harige en vinnige soort spinnekop, jagspinnekop (Solifuga). 'n Leek wat besig is om 'n boek te lees en net vinnig die betekenis in 'n WSD wil verifieer, sal waar- skynlik nie die moeite doen om Solifuga in 'n ander bron te gaan naslaan nie. Buitendien is dit nie gebruikersvriendelik om nog 'n soektog te moet uitvoer as jy net vinnig 'n betekenis wil verifieer nie. In laasgenoemde geval is slegs 'n kort, korrekte verklaring nodig wat aandui dat dit 'n unieke insek is wat lyk soos 'n kruising tussen 'n harige spinnekop en 'n skerpioen as gevolg van groot knypers. Vir 'n semi-deskundige wat 'n teks lees en die woord in 'n WSD naslaan om die betekenis binne die spesifieke konteks te verstaan, is 'n uitvoe- riger verklaring nodig, aangesien hierdie persoon oor gespesialiseerde kennis beskik en in fyner besonderhede sal belangstel. Hierdie tipe gebruiker sal waar- skynlik wil weet tot watter biologiese familie die insek behoort, of dit giftig is of nie, ensovoorts. Die wetenskaplike naam en ander besonderhede is dus belangrik, byvoorbeeld dat dit niegiftig, baie vinnig is, nie teen glase op kan beweeg nie en baie seer kan byt as dit bedreig word. Vir die ekspert wat 'n WSD raadpleeg, sal feitlik net 'n etiket en die wetenskaplike naam voldoende wees. Vir die leek en semi-deskundige sal 'n etiket in 'n algemene WSD nodig wees om dié term van die algemene woord haarskeerder te onderskei. 7.3 Die makrostruktuur WSD's kan alfabeties of sistematies georganiseer word. Die kriteria vir die opname en bewerking van lemmas in 'n WSD vir begrip is soos volg, volgens Bowker (2003: 157-158) en Svensén (2009: 377-378): die lemmas moet slegs opgeneem word as dit relevant vir die vakgebied en teksbegrip is, en die gebruiker moet die data wat vir dekodering opgeneem word maklik kan op- http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 144 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume spoor, wat beteken dat die leksikograaf 'n alfabetiese indeks moet verskaf as die WSD nie alfabeties georden is nie. spoor, wat beteken dat die leksikograaf 'n alfabetiese indeks moet verskaf as die WSD nie alfabeties georden is nie. Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 145 7.4.3 Etikette Indien die WSD meer as een vakgebied behandel en dus nie besonder gespesia- liseerd is nie, is die opname van etikette uiters belangrik (Bowker 2003: 159). 7.4.4 Die toegangstruktuur Die eksterne toegangstruktuur se soekroete vir dekodering in 'n WSD sal die omslag, die gebruikersgids en loopkoppe insluit, en intern sal 'n indeks nuttig wees. 7.4.2 Uitspraakleiding Uitspraakleiding is 'n belangrike element van 'n mikrostruktuur, maar omdat WSD's beperkte data bevat, sal hierdie datatipe moontlik nie in alle WSD's voorsien word nie. In die geval van die Farlex Partner Medical Dictionary for Health Consumers, word daar wel uitspraakleiding verskaf, soos in die volgende geval: Figuur 8: Die uitspraakgids in Farlex Partner Medical Dictionary for Health Con- sumers Figuur 8: Die uitspraakgids in Farlex Partner Medical Dictionary for Health Con- sumers 7.4.1 Aanduiders en struktuurmerkers Die funksie dekodering het 'n invloed op beide die aanduiders en struktuur- merkers in WSD's. WSD's bevat beperkte datatipes, daarom sal struktuurmerkers die gebruiker help om vinnig by data vir teksbegrip uit te kom. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke A. Elektroniese woordeboeke Farlex Partner Medical Dictionary for Health Consumers 2007: https://medical-dictionary.thefreedictionary. com/tibia [2 April 2019]. VivA. Virtuele Instituut vir Afrikaans: www.viva-afrikaans.org. 8. Elektroniese woordeboeke Dieselfde aanduidertipes (en meer) kan in elektroniese woordeboeke se deko- deringsopsie voorkom, maar die strukture verskil. Die toegangstruktuur is http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 146 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume anders weens 'n veelvlakkige artikelstruktuur en gewysigde adresseringstruk- tuur (Gouws 2018: 182). Die hooftoegangstruktuur val ook nie noodwendig saam met die makrostruktuur nie (Gouws 2018:182). Daar is nie 'n raamstruk- tuur nie, wel 'n uitgebreide dataverspreidingstruktuur, en selfs 'n woordeboek- portaalstruktuur en datatrekkingstruktuur (Gouws 2018: 192) is moontlik. anders weens 'n veelvlakkige artikelstruktuur en gewysigde adresseringstruk- tuur (Gouws 2018: 182). Die hooftoegangstruktuur val ook nie noodwendig saam met die makrostruktuur nie (Gouws 2018:182). Daar is nie 'n raamstruk- tuur nie, wel 'n uitgebreide dataverspreidingstruktuur, en selfs 'n woordeboek- portaalstruktuur en datatrekkingstruktuur (Gouws 2018: 192) is moontlik. 9. Samevatting Die funksie dekodering het 'n invloed op die woordeboekstrukture en data- inhoud van woordeboeke. Die strukture in gedrukte woordeboeke verskil van dié in elektroniese woordeboeke, soos in die voorafgaande paragraaf aangedui. In ware elektroniese woordeboeke kan woordeboekgebruikers op die dekode- ringsopsie klik, terwyl die gebruiker van 'n gedrukte woordeboek naas die betekenisverklaring ook deur middel van etikette, woordsoortaanduidings, kollokasies en soms uitspraakleiding, etimologiese leiding en voorbeeldmate- riaal tot beter begrip kom. In hierdie artikel is veral op gedrukte woordeboeke gefokus. Verdere navorsing behoort op die kriteria vir dekodering in elektro- niese woordeboeke te fokus. Die sistematiese beskrywing van die funksies pro- duksie en vertaling word ook in die vooruitsig gestel. Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 147 Luther, J., F. Pheiffer en R.H. Gouws (Reds.). 20156. HAT Verklarende Handwoordeboek van die Afri- kaanse Taal. Kaapstad: Pearson. p Morris, W. 1985. The American Heritage Dictionary. Boston: Houghton Mifflin. Rundell, M. en G. Fox (Hoofreds.). 2002. Macmillan English Dictionary for Advanced Learners. Oxford: Macmillan Education. Van Schalkwyk, D.J. (Hoofred.). 1996. Woordeboek van die Afrikaanse Taal, Deel X. Stellenbosch: Buro van die WAT. Van Schalkwyk, D.J. (Hoofred.). 1996. Woordeboek van die Afrikaanse Taal, Deel XI. Stellenbosch: Buro van die WAT. B. Barton, W.M. 1903. A Thesaurus of Medical Words and Phrases. Philadelphia/New York/Londen: W.B. Saunders & Company. Botha, W.F. (Hoofred.). 2005. Woordeboek van die Afrikaanse Taal, Deel XII. Stellenbosch: Buro van die WAT. De Villiers, M. en R.H. Gouws. 1988. Idiomewoordeboek. Kaapstad: Nasou. De Villiers, M. en R.H. Gouws. 1988. Idiomewoordeboek. Kaapstad: Nasou. Du Plessis, M. 2005. Pharos Afrikaans–Engels / English–Afrikaans Woordeboek / Dictionary. Kaapstad: Pharos. Gouws, R., I. Feinauer en F. Ponelis. 1994. Basiswoordeboek van Afrikaans. Pretoria: Van Schaik. Labuschagne, F.J. en L.C. Eksteen. 2010. Verklarende Afrikaanse Woordeboek. Negende, hersiene uit- gawe. Kaapstad: Pharos. Luther, J. (Red.). 2011. Longman-HAT English–Afrikaans / Afrikaans–Engels Basic Dictionary / Basis- woordeboek. Pietermaritzburg: Pearson. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume Brinker, K. et al. (Reds.). 2000. Text und Gesprächslinguistik. HSK 16(1). Berlyn/New York: De Gruyter. y Burkhanov, I. 2003. Pragmatic Specifications: Usage Indications, Labels, Examples; Dictionaries of Burkhanov, I. 2003. Pragmatic Specifications: Usage Indications, Labels, Examples; Dictionaries of Style, Dictionaries of Collocations. Van Sterkenburg, P. (Red.). 2003: 102-113. Carstens, W.A.M. en N. Bosman (Reds.). 2017. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Tweede uitgawe. Pretoria: Van Schaik. Chi, A. 2013. Researching Pedagogical Lexicography. Jackson, J. (Red.). 2013: 165-187. Cowie, A. (Red.). 1987. The Dictionary and the Language Learner. Papers from the EURALEX Seminar at the University of Leeds, 1–3 April 1985. Tübingen: Max Niemeyer. Cowie, A. (Red.). 1998. Phraseology: Theory, Analysis, and Applications. Oxford: Clarendon Press. De Caluwé, J. en A. van Santen. 2003. Phonological, Morphological and Syntactic Specifications in Monolingual Dictionaries. Van Sterkenburg, P. (Red.). 2003: 71-82. Du Plessis, A.H. 2017. Die rol van die bruikbaarheidsbenadering binne die e-leksikografie. Lite- rator 38(2). https://doi.org/10.4102/lit. v38i2.1340. p g Durkin, P. (Red.). 2016. The Oxford Handbook of Lexicography. New York: Oxford University Press. urkin, P. (Red.). 2016. The Oxford Handbook of Lexicography. N Dziemianko, A. 2017. Dictionary Form in Decoding, Encoding and Retention: Further Insights. ReCALL 29(3): 335-356. Fontenelle, T. 2016. Bilingual Dictionaries: History and Development; Current Issues. Durkin, P. (Red.). 2016: 44-61. Fuertes-Olivera, P.A. (Red.). 2010. Specialised Dictionaries for Learners. Berlyn/New York: De Gruyter. Fuertes-Olivera, P.A. 2013. E-lexicography: The Continuing Challenge of Applying New Technol- ogy to Dictionary-Making. Jackson, H. (Red.). 2013: 323-340. Fuertes-Olivera, P.A. en H. Bergenholtz (Reds.). 2011. e-Lexicography: The Internet, Digital Initiatives and Lexicograpy. Londen/New York: Continuum. Fuertes-Olivera, P.A. en M. Niňo-Amo. 2011. Internet Dictionaries for Communicative and Cog- nitive Functions: El Diccionario Inglés–Espaňol de Contabilidad. Fuertes-Olivera, P.A. en H. Bergen- holtz (Reds.). 2011: 168-186. Gouws, R.H. 1988. Die gebruik van etikette as leksikografiese hulpmiddel. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Geleentheidsuitgawe 6, April 1988: 1-56. Gouws, R.H. 1989. Leksikografie. Pretoria/Kaapstad: Academica. Gouws, R.H. 2003. Types of Articles, their Structure and Different Types of Lemmata. Van Sterken- burg, P. (Red.). 2003: 34-43. Gouws, R.H. 2017. Leksikografie. Carstens, W.A.M. en N. Bosman (Reds.). 2017: 429-461. Gouws, R.H. 2018. 'n Leksikografiese datatrekkingstruktuur vir aanlyn woordeboeke. Lexikos 28: 177-195. http://Lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/28-1-1461. Hausmann, F.J. et al. (Reds.). 1989–1991. Wörterbücher. Ein internationales Handbuch zur Lexiko- graphie / Dictionaries. An International Encyclopedia of Lexicography / Dictionnaires. Encyclopédie internationale de lexicographie. Berlyn: De Gruyter. Heid, U. et al. (Reds.). 2000. C. Ander bronne Adamska-Sałaciak, A. 2013. Issues in Compiling Bilingual Dictionaries. Jackson, H. (Red.). 2013: 213-231. Atkins, B.T.S. en M. Rundell. 2008. The Oxford Guide to Practical Lexicography. Oxford/New York: Oxford University Press. Ball, L. 2016. An Evaluative Study to Determine to What Extent Technology Can be Used in e-Dictionaries to Provide Relevant Information on Demand. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. Pretoria: Universiteit Pretoria. Béjoint, H. 2016. Dictionaries for General Users: History and Development; Current Issues. Durkin, P. (Red.). 2016: 7-24. Bentivogli, L. en E. Pianta. 2002. Detecting Hidden Multiwords in Bilingual Dictionaries. Braasch, A. en C. Povlsen (Reds.). 2002: 785-793. Bergenholtz, H. en R.H. Gouws. 2013. The Presentation of Word Formation in General Mono- lingual Dictionaries. Lexikos 23: 59-76. Bergenholtz, H. en S. Tarp. 2003. Two Opposing Theories: On H.E. Wiegand's Recent Discovery of Lexicographic Functions. Hermes, Journal of Linguistics 31: 171-196. Blume, J. 2017. 'n Ondersoek na die kriteria vir die realisering van die woordeboekfunksies begrip, produksie en vertaling. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. Port Elizabeth: Nelson Mandela Universiteit. Blume, J. 2017. 'n Ondersoek na die kriteria vir die realisering van die woordeboekfunksies begrip, produksie l bl d h d l l b h l d l g g p g Bogaards, P. 1996. Dictionaries for Learners of English. International Journal of Lexicography 9(4): 277-320. Bogaaards, P. 2003. Uses and Users of Dictionaries. Van Sterkenburg, P. (Red.). 2003: 26-33. Bogaards, P. 2013. A History of Research in Lexicography. Jackson, H. (Red.). 2013: 19-32. Botha, W. (Red.). 2003. 'n Man wat beur: Huldigingsbundel vir Dirk van Schalkwyk. Stellenbosch: Buro van die WAT. Botha, W., P. Mavoungou en D. Nkomo (Reds.). 2013. Festschrift Rufus H. Gouws. Stellenbosch: SUN PReSS. Bothma, T.J.D. 2011. Filtering and Adapting Data and Information in the Online Environment in Response to User Needs. Fuertes-Olivera, P.A. en H. Bergenholtz (Reds.). 2011: 71-102. Bowker, L. 2003. Specialized Lexicography and Specialized Dictionaries. Van Sterkenburg, P. (Red.). 2003: 154-164. Braasch, A. en S. Olsen. 2000. Formalised Representation of Collocations in a Danish Computa- tional Lexicon. Heid, U. et al. 2000: 475-488. Braasch, A. en C. Povlsen (Reds.). 2002. Proceedings of the Tenth EURALEX International Congress, EURALEX 2002, Copenhagen, Denmark, August 13–17, 2002. Kopenhagen: Center for Sprogtek- nologi. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 148 http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 149 Howarth, P. 1998. The Phraseology of Learners' Academic Writing. Cowie, A.P. (Red.). 1998: 161-188. Ilson, R. 1983. Etymological Information: Can it Help our Students? ELT Journal 37(1): 76-82. Ilson, R. 1987. Illustrations in Dictionaries. Cowie, A. (Red.). 1987: 193-211. Jackson, H. (Red.). 2013. The Bloomsbury Companion to Lexicography. Londen/Nieu-Delhi/New York/Sydney: Bloomsbury Academic. Jacobsen, J.R, J. Manley en V.H. Pedersen. 1991. Examples in the Bilingual Dictionary. Hausmann, F.J. et al. (Reds.). 1991: 2782-2789. Kemmer, K. 2010. Onlinewörterbücher in der Wörterbuchkritik: Ein Evaluationsraster mit 39 Beur- teilungskriterien. Online publizierte Arbeiten zur Linguistik (OPAL) 2. Mannheim: Institut für Deutsche Sprache. Klosa, A. (Red.). 2008. Lexikographische Portale im Internet. Online publizierte Arbeiten zur Linguis- tik (OPAL) 1. Mannheim: Institut für Deutsche Sprache. Klosa, A. 2016. Illustrations in Dictionaries; Encyclopaedic and Cultural Information in Diction- aries. Durkin, P. (Red.). 2016: 515-531. Klosa, A., L. Lemnitzer en G. Neumann. 2008. Wörterbuchportale — Fragen der Benutzerführung. Klosa, A. (Red.). 2008: 5-35. Kromann, H.-P., T. Riiber en P. Rosbach. 1991. Grammatical Constructions in the Bilingual Dic- tionary. Hausmann, F.J. et al. (Reds.). 1991: 2770-2775. Kwary, D.A. 2014. The Evolution of Dictionaries of Economics: From a Glossary to a Lexicographical Information System. Hermes: Journal of Language and Communication in Business 27(52): 59-73. L'homme, M.-C. en C. Bertrand. 2000. Specialized Lexical Combinations: Should they Be Described as Collocations or in Terms of Selectional Restrictions? Heid, U. et al. 2000: 497-506. as Collocations or in Terms of Selectional Restrictions? Heid, U. et al. 2000: 497-506. Moon, R. 2016. Explaining Meaning in Learners' Dictionaries. Durkin, P. (Red.). 2016: 123-1 Oppentocht, L. en R. Schutz. 2003. Developments in Electronic Dictionary Design. Van Sterken- burg, P. (Red.). 2003: 215-227. Otto, A.N. 1989. Kriteria vir 'n Afrikaanse aanleerderwoordeboek. Ongepubliseerde D.Litt.-proefskrif. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch. Otto, A.N. 2003. Woordeboekillustrasies, met spesiale verwysing na illustrasies in aanleerderwoorde- boeke. Botha, W. (Red.). 2003: 293-304. Otto, A.N. 2013. 'n Kritiese waardering van die hantering van kollokasies en idiome in die HAT (2005). Botha, W. et al. (Reds.). 2013: 188-195. Pierson, Herbert D. 1989. Using Etymology in the Classroom. ELT Journal 43(1): 57-63. Ptaszynski, M.O. 2009. Function-related Secondary User Needs and Secondary Data? A Critical Examination of Some Central Concepts in the Modern Theory of Lexicographical Functions. Lexikos 19: 242-261. Rundell, M. 2015. From Print to Digital: Implications for Dictionary Policy and Lexicographic Con- ventions. Lexikos 25: 301-322. Sager, S.F. 2000. Hypertext und Hypermedia. Brinker, K. et al. (Reds.). Anna Nel Otto en Jadé Blume Proceedings of the Ninth EURALEX International Congress, EURALEX 2000, Stuttgart, Germany, August 8th–12th, 2000. Stuttgart: Institut für Maschinelle Sprachverarbei- tung, Universität Stuttgart. Heuberger, R. 2016. Learners' Dictionaries: History and Development; Current Issues. Durkin, P. (Red.). 2016: 25-43. Honselaar, W. 2003. Examples of Design and Production Criteria for Bilingual Dictionaries. Van Sterkenburg, P. (Red.). 2003: 323-332. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/29-1-1515 Vrbinc, A. en M. Vrbinc. 2016. Illustrative Examples in a Bilingual Decoding Dictionary: An (Un)necessary Component? Lexikos 26: 296-310. Tarp, S. 2008. Lexicography in the Borderland between Knowledge and Non-knowledge: General Lexico- graphical Theory with Particular Focus on Learner's Lexicography. Tübingen: Max Niemeyer. Van Sterkenburg, P. (Red.). 2003. A Practical Guide to Lexicography. Volume 6. Amsterdam/Philadel- phia: John Benjamins. Toope, M. 1996. Examples in the Bilingual Dictionary. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. Ottawa: Universiteit van Ottawa. [Aanlyn]. Beskikbaar by: http://www.ruor.uottawa.ca/bitstream/ 10393/9942/1/mm15769.PDF. Die behandeling van die funksie dekodering in verskillende tipes woordeboeke 2000: 587-603. Sánchez, A. 2010. The Treatment of Cultural and/or Encyclopaedic Items in Specialised Diction- aries for Learners. Fuertes-Olivera, P.A. (Red.). 2010: 107-129. Svensén, B. 2009. A Handbook of Lexicography: The Theory and Practice of Dictionary-Making. Cam- bridge: Cambridge University Press. Swanepoel, P. 2003. Dictionary Typologies: A Pragmatic Approach. Van Sterkenburg, P. (Red.). 2003: 44-70. 150 Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume Anna Nel Otto en Jadé Blume Tarp, S. 2008. Lexicography in the Borderland between Knowledge and Non-knowledge: General Lexico- graphical Theory with Particular Focus on Learner's Lexicography. Tübingen: Max Niemeyer. Toope, M. 1996. Examples in the Bilingual Dictionary. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. Ottawa: Universiteit van Ottawa. [Aanlyn]. Beskikbaar by: http://www.ruor.uottawa.ca/bitstream/ 10393/9942/1/mm15769.PDF. Van Sterkenburg, P. (Red.). 2003. A Practical Guide to Lexicography. Volume 6. Amsterdam/Philadel- phia: John Benjamins. Vrbinc, A. en M. Vrbinc. 2016. Illustrative Examples in a Bilingual Decoding Dictionary: An (Un)necessary Component? Lexikos 26: 296-310.

https://lexikos.journals.ac.za/pub/article/download/1515/907

Afrikaans

http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) C. Louis Leipoldt se bydrae tot die materiaalversameling van J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek J.C.M.D. du Plessis, Buro van die WAT, Stellenbosch, Suid-Afrika (jcmddp@sun.ac.za) Opsomming: Die vriendskap tussen Smith en Leipoldt het gedurende hul studiejare in Lon- den ontstaan. Dit het daartoe gelei dat Leipoldt van sy gedigte aan Smith gewys het. Oom Gert vertel en ander gedigte met 'n inleiding deur Smith was die eerste bundel deur Leipoldt. Daaropvolgende bundels van hom is deur Smith taalkundig versorg. J.C. Kannemeyer skryf uitvoerig hieroor in sy biografie van Leipoldt. Toe Smith begin het met die materiaalversameling vir die Afrikaanse standaardwoordeboek, het Leipoldt op 'n kleiner skaal bydraes gelewer deur die verduideliking van plant- en diername, en volksmedisyne. Hierdie artikel bespreek 'n verteenwoordigende versameling van hierdie mate- riaal ten opsigte van aard, werkwyse, e.s.m. Sleutelwoorde: AFRIKAANSE STANDAARDWOORDEBOEK, PLANTNAME, DIERNAME, VOLKSMEDISYNE Abstract: C. Louis Leipoldt's Contribution to the Collection of Materials for J.J. Smith's Afrikaans Standard Dictionary. The friendship between Smith and Leipoldt originated during their years of study in London. This led to Leipoldt showing some of his poems to Smith. Oom Gert vertel en ander gedigte with an introduction by Smith was the first poetry collec- tion by Leipoldt. Subsequent collections of his were linguistically edited by Smith. J.C. Kannemeyer writes extensively about this in his biography of Leipoldt. When Smith started with the collection of materials for the Afrikaans standard dictionary, Leipoldt on a smaller scale made contributions with the elucidation of plant and animal names, and folk medicine. This article discusses a representative collection of this material with regard to kind, method, etc. Lexikos 32(3) — Huldeblyk aan / Tribute to W.F. Botha: 2022: 78-94 Keywords: AFRIKAANS STANDARD DICTIONARY, PLANT NAMES, ANIMAL NAMES, FOLK MEDICINE W.F. Botha wys in sy proefskrif daarop dat J.J. Smith aanvanklik, in ooreen- stemming met S.P.E. Boshoff se uitspraak, ten gunste was van 'n omvattende benadering ten opsigte van die materiaalversameling vir 'n Afrikaanse stan- daardwoordeboek. Een van die kategorieë wat Boshoff noem, is "volksname vir http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 79 C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek plante en diere, siektes, ens." (Botha 2003: 13). In hierdie opsig sou Leipoldt 'n waardevolle bydrae lewer. Ek dra dus graag hierdie artikel aan dr. W.F. Botha op by die bereiking van sy sewentigste verjaarsdag. Die artikel bestaan uit vier afdelings. In afdeling I word kortliks beskryf hoe Smith en Leipoldt ontmoet het, en hoe hulle vriendskap en samewerking, na al twee se terugkeer, verder in Suid-Afrika ontwikkel het. 'n Kort uiteenset- ting van hoe Leipoldt se belangstelling in die botanie en soölogie gewek is, word in afdeling II gegee. Afdeling III, wat uit drie dele bestaan, behandel Leipoldt se bydrae tot die materiaalversameling bestaande uit plant- en diername, en volksmedisyne. In afdeling IV word 'n paar gevolgtrekkings na aanleiding van die materiaal in afdeling III gemaak, veral ten opsigte van die tweede gedeelte. I du Plessis neem en 'n ruk sy eie praktyk te behartig. Wanneer hy vanaf September 1910 tot die einde van 1913 by die skoolmediese diens van die London County Council ingeskakel word, doen hy wye ervaring op. Dit bring hom in aanra- king met die uiteenlopende mediese en persoonlike probleme van kinders. (Sien Kannemeyer 1999: 221-224, 236-237, 239-244, 268-270, 271-278.) ( y ) In 1909 slaag Smith in die finale regseksamen van die Inns of Court, en behaal kort daarna 'n Hons.B.A. in Engels. Reeds in dié tydperk begin hy mate- riaal versamel vir 'n Afrikaanse woordeboek. Leipoldt gee in 1910 sy gedigte aan Smith wat die keuse wat hy daaruit maak, ook taalkundig versorg. Dit lei tot die publikasie in 1911 van Oom Gert vertel en ander gedigte met Smith se inleiding wat 'n kragtige pleidooi vir Afri- kaans bevat. (Vir 'n kort samevatting van Leipoldt se samewerking met Smith, sien Kannemeyer 2007.) Gedurende die tweede helfte van 1911 verskyn daar in enkele Suid-Afri- kaanse tydskrifte (Die Brandwag 2(5): 139, 1 Augustus, en Stellenbosch Studenten Kwartaalblad 2(3): 15-16, September (ook uit laasgenoemde blad oorgeneem deur De Goede Hoop 9(17): 387-388, 1 November) 'n brief dat die Afrikaanse Vereniging van Londen op 11 Mei 1911 gestig is met die eerste bestuur bestaande uit Johannes J. Smith (Voorsitter), C. Louis Leipoldt (Ondervoorsit- ter), Guill. F. Marais (Sekretaris) en Oswald Pirow (Penningmeester). Die brief bevat onder andere die volgende: Die doel van die Vereniging is: (a) Om die band tussen Afrikaners in Londen te versterk; (b) Om belangstelling te wek in alles wat kan strek tot die opbou van 'n nasionale Afrikaanse karakter; en (c) Om onderhandelinge aan te knoop met ander Afrikaanse Vereniginge wat v'r dieselfde beginsels ijwer. Die taal van die Vereniging sal wees Hollands met sij twee gewestelike stan- daarde, hoewel die Vereniging meer bepaaldelik v'r die handhawing en ontwik- keling van die Afrikaanse standaard sal ijwer. In sy huldeblyke aan Guillaume Marais, wat gedurende 1918 aan die griep oor- lede is toe hy as veearts in Transvaal gewerk het, skryf Leipoldt (1918b: 201 en 1919: 66) entoesiasties oor die byeenkomste van die lede waar volk- en land- sake bespreek is. Hy noem ook 'n verdere aantal medewerkers uit hierdie eerste jare van die Vereniging: adv. H.A. Fagan, G. de Kock van Onderstepoort, dr. C.F. Beyers, H.H. Fraser, P.R. Viljoen van Krugersdorp, R. I Vanaf die einde van 1898 is Leipoldt in Kaapstad joernalis by The South African News totdat die blad op 14 Oktober 1901 onder krygswet gestaak word. Aan die einde van Januarie 1902 vertrek hy na Londen, aanvanklik met die bedoe- ling om as vryskutjoernalis vir verskillende koerante te werk. Met die beëindi- ging van die oorlog aanvaar hy sy vriend Harry Bolus se finansiële aanbod om vanaf September 1902 in die geneeskunde by Guy's Hospital in Londen te stu- deer. (Sien Kannemeyer 1999: 115-116, 138-140, 150.) y Nadat Smith sy graad in moderne tale aan die Victoria-Kollege, Stellen- bosch, behaal het, studeer hy vanaf 1906 met 'n Hiddingh-studiebeurs aan die Universiteit van Londen met Engels as hoofvak en by Middle Temple in die Regte. Die doel van sy studie was ook om sy kennis van die ou Germaanse tale te verruim en die herkoms van Afrikaans na te vors. Sy groot ideaal was toe reeds om sy loopbaan te wy aan die bestudering en die uitbouing van Afri- kaans. (Vgl. Gericke 1991: 121-122.) g Vroeg na sy aankoms in Londen leer hy Leipoldt ken. In 'n brief van 25 Februarie 1906 aan sy moeder skryf Smith oor sy eerste kennismaking met Leipoldt, die seun van ds. Leipoldt van Clanwilliam: "Hij is … student al drie jaar hier in Londen voor dokter in de medicynen. Hij lijkt mij een heel flinke kêrel, en ook geen domkop, hoor!" Op 29 Junie 1906 skryf Smith weer hoe hy Leipoldt raakgeloop het: "Hij is een rechte flinke Afrikaner, en ik kom net goed met hem klaar." Op 13 Desember 1907 deel Smith sy moeder mee dat hy by Leipoldt was: "Maandagaant het ik Leipoldt besoek in die hospitaal waar hy dokter is; en ik het 'n heel aangename aant met hom deurgebring." (Die oor- spronklike briewe van Smith waaruit hier en elders in die artikel aangehaal word, is in die J.J. Smith-versameling, Universiteitsbiblioteek Stellenbosch.) Reeds as student word Leipoldt in 1906 tot redakteur van die Guy's Hospital Gazette benoem, en doen hy ook op uitnodighing van sir Henry Burdett redak- sionele werk vir The Hospital. Nadat hy in 1907 sy eindeksamen geslaag het, hou hy hom besig met 'n aantal mediese bedrywighede, onder andere om as medikus by Guy's Hospital te werk, om 'n studiereis deur Europa te onder- http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 80 J.C.M.D. C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek 81 Transvaalse administrateur uitgenooi om vir die nuwe pos van mediese inspekteur van skole aansoek te doen. (Sien Kannemeyer 1999: 365-367.) Aan die begin van 1914 verlaat hy dus Brittanje. Hoeveel die byeenkomste van die Afrikaanse Vereniging vir Leipoldt bete- ken het, blyk uit twee briewe aan Smith. Op 12 Mei 1914 skryf hy uit Pretoria aan Smith wat toe nog in Londen was: "Ik (het) Pirow, Marais en Moerdyk op- gesoek. Daar's kans dat ons vereniging van Londen hier in S.A. kan voortlewe — Marais het gepraat oor die stigting van so iets hier." In 'n brief van 24 Augustus, sonder jaartal, net na Smith se terugkoms in Suid-Afrika, dus waarskynlik ook 1914, sê Leipoldt weer in 'n brief uit Pretoria: "Ons klein vereeniging op die Londense model, gaan ook goed." Hy vermeld 'n lesing wat Grosskopf gelewer het en lesings wat Hoogenhout en hyself gaan gee. (Die oorspronklike briewe van Leipoldt waaruit hier aangehaal word, is in die J.J. Smith-versameling, Universiteitsbiblioteek Stellenbosch.) Aanvanklik was dit Leipoldt se taak om 'n behoorlike infrastruktuur vir skoolmediese dienste in Transvaal tot stand te bring. Omdat dié stelsel so sukses- vol was, tree hy daarna as adviseur in Natal en Kaapland vir soortgelyke dienste op. (Sien Kannemeyer 1999: 372, 398.) Gedurende die tweede helfte van 1919 word hy vir ses maande na die Kaapstadse Onderwysdepartement gesekon- deer om die mediese inspeksiediens daar te organiseer. In die loop van Junie besoek hy Smith vir wie hy belowe om bydraes vir Die Huisgenoot te lewer. Smith het vanaf 1914, maar veral vanaf 1919 toe hy professor in Afrikaans aan die Universiteit van Stellenbosch geword het, sy studente aangespoor om woorde en uitdrukkings uit hul tuisdistrikte te versamel en op te teken. Ook as redakteur van Die Huisgenoot (1916–1923) het Smith by herhaling 'n beroep op sy lesers gedoen vir die versameling en optekening van die Afrikaanse woord- en idioomskat. Daarna het die ekserpering van Afrikaanse boeke en tydskrifte vir die Afrikaanse standaardwoordeboek begin. (Vgl. Gericke 1991: 8-9.) g g Op informele vlak bly Leipoldt en Smith se vriendskap voortduur. So skryf Leipoldt op 24 Desember 1920 in Die Brandwag 'n verslag van 'n skooltoer wat hy vir seuns in die Bosveld gereël het. Een van die gaste was prof. Smith "wat bijgedra het om die uurtjies rondom die kampvuur leersaam en plesierig te maak" (1920: 172). I Viljoen van Bredasdorp, veearts Melck van Hopefield en dr. J. van Schalkwyk. Smith se taalkundige versorging van Leipoldt se gedigte, asook die byeen- komste van die Vereniging, het sekerlik bygedra om hul vriendskap te versterk. Dit lei tot gereelde besoeke van Leipoldt soos blyk uit sy briewe van 3 Januarie 1913 en 25 Mei 1913 aan sy moeder. Op 27 September 1913 skryf Smith weer: "Donderdagaand was Dr. Leipoldt hier gewees. Hij is 'n trou besoeker bij ons, en dit is ons ook altijd 'n genot om hom hier te ontvang." Smith meld ook dat hul tyd in Europa kort word. Aan die einde van 1913 word Leipoldt deur die http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek Aan die begin van September 1922 bedank Leipoldt as mediese skool- inspekteur. Met ingang van Januarie 1923 begin hy as assistentredakteur van De Volkstem met F.V. Engelenburg as hoofredakteur werk. Wanneer Engelen- burg uittree, word Gustav Preller in sy plek aangestel. Vanweë spanning tussen Leipoldt en Preller, beëindig Preller Leipoldt se dienste in Februarie 1925. In April 1925 vestig Leipoldt hom as pediater in Kaapstad. Benewens sy aanstel- ling as redakteur van die South African Medical Journal in 1927 word hy ook sekre- taris van die Suid-Afrikaanse Mediese Vereniging. (Sien Kannemeyer 1999: 464-465, 485-486, 510.) Na sy terugkeer in Kaapstad sou Leipoldt en Smith se persoonlike kontak weer groter word, veral ook deurdat Smith bepaalde drukke en uitgawes van http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 82 J.C.M.D. du Plessis J.C.M.D. du Plessis Leipoldt se digbundels taalkundig versorg, bv. die tweede uirgawe van Dingaans- dag (1925), die vierde druk van Oom Gert vertel (1926k) en die derde druk van Uit drie wêrelddele (1928). (Vgl. Leipoldt se dank aan Smith in sy artikel (1940: 15) waar hy oor sy eie werk skryf.) Optekening van woorde mondeling deur Leipoldt meegedeel dateer ook merendeels uit 1925. g Vanaf die begin van 1926 is Smith aangestel as redakteur van die Afri- kaanse standaardwoordeboek. Dit is moontlik dat Leipoldt se verklaring van plant- en diername en die optekening van volksmedisyne veral gedurende hierdie tydperk plaasgevind het toe Smith medewerkers vir die versameling van woorde en uitdrukkings gewerf het. (Vgl. Gericke 1991: 26-27.) II In sy jeugherinneringe vertel Leipoldt hoe die reis in 1886 na Kaapstad, waar- heen sy vader vir die sinodesitting gegaan het, sy oë oopgemaak het vir die blommerykdom en waarskynlik as prikkel gedien het vir sy belangstelling in die botanie wat sy geliefde stokperdjie sou word (1953a: 174). Toe hy later begin plante versamel, kon hy, weens gebrek aan die nodige naslaanwerke, nie 'n noukeurige klassifikasie van die plante maak nie. Sy versameling van plante het daartoe gelei dat hy in briefwisseling en later in persoonlike aanraking gekom het met dr. Peter MacOwen en deur hom met dr. Harry Bolus in wie se herbarium Rudolph Schlechter werksaam was. In sy huldeblyk by die afsterwe van Schlechter vertel Leipoldt (1927c: 13) hoe hy Schlechter se reisgeselskap ont- moet het, hoe hy saam met Schlechter plante versamel het en hoe sy vader hom as twaalfjarige seun toegelaat het om hulle tot by Garies op hul tog na Nama- kwaland en verder te vergesel: "Die paar weke was vir my een van die aller- interessantste ondervindinge wat ek in 'n ondervindingryke lewe opgedoen het." In 'n kort opmerking by Leipoldt se artikel meld Verduijn den Boer (1927: 15) dat Leipoldt as seun honderde plante versamel en geklassifiseer het. Hy noem dan Schlechter se besoeke aan Riversdal. Later wy Verduijn den Boer (1928) 'n uitvoerige artikel aan Schlechter in sy reeks oor Kaapse botaniste. MacOwen en Bolus het Leipoldt aangemoedig om joernalistieke bydraes vir Kaapstadse koerante te lewer. In 1898 vestig Leipoldt hom as joernalis in Kaapstad waar hy eers by De Kolonist en daarna by The South African News werksaam was. Tydens sy verblyf in Kaapstad leer hy MacOwen en Bolus beter ken, asook Rudolf Marloth wat hy slegs as skoolseun ontmoet het. Hy maak kennis met F.C. Kolbe en sy vriend Alfred Bodkin vir wie hy byna elke Sater- dagmiddag op botaniese uitstappies op die Kaapse Vlakte vergesel het. Tydens sy verblyf in Londen kry Leipoldt soms kans om sy belangstelling in die botanie lewendig te hou. In Junie 1902 gaan hy saam met die kinders van sy oom Ewald Esselen na 'n spa naby Androssan aan die Skotse weskus waar hy plante op die hoogland versamel. Saam met Alfred Bodkin van Kaapstad, wat op besoek aan Engeland was, stap hy oor die heuwels van Dorking in Surrey. II Die somer van 1903 bring hy deur in Dwygyfylchi, Noord-Wallis, waar hy 'n http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 83 C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek paar plante versamel. In Mei 1904 wanneer Bolus en sy niggie Lulu Kensit in Londen is, besoek Leipoldt Kew Gardens saam met hulle. In die somer van 1905 wanneer Bolus en Lulu Kensit weer in Londen is, gaan hulle na Ely in Cam- bridgeshire om na plante te kyk. In die somer van 1906, toe Bolus en Lulu Kensit nogmaals in Engeland is, besoek hulle weer Kew en Ely. (Sien Kannemeyer 1999: 179, 188, 190, 191 en 233 oor hierdie uitstappies.) pp Vanaf die einde van Januarie tot die middel van Mei 1912 gaan Leipoldt per boot na Oos-Indië. Hy kry die geleentheid om die tropiese oerwoud ten noorde van Balikpapan aan die ooskus van Borneo te verken (Kannemeyer 1999: 350-353). By sy aankoms in Batavia reis hy suidwaarts vir 'n besoek aan die botaniese tuin Buitenzorg, tot stand gebring deur J.E. Teijsmann (Kannemeyer 1999: 355-357). Na sy terugkoms in Suid-Afrika kry Leipoldt verdere nuwe botaniese vriende. Gedurende Oktober 1919 gaan hy tydens 'n besoek aan Kaapstad na Clanwilliam waar hy kennis maak met die plaaslike geneesheer, dr. Pieter le Fras Nortier, wat, soos hyself, intens geïnteresseerd is in plante, sodat 'n vriendskap onmiddellik ontstaan wat lewenslank sou duur. (Sien Kannemeyer 1999: 401.) y Toe Smith redakteur van Die Huisgenoot was, het Leipoldt in die Desember 1918-uitgawe 'n artikel geskryf waarin hy hom uitspreek ten gunste van meer navorsing oor die medisinale eienskappe van Suid-Afrikaanse plante. Hy gee dan 'n lys van sulke plante waarvan hy bewus is, met kommentaar op hul ver- moëns om sekere kwale of siektes te verlig of te genees. Slegs enkele van hier- die plante word later deur hom op kaartjies verklaar met vermelding van hul botaniese name en geneeskragtige eienskappe. Die rede hiervoor is dat sy arti- kel 'n ander doel gehad het as die verklaring van die plant- en voëlname wat hy in sy gedigte gebruik. y y g g g Oor die volgende plante in die artikel verskaf hy inligting op kaartjies: Kankerbossie (Sutherlandia frutescens) het 'n baie groot naam as middel teen kanker. Dit het glad nie die minste effek op 'n werklike kanker nie. Daaren- teen is dit, as aftreksel op brandewijn, 'n goeie maagmiddel, bijna net soos gentiaan. Droedas (Pharnaceum lineare) word teen hoes gebruik. Platdoring of Sieketroos (Arctopus echinatus) is 'n surrogaat vir sarsaparilla, en is goed as 'n versterkingsmiddel. C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek … Ons weet dat die wortel 'n alkaloïde bevat, wat bijna dieselfde uitwerking het as atropine. Platdoring of Sieketroos (Arctopus echinatus) is 'n surrogaat vir sarsaparilla, en is goed as 'n versterkingsmiddel. … Ons weet dat die wortel 'n alkaloïde bevat, wat bijna dieselfde uitwerking het as atropine. Voëlent (Viscum) word ook in gevalle van hoes gebruik. Voëlent (Viscum) word ook in gevalle van hoes gebruik. Bossiespeper (Piper capense) is 'n surrogaat vir gewone peper. Maerman (Ornithogalum sp) word ook teen asma en hoes gebruik. Maerman (Ornithogalum sp) word ook teen asma en hoes gebruik. Maerman (Ornithogalum sp) word ook teen asma en hoes gebruik. In 'n artikel in die Januarie 1919-uitgawe van Die Huisgenoot wys ook J.H. Malan, ter ondersteuning van Leipoldt, op die groot kennis van sommige lede van die Suid-Afrikaanse bevolking betreffende kruiemiddels. Hy noem dan 'n aantal http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 84 J.C.M.D. du Plessis Voëlent. Met die wit bessies is dit Viscum capense; en met die rooi bessies, V. rotundifolium. Maerman. Ek glo nie dat dit 'n ornithogalum-spesies is nie. Dit is Urginea altissima, waarvan die bolblare warm opgesit, die jig verdrijf.1 Dan maak hy nog 'n aantal toevoegings van medisynekruie, o.a.: Klipdagga (Leonotis leonitis of L. ovata), teëgif teen slangbijt; Hottentotsvije (Mesembryanthemum edule) — "sop" van die blare vernietig beslis die douw- wurm deur die kop gereeld daarmee te was. Klipdagga (Leonotis leonitis of L. ovata), teëgif teen slangbijt; Hottentotsvije (Mesembryanthemum edule) — "sop" van die blare vernietig beslis die douw- wurm deur die kop gereeld daarmee te was. Hy vervolg met middels deur Thunberg genoem, bv.: Hy vervolg met middels deur Thunberg genoem, bv.: Hy vervolg met middels deur Thunberg genoem, bv.: Suidissel (Sonchus oleraceus), met heuning en vet vermeng, uitmuntend vir sere en wonde. Suidissel (Sonchus oleraceus), met heuning en vet vermeng, uitmuntend vir sere en wonde. Gedurende 1926 publiseer Leipoldt 'n aantal artikels oor Suid-Afrikaanse wil- devoëls (sien Leipoldt 1926c-j). Hulle handel veral oor die koekoeke, die berg- swawels, die trekvalke, die windswawels, die ooievaars en die duiwe en hul verwante. Slegs enkele van die voëlname wat hy in die artikels noem, word ook op kaarte vermeld en behandel. Hulle is waterhoender, visvanger, bromvoël, diederik, bosduif en tortelduif. Van Pletsen (1926) maak verder enkele opmerkings oor windswawels na aanleiding van Leipoldt se artikel. C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek 85 1. Mededelings van Leipoldt deur ander persone opgeteken In hierdie groep val 'n aantal plant- en voëlname waaroor die inligting monde- ling deur Leipoldt meegedeel is, en toe deur personeellede van die Afrikaanse standaardwoordeboek op kaarte aangebring is. p g g Uit September 1925 dateer seepbossie wat as "soort Mesembryanthemum" beskryf word en heuningpotjie waarby die wetenskaplike naam Massonia gegee word. Sowel seepbossie (Leipoldt 1926a: 79) as heuningpotjie (Leipoldt 1927a: 212) word in sy werke gebruik. Uit September 1925 dateer ook maerman wat volgens Leipoldt Senecio arenarius is: "Dra geel blommetjies, groei op maer grond en ook op dakke."2 p Ook uit September 1925 kom borrelvink met die aanduiding dat dit sino- niem is met geelvink, altwee benamings wat Leipoldt in Praatjies met die kinders, p. 73 gebruik: "Geel- en borrelvinke in die populierbos." Die benaming borrel- vink is moontlik 'n volksetimologiese vervorming van borrievink, wat na die vink se borriekleur verwys. En verder uit September 1925 dateer drie sino- nieme vir steenuil met die aanduiding "Leipoldt (mondeling)": braakuil, hoender- uil en grootuil. 'n Ongedateerde mededeling van Leipoldt meld dat bontkwartel 'n sinoniem is van harlekynkwartel (Coturnix delegorguei Deleg.). Die taksono- miese outeur is hier Louis Adulphe Delegorgue. 'n Ongewone optekening uit September 1925 noem dat miangpens, volgens Leipoldt in Lambertsbaai gebruiklik, dieselfde is as psalmpens. Onder die datum 7 Mei 1928 deel Leipoldt aan 'n sekere mnr. Cruse mee dat die galgsalmander 'n koggelmandersoort is wat onder andere by Groen- punt voorkom: "Die Groenpuntse plein was vroeër baie moerassig, ook het die galg daar gestaan. Dié soort koggelmannetjies het op die bossies, en selfs op die galg geklim — vandaar die naam."3 III Omdat die kaarte waarop Leipoldt bydraes geskryf het, tussen die meer as drie miljoen kaarte van die versameling van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal ingesorteer is, het ek al Leipoldt se gepubliseerde werke geëkserpeer met die oog op plant- en diername, asook mediese terme. Hierdie name en terme het ek dan almal in die kaartversameling nagegaan om die bydraes van Leipoldt te bekom. Dit het die materiaal opgelewer wat ek in hierdie afdeling bespreek. pg g p Die bydraes van Leipoldt is van 'n drieërlei aard: eerstens, mededelings van Leipoldt wat deur ander persone op kaarte aangebring is, tweedens, inlig- ting oor woorde uit sekere van Leipoldt se werke wat deur homself op kaarte geskryf is, en derdens, optekeninge wat Leipoldt op eie inisiatief op kaarte aan- gebring het. Talle van die volksname van plante en voëls sal vandag as beledigend of neerhalend beskou word, maar dit was nie die geval honderd jaar gelede nie. Aangesien dit 'n wetenskaplike artikel is, behou ek die benamings onveran- derd, ook omdat baie van hulle in Leipoldt se gedigte voorkom waar hulle skaars as beledigend of neerhalend geïnterpreteer kan word. (Vgl. Leipoldt se Versamelde gedigte (1980), versorg deur J.C. Kannemeyer.) http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 2. Verklaring van woorde uit sekere van Leipoldt se werke In hierdie groep val plant-, voël- en ander verwante name wat uit Leipoldt se drie digbundels Oom Gert vertel en ander gedigte, Uit drie wêrelddele en Dingaans- dag kom. Dit is onduidelik waarom sekere name uit die bundels gekies is. Die name is boaan die kaartjies geskryf met 'n verwysing na die digbundel waaruit die aanhaling kom. Die uitgawe of druk van die betrokke digbundels word nie genoem nie. Ek gebruik aanhalings uit die uitgawes of drukke uit die 1920's, want dit is die tydperk toe Leipoldt skynbaar die meeste bydraes gelewer het. Hy het die wetenskaplike naam en soms 'n kort beskrywing in potlood of swart ink op die kaartjies geskryf, soms met sy voorletters CLL daaronder. Die name wat behandel word, is maar 'n klein aantal van die talryke name wat in hierdie drietal digbundels voorkom. Die plantname uit Oom Gert vertel en ander gedigte (1921) is die volgende: kafferskuil ("Oor al die seekoegate / is kafferskuil gegroei", p. 13) met die weten- skaplike naam Prionium palmitum,4 die verwysing "Sie Harvey, Marloth, Thun- http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) J.C.M.D. du Plessis J.C.M.D. du Plessis 86 berg" en geteken CLL; katjiepiering ("Orals in die tuin rond / ruik jy … / Jasmyn en katjiepiering", p. 14) met die verklaring: "Gardenia florida is die ingevoerde makkatjiepiering. Die wildekatjiepiering is 'n ander inheemse soort afkomstig van die bosveld en boswêreld in die Transkei." en geteken CLL; ruigte ("Die seekoegate, waar / Die kafferskuil en ruigte groei", p. 17) met die verklaring: "Grassoorte wat geil groei. Gewoonlik Cyperussoorte."; kameeldoring ("Hier is 'n ou kameeldoring, amper kaal", p. 46) met die verklaring: "Orals bekend, Acacia giraffae, gewoonlik op die ope veld, met 'n taamlik plat kroon" en geteken CLL; en klossie ("Klossies uit die kuil", p. 70) met die verklaring: "Ixiasoorte. Die naam word in Clanwilliam onverskillig gebruik vir ander Iridaesoorte soos Aristea en Klattia." Die plantname uit Uit drie wêrelddele (1926b) word op verskillende maniere behandel. Daar is 'n aantal waar slegs die wetenskaplike naam in potlood op die kaartjies geskryf is. Sulke gevalle is witvleilelie ("Die witvlei-lelie, wat sierlik staan en geur soos ryp kaneel", p. 20) met die wetenskaplike naam Satyrium odorum; suidissel ("Suidissels martel die week gras, / Verwit en verfyn", p. 49) met die wetenskaplike naam Sonchus oleraceus; tamboekiegras ("Skuilte vir die leeus was die lang tamboekiegras", p. C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek afkomstig van 'n Hotnotwoord wat vir die bier wat uit die plant gemaak word, gegee word Flora Cap. II 547)", geteken CLL; suikerbos ("Die wind van die suiker- bosrandjie / Maak kouer die kou van die nag", p. 44) met die verklaring: "Pro- teasoort. Die soort op die suikerbosrand is Protea abyssinica."; boer-in-die-nag ("Die boer-in-die-nag vou sy blare", p. 51) met die opmerking: "Ook geelaand- blom genoem, is Oenothera nocturna Jacq. (Harv. Flora Cap. II 506)."; minjonet ("Gemmer-geur in die tuin en die mirre van minjonet", p. 146) met die verkla- ring: "Reseda odorata — ingevoerde tuinplant"; en krulkrans ("Die klimop en krulkrans pluk sy [die seekoegat-vrou] af", p. 163) met die opmerking: "Verskil- lende soorte Smilax word krulkrans genoem. Hierdie soort is S. capensis." g p Die behandeling van die plantname in Dingaansdag (1925) is soortgelyk aan dié in Uit drie wêrelddele (1926b). Gevalle waar slegs die wetenskaplike naam in potlood gegee word, is die volgende: bospeper ("Hier is 'n tuin van weelde, wierook-vol — / Met … / Bospeper, velskoenblaar", p. 14) Piper capense; droedaskruid ("Droedaskruid wat op die droogte teer", p. 14) Pharnaceum lineare; graweelkruid ("Hier is 'n tuin van weelde, wierook-vol — / Met … / Graweelkruid, roosmaryn", p. 14) Stobaea atractyloides; sieketroos ("Hier is 'n tuin van weelde, wierook-vol — / Met sieketroos en wilde kamomille", p. 14) Arctopus echinatus (ook platdoorn genoem); skilpadbossie ("Hier is 'n tuin van weelde, wierook-vol — / Wilde skilpadbossies in bloei", p. 14) Muraltia spinosa (ook duinbossie genoem); rooibos ("As … die rooibos-hout / Vooruitgestoot word … / Om groter vuur en vlam te win", p. 63) Ochna arborea; doringtou ("Lang doring- toue slinger daar", p. 102) (ook bobiaanstou) Dalbergia armata; en sikkeldoring ("Die klowe en kranse … / Met die sikkeldoring se ruik vergeur", p. 134) met die verwysing: "Sie sukkeldoring, Dichrostachys nutans." y g g y Dié met uitvoeriger beskrywings is die volgende: koningsblom (Die lotos- land waar … / die koningsblom op die boomstam bloei", p. 31) met die verkla- ring: "Takorgidee, Vandasoorte. Die egte koning- of rajablom is 'n Bulbulphyllum- of 'n Laetiasoort, of ook 'n Dendrobium."; jakaranda ("Teen die blou van die jakarandas is die blou van die lug maar bleek", p. 50) met die opmerking, son- der die wetenskaplike naam: "'n Ingevoerde boomsoort uit Suid-Amerika. Die blomme is wit en blou. 2. Verklaring van woorde uit sekere van Leipoldt se werke 54) met die wetenskaplike naam Cymbopogon validus; wateruintjie ("Geurige ruik van die wit water-uintjies wat sluimer", p. 65) met die wetenskaplike naam Aponogeton distachyus; soetgras ("Daar het ons soet- gras saam herkou / Op die son-gevlekte vlei", p. 150) met die wetenskaplike naam Panicum laevifolium; sukkeldoring ("In 'n gat daar onder die sukkeldoring", p. 175) met die wisselvorme sekeldoring en sikkeldoring en die wetenskaplike naam Dichrostachys nutans; en witdoring ("'n Pêrel-besaaide witdoring met sy bas en sy blare nat", p. 178) en die wetenskaplike aanduiding Acaciasp. By twee gevalle gee hy ook die taksonomiese outeur na die wetenskaplike naam: suurvy ("Gerim- pelde rondtes en duine, / Ryk van suurvy se ranke", p. 64) met die wetenskap- like naam Mesembryanthemum edule Linn. en tjienkerientjee ("'n Tjienkerientjee om viool te speel", p. 104) met die wetenskaplike naam Ornithogalum thyrsoides Jacq. Op 'n kaartjie van koejawelboom verwys Leipoldt na guavaboom, maar hy het nie 'n ooreenstemmende kaartjie van guavaboom met die wetenskaplike naam gemaak nie. By rietruigte ("'n Vlei met diep water … / Rondom rietruigte en keurbos, verwilderd en dig", p. 64) lui Leipoldt se verklaring: "Riet wat ruig groei." g p p g g g Dan is daar dié met uitvoeriger beskrywings. Sulke gevalle is: ghnarra- struik ("Die wye veld / … Waar kanniedood … / spog / Oor kruidjie-roer-my- nie en ghnarra-struik", p. 13) met die verklaring: "Gnarrabos is 'n soort Rhus. Die naam word toegepas op allerhande soorte."; waterbos ("Die seekoegate … / Waar nog die woeste waterbos verberg / Die wilde neushoringdier", p. 13) met die verklaring in potlood: "Baie soorte word so genoem. Hier bedoel ek glo geen bepaalde soort nie maar bosse in algemeen rondom water."; vinkel ("Die gemmerstruik wat bloei / Daar tussen die vinkel en tuin-anys", p. 21) waar hy vier verskillende soorte verklaar: "wildevinkel is Carum capense Sond. (sie Harvey Flora II 538); makvinkel is Foeniculum officinale All.; tandpynvinkel is Sium thunbergii D.C.; glievinkel is Glia gummifera Sonder (gli, sê Harvey, is http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 87 C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek Net die blou soort word hier aangeplant."; bontblom ("Die bontblom wat orals die bosse oor rank", p. 93) met die Engelse benamings pride of the Kaap en Barberton pride, die sinoniem spiesblaar en die wetenskaplike naam Bauhinia galpini R.B.; suurknol ("Die rooi-geel suurknolle pryk somer- maand daar [op die vlakte]", p. 93) met die verklaring: "Antholyzasoort. Ook 'n Watsoniasoort in sommige distrikte."; en klooflelie ("Rooi en blou klooflelies geur die lug", p. 102) met die verklaring: "Amaryllis belladonna. Bloei in late somermaande." Daar is 'n enkele plantnaam tiemie uit 'n ander werk Die Heks (1927b) wat Leipoldt vermeld. Dit is die volgende: "'n Koppie water, sonder eens 'n bietjie tiemie daarin", p. 4 waarby hy net sê: "Ingevoerde tuinkruid." p y y g Slegs een voëlnaam hamerkop uit Oom Gert vertel (1921) word behandel: "Die hamerkop verlaat die vlei", p. VII, met die wetenskaplike naam Scopus umbretta, die Engelse benaming tufted umbrette en geteken CLL. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 88 J.C.M.D. du Plessis J.C.M.D. du Plessis Meer voëlname uit Uit drie wêrelddele (1926b) word bespreek. By waterhoen- der ("Die sugvoor … / Waar waterhoendertjies die water trap", p. 2) word slegs die wetenskaplike naam Gallinula chloropus Linn. gegee. By makou ("Die voor, / Waar statige makoue raad kom hou", p. 74) kom geen wetenskaplike naam voor nie, slegs die opmerking: "Gewone mak makoue. Ingevoerde eendsoort uit Macao." Ander voëlname word uitvoeriger behandel. By glaasogie ("Groen glaasogies gly van boom tot boom", p. 2) gee hy die sinonieme witogie, kersogie, blesogie en ringogie, die wetenskaplike naam Zosterops capensis waar hy die eti- mologie van zosterops vermeld as zoster wat "gordel" en ops wat "oog" beteken en die opmerking: "Orals deur die Unie bekend as 'n voëltjie wat in klein klompies bymekaarhou, en gesê word skade aan vrugteboorde te doen. Sie John Doe5 se The Kingfisher and Other Poems, 1924.", alles geteken CLL. By singvalk ("Die berge … waar die grysvaal sing-valk skree", p. 20) lui die verklaring: "Melierax canorus, 'n groot valksoort amper so groot soos 'n sekretaarsvoël, deur heel S.A. verspreid. Sy geluid is skerp en skel en met 'n bietjie verbeelding kan jy daaruit 'n deuntjie maak." By tingtinkie ("Bly die gekwetter van bruin ting- tinkies", p. 109) gee hy die wetenskaplike aanduiding Anthussp. 3. Optekeninge deur Leipoldt op eie inisiatief gedoen Leipoldt se behandeling van sy selfopgetekende plant- en voëlname is ooreen- stemmend met dié uit sy eie werke. y By 'n aantal plantname word slegs die wetenskaplike naam vermeld. Dit is die geval by klipdagga (Leonotis ovata) en katjangboontjies (Vigna catjang), "ook mak- katjangboontjies genoem en kardoeskatjangs", asook by keurbos (Lebeckia grandiflora Benth.), wildelemoenhout (Parkinsonia africana Sond.), ysterhout (Millettia caffra Meisn.) en wildevinkel (Carum capense Sond.) en makvinkel (Foeniculum officinale All.) wat albei op een kaart geskryf is en wat ook by vinkel uit Uit drie wêrelddele (1926b) saam met nog twee ander vinkelsoorte verklaar word. By kafferboom word gesê dis 'n Erythrinasoort, gevolg deur 'n meer spesifieke opmerking: "Die gewone hoë soort is E. caffra Th." In die meeste van hierdie gevalle word die naam van die taksonomiese outeur by die wetenskaplike naam gevoeg. y p g g By plakkies (Cotyledon fascicularis Ait.) kom ook 'n verwysing na Harv. in Flora II 374 voor. Soortgelyke verwysings na Harvey is te vind by hotnotsvy, rooiblaar, suurvy en tontelbos waar ook by elkeen verskeie sinonieme gegee word. By hotnotsvy kom t'gaukum en gladvy as sinonieme voor, gevolg deur die wetenskaplike naam Mesembryanthemum acinaciforme Linn. en die verwysing Harv. in Flora II 412. By rooiblaar verskaf Leipoldt die sinonieme meiblaar en afrikanerblaar ("in Marico — miskien weens kleur van Afrikanerosse"), die wetenskaplike naam Combretum erythrophyllum Sonder, die verwysing Harv. in Flora II 509, met die opmerking "kleurvolle bosse in die wintertyd". By suurvy word verskeie sinonieme, perdevy, strandvy, sandvy, skurwevy en tossievy (kin- ders), vermeld, gevolg deur die wetenskaplike naam Mesembryanthemum edule Linn. wat hy ook by 'n sitaat uit Uit drie wêrelddele (1926b) gee en die verwysing Harv. in Flora II 412. By tontelbos (Hermas gigantea Linn.), met 'n verwysing na Harv. II 566, gee Leipoldt as sinonieme tontelboom en tontelbasboom met die opmerking: "Baie keer word dit tontelbas genoem, wat waarskynlik net 'n verbas- tering van die meer gewone tontelbos is. Die bas is nie uiters geskik vir tontel nie." g g g Sinonieme kom ook voor by boerboon, kankerbos, sambreelboom en voëlent. By boerboon word die wetenskaplike naam Schotia speciosa Jacq. gevolg deur die opmerking: "'n Soort groei by Gouritzrivier en word klawerboer genoem; dieselfde soort heet donkerboer in Laingsburg." By kankerbos met die wetenskaplike naam Sutherlandia frutescens R.B. C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek By sawaland uit Dingaansdag (1925) ("Die reën / Sy gloed ontel'bre trane ween … / Oor fyn-bewerkte sawaland", p. 31) gee Leipoldt sawaveld as sino- niem saam met die verduideliking: "Sawa is 'n moeras. Sawagrond is moeras- agtige akkers gebruik vir ryskultuur." C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek met 'n vraag- teken, gevolg deur die opmerking: "Verskillende klein soorte voëls word so genoem." By rooibekkie ("Diep water omring met palmiet, waar … / rooibekkies nes maak as winter die wêreld verlaat", p. 147) is die verklaring: "Estrilda astrild, 'n voëltjie wat in groot troppe rondtrek en 'n gesamentlike nes bou."; en by visvanger ("Die wilde visvanger wat fladder in vinnige strale van kleur", p. 147) is die verduideliking: "Verskillende soorte van Halcyon en Ceryle. Die gewone blou visvanger word hier bedoel." By die vier voëlname uit Dingaansdag (1925) wat vermeld word, word slegs die wetenskaplike name gegee: kwêvoël ("Die klaaglied van die kwê-voël", p. 40) Schizorhis concolor; veldkanarie ("Veldkanaries, bly-gesind", p. 40) Emberiza flaviventris, gevolg deur die opmerking: "Bergkanarie is Alario alario."; loerievoël ("Loerie-voëls wat, pragtig blou, / Met trots-gekuifde hoogmoed die laeveld aanskou", p. 100) Turacus corythaix Wag.; en steenuil ("Die wyse steenuil waag sy woord", p. 131) Bubo maculosa. Buiten plant- en voëlname kom daar verklarings vir enkele insekname in Oom Gert vertel (1921) voor: duiwelby ("In die tabaktuin gons die duiwelby", p. VII): "Is die groot mot Acherontia atropos Linn., heeltemal ongevaarlik en sonder 'n angel."; en papie ("Hy [die verkleurmannetjie] draai sy nek … / soos 'n papie uit die klei", p. 29): "Pupae van motte word papies genoem. Die gewone rooibruin papie is dié van Colias electra, die tuinskoenlapper." Die taksonomiese outeurs wat in hierdie gedeelte by die wetenskaplike name genoem word, is: Linn., Carl Linnaeus; Jacq., Nikolaus Joseph von Jacquin; Sond./Sonder, Otto Wilhelm Sonder; All., Carlo Allioni; D.C., Augustin Pyramus de Candolle; R.B., Robert Brown; en Wag., Johann Georg Wagler. Daar is twee ander woorde uit sy digbundels wat verklaar word: Die benaming groenspaan in Uit drie wêrelddele (1926b) ("Groenspaan op 'n koper-oulap", p. 124) omskryf Leipoldt as "koperroes, patiena, koperoksied, swartgroen van kleur". http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 89 3. Optekeninge deur Leipoldt op eie inisiatief gedoen word die beskrywing "'n wydverspreide peulbos met silwergrys blare wat gebruik word — en nutteloos is — as 'n kankermid- del" en die sinoniem kankerklappertjies gegee. By sambreelboom word gesê dis Cussoniasoorte met die opmerking: "Die gewone soort in die Kaap en Transvaal is C. spicata, maar daar is 'n halfdosyn ander soorte." Twee sinonieme noiens- boom en peterselieboom word vermeld. By voëlent lui die definisie: "Verskillende http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 90 J.C.M.D. du Plessis J.C.M.D. du Plessis soorte van Viscum of Loranthus. Die gewone voëlent is V. pauciflorum Thun." Talle sinonieme word gelys: voëlslymbos, voëlvlierbos, vasklou, lakbos en inkruipertjie. soorte van Viscum of Loranthus. Die gewone voëlent is V. pauciflorum Thun." Talle sinonieme word gelys: voëlslymbos, voëlvlierbos, vasklou, lakbos en inkruipertjie. g y y p j Verwant aan die plantname is die volgende twee optekeninge: goemsi/ goemsibessies, "die vrugte van Abrus precatorius, Engels jequirity, Hindi gumchi, ook genoem kraal- of bidbessies, gebruik as oogmiddel deur die Maleiers (inge- voer)"; en saffraan, "die gedroogde stigmas van Crocus sativus". ) ff g g g 'n Ander interessante optekening is ghokoffie: "Die koffie gemaak van die vrugte van die wildeamandel of ghoboontjie (Brabeium stellatifolium Linn.) nadat die harige skil (dop) daarvan afgetrek is en die vergif daarvan (syan- suur6) uitgedamp is deur water of brand."7 g p Leipoldt gebruik al hierdie volksname verskeie kere in sy werke, maar byna nie een van die sinonieme wat hy so uitvoerig vermeld nie. By die voëlname gee Leipoldt meestal net die volksnaam en die weten- skaplike naam. Dit is die geval by dikkop (Oedicnemus capensis), krombek(voël) (Sylviella rufescens), asook by die tien verskillende eende wat hy almal op een kaart geskryf het: knobbeleend (Sarcidiornis melanota), dwerggans (-eend) (Nettopus auritus), berggans (-eend) (Alopochen aegyptiacus), bergeend (Casarca cana), geelbek- eend (Anas undulata), swarteend (Anas sparsa), teeleendjie (Nettion capense), hotnots- eendjie (Nettion punctata), smee-eendjie (ook rooibekeendjie) (Paecilonetta erythrorhyncha) en witrugeendjie (Thalassornis leuconota). Soortgelyke gevalle met die taksono- miese outeur by die wetenskaplike naam is: bosduif (Columba phaenota Gray), groenbosduif (Vinago delalandii Bp.), kwartel (Coturnix africana Temm. et Schleg.), lemoenduif (Haplopelia larvata Temm. et Knip), swartknorhaan (Otis afra Gmel.), tarentaal (met die sinonieme en wisselvorme poelpetaan, poelpetart en kwarrel- hoener) (Numidia coronata Gray) en tortelduif (Turtur capicola Sundev.). Slegs by enkele van die voëlname wat hy selfstandig opgeteken het, gee hy effens uitvoeriger gegewens. C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek citris), jalapdruppels (tinctura jalapae) en hoffmansdruppels/ hoffmansdrup (spiritus aetheris compositus) waar hy ook die Engelse benaming Hoffmann's anodyne ver- meld. In ander gevalle gee hy 'n effens uitvoeriger verklaring waarin ook van die bestanddele genoem word. Sulke gevalle is paregoor (tinctura camphorae com- posita, "bevat opium en is vergift"), lemoensout (sal limonis, "'n mengsel van potass. oxalate en potass. tetroxalaat"9) en jalappoeier (pulvis jalapae compositus (off.), "jalap 5. kalitartras 9. gember 1"). j p g ) By haarlemmerolie word die volgende verduideliking gegee: "'n Mixtuur van terpentynolie, guaiaktinktuur en naeltjieolie, gebruik vir rimetiek." By rub- belsolie/roebelsolie lui die verklaring: "Verbastering van aqua rebeliana van die ou Switserse pharmacopoeia (eau de rabe), 'n elixir acidum met swawelsuur daarin. Die Nederlandse ekwivalent is sulfas aethylicus acidus cum spiritu." En ook by kajapoetolie (met wisselvorme kaipoetie, kaipoelie en kaipololie) word 'n uit- voerige verklaring gegee: "Ol. cajaputi, olie van die blare van Melaleuca leuca- dendron, is 'n mengsel van cineol en terpentyn. Synoniem cineol caja of caja- putol. C10H14O, die gedeelte van eukalypolie10 wat afwasem tussen 347° en 351°F en wat op 30°F kristalliseer. Het 'n roem as middel teen verkoudheid — glad nie geregverdig of verdien nie. Is 'n smeerolie en 'n ruikolie." g g g Verder is daar twee gomsoorte wat as geneesmiddels aangewend word. Hulle is perubalsam/proebalsam met die verklaring: "'n Gom van Myroxylon pereirae, gebruik as 'n middel in gevalle van hoes."; en duiwelsdrek met die ver- klaring: "Asafoetida. Gom van die wortel van Ferula fetida. Word gebruik as gom of, as opgelosde gomtinktuur, gewoonlik vir hysteriese aandoenings. Het 'n nare ruik en is prikkelend vir die slymvlies van mond en neus." p y Laastens is daar spaansvlieg met die wetenskaplike naam Lytta en die ver- klaring: "die gedroogde vlieg self of die pleister, emplastrum cantharides". 3. Optekeninge deur Leipoldt op eie inisiatief gedoen Dit is die geval by bromvoël: "'n Boskraaisoort (Bucorac cafer), so genoem omdat sy geluid soos veraf gebrom of dreun is."; diedrik: "Chrysococcyx cupreus. Lê sy eiers in mossie- en vinkneste en het 'n eienaar- dige geluid. Is 'n swerwelingvoël en ook 'n trekvoël."; kakkelaar: "'n Groen voël wat in bosruigte skuil, Irrisor viridis. Kom nie verder af as Cradock – Burghers- dorp nie, maar is orals taamlik skaars."; en wildemakou: "Plectropterus gam- biensis, 'n watervoël volop in Transvaal." p Leipoldt gebruik die meeste van hierdie voëlname in sy werke, van die bekendstes verskeie kere. Die taksonomiese outeurs wat in hierdie gedeelte by die wetenskaplike name gegee word, is die volgende: Th./Thun., Carl Peter Thunberg; Sond./Sonder, Otto Wilhelm Sonder; R.B., Robert Brown; Jacq., Nikolaus Joseph von Jacquin; Linn., Carl Linnaeus; Benth., George Bentham; Ait., William Aiton; All., Carlo Allioni; Meisn., Carl Meissner8; Gray, Robert Gray; Bp., Charles Lucien Bonaparte; Temm., Coenraad Jacob Temminck; Schleg., Hermann Schlegel; Knip, Pauline Knip; Gmel., Johann Friedrich Gmelin; en Sundev., Carl Jakob Sundevall. p 'n Groep interessante optekeninge is die volksname vir medisyne. In baie gevalle gee hy slegs die farmakologiese benamings as verklarings. Dit is die geval by staaldruppels (tinctura ferri perchloridi), lemoenolie (oleum limonis, oleum http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 91 IV In die uitgebreide woordversameling van die WAT vorm die bydraes van Leipoldt maar 'n geringe deel. Buiten Leipoldt se optekeninge is daar ook talle ander bewyse van dieselfde name en terme wat Leipoldt gedefinieer het. In die uitgebreide woordversameling van die WAT vorm die bydraes van Leipoldt maar 'n geringe deel. Buiten Leipoldt se optekeninge is daar ook talle ander bewyse van dieselfde name en terme wat Leipoldt gedefinieer het. y Die plant- en diername uit sy gedigte wat verklaar word, is 'n minimale aantal van die talle wat hy in sy volledige gedigte gebruik. Vir die leksikograaf is sy verklarings van belang omdat dit 'n aanduiding gee by watter definisie 'n bepaalde aanhaling hoort, veral as 'n benaming op meer as een plant- of dier- soort slaan, wat dikwels die geval met volksname is. Vir die leser van Leipoldt se poësie is dit nuttig om te weet presies watter plant- of diersoort hy bedoel in sy gedigte wat dikwels so 'n enumerasie van plant- en diername bevat dat dit moeilik vir die leek is om te visualiseer wat hy presies in gedagte gehad het toe hy die gedigte geskryf het. y g g g y Vir sowel die leksikograaf as die poësieleser sou dit van onskatbare waarde en belang gewees het as Leipoldt 'n verklaring van al die name in sy gedigte kon gegee het. Uit die klein versameling wat in afdeling III bespreek word, kry 'n mens 'n interessante aanduiding. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 92 J.C.M.D. du Plessis 92 J.C.M.D. du Plessis 92 Notas Kolbe hom in sy jeug aangemoedig het om 'n aantal gedigte te skryf, maar dat hy eers veertig jaar later weer met poësie sou begin. 6. Leipoldt se verafrikaansing van cyan acid, siaansuur. 6. Leipoldt se verafrikaansing van cyan acid, siaansuur. 7. In die artikel deur Leipoldt (1927c: 13) oor Schlechter vertel hy hoe die lede van die geselskap kennis gemaak het met ghokoffie. Een van die lede, C.W. Mally, het die wildeamandels waarvan die koffie berei word, in Duitsland laat ontleed waaruit geblyk het dat hulle nie so ryk aan voedingstowwe is soos vermoed was nie. Bolus (1919: 434) publiseer, moontlik deur toe- doen van Leipoldt, 'n artikel oor die wildeamandel, 'n plant wat ook Malan (1919: 599) as inheems in sy lys noem. Leipoldt gebruik ghokoffie verskeie kere in sy werke, o.a. in Galg- salmander, p. 76 en p. 264. 8. Hy is Meisner gedoop, maar het later sy van na Meissner verander. 8. Hy is Meisner gedoop, maar het later sy van na Meissner verander. 9. Leipoldt se spelling van chemiese name is soms 'n vermenging van Engels en Afrikaans. Die bedoeling hier is potassium oxalate, kaliumoksalaat, en potassium tetraoxalate, kaliumtetraoksalaat. 10. Leipoldt se verafrikaansing van eucalyptol, eukaliptool. 10. Leipoldt se verafrikaansing van eucalyptol, eukaliptool. Notas 1. Volgens C.A. Smith (1966: 328) word Ornithogalum prasinum maerman genoem. 2. Dit is die enigste bewys dat Senecio arenarius maerman genoem word. Volgens C.A. Smith (1966: 249) is die volksnaam vir S. arenarius en ook vir S. littorus hongerblom. 2. Dit is die enigste bewys dat Senecio arenarius maerman genoem word. Volgens C.A. Smith (1966: 249) is die volksnaam vir S. arenarius en ook vir S. littorus hongerblom. 3. Dit is moontlik die latere prof. dr. H.P. Cruse. Leipoldt (1929a: 31) self verklaar die naam: "Die geitjies, wat die mense hier (in die Olifantsrivierkloof) 'galgsalmandertjies' noem — 'n naam wat ek in my kinderdae die eerste maal gehoor het uit die mond van oubaas Combrinck, die stigter van die Koelkamers, wat ons vertel het van die galg wat op Drie-Ankerbaai gestaan het, en hoe die geitjies daar op- en afgeseil het." In sy outobiografiese vertelling van sy kin- derdae beskryf Leipoldt (1953a: 183-184) hoe hy tydens 1890, toe hulle sy vader na die sino- desitting in Kaapstad vergesel het, in Drieankerbaai kennis gemaak het met mnr. Combrink. Later gebruik Leipoldt dié gegewe in Galgsalmander (1932) wat in die Olifantsrivierkloof afspeel (sien veral die verklaring op p. 93 van die roman). 4. Von Wielligh (1925: 63) skryf dat die plant in Clanwilliam en Tulbagh kaffer(s)kuil genoem word. "Waarom die s agter kaffer ingelas word, het ek probeer naspoor. Dr. Leipoldt, wat in Clanwilliam opgegroei is, verklaar dat hy die woord met 'n s skryf omdat die veronderstel- ling is die Kaffers skuil daarin. 'n Dergelike verklaring het ek ook van Tulbagh ontvang" (Von Wielligh 1925: 139). Soos in papkuil is die kuil in kaffer(s)kuil 'n volksetimologiese vervorming van kul, penis (sien Boshoff en Nienaber 1967: 375 onder kul II). 5. Victor Sampson (1855–1940), prokureur-generaal in die Jamesonkabinet en regter van die Hoog- geregshof van die Unie van Suid-Afrika, het sy digbundels onder die skuilnaam John Doe gepubliseer. Sampson (1926: 30) vermeld hoe F.C. Kolbe hom in sy jeug aangemoedig het om 'n aantal gedigte te skryf, maar dat hy eers veertig jaar later weer met poësie sou begin. 5. Victor Sampson (1855–1940), prokureur-generaal in die Jamesonkabinet en regter van die Hoog- geregshof van die Unie van Suid-Afrika, het sy digbundels onder die skuilnaam John Doe gepubliseer. Sampson (1926: 30) vermeld hoe F.C. C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek C. Louis Leipoldt se bydrae tot J.J. Smith se Afrikaanse standaardwoordeboek 93 Dankbetuiging My dank aan Marieta Buys en haar assistente van Spesiale Versamelings, Uni- versiteitsbiblioteek Stellenbosch wat my toegang verleen het tot briewe in die J.J. Smith-versameling, en Leanne Dreyer en Savel Daniels van die Departe- ment Botanie en Soölogie, Universiteit Stellenbosch, wat aan my inligting ver- skaf het oor taksonomiese benamings en taksonomiese outeurs. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) Bronnelys Bolus, H.M.L. 1919. Die wilde-amandel. Die Huisgenoot 4(44): 434, Desember. Boshoff, S.P.E. 1926a. 'n Standaardwoordeboek van Afrikaans. Tydskrif vir Wetenskap en Kuns 4(3): 155-177, Maart. Boshoff, S.P.E. 1926b. 'n Standaardwoordeboek van Afrikaans. Gedenkboek ter ere van die Genootskap van Regte Afrikaners (1875–1925): 307-328. Potchefstroom: Die Weste-Drukkery. Boshoff, S.P.E en G.S. Nienaber. 1967. Afrikaanse etimologieë. Pretoria: Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Botha, W.F. 2003. Die impak van die leksikografieteorie op die samestelling van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal. D.Phil.-verhandeling. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Gericke, Werner. 1991. Die Woordeboek van die Afrikaanse Taal: 'n Kultuurhistoriese verkenning. M.A.-skripsie. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Harvey, William H. en Otto Wilhelm Sonder. 1894. Flora Capensis: Being a Systematic Description of the Plants of the Cape Colony, Caffraria, & Port Natal. Volume II. Leguminosae to Loranthaceae. Brook, Nr. Ashford: L. Reeve. Kannemeyer, J.C. 1999. Leipoldt: 'n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers. Kannemeyer, J.C. 2007. C. Louis Leipoldt en sy samewerking met J.J. Smith. Kannemeyer, J.C. 2007. "Uit puur verstrooiing": Lesings, praatjies, artikels, onderhoude en besprekings: 210-227. Stellen- bosch: Inset-Uitgewers. Leipoldt, C. Louis. 1911. Oom Gert vertel en ander gedigte. Met 'n inleiding deur Johannes J. Smith. Kaapstad: Holl.-Afr. Uitg.-Mij. / Pretoria/Johannesburg: J.H. de Bussy. oll.-Afr. Uitg.-Mij. / Pretoria/Johannesburg: J.H. de Bussy. Leipoldt, C. Louis. 1918a. Ons veldmiddels. Die Huisgenoot 3(32): 563-566, Desember. L(eipoldt), C. L(ouis). 1918b. Guillaume Marais. Ons verlies 'n voorbeeldige Afrikaner in hom. Die Brand- wag 9(7 en 8): 201-203, 10 Desember. Leipoldt, C. Louis. 1919. Lewensskets. Guillaume François Marais. Die Huisgenoot 4(39): 65-66, Julie. Leipoldt, C. Louis. 1920. Ons skoolkamp in die Bosveld. Die Brandwag 12(6): 171-173, 201, 24 Desember. ipoldt, C. Louis. 1920. Ons skoolkamp in die Bosveld. Die Brand Leipoldt, C. Louis. 1921. Oom Gert vertel en ander gedigte. Met 'n inleiding deur Johannes J. S Derde, hersiene druk. Pretoria: J.H. de Bussy / Kaapstad: Holl.-Afrik. Uitgevers-Mij. p , g g g J J Derde, hersiene druk. Pretoria: J.H. de Bussy / Kaapstad: Holl.-Afrik. Uitgevers-Mij. Leipoldt, C. Louis. 1925. Dingaansdag. Tweede uitgawe. Pretoria: J.L. van Schaik. Leipoldt, C. Louis. 1926a. Praatjies met die kinders. Met 'n voorwoord deur W.J. Viljoen. Vierde, ver- b d d k P i J H d B / K d H ll Af ik Ui Mij Leipoldt, C. Louis. 1926a. Praatjies met die kinders. Met 'n voorwoord deur W.J. Viljoen. Vierde, ver- beterde druk. Pretoria: J.H. de Bussy / Kaapstad: Holl.-Afrik. Uitgevers-Mij. beterde druk. Pretoria: J.H. Bronnelys de Bussy / Kaapstad: Holl.-Afrik. Uitgevers-Mij. Leipoldt, C. Louis. 1926b. Uit drie wêrelddele: Gedigte. Tweede druk. Kaapstad/Stellenbosch/Bloem- fontein: Nasionale Pers. Leipoldt, C. Louis. 1926c. Ons wilde-voëls. I Wat 'n voël is. Die Huisgenoot 11(224): 17, 2 Julie. Leipoldt, C. Louis. 1926d. Ons wilde-voëls. II Parasitisme en die trekgees onder voëls. Die koekoek en die bergswawel. Die Huisgenoot 11(225): 27, 35, 9 Julie. Leipoldt, C. Louis. 1926e. Ons wilde-voëls. III Die bergswawel. Die Huisgenoot 11(228): 18-19, 30 Julie. Leipoldt, C. Louis. 1926f. Ons wilde-voëls. IV Die trekvalkie of rooivalkie. Die Huisgenoot 11(232): 15, 17, 63, 27 Augustus. Leipoldt, C. Louis. 1926g. Ons wilde-voëls. V Die windswawel. Die Huisgenoot 11(233): 29, 31, 3 Sep- tember. Leipoldt, C. Louis. 1926h. Ons wilde-voëls. VI Piet-my-vrou. Die Huisgenoot 11(234): 19, 21, 10 Sep- tember. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) 94 J.C.M.D. du Plessis Leipoldt, C. Louis. 1926i. Ons wilde-voëls. VII Die ooievaar. Die Huisgenoot 11(235): 35, 37, 17 Sep- tember. Leipoldt, C. Louis. 1926j. Ons wilde-voëls. VIII Ons duiwe. Die Huisgenoot 11(236): 19, 23, 24 Sep- tember. Leipoldt, C. Louis. 1926k. Oom Gert vertel en ander gedigte. Met 'n inleiding deur Johannes J. Smith. Leipoldt, C. Louis. 1926k. Oom Gert vertel en ander gedigte. Met 'n inleiding deur Johannes J. Smith. Vierde, verbeterde druk. Pretoria: J.H. de Bussy / Kaapstad: Holl.-Afrik. Uitgevers-Mij. Leipoldt, C. Louis. 1926k. Oom Gert vertel en ander gedigte. Met n inleiding deur Johannes J. Smith Vierde, verbeterde druk. Pretoria: J.H. de Bussy / Kaapstad: Holl.-Afrik. Uitgevers-Mij. Leipoldt, C. Louis. 1927a. Waar spoke speel: Verhale. Kaapstad/Stellenbosch/Bloemfontein: Nasio- nale Pers. Leipoldt, C. Louis. 1927b. Die Heks: 'n Toneelstuk in een bedryf. Tweede druk. Kaapstad/Bloemfon- tein/Pretoria: Nasionale Pers. Leipoldt, C. Louis. 1927c. Botaniste aan die Kaap. Rudolph Schlechter: 'n Paar persoonlike herinne- ringe. Die Huisgenoot 12(273): 11, 13, 15, 17 Junie. Leipoldt, C. Louis. 1928. Uit drie wêrelddele: Gedigte. Derde druk. Kaapstad/Stellenbosch/Bloem- fontein: Nasionale Pers. Leipoldt, C. Louis. 1929a. Die Olifantsrivierkloof I. Die Huisgenoot 13(364): 31, 33, 22 Maart. Leipoldt, C. Louis. 1929b. Die Olifantsrivierkloof II. Die Huisgenoot 13(365): 37, 39, 29 Maar dt, C. Louis. 1929b. Die Olifantsrivierkloof II. Die Huisgenoot Leipoldt, C. Louis. 1932. Galgsalmander. Bloemfontein/Kaapstad/Stellenbosch: Nasionale Pers. Leipoldt, C. Louis. 1940. Oor my eie werk. Die Huisgenoot 26 (976): 15, 23, 6 Desember. Leipoldt, C. Louis. 1947. Die Olifantsrivierkloof. De Villiers, Ryno B., samesteller. 1947. Suid-Afrika, Leipoldt, C. Louis. 1947. Die Olifantsrivierkloof. De Villiers, Ryno B., samesteller. 1947. Suid-Afrika, ons mooi land: 191-210. http://lexikos.journals.ac.za; https://doi.org/10.5788/32-3-1732 (Article) Bronnelys Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. Leipoldt, C. Louis. 1947. Die Olifantsrivierkloof. De Villiers, Ryno B., sam ons mooi land: 191-210. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. ons mooi land: 191-210. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. Leipoldt, C. Louis. 1953a. In Clanwilliam en Kaapstad. Viljoen, J.M.H. 1953: 167-184. Leipoldt, C. Louis. 1953b. Oor my eie werk. Viljoen, J.M.H. 1953: 191-195. Leipoldt, C. Louis. 1980. Versamelde gedigte. Versorg deur J.C. Kannemeyer. Kaapstad: Tafelberg- Uitgewers. M(alan), J.H. 1919. Ons kruie-medisyne. Die Huisgenoot 3(33): 598-599, Januarie. Sampson, Victor. 1926. My Reminiscences. Londen: Longmans, Green and Co. Smith, C.A. 1966. Common Names of South African Plants. Geredigeer deur E. Percy Phillips en Estelle van Hoepen. Botanical Survey Memoir No. 35. Pretoria: Staatsdrukker. Estelle van Hoepen. Botanical Survey Memoir No. 35. Pretoria: Staatsdrukker. Van Pletsen, J. Sauer. 1926. Windswawels. Die Huisgenoot 11(235): 29, 39, 17 September. n Pletsen, J. Sauer. 1926. Windswawels. Die Huisgenoot 11(2 Verduijn den Boer, J.H. 1927. Rudolph Schlechter. Die Huisgenoot 12(273): 15, 17 Juni 1927. Rudolph Schlechter. Die Huisgenoot 12(273): 15, 17 Juni Verduijn den Boer, J.H. 1928. Botanisten aan de Kaap. In memoriam. Rudolf Schlechter (1872–1925). Die Huisgenoot 13 (342): 25, 27, 35, 19 Oktober. Viljoen, J.M.H. 1953. 'n Joernalis vertel. Met Jeugherinneringe van C. Louis Leipoldt. Kaapstad/ Bloemfontein/Johannesburg: Nasionale Boekhandel. Von Wielligh, G.R. 1925. Ons geselstaal: 'n Oorsig van gewestelike spraak soos Afrikaans gepraat word. Met 'n inleiding deur Johannes J. Smith. Pretoria: J.L. van Schaik.

https://lexikos.journals.ac.za/pub/article/download/1732/1014

Afrikaans

http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za 292 Resensies/Reviews Hausmann, F.J., O. Reichmann, H.E. Wiegand en L. Zgusta (Reds.). Worterbiicher: Ein internationales Handbuch zur Lexikographie / Diction- aries: An International Encyclopedia of Lexicography / Dictionnaires: Encyclo- pedie internationale de lexicographie. Deel 1-3. 1989-1991, LIT + 3355 pp. (Handbiicher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft, Band 5.1- 5.3) ISBN 3-11-009585-8. Berlyn / New York: Walter de Gruyter. Prys Dee11, DM740,00; Dee12, DM880,00; Dee13, DM780,00. 1. Inleiding Die saamstel van woordeboeke is 'n praktyk wat meer as 4 000 jaar oud is, en vir sover woordeboeksamestel1ers hulle in hierdie praktyk deur enige soort oorweging (van watter aard ook al) laat lei het, het die metaleksikografie seer sekerlik 'n ewe lang geskiedenis. Wat die modeme metaleksikografie betref, was die verskyning van Ladis- lav Zgusta se nou al bekende Manual of Lexicography in 1971 'n hoogtepunt omdat dit die eerste handboek van formaat oor die metaleksikografie was wat die lig gesien het. As sodanig het dit intemasionale aansien gekry en die basis gevorm van praktiese opleidingskursusse vir leksikograwe en akademiese kur- susse oor die leksikografie. Sowel die praktiese leksikografie as die metaleksikografie het sedertdien 'n ontploffing beleef. Eersgenoemde is duidelik aan die ongelooflike groot aan- tal woordeboeke wat die lig gesien het (en daagliks aangroei) en die groot mate van variasie in woordeboektipes en -formate. Dis 'n bedryf wat daagliks inter- nasionaal op die gevarieerde talige inligtingsbehoeftes van taalgebruikers rea- geer, en, in baie gevalle, sulke behoeftes antisipeer (en ook skep). Insgelyks het die metaleksikografie, en dan veral daardie vertakking daar- van wat ondersoek instel na die teoretiese en metodologiese uitgangspunte wat die saamstel van woordeboeke van alle tipes onderle, 'n ongekende opbloei beleef. Dis 'n navorsingsaktiwiteit wat gerig is op die probleme wat uit die lek- sikografiepraktyk na vore kom en ten doel het om beter woordeboeke daar te stel vir die uiteenlopende gebruike waarvoor verskillende gebruikersgroepe verskillende soorte woordeboeke inspan. Met die publikasie van hierdie driedelige en drietalige werk Worterbiicher / Dictionaries / Dictionnaires wou die redakteurs 'n vakensiklopedie beskikbaar maak wat die stand van die metaleksikografie (met die verskillende onder- soeksterreine daarvan) op oorsigtelike wyse aan bod stel, nie net vir die stu- dent van die leksikografie nie, maar ook vir die toenemende aantal navorsers en praktisyns uit verskillende vakgebiede wat by die uiteindelike sames telling van woordeboeke en hul1e gebruik betrokke is. Die verskyning van die eerste deel van die ensiklopedie in 1989 is vooraf- gegaan deur 'n lang beplanningsfase. Die ontwerp en inhoud vir so 'n ensiklo- pedie is reeds in 1983 deur die redakteurs bekendgestel en verskeie leksiko- Lexikos 7 (AFRILEX-reeks/series 7: 1997): 292-302 http://lexikos.journals.ac.za 293 Resensies/Reviews grawe en metaleksikograwe het in die tydperk daama aan die finale konsep help formuleer. Die resultaat is In omvattende, driedelige werk bestaande uit 349 artikels deur 248 outeurs. 2. Algemene opbou Die driedelige ensiklopedie bestaan uit 'n kort voorwoord (in eikeen van die drie tale), wat gevolg word deur die 349 artikels wat in 38 hoofstukke georgani- seer is: Deell: hoofstuk I-VII (artikell-lOO) Deell: hoofstuk I-VII (artikell-lOO) Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu Deel2: hoofstuk VII-XX (artikellOl-2l9) Dee13: hoofstuk XXI-XXXVI (artikeI220-334) Dee13: hoofstuk XXI-XXXVI (artikeI220-334) Deel 3 bevat ook 'n bibliografie van bibliografiee oor woordeboeke, 'n uitge- breide saakregister (in al drie die tale) en 'n naamregister. g g Eike artikel be vat 'n kort inhoudsopgawe en word afgesluit met 'n geselek- teerde bibliografie. Die artikels self wissel onderling in lengte, maar die in- houdsopgawe wat die nommering en opskrifte van die paragrawe weergee, vergemaklik die naslaan van spesifieke onderdele van enige artikel. Reproduced by Sabinet Gateway under licenc 1. Inleiding grawe en metaleksikograwe het in die tydperk daama aan die finale konsep help formuleer. Die resultaat is In omvattende, driedelige werk bestaande uit 349 artikels deur 248 outeurs. Soos die redakteurs dit in die voorwoord stel, weerspieiH die geheel nood- wendig ook die voorkeure van die redakteurs ten opsigte van die temas wat behandel word, die strukturering van die artikels, die keuse van outeurs en die tale" waarin die artikels geskryf is. Die meer spesifiek Wes-Europese georien- teerdheid van die geheel blyk byvoorbeeld duidelik uit die keuse van tale waarin die ensiklopedie aangebied word: met die uitsondering van die voor- woord en die uitgebreide sake- / naamregister wat in Engels, Frans en Duits is, is die afsonderlike artikels in enigeen van hierdie drie tale. Soos die redakteurs dit in die voorwoord stel, is die keuse van hierdie drie tale ook daardeur gemo- tiveer dat In groot deel van die resultate van metaleksikografiese navorsing in hierdie drie tale gepubliseer word. Uiteraard is dit onmoontlik om in 'n resensie van hierdie aard aandag te gee aan eike faset van die omvattende werk. In die onderstaande word daar ter orientering van die leser dus 'n beskrywing gegee van die opbou van die ensi- klopedie as geheel en daarbinne word in meer besonderhede ingegaan op die inhoud van enkele artikels oor die hooftemas wat behandel word. Ten slotte volg In aantal kritiese opmerkings. 3.1.1 Woordeboeke en die publiek Die 12 artikels in hoofstuk I belig vanuit die oorkoepelende tema "Dictionaries and their Public" 'n uiteenlopende aantal aspekte van die verhouding tussen woordeboeke en die gebruikerspubliek (bv. die normatiewe en ideologiserende funksie, die rol wat woordeboeke speel in die totstandkoming en ontwikkeling van 'n standaardtaal en gebruikers se siening van die funksie van 'n woorde- boek). Die hoofstuk as geheel is tematies egter iets van 'n hutspot omdat dit byvoorbeeld ook artikels bevat oor die opleiding van die leksikograaf en verskeie oor die funksie van woordeboeke - 'n tema wat weer aangesny word in hoofstuk II. In hoofstuk II (artikeI12-25) word, soos die hoofstuktitel "Dictionaries and their Users" aandui, gefokus op die komplekse sosiologiese profiel van die ver- skillende soorte gebruikers van woordeboeke, maar in hoofsaak op die verskil- Iende funksies waarvoor woordeboeke ingespan word. Daarmee kom gevolg- lik twee van die belangrikste veranderlikes wat die makro- en mikrostrukturele aspekte van enige woordeboek behoort te bepaal, aan bod: die beoogde teiken- groep en die funksies waarvoor die woordeboek ingespan (moet kan) word. Die hoofstuk word ingelei met artikel 12 van R.R.K. Hartmann "Sociology of the Dictionary User: Hypotheses and Empirical Studies". In artikel 16-24 word spesifieke gebruike van woordeboeke belig, byvoorbeeld hulle gebruik in linguistiese en filologiese navorsing en in vertaling en tweede- / vreemdetaal- onderrig. 'n Interessante artikel (artikel 13) is die van Peter KUhn waarin 'n woordeboektipologie - die hooftema van hoofstuk VI e.v. - gegrond op die funksies van woordeboeke aan bod gestel word. Hierdie artikel dien dus ook as 'n inleiding en aanvulling tot die daaropvolgende artikels waarin die verskil- lende funksies elk afsonderlik bespreek word. Die hoofstuk word afgesluit met artikel 25 van Henri Bejoint oor die onderrig van woordeboekgebruik - 'n arti- kel wat as hoeksteen kan dien vir enige taalgebruikskursus op skool of op ter- sierevlak. Hoofstuk III (artikel 26-35) dra die titel "History and Theory of Lexicog- raphy: General Aspects". Wat inhoud betref, is hierdie hoofstuk ook ietwat van 'n hutspot vir sover daaronder 'n aantal tematies uiteenlopende artikels gegroe- peer is. Slegs die eerste drie van hierdie artikels het 'n historiese perspektief, nl. die van F.J. Hausmann oor 'n aanloop tot die beskrywing van die geskiedenis van die metaleksikografie, die van N.E. Osselton oor die geskiedenis van aka- demiese kritiek op woordeboeke en die van Oskar Reichmann oor die geskie- denis van leksikografiese projekte in Duitsland. 3.1 Aspekte van die eentalige leksikografie In deel 1 kom in hoofsaak, maar nie uitsluitlik nie, aspekte van die eentalige http://lexikos.journals.ac.za 294 Resensies/Reviews leksikografie aan bod. In hoofstukke I en IT word daar in die artikels gefokus op aspekte buite om die interne struktuur van woordeboeke. leksikografie aan bod. In hoofstukke I en IT word daar in die artikels gefokus op aspekte buite om die interne struktuur van woordeboeke. 3.1.1 Woordeboeke en die publiek Gesien die feit dat daar later uitgebreid aandag gegee word aan die eentalige leksikografie van afsonderlike tale, is die artikel van Reichmann hier ietwat misplaas. http://lexikos.journals.ac.za 295 Resensies/Reviews In die res van die artikels word 'n uiteenlopende aantal metaleksikogra- fiese kwessies behandel: die huidige status van die leksikografie en die verhou- ding waarin dit tot ander dissiplines staan, die onderskeid tussen die linguis- tiese woordeboek, ensiklopedie en die ensiklopediese woordeboek, die begin- sels van die eentalige leksikografie, die metataal / terminologie van die leksi- kografie en die verskillende vorme wat woordeboeke vandag aanneem (ge- drukte boek, mikrofiche en die elektroniese woordeboek). 3.1.2 Die makro- en mikrostrukturele kenmerke van eentalige woordeboeke HoofstUk IV (artikel 36-67), "Components and Structures of Dictionaries", beslaan 'n groot deel van die eerste deel, en ten regte omdat daarin aandag gegee word aan die makra- en mikrostrukturele aspekte van die eentalig-ver- klarende woordeboek. Die hoofstuk word ingelei met 'n oorsigartikel (artikel36) deur F.J. Haus- mann en H.E. Wiegand oor die verskillende struktuurkomponente van eenta- lige woordeboeke, en dan gevolg deur drie ander (artikel 38, 38a en 39) waarin aspekte van die begrippe "makrostruktuur" en "mikrostruktuur" ontleed word. Hierdie twee strukturele begrippe is nou al goed gevestig in die metaleksiko- grafie en hulle vorm saam met veranderlikes soos die aantal tale, teikengebrui- kers en funksies van woordeboeke die vernaamste parameters in terme waar- van woordeboeke individueel ontleed en tipologies van mekaar onderskei word. In artikel 37 (ietwat misplaas tussen die eerste vyf) bring Werner Wolski die lemma en verskillende lemmatipes aan bod, en vanaf artikel 40 word daar dan sistematies aandag gegee aan aIle aspekte rakende die mikrostrukturele inligting wat in eentalige woordeboeke aangegee word: ortografie, uitspraak, (fleksie)morfologie, betekenis, sintaktiese inligting, die hantering van vaste uit- drukkings, sinonieme en antonieme, homonieme en paronieme, e.s.m. Die reeks leksikografiese etikette wat in eentalige woordeboeke gebruik word, word vanaf 'n oorsigartikel (artikel53) deur Hausmann in 'n reeks artikels be- spreek. Aandag word gegee aan die gebruik van nieverbale inligting (byvoor- beeld illustrasies) en bibliografiese verwysings in artikels. Artikel 63 tot 67a behandel aspekte van die voor- en agterwerk van woor- deboeke, soos die insluiting van 'n grammatikadeel, gebruikershandleiding, ander linguistiese en ensiklopediese inligting wat nie in woordeboekartikels van die hoofdeel opgeneem is nie en die register. Wat die struktuurelemente van die eentalig-verklarende woordeboek betref, bied die ensiklopedie dus 'n omvattende behandeling. In al die artikels word daar breedvoerig gebruik gemaak van illustrasiemateriaal uit 'n verskeidenheid woordeboektipes en in verskeie van hulle word ook aandag gegee aan die funksies van elke inligtings- tipe, enkoderingsformate, plasing in die woordeboek, integrasie met ander inligting / inligtingstipes en spesifieke beskrywingsprobleme wat elkeen ople- wer. http://lexikos.journals.ac.za 296 Resensies/Reviews Resensies/Reviews Die artikels van hoofstuk V "Selected Problems of Description in the Gen- eral Monolingual Dictionary" (artikel 69-90a) benader die makro- en mikro- strukturele aspekte van die eentalige woordeboek vanuit 'n ander hoek, nl. die van die beskrywingsprobleme wat ondervind word by die saamstel van hierdie tipe woordeboek. 3.1.2 Die makro- en mikrostrukturele kenmerke van eentalige woordeboeke Daar word onder andere aandag gegee aan probleme met die keuse van lemmas vir opname, die beskrywingsprobleme wat homonimie en polisemie bied, die beskrywing en hantering van spesifieke lemmatipes (bv. modale partikels), lemmas van spesifieke registers (bv. omgangswoorde) of spesifieke semantiese gebiede (bv. die beskrywing van emosiewoorde). Sake wat ook aandag kry, is die benadering van leksikografiese definisies vanuit die raamteorie, die ordening van definisies en vorme van teksverdigting. g g g In sekere opsigte is daar 'n mate van (m.i. onvermydelike) inhoudelike oorvleueling tussen die artikels van hoofstuk IV en V, maar in die meeste gevalle word daar in (die beste van) die artikels van hoofstuk V op geselek- teerde beskrywingsprobleme en die gekose oplossings gekonsentreer. Op hier- die wyse kry die gebruiker dus ook insig in die teoretiese en praktiese oorwe- gings wat die spesifieke aanbieding van die makro- en mikrostrukturele inlig- ting in woordeboeke onderle. By die ondersoek na enige aspek van 6f die makro- 6f die mikrostruktuur van die eentalige woordeboek sal die navorser die grootste voordeel uit die inligtingsaanbod in die ensiklopedie trek deur na te gaan of 'n spesifieke tema wat in hoofstuk IV aan bod kom, nie ook vanuit die oog van die beskrywings- problematiek in hoofstuk V behandel word nie. Die omgekeerde is ook no dig omdat sommige artikels in hoofstuk IV juis aandag gee aan die beskrywingsprobleme ten opsigte van elemente van die makra- of die mikrostruktuur van eentalige woordeboeke. 'n Voorbeeld hier- van is artikel 46 waarin veral op die beskrywingsprobleme in verb and met die behandeling van fraseologismes (vaste uitdrukkings) gekonsentreer word. Betekenisbeskrywing/ -verklaring, byvoorbeeld, is een van die kemaan- gawes in eentalig-verklarende woordeboeke en 'n aspek waarmee leksiko- grawe heelwat probleme ondervind. In die ensiklopedie kan die gebruiker 'n hele aantal artikels hieroor raadpleeg: artikel30 van L.F. Lara oor die onder- skeid tussen die linguistiese woordeboek, ensiklopedie en die ensiklopediese woordeboek, artikel 44 van H.E. Wiegand oor die leksikografiese definisie Cn hoogs tegniese en verteoretiseerde behandeling), artikel 69 van Ekkehard Z6fgen oor die hantering van polisemie, 'n hele aantal artikels wat (onder meer) handel oor die definiering van leksikale items wat tot bepaalde funksio- nele of semantiese klasse behoort (vgl. die artikels in hoofstuk V) en artikel 84 van Immo Wegner waarin leksikografiese definisies vanuit die raamteorie benader word. Al die artikels in hierdie twee hoofstukke is egter nie van gelyke gehalte nie. 3.1.2 Die makro- en mikrostrukturele kenmerke van eentalige woordeboeke 'n Illustrasie van die soort "mindere" artikel wat die leser sal aantref, is arti- kel 71 van Giinther Drosdowski oor die hantering van metaforiese uitdruk- kings in die eentalige woordeboek. In die artikel word daar kortliks 'n onder- http://lexikos.journals.ac.za 297 Resensies/Reviews skeid getref tussen enersyds metaforiese uitdrukkings en die probleem van hulle seleksie vir opname, en andersyds metaforiese prosesse en die neerslag daarvan in die polisemiese onderskeidings van leksikale items. Enkele voor- beelde van die wyse waarop hierdie twee aspekte in Duitse woordeboeke gehanteer word, word ontleed en die artikel word dan afgesluit met 'n lys gese- lekteerde bronne. Nog in die artikel, nog in die bronnelys vind 'n mens egter iets van die leksikografiese navorsing oor hierdie twee aspekte van metaforiek terug wat deur die baie bekende werk van G. Lakoff en M. Johnson Metaphors we Live by (1980) gestimuleer is. Tewens, met die uitsondering van Zgusta se Manual of Lexicography, word daar in die geselekteerde bronnelys slegs Duitse bronne verskaf. 3.1.3 Woordeboektipologie Vanaf hoofstuk VI in deel 1 word 'n tema behandel wat oorloop na 'n groot deel van deel 2 toe, nl. die tipologisering van die magdom uiteenlopende woor- deboeke wat op die mark beskikbaar is. In hoofstuk VI word eerstens in 'n paar artikels 'n aantal algemene aspekte van woordeboektipologiee bespreek. Die belangrikste artikel hier is artikel 91 van Hausmann waarin aandag gegee word aan die begrip "tipologie", adekwaatheidskriteria vir tipologiee, die verskil- lende onderskeidingskriteria waarop woordeboektipologiee berus en uiteinde- lik ook 'n uiteensetting van die beginsels wat in die ensiklopedie self met die tipologisering van die onderskeie soorte woordeboeke gevolg is. Gateway under licence granted by the Publisher ( dated 2011) In hoofstuk VII word verskillende soorte "sintagmatiese" woordeboeke behandel (bv. woordeboeke van sintaktiese patrone, kollokasies en idiomatiese uitdrukkings). Die tipologisering van woordeboeke word dan uitgebreid voort- gesit in deel 2 van die ensiklopedie: hoofstuk VIII (artikel 101-114): paradigmatiese woordeboeke (bv. ona- masiologiese woordeboeke, woordeboeke van sinonieme en antonieme); hoofstuk IX (artike! 115-125): woordeboeke van lemmatipes wat in stan- daardwoordeboeke in een of ander opsig geetiketteer word (bv. woorde- boeke van argaJ:smes, neologismes en leenwoorde); g g hoofstuk X (artikeI126-135): woordeboeke van ander lemmatipes as die voorafgaande (bv. woordeboeke van doeblette, morfeme en afkortings); g hoofstuk XI (artikeI136-139): onomastiese woordeboeke; hoofstuk XII (artikel 140-147): woordeboeke wat spesifieke soorte inlig- ting verskaf (bv. oor ortografie en frekwensie); g ( g ) hoofstuk XIII (artikell48-152): aanleerderswoordeboeke; hoofstuk XIV (artikeI153-162): woordeboeke wat inligting oor spesifieke varieteite van 'il. taal bevat; en hoofstuk XV (artikel 163-166): woordeboeke wat op spesifieke tekste gerig is (bv. die konkordans). http://lexikos.journals.ac.za 298 Resensies/Reviews Resensies/Reviews Soos uit die voorgaande duidelik is, word feitlik elkeen van die bekende woor- deboeksoorte' aan die orde gestel. In die afsonderlike artikels word daar dan aandag gegee aan aspekte soos die makro- en mikrostrukturele kenmerke van elke tipe, hulle tipiese gebruike en teikengebruikers, en hierdie kenmerke word met voorbeelde uit In verskeidenheid woordeboeke van In bepaalde tipe gei1lu- streer. Die aanleerderswoordeboek is byvoorbeeld In woordeboektipe waaroor daar die afgelope aantal jare heelwat navorsing gedoen is en waarvan verskeie die lig gesien het. Alhoewel artikel lSI, "Dictionaries for Foreign Language Teaching: English", van Thomas Herbst gerig is op woordeboeke vir die aan- leer van Engels, bied die artikel In goeie oorsig van die makro- en mikrostruk- turele kenmerke van hierdie woordeboektipe. 3.1.4 Die eentalige leksikografie van die verskillende tale Die res van deel 2 en 'n groot deel van deel 3 van die ensiklopedie (hoofstuk xvn tot XXXII) word gewy aan 'n bespreking van die eentalige leksikografie van die afsonderlike tale van die wereld (bv. van die klassieke tale, feitlik al wat 'n modeme taal is en van die tale met klein gebruikersgetalle). 500s 'n mens sou kon verwag, het die seleksie van die tale (veral die uitsluiting van sekere tale) en besluite oor die presiese omvang van die beskrywing van die leksikografiewerk oor elke taal die redakteurs heelwat hoofbrekens besorg (vgl. in hierdie verband die voorwoord tot die ensiklopedie). In die meeste gevalle is die omvang van die artikels egter bepaal deur die omvang van die leksikogra- fiewerk in 'n spesifieke taal, wat die uitgebreide aandag aan die leksikografiee van byvoorbeeld Duits, Engels en Frans sou verklaar. Die Afrikaanse leksikografie kry in hierdie omvangryke deel van die ensi- klopedie dekking in ongeveer 'n enkele bladsy, waar dit onder die groep Ger~ maanse tale saam met die Nederlandse leksikografie aangebied word. Vanself- sprekend word daar in hierdie enkele bladsy nie veel meer as 'n kort historiese oorsig gebied en van die vemaamste woordeboeke genoem nie. Al woorde- boeke wat meer uitgebreide behandeling kry, is die Woordeboek van die Afri- kaanse Taal (WAT) en Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT). Vir verdere inligting oor die woordeboeke wat· in meertalige lande vir elkeen van die tale bestaan, sal die gebruiker sy weg moet vind met behulp van die saakregister. net Gateway under licence granted by the Publisher ( dated 2011) 3.1.3 Woordeboektipologie In die artikel word daar byvoor- beeld aandag gegee aan die algemene kenmerke van die verskillende aanleer- derswoordeboeke wat in die handel beskikbaar is, en dan word in meer beson- derhede ingegaan op die volgende mikrostrukturele kenmerke: definisies, voorbeelde, sintaktiese inligting, illustrasies, gebruiksaantekeninge en uit- spraak. In samehang met die ander artikels in hierdie hoofstuk wat aanleerders- woordeboeke in spesifieke tale behandel, sal die gebruiker In goeie beeld kry van die soort variasie wat hierdie woordeboektipe kenmerk ten opsigte van formaat, makro- en mikrostruktuur, inligtingstipes wat in die voor- en agter- werk ingesluit word, gebruik in samehang met grammatikas en die integrasie van die woordeboek by ander onderrigmateriaal. y g In die voorwoord tot die ensiklopedie stel die outeurs dit duidelik dat daar nie veel aandag aan die vakleksikografie gegee is nie, hoofsaaklik vanwee die huidige (ontoereikende) stand van navorsing op hierdie gebied. Sedert die verskyning van die ensiklopedie het navorsing op hierdie gebied egter al toege- neem. Die ensiklopedie self bied vir die gebruiker weI byvoorbeeld iets meer oor die probleme met die opname en beskrywing van terminologie in die een- talig-verklarende woordeboek (vgl. bv. artikel 76 en 77 deur Walther Dieck- mann en Giinther Kempcke oor die politieke en vaktegniese taal onderskeide- lik) en van verskillende soorte vakwoordeboeke vir die kenner en die leek. Artikel 159 deur Kurt Opitz behandel byvoorbeeld die tegniese woordeboek vir die kenner en artikel 160 deur Hartwig Kalverkiimper die vakwoordeboek vir die leek. In artikel170 skets Opitz die probleme wat in terminografiewerk met dataversameling ondervind word. In hierdie opsig bied die ensiklopedie vir belangstellendes In goeie orientering. In hoofstuk XVI van deel 2 word daar in agt artikels onder die tema "Pro- cedures in Lexicographical Work" in hoofsaak aandag gegee aan die rekenari- sering van alle prosedures en prosesse in die saamstel en uiteindelike produk- sie van In aantal woordeboeke. Hierdie hoofstuk kom ietwat misplaas voor, aangesien dit tematies aansluit by sommige van die aspekte wat in hoofstuk V van deel1 oor beskrywingsprobleme handel. http://lexikos.journals.ac.za 299 Resensies/Reviews 3.2 Twee-I meertalige leksikografie Die twee-/meertalige leksikografie is 'n navorsingsterrein wat die afgelope aantal jare 'n sentrale plek in leksikografiese navorsing ingeneem het. In die ensiklopedie begin hierdie tema met hoofstuk XXXIll, waarin aandag gegee word aan die beginsels en komponente van die twee-/meertalige leksikografie. 500s in die geval van die ander temas, word ook hierdie een ingelei met 'n oor- sigartikel waarin algemene aspekte van die teikengroepe en funksies van hier- die soort woordeboeke geskets word (vgl. artikel 285 "Principles of Bilingual Lexicography" deur Hans-Peder Kromann, Theis Riiber en Poul Rosbach). In ooreenstemming met die behandeling van die eentalig-verklarende woord~­ boek, word dit dan opgevolg deur 'n aantal artikels waarin spesifieke aspekte van die makro- en die rnikrostruktuur van hierdie woordeboektipe in meer besonderhede bespreek word (vgl. in hierdie verband veral artikel 286 van Hausmann, wat van 'n uitgebreide bronnelys voorsien is en besonder bruik- baar is, nie net as orientering nie, maar ook vir verdere navorsing). Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by th Reproduced by Sabinet Gateway unde g g Artikels waarin in meer besonderhede op die mikrostrukturele elemente van hierdie woordeboektipe ingegaan word, is artikel287 tot 292. Aspekte wat aandag kry, is onder meer grammatiese konstruksies, kollokasies, die gebruik van voorbeelde, die aangee van paradigmatiese semantiese relasies en die gebruik van etikette. http://lexikos.journals.ac.za 300 Resensies/Reviews Resensies/Reviews Van die vemaamste beskrywingsprobleme wat met die saamstel van twee-/meertalige woordeboeke ervaar word, is die onderwerp van hoofstuk XXXIV. Die probleme wat van artikel293 tot 302 behandel word, is onder meer die volgende: dataversameling en strukturering, lemrnatisering, ekwivalensie- verhoudinge, grammatiese en leksikale kategorisering, die mikrostrukturele organisasie van 'n woordeboekartikel, vorme van teksverdigting, die kontras- tiewe linguistiek as uitgangspunt vir tweetalige leksikografie, die metataal wat gebruik word, die probleme wat kulturele verskille tussen tale oplewer en die beskrywing van pidgin- en kreoolse tale. In ooreenstemrning met die opbou van die hoofstukke en artikels oor die eentalige leksikografie, word hierdie beskrywingsprobleme gevolg deur 'n bespreking van die verskillende soorte twee-/meertalige woordeboeke. Haus- mann gee in artikel 303 kortliks 'n tipologie, en die word gevolg deur 'n bespre- king van spesifieke woordeboeksoorte: die "dictionary of false friends", tweeta- lige aanleerderwoordeboeke en die reiswoordeboek. Artikel 306 oor meertalige woordeboeke en die probleme wat hulle ople- wer, lei as 't ware 'n nuwe subtema in. 3.2 Twee-I meertalige leksikografie In hierdie omvangryke artikel deur Giinther Haensch word daar 'n historiese skets van die ontwikkeling van hier- die woordeboektipe verskaf, en dan word kortliks ingegaan op die funksies en makro- en mikrostrukturele kenmerke daarvan. Die probleme wat die gebrek aan (direkte) ekwivalensie tussen meerdere tale vir die leksikograaf lewer, word ook kortliks aangespreek. Die artikel is van 'n uitgebreide bronnelys voorsien wat verdere navorsing oor hierdie woordeboektipe sal vergemaklik. Dieselfde soort behandeling (vgl. artikel 307 ook deur Haensch) word van die tweetalige vakwoordeboek verskaf, alhoewel daar nie in soveel besonder- hede as in die geval van die meertalige woordeboek ingegaan word nie. Die tweetalige leksikografie van spesifieke tale is die onderwerp van die artikels van hoofstuk XXXVI (artikel 308 tot 328). Meestal word daar in hierdie artikels 'n kort historiese skets van die ontwikkeling van die tweetalige leksiko- grafie van die betrokke taal verskaf en spesifieke woordeboeke na hulle funk- sies, vertaalrigting en makro- en mikrostrukturele kenmerke bespreek. Saam met die artikels van hoofstuk XVII tot XXXII oor die eentalige leksikografie van die afsonderlike tale, sal die gebruiker van die ensiklopedie 'n omvattende beeld van die stand van die leksikografie in enige van die bespreekte tale kan rekonstrueer. Die artikelreeks van die ensiklopedie word afgesluit met hoofstuk XXXVI bestaande uit 'n aantal artikels oor woordeboeke van hulptale (bv. vir die dowes) en ander komrnunikasiestelsels. 4. Slotsom Uit die voorgaande behoort dit duidelik te blyk dat die ensiklopedie, met die uitsondering van die navorsing oor woordeboekkritiek, vir die leser 'n baie http://lexikos.journals.ac.za 301 Resensies/Reviews goeie oorsig oor die belangrikste aspekte van metaleksikografiese navorsing bied. 500s 'n mens van 'n vakensiklopedie kan verwag, is die meeste artikels daarop gemik om die leser (leek, student, navorser) ten opsigte van die ver- naamste navorsing te orienteer, probleme te identifiseer en leemtes aan te dui. Met die uitgebreide bronnelyste aan die einde van elke artikel word die navor- ser se behoeftes ook aangespreek, vir sover dit hom / haar leiding vir verdere navorsing verskaf. g 500s reeds vermeld, is al die artike~;nie van gelyke gehalte nie - iets wat verstaanbaar is as die hoeveelheid skrywers in ag geneem word wat by die projek betrokke was. 50mmige van die artikels is niks meer as 'n oppervlakkige verkenning van 'n tema nie, in welke geval die inligtingsoeker noodwendig die genoemde werke in die bronnelys by elke artikel en die bronnelys aan die einde van die ensiklopedie sal moet raadpleeg. 'n Opvallende eienskap van die ensiklopedie is die bydrae van twee van die redakteurs, nl. Hausmann en Wiegand. Nie net het hulle self 'n hele aantal van die artikels geskryf nie, maar ook in talle van die artikels, in die besonder die in Duits, vorm hulle metaleksikografiese beskouings die sentrale uitgangs- punt by die bespreking van die makro- en mikrostrukturele aspekte van die eentalige en die twee-/meertalige woordeboeke. Die drietalige benadering wat gevolg word, sal vir talle 5uid-Afrikaanse gebruikers van die ensiklopedie probleme oplewer omdat Duits en Frans vir die meeste nie 'n tweede of derde taal is nie. Dit is egter weI so dat van die inleidende artikels tot die verskillende temas in Engels is en dat die gebruiker via die verwysings na Engelse bronne in die artikels wat in Frans en Duits is, verdere opleeswerk sou kon doen. 'n Besonder hinderlike aspek van die organisasie van die ensiklopedie is die feit dat twee van die hooftemas in een deel begin en dan in 'n ander voort- gesit word. Dit dwing die voomemende koper om al drie die dele aan te skaf en stewige uitgawe). 4. Slotsom Dit sou miskien sinvoller gewees het om aIle metaleksiko- grafiese aspekte rakende die eentalige leksikografie (insluitende die bespreking van spesifieke beskrywingsprobleme) in een deel af te handel en om 'n tweede te wy aan die twee-/meertalige leksikografie (met heelwat verdere uitdieping van die tema as wat tans die geval is). Die derde deel sou dan gewy kon gewees het aan 'n oorsig van die een- en twee-/meertalige leksikografie van die afsonderlike tale. 50 'n organisasie sou dit moontlik maak om die eerste twee dele as handboeke vir studente te kon gebruik (veral ook as al die artikels in Engels is). In die huidige formaat, en veral vanwee die prys, sal min leksiko- grawe, studente en navorsers hierdie werk self kan bekostig. g g 50wel die praktiese as die teoretiese leksikografie is vandag' vinnig ont- wikkelende gebiede, wat onvermydelik inhou dat die ensiklopedie voortdu- rend bygewerk sal moet word. Dit geld nie net die bronnelyste nie, maar ook die navorsingsgebiede wat die afgelope aantal jare besondere aandag geniet het. Voorbeelde hiervan is die massa literatuur oor navorsing oor en gebruik van die rekenaar in die leksikografiepraktyk, die ontwerp en saamstel van: http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za 302 Resensies/Reviews leksika in elektroniese formaat, die integrasie van leksika met teksmateriaal (veral onderrigmateriaal), die gebruik van hiperteks en die multirnediategnolo- gie en veral die ontginning van groot korpusse en die insigte van die korpuslin- guistiek. In Europa is daar byvoorbeeld ook groot navorsingsprojekte die afge- lope aantal jare geloods waaroor nie in die ensiklopedie gerapporteer word nie. leksika in elektroniese formaat, die integrasie van leksika met teksmateriaal (veral onderrigmateriaal), die gebruik van hiperteks en die multirnediategnolo- gie en veral die ontginning van groot korpusse en die insigte van die korpuslin- guistiek. In Europa is daar byvoorbeeld ook groot navorsingsprojekte die afge- lope aantal jare geloods waaroor nie in die ensiklopedie gerapporteer word nie. Hierdie punte van kritiek neem egter nie weg dat die ensiklopedie as 'n vakensiklopedie vir die grootste deel in sy doel slaag nie, nl. om die leek, stu- dent en navorser op die gebied van die leksikografie te orienteer en om hom / haar, veral ook via die uitgebreide bronnelyste, die rigting vir 'n diepere ver- kenning te wys. Vir enige studie van die metaleksikografie is hierdie 'n onmis- bare bron van inligting. Piet Swanepoel Departement Afrikaans Unisa Suid-Afrika

https://lexikos.journals.ac.za/pub/article/download/989/506

Afrikaans

Enkele prinsipiële fasette: die wiskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap W.A. Naudé Departement Ekonomie Potchefstroomse Universiteit vir CHO POT CHEFSTROOM W.A. Naudé Departement Ekonomie Potchefstroomse Universiteit vir CHO POT CHEFSTROOM Abstract It is argued in this paper that the development of mathematics has had a profound effect upon the research paradigms o f economics. Economists ’ early attempts to imitate the natural sciences have led them to an increa­ sing quantification o f their own science, with the consequence that recent developments in mathematics, such as the Theory o f Chaos and the Theory o f ( 'atastrophe, together with the implications from quantum physics, are causing a paradigm shift in economics. This paradigm shift has been tur­ ning away from a positivistic view of economic science towards a normative one a view where there seems to he greater acceptance o f the principle that science cannot be free from value judgements. Tor the Christian eco­ nomist these developments are to be welcomed. In the light o f this, the paper concludes with a Scriptural perspective on the rote o f mathematics in economics. "God used beautiful mathematics in creating the world" - (Dirac, 1963:125). "God used beautiful mathematics in creating the world" - (Dirac, 1963:125). Koers 58(3) 1993:299-310 1. Inlciding Die enigste fundamentele wet in die ekonomiese wetenskap is dat daar vir elke uitgawe ’n inkomste moet bestaan (Pyatt, 1988). Dié wet, wat al deur die antieke Grieke en Romeine beskryf is, is eers in die 17de eeu as 'n grondslag vir die eko­ nomiese wetenskap gebruik (Stone, 1986). William Petty, Gregory King en Francios Quesnay vertolk die wet as 'n kringloop van geld en goedere wat al die deelnemers in 'n ekonomie insluit. Die modeme ekonomiese wetenskap, wat op dié fundamentele wet gebou is, poog om die geheel van die mens se ekonomiese aktiwiteit (wat die komplekse interafhanklikhede wat menslike gedrag in die eko­ nomiese sfeer insluit) te verklaar. Dié waagmoedige taak wat die ekonomiese Koers 58(3) 1993:299-310 299 Die wiskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap wetenskap homself ten doel gestel het, het gelei tot die probleem van algemene ewewig, wat in 1874 deur Leon Walras gefonmileer is. wetenskap homself ten doel gestel het, het gelei tot die probleem van algemen ewewig, wat in 1874 deur Leon Walras gefonmileer is. Walras (1874) se probleem was om te bewys dat indien die ekonomie uit «-aantal verbruikers en m-aantal produsente bestaan, daar op die markte 'n vektor van pryse tot stand sou kom wat sou verseker dat vraag en aanbod op al die markte gelyk sou wees. Gedurende sy leeftyd kon Walras egter glad nie so 'n bewys vind nie. Eers nagenoeg 70 jaar later het Arrow en Debreu (1954) 'n bewys voor- sien. As gevolg van die ingewikkeldheid van Walras se probleem moes ekonome soos Arrow en Debreu (1954) van gevorderde wiskundige tegnieke gebruik maak om die bestaan van 'n ewewigsprysvektor te bewys (wiskundige tegnieke soos onder andere Brouwer se vastepuntstelling en veralgemenings daarvan deur Kakutani (1941) is gebruik). Die gevolg van Arrow en Debreu se deurbraak het uitgekring deur die ekono­ miese wetenskap, en in Debreu (1991:1) se woorde "economic theory entered a phase of intense mathematization that profoundly transformed the profession". Die kwantifisering van die ekonomiese wetenskap het aanvanklik onder die in- vloed van die empiriese en logiese positiwisme plaasgevind. Walras en sy navol- gers het geglo dat, net soos in die natuurwetenskappe, daar absolute waarhede in die ekonomie bestaan wat net deur die mens ontdek moes word. Hierdie reels kon volgens Walras in wiskundige vorm voorgestel word. Vooronderstellinge moes sover moontlik uitgeskakel word (Lastis, 1976:14). 1. Inlciding Mettertyd het ontwikkelinge in die wiskunde egter tot verskillende paradigmas in die ekonomie aanleiding gegee. Enkele fasette hiervan word in hierdie artikel vanuit 'n Skriftuurlike perspektief bespreek. Die bespreking sal soos volg ver- loop: in die volgende afdeling word die vemaamste paradigmas in die ekonomie­ se wetenskap uiteengesit, in afdeling 3 word onlangse ontwikkelinge in die wis­ kunde bespreek, en word die invloed daarvan op die paradigmas in die ekono­ miese wetenskap geidentifiseer, en in afdeling 4 word enkele Skriftuurlike fasette van die kwantifisering van die ekonomiese wetenskap belig. Die artikel sluit af met met 'n kort samevatting. 2. Paradigmas in die ekonomiese wetenskap In dié afdeling sal sommige van die vemaamste paradigmas in die ekonomiese wetenskap kortliks bespreek word. Dit is nie die doel om al die verskillende pa­ radigmas binne ekonomiese denkskole te bespreek nie, maar net die bekendste en invloedrykste paradigmas en denkskole. In dié opsig is daar ook '11 uitsondering, Koers 58(3) 1993:299-310 300 W.A. Naudé en dit is dat die Marxistiese teorie nie hier bespreek word nie. Die redes hiervoor is dat die Marxistiese ekonomiese teorie, in teenstelling met die ander teorieë, nie eintlik kwantifiseer nie.1 Geen paradigma-verandering in dié teorie het as gevolg van veranderinge in die wiskunde voorgekom nie. Verder is daar alreeds heelwat oor die paradigmas in die Marxistiese teorie geskryf, veral binne 'n politieke konteks. Dat die Marxisme egter nie groter kwantifisering kan vryspring nie, blyk uit 'n on- langse stelling van Dunne (1991:7) dat "Marx would have been interested in de­ veloping a quantitative Marxism, given the tools and equipment available today". Volgens Say sal aanbod (of produksie) self die vraag daarna skep deurdat die pro- duksiefaktore se vergoeding presies identies is aan die waarde wat hul tot produk­ sie gevoeg het. Koers 58(3) 1993:299-310 Dat die Marxisme egter nie groter kwantifisering kan vryspring nie, blyk uit 'n on- langse stelling van Dunne (1991:7) dat "Marx would have been interested in de­ 2.1 Die Neoklassieke paradigma Die Neoklassieke paradigma, waarbinne Walras geteoretiseer het, het die bestaan van 'n "rational economic man" aanvaar (Hodgson, 1990). Deur die ontleding van die optrede van individuele verbruikers en produsente, kom die Neoklassieke ekonome tot die gevolgtrekking dat inmenging deur die owerheid in die ekonomie ongewens is; die ekonomie moes gevolglik aan markkragte - Adam Smith se "invisible hand" - oorgelaat word. Hierdie geloof in markte het die Neoklassieke ekonome gedurende die Depressiejare van die dertigerjare in die onvermoë gelaat om werkloosheid te verklaar (Shaw, 1988:2). Keynes (1936) verwerp die aannames van die Neoklassieke ekonome en beveel aktiewe owerheidsinmenging aan as 'n oplossing vir werkloosheid Neoklassieke ekonome soos Hansen en Hicks interpreteer Keynes se teorie sodanig dat dit deur ekonome as 'n spesiale geval van die Neoklassieke teorie beskou is (Shaw, 1988: 6). Eers later sou Clower (1965), Leijonhufvud (1968) en ander onder die vaan- del van Neo-Keynesianisme beswaar maak teen dié kaping en verdraaiing van Keynes se idees deur die Neoklassieke ekonome. Teen dié tyd was die invloed van die Neoklassieke skool egter alreeds so gewortel in die ekonomiese weten­ skap, dat die meeste imiversiteitskursusse in ekonomie alreeds die Neoklassieke teorie as kern bevat het. Die aannames van die modeme Neoklassieke ekonomie kan volgens Dugger (1983:75) soos volg saamgevat word : * Indien Say se Wet2 geld, is aktiewe inmenging deur die owerheid op markte onnodig om volledige indicnsname te bewerkstellig. * Indien lone en pryse ten voile buigsaam is, is loon en prysbeheer onnodig. 301 Koers 58(3) 1993:299-310 Die wiskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap * Indien onafhanklike ondememers wins maksimeer onder toestande van vol- maakte mededinging sonder die aanwesigheid van ekstemaliteite, sal mark- kragte hul optrede sodanig lei dat geen owerheidsinmenging nodig sal wees nie. * Indien onafhanklike ondememers wins maksimeer onder toestande van vol- maakte mededinging sonder die aanwesigheid van ekstemaliteite, sal mark- kragte hul optrede sodanig lei dat geen owerheidsinmenging nodig sal wees nie. * Indien verbruikers rasioneel optree volgens hul eie vrye wil en oor volledige inligting beskik, sal geen owerheidsinmenging nodig wees nie. * Indien verbruikers rasioneel optree volgens hul eie vrye wil en oor volledige inligting beskik, sal geen owerheidsinmenging nodig wees nie. 'n Radikale denkskool wat die afgelope twee dekades uit die Neoklassieke skool ontwikkel het, is die Nuwe Klassieke Ekonome. 2.1 Die Neoklassieke paradigma Hierdie skool, onder leiding van Robert Lucas, verhef die beginsel van die ‘rasionele ekonomiese mens’ tot die uiterste, en stel dat die rasionele mens ‘rasionele verwagtinge’ van die toekoms vorm. Die beleidsaanbeveling wat hulle hiernit put, is dat enige inmenging deur die owerheid, hetsy direk of deur monetêre of fiskale beleid, nutteloos sal wees om indiensname en produksie in die ekonomie te beinvloed (Lucas, 1972:118). Binne 'n historiese konteks kan hierdie denkskool gesien word as die Neo­ klassieke skool se reaksie teen die Keynesiaanse teorie se beklemtoning dat die onsekerheid van die toekoms daartoe kan lei dat individue en ondememers verwagtingsfoute begaan en kontrakte teen sub-optimale voorwaardes kan sluit. Hierdie ‘verwagtingsfoute’ kan tot onstabiliteit in die vorm van werkloosheid en inflasie lei (Clower& Leijonhufvud, 1975:186-188). 2.2 Monetarisme en die Oostenrykse skool Die Neoklassieke paradigma van die ‘rasionele ekonomiese mens’ en die geloof dat die ekonomiese wetenskap ook soos die natuurwetenskappe sekere absolute reels het wat ontdek moes word, het daartoe gelei dat die Neoklassieke ekonome natuurwetenskaplikes probeer navolg het in die gebruik van wiskunde om tot ekonomiese waarhede te kom (Boulding, 1958:76). Die Neoklassieke ekonome het op sowel deduktiewe as induktiewe gebiede gepoog om hul wetenskap te kwantifiseer. Op die deduktiewe gebied is reeds in die inleiding aangetoon hoe Walras se soeke na 'n bewys vir 'n algemene ekonomiese ewewig gelei het tot die grootskaalse gebruik van gevorderde wiskunde in die ekonomie. Op die induk­ tiewe gebied het die empirisisme in die begin van die eeu in die ekonomie posge- vat met die werk van Fisher wat statistiese inferensie gebruik het om die deter- minante van rentekoerse te bepaal. Mettertyd het die gebruik van statistiek in die ekonomie sodanig ontwikkel dat 'n nuwe vakgebied, ekonometrie, onstaan het (Basson, 1990:76). Tot vandag toe is die onderliggende paradigma van ekono­ metrie die logiese positiwisme en empirisisme, en val die klem op vooruitskatting (Learner, 1983:31). Die opkoms van ekonometrie en die aanvaarding daarvan deur die hoofstroom- ekonome het tot 'n paradigmaverskuiwing binne die Neoklassieke skool gelei. Hierdie verskuiwing is deur Friedman en sy monetaristiese skool teweeggebring, Koers 58(3) 1993:299-310 302 W.A. Naudé W.A. Naudé en kan beskou word as 'n reaksie teen kritiek uit verskeie kringe teen die onrealistiese aannames wat die Neoklassieke teorie onderlê. en kan beskou word as 'n reaksie teen kritiek uit verskeie kringe teen die onrealistiese aannames wat die Neoklassieke teorie onderlê. Friedman (1953) se reaksie op die kritiek teen die aannames wat die Neoklas­ sieke teorie onderlê, is dat onrealistiese aannames maar geïgnoreer kan word. Friedman (1953) beweer dat "... the only relevant test of the validity of a hypo­ thesis is comparison of its predictions with experience". Alle teorieë wat nie tot vooruitskattings kan lei nie, hoe realisties die aannames ook al, word deur Fried­ man as onwetenskaplik bestempel. Nog 'n paradigmaverskuiwing binne die Neoklassieke teorie wat deur die kwan­ tifisering van die ekonomiese wetenskap en die aanvaarding van die empirisisme van die ekonometrie teweeggebring is, is die Oostenrykse skool. Die Oosten- rykse skool toon egter die teenoorgestelde reaksie as die Monetarisme op ge- noemde verwikkelinge: hul poog om die rol van wiskunde en ekonometrie onge- daan en nutteloos te maak deur die subjektiwisme aan te hang. 2.2 Monetarisme en die Oostenrykse skool Volgens die Oos­ tenrykse skool is die nut wat 'n verbruiker uit 'n produk put, of die koste wat hy moet aangaan om dit te bekom, algeheel subjektief. Aangesien hierdie subjektie- we oordele nie meetbaar of waameembaar is nie, kan die ekonomiese teorie vol­ gens hulle nie in '11 wetenskaplike sin gemeet word nie (Hayek, 1967). Die Oos­ tenrykse skool bring dus ’n algehele breuk in die verbinding tussen ekonomiese werklikheid en ekonomiese teorie teweeg. Koers 58(3) 1993:299-310 2.3 Die Postmoderniste en die Strukturaliste Om die paradigmaverandering in die ekonomie wat tot die Postmodemisme en Strukturalisme gelei het te verstaan, is dit eers nodig om sekere ontwikkelinge in die wiskunde, soos die Chaosteorie en Katastrofe-teorie, kortliks te verduidelik. Die ontwikkelinge in die wiskunde is voorafgegaan deur ontdekkings in die fisi- ka, soos die relatiwiteitsteorie en die kwantumfisika, waarin Heisenberg se Onse- kerheidsbeginsel belangrike implikasies vir wetenskapsbeoefening gehad het. Sonder om in die detail van hierdie ontdekkings in te gaan (die leser word verwys na Pagels, 1982), spreek Bronowski (1973:222) homself soos volg oor die gevolge van dié ontdekkings uit: "There is no absolute knowledge. And those who claim it, whether they are scientists or dogmatists, open the door to tragedy. All information is imperfect." In die wiskunde is die besef dat daar geen universeel geordende geledinge be­ staan nie, verkry deur die ontdekkings wat gemaak is op die terreine van die Katastrofe-teorie (Catastrophe Theory) en die teorie van Chaos (Woodcock & Davis, 1978, Hall, 1992). Murphy (1991:145) dui spesifiek aan dat die wiskunde nie, soos die Neoklassieke ekonome veronderstel het, vry van vooronderstellings is nie, maar dat "Mathematics is embroiled in the judgements persons make about 303 Koers 58(3) 1993:299-310 Die mskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap Die mskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap reality, a long time before calculations are generated. Moreover, catastrophe theory recognizes that mathematics has a qualitative foundation". Kasner en Newman (1989:361) beaam hierdie stelling en verklaar dat Kasner en Newman (1989:361) beaam hierdie stelling en verklaar dat We have overcome the notion that mathematical truths have an existence in­ dependent and apart from our own minds. Today mathematics is unbound. Non-Euclidean geometry is proof that mathematics is man's own handiwork, subject only to the limitations imposed by thought. Gevolglik het dit begin duidelik word dat teorieë nie empiries of deur middel van wiskundige induksie as waar bewys kan word nie. Die volledige besef van die implikasies wat die Onsekerheidsbeginsel, Katastrofe-teorie en die teorie van Chaos vir die ekonomiese wetenskap inhou, het nog nie behoorlik algemeen posgevat nie. In die ekonometrie is daar 'n neiging om na ‘a-teoretiese’ modelle en Bayesiaanse modelle te beweeg (Zellner, 1971). 2.3 Die Postmoderniste en die Strukturaliste Die opkoms van die post- modemistiese, strukturalistiese, en institusionalistiese skole in die ekonomie (waar besef word dat deduktiewe en induktiewe metodes van ondersoek nie vry is van waarde-oordele nie) dui daarop dat die ekonomiese wetenskap, soos tans beoefen deur die hoofstroom-ekonome, onder toenemende druk sal kom om hul verwysingsraamwerke te verander. Die postmodemistiese skool voer aan dat ... all knowledge is mediated by the human presence. Essential to postmo­ dernism is a disavowal of ‘metanarratives’. Gods, ultimate realities, struc­ tural imperatives and mathematical a prioris are examples of metanarratives (Murphy, 1991:145). Die strukturalistiese skool, wat uit die Latyns-Amerikaanse Marxisme ontstaan het, word deur die Postmodemiste beïnvloed. Albei dié skole verwerp die alge- meengeldigheid van enige ekonomiese teorie (veral die Neoklassieke teorie) en neig na relatiwisme. Volgens dié skole moet elke land sy eie ekonomiese realiteit ontdek, en behoort die nonnatiewe in die ekonomiese wetenskap beklemtoon te word. Die ekonomiese wetenskap kan dus volgens hulle nie, soos in die Neo­ klassieke ekonomiese teorie, losgemaak word van die omgewing of nie-ekono- miese omstandighede soos onder meer die vooroordele van die ekonoom nie (Taylor, 1990). In hierdie siening het die postmodemistiese en strukturalistiese skole heelwat in gemeen met die institusionalistiese skool. 2.4 Die Institusionaliste Die verwerping van 'n objektiewe universeel-geldende werklikheid in die wiskun- de, statistiek, fisika en ekonometrie en die gevolg dat die pilare wat die hoof- stroom Neoklassieke ekonomiese teorie staande gehou het, toenemend besig is Koers 58(3) 1993:299-310 304 W.A. Naudé om in duie te stort, het tot 'n herlewing van die 19de-eeuse institusionele skool in die ekonomie gelei. Om die redes hiervoor aan te toon, is dit nodig om die rigting en struktuur van die institusionele skool kortliks te bespreek. Aan die einde van die vorige eeu het Tliorstein Veblen (1899) en later John Com­ mons (1924) reeds geargumenteer dat die aannames van die Neoklassieke ekono­ miese teorie te onrealisties was. Lowe (1976) verwys veral na die aanname van die ‘rasionele ekonomiese mens’ en stel dat hierdie aanname net kan geld onder omstandighede van armoede. Wanneer 'n gemeenskap egter ontwikkel en meer welvarend is, kan nie-ekono- miese faktore 'n groter invloed op gedrag hê, en kan menslike gedrag al meer on- verklaarbaar raak. Lowe (1976:187) pleit gevolglik dat die ekonomiese weten­ skap nie moet poog om die natuurwetenskappe na te boots nie, aangesien dit dan die risiko loop om 'n pseudo-wetenskap te word. Die onlangse bevindinge dat die wiskunde en die natuurwetenskappe nooit sonder vooronderstellings kan wees nie, en dat teorieë nie empiries as algemeen-geldend bewys kan word nie, verleen gesag aan dié stelling. Veblen en sy navolgers het probeer om die gaping wat tussen die ekonomie en die sosiologie bestaan het te oorbrug. Die gaping tussen die sosiologie en die Neoklassieke ekonomiese teorie is soos volg deur Hahn en Hollis (1979) beskryf: The stock distinction between economic and sociological theories of social action has been one between men as rational egoist versus men obedient to norms;... economic theory characterizes the agent independently of his en­ vironment, which is not possible when the agent is a product of his envi­ ronment. Volgens Veblen (1899) is die kembegrip wat die gaping tussen die abstrakte in- dividu van die Neoklassieke ekonomie en sy sosiale omgewing oorbrug, die begrip van ‘sosiale beheer’. Sosiale beheer omvat onder meer die volgende fasette : Sosiale beheer omvat onder meer die volgende fasette : Sosiale beheer omvat onder meer die volgende fasette : * Institusionele beheer oor individuele gedrag wat voortspruit uit gedrags- patrone wat individue aanleer onder die geldelike aansporing van industriële instellings en werkgewers. * Korporatiewe beheer oor markte wat voortspruit uit monopolistiese en ge- administreerde markte wat die meeste ekonomieë kenmerk. Galbraith (1973) en Eichner (1980) verwys veral na mega-korporasies wat markte ad- ministreer met die doel om mededingers uit te hou, maar in die proses tot sowel werkloosheid as inflasie aanleiding gee. Koers 58(3) 1993:299-310 305 Die wiskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap Die wiskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap * Politieke beheer oor die ekonomie wat voortspruit uit die betrokkenheid van sentrale, streeks- en plaaslike owerhede in die ekonomie. Dugger (1983:80) wys daarop dat die besware nie teen die betrokkenheid van die owerhede per se is nie, maar eerder teen die ongekoórdineerde en onkonsekwente wy- se waarop dit plaasvind. Die beleidsimplikasies van die institusionele skool is, in die lig van bostaande, die teenoorgestelde as dié van die Neoklassieke skool. Volgens die Institusionaliste is demokratiese, gekoórdineerde beplanning deur die sentrale en laer owerhede nodig vir ekonomiese groei en ontwikkeling. Kritiek teenoor sentrale beplanning word soos volg deur die Institusionaliste beskou: (T)he old belief that planning and its required social control would interfere with the exercise of man’s ‘free will’ has become very difficult to hold in view of two conclusions : Man’s ‘free will’ is shaped by the institutionally determined role he plays in the first place, and most of his markets now are administered by megacorps (Dugger, 1983:82). (T)he old belief that planning and its required social control would interfere with the exercise of man’s ‘free will’ has become very difficult to hold in view of two conclusions : Man’s ‘free will’ is shaped by the institutionally determined role he plays in the first place, and most of his markets now are administered by megacorps (Dugger, 1983:82). Lowe (1977:23) stel voor dat die ekonoom se paradigma behoort te verskuif vanaf 'n positiwistiese siening, met die klem op vooruitskatting, tot 'n normatiewe wetenskap met die klem op sosiale beheer. Doelwitte vir '11 land se ekonomie moet deur middel van die politieke prosesse bepaal word, waama ekonomiese, politieke en institusionele metodes gebruik moet word om te verseker dat die doelwitte bereik word. Sosiale beheer omvat onder meer die volgende fasette : In die beplanning vir die proses gee Lowe eksplisiet er­ kenning aan die bydrae van die Neoklassieke ekonome om wiskundige tegnieke in die ekonomie te vestig. Lowe verwys na die noodsaaklikheid om hierdie in- strumente, soos inset-uitset-matrikse, lineêre programmering en toegepaste alge- mene ewewigsmodelle te gebruik as hulpmiddel by die beplanningsproses. Anders as in die Neoklassieke benadering bly hierdie tegnieke slegs ‘hulpmid- dels’: dit word geen objektiewe toets vir teorieë nie, en die resultate van ekono­ miese modelle word bloot as die gekwantifiseerde uitdrukking van die model- bouer se subjektiewe beskouings gesien. During the 1950s and 1960s the merits and demerits of mathematical economics were argued to a considerable extent in the professional journals. But these arguments have almost completely subsided, which suggests that mathematical economics is accepted as a useful and fruitful development in economic theory. 3. Die kwantifisering van die ekonomiese wetenskap en die Christelike paradigma Die kwantifisering van die ekonomiese wetenskap is 'n gegewe. Landreth (1976: 376) spreek homself daaroor soos volg uit: During the 1950s and 1960s the merits and demerits of mathematical economics were argued to a considerable extent in the professional journals. But these arguments have almost completely subsided, which suggests that mathematical economics is accepted as a useful and fruitful development in economic theory. Koers 58(3) 1993:299-310 306 W.Á. Naudé In sy Nobelprys-rede bespreek Debreu (1991:2) al die voordele van die kwantifi- sering van die ekonomie, die vemaamste wat hy stel as d a t"... in its mathematical form, economic theory is open to an efficient scrutiny of logical errors". Hy wys egter daarop dat 'n moontlike gevaar van die kwantifisering daarin geleë is dat die wiskundige agtergrond wat van ekonome verwag word, hul kan bei'nvloed om hul navorsing in 'n bepaalde rigting te stuur; gevolglik kan die ekonomiese teorie in 'n rigting ontwikkel wat min met die mens en sy behoeftes te make het. Debreu verwys na 'n inhuman stance wat dikwels deur wiskundige ekonome ingeneem word. Die bekommemis van Debreu dat die ekonomiese wetenskap in ’n rigting ingedwing kan word deur die kwantifisering daarvan, word ook in die ander wetenskappe ervaar. Die Britse wiskundige, Stephen Hawking (1988:174), wys op die feit dat die wetenskap oor die algemeen gedurende die 19de en 20ste eeue te tegnies en wiskundig vir die filosowe geraak het. Hawking verwys na Wittgen­ stein wat in dié verband opgemerk het dat "the sole remaining task for philosophy is the analysis of language". Die vraag onstaan hoe die Christenwetenskaplike, wat sy lewensfilosofie uit die Skrif put, die kwantifisering van die ekonomie moet hanteer, veral aangesien daar geen direkte relevante Skrifgegewens in hierdie verband is nie. Ten eerste is die afwesigheid van direkte relevante Skrifgegewens geen aandui- ding dat die Christenwetenskaplike antagonisties teenoor die kwantifisering van die ekonomiese wetenskap moet staan nie. God openbaar homself net soveel in sy Skepping, wat die wiskunde insluit, as in die Skrif. Galileo, wat deur die Roomse Inkwissisie in 1631 veroordeel is omdat hy in die wetenskap wou insluit wat nie direk in die Skrif geopenbaar is nie, openbaar reeds die Reformatoriese siening in sy stelling dat "Nor is God any less excellently revealed in Nature’s actions than in the sacred statements of the Bible" (Drake, 1970:102). Koers 58(3) 1993:299-310 3. Die kwantifisering van die ekonomiese wetenskap en die Christelike paradigma Die wis­ kundige en filosoof Leibniz was so gevul met die vreugde van God se Skepping soos hy dit in die wiskunde gevind het, dat hy uitgeroep het ‘As God calculates, so the world is made!’ Die Christen-ekonoom kan ook iets van Leibniz se bewondering vir die wiskunde ervaar deur die gebruik van wiskunde in die ekonomie deur die Skrifperspektiewe van skepping, sondeval en verlossing te sien en te benader (Botha, 1991:116- 127). Hierdie benaderingswyse impliseer die erkenning dat die mens as beeld van God sy koninklike opdragte moet uitvoer in die beheersing van die ganse skepping. Tesame met die Bybelse antropologie van die mens as multi-dimen- sionele wese (en nie maar net homo economicus nie) behoort die Christen-eko­ noom die mens dus binne sy samelewingsverbande, sy verhouding tot God en sy verhouding tot die natuur as ’n geheel te bestudeer (Botha, 1991:128-134). Enige 307 Die wiskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap ceteris paribus-aannames is dus onnodig. In die eerste afdeling is opgemerk dat dit vir die ekonoom nodig is om homself tot die wiskunde te wend om die kom- plekse realiteit van die mens se ekonomiese interaksie te verstaan. In hierdie op- sig kan die wiskunde as 'n gawe beskou word - 'n gawe om te heers oor die skep- ping. 'n Verdere faset van die wiskunde as 'n gawe blyk uit die gevolge van die sonde- val. Die sondeval het die mens se verhoudinge met God, sy medemens en die natuur versteur; die mens se begrip van sy werklikheid is as gevolg daarvan onvolmaak. Die sonde het die mens se rede so aangetas dat daar nie tot voile besef van al die interafhanklikhede en kompleksiteite in die skepping gekom kan word nie. Dit wat die mens wel deur middel van die wetenskap en die wiskunde te wete kan kom, is genade. Leith (1985:6) stel dat "The character of the world must forever escape attempts to constrain it within some a priori rational system constructed by human reasoning". Dat die wiskunde ook onvolmaak is en deur die gevolge van die sondeval beperk word, is duidelik in die onlangse ontwikkelings in die wiskunde en wetenskap bevestig. Dié ontwikkelings dui op die noue verwantskap tussen die mens en wiskunde: dat die wiskunde 'n fundamentele menslike aktiwiteit is. 3. Die kwantifisering van die ekonomiese wetenskap en die Christelike paradigma God, wat al- wetend is, het geen nut vir wiskunde nie: alle verbande in die skepping bly vir hom duidelik en word deur Hom bepaal. Die Christen-ekonoom kan dus nie an- ders nie as om sy wetenskap te beoefen in die wete dat die mens se rede nie alles is soos wat die Neoklassieke teorie voorgee nie. Die Skrifperspektief van verlossing impliseer dat die Christen 'n normatiewe eko­ noom behoort te wees. Om die skepping te herstel moet die mens sy doelstellings rig op wat behoort te wees, ook op die ekonomiese terrein. Die belangrikste faset van die ontwikkelinge in die wiskunde en wetenskap waar- na in afdeling 2 verwys is, is vir die Christen-ekonoom die gevolgtrekking wat gemaak kan word dat hy sy wetenskap kan uitleef onderhewig aan die Skrif- tuurlike riglyne oor skepping, sondeval en verlossing. Die Christen-ekonoom kan dit sodanig doen sonder om ‘onwetenskaplik’ voor te kom. 4. Slot In hierdie artikel is aangetoon dat die wiskunde 'n vemame rol gespeel het in die wyse waarop paradigmas in die ekonomiese wetenskap verander het en nog steeds verander. Oor die wyse waarop die Christen-ekonoom hierdie rol van die wiskunde moet beskou, is aangetoon dat ontwikkelings in die wiskunde oor die afgelope dekades die paradigmas in die ekonomie nader laat beweeg het aan die Christelike paradigma, soos vervat in die Skrifperspektiewe van skepping, son­ deval en verlossing. Hierdie verskuiwings is teweeggebring deur die ekonomiese Koers 58(3) 1993:299-310 308 IV. A. Naudé wetenskap los te maak van die positiwisme en die saak vir 'n normatiewe be­ nadering te versterk. In 'n komplekse werklikheid wat die mens nie na behore kan verstaan nie, maar wat hy tog as deel van die skeppingsopdrag moet beheers, is die wiskunde een van die instrumente waarmee die mens sy beheer kan uit- oefen. Die klem behoort te val op ‘instrument’, want, soos Leith (1985:3) dit stel: "Scientific knowledge and activity are not an end in themselves but a part of our attempt to know our Creator and do his bidding." Bronnelys ARROW, K.J. & DEBREU, G. 1954. Existence o f an Equilibrium for a Competitive Economy Econometrica, 22:265-290. BASSON, E.T. 1990. The Historical Development o f Econometrics. South African Journal of Economic and Management Sciences, 3:76-95. BOTHA, M E. 1991. Elementêre inleiding tot die Wetenskapsleer. Potchefstroom : PU vir CHO BOULDING, K. 1958. Samuelson's Foundations: The Role o f Mathematics in Economics. Journal of Political Economy, 56:76-87. RONOWSKI, J. 1973. The Ascent of Man. London : Futura. CLOWER, R.W. 1965. The Keynesian Counterrevolution: A Theoretical Appraisal. (In HAHN, F. & BRECHLING, F P. eds. The Theory o f Interest Rates. London : MacMillan, p. 61-87.) CLOWER, R.W & LEIJONHUFVUD, A 1975. The Coordination o f Economic Activities: A Keynesian Perspective American Economic Review, 65(2):182-188. COMMONS, JR . 1924. Legal Foundations o f Capitalism New York : McMillan. DEBREU, G. 1991. The Mathematization o f Economic Theory. American Economic Review, 81 (1): 1 -7. DIRAC, P A M. 1963. The Evolution of the Physicist's Picture o f Nature. Scientific American, 208:125-128. DRAKE, S 1970. Galileo Studies. Ann Arbour : University o f Michigan Press. DUGGER, W.M. 1983. Two Twists in Economic Methodology: Positivism and Subjectivism. American Journal of Economics and Sociology, 42(1 ):75-91. NE, P. 1991. Quantitative Marxism. Cambridge : Polity Press EICHNER, A S. 1980. The Megacorp and Oligopoly. New York : ME Sharpe. FRIEDMAN, M. 1953. The Methodology of Positive Economics (In Friedman, M. ed. Es­ says in Positive Economics Chicago : University of Chicago Press, pp. 3-50.) GALBRAITH, J K 1973 Economics and the Public Purpose. Boston : Houghton Miffl HAHN, F.H. & HOLLIS, M eds 1979. Philosophy and Economic Theory. Oxford : Oxford University Press. HALL, N. 1992. The New Scientist Guide to Chaos. London : Penguin. HAWKING, S.W. 1988. A Brief History o f Time. London : Bantam Press. HAYEK, F A. 1967 Studies in Philosophy, Politics and Economics. New York : McMillan. HODGSON, G.M 1990 Economics and Institutions. Cambridge : Polity Press. KAKUTANI, S. 1941 A Generalization o f Brouwer's Fixed Point Theorem. Duke Mathe­ matical Journal, 8:457-459. KASNER, E. & NEWMAN, J R. 1989. Mathematics and the Imagination. Washington : Tempus-Microsoft Press. KEYNES, J.M. 1936. The General Theory o f Employment, Interest and Money. London: McMillan. Koers 58(3) 1993:299-310 309 Koers 58(3) 1993:299-310 Koers 58(3) 1993:299-310 Die wiskunde en paradigmas in die ekonomiese wetenskap LASTIS, S. 1976. Method and Appraisal in Economics. Cambridge : Cambridge University Press. LANDRETH, H. 1976. History of Economic Theory: Scope, Method and Content. Boston: Houghton Mifflin. g LEAMER, E.E. 1983 Let's Take the Con out of Econometrics. American Economic Re­ view, 73:31-43. , LEIJONHUFVUD, A 1968. On Keynesian Economics and the Economics of Keynes. New York : Oxford University Press. y LEITH, T.H. 1985. Faith and Scientific Inquiry. Potchefstroom Studies in Christian Scholar­ ship no. 12 Department of Philosophy of Science. p p p y LOWE, A. 1976. The Path of Economic Growth. Cambridge : Cambridge University Press. LOWE, A. 1977. On Economic Knowledge. 2nd ed. Chicago LUCAS, R E. 1972 Expectations and the Neutrality of Money. Journal of Economic Theory, 4:103-124. y, MURPHY, J W 1991 Catastrophe Theory : Implications for Probability. American Journal of Economics and Sociology, 50(2): 143-148. f gy, ( ) PAGELS, H R. 1982 The Cosmic Code. London : Penguin. PYATT, G. 1988 A SAM Approach to Modelling. Journal of Policy Modelling, 10(3): 327- 352. SHAW, G.K. 1988 Keynesian Economics : The Permanent Revolution. London : Edward Elgar g STONE, JR.N. 1986. The Accounts of Society. Journal of Econometrics, 1:1-8. TAYLOR, L 1990 Socially Relevant Policy Analysis : Structuralist Computable General Equilibrium Models for the Developing World Cambridge MA : MIT Press VEBLEN, T B 1899 The Theory of the Leisure Class : An Economic Study of Institutions. New York : McMillan. WOODCOCK, A. & DAVIS, M 1978 Catastrophe Theory. London Penguin WALRAS, L. 1874 Elements d'économie politique pure. Lausanne : Corbaz (Vertaal as Elements of Pure Economics 1954. Chicago Irwin.) g ZELLNER, A 1971 An Introduction to Bayesian Inference in Econometrics. New York : John Wiley. Koers 58(3) 1993:299-310 310

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/708/821

Afrikaans

Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee G.M. Bomman Dept. Historiese Opvoedkunde Universiteit van Suid-Afrika PRETORIA Abstract The essential nature, function and place o f the university in society is being queried world-wide. This is nothing new, however, and therefore it would be valuable to get a historical perspective on the course o f events, before investigating the problem areas. As an institution for higher education, a university takes its place in the centre o f society. Therefore, since society as such periodically experiences change due to a number o f different factors, a university too cannot escape change. It is important to bear in mind that every institution is charac­ terised by specific attributes that are fundamental to its being and nature and which distinguish it from other institutions. According to J. Chris Coetzee the university is distinguished from other institutions by its training in the philosophy of the sciences, and also by an emphasis on research and on the practice o f the sciences. By remaining true to these tenets on the one hand, and by, on the other hand, meeting needs within society in a specific manner (for example, hy including such need's within its curricula), the university can remain a centre o f excellence and, while serving society, remain a true university. Koers 59(1) 1994:85-98 1. Inleiding In 'n snel veranderende Suid-Afrika gaan die universiteit tans, soos in die vyftiger- en sestigerjare, toenemend gebuk onder 'n gees van verandering: 'n groter mate van demokratisering word vereis; die ‘afrikanisering’ van sekere bestaande universiteite ter wille van groter relevansie moet plaasvind en daarteenoor is daar die debat oor die handhawing van professionalisme en intemasionale standaarde. Alhoewel sommige probleemareas 'n wêreldwye verskynsel is, neem hierdie oproepe hier te lande in intensiteit toe. Indien aanvaar word dat Suid-Afrika 'n Derdewêreldland met Eerstewêreld-ontwikkelingstendense is, is groter begrip en besondere kennis oor 'n wye spektrum nodig. In die lig hiervan behoort opnuut oor die aard en wese van die universiteit besin te word en sou dit tog van waarde Koers 59(1) 1994:85-98 85 Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee wees as opvoedkundiges, wat verantwoordelik-innoverend dink, hierdie tendens in tydperspektief bestudeer. Besinning is nodig alvorens scenarios aangebied word wat vandag aanvaarbaar en implementeerbaar is en vir die toekoms van waarde kan wees. In die verband beweer Lategan (1992:7) dat die vraag na die wesensaard van die universiteit eers beantwoord moet word voordat dit moontlik sal wees om antwoorde op kwelvrae te kan gee. J. Chris Coetzee (1893-1989), denker, wetenskaplike en onderwysman was in sy tyd (die vyftiger- en sestigerjare van hierdie eeu) met dergelike vraagstukke gekonfronteer - vraagstukke waarop hy antwoorde probeer vind het. Sy insigte en riglyne was juis gebaseer op die verloop van die universiteitswese sedert die amptelike ontstaan daarvan in die Middeleeue. Om hierdie rede en omdat dit aan ruimte in 'n artikel vir 'n volledige historiese terugblik ontbreek, gaan hoofsaaklik gekonsentreer word op die bydrae van Coetzee wat betref die wesensaard, die taak en plek van die universiteit in die samelewing. As opvoedkundige en wetenskaplike het J. Chris Coetzee nie alleen diep spore getrap in feitlik al die dissiplines van die Opvoedkunde nie, maar ook in die onderwysgeskiedenis van Suid-Afrika. In sy professionele lewe het hy volgens Bingle (1978:1-3) steeds gesoek na verdieping en deurgronding van die onderwys in al sy fasette - van die mees fundamentele en die teoretiese tot die mees prak- tiese. Johannes Christiaan Coetzee is op 8 Maart 1893 op Venterstad, in 'n Christelik-Calvinistiese huisgesin gebore. 1. Inleiding Hy matrikuleer in 1909, voltooi sy voorgraadse studies ('n B.A. en B.Sc.) in 1912 en behaal 'n onderwysdiploma in 1914. In 1915 tree hy toe tot die praktiese onderwys. Tussen die jare 1921 en 1925 behaal hy onderskeidelik die grade M.A., M.Ed. en D.Phil aan die destydse Universiteit van Suid-Afrika. Vanaf 1925 is hy aangestel as hoogleraar in Op­ voedkunde aan die PUK vir CHO en speel hy 'n toonaangewende rol in die onderwys waar hy hom veral beywer het vir CNO-skole. In 1954 is hy aangestel as rektor van die Potchefstroomse Universiteit, 'n betrekking wat hy tot en met sy aftrede in 1963 beklee het. Die leermeester J. Chris Coetzee het vir talle studente wat later onderwysleiers geword het, opgetree as studieleier en promotor en hy was die outeur van 'n hele aantal boeke en artikels waarvan sommige selfs in die buiteland erkenning geniet het. Vir sy opvoedkundige bydrae is hy vereer met die Stalsprys van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Ere- doktorsgrade is aan hom toegeken deur die Universiteite van Potchefstroom vir Christelike Hoër Onderwys en Pretoria. Coetzee se arbeid in die Opvoedkunde is veral gekenmerk deur die rigtinggewen- de en reformatoriese aard daarvan. Hy het deurgaans tred gehou met die nuutste ontwikkeling op die gebied van die wetenskap, soos byvoorbeeld die Positiwis- me, die Pragmatisme en Fenomenologie waaroor hy diepgrondig besin het, dit ge- evalueer het en nuwe perspektiewe gebied het - altyd vanuit sy Calvinistiese 86 Koers 59(1) 1994:85-98 G.M. fíornman lewens- en wêreldbeskouing. Wat hoër onderwys betref, het Chris Coetzee ge- differensieer tussen die algemene (die sekulêr-humanistiese) en die besondere (die Christelike) aard daarvan. In sy intreerede as rektor het hy die riglyne vir die universiteit, en in meer besonderhede die Christelike universiteit, duidelik ver- woord (Coetzee, 1954:193-225). Verskeie fasette van die Westerse mens se lewe het na die Tweede Wêreldoorlog drasties verander. Die sogenaamde kennisontpioffing het plaasgevind, kennis het meer toeganklik geword met behulp van modeme tegnologie, en universiteite moes nuwe studierigtings instel wat bruikbare en relevante inhoude bevat. Die wese van en opvatting oor die universiteit wat midde in die samelewing gestaan het, sou dienooreenkomstig ook moes verander. Toe hy in 1954 as rektor be- noem is, het prof. Chris Coetzee dit noodsaaklik geag om as opvoedkundige oor hierdie veranderde omstandighede te besin en standpunt in te neem. 1. Inleiding Tydens sy intreerede het Coetzee die aandag gevestig op sommige probleemareas en het hy van daardie geleentheid gebruik gemaak om sy mening te gee oor die wese, funksie en plek van die universiteit en in besonder die Christelike univer­ siteit (Coetzee, 1954:203-224). Dié probleem het hy destyds soos volg gei'den- tifiseer: Die ontwikkeling van die toegepaste wetenskap en tegnologie bring ’n ver- andering in die stof en die metode van die universiteit en dus ook in sy doel­ stelling. Die toegepaste en tegniese wetenskappe neem al meer die kurri- kulum in beslag en eis as hooffunksie die professioneel-tegniese opleiding van die studente. Die hoofdoel word dus prakties, selfs utilisties: die we­ tenskap moet beoefen word vir die bevrediging van die mens se behoeftes ... Die toestroming van die groot massas bring mee 'n minder akademiese kur- rikulum, 'n verlaging van die suiwer akademiese standaarde ... (1954:210). Hoewel in die idioom van daardie tyd is dit asof 'n mens Coetzee aan die einde van die twintigste eeu hoor praat, met geringe wysigings soos byvoorbeeld groter relevansie in die Afrikakonteks en 'n toename in omvang en intensiteit. 'n Vraag wat onder andere daardie tyd ontstaan het, was die volgende: moet die universiteit langer 'n uitgesoekte gemeenskap van geleerdes wees (die tradisio- nele) of moet dit 'n oop gemeenskap vir almal word? Op bogenoemde vraag en ook vele ander het Coetzee in sy besinnende denke antwoorde probeer vind wat vandag nog steeds van waarde kan wees. In die res van die artikel word aandag gegee aan Coetzee se beskouing oor die wese, die funksie en plek van die univer­ siteit in die gemeenskap. Hieruit sal dit duidelik blyk tot watter mate sy riglyne relevant is vir die huidige tydsgewrig. Koers 59(1) 199-1:85-98 87 Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee 2. Die wese van die universiteit Volgens Coetzee (1954:202) kan die wese van die universiteit soos volg saam- gevat word: * Die universiteit is 'n plek waar gefundeerde en wetenskaplik geformuleerde insig in lewe en wêreld aan die jongmens gebied moet word. Die kennis van die jongmens moet steeds uitgebrei word en orde en sisteem behoort nagestreef te word. In hoofsaak moet dit aan die universiteit gaan om die wetenskap te verstaan. * Die universiteit is 'n plek waar gefundeerde en wetenskaplik geformuleerde insig in lewe en wêreld aan die jongmens gebied moet word. Die kennis van die jongmens moet steeds uitgebrei word en orde en sisteem behoort nagestreef te word. In hoofsaak moet dit aan die universiteit gaan om die wetenskap te verstaan. * Binne die kader van kennisverwerwing moet gekonsentreer word op insig en die samehang van alle kennis. Die filosofie in die wetenskap, het Coetzee geglo, stel die student in staat om die sin van die lewe en wêreld te verstaan en sy kennis met die waarheid te verbind. Aan die universiteit moet dit dus gaan om die interpretasie van kennis en wetenskap. Die begrip, samehang en eenheid van alle kennis is belangriker as die oordra daarvan (Coetzee, 1954:203-204). * Die student moet gelei word tot eie lewenskeuses. Aan die universiteit moet die leermeester die onryp student nog opvoed om 'n eie filosofie te bou. Coetzee (1954:204) het beweer: "Die beste opvoeding wat die student hier kan ontvang, is die voorbeeld van sy leermeester se worsteling met die le- wensprobleme." * Die universiteit neem deel aan die professionele opleiding, maar mag nie 'n "opleidingskool" word nie. Die student moet gevorm en hoofsaaklik voor- berei word vir die "arbeids-, bedryfs- en staatslewe" - 'n voorbereiding in diens van die gemeenskap, in die woorde van Coetzee self (1954:204 en 222). * Die universiteit is ook nie ’n "navorsingsinstituut" nie, alhoewel beoefening van die wetenskap, met ander woorde die lewer van bydraes tot die groei van die wetenskap, noodsaaklik is vir onderrig aan dié inrigting. Coetzee (1954:203) het geglo dat die dosent wat net onderrig, 'n essensiële deel van sy taak verwaarloos. * Die universiteit is 'n "inrigting van geleerdheid" en behoort naas die doelstellings van onderrig, navorsing, vorming van studente en beroeps- voorbereiding ook verantwoordelik te wees vir kultuuroordrag - die univer­ siteit is "die middelpunt in 'n kultuurvolk se lewe” waaruit leiers op alle kul- tuurterreine na vore kom (Coetzee, 1954:204). 2. Die wese van die universiteit * Die universiteit moet 'n verklaarde geestelike grondslag hê. So is die Christelike universiteit wat Coetzee voorgestaan het 'n staatsondersteunde * Die universiteit moet 'n verklaarde geestelike grondslag hê. So is die Christelike universiteit wat Coetzee voorgestaan het 'n staatsondersteunde 88 Koers 59(1) 1994:85-98 G.M. Bornman inrigting vir Christelike hoër onderwys. Omdat die universiteit vir die volks- lewe (of/en die nasie) opvoed, moet dit ook 'n nasionale karakter dra. inrigting vir Christelike hoër onderwys. Omdat die universiteit vir die volks- lewe (of/en die nasie) opvoed, moet dit ook 'n nasionale karakter dra. Koers 59(1) 1994:85-98 Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee Hy identifiseer die behoefte as 'n gemis aan 'n geformuleerde geestelike grondslag wat die funksies van die universi­ teit saambind. Vergelyk hier die Middeleeuse universiteit waar die artes li­ berales (die kunste) as grondslag en voorbereiding vir die scientia gedien het. 3. Die funksie van die universiteit Coetzee het hom destyds vergewis van die "vrysinnige gedagtes" van die Ameri- kaners, Hutchins en Carmichael. Carmichael het volgens Coetzee (1954:21 1) in 1949 aangevoer dat die universiteit nie langer net "a reservoir of learning, the outpost of scientific advance or a training station for future leaders" moet wees nie, maar hom moet toespits op die oplossing van fundamentele menslike pro­ bleme - 'n "catalytic agent". Die sosiale taak van die universiteit is beklemtoon om die ideaal van relevansie te verwesenlik. Hutchins (1936:118-119), die destydse president van die Universiteit van Chicago, het gepleit dat die universi­ teit moet terugkeer na sy historiese grondslae. Coetzee het ook kennis geneem van die kritiek wat die Brit, Moberly (1949:309-311) in sy bekende werk The Crisis in the University vanuit 'n Christelike ortodokse kant teen die doel, inhoud en metode van die modeme liberale universiteit gehad het. Moberly het gepleit vir die vestiging van 'n Christelike kern binne die modeme universiteit - 'n soort ‘vrye’ universiteit, terwyl Coetzee 'n volwaardige Christelike universiteit verkies het in plaas van 'n liberaal-humanistiese inrigting, na aanleiding waarvan die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys tot stand gekom het. Vir Coetzee (1954:211) was die inhoud van die "Rapport van de Staatscommissie tot Reorganisatie van Hoger Onderwijs" in Nederland in 1949 egter van groter betekenis as eersgenoemde menings. 'n Vierledige funksie van die universiteit is in die verslag uitgespel naamlik: * Die ontwikkeling van die wetenskap. * Die vorming en opleiding tot wetenskapsbeoefening. * Die vorming en opleiding vir maatskaplike betrekkinge. * Die geestelike en sedelike vorming van die studente. In breë trekke stem deskundiges vandag nog saam dat bogenoemde die funksies van hoër onderwys moet wees, maar met bepaalde klemverskuiwings, soos by­ voorbeeld dat nie opleiding nie, maar eerder voorbereiding vir beroepe aan die universiteit plaasvind en dat kennis uit navorsing beskikbaar en diensbaar aan die gemeenskap gestel moet word (Van Wijk, 1987:20). (Navorsing behoort selfs doelbewus toegespits te word op gemeenskapsbehoeftes.) By die bestudering van Coetzee (1954:212-215) se formulering van die funksies van die universiteit, en in besonder die Christelike universiteit, val dit op dat hy hierdie beginsels on- derskryf het en dit op sy kenmerkende wyse van toepassing gemaak het op die Suid-Afrikaanse situasie. Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee vanuit die Skrif. In hierdie artikel word egter gekonsentreer op beginsels wat vir alle universiteite waar behoort te wees. Volgens Coetzee (1954:212-217) kan die taak van die universiteit in breë trekke soos volg opgesom word: * Al die wetenskappe moet onderrig word - "die voile ‘artes liberales’ en al die ‘scientiae’". * Al die wetenskappe moet onderrig word - "die voile ‘artes liberales’ en al die ‘scientiae’". * Die ontwikkeling van die wetenskap moet plaasvind deur eie selfstandige ondersoek en navorsing in 'n poging om deur volgehoue inspanning nader te kom aan die waarheid, of soos hy dit gestel het, "tot die voile som van geleerdheid." * Die vorming en voorbereiding van die student tot die selfstandige beoefening van die wetenskappe. Die student moet wanneer hy die universiteit verlaat, die sin en betekenis van gesistematiseerde kennis, gegrond op 'n lewens- en wêreldbeskouing verstaan, al skiet sy kennis en ontwikkeling nog ver te kort. * Die vorming en voorbereiding van die student om 'n maatskaplike betrekking te beklee - nie slegs beroepsbekwaamheid nie, maar eerder roepingsbe- wustheid moet die hoër doel wees. Professionele opleiding mag nie ontaard in blote tegniek nie, maar moet as 'n wetenskap in die praktyk manifesteer. * Die student moet voorberei en gevorm word ten opsigte van sy sedelike lewe en 'n saamlewe met ander mense. Lewenswaardes soos plig, redelik- heid, goeie trou, goeie gesindheid, matigheid, moed, ordelikheid, wetsge- hoorsaamheid, verdraagsaamheid, vryheid en selfbeheersing is gemeenskap- likhede wat die student sy eie moet maak as mens en landsburger. * Insig in en waardering vir die eie en ander kulture behoort ook as taak van die universiteit gesien te word. Volgens Coetzee (1954:216) is dit juis die Christelike religie en filosofie wat insig in die kultuur bevorder en die verantwoordelikheidsbesef wek vir sosiale, nasionale en kulturele waardes. * Soos die Nederlandse staatskommissie het Coetzee ook gepleit vir 'n studium generate - 'n poging om die afsonderlike wetenskappe se onder- linge verwantskap te beklemtoon. Hy identifiseer die behoefte as 'n gemis aan 'n geformuleerde geestelike grondslag wat die funksies van die universi­ teit saambind. Vergelyk hier die Middeleeuse universiteit waar die artes li­ berales (die kunste) as grondslag en voorbereiding vir die scientia gedien het. * Soos die Nederlandse staatskommissie het Coetzee ook gepleit vir 'n studium generate - 'n poging om die afsonderlike wetenskappe se onder- linge verwantskap te beklemtoon. 3. Die funksie van die universiteit Die Christelike universiteit, so het Coetzee geglo, het dieselfde taak as enige ander universiteit, maar met 'n besondere interpretasie Koers 59(1) 1994:85-98 89 Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee 4. Die plek van die universiteit in die samelewing Wanneer oor die plek van die universiteit besin word, gaan dit in die eerste instansie oor die verhouding van die universiteit tot die owerheid en ander onder- wysinrigtings en tot die samelewing in die algemeen. Coetzee het dit nader om- skryf as die selfstandigheid en onafhanklikheid van die universiteit as instelling Koers 59(1) 1994:85-98 90 G.M. Bornman vir hoër onderwys. Sy denke oor die kosmos was ingebed in die Calvinistiese wysbegeerte waar twee grondbeginsels gegeld het, naamlik, soewereiniteit in eie kring en selfstandigheid aan die een kant en universaliteit en afhanklikheid aan die ander kant. Elke ‘kring’, so ook die universiteit, het sy eie aard en struktuur (selfstandigheid), maar is vervleg met elke ander kring (onderworpenheid) (Coet­ zee, 1954:217). Coetzee het beklemtoon dat nóg die staat nóg die universiteit aanspraak kan maak op absolute soewereiniteit of outonomie, juis vanweë die on- derlinge wisselwerking en vervlegting. vir hoër onderwys. Sy denke oor die kosmos was ingebed in die Calvinistiese wysbegeerte waar twee grondbeginsels gegeld het, naamlik, soewereiniteit in eie kring en selfstandigheid aan die een kant en universaliteit en afhanklikheid aan die ander kant. Elke ‘kring’, so ook die universiteit, het sy eie aard en struktuur (selfstandigheid), maar is vervleg met elke ander kring (onderworpenheid) (Coet­ zee, 1954:217). Coetzee het beklemtoon dat nóg die staat nóg die universiteit aanspraak kan maak op absolute soewereiniteit of outonomie, juis vanweë die on- derlinge wisselwerking en vervlegting. Verder was die staatsondersteunde universiteit vir hom die ideale model. Bene- wens finansiële ondersteuning behoort die owerheid te sorg vir die handhawing van 'n behoorlike peil van algemene ontwikkeling en van reg en geregtigheid op onderwysgebied - ondersteuning wat die universiteit insluit. Aan die ander kant het die owerheid nie die reg om te beslis oor die beginsels, gees en rigting van die onderwys en opvoeding nie, solank die sedelike bewaar bly en die staat nie be- dreig word nie. Hierdie beginsels het ook gegeld ten opsigte van die gemeenskap as ‘kring’. Coetzee het besef dat finansiële ondersteuning deur die staat met die jare toeneem en dat toenemende beheer 'n bedreiging vir die selfstandigheid van die universiteit word; daarom beveel hy aan dat beheer hoofsaaklik beperk moet word tot die ‘geldelike’ administrasie (1954:219). Wat die akademiese aspekte betref, moet die universiteit egter sy vryheid kan behou. 4. Die plek van die universiteit in die samelewing Die universiteit moet die outonomie besit om self te besin en te beslis oor die inhoude van goedgekeurde kursusse (kurrikula), opgestel deur deskundiges. Alleen onder bogenoemde omstandighede kan die universiteit volgens Coetzee, "sy hoogste taak vervul, naamlik die ontwikkeling van die wetenskap deur self- standige navorsing en skeppende deurdenking" (Coetzee, 1954:219). Waar her- vorming ter sprake is, beteken dit dat die staat moet toesien dat deeglike be- planning gedoen word, terwyl die inisiatief van binne die universiteit self moet kom. Hervorming kan slaag mits die universiteit genoegsame selfstandigheid be­ sit, doeltrefifende ‘rekbaarheid’ en 'n diepe verantwoordelikheidsbesef het. Aangesien die staat nie die gees en rigting van die universiteit mag bepaal nie, is hy volgens Coetzee geroepe om erkenning te verleen aan 'n verskeidenheid binne 'n volksgemeenskap (dit is moontlik dat Coetzee hier ook 'n volkeregemeenskap of nasie bedoel het), wat byvoorbeeld godsdiens en kultuur betref. Daarom kan 'n inrigting byvoorbeeld 'n Christelike karakter kies wat deur die staat gewettig moet word, soos dit die geval met die Potchefstroomse Universiteit was en nog steeds is (Coetzee, 1954:220). Wat die verhouding van universiteite onderling betref, het Coetzee ook gepleit vir samewerking tussen inrigtings vir hoër onderwys - 'n gedagte wat in die huidige tyd dringend na vore tree. (Vergelyk in hierdie verband die KUH se werksaam- hede wat die rol vervul van die inter-universitêre raad soos deur Coetzee voor- Koers 59(1) 1994:85-98 91 Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee gestel - 'n raad wat aanbevelings maak aan die Minister of Direkteur-generaal van Nasionale Opvoeding.) Coetzee voer aan dat samewerking tussen universi­ teite selfs so ver gevoer behoort te word as die uitruil van studente, gesamentlike navorsing, proefnemings en gedagtes oor onderrigmetodes en selfs organisato- riese en administratiewe idees (Coetzee, 1954:221). 5. Die maatskaplike waarde van die universiteit Benewens die wese, taak en plek van die universiteit in die samelewing, het Coetzee (1954:222-224) ook die waarde van so 'n inrigting vir hoër onderwys vir die gemeenskap duidelik verwoord. Die aanslae in die vyftiger- en sestigerjare van hierdie eeu was juis gemik op die verhouding tussen universiteit en die ge­ meenskap. Hierdie aanslae het die universiteitswese voor 'n krisis geplaas. Van­ dag is dit weer eens een van die kwelvrae. Coetzee en Stoker het egter daarop gewys dat so 'n ‘aanslag’ eerder op die sogenaamde neutrale inrigting gemaak word as op die inrigting wat op Skriftuurlike grondslag staan en in 'n Calvinistiese lewens-en wêreldbeskouing gewortel is (Stoker, 1969:19). Daar is tot die slot- som gekom dat sodra die eenheid van geestesrigting aan 'n onderwysinrigting ont- breek, die eenheid van die wetenskap ook nie tot sy reg kan kom nie. Coetzee het die maatskaplike waarde van die universiteit drieledig gesien: as die draer van die wetenskaplike element in die kultuurlewe; as inrigting wat die sa­ melewing voorsien van wetenskaplik gevormde werkkragte en leiers, en as in- stansie wat vormende kragte op geestelike en sedelike gebied kan uitoefen (Coetzee, 1954:222). Die universiteit moet steeds die arbeids- en bedryfslewe - ook wat studie-inhoude betref - in aanmerking neem; die universiteit moet mense vir die volkslewe en die staatslewe opvoed en voorberei en die brandpunt wees vir staatkundige denke. Vraagstukke van die landspolitiek moet op 'n wetenskap­ like, rustige en prinsipiële wyse bestudeer word. Alhoewel Coetzee hom beywer het vir Christelik-nasionale onderwys (wat hoof- saaklik gedui het op die blanke Afrikaanssprekendes), het hy altyd ruimte gelaat vir andersdenkendes en ander kulture en sou dit nie vergesog wees om te beweer dat hy in die huidige landsomstandighede ook erkenning sou verleen het aan die bevordering van ander nasionale kulture binne die Suider-Afrikaanse etniese ver- skeidenheid nie. In 1958 reeds het Coetzee se getuienis deel uitgemaak van die "Minderheidsverslag van die Kommissie insake die Wetsontwerp op Afsonderlike Universiteitsopleiding" (1958:70) - getuienis wat hy gelewer het in sy per- soonlike hoedanigheid en as opvoedkundige. Coetzee was van mening dat daar geen regverdiging vir die skeiding van rasse en kulture op universiteitspeil kan wees nie. Vir hom was die toelatingsvereistes beperk tot die akademiese (ver- standelike) standaard. As toelating tot die Christelike universiteit, geld die aka­ demiese en Christelike lewens- en wêreldbeskouing. 92 Koers 59(1) 1994:85-98 G.M. 5. Die maatskaplike waarde van die universiteit Bornman Gaan 'n mens die lang geskiedenis van die universiteit - ongeveer agt eeue na, moet daar met Coetzee en Stoker (1969:16) saamgestem word dat die taak van die universiteit met die tydsgees verander en dat elke tydsgewrig eis dat die universiteit naas die doel om waarlik universiteit te wees (die fundamentele), ook moet probeer voldoen aan die eise van die samelewing van daardie spesifieke tyd. Daarom word daar voortdurend oor die aard, wese en funksie besin, enersyds om vas te stel of dit nog die besondere instelling is wat dit behoort te wees (wat dui op die wese) en andersyds of dit nog daarin slaag om die gemeenskap te dien waarvan dit 'n instelling is (wat dui op die aard). ('n Dergelike onderskeid tussen die konsepte aard en wese, word deur prof. Theo van Wijk, gewese rektor van Unisa, getref (1987:25).) In 1954 was indringende ondersoeke oor die universi- teitswese nodig, omdat verandering op daardie tydstip gedreig het om die funda­ mentele aan te tas. Suid-Afrika het toe ook 'n tydperk van politieke, ekonomiese en maatskaplike veranderinge ondergaan (op die oog af minder ingrypend as in die negentigerjare). Die universiteit wat midde in die samelewing staan, het so- doende in die spervuur beland. Koers 59(1) 1994:85-98 6.2.1 Kennis en wetenskap Die universiteit behoort steeds, soos Coetzee geglo het, die plek te wees waar- heen die student kom vir gefiindeerde en wetenskaplik geformuleerde insig in die lewe en wêreld. Die universiteit behoort met ander woorde 'n plek te wees waar daar gesoek word na die sin en betekenis van kennis. Die filosofie van die wetenskap gee vir die student insig, sodat hy die verworwe kennis met die ‘waar­ heid’ kan verbind. Daarom is die wese van die universiteit geleë in die filosofiese - om die student deur onderrig en selfstandige ondersoek (navorsing) tot 'n wetenskaplike formulering van 'n samehangende, doeltreffende en gefiindeerde wetenskaps- en lewensfilosofie te bring. Die onderrig van die filosofie van die wetenskap onderskei die universiteit van alle ander onderwysinstansies. 6.1 Algemeen In die huidige tyd kan wel gevra word of verandering en innoverende denke nie weer besig is om nie alleen die wese nie, maar ook die fiindamentele taak van die universiteit, wat betref onderrig en navorsing, te bedreig. Ook word gevra of dit hoegenaamd belangrik is dat die fundamentele behou moet word. Naas die eise van demokratisering en relevansie, laat die omvang van onderrigbehoeftes aan die een kant, en geldelike beperkings aan die ander kant, selfs die vraag ontstaan of die navorsingsfunksie nie grootliks aan instansies soos die WNNR en RGN oor- gelaat moet word nie. Prof. Flip Smit, rektor van die Universiteit van Pretoria het egter in 1988 en onlangs by herhaling 'n pleidooi gelewer dat universiteite moet terugkeer na hulle taak van fiindamentele onderrig en basiese navorsing. Kursusse wat oorwegend afgestem is op die aanleer van tegnieke moet uitgefaseer word en by technikons aangebied word. Universiteite se rol moet voortaan eerder wees om heropleiding aan alumni te verskaf (RGN, 1992a: 15). Die gewese Minister van Nasionale Opvoeding, mnr. Louis Pienaar se mening is dat onderrig deur navorsing ondersteun moet word om te verseker dat studente die nuutste en beste kennis ontvang. Ook is hy van mening dat navorsing ver­ seker dat die universiteit sy plek behou as instelling wat soeker na die waarheid is. Navorsing met sy wetenskaplike denk- en werkwyse is noodsaaklik vir uni- versitêre onderrig om kritiese en onafhanklike denke te kweek (Pienaar, 1991:5- Koers 59(1) 1994:85-98 93 Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee 10). Die vraag ontstaan of voortreflike onderrig en doelgerigte navorsing nie ook die beste gemeenskapsdiens is wat die universiteit kan lewer nie. Ter wille van perspektief, verheldering van insig en ter stawing van huidige sce­ narios, word op die betekenis van slegs enkele aspekte van J. Chris Coetzee se denkarbeid betreffende die universiteit gefokus. 6.2.2 Dosent en student beregtiging van stemme bepaal kan word nie, omdat akademiese gesag af- hanklik is van "vakkundige wetenskaplike geleerdheid". Chris Coetzee se model vir die hoogleraar sou binne hierdie raamwerk geplaas kan word. * Wanneer prakties oor die grondvrae van lewe en wêreld onderrig word, is dit onmoontlik om 'n neutrale standpunt in te neem. Om 'n neutrale stand- punt in te neem, is volgens Coetzee om wel 'n standpunt in te neem weg van die Christelike of enige ander religieë. Hiervolgens kan die Christelike ouer en geleerde byvoorbeeld nooit tevrede wees met die liberale of nie- Christelike instelling nie. Dié standpunt bring egter ook die missie- formulering van die universiteit in gedrang, waar die gevaar van ideologiese motiewe 'n rol kan speel (vgl. Lategan, 1992:8). Die eerlikheid waarmee Coetzee sy standpunt verantwoord het, onthef hom van die blaam tot ge- bruikmaking van ideologiese logika in sy doelformulering van die ware uni­ versiteit. * Wanneer prakties oor die grondvrae van lewe en wêreld onderrig word, is dit onmoontlik om 'n neutrale standpunt in te neem. Om 'n neutrale stand- punt in te neem, is volgens Coetzee om wel 'n standpunt in te neem weg van die Christelike of enige ander religieë. Hiervolgens kan die Christelike ouer en geleerde byvoorbeeld nooit tevrede wees met die liberale of nie- Christelike instelling nie. Dié standpunt bring egter ook die missie- formulering van die universiteit in gedrang, waar die gevaar van ideologiese motiewe 'n rol kan speel (vgl. Lategan, 1992:8). Die eerlikheid waarmee Coetzee sy standpunt verantwoord het, onthef hom van die blaam tot ge- bruikmaking van ideologiese logika in sy doelformulering van die ware uni­ versiteit. 6.2.2 Dosent en student In die lig van bogenoemde word 'n groot verantwoordelikheid geplaas op die dosente en mentore: * Doeltreffende (goeie) hoër onderwys is volgens Coetzee wanneer die dosent die student lei op die weg van die vorming en ontwikkeling van 'n eie lewens- en wêreldbeskouing. Die student het die reg om nie alleen te hoor wat die hoogleraar (in die woorde van Coetzee) weet nie, maar ook wat en hoe hy dink. Die student moet besef dat die dosent se denke die produk is van emstige en langdurige besinning oor lewe en wêreld. Die dosent mag geen propagandis wees nie, "maar 'n beskeie en tog besliste denker ... 'n voorbeeld van ootmoed en van rypheid" (Coetzee, 1954:204). Hiervolgens word ruimte geskep vir die student vir 'n oop soeke na insig en kennis oor die werklikheid; vir die unieke bydrae van die individu en vir verdraag- saamheid teenoor insigte en visies van andersdenkendes. Sodoende kan die ideaal van akademiese vryheid met verantwoordelikheid gedien word. * Doeltreffende (goeie) hoër onderwys is volgens Coetzee wanneer die dosent die student lei op die weg van die vorming en ontwikkeling van 'n eie lewens- en wêreldbeskouing. Die student het die reg om nie alleen te hoor wat die hoogleraar (in die woorde van Coetzee) weet nie, maar ook wat en hoe hy dink. Die student moet besef dat die dosent se denke die produk is van emstige en langdurige besinning oor lewe en wêreld. Die dosent mag geen propagandis wees nie, "maar 'n beskeie en tog besliste denker ... 'n voorbeeld van ootmoed en van rypheid" (Coetzee, 1954:204). Hiervolgens word ruimte geskep vir die student vir 'n oop soeke na insig en kennis oor die werklikheid; vir die unieke bydrae van die individu en vir verdraag- saamheid teenoor insigte en visies van andersdenkendes. Sodoende kan die ideaal van akademiese vryheid met verantwoordelikheid gedien word. * Verder is 'n akademiese gesagsverhouding tussen dosent (as kundige) en student (as onkundige) soos Coetzee dit gesien het, te alle tye onontbeerlik vir geslaagde onderrig en navorsing. Lategan (1992:8) is van mening dat akademiese gesag nie van buite deur drukgroepe, verpolitisering of gelyk- 94 Koers 59(1) 1994:85-98 G.M. Bornman G.M. Bornman beregtiging van stemme bepaal kan word nie, omdat akademiese gesag af- hanklik is van "vakkundige wetenskaplike geleerdheid". Chris Coetzee se model vir die hoogleraar sou binne hierdie raamwerk geplaas kan word. Koers 59(1) 1994:85-98 6.2.3 O nderlinge samewerking tussen universiteite Een van die ideale van Coetzee was dat universiteite landwyd op 'n kollegiale wyse moet funksioneer, omdat hoër onderwys soos hy dit gesien het, 'n gesa- mentlike taak van die verskillende universiteite is. Hy beveel daarom 'n inter- universitêre adviserende raad aan om as skakel tussen universiteite te dien. Op daardie tydstip het die Komitee van Visekanseliers, soos gewettig in D ie Wet op Suid-Afrikaanse Universiteite van 1916 en wat in 1955 vervang is deur die hui- dige KUH, reeds bestaan. Die doelwit van die raad wat Coetzee aanbeveel het, was onder meer om die samewerking tussen inrigtings vir hoër onderwys doel- treffend en ekonomies te maak. Samewerking vereis volgens Coetzee die ver- deling van arbeid, die bepaling van elkeen se plek en taak wat betref onderrig, so­ siale sorg en nasorg van studente, gesamentlike navorsing, proefnemings om die beste onderrigmetodes en navorsing te implementeer en suksesvolle bestuurs- komponente en -style. Indien hierdie ideaal van Coetzee ten voile gei'mplemen- teer word, behoort sy waarskuwing teen kompetisie tussen universiteite wat ‘teenwerking en bekamping’ in die hand kan werk, ter harte geneem te word. Alhoewel daar in die huidige bedeling tekens is van inter-universitêre samewer­ king wat byvoorbeeld mligtingsdienste en bepaalde navorsingsprojekte betref, kan navorsing met die oog op die verbetering van onderrig moontlik ook op die agenda geplaas word. Na aanleiding van Coetzee se visie op die skakeling tussen fakulteite en departe- mente aan 'n universiteit, het die PU vir CHO sedert die sestigerjare 'n kursus, die sogenaamde studium generate (wat 'n paar naamsveranderinge ondergaan het) vir die baccalaureusgraad ingestel rriet die doel om studente insig in die samehang van die wetenskappe te gee. Tydens 'n simposium aangebied deur die RGN "Putting the Case for the Humanities" (Jan. 1992), is opnuut klem gelê op die be- Koers 59(1) 1994:85-98 95 Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van J. Chris Coetzee langrikheid van inter- en multidissiplinêre kontak aan universiteite tussen die na- tuur-, bestuurs- en geesteswetenskappe - 'n gedagte wat by Coetzee swaar ge- weeg het. 6.2.4 Die demokratisering van die universiteit Die bewering van Coetzee dat die demokratisering van die universiteit onder meer 'n minder akademiese kurrikulum en 'n verlaging van suiwer akademiese standaarde tot gevolg kan hê, kan teenswoordig dien as waarskuwing. Die ge- vaar bestaan vandag nog dat die ‘suiwer liberale doelstelling’ wat eie is aan die tradisionele universiteit en die universiteit, onderskei van byvoorbeeld die techni- kon, moontlik deur 'n meer ‘utilistiese’ doelstelling vervang kan word. So 'n klemverskuiwing kan onder andere aanleiding gee tot die volgende: * Die opvoedende taak van die universiteit en die ontwikkeling van die wetenskap, wat as die fundamentele van hoër onderwys gereken word, kan in die gedrang kom. * Professionele opleiding kan ontaard in blote tegniek in plaas daarvan om tot 'n wetenskap en praktyk te ontwikkel. * Toelatingsvereistes kan gaandeweg 'n groter opgaaf word - 'n probleem waaroor emstig besin sal moet word. * Toelatingsvereistes kan gaandeweg 'n groter opgaaf word - 'n probleem waaroor emstig besin sal moet word. Coetzee het soos Stoker geglo dat die universiteit met die tyd moet tred hou, maar bygevoeg dat die wese van die universiteit nie aangetas mag word nie. Daarvol- gens kan slegs in 'n bepaalde sin met die demokratisering van die universiteit vrede gemaak word. Indien, as 'n demokratiseringshandeling van die universiteit aanvaar word dat gelyke geleenthede as toegang tot die akademie geld, sal maat- reëls getref moet word om byvoorbeeld akademies agtergeblewe studente toela- tingsgereed te maak. Verskeie moontlikhede is al in die RSA hieroor geopper, byvoorbeeld 'n interimuniversiteit (Lategan, 1992:8), 'n oorbruggingskollege of die implementering van oorgangskursusse binne bepaalde studiepakkette, geëva- lueer volgens 'n besondere kredietstelsel wat aan studente die geleentheid bied om volgens eie tempo te vorder. 'n Ander moontlikheid is die skep van ‘nie- akademiese’ inrigtings met verlaagde toelatingsvereistes waar eerder opleiding en nie navorsing plaasvind nie, maar waar ook grade toegeken word (die sg. Poli- technics). Coetzee het byvoorbeeld die stigting van 'n inrigting, soos die Hoër Tegniese Skool in Delft (Nederland), voorgestaan, waar op tegniese gebied ook akademiese werk gedoen word (Coetzee, 1950:7). Deur die implementering van bogenoemde maatreëls behoort die verlaging van standaarde voorkom te word. Gegradueerdes sal op die lang termyn tog nie te- vrede wees met kwalifikasies waarvan standaarde onder verdenking is nie. 96 Koers 59(1) 1994:85-98 G.M. Rornman G.M. Rornman 7. Slotopmerking Die samelewing van die negentigerjare vereis 'n dinamiese en akkommoderende stelsel van onderwysvoorsiening om te voldoen aan die behoeftes van al die mense. Daarom word ook van die universiteit verwag om sy spreekwoordelike deure oop te maak en buite om sy tradisionele funksie op te tree. Die missie en doelstellings van die universiteit sal noodwendig daardeur geraak word. In hier­ die verband waarsku Lategan (1992:8) dat diegene wat gemoeid is met missie- formulering bedag sal moet wees op ideologiese logika ('n magsformasie), in watter gedaante ook al. Groepsdruk vanuit die gemeenskap, wat tot 'n groot mate verantwoordelik is vir die krisis in die universiteitswese, mag nie die enigste rede tot hervorming wees nie. Die universiteit het sedert sy ontstaan in die Middeleeue en daama, wel bevre- digende gemeenskapsdiens gelewer en tot 'n groot mate aan samelewings- behoeftes voldoen, juis omdat hy ware universiteit was (Lategan, 1992:7). Vir J. Chris Coetzee was dit 'n voldonge feit, selfs toe hierdie kwelvrae in die vroeë vyftigerjare opgeduik het. Hy het hom in sy filosofie en as leermeester by uitstek nie aan die sogenaamde ‘ivoortoringmentaliteit’ skuldig gemaak nie. Daarvoor was hy te gerig op die praktiese en die toepassingskomponent van alle onderwys. (Vergelyk byvoorbeeld Luthuli (1988:410-413), wat Coetzee gehuldig het omdat Coetzee juis die opvoedingsteorie by die praktyk uitgebring het.) Miskien moet die vraag, wat die universiteit vandag soveel anders maak, eers beantwoord word, alvorens hervorm kan word. Solank eietydse ‘nuwe’ probleme net sinvol onder- vang word met behulp van al die kundigheid tot beplanners se beskikking, en daar terselfdertyd gewaak word oor die fundamentele, kan die universiteit ware universiteit bly wees - 'n sentrum van uitnemendheid ter wille van die ge­ meenskap. BINGLE, H.J.J. red. 1978. Besinning en verantwoording: Opvoeding, onderwys en opvoed- kunde in die Republiek van Suid-Afrika van die laaste kwart van die twintigste eeu onder die vergrootglas, (COVSA). Durban : Butterworth COETZEE, J.C. 1950. Op en aan: demokrasie en onderwys. Die Onderwysblad, 610: 5-7. COETZEE, J.C. 1954. Die Christelike universiteit Koers, 21 (5): 193-225. HUTCHINS, R.M. 1936. The Higher Learning in America. New Haven : Yale University Press. LATEGAN, L.O.K. 1992. Binnekant die setel van geleerdheid Koepingen Riglyne, 40(l):7-8. LUTHULI, P C. 1988. The Pathfinders in Education with Special Reference to Prof. J.C. Coetzee. Fokus 2000, 16:405-413. M INDERHEIDSV ERSLAG di K i i i k di W Af d lik BINGLE, H.J.J. red. 1978. Besinning en verantwoording: Opvoeding, onderwys en opvoed- kunde in die Republiek van Suid-Afrika van die laaste kwart van die twintigste eeu onder die vergrootglas, (COVSA). Durban : Butterworth Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van./. Chris Coetzee MOBERLY, W. 1949. The Crisis in the University. London : S.C M. Press PIENAAR, L. 1991 Hoë universiteitstandaarde die strewe. USA Beleidoorsig, 4(6) 4-15 RGN. 1992a. Navorsing vir die toekoms Bulletin, 4(1): 14-16. RGN. 1992b Symposium: Putting the Case for the Humanities. Afrika 2001, 1(2) 67-71. STOKER, H.G. 1969 Beginsels en metodes in die wetenskap Potchefstroom : Pro Rege. VAN WIJK, T.H. 1987. Voëlvlug oor die opset en ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse universiteit (In Venster op die Universiteit Potchefstroom : IRS. p 16-26.) Koers 59(1) 1994:85-98 Bibliografie HUTCHINS, R.M. 1936. The Higher Learning in America. New Haven : Yale University Press. LATEGAN, L.O.K. 1992. Binnekant die setel van geleerdheid Koepingen Riglyne, 40(l):7-8. LUTHULI, P C. 1988. The Pathfinders in Education with Special Reference to Prof. J.C. Coetzee. Fokus 2000, 16:405-413. M INDERHEIDSV ERSLAG van die Kommissie insake die W etsontwerp op Afsonderlike Universiteitsonderrig, 1958:70. kyk M INDERHEIDSV ERSLAG van die Kommissie insake die W etsontwerp op Afsonderlike Universiteitsonderrig, 1958:70. SUID-AFRIKA (UNIE). 1958. Volksraad. Minderheidsverslag van die Kommissie insake die W etsontwerp op Afsonderlike Universiteitsopleiding. p 70. 97 Koers 59(1) 1994:85-98 Die wese, funksie en plek van die universiteit: die siening van./. Chris Coetzee 98

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/658/772

Afrikaans

y Fig 1. ntary Fig 2. 5 6 B. IC50) 2 3 4 og2(Cisplatin AG(27) GG(6) p<0.0001 942 genotype AA(27) AG(18) GG(5) 0 1 p=0.006 rs1649942 genotype Lo 5 6 -5.5 p=0.05 D. tinGI50) -5.7 -5.6 Log10(Cisplat 8 9 10 p=0.08 DH2 expression) 0 100 200 30 ALDH2 expression U133 L ntary Fig 2. 5 6 B. IC50) 2 3 4 og2(Cisplatin G(27) GG(6) p<0.0001 42 genotype AA(27) AG(18) GG(5) 0 1 p=0.006 rs1649942 genotype Lo 5 6 -5.5 p=0.05 D. tinGI50) -5.7 -5.6 Log10(Cisplat 8 9 10 p=0.08 H2 expression) 0 100 200 3 ALDH2 expression U133 L AA(27) AG(18) GG(5) p=0.00 rs1649942 genotype p=0.0 100 200 ALDH2 expression U133 tary Fig 2. 5 6 B. IC50) 2 3 4 og2(Cisplatin (27) GG(6) p<0.0001 2 genotype A 0 1 Lo 5 6 -5.5 D. tinGI50) -5.7 -5.6 Log10(Cisplat 8 9 10 p=0.08 2 expression) 0 L tary Fig 2. 5 6 B. IC50) 2 3 4 og2(Cisplatin 27) GG(6) p<0.0001 genotype A 0 1 Lo 5 6 -5.5 D. tinGI50) -5.7 -5.6 og10(Cisplat -5.7 Log10(Cis 8 9 10 p=0.08 2 expression) L 0(Cis

https://aacr.figshare.com/ndownloader/files/39893589

Afrikaans

29 Toespraak gelewer tydens die gradeplegtigheid van die Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe van die PU vir CHO op 16 Maart 1995. T. Eloff ‘Hoe lyk ons balansstate waarmee ons ons roeping hier op aarde moet vervul?’ is ’n altydgeldende vraag. In die huidige tydsgewrig kan ons egter ook vra ‘Hoe lyk die balansstaat van Suid-Afrika, die land waarin ons ons roeping moet vervul?’ Geleentheidsrede T. Eloff Dept. Bedryfs- en Bestuursrekeningkunde Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM 1. ’n Individuele balansstaat Hoe lyk ons individuele balansstate? ’n Balansstaat bestaan uit twee dele, naamlik bates en laste. Anders gestel: waaroor beskik ons, en wat het ons gemaak of wat moet ons maak met dit waaroor ons beskik. Waaruit bestaan ons kapitaal en waarvoor het ons dit aangewend, of waarvoor moet ons dit aanwend. Waaruit bestaan ons aandelekapitaal dan? Elke individu, net soos ’n maatskappy, beskik oor ’n sekere hoeveelheid gemagtigde aandelekapitaal en uitgereikte aandelekapitaal. Elkeen van ons besit ook gemagtigde aandelekapitaal, dit wil sê wat ons gemagtig is om uit te reik en mee te woeker. Ons gemagtigde aandele­ kapitaal is gawes en talente wat God aan ons toevertrou het en waarmee Hy ons toegerus het. 493 Koers 60(2) 1995:493-498 ’n Balansstaat van Suid-Afrika en sy mense ’n Balansstaat van Suid-Afrika en sy mense Die uitgereikte aandelekapitaal is die gedeelte van ons gemagtigde aandelekapitaal, dit wil sê die gawes en talente wat ons ontvang het, wat ons besluit het om te ontwikkel en wat ons wil aanwend in ons lewe. Elkeen van ons het ’n sekere gedeelte van ons Godgegewe vermoë ontwikkel op skool, op universiteit, en in die praktyk. Ons verantwoor- delikheid as mense is egter om soveel as moontlik van ons gemagtigde aandelekapitaal te ontwikkel en aan te wend as uitgereikte aandelekapitaal tydens ons lewe hier op aarde - nie slegs in ons beroepslewe nie, maar in alle fasette van ons lewe hier op aarde. Verder beskik elkeen van ons ook oor bedryfslaste, dit wil sê verpligtinge wat ons aangegaan het om ons uitgereikte aandelekapitaal aan te vul om ons daaglikse aktiwiteite mee te kan verrig. By ’n maatskappy bestaan bedryfslaste onder andere uit krediteure, oortrokke bankfasiliteite en voorsiening vir inkomstebelasting. Krediteure is die persone by wie ons aankope doen en aan wie ons geld verskuldig is. In ons daaglikse lewe het ons ook met krediteure te doen, naamlik ons naaste met wie ons in aanraking kom, my huweliksmaat, my kinders, my ouers, vriende, familie, kollegas ens. Hoe moet ons optree teenoor ons krediteure? Ons moet soos ’n maatskappy ons verpligtinge teenoor ons krediteure nakom anders kan ons insolvent verklaar word. Ons moet dus leef in liefde met alle mense en sorg dat ons mense- verhoudinge ook ’n weerspieëling is van ons verhouding met God. Oortrokke bankfasiliteite is die finansiering wat ’n maatskappy van ’n finansiële instelling ontvang om sy daaglikse aktiwiteite mee te kan uitvoer. 1. ’n Individuele balansstaat In ons daaglikse lewe is daar ook ondersteunende instansies wat ons in staat stel om ons daaglikse aktiwiteite te kan uitvoer. Ons lidmaatskap van ’n kerk en die daarmee gepaardgaande geloofslewe is onder andere steunpunte en bronne waaruit ons die geestelike krag put vir ons bestaan. As mense is ons geroep om ons roeping met geestelike krag in sy lig tot eer van God en tot heil van ons naaste te volvoer. Soos wat ’n maatskappy ook voorsiening moet maak vir die betaling van inkomstebelasting, moet elkeen van ons ook voorsiening maak om ’n deel van wat ons ontvang het, terug te ploeg in die gemeenskap en samelewing waarin ons geplaas is. As mense moet ons dus ons uitgereikte Koers 60(2) 1995:493-498 494 T. Eloff T. Eloff aandelekapitaal, dit wil sê ons ontwikkelde gawes en talente, gebruik tot voordeel van ons medemens in die gemeenskap waarin God ons plaas. Aan die batekant van ons balansstaat kry ons vaste bates en bedryfsbates. Soos vaste bates die grond en geboue van enige maatskappy vorm, vorm die vaste bates in elkeen van ons se lewens die fondament en geboue waarin ons ons aktiwiteite moet verrig. Ons fondament is die geloof in God Drie-enig terwyl die gebou ons liggaam en gees is. Indien ons wil belê in vaste bates wat vir ons sukses in die toekoms gaan verseker, moet ons belê in Christelike waardes. Ons moet sorg dat ons stewig geanker is op die fondament Jesus Christus terwyl ons as geskapenes na die beeld van God ook hierdie beeld moet vertoon. As beelddraers moet ons Christelike waardes en norme in ons daaglikse lewe uitdra, eties korrek optree in ons werk, ons saketransaksies, en in ons omgang met ons medemens. Vaste bates Verder bestaan ons vaste bates, net soos by ’n maatskappy, uit masjinerie, gereedskap en toerusting, wat aangewend word vir produksie. Ons het ook sekere masjinerie, gereedskap en toerusting ontvang om kwaliteit- produkte te lewer. Ons moet egter in gedagte hou dat gereelde onderhoud van ons masjinerie, gereedskap en toerusting noodsaaklik is - onderhoud geskied deur middel van selfondersoek ten opsigte van ons daaglikse aktiwiteite en optrede. Ons moet ons gereedskap gereeld slyp en instel vir nuwe take - ons moet dus kan aanpas by die eise van die tyd. Ons moet altyd nuwe kwaliteitprodukte kan lewer waaraan daar ’n behoefte is, sodat ons tevrede kliënte of debiteure kan hê. Die debiteure in ons daaglikse lewe is ons werkgewer, huweliksmaat, kinders, ouers, vriende, familie en kollegas. Bedryfsbates Bedryfsbates daarenteen bestaan weer uit bates wat daagliks gebruik word in ’n maatskappy se aktiwiteite. Elkeen van ons besit die bedryfsbates van ondememingsgees, deursettingsvermoë, liggaamskragte, hardwerkendheid, ervaring, verstandelike vermoëns ensovoorts. Hierdie bedryfsbates is bates wat ons verkry deur die aanwending van ons uitgereikte aandelekapitaal. Ons bedryfsbates moet sodanig wees dat dit volgehoue 495 Koers 60(2) 1995:493-498 'n Balansstaat van Suid-Afrika en sy mense kwaliteitproduksie kan verseker. Ook moet hierdie bedryfsbates gereeld aangevul word namate dit verbruik word of namate die eise van die tyd verander. Ons moet gebalanseerd lewe en sorg dat ons menslike grondstowwe nie opgebruik word nie. kwaliteitproduksie kan verseker. Ook moet hierdie bedryfsbates gereeld aangevul word namate dit verbruik word of namate die eise van die tyd verander. Ons moet gebalanseerd lewe en sorg dat ons menslike grondstowwe nie opgebruik word nie. 2. ’n Balansstaat vir Suid-Afrika Hoe lyk die balansstaat van Suid-Afrika, die land waarin elkeen van ons ons roeping moet vervul? Suid-Afrika beskik oor enorme gemagtigde aandelekapitaal. Suid-Afrika is in God se skepping besonderlik begenadig met ’n rykdom minerale, wild- en natuurlewe, maar ook met ’n ryke verskeidenheid mense met verskeie tale, kulture en godsdienste. ’n Groot deel van Suid-Afrika se gemagtigde aandelekapitaal is reeds uitgereik as uitgereikte aandelekapitaal. Dink net aan ons paaie, spoorlyne, brne, damme, skole, universiteite, hospitale, krag- en tele- kommunikasienetwerke, fabrieke, ensovoorts. Daar bly egter nog ’n groot deel van Suid-Afrika se gemagtigde aandelekapitaal oor wat wag om uitgereik te word. Suid-Afrika besit egter ook ’n groot hoeveelheid bedryfslaste: ’n groot deel van Suid-Afrika se bevolking is byvoorbeeld ongeskoold. Ons onverantwoordelike menslike aanwas, die eise van mense wat net wil ontvang en niks daarvoor opoffer nie, moord, diefstal, korrupsie en oneerlikheid vorm ook deel van die bedryfslaste. Ten opsigte van hierdie aspek is daar ’n groot roeping om ons uitgereikte aandelekapitaal te gebruik om soveel moontlik van Suid-Afrika se gemagtigde aandele­ kapitaal op te neem as uitgereikte aandelekapitaal en om daardeur die bedryfslaste van Suid-Afrika af te los. Ons moet baie inwoners van Suid- Afrika bevry van hulle bedelaarsmentaliteit en onetiese optrede deur woord en daad. Ons moet wys dat slegs harde werk, inspanning en onder- nemingsgees blywende voorspoed vir almal kan verseker. Ons moet aan almal in Suid- Afrika wys dat daar nie so iets soos vryheid sonder verantwoordelikheid is nie. Grondregte, menseregte, diereregte ensovoorts, moet nie oorbeklemtoon word nie. Ons moet eerder vra na God se regte en daarvolgens lewe. Koers 60(2) 1995:493-498 496 T. Eloff T. Eloff Die batekant van Suid-Afrika se balansstaat bestaan uit vaste bates en bedryfsbates. Suid-Afrika se vaste bates Wat Suid-Afrika se vaste bates betref, beskik Suid-Afrika oor meer as 112 miljoen hektaar grond oftewel ongeveer 3 hektaar per kop van die bevolking. Suid-Afrika se landbougrond beslaan ongeveer 73% van die totale oppervlakte van Suid-Afrika. Suid-Afrika se landboupotensiaal is egter swak as gevolg van die wisselvallige reënvalpatroon, maar kan nogtans met die regte ekonomiese en fiskale beleid voldoende voedsel vir sy bevolking produseer. Suid-Afrika beskik egter ook oor ’n groot verskeidenheid mineraalbronne, het meer plant-, voël- en diersoorte as die hele Europa. Belangriker egter is dat Suid-Afrika ’n verskeidenheid mense en natuurlike hulpbronne het waarmee ’n ekonomiese model vir die res van die wêreld gebou kan word. Suid-Afrika is ’n mikrokosmos van die wêreld in sy etniese, kulturele, sosiologiese en ekonomiese kompleksiteit. Verskeidenheid mag inderdaad baie probleme oplewer, maar bied eweneens ook wonderlike geleenthede. Suid-Afrika se krag lê nie in enersheid nie, maar in verskeidenheid. Suid-Afrika se bedryfsbates Wat Suid-Afrika se bedryfsbates betref, beskik ons nog nie oor ’n langtermyngrondwet nie. ’n Grondwet vorm die bedryfsbate van ’n land en voorsien die raamwerk waarbinne sosiaal-ekonomiese en ander probleme gehanteer moet word. Geen grondwet kan egter die basiese waardes van ’n beskawing vervang nie. ’n Grondwet waarborg of skep nie werk nie, bou nie huise nie, voorkom nie diefstal, moord en bedrog nie. Die doeltreffendheid van ’n grondwet word uiteindelik bepaal deur die demokratiese en politieke kultuur wat daar in ’n land bestaan en die etiese klimaat wat onder sy mense heers. Sonder ’n kultuur van respek, dissipline en verantwoordelikheid is al die verskansings in ’n grondwet niks werd nie. Wat die res van Suid-Afrika se bedryfsbates betref, beskik Suid-Afrika oor ’n groot hoeveelheid grondstowwe wat wag om verder verwerk te word, en waartoe waarde toegevoeg moet word vir die binnelandse sowel as die buitelandse mark. Koers 60(2) 1995:493-498 497 ’n Balansstaat van Suid-Afrika en sy mense Suid-Afrika beskik ook oor ’n relatief groot bevolking wat opgelei moet word sodat hulle ook hulle verantwoordelikheid op alle lewensterreine kan nakom. Die vraag ontstaan dan nou op watter wyse elkeen van ons ons bates en laste ten beste kan aanwend om die balansstaat van Suid-Afrika te kan verstewig. Elkeen se verantwoordelikheid Elkeen van ons moet ons bates en uitgereikte aandelekapitaal aanwend om die bates van Suid-Afrika te vergroot en Suid-Afrika se laste te verminder. Bates kan vergroot word en laste kan verminder word deur met vemuwende denke leiding te verskaf, werksgeleenthede te skep en kwaliteitprodukte te produseer. Hierdie ideaal kan net bereik word deur verantwoordelike optrede en harde werk, en deur hoë morele en etiese waardes in stand te hou en uit te bou. Bestaande werklikhede moet nie vir ons ’n verskoning wees om nie ander weë te verken of niks te doen nie. Ons moet ook nie ontwikkelinge wat ’n negatiewe verloop geneem het as so vasgeknoop beskou dat dit nie deur skeppende denke en dade losgewoel en op ander bane gelei kan word nie. Ons moet nie terugdeins vir uitdagings en geleenthede nie. As alles goed gaan: wees versigtig! As alles sleg gaan: voorwaarts sonder vrees! Koers 60(2) 1995:493-498 498

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/643/757

Afrikaans

The problematic nature of poverty with reference to education, health and the family Poverty is on the increase worldwide and goes hand in hand with unem­ ployment. In South Africa poverty is inextricably interwoven with the his­ torical and sociocultural legacy o f the largest part o f the population. The causes o f poverty are extremely complex and must be sought in a combina­ tion o f human and structural factors. Poverty has far-reaching influence on education, health and the family life o f society. The question may be posed as to whether education has a decisive effect on the combating o f poverty as such. In spite o f the fact that education o f a high standard is an important determinant in promoting literacy on an individual level, to improve quality o f life and to develop human potential, it does not offer ready-made solutions for structural and cultural historical inequality and, this is nowhere more dearly reflected than in education. I f education proposes to make a meaningful contribution to the combating ofpoverty, strategies such as more effective education financing, the partial privatisation o f education, greater utilisation o f natural and human re­ sources, the promotion o f job creation and entrepreneurship, as well as en­ richment o f family life must be effected. Die problematiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin M.C. Barnard Departement Psigopedagogiek Universiteit van die Oranje-Vrystaat BLOEMFONTEIN 1.1 Omskrywing van armoede Per definisie beteken armoede ’n staat van gebrek waar die individu die nood- saaklikste of minimum lewensmiddele ontbeer (Craig, s.j.:61). Armoede is dus ’n toestand van voortdurende gebrek aan lewensmiddele. Armlastigheid dui op ’n Koers 60(1) 1995:75-87 75 Die problemaiiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin Die problemaiiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin kroniese toestand waar mense nie net arm is nie, maar voortdurend materiële liulp moet ontvang. kroniese toestand waar mense nie net arm is nie, maar voortdurend materiële liulp moet ontvang. Armoede is meer as net ’n gebrek aan fisiese middele - dit dui ook op ’n sekere geestesingesteldheid. ’n Armoedekultuur gaan dikwels gepaard met verskynsels soos tienerswangerskappe, vroeë skoolverlating, werkskuheid, misdaad, alkohol- en dwelmmiddelafhanklikheid asook kinderverwaarlosing en -mishandeling. Vir die doel van hierdie gesprek moet onderskeid gemaak word tussen relatiewe en absolute armoede. Eersgenoemde geval kom voor wanneer mense hulle verge- lyk met andere wat materieel beter daaraan toe is en dan relatief arm voel (Krit- zinger, 1990a:603; Trowler, 1989:43). Die huidige ekonomiese insinking en hoë inflasiekoers bring baie mense se hoë lewenstandaard onder druk en skep by die middelklas die indruk van armoede. Daaruit blyk dit dat ’n persoon se persepsie van armoede nie ’n baie betroubare maatstaf vir ware armoede is nie en dikwels gekleur word deur kultureel gedefinieerde lewensbehoeftes (Townsend, soos aangehaal deur Mortimore & Blackstone, 1982:25). Absolute armoede daaren- teen dui op ’n toestand waar lewensbelangrike lewensmiddele ontbreek (Trowler, 1989:42); waar ’n toestand van wanvoeding, ongeletterdheid, siekte en hoe kin- dersterftes voorkom (Coetzee, 1992:295); en waar die armes reeds die stryd teen armoede verloor het. Waarvan hulle leef en hoe hulle ’n bestaan maak, kan nie- mand verklaar nie. 1.2 ’n Christelike perspektief op armoede Armoede is nie ’n nuwe verskynsel nie. Die oorsprong, aard, omvang en gevolge daarvan kan teruggevoer word na die sondegebroke werklikheid wat onafskeibaar deel van die mens se lewensbestaan is. Monsma (1991:4) wys tereg daarop dat annoede een van die tragiese gevolge van die sondeval is, hoewel die oorsake daarvan nie uit die Bybel afgelees kan word nie - eenvoudig omdat die Bybel nie ’n verslaggewing van die mens se ekonomiese potensiaal verteenwoordig nie en ook nie ’n ekonomiese handboek is nie. ’n Ou-Testamentiese perspektief op armoede openbaar ’n besondere sensitiwiteit vir die arme en wel in tenne van sy versorging, solidariteit met sy nood en die bewys van barmhartigheid aan horn (Prinsloo, 1990:18). Die Nuwe-Testamentiese etiek benadruk die innerlike be- woënheid oor die nood van die arme (Du Toit, 1990:20) en roep die Christen op tot daadwerklike aksie om dié nood te help verlig. Vanuit ’n Christelike perspektief impliseer armoede dat die mens - algemeen ge- sproke - anti-normatief gehandel het op die ekonomiese lewensterrein. In plaas van verantwoordelik het hy onverantwoordelik met ekonomiese en bestaans- middele omgegaan - dit geld vir die totale spektrum van arm tot ryk. In aanslui- ting hierby is daar velerlei verklarings vir annoede. Daar is veral twee uiterste standpunte, naamlik diegene wat annoede wyt aan swak mensepotensiaal en die- Koers 60(1) 1995:75-87 76 M.C. Barnard M.C. Barnard gene wat armes beskou as slagofïers van onreg en uitbuiting. Albei standpunte hou ’n element van waarheid in, dog albei misken die kompleksiteit en ver- weefdheid van amioede (Kritzinger, 1990b: 160). gene wat armes beskou as slagofïers van onreg en uitbuiting. Albei standpunte hou ’n element van waarheid in, dog albei misken die kompleksiteit en ver- weefdheid van amioede (Kritzinger, 1990b: 160). 1.3 Omvang van armoede In ’n snelveranderende wêreld is armoede as verskynsel een van die min kon- stante faktore. Op die keper beskou, blyk dit dat die omvang en voorkoms van amioede egter nie konstant bly nie, maar daagliks groter word (Kritzinger, 1990a: 602). Hoewel amptelike statistiek oor die voorkoms van armoede in Suid-Afrika nie beskikbaar is nie (Eberstadt, 1988:21), kan daar op grond van verhoogde werk- loosheid geredelik aanvaar word dat armoede hier te lande insgelyks besig is om toe te neem. Die Buro vir Marknavorsing (soos aangehaal deur die Volksblad, 1993-03-08, p. 3) meen dat 14 miljoen mense in Suid-Afrika tans onder die mini­ mum bestaanspeil leef, teenoor die 13 miljoen in 1991 en 11,3 miljoen in 1988. Die Foundation of Research Development (South African Institute of Race Rela­ tions, 1993:169) dui in Maart 1992 aan dat 66% van die swart bevolking en 50% van die totale bevolking na raining onder die broodlyn leef. Werkloosheid neem wêreldwyd toe en skep verdere armoede. In Suid-Afrika het werkloosheid tussen 1980 tot 1990 by die ekonomies-aktiewe bevolking van 8,4% tot 14,9% gestyg. In die tydperk 1991 tot 1992 het die werkloses van 2,5 miljoen tot 5,4 miljoen toegeneem. Die omvang van werkloosheid word verder weerspieël in die feit dat tot onlangs toe slegs 90 van die 1000 toetreders tot die arbeidsmark geabsorbeer is (Coetzee, 1992:295). Die getal nuwe aansoeke vir voordele uit die werkloosheidsversekeringsfonds het tussen 1990-1991 met 44% toegeneem en dit dui op ’n stygende tendens in werkloosheid (South African In­ stitute of Race Relations, 1993:169). Daar kan met ’n redelike mate van sekerheid aanvaar word dat werkloosheid in Derdewêreldlande toeneem na mate die ekonomiese groei stagneer of afheem. Die effek van werkloosheid verskil egter aansienlik in Eerste- en Derdewêreld- lande. In eersgenoemde lande verlig werkloosheidsversekering die onmiddellike nood wat deur werkloosheid geskep word, terwyl werkloosheid in Derdewêreld- lande vir die armes rampspoed en ellende meebring. Grootskaalse verstedeliking het die voorkoms van armoede in stedelike gebiede aansienlik vergroot. Die afskaffing van instromingsbeheer in 1986 het ’n nuwe fase in verstedeliking ingelei. Verdere verstedeliking en die gepaardgaande armoede blyk onafwendbaar te wees. Hierdie tendens stem ooreen met navorsing wat daarop dui dat armoede in kosmopolitiese stede toeneem (Rextroat, 1989: 70). 1.3 Omvang van armoede Ten spyte van hierdie neiging word die annste van armes in die plattelandse Koers 60(1) 1995:75-87 77 Die prohlemaiiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin gebiede aangetref- veral in die huidige tuislande. Hulle is mense met baie min of beperkte vaardighede en ’n lae onderwyspeil (Anon, 1992:129). Daar is ’n noue verband tussen armoede en omgewing - nagenoeg driekwart van die ont- wikkelende lande se armes kom in gebiede voor wat ekologies kwesbaar is en waar die landboupotensiaal eweneens swak is (Coetzee, 1992:296). Die instandhouding van menslike lewe is afhanklik van die besit van voldoende lewensmiddele. Armoede bedreig die mens se lewenskwaliteit, liggaamlike en geestesgesondheid asook sy opvoedings- en onderwyspeil - juis as gevolg van die beperkte toegang tot lewensnoodsaaklike hulpbronne. Die probleem van armoede in Suid-Afrika word des te meer vererger deur die besondere sterk wan- balans tussen ryk en arm. So byvoorbeeld het die onderste 40% van die bevol- king se inkomste in 1983 slegs 8% van die totale inkomste uitgemaak (Devereux, 1983:37). Met verwysing na armoede waarsku Van Coller (1990:7-8): “No so­ ciety can survive with the inequality of incomes that characterises South Africa at the present.” Volgens Wilson (1991:44) is Suid-Afrika die land met die hoogste ongelykheid in inkomste tussen ryk en arm van 57 lande wat deur die “coefficient of inequality” van Geni gemeet is. Armoede in die Suid-Afrikaanse konteks is onlosmaaklik verweef met die ge- skiedkundige en sosiokulturele erfenis van die grootste deel van die bevolking. Dit is egter onwys om die netwerk van oorsaaklike faktore van armoede mis te kyk. Wilson (1991:44) waarsku teen die neiging om armoede aan slegs ’n enkele sisteem soos apartheid, kapitalisme, sosialisme of oorbevolking te wyt. Hierdie en ander sisteme staan immers in interaksie met mekaar. In hierdie verband kon- kludeer Gahamya (1991:57) dat een van die wanopvattings van die teologie van bevryding geleë is in die feit dat die armes tot een kategorie beperk word, naam- lik diegene wat materieel benadeel is deur die onderdrukking en uitbuiting deur rykes en invloedrykes. Die oorsake van armoede is ’n komplekse aangeleentheid en moet eerder gesoek word in ’n kombinasie van menslike en strukturele faktore (Kritzinger, 1990a: 17). 2.1 Die effek van onderwys op geletterheid en armoede Dat kwaliteitonderwys ’n belangrike determinant is om op individuele vlak gelet- terdheid te bevorder, lewenskwaliteit te verbeter en menslike potensiaal te ont- wikkel, is nie te betwyfel nie. Die aanname dat onderwys die sleutel is tot die op- heffing van armoede en ongeletterdheid is egter ’n oorvereenvoudiging van ’n komplekse aangeleentheid en ’n oorwaardering van onderwys in die algemeen. Koers 60(1) 1995:75-87 78 M.C. Barnard M.C. Barnard Onderwys as sodanig bied nie klinkklare oplossings vir struktuur-gegenereerde armoede en sosiale verwaarlosing nie. Wanneer ’n onderwysstelsel rigied en on- buigsaam bly, is dit geneig om daardie strukturele en kultuurhistoriese ongelyk- heid wat aanvanklik teenwoordig was, te weerspieël. In hierdie verband wys die Australiese Regeringskommisie van ondersoek na armoede daarop dat die skool in sy huidige vorm weinig meer as ’n sorteringsmeganisme is wat die bestaande verspreiding van die status quo in stand hou (Nasson, 1990:94). Vandaar moont­ lik Nasson (Nasson & Samuel, 1990:94) se betoog dat die idee dat onderwys die potensiaal het om ongelykhede in rykdom, voorspoed en geleenthede reg te stel, tans ’n geloofwaardigheidskrisis ondervind. Die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel met sy sterk ideologiese ondertoon - hoe goed ook al bedoel - is ’n goeie voorbeeld van die instandhouding vail ’n struktu­ rele en kultuurhistoriese ongelykheid. In hierdie verband meen Gildenhuys en Le Roux (1993) dat skole en onderwysstelsels in Suid-Afrika nie toereikend voorsien in die behoeftes van die annoedkultuurkind nie. Om egter te beweer dat ’n struk- tuurverandering in die onderwysstelsel armoede gaan hokslaan, is ’n oorvereen- voudiging van ’n baie komplekse aangeleentheid en ’n oorwaardering van onder­ wys in die algemeen. Statistiek toon aan dat verpligte primêre onderwys nie ’n effektiewe instrument is om ongeletterdheid in ontwikkelende lande te besweer nie (Mutava, 1988:335). Hierdie toedrag van sake kan toegeskryf word aan die vinnige groei in populasie, hoë uitvalsyfer op skool en geldelike en mannekragbeperkinge. As die sosio-eko- nomiese posisie van talle verarmde leerlinge in Suid-Afrika in ag geneem word, kan geredelik aanvaar word dat hulle - vanweë die hoë koste van onderwys in ’n nuwe onderwysbedeling - dit heelwaarskynlik nie sal kan bekostig om “ ... vol- tyds tot sekondêre skole toe te tree nie” (Theron, 1992:36-37). Koers 60(1) 1995:75-87 2.2 Die effek van onderwys op die herverdeling van rykdom Onderwys op sigself kan nie daarin slaag om die herverdeling van rykdom te bewerkstellig nie (Nasson & Samuel, 1990:2). Robinson (1976:10) meen ook dat hervonning in die onderwysstelsel per se min effek het op die lewenstandaard van armes as ’n groep. Die impak van fonnele onderwys op die ekonomiese ont- wikkeling van ’n land is kleiner as wat algemeen aanvaar word (Claassen, 1992: 108). Toereikende onderwys kan egter ’n belangrike en betekenisvolle bydrae le- wer tot die verbetering van die individu se lewenskwaliteit en -standaard. Navorsing (Nasson, 1990:90-91) dui daarop dat ’n waardering van die waarde van onderwys om ongelykheid in inkomste in die Derdewêreld te laat krimp ’n redelike pessimistiese beeld skep. Hoewel Ceylon se onderwysvoorsiening aan­ sienlik uitgebrei is en geletterdheid as gevolg daarvan merkbaar verhoog het, was daar in die ooreenstemmende periode slegs ’n skamele verhoging in die per kapita Koers 60(1) 1995:75-87 79 Die problemaiiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin Die problemaiiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin produktiwiteitskaal, terwyl die inkomste ook redelik konstant gebly het. In die tagtigerjare het Zimbabwe se massiewe verhoging in staatsbesteding op sosio- ekonomiese dienste - onder andere die onderwys - ten koste van belegging en werkskepping plaasgevind. Dit het natuurlik ’n verskynsel teweeggebring wat op sigself weer ’n probleem is (Anon, 1992:123). Benewens die voordeel van algemene verhoogde geletterdheid in sommige ont- wikkelende lande is daar geen afdoende bewys dat onderwys bydra tot ’n ver­ hoogde inkomste nie. Rama, soos aangehaal deur Nasson (1990:91), sê in hierdie verband dat dit makliker is om toegang tot onderwys op alle vlakke te verkiy as tot mag en rykdom. Jencks (soos aangehaal deur Byrne et al., 1975:168-169), gaan hiermee akkoord wanneer hy dit kategories stel dat ’n regverdige verdeling in onderwys min impak sou hê op die gevolglike verskil in inkomste by daardie kinders wanneer hulle volwasse is. Claassen (1992:108) skryf die beperkte in- vloed van onderwys op armoede toe aan die feit dat dit nie die kind vir die ar- beidsmark voorberei nie. 2.3 Die effek van armoede op opleiding Die beperkende invloed van armoede op onderwys hou verreikende gevolge vir opleiding in, want hoe laer die algemene vlak van geletterheid is, hoe laer is ook die effek van opleiding. Die hoë persentasie ongeletterde persone - 8,3 miljoen in Suid-Afrika - plaas spanning op die reeds swak ondersteunende band tussen onderwys en opleiding (Coetzee, 1992:309). Dit skep weer ’n onnodige las op die verskaffers van opleiding om die agterstand reg te stel en vra spesifieke staatsondersteuning wat ’n verdere las op die begroting plaas. 2.4 Die effek van armoede op die kind se leeromgewing Armoede is ’n belangrike rolspeler by die skep van milieugestremdheid en depri- vasie. In hierdie verband kan deprivasie gedefinieer word as daardie omstandig- hede wat die kind verhinder om sy potensiaal na behore te verwesenlik. Hierdie om- standighede manifesteer in armoede, emosionele verarming, persoonlikheidsver- steurings, swak opvoedingstandaard, depressie en wanhoop. Dit bring mee dat baie van die leerervaring op skool vir die milieugestremde kind verlore gaan om­ dat hy in sy opvoeding sekere ervarings en kwaliteite van begeleiding moes ont- beer (Garbers, 1980:51). Swak voorbereiding om die eise van die skool te kan akkommodeer, lei dikwels tot leermislukking wat weer ’n negatiewe terugvoer- siklus tot gevolg het. Die sosio-kulturele, perseptuele, kognitiewe en taalagtergrond wat die verarmde en dikwels verwaarloosde skoolbeginner het, rugsteun hom nie vir die eise van aanvangsonderwys nie. Die skoolorganisasie en kurrikulum is nie afgestem op 80 80 Koers 60(1) 1995:75-87 M.C. Barnard die gedepriveerde kind se behoeftes nie en beklemtoon dikwels sy agterstand in plaas daarvan om dit op te hef. Die skoolkurrikulum erken nie die noue verband tussen die gedepriveerde se kultuur en die realiteite van sy sosiale leefwêreld nie. Sonder ’n ondersteunende opvoedingsmilieu is kompenserende onderwys se ryk- wydte beperk (Robinson, 1976:50). die gedepriveerde kind se behoeftes nie en beklemtoon dikwels sy agterstand in plaas daarvan om dit op te hef. Die skoolkurrikulum erken nie die noue verband tussen die gedepriveerde se kultuur en die realiteite van sy sosiale leefwêreld nie. Sonder ’n ondersteunende opvoedingsmilieu is kompenserende onderwys se ryk- wydte beperk (Robinson, 1976:50). Die swak werksomstandighede van annoedige ouers het ’n indirekte effek op hul kinders se skoolervaring. Sulke ouers bestee baie tyd om na en van die werk te pendel, werk lang ure en kom moeg tuis. Annoede dwing moeders om te gaan werk en laat dikwels emstige leemtes by die versorging van die kinders. Dit be­ perk die ouer en kind se saamwees. Die magteloosheid wat die ouer in sy werk- situasie beleef, word dikwels ook op die gesinslewe oorgedra (Mortimore & Blackstone, 1982:26). Annoede beïnvloed die kind se onderwys ook op ’n direkte wyse. Geld word selde aan boeke, opvoedkundige hulpmiddels en uitstappies bestee, die ouer toon weinig belangstelling in die kind se skoolwerk en van aanmoediging en motive- ring is daar weinig sprake. Robinson (1976:20) verwys na navorsing wat aantoon dat minderbevoorregte kinders ook swakker presteer in lees en rekenkundige toetse. 2.4 Die effek van armoede op die kind se leeromgewing Swak skolastiese prestasie lei dikwels tot stokkiesdraai en ander gedrags- probleme. 3. Armoede en gesondheid Armoede, swak lewensomstandighede en onvoldoende voeding het tot gevolg dat ’n kind ’n groter kans staan om prematuur gebore te word, om ’n ondergewig baba te wees en om nie die eerste lewensjaar te oorleef nie (Papalia & Olds, 1989:195). Die persentasie kinders wat nie gei'mmuniseer is nie, is ook by die lae inkomstegroep aansienlik hoër as wat dit by die hoë inkomstegroep die geval is. Die voorkoms van kindersterftes hou dikwels verband met armoede. Mij en Vallabhjee (1990:122) meen dat gemeenskaps- en omgewingstoestande ’n oor- heersende effek het op die gesondheid van die bevolking en daarom verg dit enorme verbetering. Navorsing (Balian de Tagtachian, 1990:43) dui daarop dat gesinne met die minste lewensmiddele neig om die meeste kinders te hê. Swak lewensomstandighede, swak gesondheid en beperkte onderwys gaan dus hand aan hand en staan in ’n nou verband met ’n gebrek aan inkomste. In hierdie armoedige gemeenskappe is die voorkoms van tienerswangerskappe en verwaarloosde kinders ook soveel hoer. Tienerswangerskappe lei nie slegs tot ’n herhaling van armoede nie, maar ook tot ’n intensivering daarvan. Onder normale omstandighede verbeter voeding met verhoogde inkomste. Die omgekeerde is eweneens waar: daar is ’n sekere inkomstednimpel waar armoede (broodsgebrek) tot hongersnood (bestaansge- brek) oorgaan. In oorbevolkte arm gesinne is die voorkoms van wan- en ondervoeding hoog. Nagenoeg 3,2 miljoen mense - insluitend 1 miljoen kinders - lei aan emstige wanvoeding (Anon, 1992:129). In sulke gevalle kom liggaamlike, verstandelike en geestesagterstande meer algemeen by die kinderbevolking voor. Ondervoe­ ding en aanverwante siektes bei'nvloed die leervermoë van die kind, ’n Vermeer- dering in kindertal lei tot ’n vennindering in die kwaliteit van die kind se lewe (Becker & Lewis, soos aangehaal deur Hossain, 1990:264). Dit plaas ’n byko- mende las op gemeenskapsgesondheid wat reeds steier onder die hoë koste van mediese dienste. Die kostestruktuur van mediese versorging is vandag een van die kwellendste sosiale bekoinmemisse (Allegrante, 1988:364). Onderwys en opvoeding word as ’n belangrike determinant beskou om familie- grootte te verminder (Hossain, 1990:264) en daardeur gesondheidsorg te verbeter. ’n Mens kan nie aan gesondheid dink sonder om oor gesinsbeplanning te praat nie. Folb (1990:120) meen dat hervorming in gesondheidsdienste in Suid-Afrika slegs kan slaag as dit hand aan hand gaan met die verbetering in onderwys, maat- skaplike sekuriteit, ontwikkeling van die infrastruktuur en werkskepping. Die prohlematiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin Die prohlematiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin Die prohlematiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin 2.5 Die effek van armoede op onderwysfinansiering Annoede skep ’n fïnansiële krisis vir die onderwyssituasie in Suid-Afrika. Hoe- wel die regering hom reeds in ’n Witskrif (RGN, 1983) tot gelyke onderwysge- leenthede vir elke inwoner verbind het, het die onbeheerde bevolkingsaanwas en swak ekonomiese groei die staat in hierdie vooraeme aan bande gelê. Teenoor die bevolkingsaanwas van 2,13% het die bruto nasionale inkomste vir die ooreen- stemmende tydperk slegs met 1,5% per jaar toegeneem (Niemann, 1992:362). In 1990 het die totale onderwysbesteding 22% van die staatsbegroting uitgemaak. In die boekjaar 1992/93 het onderwysuitgawes in Suid-Afrika - die tuislande uit- gesluit - met 11% toegeneem in vergelyking met dié van 1991/92 (South African Institute of Race Relations, 1993:575). Die staat kan kwalik ’n groter deel van die Bruto Binnelandse Produk aan onderwys afstaan (Kok, 1992:140). Om die huidige toename in die bevolkingsgroei te absorbeer, sal die ekonomiese groei met nagenoeg 3% per jaar moet toeneem. As die staat onderwyspariteit tussen die verskillende bevolkingsgroepe wil bereik, sal hy 52% van sy totale begroting aan onderwys moet bestee (Oosthuizen, soos aangehaal deur Niemann, 1992: 362). Hierdie doelwit is uit die aard van die saak nie haalbaar nie. Koers 60(1) 1995:75-87 81 4. Armoede en die gesinslewe Die gesin is ’n sosiale eenheid wat voor ’n reeks ontwikkelingstake te staan kom. ’n Belangrike ontwikkelingstaak is om vir die kind ’n gesinsmilieu te skep waarin sy basiese liggaamlike, emosionele, sosiale, kulturele en geestelike behoeftes bevredig kan word. In die nonnale gang van sake ondervind gesinne die een of ander tyd probleme met aspekte soos gesinsverhoudinge, die opvoeding van kinders, gesondheid, voorsiening in lewensmiddele en wedywering met die buitewêreld. Gesinne wat kultureel, geestelik en materieel toereikend toegerus is, kan alledaagse lewens- probleme nonnaalweg die hoof bied. Waar ’n annoedekultuur egter heers, is die gesin vasgevang in die uitsigloosheid van sy milieu en kom gesinslede se basiese behoeftes soos voedsel, kleding, huisvesting, veiligheid, gesondheid, werksge- leentheid, onderwys en ontspanning emstig in die gedrang. Dit plaas groot stres op die gesin - veral dié wat annoede geërf het (Papalia & Olds, 1989:194). Armoede maak die gesin sosiaal kwesbaar, want dit verhinder die gesinslede se koppeling met die sosiale en kulturele buitewêreld. Dit bemoeilik die kind se so- siaal-maatskaplike oriëntasie en dompel hom dikwels in ’n identiteitskrisis. Emo­ sionele onstabiliteit in die gesin word verhoog deur stresfaktore soos woning- nood, werkloosheid en onveiligheid. Gesinslede wat op gespanne voet verkeer, ervaar dikwels interpersoonlike verhoudingsprobleme, kommunikeer swak en on- toereikend en mil negatiewe gevoelens soos aggressie en verwerping uit. Armoede maak die gesin opvoedkundig kwesbaar. Die vader en moeder is dik­ wels afwesig weens werkverpligtinge. Kinders word aan hulself oorgelaat en word die prooi van ongesosialiseerde portuurgroepe waar gewelddadigheid, ver- nielsugtigheid en losbandigheid aan die orde is. 3. Armoede en gesondheid ’n Hoë bevolkingsaanwas het die effek dat dit die onderwys laat stagneer - in baie ge­ valle selfs laat agteruitgaan - en ’n aansienlike deel van die bevolking sonder die minimum onderwys laat. Die groot persentasie jeugdiges in die Suid-Afrikaanse Koers 60(1) !995:75S7 82 M.C. Barnard M.C. Barnard populasie beteken dat al sou die vnigbaarheidspeil daal tot slegs ’n vervanging- skaal, sal bevolkingsgroei nogtans toeneem (Anon, 1992:130). populasie beteken dat al sou die vnigbaarheidspeil daal tot slegs ’n vervanging- skaal, sal bevolkingsgroei nogtans toeneem (Anon, 1992:130). Hoewel die opheffing van armoede sekerlik ’n belangrike bydrae sal lewer tot gesondheidsbevordering en siektevoorkoming, moet steeds rekening gehou word met die feit dat die mens waarskynlik sy grootste vyand is as dit by gesondheid kom. Wat die mens eet, of hy oefening doen en hoeveel hy rook en drink, het baie te make met die vraag of hy ’n maksimum lewensverwagting en ’n goeie le­ wenskwaliteit gaan hê (Allegrante, 1988:364). Koers 60(1) 1995:75-87 Die problematiek van annoede met venvysing na onderwys, gesondheid en die gesin Die problematiek van annoede met venvysing na onderwys, gesondheid en die gesin Die problematiek van annoede met venvysing na onderwys, gesondheid en die gesin Suid-Afrikaanse samelewing is nodig om dié knellende probleem te ondervang. Die staat, kerk, privaatsektor, skool, gesin en elke individu moet in hierdie ver­ band betrek word. Met besondere verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin kan die volgende breë strategieë moontlik oorweeg word: * Die staat se beperkte bronne vir onderwysfinansiering sal so effektief en doelmatig moontlik aangewend moet word. Dit impliseer onder andere ’n meer vaartbelynde en kostebesparende onderwysstruktuur en ’n beperking op die staat se finansiële verantwoordelikheid ten opsigte van basiese onder­ wys (Claassen, 1992:101). Daar is min ruimte in die staatsbegroting vir ’n verdere verhoging in die verhouding van die bronne wat aan onderwys toe- gesê kan word (Simkins, 1990:166; Berger, 1990:146). Die uitdaging wat werkskepping, onderwys en gesondheid aan die landsekonomie stel, is toe- nemend skrikwekkend. * Die ideaal van gelyke onderwysstandaarde vir almal in ’n land met ’n multi­ kulturele bevolking soos Suid-Afrika is nie haalbaar nie - dog wel gelyke onderwysgeleenthede. Elke gemeenskap behoort derhalwe toegelaat te word om self die beste onderwysstandaard vir sy kinders te vind. Dit bring mee dat die staat sy verantwoordelikheid ten opsigte van onderwys sal moet herdefmieer (Kok, 1992:144). ’n Beleid van gedeeltelike privatisering vir onderwys waarin die staat die verantwoordelikheid vir minimum onderwys- fasiliteite soos geboue, salarisse, kontrole en kurrikula aanvaar en die ge­ meenskap verantwoordelik is vir lopende koste en die uitbreiding van ge- riewe, blyk ’n moontlike oplossing te wees. Die finansieringslas vir onder- wysvoorsiening sal wyer as die staatsinkomstebron versprei moet word na die individu, die ouer, die breë gemeenskap en die ekonomiese sektor (Nie­ mann, 1992:363). ’n Noodsaaklike prioriteit is die ontwikkeling van ekonomiese strategies wat daarop gemik is om die land se rykdom aan natuurlike en menslike hulp- bronne tot ’n surplus te genereer. Dit impliseer ’n markgerigte ekonomiese stelsel sodat dit vir alle bevolkingsgroepe moontlik is om in die ekonomiese vooruitgang te deel (Niemann, 1992:363). ’n Kemvraag is hoe die verband tussen onderwyshervorming en produktiwiteit beslag kan kry. Die koppe- ling tussen onderwys en werkgeleentheid asook werkskepping - sonder om onderwys eensydig op die arbeidswêreld te rig - is ’n diepgevoelde be- hoefte. 5. Toekom sperspektief Daar is nie kitsoplossings of ’n algemeen toepasbare model vir die tergende pro- bleem van annoede nie. ’n Nasionale strategic en die koórdinering van die totale Koers 60(1) 1995:75-87 83 Die problematiek van annoede met venvysing na onderwys, gesondheid en die gesin Relevante onderwys kan ’n substansiële bydrae lewer tot die ont­ wikkeling van gemeenskappe se inisiatief en potensiaal sodat die armes op ’n verantwoordelike wyse die pad uit armoede kan vind deur die verskafFing van geleenthede (Van Coller, 1990:7-8). Die klem moet val op dit wat die armes het: arbeid en die benutting daarvan. Koers 60(1) 1995:75-87 84 M.C. Barnard Die misbruik van onderwys vir magsmonstering is ’n gevaarlike spel. ’n Politieke drukgroep wat sy kinders vir revolusie gebruik, het weinig hoop op ’n sinvolle en bestendige politieke toekoms. ’n Poging moet aangewend word om die onderwys van ’n oorverhitte politieke basis te ontkoppel. Dit is veel makliker om politieke onafhanklikheid te bekom as om ’n nuwe on- derwysstelsel te konstrueer. Onderwys is slegs veilig in die hande van op­ voedkundiges en onderwyskundiges wat die belange van die kind op die hart dra. Die misbruik van onderwys vir magsmonstering is ’n gevaarlike spel. ’n Politieke drukgroep wat sy kinders vir revolusie gebruik, het weinig hoop op ’n sinvolle en bestendige politieke toekoms. ’n Poging moet aangewend word om die onderwys van ’n oorverhitte politieke basis te ontkoppel. Dit is veel makliker om politieke onafhanklikheid te bekom as om ’n nuwe on- derwysstelsel te konstrueer. Onderwys is slegs veilig in die hande van op­ voedkundiges en onderwyskundiges wat die belange van die kind op die hart dra. Hoë kwaliteit voorskoolse programme verhoog die vooruitsigte vir sosio- ekonomiese benadeelde leerlinge en dien as ’n effektiewe langtennynbeleg- ging teen sosiale probleme wat met armoede gepaard gaan (Weikart, 1992). Die voorskoolse onderwyservaring sal medebepaal in welke mate die kind sal baat by en sukses sal behaal by formele onderwysgeleenthede. Die sko- lasties-georiënteerde vaardighede wat die armoedekultuurkind voorskools verwerf, moet in die primêre skoolprogram ingeoefen en versterk word. In- dien wel, sal dit akademiese vordering vir die armoedekultuurkind in die primêre skool moontlik maak. Onderwys en opleiding inoet nie net vaardighede van die een of ander aard aanleer nie, maar moet ook afgestem word op werkskepping deur die bevor- dering van entrepreneurskap. Daar moet egter gewaak word teen te vroeë spesialisasie, want in ontwikkelende lande het vroeë spesialisasie op ’n swak algemene onderwyspeil min vrug opgelewer (Simkins, 1990:167). Dit is verder noodsaaklik dat die komplementêre verband tussen onderwys en opleiding raakgesien en ten beste benut word. Die problematiek van annoede met venvysing na onderwys, gesondheid en die gesin Waar onderwys ’n breë al­ gemene geletterdheidspeil met die oog op sosiale, politieke en kulturele ver- rigtinge ten doel het, streef opleiding daama om mense toe te rus met kennis en vaardighede wat op ekonomiese verrigting gemik is. Dit wil voorkom of hoër vlakke van onderwys wat gekoppel is aan opleiding ’n hoër inkomste tot gevolg het (Coetzee, 1992:300) en dus armoede tot ’n mate kan bolwerk. Verandering in die onderwysbeleid sal verder ook moet tred hou met die landelike en tradisionele sektore van die ekonomie om ’n betekenisvolle by- drae te lewer tot die voorkoming van armoede - veral wat die platteland be- tref. Om armoede doelmatig te beveg, sal daar op die gesin gefokus moet word. Gevallestudies toon dat die annoedesindroom sy beslag vind in die gesin en daarvandaan uitkring na groepe gesinne wat weer armoedige gemeenskappe vorm. Op hierdie wyse word annoede oorgedra van een geslag na die ander en ontstaan ’n annoedekultuur. Die beste invalspoort is dus die gesin - ook wat die onderwys betref. In hierdie verband word aan volwassene-onder- wys gedink. Dit behels egter meer as bloot net geletterdheidsprogramme - dit sluit ook ouerbegeleidings- en opheffingsprogramme in wat al die fasette van persoons- en gesinsverryking omvat. Die fokuspunt is die vrou en moe- Koers 60(1) 1995:75-87 85 Die problematiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin Die problematiek van armoede met verwysing na onderwys, gesondheid en die gesin der omdat sy tradisioneel meer betrokke is by die opvoeding van die kin- ders. der omdat sy tradisioneel meer betrokke is by die opvoeding van die kin- ders. 6. Samevatting Armoede is een van die knellendste probleme wat Suid-Afrika in die gesig staar. Armoede destabiliseer die politiek, dit plaas ’n ondraaglike las op die landseko- nomie, dit ondermyn basiese onderwys en opleiding, dit lê die gesondheidsdienste aan bande en dit skep velerlei sosio-maatskaplike probleme. Daar is geen kitsresep of towerformule vir die probleem van armoede nie. Die hoë premie wat op onderwys geplaas word om armoede op te hef, is ’n oor- waardering van die reikwydte en trefkrag van onderwys in die algemeen. Niete- min kan aanvaar word dat ’n verantwoordbare onderwysstelsel - wat gerig is op die opheffmg van landsburgers en die vestiging van ’n gesonde landsekonomie - saam met ander strategieë ’n betekenisvolle bydrae kan lewer om annoede in bedwang te hou. Dit behels ’n duur, veeleisende en nougesette langtermyn- opvoedings- en vormingstaak. Slegs die tyd sal leer of Suid-Afrika hierdie toets kan slaag. Bronnelys ALLEGRANTE, J.P. 1988. Potential Uses and Misuses of Education in Health Promotion and Disease Prevention. Teachers College Record, 86 (2):359-373. g ANON. 1992. Gearing up for the Long Road. The Challenge o f Poverty in South Africa, Optima, 38(3): 122-136. BALIAN DE TAGTACHIAN, B. 1990. Poor Families in Latin America. Unisa Latin America Report, 6 (2): 40-46. p BERGER, P.L 1990. A System That’s to the Credit of Us All - Welfare and Equality - the International Experience. Optima, 37(4): 142-147. p BERGER, P.L 1990. A System That’s to the Credit of Us A International Experience. Optima, 37(4): 142-147. p p ( ) BYRNE, D , WILLIAMSON, B. & FLETCHER, B. 1975. The Poverty o f Education: a Study in the Politics o f Opportunity. London . Martin Robertson. y pp y CLAASSEN, J.C. 1992. Economic Perspectives on a New Educational Dispensation. Publi- kasiereeks van OVSA, 23:99-116. COETZEE, D. 1992. Training as an Instrument to Combat Poverty and Unemployment: A National and International Perspective. Development South Africa, 9(3): 295-315. CRAIG, G.J. s.j. Human Development. Am herst: The University o f Massachusetts. DEVEREUX, S. 1983. South African Income Distribution. Saldru Working Paper, 51. DU TOIT A 1990 Wat sê die Nuwe Testament oor armoede? Sendingblad 26(4):20-22 DEVEREUX, S. 1983. South African Income Distribution. Saldru Working Paper, 51. g p DU TOIT, A. 1990. Wat sê die Nuwe Testament oor armoede? Sendingblad, 26(4):20 EBERSTADT, N. 1988. Poverty in South Africa. Optima, 36(1 ):20-30. FOLB, P I. 1990. A Time to Choose. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Mediese Joernaal, 78(3): 120- 121. GAHAMYA, E. 1991. The Scourge o f Poverty in Africa: What Should Be the Christian Re­ sponse. Potchefstroom : PU vir CHO. (IRS-studiestuk, FI, no. 287.) GARBERS, J.G. 1980. Vroeë skoolverlating in die grootstad. Durban : Butterworth. g g GILDENHUYS, F.P. & LE ROUX, J. 1993. Die opvoedings-en onderwysimplikasies v a n ’n armoedekultuur. Pedagogiekjoernaal, 14(2):32-44. Koers 60(1) 1995:75-87 86 Koers 60(1) 1995:75-87 M.C. Barnard HOSSAIN, S I 1990. Interrelations between Child Education, Health, and Family Size: Evi­ dence from a Developing Country Economic Development and Cultural Change, 38(4):763-781 ( ) KOK, J.C 1992 Die staat en onderwysstandaarde Puhlikasiereeks van Ol'SA, 23:139-145. KRITZINGER, J.J 1990a. Die Kerk en armes in Suid-Afrika Ned. Geref. Teologiese Tyd- skrif 31(4) 602-620. 1990b. Wat veroorsaak armoede? Die Sendingblad, 26(4) 16 TZINGER, J.J. 1990b. Wat veroorsaak armoede? Die Sending MIJ, D & VALLABHJEE, K N 1990. Bronnelys Health in a Post-Apartheid South Africa. Suid- Afrikaanse Mediese Joernaal, 78 (3): 122-123 f MONSMA, G.N. 1991. Biblical and Theological Perspectives on Poverty. Potchefstroom: PU vir CHO (IRS-studiestuk, FI, no 287.) MORTIMORE, J & BLACKSTONE, T 1982 Disadvantage and Education. London : Heinemann Educational Books. MUTAVA, D M. 1988. Forty Years of Struggle against Illiteracy: the Zambian Case Pros­ pects, 18(3):335-349 NASSON, B. 1990 Education and Poverty, (in Nasson, B & Samuel J eds. Education: From Poverty to Liberty. Cape Town : David Philip p. 88-108.) y y p p p ) NASSON, B. & SAMUEL, J eds 1990. Education: From Poverty to Liberty Cape Town: David Philip. p NIEMANN, G.S 1992. Onderwysstandaarde: Finansies as parameter Puhlikasiereeks van OVSA, 23:360-371. PAPALIA, D E & OLDS, S.W 1989. Human Development. New York: McGraw-Hill PRINSLOO. W.S. 1990. Die arme in die Ou Testament. Sendingblad, 26(4): 18-19 RAAD VIR GEESTESWETENSKAPLIKE NAVORSING (RGN) 1983 Witskrif oor on- derwysvoorsiening in die Republiek van Suid-Afrika Pretoria : Staatsdrukker. REXTROAT, C. 1989. Economic Transformation, Family Structure and Poverty Rates of Black Children in Metropolitan Areas. The American Economic Review, 79(2) 67-70 p BINSON, P. 1976. Education and Poverty. London : Methue ROBINSON, P. 1976. Education and Poverty. London : Methuen. SIMKINS, C. 1990. Balancing the Scales - A Perspective for Combatting Poverty Optima, 37(4): 164-169. SOUTH AFRICAN INSTITUTE OF RACE RELATIONS. 1993. Race Relations Survey. Johannesburg : South African Institute of Race Relations. THERON, M J 1992 Minimum standaarde vir primêre onderwys as basisonderwys in ’n nuwe onderwysbedeling. Puhlikasiereeks van OVSA, 23:236-47. TROWLER, P. 1989 Investigating Health, Welfare and Poverty. London : Unwin Hyman. VAN COLLER, D.L 1990 Socio-Economic Upliftment in South Africa Child Welfare, 16(2): 7-8. WEIKART, D P 1992. The Long-Term Benefits of Pre-School Education. Educamus. 38 (4): 15-16. WILSON, F 1991 Uprooting Poverty Potchefstroom : PU vir CHO (IRS-studiestuk, FI, no. 287.) Koers 60(1) I995:75-X7 87 88 88

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/620/734

Afrikaans

1 Die artikel is ’n verwerking van ’n lesing gelewer by die Intemasionale Konferensie oor “Christendom en literatuur by die eeuwending”, gehou by die PU vir CHO op 10-12 Augustus 1995. Ek dra hierdie lesing in ’n verwerkte vorm op aan ds. Johan Myburg, predikant van die Gereformeerde Kerk Oos-Londen, by die toekenning van die Eugene Maraisprys vir sy tweede digbundel. 1. 1. Koers 61(1) 1996:37-55 Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester1 Gerrie Snyman Departement Ou Testament Universiteit van Suid-Afrika PRETORIA Gerrie Snyman Departement Ou Testament Universiteit van Suid-Afrika PRETORIA Abstract Bible reading and recalcitrance - reader reaction on God and Esther Abstract Bible reading and recalcitrance - reader reaction on God and Esther This article pleads fo r an open pluralism regarding people's thinking about God. In an answer to the question o f how one comes to grips with such a pluralism an aesthetic approach may be instrumental in bringing the biblical text closer to the present-day reader. Such an approach acknowledges an aesthetic distance between the text and its readers. Following Jaufi’s Asthetische Erfahrung und literarische Hermeneutik literature is regarded as a communication process in which the author(s), text and readers have equal shares. The approach is illustrated by a reading o f the Book o f Esther, focusing on Esther's behaviour in chapter 9 and the gaps implying divine action. Instead o f a God in control o f history, the reading opts fo r an openness and Gelassenheit towards a notion o f holy that is incomprehensible and strange. The article argues against ignoring the human aspect in the reading process which turns Bible reading into an authoritarianism suppressing any imagination. 1. Inleiding By die oorsteek van die drumpel na ’n nuwe sosial-politiese bestel is dit in meer as een opsig betaanilik om te besin oor literatuur en Christendom. Wat agter- gelaat is, is bekend en beoordeel. Wat voorlê, is die onbekende. Wat agter- 37 Koers 61(1) 1996:37-55 Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester gelaat is, is die monopolie wat Christelike kerke (of altans, sommiges) op die politiese gebeure tot in 1994 gehad het. Wat voorlê, is ’n doelbewuste er- kenning van staatsweë van ander (nie-Christelike) godsdienste. Aan die een kant baan hierdie situasie die weg vir ’n werklike dialoog tussen godsdienste, maar tegelykertyd is daar ’n vrees dat Christelikheid (veral vanuit ’n “wit” perspektief) heeltemal kan disintegreer. Te midde van hierdie opgewonde spanning sou ek wou hoop dat die nuwe orde wat besig is om te ontluik ’n openheid, of soos Kruger (1995:2) dit stel, ’n oop pluralisme, in die hand sal werk. In plaas van ’n geslotenheid waar alles georden is, almal op hulle plekke is, waar een stem normatief praat vir die ander, sou ek wou sien dat die verskynsel van veelvuldigheid en verskeidenheid in die land aanleiding gee tot die veelheid van stemme wat Michael Bakhtin in die polifone roman raaksien, naamlik ’n veelheid van stemme wat mekaar iundamenteel omskryf en bepaal en wat altyd weer na mekaar verwys wanneer dit in gesprek verkeer (vgl. Goosen, 1992:27). Dit beteken dat nadenke oor god(e) in ’n dialogiese spel ’n veelheid van perspektiewe daarstel waar elke nadenke die eie historiese en wêreldse vooroordele openlik erken en tentoonstel. Die veelheid van nadenke word nie opposisioneel en hiërargies van mekaar afgegrens nie, maar word eerder deur mekaar gekonstitueer (vgl. Goosen, 1992:28). Die konsekwensie hiervan is dat ’n gesprek nie meer beëindig kan word met ’n Wat sê die Bybel nie of ’n So sê die Here nie. Nie alleen is die Bybelteks een van die vele deelnemers in die gesprek (selfs die religieuse gesprek) nie, maar veroorsaak die speelsheid van die gesprek dat die pretensie van goddelike monoloog waarmee veral die Bybelteks belas word, afgebreek word. Op hierdie wyse kan die stem van die teks deel word van die groter geheel van stemme in die gesprek ten einde voorwaardes te skep vir ’n ander (nuwe) interpretasie. Daar is geen bevoorregte posisie van interpretatiewe gesag nie. 1. Inleiding Omdat ’n uniforme verstaan van die (Bybel)teks nie moontlik is nie, word dit belangrik om te kyk na daardie faktore wat veroorsaak dat ’n sekere lees van die teks op ’n bepaalde tydstip wel geldingskrag het. Hiervoor is kennis oor betekenisproduksie en die beheer van daardie produksie belangrik (vgl. Beal, 1992). Die betekenis wat uit die teks gegenereer word, staan in direkte verband met die ideologiese raamwerk waarmee lesers die teks benader het. Omdat ideologic egter die gevaar loop om ’n absolute sisteem van sanksionering te word, in die woorde van Kruger (1995:84), “insinuate themselves into the individual’s mind and insidiously become an uncritically accepted frame of reference”, behoort lesers bewus gemaak te word van hulle eie “strategies of containment” (vgl. Jameson, 1981:54-55) waarmee hulle die werklikheid vir hulleself bevatlik maak. Koers 61(1) 1996:37-55 38 Gerrie Snyman ’n Meer “estetiese” benadering sou hier behulpsaam kon wees. Net soos intertekstualiteit alle interpretasies en tekste op gelyke voet stel, net so het lesers ’n gelyke aandeel met die outeur en die teks in die proses van kommunikasie. Daarom word begin met die rol van die mens in die benoeming van ’n literêre werk as “klassiek”. Die ervaring van lesers ten aansien van ’n Bybelteks as “klassieke” teks hou verband met die estetiese ervaring waarvan H-R. Jaup praat in sy boek Ásthetische Erfahrung utid literarische Hermeneutik (1989). Die bespreking begin met ’n omlyning van ’n estetiese benadering, gevolg deur ’n illustrasie aan die hand van die Boek Ester waar twee aspekte na vore kom: die sekulêre rol van Ester en die verborgenheid van God. Vanuit die problematiese rol van God in die verhaal word gekyk na die funksie van verhale as vertellings oor god(e). Enkele gedagtes oor huidige sienings van God word gewissel ten einde aan te dui dat selfs verhale oor god(e) by grasie van verskeidenheid bestaan. Die artikel sluit af met enkele opmerkings oor die wenslikheid en nut van wat alles gesê is. 2. Bybelteks as “klassieke” werk Literatuur bestaan as literatuur omdat die gemeenskap waarbinne die tekste funksioneer, daardie tekste as literatuur beskou. In die gewone taalgebruik staan dit as klassieke werke bekend. Sulke werke het egter minder te doen met kwaliteit as met lesers wat die werke lees en sodoende lewendig hou. Enige teks het ’n leser nodig om die teks lewendig te hou, en nie soos Clines (1980:127) beweer dat literatuur wat sy naam werd is, die tydsgaping vanself oorbrugnie (vgl. ook Deist, 1994a). Om die Bybel as literatuur te beskou, is nie sonder probleme nie. Die Bybelteks wat vir ’n bepaalde groep as “literatuur” bekend staan, is gewoonlik die vertaalde vorm (vgl. Carroll, 1993:89). Die Hebreeuse teks is nie ter sprake nie, maar die vertaling wat alleen bestaan by grasie van die gedagte van ’n Heilige Skrif. Om die Hebreeuse teks as ’n grootse literêre werk te beskou, is volgens Carroll (1993:79) ’n “misprision”: in die eerste plek is daar nog nie ’n antieke Hebreeuse geskrif waarmee die Bybel vergelyk kan word nie, en tweedens is die taal van die Ou Testament ’n hibriede taal wat niemand gepraat het nie. In hierdie terme is die Hebreeuse Bybel ’n “master narrative” of ’n “cultural text” á la Fredric Jameson (1981:29, 288). Die Ou Testament is onverstaanbaar tensy dit eers geïnterpreteer word en oorgesit word in ’n ander idioom of beeld voordat die teks enigsins bruikbaar kan wees (Carroll, 1993:81). Die mens speel geen geringe rol in die benoeming van ’n werk as klassieke werk nie. David Tracy (1981:102), wat godsdiens sien as ’n uitdrukking van menslike ervaring (vgl. Sanks (1993:723), meen die volgende: “Every classic 39 Koers 61(1) 1996:37-55 Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester lives as a classic only if it finds readers willing to be provoked by its claim to attention.” Sodanige lesers is lesers wat bereid is om ’n risiko te loop om binne hulle eie horison geraak en uitgedaag te word. Die blootstelling om geraak te word deur die literêre teks en die gewilligheid om die spel te speel met die moontlikheid om in die spel verander te word, is deel van die estetiese ervanng. 2. Bybelteks as “klassieke” werk ’n Literêre teks word “klassiek” wannneer die lesers vasgevang word in die wêreld van die teks, of soos Tracy (1981:110) dit stel, shocked, surprised, challenged by its startling beauty and its recognizable truth, [...] we recognize the truth of the work’s disclosure of a world of reality transforming, if only for a moment, ourselves [...]”. Die rol van verbeelding moenie hier onderskat word nie. Juis omdat daar ’n afstand tussen lesers en die teks is, moet verbeelding gebruik word om die betekenis van die teks te produseer. Dit geskied deurdat die lesers ’n beeld in hulle gedagtewêreld moet opbou waaroor die teks handel. Deur bepaalde vrae aan die teks te stel, betree hulle die wêreld van die teks en begin die rollespel en effektiewe deelname van die lesers aan die produksie van betekenis. En omdat die lesers se wêreld alleen in verskeidenheid bestaan, voer lesers met ander tradisies ’n gesprek oor die betekenis van die teks (vgl. Van Huyssteen 1987:40). 3. Wat behels die estetiese benadering? Die fokus op ’n estetiese benadering kan gesien word as ’n poging om aan die leser ’n groter rol toe te dig teenoor die klemtoon in die verlede op die produksie van tekste en die skrywer. Dié fokus het daartoe bygedra dat die teks in terme van ’n eenvormige betekenis deur lesers gelees is sonder inagneming van die verskillende ideologieë wat in die leesproses ’n rol gespeel het. Omdat ideologieë hulleself verskans teen kritiek, was dit maklik om van die een­ vormige betekenis na die enigste betekenis van die teks te beweeg. Ek is van mening dat ’n estetiese benadering lesers sou kon help om los te kom van ideologiserende tendense van heersende belangegroepe wat die teks vir hulle eie doeleindes onderdanig wil maak en op niksvermoedende lesers afforseer. JauP (1989:33) se vertrekpunt (sekerlik ’n “strategy of containment”) is dat daar ’n afstand is tussen die historisiteit van die lesers se gesigshoeke en die historisiteit van die teks. Hierdie afstand, wat akuut is by antieke tekste, moet deur lesers raakgesien word, anders probeer hulle die gaping niksvermoedend en onnadenkend oorbrug. ’n Estetiese lees is vir JauP ’n proses waartydens lesers deur ’n teks uit hulle alledaagse wêreldjie gehaal word en na ’n ander wêreld geneem word. Dit is twee wêrelde wat niks met mekaar te doen het nie. Die wêreld waarheen die mens “weggeraap” word, is amper soos ’n wenswêreld en dit vorm die basis Koers 61(1) 1996:37-55 40 Gerrie Snyman van die estetiese ervaring. Dit is in hierdie wêreld waar die lesers hulleself op ’n afstand kan herken maar ook ’n ander rol in ’n ander lewensvoorstelling aanneem wat hulle in die alledaagse lewe ontwyk (Jaup, 1989:34). In hierdie ontrukte wêreld neem die lesers vrywillig deel aan ’n spel en doen hulle vrywilliglik wat hulle in die alledaagse lewe verplig word om te doen of dalk verbied word om te doen. van die estetiese ervaring. Dit is in hierdie wêreld waar die lesers hulleself op ’n afstand kan herken maar ook ’n ander rol in ’n ander lewensvoorstelling aanneem wat hulle in die alledaagse lewe ontwyk (Jaup, 1989:34). In hierdie ontrukte wêreld neem die lesers vrywillig deel aan ’n spel en doen hulle vrywilliglik wat hulle in die alledaagse lewe verplig word om te doen of dalk verbied word om te doen. Jaup (1989:39) onderskei estetiese ervaring op drie vlakke: ’n reseptiewe, kommunikatiewe en produktiewe vlak. 3. Wat behels die estetiese benadering? Op produktiewe vlak, terwyl ’n outeur op papier iets kan sê wat in die alledaagse konvensies en norme onmoontlik is om te sê of te doen (Jaup, 1989:40), is lesers eweneens produktief besig wanneer hulle betekenis in ’n teks skep deurdat hulle ’n wêreld konstrueer waarin hulle denkbeeldige dade kan doen, dade wat dikwels deur ’n monofone rede in die alledaagse lewe verbied word. Om esteties te lees, beteken ook om nie altyd aan heersende belange- groepe onderdanig te wees nie, sodat die waarheid van die teks nie uitsluitlik deur hulle dogmas bepaal word nie. Omdat lesers inderdaad, op grond van dit wat hulle lees, medeskeppers van die outeur se teks word, is die literêre werk meersinnig en kan nie net die outeur verantwoordelik gehou word vir die betekenis wat gegenereer word nie (Jaup, 1989:124). Op reseptiewe vlak sien Jaup (1989:39) estetiese ervaring as iets wat lesers opnuut laat sien. Hier speel gesigshoek en afstand in tyd en ruimte ’n belangrike rol. By ’n antieke teks word lesers eers gekonfronteer met die vreeinde en die onbekende soos wat hulle hulleself gedurende die leesproses in die onbekende ou antieke wêreld probeer indink ten einde ’n denkbeeldige objek daarvan te konstrueer. Die proses gaan nog verder deurdat lesers hulle afvra in watter mate die vreemdheid en onbekendheid van die teks ’n nuwe antwoord bied op ’n geldige vraag waarmee hulle worstel. Met ander woorde, die lesers kyk na die vrae waarop die teks eens ’n antwoord was ten einde uit te vind of daar vrae is waarop die teks aanvanklik nie antwoorde verskaf het nie, maar nou wel oplossings voor kan gee (vgl. Jaup 1987:3). Op kommunikatiewe vlak verskaf die estetiese ervaring ’n genot wat sowel tot ’n verandering van oortuiging as ’n bevryding van bepaalde gevoelens kan lei, as gevolg van die emosies wat lesers ervaar het by die lees van die teks (vgl. Jaup 1989:166). Dit gebeur deurdat lesers in staat gestel word om bepaalde rolle te aanvaar en uit te speel. Op grond van hierdie moontlikheid word lesers in staat gestel om dit wat in die alledaagse lewe onbereikbaar is, moontlik te maak. Hoe sou hierdie proses nou kon werk by die lees van ’n Bybelteks? 3. Wat behels die estetiese benadering? Vanuit ’n twintigste-eeuse benadering tot geweld, en vanuit die spiraal van geweld in die 41 Koers 61(1) 1996:37-55 Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester land op die oomblik, lewer die Jode se hantering van die Perse, na die ommekeer van Hainan se doodsdreigement, probleme op. Ester se versoek in Ester 9 dat die Jode nog ’n dag moet bekom om hulle vyande dood te maak, bring die vraag op (by my) of Ester in hierdie geval nie bloeddorstig optree nie. O f is sy net prakties en realisties? Meer nog, as God in die verhaal verant- woordelik gehou kan word vir die ommekeer in die Jode se benarde posisie sonder dat ’n enkele een sterf, hoekom moet die Perse die spit afbyt terwyl hulle in die teks juis positief teenoor die Jode staan? Trouens, dit is asof die Jode juis dit doen wat die Perse wou doen. Die vraag na die vreemde aksentueer die afstand tussen die latere leser en die antieke teks. Die vrae wat latere lesers aan die vreemde antieke teks vra, is onortodoks en byna ketters. Maar juis dit is die kenmerk van die estetiese benadering: nie-onderdanigheid en ’n illegitieme verwondering deurdat die teks die lesers tot sekere vrae uitnooi omdat die teks nie alles op die tafel plaas nie en sekere sake duister hou. 4. Ester en die versluierde God 4. Lesers van die Boek Ester konstrueer ’n wêreld waarin hulle saam met die karakters in die storie rondbeweeg. Hoofstuk een dek eintlik die tafel vir die res van die boek deurdat die lesers bekend gestel word met die toneelskikking, naamlik ’n paleis in die stad Susan, ’n koning met onbeperkte mag en raad- gewers wat eintlik die mag het en ’n koningin wat nie na die koning wil luister nie. Vanuit ’n materialistiese perspektief (vgl. Mosala, 1992) kan lesers ’n vervreemdende afstand ervaar, soos ten opsigte van die ekonomiese surplus wat vir partytjies en ’n luukse leefstyl aangewend word in plaas van om mense op te hef (van laasgenoemde armes hoor mens glad nie in die verhaal nie). Vanuit ’n Westerse demokratiese beskouing (vgl. Clines, 1992 en Mosala, 1992) is die politieke mag in die verhaal feodaal van aard deurdat besluite alleen op die ondergeskiktes afgedwing word. Deur die hele verhaal is God op die agtergrond. Sy naam word nie een keer in die Hebreeus genoem nie. Die vraag is of hy enigsins aan die werk is in die verhaal. Loader (1992:221) maak baie van die verswyging van God se naam. Deur middel van ’n spel van intertekstualiteit deur doelbewus die Eksodus- en Josefverhale op te roep, word ’n beeld van goddelike optrede geantisipeer. In albei die verhale vind ’n ommekeer van rolle plaas deurdat God die verdrukte telkens sy verdrukking laat afskud. Die oproep van parallelle verhale veroorsaak met ander woorde by die lesers ’n verwagting dat God ook só in die Boek Ester sal optree sonder om hom regstreeks ’n rol toe te dig. Loader praat van ’n Liicke: God is nie te sien nie, maar sy teenwoordigheid word op ’n bedekte wyse gesuggereer. Hierdie gapings veisluier volgens Koers 61(1) 1996:37-55 42 Koers 61(1) 1996:37-55 Gerrie Snyman Gerrie Snyman Loader (1992:224) God se optrede ten einde ’n literêre uitdrukking te vind vir die oortuiging dat God se optrede in die wisselvallighede van die lewe verberg word. Loader sê die skrywer kon soos in die Josefverhaal God se optrede konkreet gemaak het, maar hy het nie. Daarom is dit nie korrek om goddelike handelinge naas die menslike inisiatief te plaas nie. Die indruk van die verhaal is dat God ook in die werklike lewe verborge is. God is nie daar nie, hy kan maar net geglo word. 4. Ester en die versluierde God Die Boek Ester is daarom vir Loader ’n weerspieëling van die lewe: die geheel kan gelees word as ’n sekulêre ondememing, of dit kan onder die beheer van ’n onsienlike, onopvallende God geplaas word. Die probleem is egter dat die sekulêre ondememing nie altyd met die goddelike optrede versoenbaar is nie. As God op die een of ander manier in beheer is, hoekom tree Ester soms op asof sy haar godsdiens verloën? As ons aanvaar (argumentsonthalwe) God is agter die plan om Ester in die Persiese paleis te kry, dan kry Ester se oproep om te vas (Ester 4:6) en haar brief oor die korrekte viering van die Purim (Ester 9) religieuse betekenis. Sy vind dit belangrik om sekere godsdienstige rituele in tye van nood en blydskap uit te voer. Wanneer Ester se optrede egter in die lig van Vasti se ongehoorsaamheid gesien word, dan begin goddelike intrede problematies word. Vasti se voor- beeld het veroorsaak dat Ester versigtiger en meer in ooreenstemming met Persiese gebruike en minder in ooreenstemming met Joodse gebruike optree (vgl. Day, 1995:213). Na die afsetting van Vasti gaan Ester as jong meisie saam met ander na die koning se harem, met die oog daarop om koningin te word. Sy tree hier teen Joodse voorskrifte en lewensreëls op. Hoe kan ’n Jodin haarself aan ’n nie-Jood beskikbaar stel? Clines (1992:47) is van mening dat dit een van die sukses- volste maniere is om jou identiteit te verloor. Hier moet die lesers ’n paar dinge in gedagte hou: dit was skynbaar nie ’n probleem om só ’n huwelik tydens die ballingskap aan te gaan nie. Vergelding sou in alle geval nie Ester te beurt geval het nie, omdat sy met ’n nie-Jood getroud was. Dit was eerder die vreemde vroue wat later deur Nehemia weggejaag is. Maar Ester se optrede is vanuit die gesigshoek van die naballingskapse Jodendom problematies, omdat Levitikus 20:22-26 die Jode verbied om die praktyke van die heidennasies na te volg. Hulle was immers God se uitgesoekte en afgesonderde volk wat nie ander wette nagevolg het nie, aldus Haman in Ester 3:8. Verbreek God nou sy eie wette om die Jode, wat in ballingskap sit vir straf, uit die pekel te haal? Was Ester net gelukkig om koningin te word? 4. Ester en die versluierde God Volgens Moore (1988:21) het Ester iets van haar kant gedoen om Hegai se guns te wen (Ester 2:9) hoewel dit nie onmoontlik was dat Hegai geweet het waar sy brood die dikste en lekkerste 43 Koers 61(1) 1996:37-55 Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester gebotter was (Moore, 1988:27). Volgens die patriargale stelsel moes Ester hom as haar meerdere gehoorsaam (sy gehoorsaam selfs Mordegai terwyl sy in die harem is). Ester was aanpasbaar niaar eweneens prakties en realisties oor haar kanse. As koningin het haar Joodse identiteit op die agtergrond getree, en daarmee saain haar godsdienstigheid. Wanneer Mordegai in Ester 4 haar hulp kom vra in verband met die doodsbevel van Haman, lyk Ester nie te gewillig nie. Mordegai moes haar dreig met ’n “verligting” wat van ’n “ander kant” sal kom. Aan die een kant is Ester dalk eerder realisties oor haar kanse op oorlewing, gegewe wat met Vasti gebeur het. In alle geval, sy was op daardie stadium ook nie meer deur die koning ontbied nie. As sy nou ongevraagd by die koning sou opdaag, het sy dalk omgekom. Haar huiwering dui egter op ’n bepaalde afstand tussen haar en die Joodse volk. Sy stem weliswaar in om Mordegai te help, maar ’n mens kry die idee dat sy dit doen omdat sy gedreig is, eerder as vanuit innerlike godsdienstige oortuiging. Sy gebruik ook haar vroulike lis en skoonheid om die koning se belangstelling in haar te wek en om Haman uiteindelik te ontmasker. Wanneer sy laas- genoemde doen in Ester 7, is haar optrede weer eens dubbelsinnig. Haman smeek haar om genade, maar Ester swyg. Sy staan daar, soos Anderson haar in Moore (1988:74) beskryf: “[Victorious through the exercise of her feminine charms but callous and indifferent as the once proud heathen asks for mercy.” Is sy bloeddorstig of gewoon prakties en realisties? Moore meen eerder dat Ester hier prakties is, want Haman het op daardie oomblik nog nie verloor nie. Het Ester hom gehelp, sou hy nog steeds in staat wees om met sy doodsbevel teenoor die Jode voort te gaan. In hoofstuk 9 vra Ester vir ’n tweede dag van verdediging wat uitloop op verdere bloedvergieting van die Perse, ’n Mens vra jouself die vraag af of sulke bloedvergieting regtig nodig was, veral as die Perse in die verhaal die Jode goedgesind is en daar nie juis weerstand is nie. 2 Haman verteenwooidig die Amelekiete wat al sedert die dae van omswerwing in die woestyn ’n doling in Israel se vlees was. Agag, die Amelekiet, duik weer op in die tyd van Saul, die seun van Kis uit Benjamin. Saul moes dié koning dood gemaak het, maar hy het hom gespaar. Samuel moes tóé doen wat Saul nie gedoen het nie (1 Samuel 15). Mordegai kom uit die geslag van Benjamin en van Kis - met ander wooide, Ester (en Mordegai) moet afhandel, voltooi wat Israel en Saul nie afgehandel het nie. 4. Ester en die versluierde God Hulle het hulle pas tot die Jodendom bekeer (Ester 8:17). Die geweld waaraan hulle probeer ontkom, rig hulle nou self aan! Goldman (1990:27) sê die verhaal stel die Jode voor as uitgeslape en tot net sulke geweld as die Perse in staat. Hoe gemaak met ’n god wat sulke geweld sanksioneer? Vanuit ’n laat twintigste-eeuse perspektief laat Ester die indruk van bloeddorstigheid. Dit wil voorkom of die Jode in Susan hierdie bloeddorstigheid deel deurdat hulle selfs van die Persiese metodes gebruik maak om diegene wat hulle wou uitwis te dood. Met Ester en Mordegai in die paleis het die volk deel van die Persiese sisteem geword (vgl. Clines, 1992:46). Dit is asof hulle die rede wat Haman aanvoer om hulle uit te wis ook wil uitwis, naamlik hulle Joodsheid (wat die navolging van sekere wette behels). Koers 61(1) 1996:37-55 44 Gerrie Snyman O f was Ester nou maar net realisties om “doodseker” te maak dat alle weerstand uit die weg geruim is? Enige oorblyfsel van Haman se nagesiag sou die stryd dalk later verder gevoer het, soos die vermelding van Haman en Mordegai se geslagsregisters in die storie suggereer. Hulle geslagsregisters vertel van ’n religieuse konflik wat dateer uit die dae van Israel se omswerwinge in die woestyn (Loader, 1992:240)2. Maar hoe bring die lesers God en die karakter Ester bymekaar uit? Vir Heiberg (1983a: 157-159) is dit nie ’n probleem om God in die verhaal raak te sien nie: hy staan verwonderd oor God se regering wat hy in die Boek Ester raaksien: Op ’n wonderbaarlike manier regeer Hy hulle deur ander nasies en regeer Hy ander nasies deur hulle. Sy planne is hoog, verhewe en onpeilbaar diep. Daarom kan daar op Horn vertrou word en kan alles aan Horn oorgelaat word. Hy is die heerser oor dood en lewe. (My kursivering - G S.) Maar hoe bring die lesers God en die karakter Ester bymekaar uit? Vir Heiberg (1983a: 157-159) is dit nie ’n probleem om God in die verhaal raak te sien nie: hy staan verwonderd oor God se regering wat hy in die Boek Ester raaksien: Op ’n wonderbaarlike manier regeer Hy hulle deur ander nasies en regeer Hy ander nasies deur hulle. Sy planne is hoog, verhewe en onpeilbaar diep. Daarom kan daar op Horn vertrou word en kan alles aan Horn oorgelaat word. Hy is die heerser oor dood en lewe. Koers 61(1) 1996:37-55 4. Ester en die versluierde God (My kursivering - G S.) Die swye van God se naam is juis vir Heiberg ’n teken van die boek se kragtige getuienis oor God se wonderbaarlike regering. Hy bestier die geskiedenis tot in die kleinste besonderhede. Hy voer sy heerskappy deur, al word hy nie erken en word sy naam nie bely nie. Sy heerskappy strek ook nie net oor die bondsvolk in Jerusalem nie, maar ook oor diegene wat nie teruggekeer het nie en ook oor die Persiese ryk in wie se midde die volk nog leef. Al het die Here verlos, meen Heiberg (1983a: 158) het dit groot inspanning en volharding van die mense gevra. Die ommekeer van rolle wat plaasvind, dui vir Heiberg op ’n eskatologiese sinspeling waarvolgens die geskiedenis uitloop op die dood van die volk van God, maar wat dan deur wonderbaarlike redding en oorwinning as’t ware deur die Here van ondergang gered word. My probleem met só ’n lees van die boek is dat die etiese vraag na die wyse van goddelike optrede nie na vore kom nie. Watter soort goddelikheid sit agter ’n “wonderbaarlike regering” waar die een volk se redding die ander een se ondergang is? Is die stryd in die Boek Ester ’n stryd tussen die Jode en hulle vyande (die Perse) of tussen Mordegai en Haman? Die Jode het baie van die Persiese kultuur oorgeneem, selfs hulle skrif (Bal, 1991). Koers 61(1) 1996:37-55 45 bellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Est ’n Ander omweg sou wees om, soos Loader, aan God ’n minder direkte rol toe te dig en die verhaal binne ’n wysheidsraamwerk te plaas waarbinne die karakters se optredes gemeet kan word. Ek meen dat die intrigepatrone van die chaotiese en geordende wêreld hier van nut kan wees. Hierdie intrigepatrone help die lesers om die storiewêreld, of die estetiese objek, te konstrueer. ’n Chaotiese wêreld binne die wysheidsdenke van daardie tyd is ’n wêreld waar daar nie harmonie met God is nie. Die skeppingsgorde is versteur, mense tree dwaas op en die uiteinde van hulle dade is mislukking. Hierteenoor is die geordende wêreld daardie wêreld waar die skeppingsorde juis gehandhaaf word, waar mense wys optree en hulle optrede met sukses bekroon word. In die Ester- verhaal is dit duidelik dat Mordegai en Haman die twee pole van wysheid en dwaasheid vorm (vgl. Deist, 1986; Loader, 1986). 4. Ester en die versluierde God Hierdie raamwerk plaas Ester op die grens tussen die geordende en die chaotiese wêreld. Deur koningin te word, moes sy sekere Joodse gebruike verloën. Haar huiwering om die Jode te help (Mordegai moes baie hard met haar praat om haar te oorreed), wys hoever sy dalk in die chaotiese wêreld ingetrek is. Tog neem sy ’n wyse besluit deur die Jode wel te help. Waar sy voor die tyd bang was om haar lewe te verloor as sy ongenooid by die koning ingaan, bly sy juis lewe wanneer sy by die koning ingaan. Ester tree voort- durend wys op deur die regte ding op die regte tyd te verswyg, te sê of te doen. En sy behaal sukses, want deur haar wysheid kon die doodsboodskap van Haman omgekeer word. Binne hierdie raamwerk is dit geldig om te beweer dat God aan haar kant is. Haar versoek van ’n ekstra dag om die Jode toe te laat om hulle vyande dood te maak, kan egter nie in terme van wysheid beantwoord word nie. Wat die lesers wel agterkom, is dat die Purimfees twee dae duur. Die afleiding is omdat die fees twee dae lank is, moes die tweede dag op een of ander wyse geregverdig word. Dit is gedoen deurdat Ester (tot nadeel van haar karakter) vir ’n tweede dag van bloedslagting vra. Hierdie afleidings impliseer met ander woorde dat die leser voortdurend besig is om sekere gapings in die teks te vul na aanleiding van sekere intertekstuele elemente of intratekstuele elemente. 5. Hoe gemaak met God ... ? Die Boek Ester is ’n Persiese kroniek sonder enige uitdruklike vermelding van die Joodse God Jahwe. Hierdie gegewe staan in skrille kontras met daardie verhale waar God se werk vooropstaan, soos in die koninklike geskiedverhale. Dié verswyging sê reeds iets van die godsdiensbegrip uit daardie tyd: die klem val op persoonlike vroomheid in ’n familiale verband (vgl. Albertz, 1992:422­ 427; Snyman, 1995). Omdat die Jode afhanklik was van die goedgunstigheid van die Perse as politieke mag, is die Joodse god eenvoudig nie meer in hulle Koers 61(1) 1996:37-55 46 Gerrie Snyman geskrifte genoem nie. God is op ’n afstand geplaas en die Joodse godsdiens- belewenis het uiting gevind in wysheid waar menslike optrede vooropstaan. Tree mense dwaas op, moet hulle die verantwoordelikheid van mislukking dra. Is hulle wys, word hulle deur God geseën. God is alleen ter sprake in dié sin dat Hy die raamwerk van optrede verskaf, naamlik ’n geordende wêreld. Dit is dan ook hierdie siening wat die boek vir die twintigste-eeuse leser kan legitimeer: wyse optrede bring sukses in die hand, terwyl dwase optrede op mislukking afstuur. Die mens se siening oor God het ’n ontwikkeling ondergaan. Een geslag se idee van God was nie noodwendig gepas vir ’n volgende geslag nie (vgl. ook Armstrong, 1993). Mense moet daarmee rekening hou dat die godsbeeld in die Ou Testament polifonies is, gekleur deur bepaalde ideologiese, ekonomiese en politieke perspektiewe uit die tyd toe die betrokke verhaal oor die godheid finaal op skrif gestel is. Dit is egter die projek van die modemiteit wat die verskillende weergawes van mense se godsbeelde as histories kontingente perspektiewe ignoreer en alles wil reduseer tot een godsbeeld (vgl. Toulmin, 1990:55). Die modemiteit wil met sy rasionele argumente meetbaarheid moontlik maak en sekerheid verskaf, sodat mense God in terme van vastigheid en sekerheid kan vasvang^. Op hierdie wyse word die onberekenbare en die onmanipuleerbare ten minste uitgeskakel. Die mens is op soek na ’n vaste verwysingspunt en ’n laaste waarheid. Die soeke na só ’n verwysingspunt het gelei tot die aanvaarding van ’n waarheid wat bestaan ongeag en onafhanklik van die mens (Du Toit, 1988:37). Die waarheid is gevind in ’n rede wat die wêreld sinvol konstrueer en interpreteer sodat alles ’n eenheid vorm en pas binne ’n beheerbare orde wat vir die mens bevatlik is (vgl. Du Toit, 1988:43). 3 Die strewe na sekerheid as kenmerk van die modemiteit is verantwoordelik dat ortodokse teoloë probleme ervaar met enige benadering wat die rol van die mens beklemtoon. Enige bydrae van die mens steun op die mens se eie skeppings- vermoë. Dit beduiwel sekerheid want die mens kan sy of haar eie motiewe in die Bybel indra (vgl. Jordaan, 1991). 5. Hoe gemaak met God ... ? Hierdie denke het verder daartoe gelei dat die mens in ’n magsgreep van wetenskap en tegniek vasgevang is (vgl. Le Roux, 1994), sodat die mens in die menswetenskappe (teologie ingesluit) sowel as in die tegniek geminimaliseer is. Heidegger (1959:13) het vroeg reeds gewaarsku teen die oorweldiging van die tegniek wat maak dat die mens onnadenkend geword het. In die mens­ wetenskappe word hierdie onnadenkenheid van die mens ge'fllustreer deur die vrese dat sekerheid verlore sal gaan wanneer die mens ’n te groot rol in die generering van kennis toegedig word. Hierdie vrees is skynbaar akuut in die Bybelwetenskappe wanneer gepleit word dat die menslike aandeel buite Koers 61(1) 1996:37-55 47 Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester rekening gelaat moet word uit vrees vir ideologisering en verdraaiing van die een redelikheid en die een waarheid (vgl. Heiberg, 1983b:61 en Jordaan, 1991). Hierteenoor meen ek dat mense alleen van die mag van die tegniek en ’n monofone Bybelteks bewaar kan word deur hulle estetiese sin en bewussyn te kultiveer (vgl. Le Roux, 1994:598). Goosen (1992:28) verwys na ’n veelheid van perspektiewe wat gekenmerk word eerder deur ’n verwikkelde dialoog waann “elke teologiese perspektief haar eie filosofiese erfgoed mede- veronderstel, elke waarheidsaanspraak haar eie ideologiese aanknopingspunte ruiterlik erken en elke rede oor God haar eie historiese en wêreldse vooroordele openlik ten toon stel” (my kursivering - GS). Teenoor modemiteit se onnadenkenheid staan die postmoderniteit se bewussyn van die mens se subjektiwiteit. Die gevolg is dat die werklikheid eerder in veelvuldigheid en in differensiasie na vore tree. Vir die postmodeme is daar nie meer ’n sentrum nie, maar alleen ’n lewe in meervoud (vgl. Ijsseling, 1994:8). Hoewel keuses gemaak word en besluite geneem word, word finale oordeel uitgestel. In die religieuse teks gaan dit nie oor die monofone (goddelike) stem as “godsopenbaring” nie, maar die dialogiese aanwesigheid van die ander as voorwaarde vir die eie subjektiwiteit. Daar is iets “Dionisies” aan die mens se subjektiwiteit. Die antieke Dionisoskultus het altyd die bestaande orde in twyfel getrek deur ’n ander aspek van heiligheid te onthul (vgl. Ijsseling, 1994:25). Die heilige was nie so stabiel of vasomskrewe nie maar eerder vreemd en onbegryplik. Die antieke Griekse gode het juis in hulle verskeidenheid bestaan. En die begrip van heiligheid het geen eenheid vertoon nie: die “heilige” was verbrokkel en het bestaan by grasie van die verskeidenheid (Ijsseling, 1994:176). 5. Hoe gemaak met God ... ? Elke nuwe vertelling is maar net ’n voorbeeld van ’n swak en beskeie denke wat nie alles wil omvat en begryp nie, wat nie wegskram om deur die ou waarhede aangespreek te word nie en wat ook oopstaan vir die onbegryplike, die onbeheersbare, die andere en die geheim (vgl. ook Keegan, 1995:1). Dit het gevolglik weinig sin om te vra of die verhale histories waar is. Die verhale het meer trefkrag deur middel van karakters wat navolgenswaardig of afskrikwekkend optree. Die karakters is spieëls waarin mense hulleself kan ontdek en wat aan hulle ’n identiteit verleen. Dit het minder sin om te praat of Ester regtig geleef het as om te kyk na haar spieëlbeeld. Daar is baie wat ’n mens aan Ester kan beny en bewonder: haar moed, slimheid, doelgerigtheid, skoonheid. Maar kan ’n mens regtig met haar assosieer, veral wanneer sy om ’n tweede dag van bloedvergieting vra? Miskien is sy ’n tragiese held, iemand wat verkeerde dinge moet doen ten einde te kan oorleef. Die prys wat sy betaal, is om soos die Perse te word en om die patriargale sisteem te onderhou teenoor Vasti wat daarteen gerebelleer het. En die soort godheid wat tussen die reels van die verhaal lê? Die god wat raakgesien en meetbaar gemaak word, is ’n Joodse god wat veg vir Joodse belange ten koste van ’n bevolking wat die Jode goedgesind was, wat saam met die Jode ontsteld was oor Haman se doodsdekreet was en wat later selfs tot die Jodendom bekeer is! So ’n verstaan bring die vraag na die nut van ’n partydige en nasionale godheid by die eeuwending na vore. Hierteenoor kan die klem op die verhaal en wat die karakters doen, lesers in staat stel om met die karakters positief of negatief te identifiseer. Mense hou van stories, want plot, karakters en die estetiese kwaliteit van taal maak verhale meer interessant as doodgewone argumentatiewe tekste. Verhale doen dinge wat ander literatuurvorme nie doen nie. Deur middel van verhale is mense in staat om vrede te maak met wie en wat hulle is en watter rol hulle in die gemeenskap kan speel. Dit is deur middel van verhale dat mense perspektief op die probleme in die wêreld kan verkry (Rowland, 1987:267-268). Een van die aspekte van die estetiese benadering is dat die literêre werk (of gedrukte teks) ’n efifek op die lesers het. 5. Hoe gemaak met God ... ? Daar is altyd ’n moment wat verstaan en begripsmatigheid ontwyk. Rudolp Otto (Otto, 1950:3, vertaling van ’n teks uit 1917) het hierdie verskynsel aan die begin van die eeu ’n mysterium tremendum et fascinans genoem, en dit gekoppel aan ’n verwondering oor die heiligheid van God. Maar waar hierdie verwondering vir Otto die gevolg is van iets buite die mens se subjektiwiteit, word dit binne die postmodeme raamwerk juis deel van daardie subjektiwiteit. Dit wat oor gode gesê word, is ’n aanduiding van hoe mense hulleself met hulle omgewing integreer (vgl. Vorster, 1994:128-129). Dit is juis deur middel van verhale dat mense in staat is om betekenis en struktuur aan hulle lewe te gee te midde van die chaotiese oop ruimte waarbinne hulle lewe. Die menslike ervaring van verbrokkeldheid en veelvuldigheid word gefllustreer deur die belangrikheid wat verhale toenemend verkry (Fisher, 1987:58; Snyman, 1994). Ijsseling (1994:177) tref die onderskeid met die ou Griekse 48 Koers 61(1) 1996:37-55 Gerrie Snyman gode wie se optredes alleen fragmentaries weergegee word. Hulle verhale kan nie begryp word nie, maar alleen vertel word. Omdat begrip uitgestel word, is al wat soms oorbly om die verhale op te roep en net weer te vertel, in ’n ander plek, op ’n ander tyd in ’n ander konteks (Ijsseling, 1994:196). Elke nuwe vertelling is maar net ’n voorbeeld van ’n swak en beskeie denke wat nie alles wil omvat en begryp nie, wat nie wegskram om deur die ou waarhede aangespreek te word nie en wat ook oopstaan vir die onbegryplike, die onbeheersbare, die andere en die geheim (vgl. ook Keegan, 1995:1). Dit het gevolglik weinig sin om te vra of die verhale histories waar is. Die verhale het meer trefkrag deur middel van karakters wat navolgenswaardig of afskrikwekkend optree. Die karakters is spieëls waarin mense hulleself kan ontdek en wat aan hulle ’n identiteit verleen. gode wie se optredes alleen fragmentaries weergegee word. Hulle verhale kan nie begryp word nie, maar alleen vertel word. Omdat begrip uitgestel word, is al wat soms oorbly om die verhale op te roep en net weer te vertel, in ’n ander plek, op ’n ander tyd in ’n ander konteks (Ijsseling, 1994:196). 4 In die hoofberig (Zaaiman, 1995) van Beeld se Boekeblad op 19 Julie word vertel van die Christelike waardes in Marlene Van Niekerk se boek Triomf. Die vraag is natuurlik hoe ’n boek waar die karakters in bloedskande leef, vloek, suip, gods- 50 Koers 61(1) 1996:37-55 5. Hoe gemaak met God ... ? Elke verhaal het ’n etiese appêl wat na die lesers of hoorders uitgaan. Enigeen wat intens met ’n verhaal meeleef, weet dat daardie verhaal gedrag beïnvloed. Booth (1988:229) maak melding van die feit dat die werklike lewe geleef word in terme van beelde wat uit stories kom. Mense volg karakters na: 49 Koers 61(1) 1996:37-55 ybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en E Indeed, our imitations of narrative ‘imitations of life’ are so spontaneous and plentiful that we cannot draw a clear line between what we are, in some conception of a ‘natural’, unstoried self, and what we have become as we have first enjoyed, then imitated, and then, perhaps, criticized both the stories and our responses to them. Die begeerte om iets van die lewe te leer en te verstaan is steeds een van die grootste dryfvere agter die lees van ’n lekker verhaal of roman. En lesers leer! In hierdie terme word ’n klassieke werk gereken as ’n werk waar mense voortdurend iets te leer vind, asof die werk ’n onuitputlike bron is van nuwe dinge. Juis vanweë hierdie eifek verkry die teks ’n besondere status as literatuur. 6. Ten slotte Die kern van die estetiese benadering is die Selbstgenufi im Fremdgenufi. Die lesers, wie se eie vermoëns geaktiveer word in die leesproses, betree ’n spel met die teks. Soms verdoesel die teks die reëls van die spel, sodat die ontdekking daarvan deur lesers op sigself ’n speletjie word. Deurdat die lesersvermoëns geaktiveer word, word die lesers van hulle eie teenwoordigheid bewus gemaak, met die gevolg dat hulle in staat is om hulleself dop te hou in die spel met die teks en die rol wat die spel van hulle vereis. Deurdat ’n estetiese benadering erkenning gee aan die rol van lesers in die leesproses, is (natuurlikerwys?) ’n weerstand en nie-onderdanigheid by die lees van tekste te verwagte. Dit is weerstand teen interpretasie wat finaal en afgesluit is. Die lewe in veelvoud maak dat verstaan uitgestel word, want daar is altyd die miskien van iets anders. Die hele geskiedems van die Christendom dui op ’n geskiedenis van ’n veelvuldigheid van interpretasie wanneer nuwe lesings telkens na vore kom. Daar is natuurlik ook politieke redes waarom weerstand teen ’n enkele interpretasie onder teologiese wetenskaplikes voordelig is. Keegan (1995:10) sê dié weerstand, wat hy veral in die Rooms-Katolieke kerk sien, gaan minder oor ’n getrouheid aan leerstellings en tradisie as om ’n begeerte om beskerm te word teen inmenging van ’n gesagvolle kerk in akademiese aangeleenthede. Die toepassing van literêre benaderings ten opsigte van die Bybelteks het nuwe probleemareas geopen en op só ’n wyse nuwe denke gestimuleeer (vgl. Deist, 1991:78). ’n Erkenning van die onderskeid tussen verskillende wêrelde4 wat 50 Gerrie Snyman betrokke is by die leesproses is seker een van die belangrikste bydraes wat die literatuurteorie aan die lees van Bybeltekste gelewer het. Die onderskeid tussen die wêreld van die produksie van die teks, die historiese wêreld waama die teks verwys, die wêreld wat in die teks self geskep word, en die wêreld waarbinne die lesers staan, verbreek die reglynige kommunikasie tussen teks en lesers, sodat lesers hulle verbeelding behoort te gebruik om betekenis in die teks te genereer. En die mate waarin lesers betrokke word by die lees van ’n teks maak Bybellees lekker. Teenoor ’n pessimisme dat “oorsese” benaderings te klakkeloos oorgeneem word en verhoed dat Suid-Afrikaanse teologie ’n eie Afrika-identiteit kry (Deist, 1994b:39), meen ek dat die fokus op die lesers juis die eie konteks behoorlik in ag neem. 6. Ten slotte Omdat die fokus in ’n postmodeme lees nie meer val op ’n objektiewe transendentele element nie, maar op karakters en verskillende wêrelde, ontstaan daar ’n dinamiek tussen die leser se onmiddelike leefwêreld, die vertelde wêreld en die wêreld van produksie, sodat ’n karakter se optrede (soos dié van Ester) nie altyd goedskiks oorgedra word na die leser se eie lasterlik praat Christelike waardes kan weerspieël. Volgens Zaaiman het Van Niekerk bate van haar formuleringe uit die Bybel gekry, en dit op só ’n wyse deurgegee dat dit hoegenaamd nie die sus of streel nie: “Sy wou nie net dit bevestig wat ons reeds voel en glo, of dink dat ons behoort te voel en glo nie”. Die karakters versinnebeeld op die ou end die Christelike waardes soos bekering, opoffering, en uitreiking na ander mense. So iets is alleen moontlik wanneer lesers raaksien dat ’n skrywer nie biografiese gegewens in ’n boek sit nie, maar dat die werklikheid, om waarheid te kan wees, in fiksie na vore kom. ’n Skrywer skep ’n fiktiewe werklikheid in ’n verhaal en in daardie werklikheid doen karakters sekere dinge, veral dinge wat die skrywer self nie eers in die werklike lewe sal doen nie. Immers, het iemand al vir Jessica Fletcher van moord verdink? ’n Skrywer behoort nie opgehang te word vir die moorde wat in ’n teks gepleeg word nie. Maar dit beteken nie dat die skrywer onbe'invloed is deur die wêreld waarbinne die teks geproduseer is nie. In dieselfde uitgawe van Beeld se Boekeblad vertel Adam Small, wat geen “Jesus fan” is nie, hoe die Bybel een van sy bronne vir sy werk is (vgl. Wyngaard, 1995). En terloops, in hierdie uitgawe van Beeld se boekebylaag is daar nog twee ander berigte buiten bogenoemde twee wat die Christendom aan sekulêre literatuur koppel: elders in die bylaag word ook vertel van vyf jong predikante-digters wat hulle eerste digbundel (Ons kom van ver aj) uitgegee het (vgl. Anon., 1995:2). En dan is daar ’n onderhoud met Johan Myburg, predikant van die Gereformeerde Kerk Oos-Londen, wat die Eugene Marais-prys vir sy tweede digbundel, Kontrqfak, ontvang het (Toerien, 1995:6). 51 Kners 61(1) 1996:37-55 Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester konteks nie. 6. Ten slotte Mens sou ook verder kon gaan om soos Davies (1995:35) te beweer dat, omdat die leser die plek is waar betekenis gegenereer word, “ware” betekenis aan mense gegee word wat vervul is met die Heilige Gees (kyk ook Botha, 1986:278). So ’n benadering help ook om lees te vrywaar van die beskuldiging van “subjektivisme” deurdat “objektivisme” uitgedaag word. Maar ek dink veral dat postmodeme benaderings eerder ’n uitdaging bied aan teologie wat gebaseer is op ’n objektiewe realiteit waarheen die Bybel verwys omdat aanvaar word dat tekste nie na ’n werklikheid buite hulleself kan verwys nie (vgl. ook Vorster, 1994). Miskien moet die laaste woord aan Jacques Derrida gegee word. In ’n onder- houd gee Derrida (1994:28) onder andere ’n uitspraak wat sterk herinner aan Scholes (1968:3) se uitspraak dat feite, ten einde te kan oorleef, fiksie moet word: “[actuality] is sorted, invested and performatively interpreted by a range of hierarchising and selective procedures - factitious or artificial procedures which are always subservient to various powers and interests of which their ‘subjects’ and agents [...] are never sufficiently aware”. Die teks nie word net op sigwaarde geneem nie, maar die hele proses van produksie daaragter moet ook in ag geneem word indien ons iets van die teks wil verstaan. Die estetiese benadering beklemtoon die rol van die lesers in die leesproses. By die lees van antieke tekste hou hierdie rol nie net verband met die rol wat die teks aan die leser uitdeel nie, maar die hele produksieproses van betekenis waar die produksiefaktore van die teks in ag geneem moet word. Produksiefaktore roep die outeursvraagstuk na vore, wat ons op sy beurt, midde in die problematiek van die etiek van lees plaas. Om ’n verskil tussen die antieke outeur en die modeme leser te ontken, is om die outeur se reg om ’n bepaalde individu te wees, te misken. Om dit te misken is ’n verdrukkende daad. Dit is eweneens onderdrukkend om te aanvaar dat kommunikasie tussen die antieke outeur en die modeme leser normaal kan verloop. Dit gaan hier dus oor die vraag na die geregtigheid van interpretasie waar die andere ervaar moet word as die andere en waar die andere toegelaat word om die andere te wees (vgl. Derrida, 1994:37). Die postmodeme plaas die huidige outeur ook voor die etiek van sy eie interpretasie. Dit hou ’n mens se interpretasie nederig. ALBERTZ, R. 1992. Religionsgeschichte Israels in alttestamentlicher Zeit. Teil 1: Von den Anfangen bis zum Ende der Kónigszeit Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht. ANON. 1995. Jong predikant-digters kom sterk na vore. Boekewêreld: 2. (Bylaag tot Beeld.) Jul. 19. Bibliografie ALBERTZ, R. 1992. Religionsgeschichte Israels in alttestamentlicher Zeit. Teil 1: Von den Anfangen bis zum Ende der Kónigszeit Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht. ALBERTZ, R. 1992. Religionsgeschichte Israels in alttestamentlicher Zeit. Teil 1: Von den Anfangen bis zum Ende der Kónigszeit Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht. ANON. 1995. Jong predikant-digters kom sterk na vore. Boekewêreld: 2. (Bylaag tot Beeld.) Jul. 19. ANON. 1995. Jong predikant-digters kom sterk na vore. Boekewêreld: 2. (Bylaag tot Beeld.) Jul. 19. Koers 61(1) 1996:37-55 52 Gerrie Snyman ARMSTRONG, K. 1993. A history of God. From Abraham to the present: the 4 000-year quest for God. London : Mandarin. BAL, M. 1991. Lots of writing. Semeia, 54:77-102. BEAL, T. 1992. Ideology and intertextuality: surplus of meaning and controlling the means of production. (In Fewel, F.D. ed. Reading between texts. Intertextuality and the Hebrew Bible. Louisville : John Knox Press, p. 27-40.) p BOTHA, J. 1986. Die Gereformeerde Skrifbeskouing en modeme metodes van verklaring van die Nuwe Testament. Koers, 51(3):259-286. g BOOTH, W.C. 1988. The company we keep. An ethics of fiction. Berkeley: University of California. y CARROL, R.P. 1993. The Hebrew Bible as literature - a misprision? Studia Theologica, 47:77-90. g CLINES, D.J.A. 1980. Story and poem: The Old Testament as literature and as Scripture. Interpretation, 34(7): 115-127. p p CLINES, D.J.A. 1992. Reading Esther from left to right. Contemporary strategies for reading a biblical text. (In Clines, D. ed. The Bible in three dimensions. Sheffield : Sheffield Academic Press, p. 31-52.) DAVIES, P.R. 1995. Whose Bible is it anyway? Sheffield : Sheffield Academic Press. DAY, L. 1995. Three faces of a queen. Characterisation in the Books of Esther. Sheffield: Sheffield Academic Press. DEIST, F.E. 1986. Narrative texts. (In Deist, F.E. & Vorster, W.S. reds. Woorde wat ver kom. Literatuur van die Ou Testament. Vol 1. Tafelberg: Kaapstad. p. 69-102.) DEIST, F.E. 1991. Verslag: Wetenskapsteorie en vakmetodologie in Bybel- wetenskaplike navorsing in Suid-Afrika. ’n Wetenskapsteoretiese en sosiaal-historiese studie. Volume 1. Samevattende verslag. On- gepubliseerd. RGN. DEIST, F.E. 1994a. The Bible as literature: Whose literature? Old Testament Essays, 7(3):327-342. DEIST, F.E. 1994b. South African Old Testament Studies and the future. Old Testament Essays, 7(4):33-51. DERRIDA, J. 1994. The deconstruction of actuality. An interview with Jacques Derrida. Radical Philosophy, 68:28-41. DU TOIT, C.W. 1988. Aspekte van die postmodemistiese idioom in die teologie. Theologia Evangelica, 21(1 ):36-50. FISHER, W. 1987. Bibliografie Human communication as narration: toward a philosophy of reason, value, and action. Columbia : University of South Carolina Press. 53 Koers 61(1) 1996:37-55 Bybellees en wederstrewigheid - lesersreaksie op God en Ester GOLDMAN, S. 1990. Narrative and ethical ironies in Esther. Journal fo r the Study o f the Old Testament, 47:15-31. y f GOOSEN, D.P. 1992. Die teologiese onderwys as dialogiese gebeure - ’n perspektief. Theologia Evangelica, 25(l):24-34. HEIDEGGER, M. 1959. Gelassenheit. Tubingen : Neske. HELBERG, J.L. 1983a. Die Here regeer. Openbaringslyn deur die Ou Testament. Pretoria : NG Kerkboekhandel. HELBERG, J.L. 1983b. Verklaring en prediking van die Ou Testament. Potchefstroom: PTP. IJSSELING, S. 1994. Apollo, Dionysos, Aphrodite en de anderen. Griekse goden in de hedendaagse filosofie. Amsterdam : Boom. g g JAMESON, F. 1981. The political unconscious. Narrative as a socially symbolic act. London : Methuen. y JAUP, H-R. 1987. The book of Jonah. A paradigm of the ‘hermeneutics of strangeness’. Minneapolis : University o f Minnesota. JAUP, H-R. 1989. Asthetische Erfahrung und literarische Hermeneutik. Suhrkamp : Frankfurt am Main. JORDAAN, G.J.C. 1991. Skrifbeskouing: deurslaggewende faktor by Skrif- verklaring. Inougurele rede gehou op 7 Junie 1991. Wetenskaplike Bydraes van die PU vir CHO. Reeks H. Inougurele rede no 125. Potchefstroom : Departement Sentrale Publikasies, PU vir CHO. KEEGAN, T.J. 1995. Biblical criticism and the challenge of postmodernism. Biblical Interpretation, 3(1):1-14). KROGER, J.S. 1995. Along edges. Religion in South Africa. Bushman, Christian, Buddhist. Pretoria : University of South Africa. LE ROUX, J.H. 1994. Die aard en plek van teologiese opleiding aan ’n universiteit. Ned. G eref Teologiese Tydskrif 34(4): 589-599. LOADER, J.A. 1986. Tekste met ’n wysheidsperspektief. (In Deist, F.E. & Vorster, W.S. reds. Woorde wat ver kom. Literatuur van die Ou Testament. Vol. 1. Tafelberg: Kaapstad. p. 103-122.) LOADER, J.A. 1992. Das Buch Esther. (In Muller, H-P; Kaiser, O. & Loader J.A. Das Alte Testament Deutsch. Das Hohelied, Klagelieder, Das Buch Esther. Gottingen : Vandenhoeck. p. 200-280.) MOORE, G.A. 1988. Esther. Introduction, translation and notes. The Anchor Bible. Doubleday : New York. MOSALA, I. 1992. The implications of the text of Esther for African women’s struggle for liberation in South Africa. Semeia, 59:129-137. OTTO, R. 1950. The idea of the Holy. An inquiry into the non-rational factor in the idea o f the divine and its relation to the rational. Tr. by J.W. Harvey. O xford: University Press. Koers 61(1) 1996:37-55 54 Gerrie Snyman ROWLAND, R.C. 1987. Bibliografie Narrative: mode of discourse or paradigm? Communication Monographs, 54(3):264-275. g p SANKS, T.H. 1993. David Tracy’s theological project: an overview and some implications. Theological Studies, 54:698-727. p g SCHOLES, R. 1968. The elements of fiction. New York : Oxford University Press. SNYMAN, G.F. 1994. Who is responsible for Uzzah’s death? Rhetoric in 1 Chronicles 13. Paper presented at Conference on Religion and Rhetoric, Unisa. SNYMAN, G.F. 1995. Foreign bedfellows: the case of the ‘foreign woman’ in the Second Temple Period. Lesing gelewer in September 1995 by die OTWSA, Universiteit van Port Elizabeth. TOERIEN, B. 1995. Ouer digter gesels met jonger digter. Boekewêreld: 6, Jul. 19. TOULMIN, S. 1990. Cosmopolis: the hidden agenda of modernity. New Y ork: The Free Press. TRACY, D. 1981. The analogical imagination. Christian theology and the culture of pluralism. New York : Crossroad. VAN HUYSSTEEN, W. 1987. The realism of the text: A perspective on biblical authority. Pretoria : University of South Africa. y y VORSTER, J.N. 1994. Creatures creating creators: the potential of rhetoric. Religion and Theology, 1(2): 118-135. WYNGAARD, H. 1995. Adam Small praat hart uit oor rol in SA. Boekewêreld :3, Jul. 19. ZAAIMAN, R. 1995. Spieël Tnom/Christelike waardes? BoekewêreldA, Jul. 19. 55 Koers 61(1) 1996:37-55

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/585/701

Afrikaans

The role of certain directions and life perspectives in the development of theory in Educational Management In Educational Management, as in all scientific disciplines, a number o f directions and life perspectives contribute to the formulation o f theory in the field In this article the influence that some o f these directions and life perspectives have had on Educational Management is analysed. The role and place o f a Christian perspective is then described. The directions and life perspectives which will be discussed include positivism, post-positivism and post-modernism. Vedantic and Chinese perspectives on management are then discussed, as these two perspectives represent strong underlying religious beliefs. The article closes with a Christian perspective on Educational Management and leadership - a perspective which includes guide­ lines fo r educational leaders on the way in which a Christian approach can be developed and sustained. Die invloed van enkele strominge en lewensbeskouinge op die ontwikkeling van teorie oor Onderwysbestuur P.J. Mentz Skool vir Nie-formele Onderwys Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM E-pos: doppjm@puknet.puk ac.za Abstract The role of certain directions and life perspectives in the development of theory in Educational Management Koers 63(1 & 2} 1998:57-71 Die invloed van enkele stromlnge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die invloed van enkele stromlnge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die invloed van enkele stromlnge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die invloed van enkele stromlnge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur aangetoon dat die genoemde strominge ’n beduidende invloed op denke in Onderwysbestuur het. aangetoon dat die genoemde strominge ’n beduidende invloed op denke in Onderwysbestuur het. Waar die debat in die verlede gewentel het random die aard en wese van administrasie en bestuur, het Onderwysbestuur in ’n fase van kritiese ondersoek inbeweeg. Hierdie fase word gekenmerk deur eksplisiete standpuntstellings ten gunste van pragmatisme (Hoy, 1996) en postpositivisme (Evers & Lakomski, 1996) as metodes van ondersoek en oproepe tot die erkenning van waardes (Begley, 1996) en ’n Christelike benadering (Thom, 1996) tot Onderwysbestuur. Outeurs skroom nie om hulleself binne ’n bepaalde kader te plaas en vanuit hierdie hoek standpunt in te neem en kritiek te lewer nie. In hierdie artikel word, in aansluiting by die siening van Wolters (1992:1), ’n geintegreerde benadering gevolg met betrekking tot die siening van ’n teorie, ’n raamwerk en ’n lewensbeskouing. Daar word dus nie gepoog om die begrippe verwyder van mekaar te sien nie. Ouweneel (1992:5-10) noem ’n wetenskaplike teorie ’n bepaalde denkwyse oor die verskynsel(s) onder beskouing. Daar word dus nie kunsmatig ’n onderskeid en klassifikasie gemaak van postmodemisme as lewensbeskouing (en/of teorie) of andersom van ’n Christelike perspektief as slegs ’n lewensbeskouing nie. Hierdie artikel het dus ten doel om ’n oorsigtelike beeld te gee van denkwyses in die Onderwysbestuur deur gebruik te maak van ’n omvattende literatuurstudie. Die vrae wat in hierdie artikel aan die orde gestel word, wentel random die rol en invloed van die belangrikste denkwyses in Onderwysbestuur en die rol en plek van ’n Christelik-gefundeerde siening van Onderwysbestuur. 1. Inleiding en historiese posisionering Onderwysbestuur, as selfstandige deeldissipline van die Opvoedkunde word, soos alle ander dissiplines in die wetenskap, gekenmerk deur ’n verskeidenheid strominge. Die breër strominge in die wetenskap, waaronder die positivisme, postpositivisme en postmodemisme het op ’n verskeidenheid maniere neerslag gevind in die Onderwysbestuur. Alhoewel daar ’n verskeidenheid strominge is waardeur teoriebou in die wetenskap beinvloed word, word in dié artikel Koers 63(1 & 2} 1998:57-71 57 2. Die positivisme Die grondlegger van die positivisme was Auguste Comte wat volgens die “drie- stadia-wet” die ontwikkeling van die mensheid en menslike denke uiteengesit het. Hiervolgens deurloop menslike ontwikkeling drie stadia: die teologiese stadium, waarbinne wetenskaplike verskynsels in terme van een of ander bo-natuurlike entiteit verldaar word; die metaflsiese stadium, waar gesoek word na die wese van dinge binne die werking van onderliggende kragte en die positiewe stadium, wat as die wetenskaplike fase bekend staan en wat empiries waameembare feite aanvaar as die enigste riglyn vir wat waar en wetenskaplik is (Botha, 1990:45­ 46). Positivisme word deur Raath (1988:349) beskou as ’n wetenskap wat die verskynsels in die werklikheid kan ondersoek sonder om ’n beroep op die feite te doen wat nie deur die menslike ervaring gestaaf kan word nie. Romm (1991:2) brei hierop uit wanneer hy positivisme definieer as empiriese dissipline waarvan alle kennis op empiries observeerbare feite gegrond is, waarby Botha (1990:46) 58 Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 P.J. Mentz aansluit deur te sê dat die “werklikheid” dear die positivisme beskou word as dit wat vir die sintuie toeganklik is. aansluit deur te sê dat die “werklikheid” dear die positivisme beskou word as dit wat vir die sintuie toeganklik is. Op grond van hierdie empiries waameembare kennis kan voorspellings gemaak word wat spesifieke resultate verbind met spesifieke omstandighede. Binne die kader van die positivisme word voorspelling moontlik gemaak deur hipotese- stelling wat as belangrike deel van die wetenskaplike proses erken word en sintuiglike waameming as die enigste basis waarop ware kennis gebaseer kan word. Waameming kan egter nie plaasvind alvorens ’n voorafgaande teorie ontwikkel is wat die waameming kan rig nie. Teoretiese spekulasie en sintuiglike waameming moet dus voortdurend gekombineer word (Romm, 1991:15). Daar bestaan volgens Romm (1991:21-23) drie basiese waamemingsmetodes wat deur die positivisme gebruik word, naamlik direkte observasie (binne natuurlike omstandighede), eksperimentering (binne kunsmatige omstandighede) en die metode van vergelyking. Positivisme behels volgens Ouweneel (1992:24) die opvatting van ’n “neutrale, objektiewe wetenskap” wat uit die waameming van “objektiewe feite” sekere teorieë aflei wat dan deur daaropvolgende waamemings “geverifieer” moet word. Waardeoordele hoort volgens Botha (1990:47) nie binne hierdie objektiewe wetenskap tuis nie, aangesien dit geen wetenskaplike geldigheid besit nie. Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 2. Die positivisme Volgens Willower (1996:346) verwys positivisme binne die onderwysbestuurs- teorie na ’n tydperk tussen 1950 en 1970 toe geglo is dat skole ondersoek moet word aan die hand van waamemings, idees en metodes van ontwikkelde, relevante en empiries-toetsbare gegewens om positiewe verandering in die onderwys mee te bring. Volgens Willower het daar egter ook in hierdie tyd, in reaksie teen die positiviste ’n “eklektiese empirisme” ingetree, wat beteken dat die wetenskaplike hom/haar nie deur een enkele teorie, die positivisme, laat voorskryf het nie. Die logiese positivisme, as stroming van die positivisme, word deur Jangam (1970:2) beskou as ’n logies-linguïstiese benadering tot die natuurlike en sosiale wetenskappe. Dit verwys eerder na ’n houding as ’n geloof en ontwikkel kennis deur die analise en spesifisering van geskrewe en gesproke taal. Die volgende kenmerke van die logiese positivisme word deur Jangam (1970:11) geïdentifiseer: • Kennis is kenbaar in sover dit uitgedruk kan word. • Kennis is kenbaar in sover dit uitgedruk kan word. • Kennis is kenbaar in sover dit uitgedruk kan word. • Natuurlike en sosiale wetenskappe kan effektief bestudeer word deur middel van die logies-linguistiese benadering. • Die basis van kousaliteit en induksie word bevraagteken. • Emotiewe aspekte soos metafisika, etiek en tradisionele filosofie is betekenloos. 59 Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 Die invloedvan enkele stromlnge en lewensbeskouinge op ... Onderwysbestuur Die invloedvan enkele stromlnge en lewensbeskouinge op ... Onderwysbestuur Die invloedvan enkele stromlnge en lewensbeskouinge op ... Onderwysbestuur • Die tradisionele rol van filosofie as ’n wetenskap word gereduseer tot ’n wetenskap van taalanalise. Omdat die positivisme en logiese positivisme vereis dat slegs dit wat empiries waameembaar is as wetenskap aanvaar kan word, kan die wetenskap geen waardeoordele vel nie. Die bestaande orde binne die samelewing (die waar- neembare orde) moet dus positief gewaardeer word. Dit beteken dat wetenskap- likes uit die positivistiese skool - volgens Botha (1990:56) - nooit mag vra hoe die gemeenskap behoort te wees nie, nooit mag kritiek lewer op die bestaande orde nie, maar dit onteenseglik as die enigste werklikheid aanvaar. MacPherson (1996:3) sien ’n verdere invloed van die positivisme in Onderwysbestuur veral op die terrein van leierskapsteorieë. ’n Verskeidenheid teorieë oor leierskap het te doen met die “plasing” van die leier binne ’n bepaalde “ruit” op grond van resultate wat behaal is na die voltooiing van ’n “objektiewe” meetinstrument. 2. Die positivisme Die leier behaal ’n sekere punt vir byvoorbeeld taakoriëntasie en mensoriëntasie en word dan geklassifiseer as laag-laag, laag-hoog, ensovoorts. Die poging om empiries waameembare feite as enigste basis van beoordeling te gebruik en menslike optrede te bepunt, is duidelik. Positiviste glo onwrikbaar in die waarde van feitelike, empiriese inligting. Hierdie geloof word weerspieël in leierskapsteorieë waarin slegs gefokus word op die meetbare faktore rondom insette, prosesse en uitsette soos deur die leier gebied. Die leier as mens, sy behoeftes, asook dié van sy ondergeskiktes, word geensins in ag geneem nie. 3. Die postpositivisme Die verset teen die positivisme, veral teen die logiese positivisme, kan volgens Botha (1990:61) nie met slegs een skool in die wetenskapsfilosofie geassosieer word nie. Die Historiese Skool kan egter as baanbrekers van die postpositivis- tiese era beskou word. Hierdie filosofiese wetenskap het die klem, in teenstelling met die positivisme, baie sterk op die geskiedenis van die wetenskap laat val, in ’n poging om die dinamiek van verandering binne die wetenskap te verklaar. Die wetenskap word deur postpositiviste nie meer beskou as ’n objektiewe empiries waameembare stel feite nie, maar word voorgestel as iets wat nooit neutraal kan wees nie. Die verkeerdelike, dualistiese skeiding tussen feite en waardes en tussen kennis en geloof moet tersyde gestel word vir ’n meer integrale beskouing van die wetenskap (PU vir CHO, 1996:99). Vooronderstellings speel in alle wetenskaplike teorieë ’n deurslaggewende rol. Die betekenis van alle wetenskaplike terme, asook die vrae wat as geldig binne die wetenskap aanvaar word, word dan ook deur hierdie vooronderstellings (paradigmas) bepaal (Botha, 1990:62). 60 Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 P.J. Mentz As stroming van die postpositivisme stel Hoy (1996:370) as onderwys- bestuurskundige die pragmatiese perspektief voor. Kennis is hiervolgens die produk van sistematiese ondersoek wat onderlê word deur teorieë en is onderhewig aan openbare prosedure. Soos nuwe kennis ingewin word, kan bestaande teorieë verwerp word om plek te maak vir meer relevante teorieë. Onderwysbestuurders wat toegang het tot konsepte en basiese beginsels van organisasie beskik dus reeds oor die nodige instrumente om observasie, inter- pretasie en konstruksie van nuwe teorieë moontlik te maak. ’n Tipiese postpositivistiese metodologie word deur Robinson (1996:429-431) voorgehou wanneer hy ’n probleemgebaseerde metodologie vir Onderwysbestuur voorstel. Hy beweer dat bestaande bestuursbeleid en -praktyk die oplossings is van probleme uit die verlede. Hierdie oplossings is na verloop van tyd nie altyd meer relevant nie. Die probleemgebaseerde metodologie verskaf ’n teorie wat die aard van ’n probleem ondersoek en definieer aan die hand van ’n bepaalde vooronderstelling. Dan word kriteria verskaf waaraan die toereikendheid van moontlike oplossings vir hierdie probleem gemeet kan word. Kritiese dialoog tussen die betrokkenes is van die uiterste belang om die relevansie en bruikbaarheid van die probleemoplossings te bepaal. Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 3. Die postpositivisme Kriteria om die toereikend­ heid van die oplossing te bepaal sluit onder andere die volgende in: die effektiwi- teit van die oplossing om aan spesifieke vereistes te voldoen, samehangendheid van die oplossing, en bewys dat die probleem op so ’n manier geformuleer is dat dit moonlik is om die tekortkominge daarvan te identifiseer en dan reg te stel. Thom (1996:10) beskryf ’n postpositivistiese onderwysleierskapsmodel waar- binne ’n algemene milieu teenwoordig is waarin die onderwysleier ’n subjektiewe respons kan lewer op die gesamentlike behoeftes en begeertes van die verskeie onderwysgroepe onder sy beheer. Die hoofkomponente van hierdie model kan soos volg saamgevat word: • Leierskapsgedragsvlakke van die eerste vlak (roetine) en van die tweede orde (playin g hardball) word geïdentifiseer: eersteorde-aktiwiteite beïnvloed bevrediging en genot van take; tweedeorde-aktiwiteite behels die neem van risiko’s en dit gaan dikwels gepaard met stres, frustrasie en kompetisie. • Onmiddeliike en langtermyntydsraamwerke word geïdentifiseer: binne ’n langtermynraamwerk word die werklike waarde van die leier en die onderwys- instansie bepaal; hier word ook verwys na die morele inslag van die organisasie en die individu. Binne hierdie raamwerk word betaal vir swak besluite wat geneem is op bogenoemde gedragsvlakke. • Universele uitgangspunte van wat reg en regverdig is, vorm die basis van hierdie model: om dus effektief te wees, moet die onderwysleier hierdie eien- skappe vertoon. Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 61 Die Invloed van enkele stromlnge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die Invloed van enkele stromlnge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur ’n Ander postpositivistiese benadering tot onderwysleierskap word deur Gronn en Ribbens (1996:454-458) verskaf. Hierdie benadering wil die belangrikheid van die konteks van leierskap benadruk. Binne tradisionele leierskapsteorieë word nie genoegsame aandag gegee aan die mense wat die leierskapsposisies beklee nie. Etnografiese en biografiese metodologiese benaderings kan gebruik word in die studie van leierskap om bogenoemde tekortkominge te minimaliseer en om die konteks waarbinne leierskap plaasvind, korrek te tipeer. Tradisionele gebruik van vraelyste het die kulturele, kognitiewe en affektiewe raamwerke van die “proefpersone” verlore laat gaan. Hierdie blatante positivistiese ignorering van die proefpersone se verwysingsraamwerke het gelei tot ongeldige afleidings uit die versamelde data. 4. Die postmodernisme Postmodemistiese denke weerspieël ’n analise van taalgebruik, aangesien taal hiervolgens direk in verhouding staan tot sosiale mag. Maghebbendes binne ’n gemeenskap beheer die “ondergeskiktes” binne die gemeenskap deur middel van indoktrinasie en dominering van die linguale konteks waarbinne geregeer word. Die persoon met die sterkste argument het volgens Foster (1993:8) die beste kans om ’n magsposisie binne die gemeenskap te beklee. Volgens Gitlin (aangehaal in Fourie, 1993:3) het vier belangrike tendense ’n invloed uitgeoefen op die ontwikkeling van die postmodernisme: • Multinasionale kapitalisme (eie tradisies, waardes en geskiedenis word deur intemasionale waardes oorskadu). • Historiese diskontinuïteit (die wêreldgeskiedenis verloop nie volgens ’n lineêre orde nie). • Die .ywpp/e-generasie (postmodemiste is gewoond aan diskontinui'teit en ’n vryemarkstelsel wat ’n eindelose bron vervangbare ware bied). • Die Amerikaanse kultuur (veral ten opsigte van die jukstaponering van verskillende kulture, tale, gelowe, lewens- en wêreldbeskouings). Die postmodernisme stel dat daar subtiele politiese en kulturele vooroordele bestaan wat die wetenskap beheer. Die wetenskap word dus beskou as behorende tot die dominante sosiale klas binne ’n bepaalde gemeenskap. Taal en idees is hiervolgens instrumente vir onderdrukking - die maghebbendes praat vir die massas (Willower, 1996:357). Foster (1993:12-13) identifiseer drie historiese periodes in die geskiedenis van bestuur waarvan die postmodernisme deel uitmaak: 62 Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 P.J. Mentz • Romantiese periode: die mens is die primêre krag agter alle georganiseerde aktiwiteit; bestuurders moet dus sensitief wees vir die behoeftes van die mense binne die organisasie. • Modemistiese periode: klem word gelê op die rede en die krag van waameming; mense beskik oor die rasionele vermoë om hul “toekoms- bestemmings” te beheer deur middel van die toepassing van sowel wetenskaplike as tegnologiese hulpmiddels. • Postmodemistiese periode: daar bestaan geen basiese struktuur vir kennis nie; alle mense streef mag en invloed na; deur middel van taal word die mags- posisie van die gemeenskap beskryf. Laasgenoemde benadering tot kennis wil beklemtoon dat alleen deur middel van taal en gesprek die leiers in ’n gemeenskap die “ware” beeld van die gemeenskap en die sosiale verhoudinge daarbinne kan weerspieël. Konseptuele taalgebruik word dan ook verwerp ten gunste van meer ekspressiewe, metamorfiese taal­ gebruik om kulturele voorkeure uit te druk (Foster, 1993:4, 10). Aangesien omstandighede tyds- en plekgebonde is, gaan die kennisbasis van elke situasie verskil. 4. Die postmodernisme Bestaande konkrete kennis is dus volgens Foster (1993:7) in werklikheid slegs kennis relevant tot ’n spesifieke situasie waarvan die parameters gedefinieer word deur die betrokke geskiedenis en kultuur. Buiten mondelinge verteenwoordiging identifiseer Foster (1993:9-11) nog drie aspekte wat eie is aan die postmodemisme, naamlik orde, metafisika en geskiedenis. Wat hul beskouing van orde betref, glo die postmodemiste dat die ooglopende, natuurlike sosiale orde binne ’n gemeenskap die moontlikheid van die bestaan van ander “ordes”, wat ook deel uitmaak van die sosiale struktuur, verberg; hulle verwerp dus natuurlike orde. Vir hierdie denkrigting staan geskiedkundige gebeure ook in ’n geringe of geen verhouding tot mekaar nie; geskiedenis reflekteer eerder ’n reeks gebroke, onafhanklike verskynsels. Geskiedenis word dan ook nie beskou as die vooruitgang van universele rede nie, maar wel as ’n magspel waar die mens met verloop van tyd van een dominerende party na ’n volgende beweeg. Die onderwysbestuurder kan dan ook slegs sy taak volledig uitvoer as hy die “storie” van menslike dominering en strewe na mag en beheer verstaan. ’n Vaste organiserende raamwerk word deur die postmodemisme verwerp. So ’n raamwerk word beskou as bloot tydelik van aard en verteenwoordigend van die spesifieke belange van die maghebbende faksie binne ’n sosiale konteks - ’n raamwerk wat binne ’n bepaalde “verhaal” uitgespreek word (Burger, 1994:60). Postmodemistiese verhale of stories is gefragmenteerde sameflansings wat geen kontinui'teit (storielyn) voorstel nie, en ook nie op ’n logiese gevolgtrekking uitloop nie. Elke fragment word binne ’n bepaalde konteks geplaas; ’n konteks 63 Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 Die invloed van enkete strominge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die invloed van enkete strominge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die invloed van enkete strominge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur g g p y wat gekenmerk word deur baie wisseling (Viljoen, 1988:423). Postmodemisme is ook al beskryf as ’n veelheid van verskynsels. wat gekenmerk word deur baie wisseling (Viljoen, 1988:423). Postmodemisme is ook al beskryf as ’n veelheid van verskynsels. Postmodemisme in die Onderwysbestuur verkondig volgens Willower (1996:346) as’t ware die noodsaak van anti-wetenskaplike metodes om die effektiwiteit binne enige veld van ondersoek te verhoog. Die basiese aannames van modeme sosiale wetenskappe word in twyfel getrek, en bestaande kennis van tradisionele standaard organisatoriese teorieë word verwerp. Alle idees word deur die post­ modemisme beskou as produkte van subjektiewe interpretasie en dominering of indoktrinasie (Hoy, 1996:368). 4. Die postmodernisme Differensiasie, die verwerping van sentraal- gesetelde outoriteit en die hiërargiese orde is volgens Fourie (1993:7-8) kenmerkend van die postmodemisme. Die soeke na eenheid in enige verskynsel word verwerp, en daar word geglo dat enigiets met enigiets anders gejukstaponeer kan word. Die roekelose vermenging van genres is dus ’n algemene verskynsel. Evers en Lakomski (1996:390), welbekende onderwysbestuurfilosowe, kom tot die gevolgtrekking dat die postmodemisme geen fundamentele kennisbasis vir die wetenskap aanvaar nie en dat daar geglo word dat dit onmoontlik is om die realiteit te verteenwoordig. Hierdeur word die positivisme of empiriese weten­ skap verkeerdelik vereenselwig met die beoefening van die wetenskap self, wat veroorsaak dat die wetenskap dus verwerp word omdat positivisme verwerp word. Foster (1993:14-15) verskaf die volgende implikasies van die postmodemisme vir Onderwysbestuur: • Die wyse en metode waardeur opvoedkundige administrateurs opgelei, geselekteer en gesertifiseer word, word bevraagteken. Die idee dat fundamen­ tele vaardighede gei'soleer en aangeleer kan word om ’n bepaalde kennisveld te beskryf, word deur die postmodemisme afgemaak as ’n ideologic om bepaalde sosiale groepe buite ’n professie te hou. • Hierdie siening het noodwendig ’n bepaalde invloed op die opleidingsmetodes van potensiële onderwysleiers en -administrateurs, asook op die navorsings- metodes binne hierdie velde. • Tradisionele opleidings- en navorsingsprogramme aanvaar die bestaan van ’n fundamentele kennisbasis waarvolgens hierdie programme gestruktureer word. Die postmodemisme glo dat alle kennis konteksgebonde is en dus volgens gedifferensieerde metodes geïnterpreteer moet word. • Teorie en praktyk moet as onlosmaaklik beskou word. Hierdie uitgangspunt impliseer dat die teoretiese opleiding van onderwysleiers hulle nie nood- • Teorie en praktyk moet as onlosmaaklik beskou word. Hierdie uitgangspunt impliseer dat die teoretiese opleiding van onderwysleiers hulle nie nood- 64 Koers 63(1 & 2] 1998:57-71 P.J. Mentz wendig kan voorberei op die hantering van elke probleem indien elke probleem konteksgebonde is nie. wendig kan voorberei op die hantering van elke probleem indien elke probleem konteksgebonde is nie. 5.1 Motivering Dit word algemeen aanvaar dat sekere Oosterse perspektiewe die denke oor bestuur sterk beïnvloed. Die kemgedagtes van lojaliteit en toewyding aan die maatskappy en inrigting as allesoorheersend het reeds in die sewentigeijare neerslag gevind in byvoorbeeld die sogenaamde Japannese bestuursteorieë. Twee aanverwante Oosterse strominge word vervolgens kortliks toegelig. 5.2 Hindoeïsme: die Vedantiese perspektief Volgens Sapre (1996:3) verwys Vedanta na “a body of knowledge about the individual self, the external world in relation to oneself and about God, whose manifestation is found in creation itself’. Die Vedanta is saamgevat in ’n historiese Indiese dokument en die fokus hiervan in die modeme bestuursveld is die bestuur van “ander”. Die Vedanta verduidelik dat ’n persoon homself eers goed moet ken en verstaan alvorens hy kan poog om ander effektief te lei en te bestuur. Daar bestaan ’n groot ongelykheid tussen die opleiding van bestuurders as vaardige winssoekers en die opleiding van bestuurders met vaste waardesisteme waarop besluitneming gebaseer kan word. In die Vedantiese filosofie word volgens Desai (1996:7) geglo in die ingebore potensiaal van alle mense en in die inherente waardesisteme waarvolgens menslike handeling gerig word. Elke mens beskik oor die vermoë om keuses te maak. Hierdie seleksievermoë is die oorsprong van elke menslike handeling. Mense handel egter nie net volgens hul keuses nie, maar reageer ook op die keuses van ander. Hierdie reaksies is gewoonlik impulsief en emosioneel van aard en kom herhaaldelik voor (Sapre, 1996:4). ’n Verantwoordelilce, effektiewe onderwysleier kan onderskei tussen aksie en reaksie. Menslike gedrag word gerig deur kennis en persoonlike waardes wat op vier vlakke manifesteer: instinktiewe, geprogrammeerde gedrag, impulsiewe, emosionele gedrag, daadwerklike, beplande gedrag en spontane, karakteristieke gedrag (Sapre, 1996:5). Wanneer ’n onderwysleier homself en sy ondergeskiktes in “Vedantiese lig” bejeën, sal die werkers onbewustelik groter insette lewer om die onderwysleier tevrede te stel. Volgens Desai (1996:8) sal so ’n ingesteldheid noodwendig tot hoër produktiwiteit in die onderwys aanleiding sal gee. Elke handeling wat die Koers 63(1 & 2] 1998:57-71 65 Die invloed van enkele stromlnge en lewensbeskouinge op ... Onderwysbestuur Die invloed van enkele stromlnge en lewensbeskouinge op ... Onderwysbestuur onderwysbestuurder uitvoer, het bepaalde gevolge. Die mens het wel beheer oor sy gedrag, maar nie oor hierdie gedragsgevolge nie. Die onderwysbestuurder kan sekere verwagtinge stel insake moontlike gevolge, maar die realiteit voldoen nie altyd aan die gestelde verwagtinge nie - nie eens binne ’n beheerde bestuurs- omgewing nie (Sapre, 1996:5). Strominge in die onderwysbestuur binne die Vedanta stem grootliks ooreen met dié van Westerse denkrigtings. Die Vedantiese benadering wil ook beklemtoon dat dit nie noodwendig intellektuele vermoë is wat die effektiwiteit van ’n bestuurder bepaal nie, maar dat emosionele intelligensie wat selfbewustheid, impulsbeheer, empatie, integriteit en selfmotivering behels, ook ’n bepalende rol speel in die mate van bestuursukses. 5.2 Hindoeïsme: die Vedantiese perspektief Binne die Vedantiese leer word geglo dat die hiërargiese orde binne ’n formele organisasie beskou moet word as ’n deel van die wêreld se natuurlike orde. Hoe hoër ’n persoon in die hiërargiese orde funksioneer, oor hoe meer mag beskik daardie persoon. Hierdie mag is egter slegs geregverdig indien dit spruit uit die persoon se intrinsieke vermoëns en persoonlike kwaliteite. Leierskap en hierargiese orde staan in verhouding tot mekaar aangesien die leier noodwendig oor baie vermoëns en daaruitspruitende mag beskik. Hierdie mag maak dit vir die leier moontlik om ander te beïnvloed, maar nie om oor ander te regeer nie. Effektiewe leiers beïnvloed ondergeskiktes positief op ’n kontinue basis. Dit is dus die gedrag van ondergeskiktes wat volgens Sapre (1996:14) die bewys lewer van ’n bestuurder se effektiwiteit. 5.3 Chinese perspektiewe op leierskap en menslikheid Die Westerse kultuur beskou ’n goeie bestuurder as iemand wat met sekerheid kan bestuur en sy handelinge met rasionele, logiese argumente kan staaf. Die klem word volgens Kam Cheung (1996:2) geplaas op die bestuurshandelinge en die effektiwiteit waarmee dit uitgevoer kan word. Kam Cheung (1996:2) meen verder dat binne ’n tradisionele Chinese konteks die klem verskuif word na die moraliteit van die leier/bestuurder self - ’n klem- verskuiwing wat inslag vind in die manier waarop bestuurshandelinge en leierskap uitgeoefen word. Hier is dus sprake van ’n humanistiese benadering. Moraliteit behels waardeoordele wat inherent tot ’n bepaalde kultuur behoort. Die Chinese kultuur en tradisies is dus ’n logiese beginpunt vir die studie van onderwysbestuur in Hong Kong. Die Chinese kultuur eis verder dat kennis en vaardighede wat tydens studie ingewin en aangeleer word, toegepas moet word om die gemeenskap te dien. Die belang van die groep word volgens Kam Cheung (1996:7) altyd bo dié van die Koers 63(1 & 2] 1998:57-71 66 P.J. Mentz individu (ook die onderwysleier) geplaas. In hierdie verband wys Fung (1990:5) daarop dat Chinese filosofiese denke gebaseer is op drie dinge, naamlik: individu (ook die onderwysleier) geplaas. In hierdie verband wys Fung (1990:5) daarop dat Chinese filosofiese denke gebaseer is op drie dinge, naamlik: • die voortdurende eenheid van alle dinge (’n bio-sentriese kosmologie), g ( • die noodsaak van ’n waardegesentreerde ontologie, g g • die verheffing van die individu in belang van die groep. Sung (1990:129) beklemtoon die gedagte van ’n algemeen aanvaarde en gedeelde gewete as voorvereiste vir effektiewe samewerking. Hierdie gedagte vind sterk aansluiting by Kam Cheung se siening van die individu wat belangriker is as die groep - ’n siening met onmiddellike implikasies vir onderwysleierskap. 6. 'n Christelike perspektief op Onderwysbestuur en leierskap Uit die voorafgaande is dit duidelik dat sieninge oor die mens, die gemeenskap en die rol van die mens binne die gemeenskap sterk figureer in die denke oor Onderwysbestuur en leierskap. Wanneer sowel die verskillende teorieë (waar onder positivisme en post­ modemisme) as die perspektiewe deur die Christen-onderwysbestuurder onder oë geneem word, is dit belangrik dat ’n teorie en/of standpunt geformuleer word wat nie slegs ’n eties-aanvaarbare uitbreiding van sodanige teorie is nie. ’n Christelike siening van leierskap word deur Fowler et al. (1990:157) soos volg beskryf: “Guiding involves a gentleness, an easy way of nudging someone in a certain direction.” Om effektief te kan lei, vereis ’n daadwerklike lewens­ beskouing en ’n vaste wete van waarheen ’n organisasie op pad is. Volgens Fowler et al. (1990:159) word doeltreffende, duidelike en realistiese doelwit- stelling, tesame met ’n bepaalde toekomsvisie as deel van die primêre take van die onderwysbestuurder beskou. Volgens Thom (1996:11) rig gewetensvrae die volwassene se wetenskaplike denke. Die gewete verwys hierin na die bewuste kennis van regte en verkeerde dade. Thom (1996:12) glo dat die gewete aangewakker word deur Christenskap. Bestuur moet gegrond wees op die gewete, wat nie oorheers word deur skuldgevoelens nie, maar ’n gewete wat empatie, respek, simpatie en regverdig- heid vir alle mense voorstaan. ’n Christelike onderwysbestuurder het volgens Thom (1996:18-23) genoegsame selfvertroue, humor en ’n sterk intellek, maar ’n sagte hand. Hy/sy is verder regverdig, waagmoedig, vrygewig, vergewensgesind en aanpasbaar volgens die behoeftes van ander persone. Christenskap word beskou as ’n verenigende teorie met die ideaal van gelyke geleenthede vir almal. Die Christelike gewetens- 67 Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 Die Invloed van enkele stromlnge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur perspektief bied aan die onderwysleier die nodige toerusting om veranderende, uitdagende omstandighede te hanteer. perspektief bied aan die onderwysleier die nodige toerusting om veranderende, uitdagende omstandighede te hanteer. Beruldsen en Buchanan (1995:12) sê dat die konstante veranderinge waarmee onderwysleiers en organisasies gekonfronteer word, kreatiewe probleemoplossing noodsaak. ’n Kreatiewe leier kan beskryf word as ’n persoon wat gestelde eise beantwoord met gerigte strategieë wat sukses verseker. Verandering behels ten alle tye risiko en onsekerheid, wat die vereiste stel van ’n bepaalde raamwerk wat die aanpassing by sulke verandering sal rig en ondersteun. So ’n raamwerk kan onderverdeel word in komponente soos beplanning, besluitneming, rolverant- woordelikheid, kommunikasie, evaluering, konflikhantering en motivering. 6. 'n Christelike perspektief op Onderwysbestuur en leierskap Thom (1996:6) sluit hierby aan wanneer hy sê dat die onderwysleier op hoogte moet bly van onderwysontwikkelinge om effektiewe bestuur en leiding op ’n kontinue basis te verseker, terwyl hy steeds basiese waardes en fundamentele lewens- beginsels moet aanhang. Om moontlike probleme en onsekerhede wat ontstaan as gevolg van veranderende omstandighede te bekamp, stel Thom (1996:9) as oplossing ’n inherente geloof- en waardesisteem. ’n Leier wat volgens ’n Christelike visie lei, sal volgens Mulder (1990:99) elke individu binne sy organisasie ondersteun om sy unieke talente en verborge potensiaal te ontsluit. Leierskapsriglyne binne ’n Christelike raamwerk kan nie werklik afgelei word uit die ekonomiese wêreld waar die hoofdoel die strewe na winsgewendheid is nie. Bybelse riglyne moet volgens Mulder (1990:79) in so ’n leierskapsraamwerk ingebed word. Sekulêre vorme van leierskap is nie noodwendig altyd in stiyd met hierdie Bybelse riglyne of Christelike waardes nie. Vergelyk in hierdie verband byvoorbeeld die aspek van positiewe beïnvloeding deur leiers (Vedantiese perspektief) en diens aan die gemeenskap (Chinese perspektief), soos vroeër bespreek. Die goeie moet in sowel die sekulêre as in die Bybelse leierskapsriglyne raakgesien word. God gee aan sekere persone die talent om as leiers te funksioneer. Dit is dus die verantwoordelikheid van die bestuurder om, deur middel van hierdie talente, ander mense in sy organisasie, of binne die sosiale orde, te dien. Die onderliggende doel van leierskap is dus diens deur liefde aan ander, nie die retensie van mag of outoriteit nie (Mulder, 1990:90-94). Samevattend stel Mulder (1990:100) dat Bybelse leierskap verstaan moet word in die konteks van die geskape mens as die beeld van God - ’n uitgangspunt wat daarop dui dat die mens volgens Christus se voorbeeld nederig moet lei en nie leierskap moet gebruik as ’n instrument om mag te bekom nie. ’n Kreatiewe leier moet volgens Murphy (1995:13-20) bereid wees om homself in die volgende rolle te plaas: as ’n diener van die gemeenskap, as ’n argitek van organisasiestrukture, as ’n sosiale argitek en as ’n morele opvoeder. MacPherson (1996:3) sê dat ’n ware onderwysleier sy ondergeskiktes lei om krities te dink oor Koers 63(1 & 2] 1998:57-71 68 die kwaliteit van die kennis wat hul daagliks gebruik. ’n Persoon se kennisbasis en sy kennisteorie stel die riglyne vir wat hy weet, doen en is. Murphy (1995:27­ 30) verskaf die volgende riglyne aan onderwysbestuurders om suksesvol te wees: • Ontwikkel ’n relevante, uitdagende skoolvisie. Bibliografie g BEGLEY, P.T. 1996. Cognitive perspectives on values in administration: a quest for coherence and relevance Educational Administration Quarterly, 32(3) 403-427, Aug BERULDSEN, A & BUCHANAN, C. 1995 Reframing leadership: looking at schools from political, structural, human resources and symbolic points o f view. (Paper presented at the annual conference o f the Australian Council for Educational Administration. Sydney, Australia.) BOTHA, M E. 1990. Metateoretiese perspektiewe op die sosiale wetenskappe. Potchef- stroom : PU vir CHO (In Wetenskaplike bydraes van die PU vir CHO ) p y BURGER, W 1994 Postmodemisme: doelgerig o f vrolike fuif? ’n Polisieroman en ’n moorddroom Literator, 15(1) 59-71, April DESAI, P.D. 1996. Indigenous perspectives o f Educational Management: the Hindu (Vedantic) perspective o f Educational Management (Paper presented at the eighth international conference o f the CCEA. Kuala Lumpur, Malaysia.) p , y ) EVERS, C.W. & LAKOMSKI, G. 1996. Science in Educational Administration: a postpositivist conception Educational Administration Quarterly, 32(3):379-403, Aug. FO STER W. 1993. Postmodern, postmetaphysical and educational administration (Paper presented at the annual meeting o f the American Educational Research Association. Atlanta, USA.) FOURIE, P 1993 Televisie, tegnopolie en postmodemisme Communicatio, 19(1)2-13 FO W LER S., VAN BRUMMELEN, H.W. & VAN DYK, J. 1990. Christian schooling: Education for freedom. Potchefstroom : PU vir CHO. FUNG, H. 1990. The spirit o f Chinese philosophy. Taipei : Center for Public and Business Administration Education National Chengchi University g y GRONN, P. & RIBBENS, P 1996 Leaders in context: postpositivist approaches to understanding educational leadership. Educational Administration Quarterly, 32(3): 452­ 473, Aug g HOY, W.K. 1996. Science and theory in the practice o f educational administration: a pragmatic perspective. Educational Administration Quarterly, 32(3):366-379, Aug. M, R T . 1970. Logical positivism and politics. London : Sterlin JANGAM, R T . 1970. Logical positivism and politics. London : Sterling. KAM CHEUNG, W. 1996. Indigenous perspectives o f educational management. Is there a need to prepare educational leaders in moral education? An examination o f the Chinese traditional thinking on humanity and leadership. (Paper presented at the eighth international conference o f the CCEA. Kuala Lumpur, Malaysia.) MACPHERSON, M. 1996. Indigenous perspectives o f educational management: The third watershed in building theories o f educational administration: Implications for indigenous policy research and leadership practice. (Paper presented at the eighth international conference o f the CCEA. Kuala Lumpur, Malaysia.) MULDER, C.T. Die Invloed van enkele strominge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die Invloed van enkele strominge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die Invloed van enkele strominge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Die Invloed van enkele strominge en lewensbeskoulnge op ... Onderwysbestuur Navorsing in onderwysbestuur en -leierskap vanuit ’n Christelike perspektief verabsoluteer egter nie een van bogenoemde strominge nie. ’n Christelike visie op navorsing en die praktyk van onderwysbestuur hou rekening met empatie, respek, simpatie en regverdigheid. 6. 'n Christelike perspektief op Onderwysbestuur en leierskap • Ontwikkel ’n relevante, uitdagende skoolvisie. • Ontwikkel ’n relevante, uitdagende skoolvisie. • Verskaf genoegsame hulpbronne om die visie te ondersteun. • Ontwikkel ’n kommunikasienetwerk om goeie menseverhoudinge binne skool- verband aan te moedig. • Verskaf genoeg inligting aan onderwysers om goeie besluitneming te bevorder. • Verskaf mdiensopleidingsprogramme om onderwysers professioneel te ontwikkel. Murphy (1995:23) sê verder dat leiers meer deelnemende bestuursbeginsels moet toepas en meer leierskapsverantwoordelikhede moet delegeer. Vandag word ’n redelike aantal leiers op topvlak vereis wat demokrasie werklik verstaan en waarde daaraan heg. Hulle moet ook weet hoe om outoriteit en vryheid te balanseer binne ’n bepaalde organisasiekultuur. Verder moet onderwysleiers volgens Thom (1996:7) met die nodige entoesiasme, energie en kundigheid reform asie en herstrukturering bevorder in ’n konstant veranderende gemeen- skap. Hierdie standpunt van Thom verskaf dan ook die motivering waarom die onderwysleier kennis behoort te dra van strominge in die teorie wat die praktyk ten grondslag lê. Kundigheid met betrekking tot die aard van hierdie strominge verskaf aan die onderwysleier die nodige toerusting om die impak van verandering te kan antisipeer. Dit is noodsaaklik dat onderwysleiers meer krities raak oor die ontwikkeling van die wetenskap. Dit beteken dat die doel van so ’n leer of teorie eerstens noukeurig bepaal moet word, waama onderliggende waardes en norme wat deur so ’n teorie gedien kan word, geïdentifiseer moet word. Teorieë moet beskou word as ’n geloofsnetwerk wat saamgestel is uit feite, norme en waardes wat gedrag moet regverdig. In ’n studie van onderwysbestuur en -leierskap word daar dus kennis geneem van aspekte soos die volgende: • Die empiries-toetsbare (vergelyk die positivisme). • Die konteks waarbinne enige ondersoek plaasvind (vergelyk die post- positivisme). • Individuele sieninge (“stories” - vergelyk die postmodemisme). Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 69 Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 Bibliografie 1990 Biblical leadership in Christian organizations Grand Rapids : Calvin College. MURPHY, J 1995. Creative leadership (Paper presented at the annual conference o f the Australian Council for Educational Administration. Sydney, A ustralia) OUWENEEL, W J 1992. Natuurwetenskap en natuurbeskouing. Potchefstroom PU vir CHO. (In Wetenskaplike bydraes van die PU vir CHO.) 70 Koers 63(1 & 2] 1998:57-71 P.J. Meniz POTCHEFSTROOMSE UNIVERSITEIT VIR CHRISTELKE HOËR ONDERWYS. 1996. Studiegidslesings: Historiese oorsig. Wetenskapsleerkursus vir dosente. Potchef­ stroom : PU vir CHO. RAATH, A.W.G. 1988 Die juridiese positivisme en steun vir die “Freedom Charter”. Ide Jure, 21(2):348-356. , ROBINSON, V.M.J. 1996. Problem-based methodology and administrational practice. Educational Administration Quarterly, 32(3):427-452, Aug. Q y, ( ) g ROMM, N.R.A. 1991. The methodologies o f Positivism and Marxism A sociological debate. London : MacMillan. SAPRE, M.P. 1996. Indigenous perspectives o f educational management. Educational Management: A Vedantic perspective. (Paper presented at the eighth international conference o f the CCEA. Kuala Lumpur, Malaysia.) p y SUNG, K 1990. A brief history o f Taiwan. Taipei : Center for Public and Business Administration Education. National Chengchi University. T H O M P J 1996. Educational leadership worldwide: the Christian conscience factor (Keynote address presented at the eighth international conference o f the CCEA. Kuala Lumpur, Malaysia.) p y VILJOEN, H. 1988. Spieël, kamer van spieëls; oor postmodernisme en representasie Journal o f Literary Studies, 4(4):417-426, Des. f y , WILLOWER, D.J. 1996. Inquiry in Educational Administration in the spirit o f the times Educational Administration Quarterly, 32(3):344-366, Aug. Q y, g WOLTERS, A.M .L 1992. Die skepping herwin. Bybelse grondslae vir ’n Reformatoriese lewensbeskouing. Potchefstroom : PU vir CHO. {In Wetenskaplike Bydraes van die PU vir CHO.) Koers 63(1 & 2) 1998:57-71 71

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/522/647

Afrikaans

I Hierdie artikel is n uitvloeisel van navorsing wat binne die fokusarea Reformatoriese Teologie, Etiek en Samelewing in die Fakulteit Teologie (PU vir CHO) gedoen is Langs hierdie weg bedank ek graag die keurders vir die waardevolle insette wat hulle gemaak het ter verbetering van hierdie artikel Leemtes wat nog bestaan, is vir die rekening van die outeur < é < é ’n Verband tussen ontwikkelinge binne filosofiese hermeneutiek en ontwikkelinge in benaderings tot Bybelinterpretasie1 H.J.M. (Hans) van Deventer Skool vir Basiese Wetenskappe (Vakgroep Teologie) Potchefstroomse Universiteit vir CHO V aaldriehoekkampus VANDERBIJLPARK E-pos; bybhjmvd@puknet puk ac.za ... even the best of writings are but a reminiscence of what we know ... Die Interpretetion der biblischen Schriften unterliegt nicht andem Bedingungen des Verstehens als jede andere Literatur. - Rudolf Bultmann. Abstract A link between developments In philosophical hermeneutics and developments in approaches to Biblical interpretation 1. Inleiding Die lees van onlangse uitgawes van Die Kerkblad maak dit duidelik dat die verstaan of interpretasie van die Bybel ’n saak is wat leef in die harte van (sommige) kerklidmate in die GKSA. Artikels en briewe wat in hierdie publikasie verskyn het, spreek die wyse van verstaan van die Bybel vanuit verskillende gesigspunte aan (vgl. onder andere Meijer, 1998; Schulze, 1998a, 1998b; Vergeer, 1998)2. Wanneer ’n mens praat van die wyse (die hoe) van die verstaan van die Bybel (of enige objek) betree ’n mens die terrein van die hermeneutiek, die wetenskap wat die verskynsel van verstaan ondersoek. Sommige kerklidmate sal egter by die aanhoor van hierdie woord (hermeneu­ tiek) dadelik wou beswaar maak asof die woord “’n wapen in die hand van modeme teoloë” is waardeur “[h]ulle ... die waarheid en die besit daarvan (s/c!) [relativeer]” (vgl. Meijer, 1998:24). Volgens Mosés Silva (1994:16), ’n welbekende Nuwe-Testamentikus binne ’n behoudende teologiese tradisie, lui die argument dikwels dat die Bybel tog duidelik is, en dat die besit van die Heilige Gees die enigste wesenlike voorwaarde vir die verstaan van die Bybel is (1 Kor. 2:10-16). Silva (1994:16) weerlê hierdie argument wanneer hy aanvoer dat ons nie hermeneutiek benodig omdat die Bybel ’n goddelike boek is nie, maar juis omdat die Bybel ook ’n eg menslike boek is (vgl. Coetzee, 1988:22). Nader aan eie huis merk Coetzee (1988:21) op dat “[d]ie belydenis van die perspicuitas of deursigtigheid van die Skrifte nie beteken dat alles in die Skrifte klinkklaar ... duidelik is nie” (kursivering van Coetzee). Geen persoon kan met ’n beroep op die werk van die Heilige Gees beweer dat daar vir die verstaan van die Bybel nie ook gelet hoef te word op hermeneutiese teorieë nie. Die onmoontlikheid van so ’n redenasie kan duidelik gemaak word indien dieselfde redenasie toegepas word op ’n ander kardinale aspek van Bybelinterpretasie, naamlik kennis van die ou tale - Hebreeus, Aramees en Grieks. Niemand in die modeme tyd het al teen die voortgaande bestudering van hierdie tale te velde getrek met ’n beroep op die duidelikheid van die Skrif of die verligtende werk van die Heilige Gees nie. Ons kan nie uit die oog verloor dat die Bybelteks hermeneutiese vertaling benodig in dieselfde mate waarin dit linguistiese vertaling benodig nie. 2 Die oogmerk van hierdie artikel is we om in direkte gesprek te tree met hierdie outeurs nie. Daarvoor sou hierdie wetenskaplike tydskrif miskien ook nie die regte forum wees me Hierdie artikel poog om die meer prinsipiele grondslae van interpretasie te belig. Vanuit hierdie besinmng sou so 'n gesprek binne ’n ander konteks wel gepas en inderdaad nodig wees. A link between developments In philosophical hermeneutics and developments in approaches to Biblical interpretation This article relates to a discussion in Die Kerkblad (mouthpiece of the Gerefor- meerde Kerke in Suid-Afrika) on Biblical interpretation. First the current situation in Biblical interpretation in South Africa is sketched. Secondly, the developments in philosophical hermeneutics are outlined. In the last instance these two aspects are brought into relation with each other and a suggestion is made for a way in which these aspects could be addressed in future, especially within theological faculties with strong denominational ties. 393 Koers 64(4] 1999:393-413 'n V&rbandlussen onlwikkeling binne filosoflese hermeneutieken ... Bybellnterpretasie 4 Enkele wysigings op Spangenberg se uiteensetting word later aan die hand gedoen. 1. Inleiding Hierdie hermeneutiese vertaling moet kennis dra van ontwikkelinge binne die hermeneutiek, net soos wat linguistiese vertaling moet kennis dra van ontwikkelinge binne die Hebreeuse, Aramese of Griekse taalkunde (vgl. Thiselton, 1986:79). AJmal wat die Bybel lees, bou - 394 Koers 64(4} 1999:393-413 H.J.M. (Hans) van Den/enter bewustelik of onbewustelik - op een of ander vorai van hermeneutiese teorie. Die doel van hierdie artikel is om ontwikkelinge in die hermeneutiek na te gaan en dit in verband te bring met resente ontwikkelinge in benaderings (metodes) tot Bybelinterpretasie, veral binne die Suid-Afrikaanse konteks. Eerstens word kortliks gelet op die huidige stand van Bybelinterpretasie in Suid- Afrika. Tweedens word aandag gegee aan enkele ontwikkelinge binne die filosofiese hermeneutiek, waarna die vraag gevra word waar Bybelverklaarders staan (binne die breëre Suid-Afrikaanse konteks, sowel as die engere Gereformeerde3 konteks) wat hierdie ontwikkelinge betref. 3 In hierdie artikel verwys Gereformeerd na die teologiese tradisie binne die GKSA, terwyl gereformeerd verwys na ’n breére tradisie wat voortvloei uit die Reformasie 2. Enkele ontwikkelings in Bybelinterpretasie Spangenberg (1994) se siening in verband met paradigmas binne die Bybel- wetenskappe kan hier dien as ’n (voorlopige)4 oorsig van die huidige stand van sake in die veld van Bybelinterpretasie. Spangenberg (1994:156) maak melding van drie paradigmaverskuiwings in die Bybelwetenskappe binne die Protestantse tradisie: die verskuiwing na die hervormingsparadigma, die verskuiwing na die histories-kritiese paradigma en die verskuiwing na die literêr-kritiese paradigma. Spangenberg gee ’n opsomming van wat onder die genoemde drie paradigmas verstaan moet word. Die hervormingsparadigma gaan van die standpunt uit dat '\d\ie Bybel die Woord van God [is], Deur hierdie Woord openbaar God Homself aan die gelowige mens. Die indiwiduele gelowige wat gelei word deur die Heilige Gees, kan die Bybel reg interpreteer omdat die Bybel duidelik en sy eie uitlegger is. Vir ’n korrekte uitleg is die gelowige, afgesien van die leiding van die Gees, aangewese op die histories-letterlike interpretasiewyse (Spangen­ berg, 1994:148, vgl. Deist, 1994a:271-275). Die histories-kritiese paradigma word soos volg saamgevat: 5 In ’n latere en meer populêre publikasie laat Spangenberg (1998a) die duidelike onderskeid tussen die tweede en derde paradigmaverskuiwings wat in die gereformeerde teologiese tradisie waar te neem is, íetwat vervaag. Hy onderskei steeds drie paradigmaveranderings (1998a:51), maar sien die tweede en derde paradigmas as begrond op ’n gemeenskaplike Sknfbeskouing. Spangenberg koppel steeds die tweede en derde paradigmas aan die opkoms van histonese kntiek en die modeme literatuurwetenskap onderskeidelik. Binne laasgenoemde paradjgma (waarin Spangenberg homself posisioneer) word die Bybel beskou as “woorde oor God” en verval die goddelike komponent in die totstandkoming van die Bybel. Du Toit (1998:30) beskryf om hierdie rede Spangenberg se model in ’n populêre resensie as “die einde van die teologie” Hieronder word weer na hierdie aspek verwys. 6 Daar kan aangevoer word dat wat hier beskryf word as die histories-letterlike model ook bekend staan as die grammaties-histonese model (vgl, Heiberg, 1983:109-110) en dat dit wel ems maak met die teks as sodanig (vgl. “grammaties”) en me net met historiese aspekte “agter” die teks nie (vgl Deist & Burden [1985 83-86] vir die ontwikkeling van die histories- Die histories-kritiese paradigma word soos volg saamgevat: [d]ie Bybel is ’n versameling ou Nabye-Oosterse godsdienstige gesknfte wat deur beperkte, feilbare mense geskryf is. Verskeie van hierdie gesknfte het oor ’n lang periode ontstaan en is dikwels nie net deur een outeur geskryf nie. Die geskrifte bevat die geloofsinsigte en geloofsgetuienisse van daardie mense en hul tydgenote. Hierdie mense het gedurende ’n vasomlynde tyd in die geskiedenis op aanwysbare plekke op aarde geleef. Vir ’n korrekte verstaan van die Bybel moet die leser oor grondige kennis beskik van onder andere (1) die geskiedenis van Israel en ander Ou Nabye-Oosterse volke asook die vroeë Christendom; (2) die kulturele milieu ... van daardie mense; (3) hulle Koers 64(4) 1999:393-413 395 'n Verbandlussen onlwikkellngbinne filosofiesehermeneutleken ... Bybelinterpretasle wêreldbeeld; (4) die godsdienstige oortuigings, praktyke en strominge van daardie tyd (Spangenberg, 1994:156). Spangenberg (1994:161) som die literêr-kritiese paradigma soos volg op: Spangenberg (1994:161) som die literêr-kritiese paradigma soos volg op: ... die Bybel [word beskou] as 'n versameling Ou Nabye-Oosterse godsdiens­ tige literatuur. Hierdie literatuur kan volgens die gangbare literatuur- wetenskaplike metodes ... ontleed word. Vanweë die nuwere ontwikkeling in die literatuurwetenskap word die klem tans meer geplaas op die leser (reseptor) van die teks. Die laaste opmerking aangaande die rol van die leser is ’n belangrike aspek waarop later teruggekom word. In hierdie verband is Spangenberg in gesprek met Lategan (1984), wat paradigmaveranderings in die Bybelwetenskappe voorstel as eerstens ’n verskuiwing van die outeurspool na die tekspool, en tweedens ’n verskuiwing in ondersoek van die tekspool na die leserspool. Spangenberg (1994:157) toon aan dat Lategan se model slegs van toepassing is op paradigmaverskuiwings binne die literatuurwetenskap en nie sonder meer ook op paradigmaverskuiwings in die Bybelwetenskappe nie5. Die feit bly egter dat die klem op die rol van die leser in die kommunikasieproses vandag ook in die Bybelwetenskappe opnuut aan die orde is (vgl. Kaiser & Silva, 1994:240­ 245). Hierdie samevatting van verklaringsmodelle in die Bybelwetenskappe kan basies onder twee noemers tuisgebring word: historiese verklaringsmodelle en literêre verklaringsmodelle. Hiervolgens kan die hervormingsmodel dan getipeer word as histories-letterlik, in onderskeid van die histories-kritiese model (vgl. Deist & Burden, 1985:98-100). Albei hierdie modelle het ’n sterk historiese inslag waarmee bedoel word dat die verklaring van die teks gekoppel word aan die bestudering van aspekte “agter” die teks, byvoorbeeld die skrywer(s), die historiese agtergrond of die ontwikkelingsgeskiedenis van die teks6. Die histories-kritiese paradigma word soos volg saamgevat: Op hierdie punt kan voorlopig saamgevat word deur te meld dat binne die 396 Koers 64(4) 1999:393-413 Koers 64(4) 1999:393-413 H.J.M. (Hans] van Deventer Bybelwetenskappe daar vandag basies twee benaderings tot Bybelinterpretasie bestaan: historiese benaderings en literêre benaderings. Na hierdie terreinsketsing word vervolgens gekyk na ontwikkelinge binne die filosofiese hermeneutiek, voordat ons terugkeer na hierdie twee benaderings tot Bybelverklaring. letterlike model vanuit die grammaties-historiese model). Hierteenoor moet opgemerk word dat wat vandag weergegee word met “grammaties”, afgelei is van die Griekse tó ypccmia (to gramma) wat vertaal kan word met “letter” of “tekening” Die Latynse vertaling van hierdie Griekse selfstandige naamwoord - Latyn was die kerktaal tydens die Middeleeue - is litera, wat ook onder andere as ‘letter” of “skrif’ vertaal kan word. As bywoord (literate) het hierdie woord in Latyn egter die betekenis van “duidelik” of “letterlik” gekry. “Grammaties” in hierdie betekenis verwys eerder na 'n letterlike verklaring, as wat dit verwys na ’n verklanng wat ems maak met grammatika (vgl Kaiser, 1981:87-88). Binne die grammaties-historiese model moes die vak eksegese die grammatiese aspek hanteer (dikwels in die vorm van kennisname van tekskritiese notas en die verklaring van werkwoordsvorme), terwyl die vak kanoniek die historiese aspek moes bybring. 3.1 Schleiermacher Friedrich Schleiermacher (1768-1834) het ’n verandering in die siening van hermeneutiek teweeggebring. Voor Schleiermacher was die begrippe hermeneu­ tiek en Bybelse eksegese feitlik sinoniem en het diskussie random hierdie begrip bestaan uit gesprekke oor metodologie (vgl. Jeanrond, 1996:282). Palmer (1969: 91) som die ontwikkeling wat Schleiermacher teweeggebring het soos volg op: “ ... what he [Schleiermacher] sought was not a set of rules, as earlier in hermeneutics, but a set of laws by which understanding operates - a science of understanding, which could guide the process of extracting meaning from a text”. Schleiermacher tref ’n duidelike onderskeid tussen algemene hermeneutiek (die wetenskap van die verstaan van enige geskrewe teks) en hermeneutiek as subdissipline binne die studieveld van die teologie of regte (velde waarin teksinterpretasie van belang is). Die interpretasie van vakspesifieke tekste, soos byvoorbeeld in die Bybeltekste, mag nie die algemene hermeneutiese beginsels weerspreek nie (vgl. Schleiermacher, 1986:67). Schleiermacher was in sowel die klassieke as die teologie geskool. Vanuit hierdie agtergrond redeneer hy dat die verstaansproblematiek met betrekking tot die Bybel dieselfde is as met betrekking tot enige klassieke teks (vgl. Maraldo, 1974:23). Daarmee is die onderskeid tussen die interpretasie van die Bybel as heilige geskrif en enige ander geskrif opgehef. Die Bybel moet in elk geval eers 7 Hierdie oorsig is geensins bedoel om volledig te wees nie en trek eerder ’n paar algemene lyne. 397 Koers 64(4) 1999:393-413 'n Verbandhissen onlwikkelingbinne fllosofiese hermeneutieken ... Bybelinterprelasie gelees en verstaan word voordat dit as heilige geskrif herken kan word (vgl. Schleiermacher, 1986:67). gelees en verstaan word voordat dit as heilige geskrif herken kan word (vgl. Schleiermacher, 1986:67). gelees en verstaan word voordat dit as heilige geskrif herken kan word (vgl. Schleiermacher, 1986:67). Schleiermacher het nie ’n uitvoerige en sistematiese voorstel met betrekking tot die praktiese aspek van hermeneutiek nagelaat nie. Latere navorsers het hierdie aspek gekonstrueer vanuit Schleiermacher se etiese geskrifite, sy inleiding tot die Nuwe Testament, asook die inleiding tot sy vertaling van Plato se werke (Maraldo, 1974:25). Hieruit volg dat Schleiermacher nie verstaan as onbe- middeld beskou nie. Die verstaan (van ’n teks) geskied langs ’n bepaalde weg of proses. Hierdie proses (metode) is daarop gemik om die “spreke” (of denke, selfs emosie) van die outeur in die “spreke” van die interpreteerder te rekonstrueer (Maraldo, 1974:124, vgl. ook Lundin, 1991:154). 3.1 Schleiermacher In wese moes die kloof tussen die huidige interpreteerder en die destydse outeur oorbrug word deur die self te verplaas na die lewens- en denkraamwerk van die destydse outeur (vgl. Schleiermacher, 1986.113). Die subjek-objekproblematiek word dus hanteer deur die subjek te verplaas na die raamwerk van die skepper van die objek. Palmer (1969:93) spreek op hierdie punt kritiek uit teen Schleiermacher se projek. Deur as vertrekpunt te neem dat die doel van hermeneutiek die rekonstruksie van die denkproses van die outeur is, verskuif Schleiermacher die Idem weg van die inhoud (matter) van die teks, na ’n vae irmerlike denkproses8. 8 Alhoewel hierdie kritiek van Palmer geregverdig is, moet onthou word dat Schleiermacher ’n kind van sy tyd was en dat hierdie strewe van hom (om deur te dring na die emosie “agter” die teks) begrond is in die denke van die Romantiek (vgl. Thiselton, 1992:209-211), 9 Anders as Kant wil Dilthey nie werk met die Kantiaanse abstraksie “denkende subjek” nie, maar met ’n vlees-en-bloed histones-bepaalde subjek (vgl. Thiselton, 1992:249). 9 Anders as Kant wil Dilthey nie werk met die Kantiaanse abstraksie “denkende subjek” nie, maar met ’n vlees-en-bloed histones-bepaalde subjek (vgl. Thiselton, 1992:249). 8 Alhoewel hierdie kritiek van Palmer geregverdig is, moet onthou word dat Schleiermacher ’n kind van sy tyd was en dat hierdie strewe van hom (om deur te dring na die emosie “agter” die teks) begrond is in die denke van die Romantiek (vgl. Thiselton, 1992:209-211), 11 Thiselton (1992:250) wys ook die invloed van die Romantiek op Dilthey - ’n invloed wat gesetel is in die gedagte dat tekste as lewensuitdrukkinge beskou kan word en as depositos van die ervaring van “lewe”. Hierdie objektiverings van ervaring (tekste) dien nou as invalshoek vir die interpreteerder wat betekenis agter hierdie tekste ontdek 10 Palmer (1969:109) haal Dilthey aan waar laasgenoemde belewing beskryf as ’n kategorie wat die subjek-/ objek-onderskeiding voorafgaan: “the experience [Erlebnis - HJMvD] does not stand like an object over against its experiencer, but rather its very existence for me is undifferenciated from the whatness which is present for me in it” (vgl. Dilthey, 1989:246, 252­ 253, 262-263). 3.2 Dilthey Wilhelm Dilthey (1833-1911) is waarskynlik die bekendste volgeling van Schleiermacher (vgl. Jeanrond, 1996:282). Dilthey se vertrekpunt was om, soos wat Kant vir die natuurwetenskappe gedoen het, ’n redelike begronding vir die geesteswetenskappe daar te stel9 (Maraldo, 1974:67). In hierdie strewe identifiseer Dilthey hermeneutiek as ’n grondliggende dissipline van alle geesteswetenskappe (vgl. Dilthey, 1989:165-169). Terwyl Schleiermacher se hermeneutiek op die verstaan van geskrewe tekste berus het, het Dilthey se hermeneutiek die verstaan van alle menslike ervaring ten doel gehad (Jeanrond, 1996:282, vgl. Palmer, 1969:114). Maraldo (1974:70) som Dilthey se siening van hermeneutiek soos volg op: “In ihrer Ftille stellt die Hermeneutik die uberlieferten Regeln und Methoden dar, die zum allgemeingultigen Wissen der geistigen Welt hinzufiihren vermogen” (my kursivering - HJMvD). 398 Koers 64(4) 1999:393-413 Koers 64(4) 1999:393-413 H.J.M. [Hans] van Dm/enter Die verstaansmetodiek behels die subjektiewe herbelewing (nacherleben) van objektiewe gebeure10. Die skakel tussen hierdie subjektiewe en objektiewe pole is die menslike lewe self (vgl. Maraldo, 1974:125). Milbank (1994:264) beskryf hierdie skakel as “an essential ontological identity between the object studied and the person studying”. Die gevolg van die interpretasiehandeling is dat die interpreteerder gelei word na selfontdekking. Die gedagte dat dieselfde belewing deur ’n latere interpreteerder daarvan “herleef’ en dan beskryf kan word, ontkom nie aan ’n vorm van positivisme wat reeds by Schleiermacher merkbaar was nie, alhoewel Dilthey groter klem plaas op die kontekstualiteit van betekenis11 (vgl. Palmer, 1969:118-119). Hierdie siening aangaande interpretasie het nie na Dilthey tot ’n einde gekom nie, alhoewel Heidegger en veral Gadamer in reaksie gekom het teen hierdie vorm van “objektiewe verstaan”. Palmer (1969:57) wys daarop dat die Italiaanse regshistorikus Betti ’n meer kontemporêre eksponent van hierdie gedagterigting is. Palmer som Betti se siening soos volg op: For Betti, the interpretive object is an objectification of man’s spirit (Geist) expressed in sensible form. Interpretation, then, is necessarily a recognition and reconstruction of the meaning that its author, using a special kind of unity of materials, was able to embody. This means, of course, that the observer must be translated into a foreign subjectivity and, through an inversion of the creative process, get back the idea or ‘interpretation’ which is embodied in the object. Betti onderskei dan vier “momente” in die interpretasieproses. Hierdie momente kom baie naby aan ’n metode vir interpretasie (vgl. Thiselton, 1992:253). Schleiermacher en Dilthey is verteenwoordigers van ’n meer realistiese perspektief op die werklikheid. 3.2 Dilthey ’n Volgende ontwikkelingsfase in filosofiese hermeneutiek verteenwoordig ’n meer fenomenologiese perspektief op die werklikheid (vgl. Palmer, 1969:60). 399 Koers 64(4) 1999:393-413 'n Verband tussen ontwlkkeling binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie 12 Palmer (1969:55) wys daarop dat Emilio Betti vir Heidegger daarvan beskuldig het dat hy me meer deel vorm van die groot tradisiestroom wat sedert Schleiermacher via Dilthey en andere die ontwikkelingslyn in die metodologie van interpretasie verteenwoordig nie 13 Heidegger kom met sy vorm van fenomenologie juis in opstand teen Husserl se herleiding van fenomene na die transendente subjektiwiteit van die menslike bewussyn (vgl. Palmer, 1969 125) 13 Heidegger kom met sy vorm van fenomenologie juis in opstand teen Husserl se herleiding van fenomene na die transendente subjektiwiteit van die menslike bewussyn (vgl. Palmer, 1969 125) 12 Palmer (1969:55) wys daarop dat Emilio Betti vir Heidegger daarvan beskuldig het dat hy me meer deel vorm van die groot tradisiestroom wat sedert Schleiermacher via Dilthey en andere die ontwikkelingslyn in die metodologie van interpretasie verteenwoordig nie 3.3 Heidegger Martin Heidegger (1889-1976) hoort (wat chronologie en denke betref) tuis tussen die name van Dilthey en Gadamer (die volgende persoon onder diskussie)12. Hy het gebreek met die fenomenologiese filosofiese skool van sy tyd. Volgens Husserl, een van die groot eksponente van hierdie denkrigting en leermeester van Heidegger, is dit die taak van die filosofie om fenomene in die bewussyn te beskryf13. ’n Fenomeen is ’n beskrywing vir die wyse waarop objekte hulself deur hulle voorkomste presenteer (Sahakian, 1968:330). Die doel van fenomenologie sou dan wees om die wese van ’n objek te ontdek. Heidegger verskuif die klem weg van die kenteoretiese na die ontologiese - die mens kan iets slegs ken, omdat dit bestaan en sigself manifesteer (Milbank, 1994:297). Heidegger se gebruik van die woord hermeneutiek verskil van dié van Schleiermacher en Dilthey, omdat Heidegger dit gebruik in die sin van ’n primêre handeling van interpretasie waardeur ’n fenomeen uit die verborgene aan die lig gebring word. Palmer (1969:130) vat hierdie gebruik van hermeneutiek soos volg saam: “ ... hermeneutics becomes an ontology of understanding and interpretation”. Heidegger transendeer die hele subjek- objekdilemma by interpretasie deur verstaan en interpretasie meer grondliggend te plaas as deel van die veronderstelde en onopmerklike “wêreld” waarin die mens hom-/haarself bevind. Hermeneutiek in hierdie sin veronderstel dus iets veel meer grondliggend as teksinterpretasie. Wanneer dit kom by teks- interpretasie is die doel nie om te sê wat die outeur gesê het nie, maar “interpretation must be creatively open to the as yet unsaid” (Palmer, 1969:147). Daarom is interpretasie ’n herontdekking van die oorspronklike gebeure van die “aan-die-lig-kom” van ’n fenomeen uit die verborgene (vgl. Palmer, 1969:157­ 158). Dit was veral Heidegger se uitwys van die rol van vooronderstellings in die interpretasiehandeling wat van belang is vir Bybelinterpretasie. Thisleton (1992:280) vat Heidegger se gedagte random die idee dat interpretasie nooit vooronderstellingloos is nie, soos volg saam: “We ‘project’ forward certain anticipations which will make sense of the phenomenon to be understood”. 400 400 Koers 64(4} 1999:393-413 H.J.M. (Hans] van Deventer Heidegger se eksistensiële hermeneutiek het verder ’n groot invloed gehad op die Nuwe-Testamentikus, Bultmann (vgl. Palmer, 1969:48-52)14. Bultmann het aangevoer dat die daad van Bybelverstaan ’n daad van eskatologiese beslissing vir die ware Christelike lewe moes wees15. 3.3 Heidegger Sy program van demitologisering was daarom daarop gemik om daardie dele van die Bybel wat ’n wêreldbeskouing van ’n vergange tyd reflekteer te vertaal binne ’n modeme konteks waarin dit die selfverstaan van die modeme mens sou uitdaag tot ’n beslissing (Jeanrond, 1996:284). 14 Karl Barth het kritiek uitgespreek teen die bestudering van die filosofiese vooronderstellings van Bybelinterpretasie, alhoewel hy en Bultmann saamgestem het dat Bybelinterpretasie meer is as die historiese en grammatiese ontleding van Bybeltekste (vgl. Jeanrond, 1996:284). 15 Heidegger het krities gestaan teenoor die neo-Platonistiese gedagte om “wese” (being) vas te vang in ’n statiese idee. Dit sou in die Westerse denke daartoe lei dat waarheid nie gefundeer is in bestaan nie, maar in die waameming van ’n idee (vgl. Palmer, 1969:143). Koers 64(4) 1999:393-413 401 14 Karl Barth het kritiek uitgespreek teen die bestudering van die filosofiese vooronderstellings van Bybelinterpretasie, alhoewel hy en Bultmann saamgestem het dat Bybelinterpretasie meer is as die historiese en grammatiese ontleding van Bybeltekste (vgl. Jeanrond, 1996:284). 15 Heidegger het krities gestaan teenoor die neo-Platonistiese gedagte om “wese” (being) vas te vang in ’n statiese idee. Dit sou in die Westerse denke daartoe lei dat waarheid nie gefundeer is in bestaan nie, maar in die waameming van ’n idee (vgl. Palmer, 1969:143). 3.4 Gadamer Hierbo is daarop gewys hoe Schleiermacher en Dilthey onder andere verwys na die gebruik van die regte metode (proses) om sodoende die gaping tussen die objek en die interpreteerder op te hef, sodat die interpreteerder inskakel by die konteks van die objek - alhoewel hierdie strewe by Dilthey meer genuanseerd is as by Schleiermacher. Hierdie ontkenning van die waarde van die huidige konteks in die interpretasiehandeling is deur Hans-Georg Gadamer (1900- ) gekritiseer (vgl. Gadamer, 1975:244, 246, 264). Die titel van Gadamer se bekende werk Wahrheit und Methode is volgens Palmer (1969:163) ironies bedoel: metode is juis nie die weg na waarheid nie. Palmer (1969:164) toon aan dat Gadamer in sy denke anti-rasionalisties is. Hy wil juis wegkom van die menslike rede as die finale verwysingspunt vir menslike kennis. Daarom kies hy vir ’n meer dialektiese model waardeur kennis nie “’n iets” is wat deur “’n iemand” bekom word nie, maar iets is waarby iemand self betrokke is. Gadamer beklemtoon dat die eie konteks van die interpreteerder (waarvan hy/sy nie kan ontkom nie) deel vorm van die hermeneutiese proses. Die mens se “geplaas-wees” in die wêreld kan nie ongedaan gemaak word deur ’n wetenskaplike metode nie (Thiselton, 1992: 320). Interpretasie is dus nie bloot die reproduksie van ’n betekenis uit die verlede nie, maar ’n produksie van betekenis wat verlede en hede omvat en verdiskonteer (vgl. Gadamer, 1975:264). In Gadamer (1975:273) se woorde: “Understanding ... is always the fusion of (the past and present) horizons which we imagine to exit by themselves”. Interpretasie is ’n gebeure wat plaasvind wanneer die huidige horison van die interpreteerder (wat insluit alle [historiese] vooronderstellings en invloede - ’n Koers 64(4) 1999:393-413 401 'n Verbandlussen onlwlkkelingbinne fiiosofiese hermeneutieken ... Bybellnterpretasie mens kan ook daama verwys as “die tradisie”) en die historiese horison van die “objek” saamvloei “[to] constitute the one great horizon that moves from within and, beyond the frontiers of the present, embraces the historical depths of our self-consciousness ... [i]t is, in fact, a single horizon that embraces everything contained in historical consciousness” (Gadamer, 1975:271). Die temporele kloof tussen interpreteerder en geïnterpreteerde vorm die basis van verstaan eerder as wat dit ’n negatiewe faktor is wat deur ’n oorbrugging (deur middel van ’n “objektiewe” verplasing na die verlede) opgehef moet word. 3.4 Gadamer Linge (1976:xiv) som dit soos volg op: “[o]ur prejudices do not cut us off from the past, but initially open it up to us”. Die rol wat vooronderstellings in die wetenskap speel, is geensins ’n vreemde gedagte binne die Reformatoriese filosofie nie (vgl. Wolterstorff, 1984:63-70). Die voile konsekwensie van hierdie siening is egter nie in die Reformatoriese teologie altyd verdiskonteer nie. Palmer (1969:183) som hierdie konsekwensie soos volg op: “If there can be no presuppositionless interpretation, then the notion of one ‘right interpretation’ as right in itself is a thoughtless ideal and an impossibility. There is no interpretation without relationship to the present, and this is never permanent and fixed”. Die huidige horison word voortdurend gevorm deurdat ons al ons vooronder­ stellings toets aan die hand van die tradisie waaruit ons kom. Gadamer (1975:273) stel dit soos volg: “[h]ence the horizon of the present cannot be formed without the past. There is no more an isolated horizon of the present than there are historical horizons”. Die onderskeiding tussen hierdie twee horisonne is egter noodsaaklik, omdat die spanning tussen die hede en die verlede nie bloot deur nai'ewe assimilasie van die horisonne opgehef kan word nie, maar die hermeneutiese taak is juis afgestem op die blootlê van hierdie spanning. In die hermeneutiese proses dra die verskillende huidige horisonne van verskillende interpreteerders daartoe by dat verskillende betekenismoontlikhede van die teks oopgaan. Daarom is verskillende interpretasies van dieselfde teks moontlik. Gadamer (1975:330, 345-351) gebruik ’n gespreksmetafoor om sy verstaan van interpretasie mee te verduidelik. Die interpreteerder en die objek word as gelyke gespreksgenote beskou. Die gespreksvoering is nie die prerogatief van die interpreteerder nie. Albei gespreksgenote neem by wyse van wedersydse vrae aan mekaar deel aan hierdie gespreksproses. Gadamer (1975:330) meld: “To conduct a conversation means to allow oneself to be conducted by the object to which the partners in the conversation are directed”. Hierdie gesprek vra van die interpreteerder om nie sy vooronderstellings op die teks af te forseer nie, maar om hierdie vooronderstellings op die spel te plaas deur dit deur die teks te laat bevraagteken (vgl. Weinsheimer, 1985:208, Palmer, 1969:168). Die wese van hierdie gesprek is dat dit ’n voortgaande entiteit is wat onafhanklik van die interpreteerder en objek is (vgl. Gadamer, 1975:345). Dit is 402 Koers 64(4) 1999:393-413 H.J.M. 16 n Ander model waarvolgens betekenis in die tweede helfte van die twintigste beskryf is en waarbinne die interpreteerder of interpreterende gemecnskap n rol speel, is die van Paul Ricoeur Daarvolgens beskik n geskrewe teks oor ’n “surplus van betekenis” wat ontdek word deur opeenvolgende gemeenskappe wat die teks binne hulle omstandighede lees, sonder om hulle te verplaas na of selfs volledig kennis te dra van die omstandighede wat vir die oorspronklike lesersgemeenskap gegeld het 3.4 Gadamer [Hans] van Deventer baie belangrik dat hierdie gesprek ’n oop gesprek is waarin toegelaat word dat die eie opinie bevraagteken word. Die gesprek bestaan dus uit die kuns van vraagstelling sonder om die ander gespreksgenoot te uitoorlê, en is gerig op die objek waarop albei gespreksgenote fokus (vgl. Gadamer, 1975:330). Die gesprek is nie oop in die sin dat die gespreksgenote kan sê wat hulle wil nie, want dan word die gesprek gesaboteer. Gesprek is die proses van konsep- vorming om uit te kom by wedersydse verstaan en die bereik van ’n gesamentlike betekenis (Weinsheimer, 1985:211, vgl. Gadamer, 1975:349). Hierdie gesamentlik betekenis is nie ’n wedersydse doel wat as onafhanklike entiteit bestaan reeds voor die gesprek nie, maar word as ’t ware in die wedersydse verstaan “geskep”. Taal vorm uiteindelik die universiele medium waarin verstaan gerealiseer word - tot so ’n mate dat “the preferred object of interpretation is a linguistic one” (Gadamer, 1975:351). Hierdie ietwat langer oorsig van die werk van Gadamer is daarop gerig om aan te dui waar die huidige gesprek in filosofiese hermeneutiek random die verstaansproses min of meer staan. Dit is duidelik dat enige vorm van objektiewe verstaan binne hierdie model nie houdbaar is nie en dat ems gemaak moet word met die rol (en vooronderstellings) van die interpreteerder16. Koers 64(4} 1999:393-413 17 Alhoewel Deist verwys na gebeure tydens die eerste helfte van hierdie eeu, moet hy gelees word teen die agtergrond dat'n nngskommissie van die NG Kerk in die middel sewentigeijare ondersoek ingestel het na aspekte van sy leer, op grond van sy openlike breuk met die tradisionele opvatting aangaande Bybelverklaring (vgl. Spangenberg, 1998b:540-541). 4.1 Die belong van nadenke oor hermeneutiese aangeleenthede Nadat daar tot dusver gewys is op twee onderskeibare benaderings tot Bybelinterpretasie (t.w. histories en literêr) en verder ’n oorsig gegee is van ontwikkelinge binne die filosofiese hermeneutiek, word hierdie twee sake onder die huidige hoof met mekaar in verband gebring. Alvorens dit gedoen word, word weereers aandag gegee aan die meer prinsipiële saak waama in die inleiding verwys is, naamlik waarom moet hierdie sake hoegenaamd met mekaar in verband gebring word? Die vraag na hoe ’n mens verstaan, met ander woorde watter prosesse verstaan as verskynsel beïnvloed, moet altyd op die agenda van Bybelverklaarders wees. Insigte in hierdie prosesse is nie staties nie, maar dinamies en ontwikkel soos wat elke nuwe 403 Koers 64(4} 1999:393-413 'n Verband tussen ontwlkkellng blnne tllosoflese hermeneutiek en .. Bybelinterpretasie geslag navorsers oor die verstaansproblematiek nadink. Waar hierdie nadenke ontbreek, stol die interpretasieproses en weinig ruimte word gelaat vir nuwe insigte (vgl. Deist, 1994a:274). Indien die oopdekking van nuwe kennisvelde van die agenda van Bybelverklaarders verbonde aan universiteite verdwyn, verdwyn daarmee saam die moontlikheid om aan hierdie instellings verbonde te bly. Die vraag wat nou beantwoord moet word, is tot watter mate Bybel- wetenskaplikes kennis geneem het van die ontwikkeling in die filosofiese hermeneutiek weg van die idee dat die navolg van ’n “korrekte” metode die kloof tussen subjek en objek oorbrug en lei tot die korrekte interpretasie (soos vergestalt in die denke van Schleiermacher en Dilthey). In die beantwoording van hierdie vraag sal die saak random bestaande paradigmaverskuiwings in die Bybelwetenskappe ook weer aan die orde kom. Die gestelde vraag word eers behandel aan die hand van enkele voorbeelde vanuit die geledere van Bybel- wetenskaplikes binne die breëre Suid-Afrikaanse konteks. 4.2 Paradigmaveranderings binne historiese konteks Gedurende die laat-sewentiger- en die tagtigerjare is die gemeenskap van Bybel- wetenskaplikes in Suid-Afrika gekenmerk deur debatte random Bybelverklaring, sowel as die filosofiese onderbou waarop Bybelverklaring(s) rus (vgl. onder andere die kritiek van Van Aarde [1981] op onder andere Schulze [1980]; die gesprekke tussen Lion-Cachet [1984] en Deist [1984]; Deist [1988] se opmerkings aangaande Bybelverstaan in die NGK gedurende die dertiger- en veertigerjare17; en laastens die gesprek tussen Snyman [1992a, 1992b] en Vergeer [1993] in die vroeë negentigerjare). Hierdie debatte het veral betrekking gehad op die historiese benadering tot Bybelinterpretasie en die grondslae van hierdie benadering. Hierbo is gewys op twee komponente binne hierdie benadering, naamlik die histories-letterlike en die histories-kritiese komponente (vgl. Deist & Burden [1985:83-113] vir ’n vollediger uitwerk van hierdie onderskeid). Simplisties gestel, het die verskil tussen hierdie komponente daarin gelê dat, alhoewel albei belangstel in iets “agter” die teks met die oog op die interpretasie van die teks, paaie uiteengegaan het oor hoe (vertrekpunte en metodes) daardie gegewens “agter” die teks bekom word. 404 Koers64(4] 1999:393-413 Koers64(4] 1999:393-413 H.J.M. (Hans) van Deventer Die histories-letterlike komponent het met ’n objektiewe taal- en geskiedenis- beskouing, wat begrond is in die filosofiese tradisie bekend as common sense realism, bloot geponeer dat “soos dit daar staan, het dit gebeur” (vgl. die kritiek van Deist [1988:25] teen hierdie opvatting). In navolging van die Baltimore- skool in die VSA is argeologiese “bewyse” in hierdie kring ook soms aangevoer ter wetenskaplike “stawing” van die Ou-Testamentiese beskrywing van ’n gebeurtenis18. Hierdie positiewe siening van die belang van “Bybelse argeologie” het vinnig vervaag namate argeologiese vondste die Bybelse weergawe van gebeure begin weerspreek het. ’n Sprekende voorbeeld is die feit dat kermis geneem is van die werk van Kenyon by Jerigo waardeur die “argeologiese bewyse” wat Garstang twintig jaar tevore (1930-1936) gevind het vir die Israelitiese verwoesting van die stad in die vroeg 15de eeu v.C., as foutief bewys is (vgl. Kenyon, 1978:33-40). Die ondertone van ’n Baltimore- benadering kan egter nog gehoor word in Prinsloo (1977:100) se opmerking dat weens ’n gebrek aan inligting “ons dus nie van argeologie gebruik kan maak om die val van Jerigo wetenskaplik te bewys o f te ontken nie”. Lion-Cachet (1989:43) is meer skepties oor die rol van argeologie en merk rondom Kenyon se bevindings oor die val van Jerigo op dat “die argeologiese wetenskap ... op ander plekke met hulle bevindings gefouteer [het]”. 18 Deist (1988:23) haal in hierdie verband Venter (1939:125-126) aan Koers 64(4) 1999:393-413 18 Deist (1988:23) haal in hierdie verband Venter (1939:125-126) aan 4.2 Paradigmaveranderings binne historiese konteks Waar argeologie die Bybel dus weerspreek, is die moontlikheid van foutiewe argeologiese (!) aannames nie uit te sluit nie. Teenoor die histories-letterlike komponent het die histories-kritiese komponent ems gemaak met ontwikkelinge in die geskiedkundige vakwetenskap (historiografie). Die metodes en resultate wat vir algemene histories-literêre werke en beskrywings gegeld het, is ook op die Ou-Testamentiese beskrywings van toepassing gemaak (Deist, 1987:32-34, 39). Die botsing tussen die histories­ letterlike en histories-kritiese komponente het binne kerklike kringe in die middel-sewentigerjare aanleiding gegee tot ringondersoeke binne die NG Kerk na die leer van F.E. Deist en W.S. Vorster (vgl. Spangenberg, 1998b:540-546). Hierdie botsing is ook gereflekteer binne die geledere van akademiese vakverenigings. Sedert die sewentigerjare het daar ook ’n ontwikkeling binne die intemasionale Bybelwetenskaplike gemeenskap plaasgevind. Daar het ’n kentering gekom in die invloed van die histories-kritiese metodes binne die Bybelwetenskappe. Hierdie kentering het saamgehang met die besef dat die objektiewe rekonstruksie van gebeure ’n onhaalbare (posivitiese) ideaal is. Terselfdertyd het daar (na aanleiding van ontwikkelinge binne die algemene literatuurwetenskap, byvoorbeeld die opkoms van New Criticism) groter belangstelling gekom in die betekenis van die teks as geslote sisteem, onafhanklik van die historiese milieu Koers 64(4) 1999:393-413 405 'n Verband tussen ontwlkkellng binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie 'n Verband tussen ontwlkkellng binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie waann dit ontstaan het (vgl. Barton, 1996:2; Clines & Exum, 1993:11-12). Op die gebied van die Bybelwetenskappe binne die intemasionale arena (waar die histories-letterlike versus histories-kritiese debat reeds tussen 50 en 100 jaar tevore grootliks uitgewoed is [vgl. Deist, 1994a:68-70, 97-98]) het navorsers begin om hierdie nuwe metodes vanuit die algemene literêre wetenskap ook op die Bybelteks van toepassing te maak. Plaaslik is die literêr-kritiese paradigma ook gunstig ontvang - volgens Deist (1994a:293-294, 1994b: 166) veral in daardie kringe waar die histories-kritiese metodes vroeër afgewys is. Hierdie skuif weg van die historiese (en veral histories-letterlike) na die literêr-kritiese benadering het egter nie die plaaslike debat laat taan nie, inteendeel - die felheid daarvan het toegeneem. As rede hiervoor kan aangevoer word dat meer behoudende teoloë in ’n literêre benadering ’n intemasionaal erkende metodologie gesien het waarbinne hulle kon werk, sonder om die vrae wat die historiese-kritiese skool al die tyd aan die histories-letterlike skool gestel het, te beantwoord (vgl. Van Aarde [1981:11 se kritiek op Coetzee en Floor). Inteendeel, hierdie vrae sou nie meer op die literêr- kritiese agenda wees nie (Deist, 1994a:290). 4.2 Paradigmaveranderings binne historiese konteks (Teoloë wat die histories-kritiese benadering voorgestaan het, was meestal verbonde aan kerklik-onafhanklike fakulteite, soos aan Unisa.) Teen hierdie agtergrond skryf prof. Jurie le Roux (toe verbonde aan UP, na ’n lang verbintenis met Unisa) in opdrag van die Ou-Testamentiese Werk- gemeenskap van Suid-Afrika ’n resente geskiedenis van Ou-Testamentiese navorsing in SA (vgl. Le Roux, 1993) waarin die periode 1957-1987 in oënskou geneem is. Die werk dra die insiggewende titel “A story of two ways”. Die “twee weë” waama verwys word, is die histories-kritiese en literêr-kritiese weë. Hierdie werk heg oor die algemeen meer waarde aan die histories-kritiese “weg” en is uit verskillende oorde gekritiseer (soms met vlymskerp kritiek, vgl. Loader, 1994). In hierdie werk van Le Roux figureer teoloë vanuit die Gereformeerde tradisie nie sterk nie. Wanneer daar na hulle bydraes verwys word, is dit in die konteks van die verwerping van die histories-kritiese benadering (in die geval van J.H. Kroeze) en die voorstaan van ’n teksimmanente (strukturele) benadering (in die geval van H.F. van Rooy) (vgl. Le Roux, 1993:195-197, 343). In hierdie werk van Le Roux figureer teoloë vanuit die Gereformeerde tradisie nie sterk nie. Wanneer daar na hulle bydraes verwys word, is dit in die konteks van die verwerping van die histories-kritiese benadering (in die geval van J.H. Kroeze) en die voorstaan van ’n teksimmanente (strukturele) benadering (in die geval van H.F. van Rooy) (vgl. Le Roux, 1993:195-197, 343). Die debat tussen die historiese en literêre benaderings het momentum gekry toe voorstanders van die onderskeie benaderings die vooronderstellings van die “ander” benadering probeer ontbloot het. In ’n sekere sin het hierdie debat ’n resente kulminasiepunt bereik in ’n gesprek tussen Le Roux (1996) (vanuit ’n historiese hoek) en Prinsloo (1996) (vanuit ’n literêre hoek) waarin daar sonder skroom kritiek gelewer is op (onder andere) die vooronderstellings van die “ander” benadering. Koers 64(4} 1999:393-413 406 H.J.M. (Hans) van Deventer Le Roux het in sy artikel beklemtoon dat die positivistiese ideaal van objektiewe wetenskapsbeoefening nie haalbaar is nie. Hy toon dit aan met verwysing na die model van Gadamer19, wat van toepassing gemaak word op sy siening van teksimmanente eksegese. Op sterkte van hierdie toepassing word die literêr- kritiese model geteken as ’n positivistiese projek. Dit is egter opvallend dat dieselfde tipe kritiek ook al teen die histories-kritiese benadering ingebring is. Nations (1983:6) beskyf die grondslag van hierdie benadering soos volg: “... 4.2 Paradigmaveranderings binne historiese konteks criticism must be freed from dogmatic presuppositions, maintain a high degree o f objectivity, enshew ecclesiastical controls, and accept secular historians’ notions of historical homogeneity, of cause and effect relationships and of the criticism of sources” (my beklemtoning)20. Die soortgelyke kritiek wat op albei hierdie benaderings van toepassing gemaak kan word, word hieronder verder bespreek wanneer die bestaande paradigmas binne die Bybelwetenskappe heroorweeg word. 19 In die streng sin van die woord kan me van Gadamer se “model” gepraat word nie, omdat hy nie ’n model vir interpretasie daarstel nie, maar eerder beskryf wat dit is wat tydens interpretasie plaasvind (vgl Gadamer, 1975:263). 20 In ’n meer resente werk maak Dobbs-Allsopp (1999:271) ook melding van die “objectivist and foundationalist assumptions which have informed and motivated historical-critical practices in the past”. 19 In die streng sin van die woord kan me van Gadamer se “model” gepraat word nie, omdat hy nie ’n model vir interpretasie daarstel nie, maar eerder beskryf wat dit is wat tydens interpretasie plaasvind (vgl Gadamer, 1975:263). 20 In ’n meer resente werk maak Dobbs-Allsopp (1999:271) ook melding van die “objectivist and foundationalist assumptions which have informed and motivated historical-critical practices in the past”. 21 Naamlik dat ’n teks ’n outeur het. ’n teks is en deur 'n leser gelecs word 22 Snyman (1992a) het aangetoon dat die Teologiese Skool van Potchefstroom een van hierdie "knnge” verteenwoordig, Van Rooy (1995:60) het egter daarop gewys dat Snyman me die meer resente werke van teoloe verbonde aan hierdie instelling in ag geneem het nie. 23 Fowler (1992:378) wys daarop dat daar binne die leser-responsrigting nie eenstemmigheid bestaan oor die spesifieke fokus van hierdie soort studies nie. Die vertakking waama hier verwys word, word beskryf as die “‘objectifying’ pole”. Dit wat “ge-objektiveer” word is “the experience of reading within a tradition of criticism” (Fowler, 1992:378-379). Hierdie studies fokus op die wyse waarop die teks deur verskillende kntiese gemeenskappe gelees en beoordeel is 4.3 Bestaande paradigmas in Bybelverklaring heroorweeg Hierdie bespreking van die stand van Bybelverklaring in Suid-Afrika en die ontwikkeling binne die filosofiese hermeneutiek laat egter ’n vraag ontstaan na die aanvanklike beskrywing van die huidige toestand binne die Suid-Afrikaanse konteks. Hou die paradigmaveranderinge wat Spangenberg skets, bloot verband met ’n gewysigde fokus op die teks, naamlik op óf historiese óf literêre aspekte en verbandhoudende verklaringsmetodes? Hieronder word ’n voorstel met betrekking tot die sketsing van die terrein binne ’n Suid-Afrikaanse konteks aan die hand gedoen. Eerstens word gemeen dat die gedagte van drie paradigmaverskuiwings her­ oorweeg moet word. Alhoewel Spangenberg aanvoel dat die tweede (historiese) en derde (literêre) paradigmas nie so ver van mekaar verwyder is nie, onderskei hy dit steeds. Daar word gemeen dat eerder van twee paradigmaverskuiwings in die Bybelwetenskappe gepraat moet word. Hierdie twee verskuiwinge hou nie verband met Lategan se voorstel dat dit gekoppel moet word aan (1) die verskuiwing van belangstelling in die outeurspool na belangstelling in die tekspool en (2) die verskuiwing van belangstelling in die tekspool na die leserspool nie. 407 Koers 64(4) 1999:393-413 'n Verband tussen ontwikkeling binne filosofiese hermeneutieken... B/bellnterpretasle Lategan se voorstel hou meer verband met wesenskenmerke van ’n teks21 wat tydens teksinterpretasie op die voorgrond kom, terwyl Spangenberg meer fokus op die gebruik van bepaalde verklaringsmetodes. Die drie paradigmas wat hier voorgestel word, het egter ’n baie meer fundamentele onderskeid, naamlik in kenteoretiese vertrekpunt. Die drie paradigmas kan getipeer word as ’n pre- modemistiese paradigma, ’n modemistiese paradigma en ’n postmodemistiese paradigma. Ter wille van ruimte kan die volgende opsomming van hierdie paradigmas weergegee word, gevolg deur ’n kort verklaring: Kenteoretiese vertrekpunt P re-m odernistiese paradigma Wat deur die tradi- sie as (geopenbaar- de) waarheid aan- vaar is, is waar. Modernistiese paradigma Wat deur weten- skaplike metodes as waar bewys is, is waar. Postmodernis- tiese paradigma Absolute waarheid is nie bereikbaar nie - wat waar is, is relatief. Binne elkeen van hierdie paradigmas is alle wesensfasette van die teks (outeur, teks en leser) in oënskou geneem, alhoewel sommige fasette gedurende verskillende periodes dalk meer aandag ontvang het Kenteoretiese vertrekpunt P re-m odernistiese paradigma Wat deur die tradi- sie as (geopenbaar- de) waarheid aan- vaar is, is waar. Modernistiese paradigma Wat deur weten- skaplike metodes as waar bewys is, is waar. Postmodernis- tiese paradigma Absolute waarheid is nie bereikbaar nie - wat waar is, is relatief. 22 Snyman (1992a) het aangetoon dat die Teologiese Skool van Potchefstroom een van hierdie "knnge” verteenwoordig, Van Rooy (1995:60) het egter daarop gewys dat Snyman me die meer resente werke van teoloe verbonde aan hierdie instelling in ag geneem het nie. 21 Naamlik dat ’n teks ’n outeur het. ’n teks is en deur 'n leser gelecs word 23 Fowler (1992:378) wys daarop dat daar binne die leser-responsrigting nie eenstemmigheid bestaan oor die spesifieke fokus van hierdie soort studies nie. Die vertakking waama hier verwys word, word beskryf as die “‘objectifying’ pole”. Dit wat “ge-objektiveer” word is “the experience of reading within a tradition of criticism” (Fowler, 1992:378-379). Hierdie studies fokus op die wyse waarop die teks deur verskillende kntiese gemeenskappe gelees en beoordeel is 4.3 Bestaande paradigmas in Bybelverklaring heroorweeg Binne elkeen van hierdie paradigmas is alle wesensfasette van die teks (outeur, teks en leser) in oënskou geneem, alhoewel sommige fasette gedurende verskillende periodes dalk meer aandag ontvang het. Daar word byvoorbeeld in die pre-modemistiese paradigma (wat vandag steeds in sommige kringe in swang is22) wel gelet op die outeurspool (die hele histories-letterlike omgang met die teks waarin die kiem val op die outeur en sy historiese konteks [vgl. McCartney & Clayton, 1994:112] kan hier as verwysing dien). Die bestudering van die tekspool kom in meer resente publikasies veral aan die orde in die gebruik van gedagtestruktuurontleding (vgl. Coetzee, 1988:19-37). Lowth (1969) se beskrywing van die poëtika van die Psalms is ’n meer klassieke voorbeeld van die fokus binne die pre-modemistiese paradigma, wat op die tekspool geplaas word. Wat aandag aan die leserspool binne hierdie paradigma betref, vind ons ’n besondere vertakking binne die leser-respons- benadering23, naamlik die evaluering van vorige lesers se lesings van die teks, 408 Koers 64(4) 1999:393-413 Koers 64(4) 1999:393-413 H.J.M. jHans] van Deventer maar dan vanuit ’n sterk polemiese hoek (hier kan verwys word na onder andere Hieronymus se kommentaar op die boek Daniel waarin die lesing van Porphyrius skerp afgewys word [vgl. Hieronymus, 1958:15]). maar dan vanuit ’n sterk polemiese hoek (hier kan verwys word na onder andere Hieronymus se kommentaar op die boek Daniel waarin die lesing van Porphyrius skerp afgewys word [vgl. Hieronymus, 1958:15]). Die negatiewe sentiment teenoor die modemistiese paradigma uit hierdie kringe blyk uit Le Roux se bespreking van die kritiek wat Kroeze op Gunkel se verklaring van die Psalms het. Le Roux (1993:270-271) toon aan dat Kroeze beswaar maak teen Gunkel se literêre24 en historiese benadering (vgl. Kroeze, 1963:42, 43). Albei hierdie aspekte van vormkritiek toon trekke van ’n modemistiese kenteoretiese vertrekpunt. So meld Tucker (1971:1) in sy bespreking van vormkritiek: “[b]ecause the Old Testament is literature, literary methods must be used in order to understand it” (my beklemtoning). Die historiese aspek word beklemtoon wanneer Tucker (1971:1) verder meld: “[a]ny attempt to understand the Old Testament which does not begin with a knowledge of what its various parts meant in and to the life of that people is therefore destined to be incomplete and perhaps even false” (my beklemtoning). Binne die modemistiese paradigma is die kenmerk die kritiese omgang met die teks - krities in die sin van wetenskaplik-ontledend. 25 Die studie van Le Roux (1993) bied ’n oorsig van die werk wat vanuit ’n Suid-Afnkaanse raamwerk binne die modemistiese paradigma gedoen is en wat verband hou met sowel die outeurs- as die tekspool 24 Kroeze (1963:42) meld in hierdie verband: “Gunkel is considering the psalm (sic) as mere literary phenomena |and therefore] he misses the whole point”. 24 Kroeze (1963:42) meld in hierdie verband: “Gunkel is considering the psalm (sic) as mere literary phenomena |and therefore] he misses the whole point”. 25 Die studie van Le Roux (1993) bied ’n oorsig van die werk wat vanuit ’n Suid-Afnkaanse raamwerk binne die modemistiese paradigma gedoen is en wat verband hou met sowel die outeurs- as die tekspool K 64(4) 1999 393 413 409 4.3 Bestaande paradigmas in Bybelverklaring heroorweeg Die teks is deur middel van objektiewe metodes uit óf die historiese wetenskap óf die literêre wetenskap ontleed en verklaar. Die outeurspool (die sosio-historiese milieu van die skrywer(s), samesteller(s), redaktor(s) asook die bronne tot hulle beskikking) is in (dikwels baie fyn) besonderhede beskryf, dikwels met behulp van insigte vanuit die historiese wetenskap. Binne hierdie paradigma het fokus op die tekspool die vorm aangeneem van gedetaileerde ontledings van strukture en allerlei literêre tegnieke25. Die leserspool is effens afgeskeep binne hierdie paradigma (moontlik juis vanweë die fokus op wetenskaplike “objektiwiteit”). Hierdie aspek van teksstudie het ook die vorm aangeneem van kritiese diskussies met tekste van lede wat die pre-modemistiese paradigma verteen- woordig (hierbo is na enkele van hierdie diskussies verwys). Binne die postmodemistiese paradigma val die klem op die aanvaarde vertrekpunt dat die verstaan van ’n teks onlosmaaklik verbind is aan die subjektiwiteit van die leser (vgl. die bespreking van Gadamer hierbo). Binne hierdie paradigma word historiese vrae random die outeurspool steeds betrek, maar dan vanuit die konteks van die Neo-Historisme (vgl. Postmodern Bible [PMB], 1995:146-147; Veeser, 1994). Die fokus op die tekspool word betrek deurdat metodes vanuit die poststrukturalisme en dekonstruksie ook op die Koers 64(4) 1999:393-413 409 'n Verband tussen ontwikkellng binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie 'n Verband tussen ontwikkellng binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie 'n Verband tussen ontwikkellng binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie Bybel van toepassing gemaak word (vgl. PMB, 1995:119-148, Clines, 1993). Die grootste impak vanuit hierdie paradigma is egter op die terrein van die leserspool. Hierin word “betrokke” lesings van die teks vanuit voorafingenome vertrekpunte (bv. ’n feministiese perspektief) aangebied. Die klem val hier juis op subjektiwiteit (vgl. PMB, 1994:225-271; Exum, 1993). Indien hierdie gewysigde uiteensetting rondom bestaande paradigmas in die Bybelwetenskappe aanvaar word, dan blyk dit dat sowel die historiese as die literêre benaderings in Suid-Afrika steeds hoofsaaklik werk met ’n hermeneutiese model waarvolgens baie klem geplaas word op die objektiewe verstaan van ’n teks en die gebruik van die regte metode(s) (ala Schleiermacher en Dilthey) om by daardie verstaan uit te kom (Punt [1998] het onlangs hiema verwys as “methodolomania”). Alhoewel die tekortkominge verbonde aan hierdie model erken word26, is Bybelwetenskaplikes wat verbonde is aan teologiese fakulteite met ’n denominasionele inslag nog sku om die paradigmaverskuiwing tussen die tweede en derde paradigmas in hulle werk te voltrek27. Die rede daarvoor kan dalk juis die onvaste vertrekpunt wees wat die derde paradigma kenmerk. 4.3 Bestaande paradigmas in Bybelverklaring heroorweeg Wanneer die teologiese wetenskap egter besin oor ’n “ewige, onbegryplike, onsienlike, onveranderlike, oneindige, almagtige en geestelike wese wat ons God noem” (NGB, art. 1), dan is ’n vertrekpunt wat spreek van nederigheid en nie-fmaliteit dalk heel gepas. 26 Daar is al daarop gewys dat Le Roux en Prinsloo as twee belangrike stemme binne die Suid- Afhkaanse Bybel wetenskap in wese saamstem dat daar nie iets soos die objektiewe verklaring van ’n teks bestaan nie (vgl, Van Deventer, 1998:92). 28 Volgens PMB (1995:30) het Fish in sy vroeere werke gemeen dat die teks aan die leser sy/ haar lesing voorskryf, In latere werke huldig Fish ’n teenoorgestclde standpunt, naamlik dat die leser altyd die betekenis in ’n teks konstrucer. Tog ruil Fish nie bloot ’n kontroleerbare invloed van die teks op die leser in vir ’n onkontroleerbare invloed van die leser op die teks nie Die subjektiwiteit van die individuele leser word aan bande gelê deur die invloed wat die 27 Die meer onlangse werk van Le Roux (1998) dui egter beslis in hierdie rigting. 26 Daar is al daarop gewys dat Le Roux en Prinsloo as twee belangrike stemme binne die Suid- Afhkaanse Bybel wetenskap in wese saamstem dat daar nie iets soos die objektiewe verklaring van ’n teks bestaan nie (vgl, Van Deventer, 1998:92). 27 Die meer onlangse werk van Le Roux (1998) dui egter beslis in hierdie rigting. 28 Volgens PMB (1995:30) het Fish in sy vroeere werke gemeen dat die teks aan die leser sy/ haar lesing voorskryf, In latere werke huldig Fish ’n teenoorgestclde standpunt, naamlik dat die leser altyd die betekenis in ’n teks konstrucer. Tog ruil Fish nie bloot ’n kontroleerbare invloed van die teks op die leser in vir ’n onkontroleerbare invloed van die leser op die teks nie Die subjektiwiteit van die individuele leser word aan bande gelê deur die invloed wat die 410 Koers 64(4) 1999:393-413 Bibliografie g BARTON, J 1996. Reading the Old Testament. Method in Biblical study Revised and enlarged edition. Louisville : Westminster John Knox Press g BIBLE AND CULTURE COLLECTIVE, THE 1995. The postmodern Bible. New Haven : Yale CLINES, D rA 1993. A world established on water (Psalm 24): Reader-response, deconstruction and bespoke interpretation (In Exum, J.C. & Clines, D.J.A., eds The new literary criticism and the Hebrew Bible. Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 143. Sheffield : JSOT Press, p 79-90.) y Supplement Series 143. Sheffield : JSOT Press, p 79-90.) pp p CLINES, D J A & EXUM, J.C. 1993. The new literary criticism. (In Exum, J.C & Clines, D.J.A., eds The new literary criticism and the Hebrew Bible. Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series 143 Sheffield : JSOT Press, p. 11-25 ) COETZEE, J.C. 1988 Gedagtestruktuurontleding en die eksegese van die Heilige Skrifte. (In Coetzee, J.C., red Koninkryk, Gees en Woord. Pretoria : NG Kerkboekhandel. p 19-37.) DEIST, F.E. 1984. ’n Kritiese evaluering van die kritiek van F.N. Lion-Cachet In die Skriflig, 18(4):47-56. DEIST, F.E. 1987. Om ’n geskiedenis van Israel te skryf (In Deist, F.E. & Le Roux, J.H., reds Rewolusie en reïnterpretatsie. LOT 4 Kaapstad . Tafelberg p. 31-45.) DEIST, F.E. 1988. Naiewe realisme en Ou-Testamentiese wetenskap in die Nederduitse Gereformeerde Kerk (In Prinsloo, W.S. & Vosloo, W., reds. In mensetaal oor God se Woord. Huldigingsbundel opgedra aan professor A H. van Zyl. Kaapstad : Lux Verbi. p 23-32.) ) DEIST, F.E. 1994a Ervaring, rede en metode in Skrifuitleg. ’n Wetenskapshistoriese ondersoek na Skrifuitleg in die Ned Geref. Kerk 1840-1990 Pretoria : RGN. DEIST, FE. 1994b. Onlangse konsepte in teksuitleg en hulle konsekwensies vir die (gereformeerde) teologie Indie Skriflig, 28(2): 165-178 DEIST, F.E. & BURDEN, J.J. 1985. ’n ABC van Bybeluitleg Pretoria : Van Schaik. DILTHEY, W 1989. Selected works. Volume 1. Introduction to the human sciences. (Edited, with an introduction, by R A Makkreel & F. Rodi.) Princeton : Princeton University Press. DOBBS-ALLSOPP, F.W. 1999 Rethinking historical criticism. Biblical Interpretation, 7(3) 235-271. DU TOIT, T 1998 Is dit die einde van die teologie? (Resensie van Spangenberg, Izak Perspektiewe op die Bybel Pretoria : Van Schaik ) Insig: 30, Junie. DU TOIT, T 1998 Is dit die einde van die teologie? (Resensie van Spangenberg, Izak Perspektiewe op die Bybel Pretoria : Van Schaik ) Insig: 30, Junie. 6. Slot Indien die gilde van Bybelwetenskaplikes in Suid-Afrika ems maak met die ontwikkelinge in filosofiese hermeneutiek (en dus nie die weg van Barth volg nie - hy bots juis met Bultmann in hierdie opsig), sal daar gekyk moet word na resente bydraes soos dié van Gadamer in hierdie verband. Die aandeel van die interpreteerder in die betekenisgebeure en die konsekwensies daarvan vir die Bybelwetenskappe sal bestudeer en uitgelig en gedebatteer moet word, ’n Weg sal gevind moet word waarlangs subjektiwiteit nie vasval in totale relatiwisme nie (en antwoorde in hierdie verband is reeds aan die hand gedoen - Fish verwys byvoorbeeld na die rol van die kritiese gemeenskap)28. 410 Koers 64(4) 1999:393-413 H.J.M. (Hansj van Deventer Hierdie voorstel sou noodwendig konsekwensies vir kerklike leerstukke en selfs Skrifbeskouing inhou. Hierdie sake sal opnuut, met die oog op voortgaande reformasie, onder die loep geneem moet word. Indien daar egter gemeen word dat hierdie voorstel ’n “gevaar” vir die kerk (geloof?) inhou en dat hierdie sake eerder nie binne die teologiese debat moet figureer nie, geld ’n opmerking van Palmer (1969:95): “[pjerhaps it may be asserted that we today should interpret without trying to know what interpretation is, but this merely claims the right to do something without really knowing what is being done”. En waar ’n mens besig is met die interpretasie van ’n teks wat so ’n sentrale plek in die lewens van soveel mense inneem, dan moet jy sekerlik weet wat jy doen. kritiese gemeenskap waaruit die leser kom, op hom/haar uitoefen (vgl ook Fowler [1992:385­ 386] se bespreking van Fish) 'n Verband tussen ontwikkeling binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie EXUM J.C 1993. Who’s afraid of the “endangered ancestress"? (In Exum, J.C. & Clines, D J.A., eds The new literary criticism and the Hebrew Bible Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 143 Sheffield : JSOT Press p. 91-113.) pp p ) FOWLER, R M. 1992 Who is “the reader” in reader response criticism? (In House, P R , ed Beyond form criticism Essays in Old Testament literary criticism Winona Lake : Eisenbrauns p 376-394 ) p ) GADAMER, H-G 1975 Truth and method London : Sheed & Ward p ) GADAMER, H-G 1975 Truth and method London : Sheed & Ward HELBERG, JL 1983. Verklaring en prediking van die Ou Testament Potchefstroom : Potchefstroomse Teologiese Publikasies. g HIERONYMUS 1958. Commentary on Daniel (Translated by G.L Archer) Grand Rapids : Baker JEANROND, W.G 1996 Hermeneutics (In Coggins, R J. & Houlden, J L., eds A dictionary ofBiblical interpretation pp 282-284) p pp KAISER, W.C. 1981. Towards an exegetical theology Biblical exegesis for preaching and teaching. Grand Rapids : Baker g p KAISER, W C & SILVA, M. 1994. An introduction to Biblical hermeneutics. Grand Rapids : Zondervan. KENYON, K M 1978. The Bible and resent archaeology London . Colonnade. KROEZE, J.H. 1963 Studies on the Psalms Papers read at the 6th meeting of die 0 T. Werkgemeenskap in Suid-Afrika. Potchefstroom : Pro Rege. g p g LATEGAN, B.C. 1984. Current issues in the hermeneutical debate LE ROUX, J H. 1993. A story of two ways. Thirty years of Old Testament scholarship in South Africa Pretoria : Verba Vitae. E ROUX, J H. 1996 Eksegese is ’n spel Acta Theologica, 16(1) 41 LE ROUX, JH 1998. Israel’s past and the feeling of loss (Or: Deconstructing the “minimum” of the “minimalists” even further). Old Testament Essays, 11 (3)477-486 LINGE, D E 1976 Editor’s introduction. (In Gadamer, H-G. Philosophical hermeneutics Translated and edited by David E. Linge Berkeley : University o f California Press, p xi- Iviii.) ) LION-CACHET, F N 1984. ’n Kritiese beskouing van Deist se “ABC van Bybeluitleg” In die Skriflig, 18(1)38-51. f g ( ) LION-CACHET, F.N. 1989. So het dit begin Gods boodskap in die raamwerk van die historiese boeke van die Ou Testament. Potchefstroom : Dept. Sentrale Publikasies. LOADER, J A. Bibliografie 411 Koers 64(4) 1999:393-413 kyk KAISER, W C. & SILVA, M. SNYMAN, G 1992a. Kenteoretiese besinning oor teologiebeoefening aan die Teologiese Skool Potchefstroom die afgelope twintig jaar. In die Skriflig, 26(2): 247-266. g p g j f g SNYMAN, G 1992b Binnegevegte in die GKSA: verskuiwing van “plausibility structures”? In die Skriflig, 26(3): 3 51 -367. SPANGENBERG, I.J.J. 1994. Paradigmaveranderinge in die Bybelwetenskappe ’n Bydrae tot die gesprek tussen die Bybelwetenskappe en Sistematiese Teologie. Religie & Teologie, 1(2): 144-184. SPANGENBERG, Izak. 1998a. Perspektiewe op die Bybel. God se woord in mensetaal Pretoria: Van Schaik SPANGENBERG, I J.J. 1998b Op pad na 2000 - oftewel, oor al die dinge wat gebeur het Old Testament Essays, 11(3):534-566. y THISELTON, A.C. 1986. The New Hermeneutic. (In McKim, D.K., ed. A guide to contemporary hermeneutics. Grand Rapids : Eerdmans. p 78-107) THISELTON, A.C. 1992. New horizons in hermeneutics The theory and practice of transforming biblical reading. Grand Rapids: Zondervan. g g p TUCKER, G.M. 1971. Form criticism of the Old Testament. Minneapolis : Fortress Press. TUCKER, G.M. 1971. Form criticism of the Old Testament. M VAN AARDE, A.G. 1981. Die kritiek op die fundamentalisme: ’n vorm van teologiese liberalisme? Hervormde Teologiese Studies, 37(4):6-21. g ( ) VAN DEVENTER, H.J.M. 1998. Oor paaie, sirkels en waarhede ’n Bydrae met betrekking tot die huidige hermeneutiese gesprek. Acta Theologica, 18(l):77-95. g g p g VAN ROOY, H.F. 1995. Die bydrae en relevansie van die Ou-Testamentiese wetenskaps- beoefening in die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika (1869-1994). In die Skriflig, 29(l&2):47-76. ( ) VAN ZYL, A.H., EYBERS, I.H., LE ROUX, J H., PRINSLOO, W.S., SWANEPOEL, F A. & VOSLOO, W. 1977. Israel en sy bure. Durban : Butterworths. ( ) VAN ZYL, A.H., EYBERS, I.H., LE ROUX, J H., PRINSLOO, W.S., SWANEPOEL, F A. & VOSLOO, W. 1977. Israel en sy bure. Durban : Butterworths. VEESER, H.A. 1994. The new historicism. (In Veeser, H.A., ed. The new historism reader. New York : Routledge. p. 1-32.) VEESER, H.A. 1994. The new historicism. (In Veeser, H.A., ed. The new historism reader. New York : Routledge. p. 1-32.) VERGEER, W. 1993. Teologie en kenteorie. ’n Reaksie op die artikels van Gerrie Snyman. In die Skriflig, 27(4):563-582. f g, ( ) VERGEER, W. 1998. Professor, ek verstaan nie . .. Die Kerkblad, 101 (3050):22-23. W. 1998. Professor, ek verstaan nie . .. Die Kerkblad, 101 (3050):22- VERGEER, W. 1998. Professor, ek verstaan nie . .. Die Kerkblad, WEINSHEIMER, J.C. 1985. Gadamer’s hermeneutics. 'n Verband tussen ontwikkeling binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie 1994 Die weg van die Here in die woestyn oftewel God se grootpad in die wildernis: Oor A Story o f Two Ways Skrif en Kerk, 15(2) 391-413. wildernis: Oor A Story o f Two Ways Skrif en Kerk, 15(2) 391-41 LOWTH, R 1969. Lectures on the sacred poetry of the Hebrews. (Translated by G. Gregory.) New York : Garland LUNDIN, R 1991 Hermeneutics (In Walhout, C & Ryken, L., eds. Contemporary literary theory. A Christian appraisal Grand Rapids : Eerdsmans p 149-171) theory. A Christian appraisal Grand Rapids : Eerdsmans p 149 MARALDO, J C 1974 Der Hermeneutische Zirkel Untersuchungen zu Schleiermacher, Dilthey und Heidegger. Munchen : Karl Alber Verlag. Dilthey und Heidegger. Munchen : Karl Alber Verlag. y gg g McCARTNEY, D & CLAYTON, C 1994 Let the reader understand A guide to interpreting and applying the Bible Wheaton : Victor Books MEUER, J G 1998 Hou vas wat jy het. Reaksie op “Twee strome”-artikels (2) Skrifgeloof. Die Kerkblad, 101(3046) 24-25 MILBANK, J 1994. Theology and social theory Beyond secular reason Oxford : Blackwell MILBANK, J 1994. Theology and social theory Beyond secular reason Oxford : Blackwell NATIONS A L. 1983 Historical criticism and the current methodological crisis. Scottish NATIONS A L. 1983 Historical criticism and the current methodological crisis. Scottish Journal o f Theology, 36(1) 59-71. PALMER R E . 1969. Hermeneutics. Interpretation theory in Schleiermacher, Dilthey, Heidegger, and Gadamer. Evanston : Northwestern University Press 412 Koers 64(4) 1999:393-413 H.J.M. (Hans) van Deventer H.J.M. (Hans) van Deventer kyk BIBLE AND CULTURE COLLECTIVE PRINSLOO, W.S. 1977. kyk VAN ZYL A H. et al. 1977. PRINSLOO W.S. 1996. Eksegese is ’n spel (sonder reels?) Acta Theologica, 16(2):21 -33. PUNT, J. 1998 New Testament interpretation, interpretive interests, and ideology: methodo logical deficits amidst SA methodolomania. Scriptura, 65:123-152 , kyk VAN ZYL A H. et al. 1977. y PRINSLOO W.S. 1996. Eksegese is ’n spel (sonder reels?) Acta Theologica, 16(2):21 -33. PUNT, J. 1998 New Testament interpretation, interpretive interests, and ideology: methodo­ PRINSLOO W.S. 1996. Eksegese is ’n spel (sonder reels?) Acta Theologica, 16(2):21 -33. PUNT, J. 1998 New Testament interpretation, interpretive interests, and ideology: methodo­ logical deficits amidst SA methodolomania Scriptura 65:123 152 , p , p , gy logical deficits amidst SA methodolomania. Scriptura, 65:123-152 , p , p , logical deficits amidst SA methodolomania. Scriptura, 65:123-15 g p , SAHAKIAN, W.S 1968. History of Philosophy. 'n Verband tussen ontwikkeling binne filosofiese hermeneutiek en ... Bybelinterpretasie New York : Barnes & Noble SAHAKIAN, W.S 1968. History of Philosophy. New York : Barnes & Noble SCHLEIERMACHER, F.D.E. 1986. Hermeneutics: The handwritten manuscripts. (Edited by Heinz Kimmerle Translated by James Duke and Jack Forstman) Atlanta : Scholars Press y p y HLEIERMACHER, F.D.E. 1986. Hermeneutics: The handwritten m SCHLEIERMACHER, F.D.E. 1986. Hermeneutics: The handwritten manuscrip Heinz Kimmerle. Translated by James Duke and Jack Forstman) Atlanta : S SCHLEIERMACHER, F.D.E. 1986. Hermeneutics: The handwritten manuscripts. (Edited by H i Ki l T l d b J D k d J k F ) A l S h l P SCHLEIERMACHER, F.D.E. 1986. Hermeneutics: The handwritten manuscripts. (Edite Heinz Kimmerle. Translated by James Duke and Jack Forstman) Atlanta : Scholars P SC C , . . . 986. e e eut cs: e a dw tte a usc pts. ( Heinz Kimmerle. Translated by James Duke and Jack Forstman) Atlanta : Schol Heinz Kimmerle. Translated by James Duke and Jack Forstman) Atlanta : Scholars Press. SCHULZE, L.F. 1980. Calvyn en die Skrifgesag. In die Skriflig, 14(56) 27-39 y ) SCHULZE, L.F. 1980. Calvyn en die Skrifgesag. In die Skriflig, 14(56) 27-39 ZE, L.F. 1980. Calvyn en die Skrifgesag. In die Skriflig, 14(56) 27-3 y g g f g SCHULZE, L.F. 1998a. M ag ons die Bybel interpreteer? Die Kerkblad, 101(3044): 14-15. ZE, L.F. 1998a. M ag ons die Bybel interpreteer? Die Kerkblad, 101 SCHULZE, L F. 1998b. ’n Belangrilce onderskeiding Die Kerkblad, 101(3050) 23-24 SILVA, M , kyk KAISER, W C. & SILVA, M. kyk KAISER, W C. & SILVA, M. A reading of Truth and Method. New Haven : Yale University Press. y WOLTERSTORFF, N. 1984. Reason within the bounds of religion. Grand Rapids : Eerdmans. 413 Koers 64(4) 1999:393-413

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/510/635

Afrikaans

Die skoolorde van Genève 1559: ’n Basis vir ’n gereformeerde skoolorde Calvyn en die onderwys is sinoniem. Behalwe dat sy geskrewe nalatenskap van sy intense besig wees mét en liefde vír die onderwys getuig, het hy hom konkreet vir die daarstel van skole beywer waar die jeug in die vrees van die Here opgevoed word. Nie alleen die inhoud van die onderrig wat die kinders ontvang nie, maar ook die vorm waarin dit aangebied word, asook die leerkragte wat daarby betrokke is, het besondere aandag by Calvyn gekry. Oor alles laat hy die lig van God se Woord skyn. In hierdie artikel word aangetoon hoe hy, gegewe sy eie historiese agtergrond, met die middels tot sy beskikking in die stad Genève gepoog het om ’n skoolstelsel te ontwerp waar kinders en jongmense onderrig word ooreenkomstig die doopsbelofte wat die ouers afgelê het. Calvyn se Geneefse skoolorde van 1559, in samehang met die Geneefse Kerkorde van 1561, gee insae in sy denke en optrede betreffend die onderwys. ’n Poging word aangewend om enkele lyne te trek wat hopelik vir die huidige onderwysgesprek bruikbaar sal wees. Die vraag is of daar te midde van al die skoolbeleide en skoolreëls ’n dringende behoefte aan ’n deeglike grondliggende skoolorde is. Die artikel wil aan hierdie vraag aandag skenk. The school order of Genève 1559: A basis for a reformed school order. Calvin and education are synonymous. Apart from his written legacy, which speaks of his intense love for education, he endeavoured to put schools in place where young people could be educated in the ways of the Lord. This was not only in the curriculum, but also in the way it was presented and the teachers who presented those lessons received special attention from Calvin. The light of God’s Word is shed over everything. This article shows how, given his own historical background and the tools available to him, he tried to develop a school system in the city of Geneva where children could be educated in accordance with the promise of their parents at their baptism. The school order of Geneva (1559) in conjunction with the Genevan Church order (1561) gives us insight in the doings and thoughts of Calvin on education. I hope to indicate some lines that could be of use in the present dialogue on educational matters. Sadly, the way Calvin set up a system for education is no longer evident in schools. Original Research Page 1 of 8 Original Research Page 1 of 8 Original Research Page 1 of 8 Die skoolorde van Genève 1559: ’n Basis vir ’n gereformeerde skoolorde Isn’t there an urgent need for a well-defined and fundamental school order amongst all the school policies and rules? This question will receive attention in the article. How to cite this article: Meijer, G.J., 2014, ‘Die skoolorde van Genève 1559: ’n Basis vir ’n gereformeerde skoolorde’, Koers – Bulletin for Christian Scholarship 79(4), Art. #2175, 8 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/koers. v79i4.2175 Copyright: © 2014. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. 2.Die derde vraag van die klassieke doopsformulier in die Psalmboek (GKSA 2009:115) lui soos volg: ‘Belowe u en neem u u voor om hierdie kind, van wie u die vader en/of moeder is, wanneer hy of sy dit kan verstaan, in die genoemde leer te onderrig en te laat onderrig?’ Historiese agtergrond Op 05 Junie 1559 – vyf weke voor Calvyn se vyftigste verjaarsdag – vind die amptelike opening van die Akademie te Genève plaas (CO 10a 65; Nauta 1959:7, 21). Op daardie dag het ’n lank gekoesterde en vurig begeerde ideaal vir Calvyn werklikheid geword (Coetzee 1959:45; Nauta 1959:8). In dieselfde jaar is ook die laaste, hersiene en bygewerkte uitgawe van sy Institusie uitgegee. Hierdie twee gebeurtenisse staan nie los van mekaar nie. Verskillende aktiwiteite en werke in Calvyn se kortstondige, vol lewe word hierdeur tot ’n geheel in mekaar verweef. Die onderwysing wat in sy Institusie opgeteken staan en die onderwys aan die Akademie kan nie van mekaar geskei word nie. Sedert 1541 het 18 jaar van stryd en moeite verloop om vanaf ’n geskrewe bepaling in die Kerkorde tot by die daadwerklike oprigting van ’n skool te kom (Nauta 1959:12; Van’t Veer 1942:99)7. Eers vanaf 1555 het die stryd egter behoorlik vrug afgewerp. Calvyn het hom vir die verkryging van ’n geskikte gebou en terrein beywer (Strohm 2009:93). En die belangrikste was dat bekwame leraars gevind moes word om die doseerwerk te behartig. In daardie tyd het Calvyn ernstig siek geword. Vanaf sy siekbed het hy onverpoosd voortgegaan om briewe te skryf, bouwerk te inspekteer en toe te sien dat alles vir die daarstel van die skool in orde sou wees (Nauta 1959:13). Theodorus Beza is in September 1558 as die eerste leerkrag by die skool aangestel. Na enkele maande het meer aanstellings gevolg, sodat die verskillende leerstoele gevul kon word met die oog op die opening van die College en die Akademie. Die Akademie in Genève het nie oornag tot stand gekom nie (Maag 2000:11). Reeds in 1536, tydens sy eerste verblyf in Genève, het Calvyn saam met Farel, sy kollega, die eerste boustene vir die Akademie begin lê. Op daardie stadium was Calvyn nie die amptelike predikant van Genève nie (Nauta 1959:9). Hy was as lector (professor) in die Heilige Skrifte aan die skool wat toe reeds in Genève bestaan het, verbind (Nauta 1959:9). Sy besondere taak was om saam met Farel voorlesings uit die Heilige Skrif te lewer. Hy het voortgegaan om hierdie werk te doen, selfs nadat hy predikant in Genève geword het. Aan die begin van 1538 is die skool van Genève opnuut georganiseer. ’n Hersiene studieprogram is opgestel (Nauta 1959:10) waarin die voorlesings uit die Skrif ’n afsonderlike onderdeel gevorm het. 5.Buys (2010:151) beklemtoon dat die skoolorde in die kader van die verbond staan, naamlik: ‘Dat Christus as Hoof van die skepping gesag het oor alle dinge, ook spesifiek oor menslike onderwys, is belydenis. Hoe daardie gesag in die skool verwesenlik word, behoort in ’n verbondsmatige skoolorde verder uitgewerk te word’. Page 2 of 8 Page 2 of 8 Original Research Die gereformeerde skole wat tans in Suid-Afrika is, het konstitusies en skoolreëls, maar geen skoolorde soos wat Calvyn opgestel het nie. ’n Konstitusie en skoolreëls spruit logies uit ’n skoolorde voort. Trouens, alle beleide en besluite van ’n gereformeerde skool behoort uit ’n deeglik deurdagte skoolorde voort te spruit. ’n Skoolorde bied die basis waarop die skool as unieke samelewingsverband leef en werk (Buys 2010:24).5 word wat spesiaal vir dié doel geopen is. Calvyn het dit van meet af aan duidelik bekend gemaak dat die opleiding aan die College nie slegs toegang tot teologiese opleiding6 gee nie, maar dat dit ook as voorbereiding vir diens in die staat en die stad geld (Nauta 1959:11). ’n Verdere bepaling het betrekking op die benoeming van leraars, asook skoolmeesters aan die laerskole gehad. Laasgenoemde behoort met die goedkeuring van die kerk te geskied, onder wie se toesig en tug die dosente en leermeesters staan (Nauta 1959:11). 7.Cordier se insette in hierdie verband moet nie onderskat word nie. Pogings van Calvyn om Cordier aan die skool te verbind, het egter geen positiewe resultate opgelewer nie (Bakhuizen van den Brink & Dankbaar 1980:161; Nauta 1959:12). 6.Die teologiese opleiding was nie tot Genève beperk nie, maar het spoedig internasionale belangstelling gewek (Doumergue 1907:287; Van Veen 2006:71–72). 8.Die skoolorde is eers in Latyn uitgegee en later in Frans. Inleiding Dit is nie moontlik om aan die gereformeerde kerkwees te dink sonder om direk daarmee saam aan die gereformeerde onderwys te dink nie. Hiérdie twee loop hand aan hand. In sy Woord roep die Here ouers op om die kinders van die verbond Godvresend op te voed.1 Die opvoeding van kinders bevat talle fasette. In die huisgesin moet die nodige aandag aan kinders se groei na volwassenheid gegee word. Kerklik is daar kategetiese en ander onderrig. Op skool word kinders volgens ’n kurrikulum onderrig wat hulle vir die lewe as volwassenes toerus. Al die onderrig vloei voort uit die ouers se belofte wat hulle by die doopvont afgelê het.2 Wat die skoolonderwys in Suid-Afrika betref, is daar baie invloede wat direk in stryd is met die belofte wat by die doopvont afgelê is. Nie alleen die inhoud 3 van die leerstof nie, maar ook die vertrekpunte4 en die wyse van aanbieding getuig van ’n ander gees as die Gees van God wat in ons werksaam moet wees. 1.Vergelyk die volgende teksgedeeltes: Deuteronomium 6:4; Psalm 78:3–8; Spreuke 22:6; Efesiërs 6:4; Kolossense 3:21. 2.Die derde vraag van die klassieke doopsformulier in die Psalmboek (GKSA 2009:115) lui soos volg: ‘Belowe u en neem u u voor om hierdie kind, van wie u die vader en/of moeder is, wanneer hy of sy dit kan verstaan, in die genoemde leer te onderrig en te laat onderrig?’ 3.Wanneer ondersoek gedoen word na die inhoud van die Suid-Afrikaanse regering se sillabusse, word dit duidelik watter onderliggende ideologieë en dogmas verkondig word (kyk Suid-Afrika 2014). 4.Die Suid-Afrikaanse regering beskou elke skoolkind as ’n ‘nasionale bate’, soos weerspieël word in die logo van die Departement van Onderwys. http://www.koersjournal.org.za doi:10.4102/koers.v79i4.2175 doi:10.4102/koers.v79i4.2175 Historiese agtergrond Daarby is openbare debatvoering (disputations) oor die Christelike godsdiens gevoeg (Nauta 1959:10). Hierdie debatvoerings het wesenlik ’n ander karakter gehad as die debatte wat aan ander skolastiese instellings gevoer is. Daar is geen ruimte vir ’n geskree, strydlus en wyshede (sofismes) gelaat nie. Bowendien is die debatte nie alleen tot teoloë-in- opleiding beperk nie, maar die opleiding van onderwysers is eweneens in die oog gehou (Nauta 1959:10). Op 22 Mei 1559 het Calvyn in die volle sitting van die Raad van Genève verskyn om die finale beplanning aan die opening van die College en die Akademie voor te lê (Nauta 1959:6). In die dokumente wat hy voorgelê het, het hy presiese toeligting verskaf oor die reorganisasie en uitbreiding van die College, die skool vir gimnasiale onderrig, wat die stad toe reeds gehad het. In sy voordrag het hy ’n reglement, ’n skoolorde, voorgelê waarin duidelik uiteengesit is op watter basis die College bedryf sou word (Nauta 1959:127)8. ’n Week later het die Raad van Genève die reglement goedgekeur en nog ’n week later, op 05 Junie 1559, is die reglement in die openbaar afgekondig waarna die lesse op 06 Junie kon begin. Saam met die reglement het Calvyn ook ’n aantal persone voorgestel wat na sy mening as leraars benoem kon word. Die Raad het ook hierdie voorstelle goedgekeur. Beza is as die eerste rektor van die College benoem. By die amptelike opening het die sekretaris van die Raad van Genève, Michel Roset, die skoolreglement voorgelees, asook ’n uitvoerige geloofsbelydenis waarmee die studente hulle instemming moes betuig. Daarbenewens was daar ’n eedformule wat deur die rektor en die dosente onderteken moes word (Nauta 1959:8). Hierdie formules het deel van die skoolorde gevorm wat Calvyn opgestel het (CO 10a, 65–90). Ná sy terugkeer na Genève in 1541 het Calvyn hom met nuwe ywer aan die daarstel van ’n skool, gebaseer op ’n deeglike skoolorde, begin toelê. Dit blyk by uitstek uit die verwysing wat hy in die Kerkorde van 1541 na die doktore- amp maak (Nauta 1959:10). Doktore moet sorg dra vir die onderwys. Met die oog op ’n grondige onderrig in die Teologie was onderwys in die tale en lettere ’n onmisbare voorwaarde. Historiese agtergrond Sodanige onderrig moes aan ’n College verskaf http://www.koersjournal.org.za doi:10.4102/koers.v79i4.2175 Page 3 of 8 Original Research Page 3 of 8 Om die behandeling van die skoolorde in perspektief te plaas, is dit belangrik om daarop te let dat daar in die College ’n skerp onderskeid gemaak is tussen die private skool (die gereorganiseerde gimnasiale opleiding) enersyds en die openbare of hoërskool (die eintlike Akademie) andersyds. Anders as die Gimnasium, het die Akademie geen verskillende klasse gehad nie. Studente van ongeveer 16 jaar het ná die suksesvolle voltooiing van die sewe klasse in die Gimnasium met hulle lesse by die Akademie begin (Raynal III [1990:129]). Dit moet beklemtoon word dat die Akademie ’n ‘eiestandigheid’ (Eigenständigkeit) gehad het – nie heeltemal los van die kerk en die staat nie, maar beslis ook nie daaraan verkneg nie (Nauta 1959:17, 21). en goeie orde in die College gehandhaaf word. Probleme met personeel asook leerlinge word deur die Rektor gehanteer. Leerlinge (escholiers of scholastics) van die skool (CO 10a, 71) Al die skoliere word deur die leraars op vasgestelde tye na die kerk toe vergesel. By die kerk ontvang hulle godsdiensonderrig en onderrig in die Kategismus (kyk Calvyn 1981; n.d.). Leermeesters hou toesig oor die kinders se gedrag en meelewing. Hulle moet ook navraag doen of die kinders die preke volg. Waar nodig, moet ongehoorsaamheid en verkeerde optrede bestraf word. Afwesigheid moet noukeurig opgeteken word. Oorsig oor die inhoud van die Geneefse skoolorde Op Maandae, Dinsdae, Donderdae en Vrydae bestaan die skooldag uit twee sessies, wat in periodes verdeel word, met ’n uur etenstyd. Woensdae word meer tyd aan die onderrig in die leer van die kerk gewy. Die skoolorde van Genève 1559 bevat ’n kort inleiding, waarna die volgende sake aan die orde gestel word.9 Leermeesters (Regens of Praeceptori) van die College (Gymnasium) (CO 10a, 69) Klasse begin met gebed en Skrifonderrig. Daarna word noukeurig op bywoning en stiptheid gelet. Laatkom is geen verskoning nie. Gedurende die oggend word tyd vir selfstudie in die Skrif en stilgebed ingeruim. In die middag word Psalms aangeleer. Daarbenewens word die Franse taal aangeleer, asook onderrig gegee in die geloofsbelydenis en die Onse Vader. Leermeesters is bedienaars van God se Woord wat met ’n goeie en rein gewete onderrig gee. Hulle word deur die Raad (senaat) verkies en moet tot sodanige verkiesing instem. Leermeesters moet betyds in hulle klasse wees en word nie van lesse wat aan hulle opgedra is, vrygestel nie. Indien ’n leermeester ’n les nie kan waarneem nie, moet hy die Rektor betyds in kennis stel sodat alternatiewe reëlings getref kan word. By tye is daar gemeenskaplike klasse. Tydens hierdie klasse kry die senior leerlinge die geleentheid om ’n lesing voor te dra. Dan moet die junior leerlinge opskryf wat hulle geleer het. Hulle geskrewe werk word ingegee en deur die leermeesters nagegaan. Lesse moet sonder groot lawaai aangebied word. Geskrifte wat behandel word, moet eenvoudig uitgelê word, sonder dat die skrywer daarvan direk aangeval word. Die skrywer se bedoeling moet duidelik uiteengesit word. Op Saterdae vind hersiening plaas. Saterdagmiddae vind daar vir een uur lank ’n debat plaas. Om 15:00 word die klasse verdaag. Kinders moet tydens die aanbied van lesse stil en rustig gehou word. Rebelse en ongehoorsame kinders moet ooreenkomstig hulle verkeerde optrede tereggewys word. Die belangrikste is dat leermeesters die kinders onderrig in hulle liefde vir God en teen hulle swakhede stry. Indien nodig, word die Rektor se hulp ingeroep om onmin uit die weg te ruim. Kinders word nie sommer as gevolg van ongehoorsaamheid uit die klasse gestuur nie. Op Sondae is die eredienste en die bywoning van kategese verpligtend. Leerplan Sewende klas:10 Die leerlinge leer die alfabet aan, asook woorde en lettergrepe. Frans en Latyn word aangeleer en die Latyns-Franse Kategismus word onderrig. 9.Hierdie is ’n verkorte weergawe van die volledige teks soos in CO (10a) weergegee; vergelyk ook Coetzee (1959:47) en Raynal III (1990:128–129). Die Hoof (Principal of Ludimagistro) (CO 10a, 71) Die hoof moet ’n man van goeie reputasie wees, Godvresend, suiwer in leer en lewe, met ’n vriendelike persoonlikheid, nie hardvogtig nie, ’n persoon wat vir die leerlinge ’n goeie voorbeeld met sy lewe stel, iemand wat sy werklas met ywer dra. Sesde klas: Die klem val op die verdere aanleer van Latyn en Frans. Die leerlinge word geleer om Latyn te praat. Vyfde klas: Onderrig in spraak en oratoriese vermoëns asook sintaksis kry aandag. Die leerlinge leer om hulle eie stukke te skryf. Sy werk is dieselfde as dié van die leermeesters, naamlik om sy klas te onderrig. Daarbenewens moet hy oor die personeel toesig hou. Hy moet toesien dat alles in die College vlot verloop, die klokke vir die periodes betyds lui Sy werk is dieselfde as dié van die leermeesters, naamlik om sy klas te onderrig. Daarbenewens moet hy oor die personeel toesig hou. Hy moet toesien dat alles in die College vlot verloop, die klokke vir die periodes betyds lui 9.Hierdie is ’n verkorte weergawe van die volledige teks soos in CO (10a) weergegee; vergelyk ook Coetzee (1959:47) en Raynal III (1990:128–129). Vierde klas: Die leerlinge moet sintaksis heeltemal onder die knie kry. Eenvoudige werke van Cicero word gelees en daar word begin met die aanleer van Grieks. 9.Hierdie is ’n verkorte weergawe van die volledige teks soos in CO (10a) weergegee; vergelyk ook Coetzee (1959:47) en Raynal III (1990:128–129). 10.Die sewende klas is die eerste skooljaar. 10.Die sewende klas is die eerste skooljaar. doi:10.4102/koers.v79i4.2175 http://www.koersjournal.org.za Original Research Page 4 of 8 (Aristoteles, Plato, Plutarchus of ‘n Christelike filosoof). Na ete behandel hy Griekse gedigte en ’n geskiedskrywing. Derde klas: Verdere onderrig in Grieks, veral grammatika, vind plaas. Die klem val op die verband tussen Grieks en Latyn. Die professor in Lettere doseer spraakkuns en retoriek aan die hand van Cicero of Aristoteles. Tweede klas: Onderrig in die Latynse geskiedenis, asook die studie van Griekse en Latynse poësie geskied. Op Saterdae word die Griekse Nuwe Testament (Evangelies) bestudeer. 13.Strohm (2009:93) merk in hierdie verband op: ‘Mit der Strassburger Akademie teilt man ebenfalls das Idea der pia eloquentia, der frommen Beredsamkeit. Gegen die spekulativen und lebensfremden logischen Spitfindigkeiten der Scholastik sollte – geschult an der antiken Retorik – der Stoff so gegliedert werden, dass er überzeugend vermittelt und für die Lebengestaltung fruchtbar werden konnte‘. Bevordering Bevordering van een jaargroep na ’n volgende geskied op grond van deeglike eksaminering. Leerlinge moet vrae in Latyn en Frans sonder enige hulp kan beantwoord. Die geskrewe antwoorde word aan die Rektor voorgelê sodat beslis kan word of ’n leerling die verlangde resultate bereik het. Die uitslae word in die openbaar bekend gemaak. Eedswering van leermeesters Die eedverklaring van leermeesters (doktore) kom in breë trekke op dieselfde as dié van die Rektor neer. Met ’n rein gewete sal hy sy lesse tot opbloei van die skool en die gemeenskap aanbied – tot eer van God. Rektor Die Rektor word uit die Raad van predikante en professore gekies. Almal moet tot sy aanstelling instem. Hy moet aan sy Godsvrees en diensbaarheid geken word. Sy taak is om onopgeloste haakplekke tussen die leermeesters uit te sorteer en op die basis van die Skrif gesag te handhaaf. In al hierdie sake is en bly die Rektor ’n Woordbedienaar. Hy is verantwoordelik vir bepaalde administratiewe take en word vir ’n periode van twee jaar gekies. Verlof By wyse van eedverklaring word die Rektor aan gehoorsaamheid aan die Woord van God en die soeke na die belange van die skool gebind. Hy belowe om in Godsvrees sy werk te doen en hom onder die gesag te voeg van diegene wat oor hom gestel is. Tydens die oes van die wingerde word drie weke verlof aan die leerlinge toegestaan. Teologiese studente (Publieke skoliere) Studente, dit wil sê teologiese studente, kry by die Rektor toestemming om te studeer. Hulle moet spesiaal vir hierdie kursus aan die Akademie inskryf (Coetzee 1959:47). ’n Teologiese student moet die belydenis met sy handtekening onderskryf en hulle name word in ’n boek opgeteken. Op Saterdae kry hulle die geleentheid om hulle spreekgawes te oefen deur in die openbaar ’n stuk uit die Skrif voor te lees. Hulle staan onder toesig van die predikante. Studente leer die suiwer doktrine, maar word ook aan die boosheid en gevaar van valse doktrines blootgestel.12 Hulle moet kundig gemaak word om ’n valse leer te weerlê (spraakkuns).13 Wanneer daar ’n meningsverskil tussen ’n student en ’n dosent ontstaan, word ’n openbare gesprek gevoer, wat onder leiding van die professor in Teologie staan. Die bepaalde professor gee die beslissende woord in die dispuut.14 Studente word onderrig in Teologie, Hebreeus, Griekse Etiek, Griekse Retoriek, Fisika of Wiskunde en Dialektiek of Retoriek. Op Vrydae moet hulle kerklike vergaderings en kerklike rade bywoon (Coetzee 1959:47). Eerste klas: Die klem val op spraakkuns; dit is die leerlinge se eerste kontak met dialektiek en retoriek. Klassieke geskrifte van onder andere Cicero, Homeros en Virgilius word bestudeer om die wyse van debatvoering te ontdek en te bemeester. Op Saterdae, tussen 15:00 en 16:00, word die briewe van die apostels deurgegaan. 11.Publici professores is dosente wat met voortgesette opleiding aan die schola publica (openbare skool) gemoeid is. Die wortels waaruit die Geneefse skoolorde van 1559 gegroei het Calvyn se eie akademiese vorming Drie professore word aangestel, naamlik in Hebreeus, Grieks en Lettere (arts). 14.Coetzee (1959:47) skryf met betrekking tot die optrede van voornemende predikante: ‘Elke teken van opgeblasenheid, beterwetery, onheilige hoogmoed, verkeerde foutvindery moet uit besprekings verban word. Elke tema moet omvattend maar eerbiedig en deemoedig bespreek word. Die professor in Teologie neem die leiding en gee afdoende uitspraak’. 12.Hierdie werkwyse kan as begeleide konfrontasie getipeer word. Aansluiting by die College de Versonnex (1428) en die College de Rive Soos reeds genoem, het Calvyn nie in Genève met ’n heeltemal nuwe skool begin nie. Daar was ’n skool, geskoei op die beginsels van die Roomse onderwys (Maag 2000:12). Hierdie skool het bekend gestaan as die College de Versonnex, vernoem na ’n vermoënde sakeman wat geld vir die oprigting van die gebouekompleks bewillig het. Hierdie skool se primêre mikpunt was onderrig in die Latynse grammatika. Vir hoër onderwys is geen voorsiening gemaak nie. Die magistrate het die salarisse van die onderwysers betaal en sodoende formeel seggenskap in die organisasie en kontrole van die skool verkry. Die magistrate het selfs besondere seggenskap in die leerplanne gehad. Later het die College de Rive tot stand gekom. Die College de Rive het aansienlik op die leerplan van die College de Versonnex uitgebrei (Maag 2000:14–15; Raynal III [1990:121]). 43. Die regmatige taak van die doktore is om die gelowiges te onderrig in die heilige leer sodat die suiwerheid van die evangelie nie geskaad word deur onkunde of verkeerde opvattings nie. Nietemin, soos sake vandag gesteld is, verstaan ons hieronder: hulp en instrumente om die saad vir die toekoms te bewaar sodat die kerk nie ontvolk word vanweë foute van die herders en bedienaars nie. Om ’n meer verstaanbare woord te gebruik, sal ons dit die Skoolorde noem. 44. Die dosering van die Teologie is dié dienswerk wat die naaste is aan die amp van dienaar (van die Woord) en ten nouste verbonde is aan die regering van die kerk. Dit sal goed wees as voorlesings oor die Ou en Nuwe Testament gehou sal word. 45. Maar aangesien uit sulke voorlesings alleen voordeel behaal kan word indien ’n mens vantevore in tale en die geesteswetenskappe onderrig is, en omdat dit nodig is om op hierdie manier te sorg vir die saad van die toekoms, moet daar, om nie ’n leë kerk aan ons kinders na te laat nie, ’n Gimnasium opgerig word waarin die skoolgangers onderrig en voorberei word vir sowel die amp van dienaar as vir die burgerlike regering. Met sy koms na Genève het Calvyn ’n grondige verandering teweeggebring, sonder om dit wat in die bestaande stelsel goed was, geheel en al te verwerp. Die invloed van die stadsowerheid op die skool is dramaties ingeperk. Inperking beteken egter nie miskenning van die rol van die owerheid nie. Die burgerlike owerheid het steeds vir finansiering van die geboue en die dosente sorg gedra. Kerkordelik: Geneefse Kerkorde 1561 (artikels 43–47) Die belangrikste grondslag vir die oprigting van ’n gereformeerde Akademie moet egter nie in invloede van buite gesoek word nie. Binne die kader van die Skrifgefundeerde kerkreg en met die oog op die groei van die kerk in Genève, het Calvyn vurig na die daarstelling van ’n eiestandige Akademie bly soek. Artikels 43–47 van die Geneefse Kerkorde van 1561 (in uitbreiding op sy Ordonannces van 154115) verwoord die amp en roeping van die skoolleraars of doktore soos volg: Aansluiting by die College de Versonnex (1428) en die College de Rive Wat van die ou bedeling oorgebly het, was die klem op die aanleer van Latyn. Die leerlinge moes van jongs af geleer word om bo en behalwe hulle moedertaal (Frans) die akademiese taal (Latyn) te kan besig. 46. Die wyse waarop te werk gegaan moet word, word in die Skoolorde gevind. 47. In die stad sal daar nie ’n ander skool vir jong kinders wees nie maar die dogters sal, soos dit vantevore die geval was, ’n aparte skool hê. (Vertaling van Pont 1981:28–29) Calvyn se eie akademiese vorming Op Maandae, Dinsdae en Donderdae gee elkeen van hulle twee ure onderrig. Woensdae en Vrydae moet hulle een uur onderrig gee. Calvyn se eie akademiese opleiding het in en om Noyon, sy geboorteplek, plaasgevind. Op veertienjarige leeftyd het sy pa hom na Parys gestuur waar hy onder andere Latyn bestudeer het onder Marthurin Cordier, een Die professor in Hebreeus gee na die oggendgodsdiens ’n uiteensetting van die Hebreeuse teks en grammatika asook ’n verklaring (eksegese) van ’n spesifieke Bybeldeel. Na die middagete doseer hy Hebreeuse grammatika. 12.Hierdie werkwyse kan as begeleide konfrontasie getipeer word. Die Griekse professor volg dieselfde werkwyse as die Hebreeuse professor. Hy behandel ook Griekse filosofie 11.Publici professores is dosente wat met voortgesette opleiding aan die schola publica (openbare skool) gemoeid is. Die Griekse professor volg dieselfde werkwyse as die Hebreeuse professor. Hy behandel ook Griekse filosofie 14.Coetzee (1959:47) skryf met betrekking tot die optrede van voornemende predikante: ‘Elke teken van opgeblasenheid, beterwetery, onheilige hoogmoed, verkeerde foutvindery moet uit besprekings verban word. Elke tema moet omvattend maar eerbiedig en deemoedig bespreek word. Die professor in Teologie neem die leiding en gee afdoende uitspraak’. 11.Publici professores is dosente wat met voortgesette opleiding aan die schola publica (openbare skool) gemoeid is. http://www.koersjournal.org.za doi:10.4102/koers.v79i4.2175 Page 5 of 8 Original Research belangrike opsig ’n totaal ander koers as Sturm ingeslaan. Hy het besondere sorg aan godsdiensonderrig gegee, wat in die humanistiese skole beslis nie die geval was nie (Strohm 2009:93; Van’t Veer 1942:121). van die voorlopers van die humanistiese opvoeding (Raynal III [1990:121]). Op verskeie vlakke en vir baie jare het Calvyn die Humanisme van sy jare van binne-uit leer ken. Geskool deur verskeie humanistiese leermeesters het Calvyn die tegniek van humanistiese denke goed bemeester. Daardie tegniek het hy nooit heeltemal afgeskud nie; inteendeel, dit het deel van sy mondering geword om die Skrifte te bestudeer. Die klem op die bestudering van Filologie, Grammatika, Retoriek en Logika (Raynal III [1990:123]) kan in die skoolorde van Genève teruggevind word. 16.Van’t Veer (1942:94) verwys na die skoolorde van Calvyn as: ‘een nieuw begin. Het was een belangrijk feit, dat behalve in het Latijn, ook onderricht werd gegeven in het Grieksch en in het Hebreeuwsch, terwijl ook de Fransche taal (wellicht voor het eerst) een aparte plaats op het rooster kreeg. Het meest kwam het eigen karakter uit bij het onderricht in de leer der Heilige Schrift’. Identifisering van sake wat eie aan die Geneefse skoolorde is Gedurende die drie jaar van sy verblyf in Straatsburg – vanaf 1538–1541 – was Calvyn ten nouste by die skool van Johann Sturm betrokke (Nauta 1959:11). Hy het daar teologiese lesse gegee en eksegetiese voordragte gelewer. Die Skool van Sturm het, afgesien van duidelike ooreenkomste met die skole van die Broeders des Gemeenen Levens, unieke kenmerke van die Humanisme vertoon, waaronder die invloed van Desiderius Erasmus. Die invloed wat saamgedra is, raak nie soseer die gees van die skool nie, maar wel die inrigting daarvan (Van’t Veer 1942:120). Eie aan die skool van Sturm was die ordelike opeenvolging van klasse, die verdeling van klasse in kleiner groepies, die jaarlikse plegtigheid van bevordering en die voorbereidende karakter van die onderrig aan die College vir die werk by die Akademie (Coetzee 1959:46). Calvyn het in een Verskeie sake kan onderskei word wat Calvyn se skoolorde van 1559 van ander bestaande skoolordes van destyds onderskei (Van’t Veer 1942:94)16. Dit kan soos volg saamgevat word: 15.Coetzee (1959:46) merk op: ‘Sy Kerkordonnansie van November 1541 getuig dan ook weereens van sy vurige wens na ’n goeie skool en van sy hoë agting vir die onderwyser. Hy noem die docteur in dieselfde verband as die drie kerklike ampte van predikant, ouderling en diaken’. Raynal III (1990:125) stel in hierdie verband die volgende: ‘Calvin describes the doctors or teachers as ‘the order of the schools’ and says that the lecturers in theology, by which he means Old and New Testament, are joined with the ministers in the government of the church. This polity of governance grew in part out of his own evolving role in the Genevan church. He was called as ‘Reader in Holy Scripture to the Church in Geneva’. He was a professor before he was a preacher. Of course, his work included preaching and a host of administrative tasks’. 15.Coetzee (1959:46) merk op: ‘Sy Kerkordonnansie van November 1541 getuig dan ook weereens van sy vurige wens na ’n goeie skool en van sy hoë agting vir die onderwyser. Hy noem die docteur in dieselfde verband as die drie kerklike ampte van predikant, ouderling en diaken’. Raynal III (1990:125) stel in hierdie verband die volgende: ‘Calvin describes the doctors or teachers as ‘the order of the schools’ and says that the lecturers in theology, by which he means Old and New Testament, are joined with the ministers in the government of the church. 23.Calvyn beklemtoon dat ‘de wetenschappen haar grenzen houden, als dienares en niet als meesteres zich gedragen. Dit gebeurt, wanneer zij aan Gods Woord en Geest volstrekt onderworpen zijn. De vroomheid, het geloof, moet als haar fondament worden erkent’ (Nauta 1959:19). Ouers Van ouers word verwag om ten nouste by die skool betrokke te wees. Die belofte by die doopvont om die kind in die vrees van God te onderrig, kan nooit aan iemand anders oorgedra word nie, ook nie wanneer daar belowe word om die kind te ‘laat onderrig’ nie. Vir die ‘laat onderrig’ bly die ouers primêr verantwoordelik (Arso 2002:16). Ouers moet dus intens by die skool betrokke wees, sowel by dit wat die y g g • Ferm, dog sinvolle dissipline word toegepas. Skooltyd word optimaal benut en geen versuim van klasse word geduld nie. y g g • Ferm, dog sinvolle dissipline word toegepas. Skooltyd word optimaal benut en geen versuim van klasse word geduld nie. Identifisering van sake wat eie aan die Geneefse skoolorde is This polity of governance grew in part out of his own evolving role in the Genevan church. He was called as ‘Reader in Holy Scripture to the Church in Geneva’. He was a professor before he was a preacher. Of course, his work included preaching and a host of administrative tasks’. 16.Van’t Veer (1942:94) verwys na die skoolorde van Calvyn as: ‘een nieuw begin. Het was een belangrijk feit, dat behalve in het Latijn, ook onderricht werd gegeven in het Grieksch en in het Hebreeuwsch, terwijl ook de Fransche taal (wellicht voor het eerst) een aparte plaats op het rooster kreeg. Het meest kwam het eigen karakter uit bij het onderricht in de leer der Heilige Schrift’. http://www.koersjournal.org.za doi:10.4102/koers.v79i4.2175 Original Research Page 6 of 8 Page 6 of 8 • Almal wat aan die onderwys deel het, leermeesters sowel as leerlinge, moet Godvresend in hulle doen en late wees (Van Veen 2006:70). eeu toe te pas, asof ’n duplikaat van daardie orde vandag tot heil van die skoolgemeenskap sou strek. Die lewe in die middel van die sestiende eeu en vandag is totaal verskillend (Raynal III [1990:131]). In Calvyn se skoolorde is daar heelwat praktiese reëls vervat wat logieserwys in ’n stel skoolreëls verwerk kan word. Buitendien moet die norm vir ’n skoolorde nie in die geskiedenis en in die werk van mense gesoek word nie, maar in die Woord van God. Dit neem egter nie die feit weg dat daar heelwat in die skoolorde van Genève vervat is wat vir die een-en-twintigste-eeuse gereformeerde onderwys van groot waarde sal wees nie. • Onderrig op die skool en onderrig in die kerk sluit direk by mekaar aan. • Skole behoort deur die inisiatief van die ouers gestig te word.17 • Die plig om die ouers tot die stigting en onderhouding van gereformeerde skole aan te spoor, rus op die kerke (Bouwman 1970:521). • Die kerke hou toesig oor die skole, maar nie oor die onderwys (leerplanne en skoolbestuur) as sodanig nie. Hulle toesig gaan wel oor die Christelike karakter en oor die nakom van die doopbelofte.18 Sodoende staan almal wat by die skool betrokke is, onder die opsig en tug van die plaaslike kerk. Enkele lyne word vervolgens getrek wat as boublokke vir ’n gereformeerde skoolorde kan dien. Vertrekpunt: Christusregering p • Die leermeesters asook die studente aan die Akademie verbind hulle openlik aan die geloofsbelydenis deur dit met hulle handtekening te onderskryf.19 Die regering van Christus oor alles in die lewe, ook oor die onderwys, is die bane waarbinne die onderwys prakties gestalte moet kry.23 Die skool moet gevolglik belydenisgefundeerd wees.24 Die Drie Formuliere van Enigheid, waarin Christus as die Hoogste Profeet en Leraar, die enigste Hoëpriester en die ewige Koning bely word, is onmisbaar in die skoolorde van ’n gereformeerde skool. • Ter wille van die goeie orde in die skool is daar leermeesters wat die lesse aanbied, ’n hoof wat toesig oor die leermeesters hou en ’n rektor wat die algehele toesig oor die skool het. • In die aanbieding van die lesse word besondere aandag aan die onderrig in die Skrifte en die aanleer van Psalms en die geloofsbelydenis gegee.20 Onderrig word deur gebed gedra. 24.Raynal III (1990:132) merk tereg op: ‘The loss of an explicit confessional base in many church colleges undermines their ability to gather students and faculty for worship, to develop consensus in personal and social values on and off campus, to employ Christian faculty, to shape a sense of commitment to the ministry and lay ministry of the church, and to foster a vocation as God’s call to service in daily life. If church colleges are completely secularized, using as their primary organizational standards only from education in general, the church will have to re-establish new means of affirming Christian commitment in higher education’. Leerkragte • Leerlinge word van jongs af met verskeie tale wat hulle met die oog op verdere studie moet bemeester, vertroud gemaak. Klem word op onderrig in die moedertaal geplaas.21 Leerkragte by die skool moet aan hulle Godsvrees,25 toewyding, stiptelikheid (Arso 2002:17), kundigheid en voortgesette selfstudie geken word.26 In hulle leer en lewenswandel moet hulle ’n voorbeeld vir die skoliere wees. Omdat hulle in hulle onderrigwerk aan die regering van Christus onderworpe is, moet van leerkragte verwag word om die Drie Formuliere van Enigheid te onderskryf en te onderteken. • Leerlinge word in redenaars- en spraakkuns opgevoed sodat hulle te alle tye die waarheid kan verdedig en dwalings kan bestry. • Leerlinge word toegerus om in die kerk sowel as in die burgerlike lewe hulle roeping te kan uitleef.22 • Leerlinge word nie net intellektueel gevorm nie, maar opvoeding moet op die kind se vorming vir die hele lewe in al sy fasette gerig wees (Van’t Veer 1942:114). 25.Sien Meijer (1994:44): ‘Die bestuur van die Christelike skool moet toesien dat die onderwysers hulle in hulle gedrag en arbeid in die skool aan die Heilige Skrif en die belydenis van die kerk onderwerp’. 26.’n Goeie leraar bly lewenslank ’n student. Programme vir voortgesette opleiding van leerkragte is gebiedend noodsaaklik, veral wat gereformeerde onderwys in Suid-Afrika betref aangesien dit nog in ’n beginstadium is. Meijer (1994:46) skryf in hierdie verband: ‘Die bestuur van die Christelike skool behoort die onderwysers die geleentheid te bied om hulle steeds beter vir die opvoeding van en die onderrig aan die kinders van God toe te rus’. Dissipline Boublokke vorm nog geen geheel nie. Dit vorm slegs dele van die geheel. Met hierdie blokke kan onderwyskundiges en ander belanghebbendes egter aan die daarstel van ’n skoolorde werk waaraan skole ’n dringende behoefte het. Skole op gereformeerde grondslag wêreldwyd behoort ’n eenderse, vaste basis te hê waarop hulle met mekaar in verband staan. Hierdie vaste basis vind sy neerslag in ’n skoolorde waarin Christus as die hoogste leermeester erken en gerespekteer word. Plaaslike omstandighede wat in elke skool se konstitusie en skoolrëels verdiskonteer word, word deur die orde wat die gees van die Skrif adem, gerig en bepaal. Kinders moet op skool met duidelike grense opgroei.29 Met die oog daarop moet gepaste tugmaatreëls neergelê word indien die grense oorskry sou word. Dissipline moet egter met liefde gehandhaaf word (Aros 2013:56–65). ‘Die Christelike skool behoort tot handhawing van Christelike orde Skrifgefundeerde reëls vas te stel en elkeen daaraan te bind’ (Meijer 1994:52). Mededingende belange 27.Meijer (1994:25) merk in hierdie verband op: ‘Die Christelike skool se doel met die opvoeding moet wees om – in aansluiting by die opvoeding in die Christelike gesin en in die Christelike kerk – die kinders van God tydens die bybring van die nodige kennis, insig en vaardighede in die lewe in die verbond met God te begelei’. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. 28.Van’t Veer (1942:117) poneer: ‘Alles was er op gericht om menschen te vormen, die hun God zouden kennen en belijden; die door den wil des Heeren zich in hun gansche leven zouden laten regeeren en dezen wil betrachten. De school wilde instrument zijn voor de uitbreiding van het koninkrijk Gods en de kerk des Heeren’. Leerlinge Gelowige ouers se kinders is kinders van God (Arso 2002:19–22). Daardie kinders, wat leerlinge aan die skool is, moet begelei word om in ywer, leergierigheid, gehoorsaamheid en stiptheid te groei. Van die leerlinge word verwag om dit wat hulle leer in hulle lewe te vergestalt. Akademiese gerigtheid • Tussen bestuurslede onderling en die bestuur met die onderwysers. Jongmense word geleer om respekvol met ander vakdissiplines om te gaan, om met hulle vermoëns in die gemeenskap diensbaar te wees, om histories bewus te wees en toekomsgerig te leef en om filosofies en moreel hoogstaande te dink (Raynal III [1990:132]). y • Tussen skole met dieselfde belydenis. • Tussen skole met dieselfde belydenis. • Tussen kinders onderling in ’n leersamekoms (Buys 2010:24). Gemeenskap van skole en onderwysinstellings Daar is kragtens die gemeenskap van heiliges ’n plig om mekaar by te staan in die beskikbaarstelling van mannekrag, kurrikulumontwikkeling en onderwysvisitasie tussen die verskillende gereformeerde skole (Buys 2010:24–25). Page 7 of 8 kind leer, as die manier waarop die onderrig plaasvind. Van ouers word verwag om die Drie Formuliere van Enigheid te onderteken en hulle daardeur openlik aan die regering van Christus te onderwerp kind leer, as die manier waarop die onderrig plaasvind. Van ouers word verwag om die Drie Formuliere van Enigheid te onderteken en hulle daardeur openlik aan die regering van Christus te onderwerp. vir die daarstel en instandhouding van die skool. Kerkrade sien toe dat die onderrig in die vrees van die Here geskied.31 Die onderskeie take van die hoof, die onderwysers en die administrateur(s) word deeglik omskryf sodat elkeen sy roeping in verantwoordelikheid voor Christus kan uitleef (vgl. Meijer 1994:55–62). Christus te onderwerp. Organisasie, bestuur en administrasie van die skool Die eiestandigheid van die skool (ook tersiêre onderwys30) is van wesenlike belang. Ouers aanvaar verantwoordelikheid Vergaderings en samekomste Die leerplan van die skool moet in sy verskeidenheid van fasette (Aros 2013:44–50) op die jeug se toerusting vir koninkryksdiens27 gerig wees. Onderrig in die Skrif en die belydenis, vakkeuses en die gerigtheid van vakke28 asook buitemuurse aktiwiteite moet een doel voor oë hê, naamlik dat die kind die Here bo alles sal liefhê en sy naaste soos homself. ‘Die Woord van God behoort die vakonderrig in die Christelike skool te deurdring’ (Meijer 1994:41). ’n Skoolorde moet die gesag vir die volgende samekomste of vergaderings reël: ’n Skoolorde moet die gesag vir die volgende samekomste of vergaderings reël: • Tussen kind en onderwyser (byvoorbeeld in die klaskamer). • Tussen kinders en onderwysers (waar die skool as ’n geheel bymekaarkom). g y • Tussen ouers. • Tussen ouers en onderwysers. • Tussen ouers en onderwysers. Boublokke vir ’n gereformeerde skoolorde Dit is onmoontlik om alles wat Calvyn in sy skoolorde neergelê het net so op die lewe van die een-en-twintigste 17.Bouwman (1970:521) beroep hom hiervoor op die Skrif, naamlik Deuteronomium 4:9, 10; 6:7, 20; Efesiërs 6:4; Kolossense 3:20, 21. 18.Die wyse waarop die toesig uitgeoefen word, word onderling gereël (Bouwman 1970:521). 18.Die wyse waarop die toesig uitgeoefen word, word onderling gereël (Bouwman 1970:521). 19.Die onderskrywing van die belydenis vind neerslag in die leer en die lewe van die personeel en die studente. Die ganse onderrig het ’n religieuse karakter wat vanuit die skrifgebaseerde belydenis gerig word (Van’t Veer 1942:112). 19.Die onderskrywing van die belydenis vind neerslag in die leer en die lewe van die personeel en die studente. Die ganse onderrig het ’n religieuse karakter wat vanuit die skrifgebaseerde belydenis gerig word (Van’t Veer 1942:112). 25.Sien Meijer (1994:44): ‘Die bestuur van die Christelike skool moet toesien dat die onderwysers hulle in hulle gedrag en arbeid in die skool aan die Heilige Skrif en die belydenis van die kerk onderwerp’. 20.In sy boekie, De school van Calvijn: De betekenis van de belijdenis voor onderwijs, toon Antoon Breen (2009) aan hoe konkreet die Drie Formuliere van Enigheid in ’n klassituasie verkondig kan en behoort te word. 21.Sien ook Meijer (1994:37): ‘Die Christelike Skool behoort die onderrig in die moedertaal aan te bied’. 21.Sien ook Meijer (1994:37): ‘Die Christelike Skool behoort die onderrig in die moedertaal aan te bied’. 21.Sien ook Meijer (1994:37): ‘Die Christelike Skool behoort die onderrig in die moedertaal aan te bied’. 22.‘Alle onderricht moet er toe brengen om God beter te leren kennen en naar Zijn Woord het leven al meer te richten’ (Van’t Veer 1942:113). doi:10.4102/koers.v79i4.2175 http://www.koersjournal.org.za Original Research Page 7 of 8 Literatuurverwysings 29.Vergelyk Efesiërs 6:1–4 en Kolossense 3:20–22. Akademie Reformatoriese Opleiding en Studie (Aros), 2013, Boustene vir Christelike normatiewe onderwys, Aros Uitgewery, Pretoria. Akademie Reformatoriese Opleiding en Studie (Aros), 2013, Boustene vir Christelike normatiewe onderwys, Aros Uitgewery, Pretoria. 30.Vergelyk J.Chr. Coetzee (1959:49), destydse Rektor van die PU vir CHO, se opmerking in Koers: ‘Die geheim van die welslae van Calvinistiese onderwys lê in die gedissiplineerdheid, die gewetensgetrouheid, die geloofsoortuiging, die selfopoffering, onder die seënende hand van die Here, tot Wie se eer alleen al hierdie dinge deur sondige mense gedoen word. Soli Deo Gloria! ... En wat is die toekoms van ons Universiteit? Dit sal sy Christelik-historiese karakter handhaaf alleen solank sy oorspronklike oprigters, sy trustees, sy ondersteuners, sy dosente en studente en sy oud-studente dit help om die karakter te behou. Sonder die Gereformeerde Kerk en die gereformeerde gemeenskap sal dit dieselfde weg opgaan as die Geneefse Akademie van Calvyn. [Laasgenoemde het] mettertyd die ondersteuning van die Gereformeerde Kerk en gemeenskap verloor. En vandag bestaan dit nog as die Université de Genève.’ Aksie Reformatoriese Skoolonderwys (Arso), 2002, Dit is Gereformeerde onderwys: Gereformeerde vakbenaderings, Arso, Pretoria. Bakhuizen van den Brink, J.N. & Dankbaar, W.F., 1980, Handboek der kerkgeschiedenis, deel 3, De Tille, Leeuwarden. 31.Kerkordelik is dit in die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika soos volg gereël: ‘Die kerkrade moet toesien dat die ouers die skoolonderrig aan hulle kinders in die vrees van die Here laat geskied’ (GKSA [1998] Kerkorde, Artikel 21). doi:10.4102/koers.v79i4.2175 http://www.koersjournal.org.za http://www.koersjournal.org.za Page 8 of 8 Original Research Bouwman, H., 1970, Gereformeerd kerkrecht, Eerste deel, Kok, Kampen. Maag, K., 2000, ‘Calvin’s academic and educational legacy’, in The legacy of John Calvin, Papers presented at the 12th Colloquium of the Calvin Studies Society – April 22–24, 1999, CRC Product Services, Michigan. Bouwman, H., 1970, Gereformeerd kerkrecht, Eerste deel, Kok, Kampen. Breen, A., 2009, De school van Calvijn: De betekenis van de belijdenis voor onderwijs, Uitgeverij Woord & Wereld, Bedum. (Woord & Wêreld 82) Meijer, J.G., 1994, Watter skool?, Printburo, Pretoria. Buys, A.L.A., 2010, Eerstelinge van God: Onderwys vanuit die Verbond, Aros Uitgewery, Pretoria. Nauta, D., 1959, ‘Calvijn en zijn Academie te Genève’, in Redevoeringen in een publieke zitting van den senaat der Vrije Universiteit gehouden op 22 Mei 1959, Kok, Kampen. Calvyn, J., 1981, Kategismus, vert. H.W. Simpson, Potchefstroomse Teologiese Publikasies, Potchefstroom. Pont, A.D., 1981, Die historiese agtergronde van ons kerklike reg, deel 1, Kital, Pretoria. Literatuurverwysings Calvin, J., n.d., Calvini Opera Database 1.0, edited by Instituut voor Reformatieonderzoek, Instituut voor Reformatieonderzoek, Apeldoorn. CO, kyk Calvin Raynal, C.E. III, 1990, The place of the Academy in Calvin’s polity, Westminster John Knox Press, Louisville. (John Calvin and the Church – a prism of Reform.) Coetzee, J.Chr., 1959, ‘Die Geneefse Akademie van Calvyn’, Koers 37(3), 3. Strohm, C., 2009, Johannes Calvin: Leben und Werk des Reformators, Verlag Beck, München. Doumergue, E., 1907, Calvijn en Genève, vertaald door W.F.A. Winckel, Kirchener, Amsterdam. Suid-Afrika, 2014, Curriculum and assessment policy statements (CAPS), besigtig 03 September 2014, by http://www.education.gov.za/Curriculum Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika (GKSA), 1998, Kerkordeboekie van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika soos gewysig deur verskillende sinodes, V & R Drukkers, Pretoria. Van Veen, M., 2006, Calvijn, Kok, Kampen. Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika (GKSA), 2009, Die Psalmboek, Lux Verbi.BM, Paarl. Van’t Veer, M B., 1942, Catechese en catechetische stof by Calvijn, Kok, Kampen. http://www.koersjournal.org.za http://www.koersjournal.org.za doi:10.4102/koers.v79i4.2175 doi:10.4102/koers.v79i4.2175

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/2175/2547

Afrikaans

I. AGTERGROND. wat deur Leopold II byeengeroep is, is oorgegaan tot die stigting van die Inter- nasionale Afrika-vereniging vir die ontdekking en beskawing van Sentraal- Afrika. By monde van die sekretaris is dit op die tweede byeenkoms baie duidelik gestel dat die doel is om ’n Negerstaat te laat ontwikkel, nie ’n Belgiese kolonie nie. (In administratiewe sin word die Mandaatgebied Ruanda-Urundi gewoon- lik as behorende tot die Kongo beskou. In hierdie oorsig word dit egter ter syde gelaat en word alleen na die Kongogebied verwys). 1. Histories. Aan koning Leopold II se inisiatief sowel as aan sy private kapitaal is die aanvanklike stimulus te danke vir die ontdekkingstogte in en oopmaak van hierdie gebied. Die verbintenis van wat vandag bekend staan as die Belgiese Kongo met die Europese geskiedenis begin in 1482 toe die Portugese seevaarder Diego Cam die monding van die Congorivier (destyds bekend as Zaire) ontdek het. Hierna volg ’n lang reeks ontdekkings- reise op die Kongostroom self en in die omliggende gebiede. Dit is \n roman- tiese geskiedenis waarin die name van Cam, Tuckey, Burton en Speke, Living­ stone en Stanley almal ’n ereplek ver- dien. Die Portugese pogings van 1491 om die Kongokoninkryke wat hulle daar aangetref het op Portugese politieke en godsdienstige lees te skoei het geen duursame gevolge gelewer nie. Die einde van die 18de eeu kon alleen nog enkele minder belangrike spore van die blanke en Christelike optrede opspoor. Di i lik ki d i hi di Onderwyl is op die Berlynse Kon­ ferensie van 1884 breëre Europese staatserkenning verkry vir die Kongo- Vrystaat, ’n staat wat tot stand gekom het onder die inspirasie en dryfkrag van een man, bygestaan deur ’n parti- kuliere vereniging van intemasionale samestelling en prakties beheer deur dieselfde Leopold II in persoonlike hoe- danigheid. Selfs Engeland is deur Duitse en Franse en later ook Ameri- kaanse optrede gedwing om die bestaan van die staat te erken. Die grootste probleme was aanvank- lik nog finansieel. Die stryd teen die Arabiese slawehandelaars, die groot militêre uitbreidingskemas in die rig- ting van Tanganjika en die Nyl, die behoefte aan verlceersweë (veral spoor- wee) het groot kapitaal vereis. Terself- dertyd het die stigtingsvoorwaardes Die eintlike geskiedenis van hierdie Sentraal-Afrikagebied is ten nouste verbonde aan die naam van Koning Leopold II van België. By geleentheid van die Aardryks- kundige Konferensie te Brussel (1876) By geleentheid van die Aardryks- kundige Konferensie te Brussel (1876) KOERS 2. Aardrykskundig. Die Belgiese Kongo beslaan 'n opper- vlakte van 2.345 miljoen vierkante Km. (80 maal so groot as België) in die hart van Afrika. Eintlik is dit ’n „binne- kontinentale” gebied met ’n smal deur- weg na die see en 'n kuslyn van slegs 35 Km. Die feit dat die Kongo feitlik wydsbeen oor die ewenaar staan, bring mee sekere klimaatseienskappe. Die dae is van byna onveranderlike lengte (6 vm. tot 6 nm.) en die seisoene in die noorde en suide is teenoorgesteld: in die noordelike deel duur die reënseisoen vanaf April tot Junie en weer van Sep­ tember tot Oktober; in die suide begin die reëntydperk teen 15 Oktober en met ’n kort onderbreking in Januarie duur dit tot half-April. Die topografie wissel vanaf laagvlaktes aan die Kongo- bekken, heuwelland dieper in, tot berg- streke in die ooste, die hooglande van Katanga en reënwoude van die ewenaar. g y Toe Leopold se beurs nie meer toe- reikend was nie, het hy maatskappye gefloteer om die broodnodige ontwikke- lingskapitaal te vind. Met ander is kon- trakte aangegaan vir ontwikkelings- dienste teen vergoeding in die vorm van grondtoekenning of van monopolië. Ten laaste moes hy tog sy toevlug neem na die Belgiese parlement vir 'n lening, nadat hy per testament die Kongo-Vry- staat aan die Belgiese regering bemaak het. Dit is die begin van die bestaan van staatsmonopolieë op rubber en ivoor en van die sg. arbeidsbelasting met sy onderdrukkende en aanvegbare gevolge op die inboorlingbevolking. Juis hierdie instellings het uiteinde- lik gelei tot binne- en buitelandse pro­ teste teen die bestuur van die Kongo- Vrystaat, totdat hierdie staat by Parlementsbesluit van 18 Oktober 1908 deel van België word. Wat tot dusver oorwegend ’n wingewes was, word nou ’n kolonie. Die Belgiese regering het, in die lig van die proteste van eie burgers en van buitelandse belang- hebbendes en op grond van die onder- soekkommissie van 1906, ’n eerlike poging aangewend om die spore van persoonlike eksploitasie dood te veeg o.a. deur inperking van die maatskappy- monopolieë en -grondbesit, afskaffing van belasting in die vorm van diens- lewering, ens. Desnieteenstaande is die patroon van ekonomiese ontwikkeling deur groot maatskappye in plaas van KOERS 103 deur individuele koloniste, nooit wesen- lik verander nie, soos verder sal blyk. van die Berlynse konferensie vryhandel gewaarborg, en sodoende ’n moontlike bron van inkomste deur ’n heffing op invoere uitgeskakel. Die moontlikheid van hulp uit die Belgiese begroting was uiteraard ook afgesny. g ppy 4. Bevolking. g In 1957 was daar 113,400 nie-inlan- ders en 12,843,600 inboorlinge. Laasge- noemde bestaan hoofsaaklik uit Ban- toes met ongeveer 2-3 miljoen Soedan- negers, ’n klein groepie Nilote in die Noordooste en die Pigmeë van die woudgebiede. Die bevolkingsdigtheid is gevolglik relatief laag (5.36 per vk. Km. of ongeveer 13 per vk. myl). Onge­ veer 22% van die inboorlingbevolking woon in die stedelike gebiede. Van die blankes was slegs 9,400 gevestigde koloniste (colons). Hiervan was die meeste betrokke by die handel en die res by die nywerheid en landbou. Die ambag- te en professies huisves slegs ’n klein hoeveelheid. Blanke nedersetting en grondtoekenning aan blanke immigran- te is nooit aangemoedig nie. Niemand mag meer as 500 Ht. grond besit nie. 5. Ekonomies. Die ekonomiese patroon is sterk beïnvloed deur die historiese faktore. Die groot oppervlakte, klein bevolking en gebrek aan genoegsame ontwikke- lingskapitaal in die aanvangstadia was mede-verantwoordelik vir ’n konsen- trasie op mynontginning en landbou. Die konsessiebeleid van vroeër het ook onuitwisbare spore nagelaat. Die groot- skaalse o-ndememings neem die belang- rikste plek in in die land se ekonomiese ontwikkeling. In 1952 was 51% van die loontrekkende bevolking in diens van 3% van die sake-ondernemings wat tesaam 86% van die totale kapitaalbe- legging verteenwoordig het. Die landboubedryf het ontwikkel uit die tradisionele Bantoe-landbou op ’n bestaansbasis, en die eerste monopolis- tiese „gedwonge” rubber-ontginning tot die invoer en kweek van nuwe kontant oeste en nywerheidsgewasse. Die hui- dige landboubeleid is toegespits op voorsiening in die behoeftes van die bevolking van die groot stedelike sentra, verhoging van die produksie per oppervlakte-eenheid en sodoende ’n inkomsteverhoging uit die verbouing van katoen, koffie, gars, palm-produkte, mielies, grondbone, rubber, tee, pyre- 105 3. Verkeersweë. Die pragtige bevaarbare dele van die Bo-Kongo was volkome onbruikbaar aleer ’n verbinding met die see bewerk- stellig kon word deur die aanlê van spoorweë. Die goed ontwikkelde skeep- vaartnet met ’n lewendige goedere- en passasiersverkeer word beheer deur twee groot maatskappye. Ook die spoorweë behoort aan partikuliere ondernemings (4 maatskappye). Die kommunikasiestelsel word verder aan- gevul deur betreklik goeie paaie van uiteenlopende kwaliteit (33,000 Km. hoofweë, 90,000 Km. plaaslike en 15,000 Km. privaat paaie — 1956). Die tien- jaarplan beoog ’n besteding van 61 mil- KOERS 104 Die ontwikkeling en voorspoed van die Kongo berus in die eerste plek op sy minerale. Gepaard hiermee gaan die landbou. Die tradisionele Kongo-eko- nomie is gebou op die uitvoer van grondstowwe wat deur die myne en die landbou gelewer is en op die invoer van werktuie en goedere vir die ont­ wikkeling van die bodemskatte. Hierdie twee pylers van die ekonomie van die Kongo is in die jare ná die Tweede Wêreldoorlog aangevul deur die opkoms van die fabriekswese. Die oorlogsjare met die enorme behoeftes van die krygs- industrie, die uitskakeling van die Maleise Argipel, Nederlands-Indië en ander markte en leweransiersbronne in die Ooste, het die belangrikheid van die Kongo as bron van grondstowwe be- klemtoon en sy ekonomie sterk bevor- der. Dit het op sy beurt gelei tot verhoging van die binnelandse koopkrag en tot skepping van ’n groter binne­ landse mark. Die ontwikkeling van die fabriekswese is dan ook in die eerste plek ingestel op vervaardiging van ver- bruikersgoedere. jard franc vir die verdere ontwikkeling van die padstelsel. Die lugvaart is hoofsaaklik in hande van die bekende Belgiese lugvaartmaatskappy, SABENA. g ppy 4. Bevolking. g ppy 4. Bevolking. KOERS belasting” het tot soveel wanpraktyke en praktiese uitbuiting grensende aan slawerny gelei dat die stelsel onder die Belgiese regime tot niet gemaak is. Die stelsel van groot ondernemers met daar- mee gepaard gaande neiging tot die ontwikkeling van myn-, handels- en ander sentra met ’n hooggekonsentreer- de arbeidsaanvraag, het die gevaar gebring van toestroming uit die lande- like gebiede na hierdie sentra. Die arbeidsbeleid was derhalwe van vroeg af daarop ingestel om die uitvloei van die arbeiders na die myne en ander sentra te reguleer. Daarmee moes twee doeleindes bereik word, nl. voorkoming van die onttrekking van te veel manne- krag aan die landelike gebiede en die opbou van ’n gestabiliseerde arbeids- bron in die nywerheidsgebiede. Sedert die Tweede Wêreldoorlog is die stad- waartse neiging so sterk dat ’n demo- grafiese onewewigtigheid nie heeltemal voorkom kon word nie. thrum, veselgewasse, ens. Die bosbou en veeteelt (beeste) behoort ook hierby. Katoenverbouing is vanaf die begin beskou as ’n moontlikheid waardeur die inboorlingbevolking 'n nuwe, stabiele en groter inkomstebron kan verkry. Dit is dan ook vandag een van die grootste suksesse van die inboorlinglandbou. Ook in die koffieverbouing het die inboorlinge 'n al groter belangstelling getoon. Die kleiner en middelmatige planters het op dié gebied aansienlike vordering gemaak ten opsigte van kooperatiewe verkope. Die palmprodukte en rubber is hoof- saaklik in die hande van groot onder- nemings. thrum, veselgewasse, ens. Die bosbou en veeteelt (beeste) behoort ook hierby. Katoenverbouing is vanaf die begin beskou as ’n moontlikheid waardeur die inboorlingbevolking 'n nuwe, stabiele en groter inkomstebron kan verkry. Dit is dan ook vandag een van die grootste suksesse van die inboorlinglandbou. Ook in die koffieverbouing het die inboorlinge 'n al groter belangstelling getoon. Die kleiner en middelmatige planters het op dié gebied aansienlike vordering gemaak ten opsigte van kooperatiewe verkope. Die palmprodukte en rubber is hoof- saaklik in die hande van groot onder- nemings. g In 1949 het die Minister van Kolonies sy sg. tienjaarplan vir die ekonomiese en sosiale ontwikkeling van die Kongo aangekondig. Dit beoog hoofsaaklik ’n uitgebreide program van openbare werke soos moderne verkeersweë, woningbou, wetenskaplike navorsing op kartografiese, geologiese en hidrologiese gebied, weerkundige dienste, tele-ver- bindinge, water-voorade, elektrisiteits- voorsiening, onderwys en higiëne en landbou-ontwikkeling. Die werklike koste is in 1953 geraam op 60 miljard franc. Noemenswaardig is ook die hidro-elektrise skema of Inga-projek. Hiermee word beoog die afdamming van die Kongo tussen Boma en Leo- poldstad. KOERS Die waterverplasing van 40,000 kub. meter per sekonde sal na berekening 30 miljoen Kw. opwek, en behoort oor tien jaar voltooi te wees. Die betreklik liberale behuisingvoor- siening in die stedelike inboorlingdorpe het va-naf die begin gesinsvestiging moontlik gemaak, sodat trekarbeid uiters beperk is. Die Belgiese owerheid het nooit ’n industriële kleurslagboom gesanksioneer nie. Die gebruik van tegnies geskoolde inboorlingvakmanne is dan ook opmerk- lik. Voor 1957 het spesiale wetgewing in die Kongo die vryheid van assosiasie van blanke en nie-blanke werkers gereguleer. Oor die algemeen het die nie-blankes nog nie oor die rypheid en ervaring van die blanke arbeidsmag beskik nie. Tog was daar reeds sedert 1946 ’n stadig ontwikkelende vakunie- beweging. In 1950 was daar reeds 49 6. Arbeid en Arbeidsbeleid. 6. Arbeid en Arbeidsbeleid. Soos oral in Afrika het die arbeids- voorsiening ook in die Kongo vanaf die vroegste jare ’n probleem gelewer. Die oorspronklike stelsel van ’n ,,arbeids- Soos oral in Afrika het die arbeids- voorsiening ook in die Kongo vanaf die vroegste jare ’n probleem gelewer. Die oorspronklike stelsel van ’n ,,arbeids- KOERS KOERS 106 unies met 5,175 lede. Nege hiervan was bloot tydelik. Die 40 permanente unies het in 1951 aangegroei tot 45 met meer as 6,000 lede, in 1952 tot 59 met meer as 7,000 lede en in 1956 tot 60 unies met 7,500 lede. In 1957 is die ou regulasies vervang deur ’n dekreet wat van toepassing was op alle werkers behalwe staatsamptenare. Dit maak voorsiening vir kollektiewe beslegting van arbeidsgeskille; die werkure (8 uur per dag en 48 uur per week), amptelike vakansiedae, betaalde vakansie en vry mediese dienste is statutêr bepaal. ’n Beoordeling van die bestuurstelsel en politieke toestande in die Kongo raoet rekening hou met die feit dat, tot aan die einde van 1958, niemand, blank of nie-blank, enige stemreg of politieke seggenskap besit het nie. Die Rege­ ringsraad en selfs die Koloniale Raad is bloot adviserend. Soos in die Britse, maar anders as in die Franse gebiede, het die Kongolese geen verteenwoordi- ging in die Belgiese Parlement nie. Sedert die Tweede Wereldoorlog het ’n politieke bewuswording onder die blan- ke nedersetters duidelik begin word met die uiting van ’n strewe om mede- seggenskap in die beheer van die gebied te verkry. Onder die nie-blankes was daar weinig politieke organisasies en dié was hoofsaaklik beperk tot die sg. evoluees, d.w.s. die sosiaal, ekono- mies, en opvoedkundig ontwikkeldes met ’n strewe na die Europese lewenswyse en -peil. Tydens die munisipale ver- kiesings van 1957 het twee partye mekaar beveg, nl. die Bangala Assosia- sie en die Abako. Lg. het ontstaan uit 'n kulturele beweging vir die behoud van die Bakongotaal, met Kasavubu aan die leiding. Hierdie groep het ’n klinkende oorwinning behaal, en tydens Kasavubu se instelling as burgemeester het hy onmiddellike en onvoorwaarde- like onafhanklikheid geëis. Die poli­ tieke verdeling berus blykbaar hoof­ saaklik op stamlojaliteit met ’n voorlief- de onder die ontwikkeldes vir die Ban- gala Assosiasie. Net voor die onluste in Januarie 1959 was daar in Leopoldville 4 partye: Abako, Bangala Federasie, Na- sionale Kongolese Beweging en Kongo­ lese Progressiewe Unie. Na die regeringsverklaring het die partye aan- 7. Bestuur en Administrasie. Die Charte Coloniale van 1908 het aan die Kongo ’n afsonderlike regsper- soonlikheid toegekcn naas die moeder- land. Die hoogste bestuursgesag is opgedra aan die sentrale Belgiese regering, maar die wetgewende en uit- voerende mag is aan die koning gedele- geer. Dié funksies oefen hy uit deur dekrete en besluite wat aan die Minister van Kolonies voorgelê word. Die Kolo- niale Raad is ’n liggaam met blote konsultatiewe mag. Die Parlementêre beheer is geleë in die goedkeuring van die jaarlikse begroting. In die kolonie self word die koning verteenwoordig deur ’n Goewerneur-Generaal wat al- leen in noodgevalle ordonnansies kan uitvaardig. Hy word bygestan deur ’n adviserende regeringsraad bestaande uit benoemde en genomineerde amptelike en nie-amptelike lede. Aan die hoof van elke provinsie staan ’n Goewerneur wat op sy beurt ook weer geadviseer word deur ’n ooreenkomstige liggaam. Die distrikte van elke provinsie staan onder gesag van ’n distrikskommissaris. KOERS 107 Die verstedelikingsproses het nuwe toestande geskep en eise meegebring. In antwoord hierop is die centres extra- coutumiers geskep met ’n inter-etniese raad van beheer onder toesig van ’n sentrale comite protecteur. Die skema het groot verwagtings laat ontstaan, maar het gely onder gebrek aan genoeg- same bekwame Bantoe, sodat dit in die praktyk grootliks weer verval het onder amptenaars-beheer. In 1945 is die status van 3 van die centres per dekreet ver- hoog tot dié van cité indigene. Bewo- ning van die centres is onderhewig aan permitte wat alleen uitgereik word aan persone wat geëmplojeer is. Sedert 1898 het verskeie wette die gekleurdes ver­ plig om te woon in gebiede wat vir hulle afgesonder is, sodat sowel die centres extra-coutumiers en die cite indigene parallelle is van ons lokasie of Bantoedorpe. Ook in die Kongo mag geen blanke, sonde permit, in die gebiede woon nie. gegroei tot ongeveer 20. Die Abako is verplig om te ontbind as gevolg van sy vermeende aandeel in die onluste. Gedurende April 1959 het die politieke partye te Lulua samesprekings gehou met die oog op federasie, maar blyk- baar sonder sukses. Die politieke pro­ gramme beklemtoon sonder uitsondering onafhanklikheid hetsy federaal of uniaal, erken die noodsaklikheid vir die aanwesigheid van Beige en ontken enige rasse-vooroordele. Die Belgiese beleid is beskryf as paternalisties. Die gladde verloop hiervan is slegs enkele kere versteur, soos deur die Kimbanga-bewe- ging van 1951 en die Kitiwala-opstand van 1940-41. Albei was die gevolge van kwasi-religieuse, sektariese bewegings onder leiding van sg. 7. Bestuur en Administrasie. profete. gegroei tot ongeveer 20. Die Abako is verplig om te ontbind as gevolg van sy vermeende aandeel in die onluste. Gedurende April 1959 het die politieke partye te Lulua samesprekings gehou met die oog op federasie, maar blyk- baar sonder sukses. Die politieke pro­ gramme beklemtoon sonder uitsondering onafhanklikheid hetsy federaal of uniaal, erken die noodsaklikheid vir die aanwesigheid van Beige en ontken enige rasse-vooroordele. Die Belgiese beleid is beskryf as paternalisties. Die gladde verloop hiervan is slegs enkele kere versteur, soos deur die Kimbanga-bewe- ging van 1951 en die Kitiwala-opstand van 1940-41. Albei was die gevolge van kwasi-religieuse, sektariese bewegings onder leiding van sg. profete. Wat die bestuur van die nie-blankes betref, het België ’n kolonie oorgeneem sonder enige ervaring van so ’n taak. Vroeg reeds was daar in die inboorling- administrasie ’n neiging te bespeur tot die sg. stelsel van indirekte beheer, d.w.s. tot gebruikmaking van inheemse gesagspersone en -instellinge as deel van die administratiewe masjinerie. Dit vorm dan ook die grondslag vir die dekreet van 1933. Vir die gemengde stedelike konsentrasies is voorsiening gemaak vir inter-etniese rade met administratiewe funksies, bepaalde regs- bevoegdheid, beperkte wetgewende mag- te en bevoegdheid om klein heffings op te lê. Maar selfs die basiese en tradi- sionele inboorlingowerhede in de lande- like gebiede is geleidelik gedemokratiseer en verwesters deur toevoeging van ver- westerde lede uit die algemene bevol- king tot die hoofmanne en erflike raadslede. Tot onlangs was die politieke toe- koms van die Kongo vir elke student van die inboorlingadministrasie in Afrika ’n geslote boek. Afgesien van ’n enkele persoonlike uitlating was daar geen amptelike beleidsverklaring oor die aangeleentheid nie. Die beleid het neergekom op ’n gematigde differen- siasie. Blykbaar is die hoop gekoester — dit is ook uitdruklik beweer — dat absorbering in die ekonomiese lewe alle politieke strewe sou neutraliseer. België moes optree as vaderlike en absolute arbiter tussen die twee rassegroepe totdat die inboorlinge volkome in staat sou wees om voile politieke verant- woordelikheid te aanvaar. Maar die hele beleid het duidelik gespreek van ’n KOERS 108 grond tot die skole toegelaat, en daar- na ook inboorlingkinders met besondere begaafdheid (in die middelbare skole). Die basiese onderwys vir die inboorling­ kinders word in afsonderlike skole gegee. Daarbenewens voorsien 70 open- bare, ± 200 gesubsidieerde en 70 nie- gesubsidieerde institute in die tegniese onderrig van die nie-blankes. In die opvoeding word ’n ruim plek gegee aan tegniese opleiding. 7. Bestuur en Administrasie. Die skoolbevolking tel ongeveer 1.7 milj., wat ’n betreklik hoë geletterdheidsyfer gee. Die groeien- de bevolking en die eise vir voile deel- name in die nuwe bedeling maak die uitbreiding van onderwysfasiliteite dringend noodsaaklik. Die Roomse Kerk het begin met die Lovanium-sentrum as proefneming in voor-universitêre onderrig. Dit lei in 1955 tot die stigting van die Universitêre Instituut Lovanium met ’n rasgemengde studentetal. Die in 1955 gestigte Usumbura voor-universi- têre inrigting word die jaar daarop die amptelike Universiteit van Elizabeth- stad met ’n ewe-eens rasgemengde studentetal. uitgangspunt dat politieke regte sekon- dêr gestel word teenoor verhoging van die ekonomiese en sosiale lewenspeil. p Die Belgiese beleid — en die botsing tussen teorie en praktyk — kom die duidelikste uit in die stelsel van matriculation. In 1892 is reeds voor- siening gemaak vir die registrasie van inboorlinge wat hulle onderwerp aan die Belgiese regstelsel. Maar hiervan het nie veel tereg gekom nie. ’n Ondersoek van 1935 het gelei tot die aanbeveling dat die judisiële mondigheid gebaseer behoort te word op kulturele en beska- wingsmondigheid. Sommige wou die registrasie beperk tot ’n klein elite van werklik verwesterde Bantoe, ’n ander wou voorsiening maak vir die wye groep van intermediêre inboorlinge. Die dekreet van 1952 maak voorsiening vir ’n proses wat vergelyk kan word met naturalisasie. Registrasie gee nie vry- stelling van alle differensiërende regu- lasies m.b.t. gekleurdes nie maar stel hulle alleen onderhorig aan die blanke reg, maak hulle geregtig op die burger­ like kode en gee gelyke regte op openbare vervoermiddels: die oplossing is geensins as bevredigend beskou nie. So ook nie die carte du Merité civique (1948) nie, wat aan die houer van tyd tot tyd daarop gespesifiseerde regte verleen. II. D IE ONTWIKKELINGE VAN 1959. 1. Die onluste (Jan. 1959). Alhoewel die onluste in Leopoldville net na Nuwejaarsdag 1959 nie die oor- saak van die nuwe regeringsbeleid was nie maar hoogstens ’n bespoedigende effek daarop uitgeoefen het, is dit nodig om kortliks te let op die bevindinge insake die oorsake daarvan. ’n Kom- missie van ondersoek is onmiddellik aangestel, en die verslag lê klem op sosiale en politieke faktore. Onder e.g. word genoem verhoudinge tussen blan- kes en nie-blankes, onreëlmatige stad- waartse trek met gevolglike oorbewo- By afwesigheid van ’n gewettigde en/of praktiese kleurslagboom in die arbeid, was daar tog allerlei wetlike differensiasie, woonbuurtskeiding en gedeeltelike apartheid in die onderwys. Vir die blanke skoolbevolking is op toenemende wyse voorsiening gemaak. Voor 1953 is persone van gemengde bloed met ’n Europese opvoedingsagter- 109 KOERS die provinsiale hoofstede onderhoude gevoer met leidende persoonlikhede, selfs uit die agterlikste dele van die land. Op grond van die onderhoude en waarneminge het die studiegroep tot die volgende gevolgtrekkings gekom: ning en gebrelc aan higiëne; werkloos- lieid as gevolg van die resessie; onvoldoende skole vir kinders en jong mense; arbeidstoestande en die invloed van vakunies. Die politieke faktore word beskryf as onbekwame admini- strasie, die verskeie nasionalistiese bewegings, godsdienstige wrywinge, oneffektiewe nuusdienste en vreemde invloede soos dié van die Accra-kon- ferensie. a. Daar was ’n byna eenparige begeerte dat België sonder verdere ver- suim die grondliggende doelstellings wat vir die Kongo beoog word moet formuleer tesame met die program waardeur dit geïmplementeer kan word. Oor die uiteindelike doel was daar blyk- baar groot meningsverskil onder die Kongolese, hoewel die meerderheids- groep blykbaar ten gunste daarvan was dat België die Kongo moes lei tot interne outonomie. Op daardie stadium kon die toekomstige staatsregtelike ver- houding tussen die twee gebiede deur onderlinge ooreenkoms bepaal word. 2. Nuwe Beleidsverklaringe. Op 18 November 1958 het die Bel­ giese regering aangekondig dat hy sy standpunt ten aansien van die politieke en administratiewe toekoms van die Kongo opnuut gaan bepaal. Hierdie voorgenome hervormings sou gebaseer wees op die aanbevelings vervat in die verslag van ’n studiegroep wat aange- stel is in Julie 1958. Voordat die verslag nog gepubliseer was en gegewens beskikbaar was oor die voorgenome hervormings, het die gewelddadighede op 4, 5 en 6 Januarie 1959 in Leopold­ ville uitgebreek. Die boodskap van die Koning aan die Belgiese Parlement op 13 Januarie en die regeringsverklaring van dieselfde datum is, volgens die Belgiese Regering, die vrug van genoemde ondersoek en nie ’n blote reaksie op die onluste nie. g p b. Oor die vraag na die tempo waarmee die selfbestuur verwesenlik moes word, was daar ewe-eens menings­ verskil. Die meeste was ten gunste van ’n vinnige tempo sodat die Kongo „so gou moontlik” sy binnelandse aan- geleenthede self kan bestuur. In die verband is dan verwys na die ontwik- kelingsgang in die naburige gebiede. Ander was ten gunste van ’n stadiger pas wat beter rekening sou hou met die opvoedkundige vooruitgang en ekonomiese progressie. g p b. Oor die vraag na die tempo waarmee die selfbestuur verwesenlik moes word, was daar ewe-eens menings­ verskil. Die meeste was ten gunste van ’n vinnige tempo sodat die Kongo „so gou moontlik” sy binnelandse aan- geleenthede self kan bestuur. In die verband is dan verwys na die ontwik- kelingsgang in die naburige gebiede. Ander was ten gunste van ’n stadiger pas wat beter rekening sou hou met die opvoedkundige vooruitgang en ekonomiese progressie. 3. Die Ondersoek van 1958. 3. Die Ondersoek van 1958. Volgens verklaring van die Minister van Kolonies, mnr. Pétillon, op 30 Julie 1958, was hy van voorneme om ’n beleidsverklaring aan die parlement te doen oor die politieke en administra­ tiewe ontwikkeling van die Kongo. Die studiegroep wat vir die doel saam- gestel is, het gedurende Oktober en November die Kongo besoek en in al c. Die meerderheid was nie ten gunste van die bepaling van ’n vaste datum vir die verkryging van self- regering nie. Belangrike groepe het dit wel bepleit op grond van die gedagte dat dit die heethoofdiges sal kalmeer en almal ’n geleentheid bied om hulle behoorlik voor te berei vir dié dag. KOERS 110 vir die Europese beskawing oop te stel deur die bevolking aan slawerny, siekte en ellende te ontruk en aan hulle vry­ heid en welvaart te bring, het Koning Boudewyn op 13 Januarie 1959 die par- lement meegedeel dat die regering die nobele ondememing wil voortsit. Die uiteindelike doel van die Belgiese strewe is om in voorspoed en vrede die Kon­ golese bevolking te lei op die weg na onafhanklikheid, sonder uitstel maar ook sonder onbesonne haas. d. Vir die bereiking van uiteinde- like outonomie beskou die verslag drie voorwaardes as onontbeerlik, t.w. ver- betering van die verhoudinge tussen blank en swart; vernietiging van alle nog bestaande rassediskriminasie, en ten slotte die toegang van inboorlinge tot alle poste in die openbare en private administrasie en in die politieke orga- nisasie en administrasie. e. ’n Groot meerderheid was ten gunste van ’n geleidelike oordraging van die magte en voorregte van die sen- trale administrasie in Brussel aan die Kongolese regering, en dat die beginsel ook toegepas sou word deur semi- staatsbeheerde liggame en sake-onder- nemings. Waarskuwend het hy hierby gevoeg: in ’n beskaafde wêreld verenig en waarborg onafhanklikheid vryheid, orde en vooruitgang. Dit is nie te bereik sonder hegte en ewewigtige instellinge, voldoende ervare amptenare, ’n stewig gevestigde sosiaal-ekonomiese organisa- sie in die hande van bekwame tegnici en ’n intellektuele en morele vorming van die bevolking, waarsonder ’n demo- kratiese stelsel slegs spot, bedrog en dwinglandy kan wees nie. f. Oor die algemeen was daar ’n begeerte vir die uitbreiding van skolas- tiese, tegniese en beroepsopleiding; ’n hersiening van die grondbesitstelsel; wetlike erkenning van die vryheid van die pers, openbare byeenkomste, assosia- sie, reis en godsdiens en dat België die nodige finansiële hulp sal verleen vir die ontwikkeling van die Kongo. 5. Die Regeringsverklaring. ... 5. Die Regeringsverklaring. ... Die beleidsverklaring van die rege­ ring by monde van die Eerste Minister en die Minister van Kolonies het die volgende behels: a. Die Kongolese bevolking h onder beskerming van België so ’n ont- wikkelingsgraad bereik dat ’n nuwe stap nou oorweeg kan word. Sodanige stap behoort met bekwame spoed te geskied in ooreenstemming met die vinniger a. Die Kongolese bevolking h onder beskerming van België so ’n ont- wikkelingsgraad bereik dat ’n nuwe stap nou oorweeg kan word. Sodanige stap behoort met bekwame spoed te geskied in ooreenstemming met die vinniger 3. Die Ondersoek van 1958. Die taak van die Belgiese voog is derhalwe om eers hierdie grondslae te help verwesenlik, en hoewel daar sim- patie is vir die versugtinge van die swart Kongolese, het die Belgiese regeerder ook die reg op hulle lojale medewerking. g. Die aanbevelings van die groep is feitlik sonder wysiging deur die regering aanvaar. Dit behels hoof­ saaklik die beginsel van ’n tweekamer- regering beginnende met ’n Algemene Raad (later die Volksraad) en ’n Wet- gewende Raad (later die Senaat). Wat die uitvoerende funksies betref, bepleit die groep ’n stelsel van adviserende rade vir alle gesagspersone vanaf die Goewerneur-Generaal tot by die plaas- like burgemeesters. g. Die aanbevelings van die groep is feitlik sonder wysiging deur die regering aanvaar. Dit behels hoof­ saaklik die beginsel van ’n tweekamer- regering beginnende met ’n Algemene Raad (later die Volksraad) en ’n Wet- gewende Raad (later die Senaat). Wat die uitvoerende funksies betref, bepleit die groep ’n stelsel van adviserende rade vir alle gesagspersone vanaf die Goewerneur-Generaal tot by die plaas- like burgemeesters. 4. Die Koning se Boodskap. 4. Die Koning se Boodskap. Met ’n herinnering aan Leopold II se oogmerke om die agterlike gebiede Met ’n herinnering aan Leopold II se oogmerke om die agterlike gebiede KOERS 111 bly. Aan die einde van die evolusie kan daaroor beslis word. bly. Aan die einde van die evolusie kan daaroor beslis word. tempo wat oral in die wêreld te bespeur is in die ontwikkeling van allerlei instellinge. 6. Die voorgestelde wysiginge. In dieselfde verklaring beloof die regering om die volgende politieke struktuur te vestig: b. België is van voorneme om in die Kongo ’n demokrasie te vestig wat bekwaam sal wees om die soewereini- teitsprerogatiewe uit te oefen en uit- eindelik oor sy eie onafhanklikheid te beslis. Die Belgiese staat wil as onder- tekenaar van die Handves van die Ver- enigde Volke die Kongolese, soos in die verlede, lei totdat hulle bekwaam sal wees om hulleself te bestuur. a. Die munisipale rade en die groot meerderheid van die gebiedsrade op die platteland sal deur algemene stemreg verkies word. In hierdie basiese poli­ tieke struktuur sal alle Kongolese betrek word op ’n voet van gelykheid van regte en pligte. a. Die munisipale rade en die groot meerderheid van die gebiedsrade op die platteland sal deur algemene stemreg verkies word. In hierdie basiese poli­ tieke struktuur sal alle Kongolese betrek word op ’n voet van gelykheid van regte en pligte. b. Alle distrikte (geweste), wat eintlik die basis-eenheid is, sal deur ’n raad bestuur word waarvan die meerder­ heid deur algemene stemreg gekies word. c. As voorwaardes vir die self be­ stuur word noodsaaklik geag ’n stewige politieke instelling om ’n leefbare demo­ krasie te waarborg, ’n ekonomie en landswelvaart gebaseer op die arbeid van die landsburgers en ’n klimaat van vertroue en ’n behoorlike lewensstan- daard vir elke arbeidersgroep. Ten slot- te kan die doel alleen nagestreef word in samewerking met die inwoners van die Kongo en hulle sal geraadpleeg word by elke verdere stap in die proses. c. Die gekose raadslede van die gewesterade sal saam met die munisipale raadslede optree as kieskollege vir die meerderheid van die provinsiale raads­ lede en later ook vir die lede van die Algemene Raad. d. Die Algemene Raad van die Kongo sal die bestaande Regeringsraad vervang en sal die begin wees van ’n Kamer van Volksverteenwoordigers. d. Die politieke konstruksie moet van bo tot onder sy gesag ontleen aan die algemene stemreg. 4. Die Koning se Boodskap. Uitoefening van die stemreg moet, met inagneming van die ontwikkelingspeil van die kiesers, gereël word. Dit sal ook nie net tot die stede beperk bly nie. Skeiding van magte is gebode. e. Parallel aan die Algemene Raad sal ’n wetgewende Raad ingestel word wat die voorloper van ’n Senaat sal wees. Hierdie Raad sal saamgestel word deur die Provinsiale Rade en uit lede wat benoem word soos tans vir die Koloniale Raad wat deur die nuwe Raad vervang word. e. Termyne sal vasgelê word vir verwesenliking van omskrewe doelstel- linge met inagneming van die noodsaak- like stadia van demokratisering. f. Die Algemene Raad en Wetge­ wende Raad sal saam die deel van die wetgewende en beslissingsbevoegdheid besit wat deur die wet geleidelik aan hulle toegeken word. f. Die uitgestrektheid van die gebied vereis dekonsentrasie en desen- tralisasie van bestuursmagte. g. Voorlopig moet die assosiasie tussen België en die Kongo onveranderd g. Die uitvoerende mag sal na KOERS 112 oorhaastigheid van die nie-blankes en aanvalle van ’n oningeligte, sensasiebe- luste buitelandse pers. (Vgl. die Atlan­ tic Monthly, April 1959, en die antwoord van die Belgiese Inligtingsbeampte in New York in Belgian Congo, Julie 1959). Die toesprake van hooggeplaastes weer- spieël sommige van die probleme. In ’n toespraak voor die Belgiese Persvereni- ging het die heer Van Hemelrijck, Minister van Kolonies, hom geroepe gevoel om emstige waarskuwings uit te spreek: gelang van die verloop van die admini- stratiewe en politieke ontwikkeling, bygestaan word deur ’n beperkte kollege uit die betrokke raad. h, Elke spoor van rasseonderskeid sal uit die daaglikse lewe en uit die wette geveeg word. As ’n begin het die Koning reeds die sg. eenheidstatuut geteken wat aan alle Kongolese toegang verleen tot alle grade in die bestuurs- masjinerie en wat op 1 Januarie in werking getree het. g g i. Verder is ook belowe: verdere geregtelike hervorming, verbetering van die arbeidswetgewing, uitbreiding en verbetering van die onderwys, her- siening van die grondbeleid. a. Sommige kleef vas aan die ou regime sonder besef van die dinamiese gang van sake. Ander probeer om ont- wikkelinge vooruit te loop en om die ontwikkeling te versnel tot ’n tempo geheel onversoenbaar met die werklike belange van die bevolking. Hiervoor maak sommige bowendien gebruik van ondermynende propaganda. g g 7. Uitvoering van die Beleid. 4. Die Koning se Boodskap. Met die beleidsaankondiging is ook beloof dat die Munisipale Rade en die distriksrade aan die einde van 1959 verkies en die Provinsiale Rade voor die sitting van Maart 1960 saamgestel sal word. Vanaf Maart 1959 sou elke Provinsiale Raad twee raadslede aan- wys om met die Wetgewende Raad sit­ ting te neem. Hierdie Wetgewende Raad, wat nou die vroeëre adviserende Koloniale Raad vervang, is op 11 Mei reeds gekonstitueer, bestaande uit lede van die eertydse Koloniale Raad benoem deur die Koning, o.w. die Minister van Kolonies; lede benoem deur die Senaat, deur die Volksraad en deur die Kon­ golese provinsies. b. Aan die een kant openbaar die blankes ’n ongeregverdigde vrees ter- wyl die inboorlinge in hulle nuwe poli­ tieke aktiwiteite geneig is tot emosio- nele wedywering en oordrywing. c. Die hoofmanne toon ’n ewe groot vrees oor hulle posisie. Aan hulle word die versekering gegee dat die ontwikke­ ling van die Kongo, vir sover dit die regering betref, nie die eliminering van die staminstellings beoog nie. Dit is nie die doel om die Europese oplossings aan die bevolkings op te dring nie, maar om die oorspronklike aanpassinge, wat beantwoord aan hulle karakter en tra- disies, in die hand te werk (koninklike boodskap). Die hoofmanne sal tewens ook verteenwoordig word in alle open- bare liggame sonder inagneming van die algemene stemreg. Die proef op die som moet natuur- lik nog gelewer word. Dat daar groot struikelblokke te oorkom is, besef die Belgiese regering en hoë regeringsamp- tenare blykbaar ook terdeë. Soos in Suid-Afrika word die opbouprogram in die Kongo veelal ook bemoeilik deur 113 KOERS KOERS Die wetsontwerpe beoog die erkenning van politieke partye, maar lê grense neer vir hulle bedrywighede. Enige aktiwiteit wat bereken is om die open- bare orde te versteur, sal lei tot ontbin- ding en daarna stel sy leiers hulle bloot aan vervolging. Die Minister is in die opvatting verder versterk na ’n besoek aan die Laer-Kongo, waar hy bevind het dat enkele partye soos die Abako en die Nasionale Beweging die hele gebied in 'n toestand van opgewondenheid gebring het. Trouens, die politieke propaganda van verskeie partye bly „hoogs aggres- sief”. d. Die grootste en gevaarliks struikelblok is die rasseverhoudinge. Die slegte gedrag van een blanke neutrali- seer die goeie optrede van 99 ander. Die naturelle word gewaarsku teen oorge- voeligheid en opgeroep tot ’n begrip van die moeilikhede in die transfor- masieprogram. 4. Die Koning se Boodskap. „Verafrikanisering” van die Staats- diens is een van die aspekte van die nuwe beleid wat blykbaar besondere aandag geniet. Die provinsiale Goewer- neur van Leopoldville het in Mei reeds daarop gewys dat verandering van die politieke struktuur alleen nie genoeg- saam is nie. Politieke verteenwoordi- gers behoort nie toegelaat te word om te kritiseer as hulle nie die reg het om te regeer nie. Derhalwe beskou hy dit as dringend noodsaaklik om die grootste aantal Kongolese op te neem in die uitvoerende en regstelsel op alle vlakke. Vir die doel moet hulle opgelei en in diens geneem word. Die standpunt is deur die Minister van Kolonies onder- skryf met die byvoeging dat sekere staatsdiensregulasies gewysig sal moet word en dat private ondernemers ewe- eens inboorlinge met groter verant- woordelikheid moet vertrou. Ekonomiese vraagstukke, vervleg soos hulle gewoonlik is met politieke en sosiale verskynsels en probleme, is ongetwyfeld een van die sake wat die voorgenome program in ernstige gevaar kan stel. Onwillig om die onluste te wyt aan nasionalistiese wortels, beweer die Belgiese bewind dat die ekonomiese resessie en gevolglike werkloosheid die grondoorsaak van die onluste in Leo­ poldville was. Die aanwesigheid van ongeveer 25,000 werkloses in Leopold­ ville — nieteenstaande die pogings om die binnekoms van plattelandse natu­ relle te voorkom — sou die werklike oorsaak van die ontevredenheid en opstandigheid wees, ’n Spesiale onder- soeker na die probleem van werklose jeugdiges kom ook tot die gevolgtrek- king dat daar in die groot Kongolese dorpe te min skole is, maar bowenal dat daar nie genoeg werksgeleenthede vir die skoolverlatende seuns is nie. Alle klem word gevolglik gelê op meerdere werkverskaffing en verhoging van lewenstandaard. Hieronder val planne vir groot publieke werke, ’n terug-na- Die nuwere politieke oplewing en aansprake op volledige demokratiese regte en voorregte, bied blykbaar ’n ander belangrike en moontlik selfs gevaarlike obstruksie op die voorgestel- de ontwikkelingspad. Die Minister van Kolonies het by sy beloftes om wetge- wing in te dien ter regulering van die vryheid van assosiasie, van openbare byeenkomste en van die pers, erastig gewaarsku teen onverantwoordelike gebruik van die regte en teen anargie. KOERS 114 die-land-beleid in die vorm van platte- landse gemeenskappe om Elizabethville, bebossingsprogramme en gemeenskaps- werke. Vir die beplande bereiking van groter ekonomiese stabiliteit en ontwik­ keling word ’n tweede Tienjaarplan beoog. 4. Die Koning se Boodskap. Hierdeur moet voorsiening gemaak word vir die groeiende bevol- king, vir die uitskakeling of verminde- ring van die afhanklikheid van die buitelandse mark; integrasie van die plattelandse bevolking in die geldeko- nomie en uitskakeling van die onewe- wigtigheid tussen die plattelandse en stedelike bevolking. vakbondbeweging erken, die reg om aan vakunies te behoort, die reg tot vrye keuse van lidmaatskap, reg van staking na alle pogings tot konsiliasie gefaal het, en met regtelike kennisgewing van sodanige voorneme. Dit skyn ’n veilig- heidsmaatreël van die werkgewers te wees ten einde 'n ooreenkoms in goeie trou aan te gaan voordat politieke emo- sionalisme die vakbonde op ’n gevaarlike spoor kan plaas. 8. Gevolgtrekkinge. Uiteraard sal dit voorbarig wees om nou al ’n oordeel uit te spreek oor wat bereik is of sal word. Die konkrete uitvoering van die beloftes is nog maar heel aan die begin. Die groot struikel- blokke lê nog voor. Sal die mate van rasse-spanninge en -vooroordele in die praktyk so maklik uitgewis kan word as in die geskrewe wette? Hoe geduldig en redelik gaan die nie-blanke politieke partye wees? Kan toestande soos werkloosheid e.d.m. wat neig om onte- vredenheid te stimuleer genoegsaam geweer word? Kan diskriminerende wette en regulasies soos dié op bevolkingsverskuiwing, sonder nadelige gevolge opgehef of gehandhaaf word? In hoeverre sal 'n ysterhand in 'n fluweel handskoen die ewewig kan bewaar en die rol van arbiter speel tot- dat die staat van demokratiese rypheid bereik is wat ’n volkome outonome en stabiele demokratiese inboorlingstaat moontlik maak? Hoe lank sal dit die inboorlinge neem om op bekwame wyse die wetgewende en uitvoerende poste te beset tot tevredenheid van die bevol- kingsmeerderheid ? Met betrekking tot die verhouding van die ekonomie en politiek van die Kongo het die Minister ’n paar belang- rike beleidsuitsprake en waarskuwings gegee. Onafhanklikheid sluit nie nood- wendig noue (ekonomiese) assosiasie tussen België en die Kongo uit nie. On­ afhanklikheid alleen sal nie die ekono­ miese probleme oplos nie. Die Kongolese moet besef dat platoniese verklaringe ter verwelkoming van vreemde kapitaal en tegnici geen waarborg vir die koms daarvan is nie. Daar moet ’n vertrou- ensatmosfeer geskep word deur ordelik- heid en stabiliteit van regering. België is in elk geval nie van plan om af te sien van sy politieke magte alvorens hy oortuig is van die veiligheid van sy kapitaalbeleggings in die Kongo nie. Dit is op hierdie stadium nog nie moontlik om te oordeel watter rol die vakbondbeweging in die nuwe konstel- lasie sal speel nie. Dit is miskien betekenisvol dat die leiers van die vak- bonde en van die werkgewersorganisa- sies op 21 Mei 1959 ’n Pacte Social geteken het waardeur albei partye die Om die probleem en die toekoms saam te vat in die woorde van ’n 115 KOERS P.U. vir C.H.O. 10. Congo en Ruanda-Urundi (Land van Tegenstellingen), 1957. KOERS 6. De Meyer, Roger: Paspoort voor Bel­ gisch-Congo, Brussel, 1957. Amerikaanse joernalis: „For the Belgians, the main problem now is to find a way of dealing with native nationalism without rocking the boat of the Congo’s economic and other development.” g g 7. Hailey, Lord: An African Survey (Re­ vised 1956), O.U.P., 1957. 8. Ministerie van Kolonies: De Econo- mische Toestand van Belgisch-Congo, 1958. 9. Volksgezondheid in Belgisch-Afrika, 1958. J. H. COETZEE. g ) TYDSKRIFTE. Vir verdere raadpleging: Vir verdere raadpleging: 1. Band (Algemeen Tijdschrift): Sept.-Okt. 1958 (Jrd. 17 nos. 9, 10). 1. Band (Algemeen Tijdschrift 1958 (Jrd. 17 nos. 9, 10). 1. Belgiese Inligtingsdiens (Infor-Congo): Universiteit van Belgisch Congo, 1957. 2. Belgian Congo (Maandelikse Bulletin van Infor-Congo) Jan.-Aug. 1959. 2. Kent u Belgisch-Congo? VI, 1958. 3. Onderwijs en Opvoedlng, 1958. g ) g 3. Kongo Overzee: Nos. van 1958 en 1959. 4. De Politieke Toekomst van Belgisch- Congo (Koninklike Boodskap en Rege- ringsverklaring), 1959. 4. De Politieke Toekomst van Belgisch- Congo (Koninklike Boodskap en Rege- ringsverklaring), 1959. 4. Oost en West (Congo-nummer): Mei 1958. 5. Zaire (Congolees Tijdschrift): Nos. van 1958 en 1959. g g 5. Buell, R. L.: The Native Problem in Africa, II, N. Y. Macmillan, 1928. g g 5. Buell, R. L.: The Native Problem in Africa, II, N. Y. Macmillan, 1928.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/2056/2150

Afrikaans

ABSTRACT Reception theory: competitor or complement of text-immanent exegetical methodology? Due to the underlying principles on which it was based and which suggest a critical view of positivism and its idea of applying an exegetical “method” to a text, it seems as if the recep­ tion theory could only be regarded as an alternative to text-immanent exegesis. This paper reflects on the possibility of incorporating the insights of the reception theory into a text- immanent model so as to form a comprehensive exegetical approach. RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN DIE TEKSIMMANEMTE EKSEGESE? P J BOTHA 1. Inleiding Eksegetiese benaderings het in die twintigste eeu plus-minus die spek- trum van moontlike paradigmas in terme van die kommunikasiemodel1) deurloop. Aan die begin van die eeu was(historiese| ondersoeke i die eksegetiese metode by uitstek, ’n benadering waarin op die verhouding tussen sender en teks gekonsentreer is, dit wil sê waarin veral navorsing gedoen is oor die ontstaan van Bybelse tekste. In hierdie geneties- kousale verklaringswyse van tekste,2' is daar groot klem gelê op die bedoeling van die “oorspronklike outeur”.3' In die tydperk daarna het strukturele ondersoeke die teks self beklemtoon en dit die voorwerp van ondersoek gemaak. Nie die geskiedenis van sy ontstaan nie, maar die teks self, soos dit voor die ondersoeker lê, is as voorwerp van ondersoek uitgesonder. Sedert die sestigerjare het die resepsieteorie egter ’n invloed op eksegese van Bybelse tekste begin uitoefen. Hierdeur is die laaste dimensie, naamlik die verhouding tussen teks en ontvanger, op die voorgrond geplaas. Volgens die resepsieteorie vorm die leser en die inset wat hy lewer, ’n integrate deel van die kommunikasieproses, en is hy inder- daad skeppend betrokke by die verstaansproses, selfs by die totstand- koming van die teks as kommunikasiemedium. g Die epistemologiese vertrekpunt van elkeen van hierdie benade- ringswyses verskil van dié van die ander, of weerspreek dit in só ’n mate dat histories-kritiese eksegese, struktuur-gerigte benaderings en ’n 113 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 resepsieteoretiese lees van die teks as alternatiewe metodes gesien word. In hierdie ondersoek word die vraag gevra of die verskillende metodes noodwendig as konkurrente gesien moet word, en of die resep- sieteorie nie as komplement tot die teksimmanente eksegese gereken kan word nie. Om hierdie vraag te kan beantwoord, moet die vertrekpunt van elkeen van hierdie benaderings kortliks ondersoek word. resepsieteoretiese lees van die teks as alternatiewe metodes gesien word. In hierdie ondersoek word die vraag gevra of die verskillende metodes noodwendig as konkurrente gesien moet word, en of die resep- sieteorie nie as komplement tot die teksimmanente eksegese gereken kan word nie. Om hierdie vraag te kan beantwoord, moet die vertrekpunt van elkeen van hierdie benaderings kortliks ondersoek word. 2. Historiese ondersoeke en teksimmanente eksegese Tussen die histories-kritiese benadering en die teksimmanente (struk- tuur-analitiese) eksegese bestaan — ten minste — ’n oppervlakkige ooreenkoms: albei metodes hou verband met ontwikkelinge in die literatuurwetenskap4) en albei het ontstaan as ’n uitvloeisel van bepaalde taalkundige insigte. 114 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE 1. Inleiding So was dit die insig dat Hebreeus nie ’n Goddelike taal of lingua sacra is nie, maar ’n Semitiese dialek naas andere, wat die weg gebaan het vir ’n kritiese beskouing van die ontstaan van die Pentateug en sodoende die histories-kritiese eksegese in die lewe geroep het.5) Aan die ander kant het De Saussure se insig dat taal ’n stelsel van interafhanklike terme is waarin die waarde van elke term deur die gelyktydige teenwoor- digheid van die ander terme bepaal word, weer gelei tot ’n strukturele benadering van taal waarin sinkroniese linguïstiek sowel in belang as in volgorde van toepassing bo diakronie prioriteit begin geniet het.6) g p g p g g ) Dit was egter juis laasgenoemde onderskeid tussen sinkronie en diakronie wat vyandskap gebring het tussen ’n historiese en ’n teksim­ manente benadering van Ou-Testamentiese tekste. Nie die geskiedenis van ’n woord of teks nie, maar die onderlinge relasie van die dele in die teks op ’n gegewe tydstip word as deurslaggewend beskou vir die betekenis daarvan. Teksimmanente gegewens moet dus ondersoek en oorweeg word voordat teksemanente data aan die orde kom; die struktuur moet vasgestel word voordat die wordingsgeskiedenis nagegaan word. In teenstelling met die kritiese benadering, het ’n veranderde epistemologie die sogenaamde post-kritiese fase ingelui waarin ’n nuwe vorm van kritiese wetenskap onderskei kon word.7' p ’n Onlangse manifestasie van hierdie teenstelling tussen die finále vorm van ’n teks en sy wordingsgeskiedenis, word gevind in die soge­ naamde kanonieke benadering waarin gestreef word om reg te laat ge- skied aan “die integriteit van die teks self sonder diakronistiese rekonstruksie”.81 Hoewel die wordingsgeskiedenis van die teks hierin nie ontken word nie, word die eksegetiese waarde van die navorsing daarvan van weinig belang geag vir die verstaan en gesag van die finale vorm. g g g g g g Die histories-kritiese eksegese en die teksimmanente benadering hoef egter nie op grand van De Saussure se onderskeid tussen sinkronie 114 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE en diakronie wedersyds uitsluitend geag te word nie. Die insig dat taal gestruktureerd is, beteken bloot dat die twee benaderings nie planloos vermeng moet word nie. ’n Struktuuranalitiese benadering sluit nie his- toriese gesigspunte uit nie, maar ken slegs aan ’n sinkroniese en teksim- manente benadering metodologiese prioriteit toe. 1. Inleiding Dit is nog steeds van nut om meer te verstaan oor die ontstaan van die teks waarmee gewerk word, mits sodanige gegewens binne ’n sinkroniese raamwerk geïn- tegreer kan word. Na ’n aanvanklik reaksionêre fase waarin struktuur ter wille van struktuur moontlik verabsoluteer is, het die pendulum begin terugswaai en is aan buite-tekstuele aspekte algaande meer aandag gegee, juis op grond van die teks self.91 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 3. Die resepsieteorie en teksimmanente eksegese ’n Verdere verbintenis tussen historiese eksegese en die teksimmanente benadering is daarin geleë dat albei dikwels verbind word met ’n positivis- tiese strewe na objektiwiteit. Kraus10* skryf byvoorbeeld: “Ein idealis- tisches Wahrheitsstreben bestimmt den historisch-kritischen Forscher.” Deist11* praat van die “onverteerde positivisme” wat in De Saussure se struktuurbegrip bly steek het en dikwels onverpoos voortleef in die dis- koersanalise.12’ Omdat teksoutonomie in die struktuur-georiënteerde benaderings voorrang geniet, het die fenomenologiese objektiwiteits- ideaal wat daaraan ten grondslag lê13) ’n onmiskenbare rol gespeel. g g ) g p Die resepsieteorie daarteenoor, word egter gekenmerk deur ’n afkeer van enige empiriese epistemologie wat kennis beskou as ’n reeks universeel-geldige stellings wat uit die persepsie van feite geabstraheer is. Subjektiwiteit en vooroordeel het sedert die Aufklárung ’n negatiewe konnotasie verkry vanweë die metodologie en empiriese epistemologie van die natuurwetenskappe. In navolging van die filosofie van Heidegger het Gademer egter juis Vorurteil tot voorwaarde vir die moontlikheid van verstaan verhef,14) en hierdie gedagte, wat die grondslag vorm vir sy begrip van Wirkungsgeschichte, het op sy beurt ’n belangrike invloed op die resepsieteoretici uitgeoefen.151 Subjektiwiteit is nie meer ’n struikel- blok in die eksegese nie, dit is die bestaansvoorwaarde vir verstaan. g , Dit wil dus voorkom of die uitgangspunt van die resepsieteorie met die meer tradisionele eksegese in botsing kom. Daar word nie in die resepsieteorie na ’n objektiewe of intersubjektiewe betekenis van die teks gevra nie. In die resepsieteorie word die konsepsie van die teks as objek­ tiewe gegewe met ’n enkele, vasgestelde betekenis boonop verruil vir ’n verskeidenheid modelle waarin die teks ’n nooit-voltooide ontvouing van sy eie Wirkungsgeschichte is, terwyl die betekenis daarvan saamgestel word deur die interaksie tussen die teks en die leser.16) Die leser, wat nou ’n belangrike plek inneem in die eksegetiese proses, is immers ’n teks- 115 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 emanente gegewe en die vryheid van interpretasie word nou bo die objek- tiewe soeke na betekenis verhef. Dit wil voorkom of die Gereformeerde beginsel van sola scriptura verruil word vir een van solus lector. Om die moontlike versoenbaarheid van teksimmanente eksegese en die resep- sieteorie te kan oorweeg, sal meer gesê moet word oor die teoretiese onderbou van laasgenoemde benadering. 4. Die ontwikkeling van die resepsieteorie171 Volgens hom is die literêre werk 116 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE opgebou uit lae en dimensies wat ’n raamwerk of “geskematiseerde struktuur” vorm, sodat die leser self die onbepaalde gedeeltes kan invul of konkretiseer.22* Dit is duidelik dat die ervaring, kreatiwiteit, insig en perspektief van die leser ’n rol speel in sy konkretisering van die literêre werk. Volgens Ingarden se model bestaan daar dan ’n skerp onderskeid tussen die stabiele struktuur van ’n literêre werk en die leser se eie han- tering van hierdie struktuur.23* Die Praagse strukturaliste, by name Mukarovsky en Vodicka, het ’n bydrae gelewer deur op die sosiologiese dimensie van kuns te wys. Die lees van tekste is volgens hulle insig nie ’n gebeure waarby die individu as sodanig betrokke is nie. Volgens Mukarovsky is kuns ’n dinamiese tekensisteem waarin sowel die kuns- werk as die interpreteerder deur ’n bepaalde sosiologiese struktuur “deurdring” is.24) g ) Die agtergrond en besondere bydrae van bogenoemde groepe ver- toon feitlik deurgaans ’n strukturalistiese inslag en ’n Soeke na metodo- logie. Die werk van Hans-Georg Gadamer daarenteen, skyn of dit teen die grein van resepsieteoretici moet indruis, aangesien hy ten sterkste gekant is teen enige metode wat ’n subjek op ’n objek kan toepas om ’n gewaande waarheid te abstraheer.25* Hy stel hermeneutiek as korrektief en meta- kritiese oriëntasie voor om die beperkings van metodologie te oorkom.26) Uit hoofde van sy filosofiese en ontologiese vertrekpunt verhef hy his- torisiteit — wat deur die wetenskap as struikelblok in die strewe na objektiewe kennis gesien is — tot die prinsipe van verstaan. Dit is die mens se in-die-wêreld-wees met al sy vooroordeel en voorveron- derstellings, wat verstaan moontlik maak: Vorurteil is ’n voorwaarde vir verstaan omdat dit tot die historiese realiteit self behoort.27) Die proses van verstaan is volgens hom ’n versmelting (Horizontverschmelzung) tussen die leser se eie agtergrond en die horison van die teks. Dit is veral sy begrip van Erwartungshorizont wat toepassing gevind het binne die resep­ sieteorie, ten spyte van die feit dat Gadamer die toepassing daarvan in ’n nuwe metodologie nie sou kondoneer nie.28) g ) Die laaste belangrike invloed het gekom van die literêre sosiologie. 4. Die ontwikkeling van die resepsieteorie171 Die naam “resepsieteorie” het sy ontstaan te danke aan die Duitse term Rezeption en weerspieël die literêre benadering wat gedurende die afgelope anderhalf dekade in Duitsland, en by name by die Universiteit van Konstanz, ontwikkel het. Mettertyd het ’n parallelle maar onverwante en minder eenvormige beweging in Noord-Amerika ontstaan, die soge- naamde “reader response criticism”. Die naam "reader response criticism” is egter ex post facto op ’n aantal skrywers toegepas en die enigste werklike verbintenis tussen die Duitse en Amerikaanse benade­ ring bestaan daarin dat albei op die teksMeser-pool fokus en dat Wolfgang Iser, ’n belangrike eksponent van die resepsietoerie, ook tot die geledere van die “reader response criticism” gereken word.18* p g Die aanleidende faktore vir die ontwikkeling van hierdie nuwe benadering deur geleerdes aan die Universiteit van Konstanz moet gesoek word in die politieke en literêre konflik in na-oorlogse Duitsland. Belangrike eksponente van die resepsieteorie, by name Hans Robert Jauss, Wolfgang Iser en Siegfried Schmidt, het hulle in die 1960’s daartoe verbind om die studie van literatuur in Wes-Duitsland institusioneel en metodologies te herstruktureer as ’n reaksie teen die bastion van nasionaal-sosialistiese metodologie en die invoer van “neutrale” onder- wys in die na-oorlogse jare.19) Hulle poging het ondersteuning gekry, en is beïnvloed vanuit ’n verskeidenheid oorde soos onder meer die Russiese formalisme, die Praagse strukturalisme en die literêre sosiologie, asook van veral twee individue, Roman Ingarden en Hans-Georg Gadamer. g g Uit die Russiese formalisme was dit veral die begrip van “ver- vreemding” wat ’n bepalende invloed uitgeoefen het op die resep­ sieteorie. Die doel van kuns is om ontdekking van die onderwerp te bewerk in die sin van “sien” eerder as “herken”. Ostranenie of “ver- vreemding” is die tegniek wat die gaping tussen teks en leser oorbrug.20* Dié tegniek is die manier waarop die leser se persepsie van ’n objek gede- outomatiseer word, sodat hy nie net herken nie, maar lingui'stiese en sosiale konvensies in ’n nuwe lig sien.21) g ) Roman Ingarden se bydrae het gekom deur sy studie van die lees- proses en die kognisie van literêre werke. 4. Die ontwikkeling van die resepsieteorie171 Die aksent wat hierdie beweging geplaas het, is dat die studie van resep- sie van literatuur ook ’n bydrae kan en moet lewer tot sosiale analise van faktore soos instellings wat ’n bepaalde smaak bevorder, organ isasies wat denkrigtings beïnvloed en selfs die funksie van boekwinkels en uit- gewers as deel van ’n literêre geskiedenis.29’ Die effek of invloed wat ’n literêre werk het, behoort tot die wese daarvan; die werk word bepaal deur hoe dit geresepteer word.30’ ’n Analise van hierdie oorsig oor die vormende invloede van die resepsieteorie toon dat hulle in twee kategorieë verdeel kan word. Daar is dié denkrigtings wat die inherente struktuur en tegniek van die teks as 117 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 gegewe vertrekpunt neem, maar ook vra na die effek of pragmatiek van die teks (die Russiese formalisme, Praagse strukturaliste en Roman Ingarden). Daarteenoor is daar dié rigtings wat primêr in die teks- emanente faktore geinteresseerd is (Gadamer en die literêre sosio- logie). g ) Die twee belangrikste eksponente van die resepsieteorie is sekerlik Jauss en Iser. Hoewel albei aan die Universiteit van Konstanz verbonde is, het hulle verskillende aksente geplaas. Jauss is dosent in Romaanse tale, geinteresseerd in die bydrae van die resepsieteorie tot die studie van literêre geskiedenis en het veral bei'nvloeding van Gadamer ondergaan; Iser bestudeer Engelse literatuur en is meer geinteresseerd in die effek van individuele tekste op die leser, en het daarom meer gesteun op die fenomenologiese werk van Ingarden.31* Omdat Jauss hom besig hou met breë sosiologiese en historiese kwessies — die makrokosmos van litera­ tuur — en tekste slegs illustratief gebruik, sal vervolgens slegs die bydrae van Iser321 bespreek word. Iser se metode het groter toepassingswaarde op die Ou Testament. 18 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE 5. Die benadering van Wolfgang Iser Hulle omvat sowel die immanente struktuur van die teks, dit wil sê die vorm waarin die repertoire aangebied word, as die verstaanshan- delinge wat daardeur in die leser geaktiveer word.42) Strategieë verwys volgens horn nie natradisionele narratieween retoriesetegniekenie, maar na die strukture wat die onderbou vorm van sodanige tegnieke en hulle toelaat om ’n effek te hê op die leser.431 Hulle funksie is ten diepste om die bekende te vervreem (“defamiliarise”) en daartoe dien die beheerstruk- ture van voorgrond en agtergrond, en tema en horison onderskeidelik.441 Die voorgrond-agtergrond-onderskeid verwys na die relasie wat som- mige elemente van die teks laat uitstaan en ander met die konteks laat saamsmelt, sodat die persepsies van die leser beheer word en betekenis sodoende geskep word.451 Die terme “tema” en “horison” het weer met die seleksie van ’n verskeidenheid perspektiewe in ’n teks te make: daar is die perspektief van die verteller, van die karakters, van die intrige, en die perspektief wat vir die leser geselekteer is.46’ Die leser word deur vorige leeservaring en deur hierdie perspektiewe gekondisioneer sodat die spanning tussen tema en horison ’n meganisme skep wat persepsie beheer.47) ) ’n Verdere belangrike konsep vir Iser is dié van die verskuiwende gesigspunt. In die proses van betekenis-skepping probeer die leser om verbande te lê tussen die verskillende tekens en skemas van die teks. Wanneer hy iets teenkom wat met sy geheelbeeld (Gestalt) in konflik verkeer, maak hy die nodige aan passings sodat die sinvolheid van sy kon- sepsie herstel kan word. Op hierdie manier ontstaan ’n dialektiek tussen beeldskepping en beeldaanpassing en tussen betrokkenheid en waar- neming.48* g Laastens kan gewys word op die belang van gapings in die teks. Sogenaamde gapings is ’n tegniek van die teks om beheer uit te oefen oor die dialoog tussen teks en leser. Omdat die leser nie vrae kan stel aan die teks nie, moet hy self sekere inligting voorsien. Gapings kan oop plekke, leë plekke of ontkennings wees, ’n Oop plek verwys na onderbrekings in die verhaal, terwyl leë plekke die nie-tematiese segmente in die ver- wysingsveld van die verskuiwende gesigspunt is 491 Oop plekke of onder­ brekings in die verhaal lok die leser uit om onderskeie segmente self te verbind. Sodanige verbintenis konstitueer ’n gesigsveld vir die verskui­ wende gesigspunt, aangesien een segment die ander in belang sal oor- heers. 5. Die benadering van Wolfgang Iser Die vraag waarmee Iser hom besig gehou het, was hoe en onder watter omstandighede ’n teks betekenis het vir ’n leser.33* Betekenis is volgens hom nie in die teks opgesluit nie, maar is die gevolg van interaksie tussen die teks en die leser, ’n effek wat ervaar word, nie ’n objek wat gedefinieer word nie.34* Sodoende verskuif die fokus van die teks as objek na die han- deling van lees as ’n proses.35* g p Soos Ingarden beskou Iser die teks as ’n raamwerk van geskema- tiseerde aspekte wat deur die leser geaktualiseer of gekonkretiseer moet word.36* Iser het die konsep van “gei'mpliseerde leser” as teenhanger vir die begrip “gei'mpliseerde outeur”, wat deur Booth geskep is, gei'ni- sieer.37* Met “gei'mpliseerde leser” bedoel hy sowel die voorafstrukturering van die potensiële betekenis van die teks, as die leser se aktualisering van dié potensiaal deur die leesproses.38* Die “gei'mpliseerde leser” is dus ’n middel waardeur die werklike leser betrek word, deurdat dit hom ’n rol aanbied wat hy kan speel of ’n houding wat hy kan inneem.39* Iser is gekritiseeroordiedubbelefunksionaliteitvan hierdie konsep waardeur hy tussen teks en leser kan beweeg sonder om ooit die samestelling of die funksie van die twee helftes van die vennootskap presies te defi- nieer.40* Teks en leser ontmoet mekaar dus volgens Iser om kommunikasie te bewerk. Die konvensies wat nodig is om die ontmoetingsituasie tot stand te bring, noem hy die repertoire. Dit bestaan uit die bekende 118 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE gegewens in die teks, soos byvoorbeeld verwysings na vroeëre werke, sosiale of historiese norme of selfs die kultuur-agtergrond van die teks.411 gegewens in die teks, soos byvoorbeeld verwysings na vroeëre werke, sosiale of historiese norme of selfs die kultuur-agtergrond van die teks.411 ’n Verdere tweesnydende konsep van Iser is dié van “strategies” in die teks. 5. Die benadering van Wolfgang Iser Die oplossing van hierdie spanning is op sy beurt ’n oorbrugging van ’n leë plek, aangesien die leser ’n abstrakte raamwerk moet voltooi ten 119 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 einde die segmente te orden.501 Sodra struktuur daargestel is, ontstaan leë plekke op die vlak van tema en horison.51> Oop plekke en leë plekke beplan sodoende op sintagmatiese vlak die roete vir ’n lesing van die teks deur die leser se deelname te organiseer en horn te verplig om die struk­ tuur te voltooi.52) Leë plekke kan ook in die paradigmatiese dimensie ont­ staan, naamlik deurdat die aanvaarde norme van die leser bevraagteken word. Sodoende ontstaan ’n ontkenning of negasie. Deurdat leë plekke in die teks self ingevul word, verkry die leser ’n perspektief waaruit vroeër- aanvaarde norme ongeldig blyk te wees.53* g g y Botha54’ gee die volgende skematiese voorstelling van hoe die interaksie tussen teks en leser volgens Iser verloop: Teks > Oop plekke (“blanks”) in die teks > word ingevul deur die leser > verwysingsveld ontstaan > word ingevul deur die tema-en-horison-struk- tuur > Leë plekke (“vacancies”) ontstaan > dit word ingevul deur die leser se horison > onderlinge transformasies vind plaas > dit lei uiteindelik tot die vorming van die estetiese objek. 6. Die resepsieteorie as komplement van Ou-Testamentiese eksegese Die vraag of die resepsieteorie se insigte te rym is met ’n tradisionele eksegetiese benadering, moetsentreerom die kwessie van dieoutonomi- teit van die teks. Die resepsieteorie gaan hand aan hand met ’n reaksie teen die strewe na objektiwiteit.55' Enersyds het die afwysing van objektiwiteit in die geesteswetenskappe gedurende die sestigerjare tot ’n vlaag van skeptisisme en relativisme gelei.561 Hierdie skeptisisme het binne die breë resepsieteorietiese beweging enersyds tot die sogenaamde “dekon- struksie” of “post-strukturalisme” gelei. Andersyds het resepsieteoretici daarop gewys dat daar ’n onderskeid bestaan tussen die intersubjektief- verifieerbare instruksies vir betekenisskepping in die teks, en die subjek- tiewe oordeel oor daardie instruksies wat by verskillende lesers in die proses van betekenisskepping ontstaan.57' Hoewel die verstaanshande- ling dus gerig word deur die strukture van die teks, kan die teks nie volkome beheer uitoefen oor die leser nie. Dit is inderdaad die element van onbepaaldheid in die teks wat die leser uitlok tot ’n dialoog en die skep- ping van betekenis.58' Qm totale subjektiwisme te vermy, word daar dus vasgehou aan die struktuur van die teks. Gevolglik ontstaan onduidelikheid oor die verhou­ ding waarin die teks en die leser onderskeidelik bydra tot betekenisskep­ ping. Die beperkinge wat die teks op ’n verkeerde verstaan plaas en die vryheid van die leser is ’n paradoks wat om groter helderheid vra.59' Indien RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE die outonomiteit van die teks gehandhaaf word, het die resepsieteorie volgens Holub601 geen bydrae gelewer nie; indien die outonomiteit van die leser ten koste van die teks gehandhaaf word, verval eksegese in ’n soort vrye spel van betekenistoekenning, soos die ludisme wat in die dekon- struksie-beweging manifesteer.61' Die oplossing wat hier voorgestel word, is dat sowel teks as leser as outonoom in eie reg gesien sal word, en dat betekenis as die resultaat van kontak tussen dié twee outonome elemente gedefinieer sal word, ’n Gebalanseerde toepassing van teks- outonomie in Bybelse hermeneutiek kan bepaalde hermeneutiese dwalinge voorkom;62’ so kan ’n gebalanseerde toepassing van leserouto- nomie die positivistiese trek in strukturalisme met ’n realistiese epis- temologie vervang. Sommige eksponente van die resepsieteorie het die paradoks pro­ beer oplos deur te praat van die teks as ’n oorbepaalde struktuur. 6. Die resepsieteorie as komplement van Ou-Testamentiese eksegese Sodanige implementering van die resepsieteorie sal nie alleen ’n noodsaaklike korrektief bring op die positivistiese wanopvatting dat struktuur betekenis is nie,67) maar ook die oog open vir die struktuurmerkers in die teks wat op die leesproses gerig is. Sodoende word die resepsieteorie die heuristiese model wat die struk­ tuuranalise in die soektog na betekenis aanvul, ’n maat wat by hom pas. emanent gehandhaaf word, net soos die volgorde sinkronie-diakronie teenoor die histories-kritiese eksegese as toelatingsvereiste tot die teks- immanente model gestel is. Verder moet beklemtoon word dat ’n struk- tuuranalise die voorvereiste vorm vir ’n lesersgeoriënteerde benadering. As ’n strukturele raamwerk die gereedskap is waarmee die resepsieteorie werk, moet sodanige gereedskap op intersubjektiewe wyse geiden- tifiseer kan word, ’n Struktuuranalise moet dus nooit teenoor ’n resep- sieteoretiese ondersoek gestel word nie. Sodanige implementering van die resepsieteorie sal nie alleen ’n noodsaaklike korrektief bring op die positivistiese wanopvatting dat struktuur betekenis is nie,67) maar ook die oog open vir die struktuurmerkers in die teks wat op die leesproses gerig is. Sodoende word die resepsieteorie die heuristiese model wat die struk­ tuuranalise in die soektog na betekenis aanvul, ’n maat wat by hom pas. p Waar daar voortaan nie na “die betekenis” of “die korrekte ver­ staan” van ’n teks verwys kan word nie, is dit nodig om van ’n meer of min­ der geslaagde voltrekking van die kommunikasieproses te praat. ’n Nai'ewe lees van die Ou Testament deur ’n gemiddelde lidmaat lewer dus ’n geldige verstaan van die bepaalde teks, hoewel daar nie sprake is van ’n optimale voltrekking van die kommunikasieproses nie. Waar die leser egter op hoogte is van die literêre konvensies en ’n bepaalde metode aan- wend om ’n geldige struktuur in die gedeelte te identifiseer, is die kans dat die kommunikasie tussen sender en ontvanger meer geslaagd sal wees, veel groter. g Die outonomiteit van die teks en die outonomiteit van die leser word dus nie as wedersyds uitsluitend beskou nie. Die teks is stabiel en ge- struktureer; die leser kan met die teks omgaan soos wat hy wil, maar die effek (betekenis) van die teks is ’n produk van die verbintenis van die twee, ’n Sin soos “die kind rol die bal” is dus outonoom daarin dat dit ’n gestruk- tureerde taaluiting is en bly bestaan— of dit gelees word of nie. 6. Die resepsieteorie as komplement van Ou-Testamentiese eksegese Dié term, wat deur Freud geskep is in sy beskrywing van gedrag, impliseer dat ’n veelheid van determinante, waarvan sommige teenstrydig kan wees, betrokke is by die ontstaan van ’n teks en dat die teks dus meer as een betekenis het.63’ In die lig van die feit dat Jauss en Iser se grondliggende beswaar teen die tradisionele wyse van interpretasie die aanvaarding van ’n enkelvoudige betekenis was,64* is die mees ingrypendet>ydrae van die resepsieteorie, hulle insig dat een en dieselfde teks op verskillende geldige maniere gelees en verstaan kan word, en dat niemand die alleen- reg tot interpretasie het nie.65) Deist het dus rede gehad om te waarsku66* dat die struktuuranalise van ’n teks nie die “betekenis” van ’n teks na vore bring nie: “Struktuuranalise lewer ’n deskripsie en kan nie ’n heuristiese model wees nie. ’n Struktuuranalise kan hoogstens ’n argument wees waarom ek die teks só en nie só nie interpreteer.” p Met die propagering van De Saussure se insig dat taal gestruktureer is, is die logosentrisme van vroeëre benaderings afgewys. Dit is egter ’n geldige vraag om te wil weet of logosentrisme nie in sommige gevalle bloot vir ’n tekssentrisme verruil is nie. Woorde het nie betekenis nie, maar betekenismoontlikhede wat binne ’n bepaalde konteks realiseer. Die resepsieteorie sou byvoeg dat tekste ook nie betekenis het nie, maar slegs betekenismoontlikhede wat deur interaksie van teks en leser kan reali­ seer. In ’n nuwe komprehensiewe model moet nie die epistemiese status van die teks nie, maar die epistemiese status van betekenis gewysig word. Dat betekenis deur interaksie van teks en leser ontstaan, kan dus binne ’n teksimmanente model geintegreer word. Solank teksimmanensie nie teksimmanisme word nie, en mits die teks nie bloot as ’n funksie van die leesproses gedefinieer word nie, kan struktuur-georiënteerde eksegese deur die resepsieteorie aangevul word. p g Die voorvereiste is egter dat die volgorde teksimmanent-teks- 121 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 emanent gehandhaaf word, net soos die volgorde sinkronie-diakronie teenoor die histories-kritiese eksegese as toelatingsvereiste tot die teks- immanente model gestel is. Verder moet beklemtoon word dat ’n struk- tuuranalise die voorvereiste vorm vir ’n lesersgeoriënteerde benadering. As ’n strukturele raamwerk die gereedskap is waarmee die resepsieteorie werk, moet sodanige gereedskap op intersubjektiewe wyse geiden- tifiseer kan word, ’n Struktuuranalise moet dus nooit teenoor ’n resep- sieteoretiese ondersoek gestel word nie. 122 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE 6. Die resepsieteorie as komplement van Ou-Testamentiese eksegese Tog het die leser self ’n bydrae te lewer in die leesproses, omdat hy die geslag, ras, ouderdom, gelaatstrekke, en so meer, van die kind as oop ruimtes ervaar wat hy skeppend moet “invul”. Wat die teks vir hom beteken, word bepaal deur sy agtergrond, geestesgesteldheid, opvoedingspeil, en so meer — selfs deur vorige ervaring van dieselfde of soortgelyke tekste. Die werklike betekenis vir ’n bepaalde leser word egter gereguleer en beperk deur die struktuur van die teks: Die kind kan nie pasgebore wees nie, die bal kan nie te groot en swaar wees nie, ensovoorts. g Die optimale verstaan van ’n teks is nie dié betekenis wat die meeste werklike lesers produseer nie, maar dié betekenis wat ontstaan wanneer alle gegewens in die teks in ag geneem word, insluitende dié wat ’n profiel teken van die leser wat die outeur primêr in gedagte gehad het. Indien die 122 2 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENT teks bedoel is vir wit Afrikaanssprekende lesers en boonop gesê word dat die toneel in ’n huis in ’n bekende woonbuurt vir wittes afspeel, sal ’n denkbeeld oor ’n anderskleurige kind wat ’n bal rol, uiteraard minder geslaagd wees. Dit is daarom ewe belangrik dat die leser bewus sal wees — en bereid sal wees om rekenskap te gee — van sy eie verstaanshori- son. Op hierdie wyse kan ’n versmelting van die leser se verstaanshorison en die horison van die leser in die teks bewerkstellig word, ’n proses wat op sy beurt tot ’n meer geslaagde kommunikasie tussen outeur en werk- like leser sal lei. Wat hier bepleit word is derhalwe ’n realistiese epistemologie68* waarin aanvaar word dat stellings oor die betekenis van ’n teks altyd beter of swakker benaderings van die werklikheid sal wees, en dat daar op rasionele gronde deur middel van vervalsing eerder as verifikasie beslis kan word tussen meer en minder geslaagde voltrekkings van die kom- munikasieproses. Die alternatief tot objektivisme is sekerlik nie algehele relativisme of skeptisisme nie.69) Die epistemiese ideaal moet wees om bevindinge te genereer wat so na as moontlik aan algehele sekerheid kom. 6. Die resepsieteorie as komplement van Ou-Testamentiese eksegese Indien aanvaar word dat daar altyd interaktiewe balans tussen teks en leser sal wees, dit wil sê, dat die mate van kommunikasie tussen die teks en elke leser direk eweredig is aan die hoeveelheid toerusting (inlig- ting, ervaring) waarmee die leser na die teks kom, sal die mees sukses- volle voltrekking van die kommunikasieproses sekerlik daar geskied waar die leser so goed as moontlik ingelig is. Die strewe na objektiwiteit het nog altyd gewaarsku dat eksegese nie inlegkunde moet wees nie. Waar niks ingelê word nie, kan daar egter ook geen uitleg wees nie. Daarom moet die strewe veeleer wees na ’n kontrole oor die proses van lees, en hiertoe bied die immanente struktuur van die teks ’n bepalende riglyn. 7. Winspunte van die resepsieteorie ’n Eerste winspunt van die resepsieteorie, wat hierbo reeds bespreek is, is die insig dat ’n teks slegs betekenismoontlikhede het, en dat hierdie moontlikhede deur verskillende lesers op verskillende maniere gereali- seer kan word. Daarbenewens het dié beweging ander insigte en appa- raat gekonseptualiseer wat ’n belangrike bydrae kan lewer tot die eksegetiese proses wat as omvattende benadering beoefen word. g p g Die klem wat die resepsieteorie op die effek of Wirkung van resepsie gelê het, verklein die moontlikheid om in strukturalisme te verval waarin die maak van ’n struktuuranalise die einddoel van eksegese is. Dit help dat altyd gevra word na die funksie van die struktuur van die teks en van elemente in die teks. Selfs faktore soos subjekwisseling en segmentering 123 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 in die teks, wat deur middel van die struktuuranalise geidentifiseer word, moet resepsieteoreties verdiskonteer word, ’n Duidelike verdeling tussen twee strofes of stiges in ’n Ou-Testamentiese psalm beteken byvoorbeeld ’n gaping in die teks wat deur die leser oorbrug moet word. Die vraag na binding tussen strukturele eenhede verteenwoordig sodoende reeds die oorbrugging van ’n gaping. Die gebruik van ’n tabulering van lekseme wat binne ’n bepaalde gedeelte herhaal word, behels die identifikasie van temas wat as padtekens in die leesproses dien. ’n Analise van die per- soonsvorme van ’n gedeelte sê reeds veel oor die implisiete outeur en implisiete leser, ensovoorts. in die teks, wat deur middel van die struktuuranalise geidentifiseer word, moet resepsieteoreties verdiskonteer word, ’n Duidelike verdeling tussen twee strofes of stiges in ’n Ou-Testamentiese psalm beteken byvoorbeeld ’n gaping in die teks wat deur die leser oorbrug moet word. Die vraag na binding tussen strukturele eenhede verteenwoordig sodoende reeds die oorbrugging van ’n gaping. Die gebruik van ’n tabulering van lekseme wat binne ’n bepaalde gedeelte herhaal word, behels die identifikasie van temas wat as padtekens in die leesproses dien. ’n Analise van die per- soonsvorme van ’n gedeelte sê reeds veel oor die implisiete outeur en implisiete leser, ensovoorts. p , Daarbenewens het die resepsieteorie groter klem geplaas op die historiese gesitueerdheid van ’n teks en sy lesers. Jauss70> is byvoorbeeld uitgesproke daaroor dat hy die gaping tussen literatuur en geskiedenis, tussen historiese en estetiese benaderings, wil oorbrug. Die geskiedenis van die resepsie van tekste het daardeur ’n belangrike hupstoot gekry. 7. Winspunte van die resepsieteorie Kennis van die verstaan van ’n teks in verskillende diakronies opeen- volgende lesersituasies is van groot belang vir die huidige leser, omdat vorige verklarings van tekste ’n invloed uitoefen op die toerusting waar- mee hyself lees. Die leser se verstaan van homself en van sy eie ervaring ten opsigte van ’n teks is van groot belang in die realisering van ge- slaagde kommunikasie. Dit alles wil nie impliseer dat die resepsieteorie as nuwe paradigma binne die literatuurwetenskap ’n seepgladde inlywing binne ’n omvat- tende eksegetiese benadering gaan vind nie. Die resepsieteorie was in sy ontstaan primêr met fiksie-tekste gemoeid71) en sekere aanpassings sal dus noodsaaklik wees wanneer met Bybelse tekste — waarin ander kon- vensies geld— gewerk word. Die Ou Testament bevat hoofsaaklik ideolo- giese tekste wat in wese oorredend van aard is.72) Dit verhoog die bruikbaarheid van die resepsieteorie, maar stel terselfdertyd hoë eise aan die toepassing van die model. Die veronderstelling dat die leser sekere konvensies sal ken om die boodskap te kan dekodeer is van groter belang wanneer met ’n antieke taal in ’n vreemde kultuur gewerk moet word. Daarbenewens kan, vanweë die komplekse ontstaansgeskiedenis van veral die Ou-Testamentiese boeke, moeilik van ’n implisiete outeur ge- praat word — tensy die woorde na die auctor primarius verwys. 8. ’n Prominente en geëerde Ou-Testamentikus het onlangs gesê dat daar geen ander eksegetiese metode is nie as net “lees, lees, en nogmaals lees van die teks”. Dit is ’n stelling wat onderskryf kan word, mits die leser iets verstaan van die geskiedenis en struktuur van die teks, van die leesproses 124 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE en van homself as leser, en mits hy al hierdie gegewens binne die para­ meters van “sinkronie voor diakronie” en “teksimmanent voor teksema- nent” kan integreer. Soos die onvolledigheid van die histories-kritiese eksegese aanleiding gegee het tot die ontstaan van hermeneutiese mo- delle wat die kloof tussen die waarheidsappêl van die Bybel en die huidige konkrete situasie moet oorbrug,73) so toon die resepsieteorie dat struk- tuurgerigte benaderings mank gaan aan dieselfde gebrek. Indien die samehang tussen die verstaan en toepassing van Bybelse tekste eer- biedig moet word,74* kan die rol van die leser nie langer in eksegetiese modelle geïgnoreer word nie. Die resepsieteorie is egter* eweneens nie die afdoende antwoord nie. Tussen tese en antitese het dit tyd geword vir ’n sintese, ’n omvattende eksegetiese benadering waarin elke aspek sy regmatige plek opneem. NOTAS 1. Vergelyk B C Lategan, "Inleidende opmerkings oor resepsieteorie en die uitleg van Bybelse materiaal”, NGTT vol. 28 (1987), 112. 2. Vergelyk A G van Aarde, “Skrifgebruik: hermeneutiese riglyne”, HTS vol 41 (1985), 549. 3. Vergelyk W S Vorster, “Op weg na ’n post-kritiese Nuwe-Testamentiese wetenskap”, HTS vol 43 (1987), 381. 4. Vergelyk J Botha, “’n Verkenning van die moontlikhede vain ’n resepsieteoretiese benadering tot die lees van Romeine 7:7—25, HTS vol 42 (1986), 283. 5. H-J Kraus, Geschiqhte der historisch-kritischen Erforschung des Men Testaments, Neukirchen-Vluyn ^1969, 80—113. 6. AC Thiselton, “Semantics and New Testament interpretation”, in: IH Marshall (ed), New Testament interpretation, essays in principles and methods, 1977, 80—85. 7. Vorster, a w, 375. 8. B S Childs, Introduction to the Old Testament as scripture, London 1979, 74. 9. H J B Combrinck, “Die pendulum swaai terug—enkele opmerkings oor metodes van Skrifinterpretasie”, Skrif en Kerk vol 4 (1983), 9. 10. Kraus, a w, 370. 11. F E Deist, “Ope vrae aan die diskoersanalise”, NGTT 19 (1978), 261. 12. Vergelyk ook F E Deist, “ ‘Gekontroleerde ’eksegese en/of 'kreatiewe’ uitleg”, HTS 44(1988), 43. 13. Van Aarde, a w, 550. 14. H-G Gadamer, Wahrheit und Methode. Grundzuge einer philosophischen Her- meneutik, Tubingen 41975, 261. 15. R C Holub, Reception theory, a critical introduction, London 1984, 44. 16. Holub, a iv 148. 17. In die samestelling van die volgende oorsig is met vrug gebruik gemaak van die uitstekende oorsig in Holub, a w, waarin uitvoerige bibliografiese gegewens gevind kan word. 18. Holub, a w, xii en xiii. 19. Ibid, 8,9. 20. J Streidter (ed), Texte der russischen Formalisten, Bd. 1: \ Texte zur allgemeinen ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 125 y , ( ), Vergelyk A G van Aarde, “Skrifgebruik: hermeneutiese riglyne”, HTS vol 41 (1985), 549. ( ), Vergelyk W S Vorster, “Op weg na ’n post-kritiese Nuwe-Testamentiese wetenskap”, HTS vol 43 (1987), 381. g , ( ), H-J Kraus, Geschiqhte der historisch-kritischen Erforschung des Men Testaments, Neukirchen-Vluyn ^1969, 80—113. y , AC Thiselton, “Semantics and New Testament interpretation”, in: IH Marshall (ed), New Testament interpretation, essays in principles and methods, 1977, 80—85. Vorster, a w, 375. B S Childs, Introduction to the Old Testament as scripture, London 1979, 74. H J B Combrinck, “Die pendulum swaai terug—enkele opmerkings oor metodes van Skrifinterpretasie”, Skrif en Kerk vol 4 (1983), 9. Kraus, a w, 370. 13. NOTAS Van Aarde, a w, 550. 14. H-G Gadamer, Wahrheit und Methode. Grundzuge einer philosophischen Her- meneutik, Tubingen 41975, 261. 125 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 Literaturtheorie und zur Theorie der Prosa, Múnchen 1969,14—15. 21. Holub, a w, 17—19. 22. R Ingarden, The cognition of the literary work of art (transl by R A Crowley & K R Olsen), Evanston 1973 [1937], 55-65. 23. Holub, a w, 27. 24. J Mukarovsky, Aesthetic function, norm and value as social facts (transl by M A Suino), Ann Arbor 1970 (1936], 83. 25. Vergelyk Gadamer, a w, 5. 26. Ibid, xxix. 27. Ibid, 261. 28. Holub, a w, 44. 29. Ibid, 50. 30. Vergelyk Botha, a w, 287. 31. Holub, a w, 83. 32. Benewens die oorsig in Holub, a w, 53—81, kan Botha, a w, 288—290 ook geraad- pieeg word. Botha a w,299-309 pas Jauss se begrip van “horisonverandering” in ’n resepsieteoretiese ondersoek van Romeine 7 toe. 33. Holub, a w, 83. 34. W Iser, The act of reading. A theory of aesthetic response (first published in German in 1976), London 1978, 9—10. 35. Botha, a w, 291. 36. Iser, a w, 1978, 21. 37. Holub, a w, 84. 38. W Iser, Der implizieten Leser; Kommunikationsformen des Romans von Bunyan bis Beckett, Munchen 8—9. 39. Botha, a w, 292. 40. Holub, a w, 85. 41. Iser, aw, 1978, 69. 42. Ibid, 86. 43. Ibid, 87. 44. Ibid, 87—99. 45. Ibid, 95, vergelyk Holub, a w, 88. 46. Holub, a w, 89. 47. Iser, a w, 1978, 98—101. 48. Ibid, 108—121. 49. Ibid, 198. 50. Ibid, 180—212. 51. Ibid, 198. 52. Holub, a w, 94. 53. Iser, a w, 1978, 212—225. 54. Botha, a tv, 295. 55. Vergelyk byvoorbeeld H R Jauss, Toward an aesthetic of reception (transl from the German by T Bathi), Minneapolis 1982, 20. 56. J Mouton, “Waarheid, metodologie en die vooroordeel jeens vooroordeeT (voordrag by die Studiegroep vir Letterkunde, Universiteit van Pretoria, ongepubliseerd), 22 April 1987, 5. 57. Iser, aw, 1978, 25. 58. Ibid, 24. 59. Lategan, a w, 116. 60. Holub, aw, 150. 61. R Selden, Criticism and objectivity, London: Allen & Unwin, 1984,107. 126 RESEPSIETEORIE KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE Literaturtheorie und zur Theorie der Prosa, Múnchen 1969,14—15. 21. Holub, a w, 17—19. 22. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 NOTAS Jauss, a iv, 18. 71. Vergelyk byvoorbeeld Iser, a w, JJ978, xi. 72. Vergelyk Lategan, a tv_.116. ' 73. Vergelyk P Nel, “Eksegese as ’n proses van hermitolog van die benadering van Eugene Drewermann”, NGT 74. Vergelyk Van Aarde, a w, 548. 62. Van Aarde, a w, 551. 63. Selden, a w, 91. 64. Vergelyk Iser, aw, 1978, 22. 65. Ibid, 24. 66. Deist, a w, 1978, 264. 67. Vergelyk Deist, a w, 1988, 41, 42. 68. Vergelyk Mouton, a w, 1987,11. 69. J Mouton & H C Marais, “Metoddogie in die geesteswetenskappe: basiese be- grippe”, RGN-studies in navorsingsmetodologie 1 (1985), 15. 70. Jauss, a iv, 18. 71. Vergelyk byvoorbeeld Iser, a w, JJ978, xi. 72. Vergelyk Lategan, a tv_.116. ' 73. Vergelyk P Nel, “Eksegese as ’n proses van hermitologisering: ’n kritiese bespreking van die benadering van Eugene Drewermann”, NGTT vol 27 (1986), 17. 74. Vergelyk Van Aarde, a w, 548. 62. Van Aarde, a w, 551. 62. Van Aarde, a w, 551. , , 63. Selden, a w, 91. , , 63. Selden, a w, 91. , , 64. Vergelyk Iser, aw, 1978, 22. , , 64. Vergelyk Iser, aw, 1978, 22. , 66. Deist, a w, 1978, 264. 66 , , , 67. Vergelyk Deist, a w, 1988, 41, 42. 68. e ge y outo , a , 98 , 69. J Mouton & H C Marais, “Metoddogie in die geesteswetenskappe: basiese be- grippe”, RGN-studies in navorsingsmetodologie 1 (1985), 15. 70. Jauss, a iv, 18. 71 V l k b b ld I JJ978 i g y , , , 69. J Mouton & H C Marais, “Metoddogie in die geesteswetenskappe: basiese be- grippe”, RGN-studies in navorsingsmetodologie 1 (1985), 15. 70. Jauss, a iv, 18. , , 71. Vergelyk byvoorbeeld Iser, a w, JJ978, xi. , , 71. Vergelyk byvoorbeeld Iser, a w, JJ978, xi. g y y , 72. Vergelyk Lategan, a tv_.116. g y y , 72. Vergelyk Lategan, a tv_.116. g y g , _ 73. Vergelyk P Nel, “Eksegese as ’n proses van hermitologisering: ’n kritiese bespre van die benadering van Eugene Drewermann”, NGTT vol 27 (1986), 17. 73. Vergelyk P Nel, Eksegese as n proses van hermitologisering: n kritiese bespreking van die benadering van Eugene Drewermann”, NGTT vol 27 (1986), 17. 74. Vergelyk Van Aarde, a w 548. van die benadering van Eugene Drewermann , NGTT vol 27 (1986), 17. 74. NOTAS R Ingarden, The cognition of the literary work of art (transl by R A Crowley & K R Olsen), Evanston 1973 [1937], 55-65. 23. Holub, a w, 27. 24. J Mukarovsky, Aesthetic function, norm and value as social facts (transl by M A Suino), Ann Arbor 1970 (1936], 83. 25. Vergelyk Gadamer, a w, 5. 26. Ibid, xxix. 27. Ibid, 261. 28. Holub, a w, 44. 29. Ibid, 50. 30. Vergelyk Botha, a w, 287. 31. Holub, a w, 83. 32. Benewens die oorsig in Holub, a w, 53—81, kan Botha, a w, 288—290 ook geraad- pieeg word. Botha a w,299-309 pas Jauss se begrip van “horisonverandering” in ’n resepsieteoretiese ondersoek van Romeine 7 toe. 33. Holub, a w, 83. 34. W Iser, The act of reading. A theory of aesthetic response (first published in German in 1976), London 1978, 9—10. 35. Botha, a w, 291. 36. Iser, a w, 1978, 21. 37. Holub, a w, 84. 38. W Iser, Der implizieten Leser; Kommunikationsformen des Romans von Bunyan bis Beckett, Munchen 8—9. 39. Botha, a w, 292. 40. Holub, a w, 85. 41. Iser, aw, 1978, 69. 42. Ibid, 86. 43. Ibid, 87. 44. Ibid, 87—99. 45. Ibid, 95, vergelyk Holub, a w, 88. 46. Holub, a w, 89. 47. Iser, a w, 1978, 98—101. 48. Ibid, 108—121. 49. Ibid, 198. 50. Ibid, 180—212. 51. Ibid, 198. 52. Holub, a w, 94. 53. Iser, a w, 1978, 212—225. 54. Botha, a tv, 295. 55. Vergelyk byvoorbeeld H R Jauss, Toward an aesthetic of reception (transl from the German by T Bathi), Minneapolis 1982, 20. 56. J Mouton, “Waarheid, metodologie en die vooroordeel jeens vooroordeeT (voordrag by die Studiegroep vir Letterkunde, Universiteit van Pretoria, ongepubliseerd), 22 April 1987, 5. 57. Iser, aw, 1978, 25. 58. Ibid, 24. 59. Lategan, a w, 116. 60. Holub, aw, 150. 61. R Selden, Criticism and objectivity, London: Allen & Unwin, 1984,107. 126 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE , Ibid, 198. 126 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE 126 RESEPSIETEORIE: KONKURRENT OF KOMPLEMENT VAN TEKSIMMANENTE 62. Van Aarde, a w, 551. 63. Selden, a w, 91. 64. Vergelyk Iser, aw, 1978, 22. 65. Ibid, 24. 66. Deist, a w, 1978, 264. 67. Vergelyk Deist, a w, 1988, 41, 42. 68. Vergelyk Mouton, a w, 1987,11. 69. J Mouton & H C Marais, “Metoddogie in die geeste grippe”, RGN-studies in navorsingsmetodologie 1 (19 70. NOTAS Vergelyk Van Aarde, a w, 548. g g 74. Vergelyk Van Aarde, a w, 548. g g 74. Vergelyk Van Aarde, a w, 548. 127 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(2) 1989 127

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1001/1403

Afrikaans

Abstract The textual criticism of the New Testament (1): The current methodological situation. This first article in a two-part series on the textual criticism of the New Testa­ ment focuses on the current state of affairs regarding textcritical methodology. Majority text methods and the two main streams of eclecticism, viz moderate and rigorous eclecticism, as well as statistical methods and the use of conjectural emendation, are reviewed with regard to their views on method as well as the history of the text. The purpose is to arrive at a workable solution which the keen and often not so able textual critic, translator and exegete can use in his handling of the Greek text of the New Testament. DIE TEKSKRITTIEK VAN DIE NUWE TESTAMENT (1): DIE HUIDIGE METODOLOGIESE SITUASIE* L D Jacobs 1 Inleiding Vir ’n paar dekades het dit gelyk of daar redelike eenstemmigheid onder die rigtinggewende beoefenaars van die Nuwe-Testamentiese tekskritiek gekom het. Tog praat Epp in baie sterk terme van "the uncertainty, the bewilder­ ment, and the virtual anarchy of recent and current NT textual criticism".! Ook die titel van ’n referaat wat Petzer onlangs oor "Paradigms and progress in theology" gelewer het, is veelseggend: "Shifting sands: The changing para­ digm in New Testament textual criticism"2. Dat daar beslis woelinge en ern- stige debatvoering rondom die metodiek van die Nuwe-Testamentiese teks­ kritiek aan die gang is, is seker. Petzer sê juis elders dat "die metodologiese •Hierdie artikel is ’n verwerking van ’n werkstuk wat ingedien is as deel van die vereistes vir die M Div-graad aan die Universiteit van Pretoria onder studieleiding van prof A B du Toit. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 259 krisis in die Nuwe-Testamentiese Tekskritiek op geen terrein duideliker sig- baar (is) as juis die metode(s) wat gebruik word om die teks van die Griekse Nuwe Testament te herstel, nie^ (my kursivering). y g Uit uitsprake soos hierdie is dit duidelik dat ’n besinning oor die stand van die metodiek van Nuwe-Testamentiese tekskritiek tans beslis nie onvan- pas is nie. Die doel van hierdie artikel is dan ook om ondersoek in te stel na bestaande metoderigtings ten einde ’n werkbare metode daaruit te kan kon- strueer. 2 Metodes vir die bepaling van die mees oorspronklike Nuwe- Testamentiese teks. Daar bestaan vandag veral twee hoofgroeperinge in die tekskritiese meto­ diek, die sogenaamde meerderheidsteks metodes en die verskillende eklekiiese metodes. Benewens ’n bespreking van dié twee metoderigtings, sal daar ook kortliks by voorstanders van statistiese metodes en die beoefening van konjek- turale emendasie stilgestaan word. By elke metoderigting sal sowel gekyk word na hulle standpunte ten opsigte van die teksgeskiedenis as hulle tekskri­ tiese metode. 2.1 Meerderheidsteksmetodes'* Die voorstanders van meerderheidsteksmetodes, waaronder huidig veral Z C Hodges, W N Pickering, A L Farstadt, J van Bruggen en H A Stun tel, gaan van die basiese veronderstelling uit dat die sogenaamde meerderheidsteks, met ander woorde die Bisantynse of laat-Middeleeuse minuskelteks, die mees be- troubare weergawe van die oorspronklike teks van die Griekse Nuwe Testa­ ment bevat. Ook vanuit ’n tekshistoriese oogpunt poog hulle om die voorrang van die meerderheidsteks te begrond. 2.1.1 Die teksgeskiedenis Petzer identifiseer vier sogenaamde "bewyse" wat deur ondersteuners van die meerderheidsteks aangevoer word vir die tekshistoriese voorrang van dié teks.5 Teologiese begronding word gesoek in die feit dat die Nuwe Testament die geinspireerde Woord van God is. Daarom sal die Heilige Gees ook toe- sien - en het Hy dan ook - dat die teks deur al die eeue korrek bewaar bly. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 260 Die beloftes wat God gegee het dat sy Woord nie verlore sal gaan nie,6 is aan die icerk gegee, sodat dus aanvaar kan word dat die meerderheidsteks, wat eeue lank die gesaghebbende "Bybel" van die kerk was, die oorspronklike teks die beste bewaar het. Op grond van die groot getal manuskripte waarin basics dieselfde teks oorgelewer is, word aangevoer dat so iets slegs moontlik is indien dit na die oorspronklike teks herlei kan word. Om aan die probleem van die gebrek aan vroeggedateerde getuienis vir die bestaan van die Bisantynse teks te ontkom, voer meerderheidsteksonder- steuners veral twee verklarings aan. Vroeë manuskripte van die teks is doel- bewus of onbewus vernietig nadat dit gekopieer is én die papiri bevat tipiese meerderheidstekslesings en kan so as bewys dien vir die vroeë datering van die teks.7 Enkele historiese aspekte word ook as "bewyse" vir die voorrang van die meerderheidsteks aangedui. Die feit dat die Nuwe Testament van vroeg af deur die kerk as gesaghebbend aanvaar is, kan as bewys dien vir die noukeu- rige oorlewering van die teks. Daarby word ook onderskei tussen ’n soge- naamde normale oorlewering van die teks waarin dit rou oorgelewer is en uiteindelik uitgeloop het op die Middeleeuse minuskelteks, en ’n abnormale tradisie waarbinne dwaalleraars doelbewus manuskripte verander en vervals het. Ondersteuners van dié metoderigting staan ook daarop dat die teks aan- vanklik in Palestina oorgelewer is en dat die noukeurige kopiëring ook dus daar plaasgevind het.® 2.1.2 Tekskritiese metodiek Noemenswaardige pogings vanuit hierdie groep om ’n stewige metodologie daar te stel, het tot op hede nog grootliks uitgebly. Die belangrikste vrug op die arbeid van die beweging het in 1982 gereali- seer in die publikasie van ’n teks onder die titel The New Testament according to the Majority Text of kortweg die GNTMT, onder redaksie van Z C Hodges en A L Farstadt.^ Vir die grootste deel van die Nuwe Testament is slegs gekyk watter le- sing in ’n variasie-eenheid in die meerderheid manuskripte voorkom. Vir die tekste van Openbaring en die sogenaamde "pericope de adultera" (Jn 7:53- 8:11) het Hodges egter ’n soort genealogiese model ontwerp waarvolgens, op grond van die subtekstipes binne die meerderheidsteks, ’n "beste groep ma­ nuskripte" geidentifiseer word, wat hy dan as basis vir die teks gebruik. Vir Johannes 7:53-8:11 identifiseer hy ’n groep M^, wat uit ongeveer 250 manu- ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 261 skripte bestaan, as die oorspronklike weergawe van die perikoop. Vir Open- baring is daar Ma wat uit die meerderheid manuskripte bestaan en die naaste aan die oorspronklike teks staan. Die enigste ander metodologiese bydrae vanuit die kring van meerder- heidsteksondersteuners kom van W N Pickering, wat na aanleiding van Burgon se "seven notes of truth" sewe stappe identifiseer vir die herstel van die teks. Dit is naamlik (1) die ouderdom van en (2) getal manuskripte, (3) die verskeidenheid van soorte bronne, (4) kontinuiteit van die bronne, (5) die waarde van die bronne, (6) die tekstuele karakter van die manuskripte en (7) interne getuienis.^^ Prakties kom dit daarop neer dat die bronne wat elke lesing in elke variasie-eenheid ondersteun, getel word.^l Die beweging wat die vroeë status van die Textus Receptus wil laat her- leef, het selfs al ’n "Majority Text Society" gestig om struktuur aan hulle po- ging te verleen, maar afgesien van hewige debatvoering bestaan daar nog ’n defmitiewe gebrek aan ’n stewige metodologiese begronding in hulle midde. 2.2 Eklektiese metodes Alhoewel die term eklektisisme aanvanklik in ’n enger sin gebruik is om te verwys na metodes wat slegs van interne getuienis gebruik maak,i2 het dit mettertyd ’n breër betekenis begin kry, sodat dit vandag ’n rigting aandui waarin sowel eksterne as interne kriteria aangewend word. Petzer ken aan die eklektiese metoderigting die volgende stel kenmerke toe: toe: 1 Variasie-eenhede word indiwidueel en geisoleerd in die oplossing van tekskritiese probleme en in die samestelling van die teks benader, ten einde binne elke variasie-een­ heid te bepaal waiter van die lesings waarskynlik die oor­ spronklike lesing is. 2 Om hierdie doel te bereik, word ’n aantal kriteria gefor- muleer wat ook indiwidueel en geisoleerd gebruik word. Die doel is om te bepaal (a) watter van die geformuleerde kriteria in elke geval toepasbaar is, en (b) watter kriteria se getuienis meer gewig as die ander dra. 3 Uiteindelik word ook die lesings op hierdie wyse benader deurdat elke lesing binne die betrokke variasie-eenheid wat ondersoek word, indiwidueel en geisoleerd aan die ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 262 gekose kriteria onderwerp word. So moet ten opsigte van die lesings indiwidueel bepaal word (a) waiter lesing die grootste gewig dra, en (b) in watter mate sy gewig groter as die gewig van die ander lesings in die betrokke variasie eenheid is.i3 Die felt dat verskillende tekskritici meer of minder gewig aan sekere van die kriteria toeken, het daartoe gelei dat daar op die huidige tekskritiese toneel gepraat kan word van die radikale eklektiese metode, wat slegs van interne ge- tuienis gebruik maak, en die gematigde eklektiese metodes, wat sowel interne as eksterne getuienis gebruik.i'* (a) Die teksgeskiedenis (a) Die teksgeskiedenis Vanweë die groot woik van onsekerheid wat oor die eerste paar eeue van teksoorlewering hang, is die radikale eklektici van oordeel dat dit nie moont- lik is om enige van die vroeë manuskripte as ’n "beste" manuskrip te tipeer nie. Kilpatrick sê onder andere: "no manuscript or type of text is uniformly right or wrong", en vervolg dan: "this conclusion applies as much to the Byzantine text... as to the Western text and the old U n c i a l s " . l 5 I n hierdie ver- band merk Elliott ook op: "No one manuscript has the monopoly of t r u t h " . l 6 Elliott stel dan ook elders dat die manuskripte van die Nuwe Testament so ’n gemengde karakter vertoon "that it is impossible to attempt to discover a definite archetype recoverable from extant copies through unambiguous lines of descent".^'^ Daarom meen Elliott dat die sogenaamde "cult of the best manuscripts" moet plek maak vir die "cult of the best r e a d i n g " . 18 2.2.1 Radikale eklektisisme Hierdie metoderigting het al onder ’n wye verskeidenheid name bekendge- staan, waarvan rigorous of thoroughgoing eclecticism en rational criticism waar- skynlik die bekendste is. Die grondwerk vir hierdie benadering is deur mense soos Bernhard Weiss, C H Turner en M-J Lagrange gelê, terwyl die be­ kendste hedendaagse verteenwoordigers George D Kilpatrick (oorlede in 1989) enJ Keith Elliott [s.. (b) Tekskritiese metodiek (b) Tekskritiese metodiek Die radikale eklektisisme maak gebruik van "n stel kriteria waaraan elke va- riasie-eenheid individueel onderwerp word en wat almal op interne getuienis gegrond is. Die volgende sentrale kriteria is deur Petzer geïdentifiseer: ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 263 1 Die lang lesing het voorkeur bo die kort lesing, veral waar homoioteleuton, homoioarkton of reëlweglating aantoon- baar is. 2 Die lesing wat die beste met die algemene taal of styl van die skrywer ooreenkom, is waarskynlik die oorspronklike. y y p 3 ’n Lesing met tipiese nie-Attiese (of Hellenistiese) Griekse uitdrukkings het voorkeur bo ’n lesing met tipiese Attiese uitdrukkings. 4 Waar doelbewuste veranderinge ’n rol gespeel het, waar- onder harmonisasie, veranderinge om teologiese redes, stilistiese en liturgiese veranderinge, moet die lesing wat hierdie sake vermy, as die oorspronklike gekies word. 5 Waar onbewuste foute ’n rol in teksvariasie kon speel, moet die lesing wat dit vermy as die oorspronklike gekies word.i^ 5 Waar onbewuste foute ’n rol in teksvariasie kon speel, moet die lesing wat dit vermy as die oorspronklike gekies word.i^ Die doel van hierdie kriteria formuleer Elliott soos volg: "...we are concerned with which reading is likely to represent what our original author wrote. We are not concerned with the age, prestige or popularity of the manuscripts sup­ porting the readings we would adopt as o r ig in a l" .2 0 Wat tekste betref, het die werk van Kilpatrick neerslag gevind in sy Grieks-Engelse Diglot, waarvan die Griekse teks op die spoor van radikale eklektiese metodes saamgestel is. Die projek is nooit heeltemal voltooi nie en Kilpatrick is oorlede terwyl hy besig was om die teks te hersien. Kritiek teen hierdie metoderigting is veral dat diegene wat hulleself juis "eklekties" noem die minste eklekties is, omdat hulle, in ’n poging om interne getuienis te beklemtoon, die eksterne getuienis heeltemal buite rekening laat.2i Daarby kan die ontwikkeling en geskiedenis van die teksoorlewering nie buite rekening gelaat word net omdat dit ’n troebel prentjie skep nie. Alhoe- wel dit moeilik is om dié geskiedenis te rekonstrueer, moet daar steeds mee rekening gehou word en moet historiese oorweginge ’n rol bly speel in die weeg van tekskritiese variante lesings. (b) Tekskritiese metodiek Saam met Metzger moet ons dus konkludeer dat "although considera­ tions of the literary usage of a New Testament author will be of considerable value to the textual critic, it must not be made the primary criterion in the evaluation of variant readings to the virtual neglect of external e v id e n c e " .2 2 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 264 2.2.2 Gematigde eklektisisme Alhoewel die hooffigure in die geledere van die gematigde eklektici in hulle basiese gedagterigting ooreenstem, bestaan daar tog nuanse- en klemverskil- le en loon dit die moeite om ten minste ’n verdeling tussen die Amerikaanse model met Bruce M Metzger as hoofverteenwoordiger en die Duitse model van veral Kurt Aland te maak. Alhoewel die hooffigure in die geledere van die gematigde eklektici in hulle basiese gedagterigting ooreenstem, bestaan daar tog nuanse- en klemverskil- le en loon dit die moeite om ten minste ’n verdeling tussen die Amerikaanse model met Bruce M Metzger as hoofverteenwoordiger en die Duitse model van veral Kurt Aland te maak. (a) Tekskritiese metodiek Die sentrale uitgangspunt in die evaluering van variante lesings word deur Metzger soos volg omskryf: "Perhaps the most basic criterion for the evalua­ tion of variant readings is the simple maxim, ‘choose the reading which best explains the origin of the others’"23. ’n Verdere uitgangspunt van die Amerikaanse tekskritiese model poneer Metzger soos volg: "Another criterion which we instinctively recognize to be basic is that the reconstruction of the history of a variant reading is prerequisi­ te to forming a judgement about it"24 (my kursivering). Hierdie basiese kriteria kan wyd toegepas word en sluit per implikasie talle subkriteria in wat prakties ingedeel kan word in eksteme en interne ge- tuienis. Metzger gee die volgende uiteensetting van die basiese kriteria en oorwegings wat in gedagte gehou moet word by die evaluering van variante lesings: Eksteme getuienis (1) Die datering van manuskripte en die tekstipe wat dit verteenwoordig. (1) Die datering van manuskripte en die tekstipe wat dit verteenwoordig. ie geografiese verspreiding van die teksgetuies wat ’n variant ondersteun (3) Die genealogiese venvantskap van tekste en teksfamilies, met as sentrale uitgangspunt: "Witnesses are to be weighed rather than counted".25 (3) Die genealogiese venvantskap van tekste en teksfamilies, met as sentrale uitgangspunt: "Witnesses are to be weighed rather than counted".25 2.2.2.1 Die Amerikaanse model Die gematigde eklektiese metode het hoofsaaklik tot ons gekom deur die werk van Bruce M Metzger, die Princetonse geleerde wat ook reeds hier ter lande met ’n ere-doktorsgraad vereer is (van die PU vir CHO in 1985). Die uiteensetting van die Amerikaanse model is dan ook grootliks aan sy werk ontleen. Ander verteenwoordigers van dieselfde basiese denkrigting is ge- leerdes soos L Vaganey (1937), y4 F J Klljn (1956-7),/// Greenlee (1964), en die meer resente E C Colwell (1969), EJEpp (1976) en G D Fee (1976). (a) Tekskritiese metodiek (b) Die teksgeskiedenis Die indeling van teksgetuies in teksfamilies en ’n evaluering van die waarde van sodanige teksfamilies staan voorop. So sê Metzger onder andere; "In the evaluation of the evidence the student should begin with external considera­ tions, asking himself which reading is supported by the earliest manuscripts and by the earliest type of text"28 (my kursivering). e Amerikaanse gematigde eklektici onderskei vier tekstipes, naamlik Die Amerikaanse gematigde eklektici onderskei vier tekstipes, naamlik ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 265 Interne getuienis omvat twee groepe kriteria, naamlik: Interne getuienis omvat twee groepe kriteria, naamlik: Transkripsionele getuienis (wat paleografiese detail en die gebruike van skriptors insluit): Transkripsionele getuienis (wat paleografiese detail en die gebruike van skriptors insluit): p (1) Oor die algemeen geniet die moeilikste lesing voorkeur. (2) Oor die algemeen geniet die kortste lesing voorkeur, behalwe in gevalle van parablepsis as gevolg van homoioteleuton en intensionele weglating deur ’n skriptor. (3) Aangesien skriptors geneig was om verskillende gedeeltes in harmonic met mekaar te bring, moet die nie-harmoniêrende lesing verkies word. (3) Aangesien skriptors geneig was om verskillende gedeeltes in harmonic met mekaar te bring, moet die nie-harmoniêrende lesing verkies word. (4) Skriptors was geneig om (i) ’n onbekende woord met ’n meer bekende te vervang, (ii) moeilike grammatikale konstruksies met ’n meer Attiese vorm te vervang, en (iii) byvoeglike naamwoorde, voegwoorde en so meer by te voeg om die teks gemakliker te laat lees. Hiervoor moet opgelet word. Intrinsieke getuienis (waar dit gaan om wat die outeur waarskynlik sou ge- skryf het). Hieronder geld: Intrinsieke getuienis (waar dit gaan om wat die outeur waarskynlik sou ge- skryf het). Hieronder geld: (1) Die styl en woordeskat van die outeur regdeur ’n bepaalde boek. (2) Die oimiiddellike konteks. (3) Harmonie met gebruike van die skrywer elders. Wat betref die Evangelies: (4) Die Aramese agtergrond van Jesus se leer. (5) Die prioriteit van die Markusevangelie. (6) Die invloed van die Christelike gemeenskap op die formulering en oorle- wering van die betrokke gedeelte.26 (6) Die invloed van die Christelike gemeenskap op die formulering en oorle- wering van die betrokke gedeelte.26 Metzger stel dit duidelik dat nie al bogenoemde kriteria in elke geval van va- riasie ewe geldig sal wees nie. Tekskritici verskil ook merkbaar oor die gewig en waarde wat hulle aan teksgetuienis toeken. Die gevaar van ’n eensydige beklemtoning moet dus altyd in gedagte gehou word.27 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 266 die Alexandrynse, die Westerse, die Caesareaanse en die Bisantynse. Die Alexandrynse teks, wat ook weer onderverdeel word in ’n proto-Alexandrynse en later Alexandrynse teks, is die oudste en word aanvaar as "on the whole the best ancient recension and the one most nearly approximating the original".29 Onafhanklik daarvan en ook redelik vroeg het die Westerse teksfamilie ontstaan. Anders as Westcott en Hort ken Metzger tog ’n bepaalde gewig aan die Westerse teks toe en staan dit naas die Alexandrynse teks voorop as vroeë getuie van die oorspronklike teks. Die Caesareaanse teks, wat ook weer in twee fases onderverdeel word, naamlik ’n pre-Caesareaanse en Caesareaanse teks, kan eerder as ’n "teks- tuele beweging of proses"^® tussen die Alexandrynse en Westerse tekstipes gesien word. Soos Metzger dit stel: "The special character of the Caesarean text is its distinctive mixture of W estern readings and Alexandrian readings"3i. Uit hierdie vroeë tekstipes is in die derde of vierde eeu die Bisantynse tekstipe saamgestel wat as tekskritiese getuie weinig gewig dra alhoewel dit die grootste deel van die teksgeskiedenis oorheers het. 2.222 Die Duitse model Die Duitse stroming in die gematigde eklektisisme sentreer rondom die werk van die Aland-egp&&T, Kurt en Barbara. Kurt Aland self verkies egter om nie as ’n eklektikus getipeer te word nie. Hy skryf soos volg: 2.222 Die Duitse model Die Duitse stroming in die gematigde eklektisisme sentreer rondom die werk van die Aland-egp&&T, Kurt en Barbara. Kurt Aland self verkies egter om nie as ’n eklektikus getipeer te word nie. Hy skryf soos volg: Das vielfach fur dieses Verfahren gebrauchte Stichwort des "Eklektizismus" entspricht diesem Verfahren nlcht und fuhrt zu falschen Assoziationen. Vielleicht kann man in bezug auf das Verfahren der modernen neutestamentlichen Textkritik von einer lokal-genealogisch en Methode sprechen (was die klassische Philologie fiir die Gesamtiiberlieferung vollzieht, geschieht beim Neuen Testam ent an jed er Stelle von neuem)32. Veral Aland se werk op nuwe papirivondste het sy kritiek op die Amerikaan- se skool se bantering van die teksgeskiedenis tot gevolg gehad en het ook tot klemverskuiwings in sy metode gelei.33 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 (a) Tekskritiese metodiek 9 Variante lesings moet nooit in isolasie beskou word nie, maar moet altyd oorweeg word binne die konteks van die oorleweringstradisie. 9 Variante lesings moet nooit in isolasie beskou word nie, maar moet altyd oorweeg word binne die konteks van die oorleweringstradisie. g g 10 Die slagspreuk "Die moeilikste lesing is die meer waarskynlike lesing” hou water, maar moet nie te meganies hanteer word nie. 10 Die slagspreuk "Die moeilikste lesing is die meer waarskynlike lesing” hou water, maar moet nie te meganies hanteer word nie. 10 Die slagspreuk "Die moeilikste lesing is die meer waarskynlike lesing” hou water, maar moet nie te meganies hanteer word nie. 11 So is ook die kriterium "Die kortste lesing is die meer waarskynlike lesing" in baie gevalle geldig, maar dit moet ook nie meganies toegepas word nie. 12 Vir diegene wat produktief aan die vak tekskritiek wil deelneem, geld die volgende: "Die standig erneuerte Erfahrung im Umgang mit der handschriftlichen Uberlieferung ist die beste Lehrmeisterin der Textkri- tik".34 12 Vir diegene wat produktief aan die vak tekskritiek wil deelneem, geld die volgende: "Die standig erneuerte Erfahrung im Umgang mit der handschriftlichen Uberlieferung ist die beste Lehrmeisterin der Textkri- tik".34 (b) Die teksgeskiedenis Die nuanseverskille tussen die Amerikaanse en Duitse groepering kom veral 268 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 (a) Tekskritiese metodiek (a) Tekskritiese metodiek (a) Tekskritiese metodiek Kurt en Barbara Aland sit hulle lokaal-genealogiese metode uiteen aan die hand van 12 basiese grondreels vir tekskritiek, wat kortliks soos volg saamge- vat kan word: Kurt en Barbara Aland sit hulle lokaal-genealogiese metode uiteen aan die hand van 12 basiese grondreels vir tekskritiek, wat kortliks soos volg saamge- vat kan word: 1 Slegs een lesing kan oorspronklik wees, al is daar ook hoeveel variante lesings. 1 Slegs een lesing kan oorspronklik wees, al is daar ook hoeveel variante lesings. g 2 Slegs dié lesing wat die vereistes van sowel eksterne as interne kriteria die beste bevredig, kan oorspronklik wees. 2 Slegs dié lesing wat die vereistes van sowel eksterne as interne kriteria die beste bevredig, kan oorspronklik wees. g p 3 Tekskritiese beoordeling moet altyd by die getuienis van die manuskrip- oorlewering begin. g p 3 Tekskritiese beoordeling moet altyd by die getuienis van die manuskrip- oorlewering begin. 4 Interne getuienis kan nooit as efiigste basis vir ’n tekskritiese keuse ge- neem word nie, veral nie waar dit teen die eksterne getuienis ingaan nie. 5 Die primêre gesag in ’n tekskritiese beslissing lê by die Griekse manu- skripoorlewering, met die vertalings en kerkvaders in ’n aanvullende en kontrolerende posisie. 5 Die primêre gesag in ’n tekskritiese beslissing lê by die Griekse manu- skripoorlewering, met die vertalings en kerkvaders in ’n aanvullende en kontrolerende posisie. 6 Manuskripte moet geweeg en nie getel word nie, en die eiesoortige ken- merke van elke manuskrip moet deeglik in gedagte gehou word. 6 Manuskripte moet geweeg en nie getel word nie, en die eiesoortige ken- merke van elke manuskrip moet deeglik in gedagte gehou word. 7 Die beginsel dat die oorspronklike lesing in enige individuele manuskrip gevind kan word as dit aileen of byna alleen staan, is slegs ’n teoretiese moontlikheid. 7 Die beginsel dat die oorspronklike lesing in enige individuele manuskrip gevind kan word as dit aileen of byna alleen staan, is slegs ’n teoretiese moontlikheid. 8 Die rekonstruksie van ’n genealogie van lesings vir elke variant is ’n baie belangrike hulpmiddel, omdat die lesing wat die ontstaan van die ander die beste kan verklaar waarskynlik die mees oorspronklike is. 8 Die rekonstruksie van ’n genealogie van lesings vir elke variant is ’n baie belangrike hulpmiddel, omdat die lesing wat die ontstaan van die ander die beste kan verklaar waarskynlik die mees oorspronklike is. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 4 Interne getuienis kan nooit as efiigste basis vir ’n tekskritiese keuse ge- neem word nie, veral nie waar dit teen die eksterne getuienis ingaan nie. 5 Die primêre gesag in ’n tekskritiese beslissing lê by die Griekse manu- skripoorlewering, met die vertalings en kerkvaders in ’n aanvullende en kontrolerende posisie. 6 Manuskripte moet geweeg en nie getel word nie, en die eiesoortige ken- merke van elke manuskrip moet deeglik in gedagte gehou word. 7 Die beginsel dat die oorspronklike lesing in enige individuele manuskrip gevind kan word as dit aileen of byna alleen staan, is slegs ’n teoretiese moontlikheid. 8 Die rekonstruksie van ’n genealogie van lesings vir elke variant is ’n baie belangrike hulpmiddel, omdat die lesing wat die ontstaan van die ander die beste kan verklaar waarskynlik die mees oorspronklike is. 9 Variante lesings moet nooit in isolasie beskou word nie, maar moet altyd oorweeg word binne die konteks van die oorleweringstradisie. 10 Die slagspreuk "Die moeilikste lesing is die meer waarskynlike lesing” hou water, maar moet nie te meganies hanteer word nie. 11 So is ook die kriterium "Die kortste lesing is die meer waarskynlike lesing" in baie gevalle geldig, maar dit moet ook nie meganies toegepas word nie. 12 Vir diegene wat produktief aan die vak tekskritiek wil deelneem, geld ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 267 (a) Tekskritiese metodiek Kurt en Barbara Aland sit hulle lokaal-genealogiese metode uiteen aan die hand van 12 basiese grondreels vir tekskritiek, wat kortliks soos volg saamge- vat kan word: 1 Slegs een lesing kan oorspronklik wees, al is daar ook hoeveel variante lesings. 2 Slegs dié lesing wat die vereistes van sowel eksterne as interne kriteria die beste bevredig, kan oorspronklik wees. 3 Tekskritiese beoordeling moet altyd by die getuienis van die manuskrip- oorlewering begin. 4 Interne getuienis kan nooit as efiigste basis vir ’n tekskritiese keuse ge- neem word nie, veral nie waar dit teen die eksterne getuienis ingaan nie. 5 Die primêre gesag in ’n tekskritiese beslissing lê by die Griekse manu- skripoorlewering, met die vertalings en kerkvaders in ’n aanvullende en kontrolerende posisie. 6 Manuskripte moet geweeg en nie getel word nie, en die eiesoortige ken- merke van elke manuskrip moet deeglik in gedagte gehou word. 7 Die beginsel dat die oorspronklike lesing in enige individuele manuskrip gevind kan word as dit aileen of byna alleen staan, is slegs ’n teoretiese moontlikheid. 8 Die rekonstruksie van ’n genealogie van lesings vir elke variant is ’n baie belangrike hulpmiddel, omdat die lesing wat die ontstaan van die ander die beste kan verklaar waarskynlik die mees oorspronklike is. 9 Variante lesings moet nooit in isolasie beskou word nie, maar moet altyd oorweeg word binne die konteks van die oorleweringstradisie. 10 Die slagspreuk "Die moeilikste lesing is die meer waarskynlike lesing” hou water, maar moet nie te meganies hanteer word nie. 11 So is ook die kriterium "Die kortste lesing is die meer waarskynlike lesing" in baie gevalle geldig, maar dit moet ook nie meganies toegepas word nie. 12 Vir diegene wat produktief aan die vak tekskritiek wil deelneem, geld die volgende: "Die standig erneuerte Erfahrung im Umgang mit der handschriftlichen Uberlieferung ist die beste Lehrmeisterin der Textkri- (a) Tekskritiese metodiek Kurt en Barbara Aland sit hulle lokaal-genealogiese metode uiteen aan die hand van 12 basiese grondreels vir tekskritiek, wat kortliks soos volg saamge- vat kan word: 1 Slegs een lesing kan oorspronklik wees, al is daar ook hoeveel variante lesings. 2 Slegs dié lesing wat die vereistes van sowel eksterne as interne kriteria die beste bevredig, kan oorspronklik wees. 3 Tekskritiese beoordeling moet altyd by die getuienis van die manuskrip- oorlewering begin. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 2 Die Duitse model dateer die teksfamilies later as die Amerikaanse model. 2 Die Duitse model dateer die teksfamilies later as die Amerikaanse model. 3 Die Duitse model is meer gekompliseerd as dié van die Amerikaners. Bogenoemde verskille onderstreep Epp se kommer oor die stand van die hui- dige tekskritiese metodiek wanneer hy sê: "The major difficulty with an eclec­ tic approach that specializes in external evidence emerges precisely at this ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 268 uit in laasgenoemde se poging om weg te beweeg van Hort se model vir die rekonstruksie van die teksoorlewering. uit in laasgenoemde se poging om weg te beweeg van Hort se model vir die rekonstruksie van die teksoorlewering. g Hulle onderskei ’n sogenaamde Vroeë Teks as die vorm waarin die teks teen die einde van die derde en begin van die vierde eeu oorgeiewer is. In dié stadium is die teks op drie wyses oorgeiewer; ’n normale teks, waarin die teks met gekontroleerde variasie oorgeiewer is, ’n vrye teks, waarin ongekon- troleerde oorlewering plaasgevind het, en ’n vaste teks, waarin die teks op be- sonder betroubare wyse oorgeiewer is. y g In die periode hierna ontstaan drie tekstipes, naamlik die Egipties/ Alexandrynse, die Bisantynse en die D-teks (die ekwivalent van die Westerse teks). Die Egipties/Alexandrynse teks bestaan uit ’n vroeëre Alexandrynse en ’n latere Egiptiese teks. Die D-teks het nie in die Weste ontstaan nie en was ook nie geografies tot die gebied beperk nie. Die Bisantynse of Koineteks is die produk van ’n latere doelbewuste hersieningsproses.35 Op grond van hulle rekonstruksie van die teksgeskiedenis deel Aland en Aland die manuskripte van die Nuwe Testament in in vyf kategorieë ten opsigte van hulle waarde vir die herstel van die teks: Kategorie 1 Manuskripte met ’n baie besondere kwaliteit. Kategorie 2 M anuskripte met ’n besondere kwaliteit, maar wa byvoorbeeld deur die Bisantynse teks beinvloed is. Kategorie 3 Manuskripte wat ’n eie tekskarakter het. Kategorie 4 Manuskripte van die D-teks. Kategorie 5 Manuskripte van die Bisantynse teks.36 Kategorie 1 Manuskripte met ’n baie besondere kwaliteit. Kategorie 2 M anuskripte met ’n besondere kwaliteit, maar wat byvoorbeeld deur die Bisantynse teks beinvloed is. Kategorie 3 Manuskripte wat ’n eie tekskarakter het. Kategorie 4 Manuskripte van die D-teks. Kategorie 5 Manuskripte van die Bisantynse teks.36 In ’n oorsig oor die Amerikaanse en Duitse modelle binne die gematigde ek- lektisisme onderskei Petzer drie verskille tussen die twee groeperings: 1 Die Duitse model se perspektief is gerig op die manuskripte voor die vierde eeu terwyl die Amerikaanse skool die teksgeskiedenis vanuit die vierde eeuse perspektief benader. 1 Die Duitse model se perspektief is gerig op die manuskripte voor die vierde eeu terwyl die Amerikaanse skool die teksgeskiedenis vanuit die vierde eeuse perspektief benader. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 269 point, that is, with the uncertainty as to which historical-development scheme to adopt as normative".38 Tog is dit uit die samewerking tussen die twee groepe met die samestel- ling van die UBS^-ícAa en die NA^-teks duidelik dat hulle steeds sonder veel probleme metodologies onder een vaandel gegroepeer kan word, aangesien die ooreenkomste beslis groter as die verskille is. 2.3 Statistiese metodes Talle pogings is al met die jare aangewend cm met behulp van statistieke die beste teks daar te stel. So het Dom Henri Quentin byvoorbeeld manuskripte in groepe van drie (triads) ingedeel en dan telkens by wyse van eliminasie twee manuskripte uitgeskakel sodat die een wat oorbly die teks naaste aan die oorspronklike sou bevat. Sy werkswyse was egter te meganies en is met- t e r t y d v e r w e r p .^ 9 Ander pogings tot statistiese analises van variante lesings is geloods deur Sir Walter W Greg, Archibald A Hill en Vinton A Bearing. Ten opsigte van hulle baie meganiese werkwyse haal Metzger egter hierdie raak opmerking van George Foot Moore aan: "The methodical elimination of the element of human intelligence can hardly be the ideal of science".'*® 2.4 Konjekturale emendasie ’n Soort laaste uitweg om ’n tekskritiese probleem op te los word deur voor- standers van konjekturale emendasie of konjekturaalkritici voorgestaan.^i Metzger definieer hierdie praktyk soos volg: "If the only reading, or each of several variant readings, which the documents of a text supply is impossible or incomprehensible, the editor’s only remaining resource is to conjecture what the original reading must have been".‘'2 Die gebruik van konjekturale emendasie word veral ondersteun deur radikale eklektici. So kry ons byvoorbeeld by Strugnell ’n "theoretical justifi­ cation of the use of conjectural emendation in the NT, and a trumpet-call for a return to more frequent practice of the noble art".^3 Alhoewel Kilpatrick toegee dat ons nie met stelligheid kan verklaar dat die oorspronklike vorm van die teks wel bewaar gebly het iewers in ons beskikbare manuskripte nie, is hy tog versigtig oor die algemene toepassing van konjekturale emendasie en praat hy daarvan as "a dubious enterprise".''^ anuit die gematigde eklektici beperk Petzer die voorkoms van konjek ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 270 tuur in die Nuwe Testament tot slegs een geval, naamlik Hd 16:12.^5 Metzger meen ook d a t"... the necessity of resorting to emendation is reduced to the smallest dimensions"'*^. Aland en Aland voel so sterk teen konjekture dat hulle selfs sê: "Die Losung von Schwierigkeiten im Text durch eine Konjektur Oder die Annahme von Glossen, Interpolationen usw. an Stellen, wo die Texttuberlieferung keine Briiche aufweist, ist nicht gestattet, sie bedeutet eine Kapitulation vor den Problemen bzw. eine Vergewaltigung des Textes"'*^ (my kursivering). 3 Slot Waar bring ’n bespreking van die belangrikste huidige metoderigtings in die tekskritiek die ywerige voornemende tekskritikus, vertaler, eksegeet én pre- diker te staan? Waar bring ’n bespreking van die belangrikste huidige metoderigtings in die tekskritiek die ywerige voornemende tekskritikus, vertaler, eksegeet én pre- diker te staan? Epp maak die stelling dat ons almal - behalwe wat hy die "genealogiste" noem - eintlik maar ’n eklektiese metode gebruik.'*® Die ideaal volgens Epp is om nie "eclectic specialists" of "biased eclectics" te wees wat óf eksterne óf interne getuienis oorbeklemtoon nie, maar eerder "eclectic generalists" o f" true eclectics", "who in each case of textual variation try to employ the appropriate criteria without prejudice as to their relative weight or value"'*^ (my kursivering). ( y g) In ’n poging om die tekskritiese metodologie op ’n bevatlike wyse aan te bied vir hanteerders van ’n teks wat nie spesialiste in die vakgebied Tekskri­ tiek is nie en maklik ontmoedig word deur die oormag detail wat dikwels tekskritiese metodes kenmerk, het Petzer en Jordaan ’n handige stap-vir-stap werkswyse voorgestel. Hulle 10-punt-metode lyk kortliks soos volg: Stap 1: Reduseer die variasie-eenhede wat ondersoek moet word, deur (1) die UBS3c-teks te gebruik wat gerig is op lesings wat die vertaling raak;50(2) slegs dié lesings met ’n {C} of {D} aanduiding te ondersoek, ten opsigte waarvan daar groot onsekerheid heers; (3) slegs dié variasie-eenhede te ondersoek waarin jy om ’n bepaalde rede geinteresseerd is; en (4) slegs dié variasie-eenhede te ondersoek waaroor die wetenskaplike wêreld verskil. Stap 2: Reduseer die variante lesings binne die gekose variasie-eenhede, deur (5) slegs dié variante lesings te ondersoek wat in Griekse manuskripte voorkom; en (6) die hoofprobleme op te los voordat aan detail aandag ge- skenk word. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 3 J H Petzer, "Nuwe-Testamentiese tekskritiek sedert 1881: ’n Kritiese evaluering van die belangrikste metoderigtings, met besondere verwysing na die laaste gedeelte van die twintigste ecu", D Litt- proefskrif, PU vir CHO 1987,1-2. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 271 Stap 3: Ondersoek die getuienis, deur (7) die eksterne getuienis na te gaan, met ander woorde (a) die ouderdom, (b) geografiese verspreiding, en (c) genealogiese verwantskap van die manuskripte waarin die lesings voorkom; (8) die intrinsieke getuienis na te gaan, met ander woorde (a) outeurstyl, en (b) konteks van die gedeelte; (9) die transkripsionele getuienis na te gaan, met ander woorde waiter lesing verklaar die ontstaan van die ander lesings die beste. (lO)^i Indien al bogenoemde stappe nog nie ’n duidelike antwoord opgelewer het nie, kan ’n paar kriteria meganies toegepas word, waaronder; (a) Kies die lesing van die oudste papiri of X en B (b) Kies die korter lesing (c) Kies die moeiliker lesing (d) Kies die mins harmoniërende lesing (e) Kies die nie-Attiese l e s i n g .52 So ’n stap-vir-stap metode mag te simplisties en moontlik te meganies lyk, en tog bied dit myns insiens werklik ’n uitstekende samevatting van die metodo- logiese neerslag wat die afgelope paar dekades uit die penne van die rigting- gewende tekskritici gekom het. In ’n volgende deel wil ek dan poog cm die riglyne wat veral in hulle stap 3 gelys word, te implementeer in ses variasie-eenhede wat elkeen ’n ander tipe tekskritiese probleem vertoon. Die gedagte is nie om ’n metode slaafs te volg of stappe op ’n meganiese wyse toe te pas nie. Nie elke kriterium sal in elke geval ewe veel gewig dra nie. Daar sal egter gepoog word om sonder vooroordele na elke stukkie getuienis te kyk voordat ’n finale besluit geneem word. 2 J H Petzer, "Shifting sands: The changing paradigm in New Testament textual criticism" in J Mouton, A G van Aarde & W S Vorster (eds), Paradigms and process in theology, Pretoria 1988, 394. 1 E J Epp, "The eclectic method in New Testament textual criticism: Solution or symptom?", Harvard Theological Review vol 69 (1976), 242. Notas 1 E J Epp, "The eclectic method in New Testament textual criticism: Solution or symptom?", Harvard Theological Review vol 69 (1976), 242. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 272 4 Om van hierdie gedagterigting as ’n metode te praat, is nie wcrklik korrek nie. Dit is veel meer ’n gevolgtrekking uit ’n soort “teologies-historiese" werkwyse. Vir die sinvoUe inde- ling daarvan binne die struktuur van die artikel sal daar egter met die term meerderheids- teksmetodes volstaan word. 5 J H Petzer, Die teks van die Nuwe Testament: Vi Inleiding in die basiese aspekte van die teorie en praktyk van die tekskritiek van die Nuwe Testament, (Hervormde Teologiese Studies Supplementum 2), Pretoria 1990,153. 6 VglbvMt5:18. 7 Vgl Petzer, a w, 1990, 154-155 en J H Sturz, The Byzantine text-type and New Testament textual criticism, Nashville 1984. 8 Vgl Petzer, a w, 1990,155-156. 8 Vgl Petzer, a w, 1990,155-156. 9 Z C Hodges & A L Farstadt (eds). The Greek New Testament according to the majority ítEtí, Nashville 2 1982. 10 W N Pickering, The identity of the New Testament text, Nashville 2 1980. 11 P fl 1990 156 10 W N Pickering, The identity of the New Testament text, Nashville 2 1980. 10 W N Pickering, The identity of the New Testament text, Nashville 2 1980. 11 Petzer, flw, 1990,156. 12 B M Metzger, The text of the New Testament: Its transmission, corruption, and restoration, Oxford^ 1968,175 gebruik dit byvoorbeeld nog so. 13 Petzer, a w, 1990,159. Vgl ook Epp, a w, 212. 14 Vgl Epp, a w, 244 en Petzer, a w, 1990,159 vir hierdie benaminge. 15 G D Kilpatrick, "An eclectic study of the text of Acts”, in J N Birdsall & R W Thomson (eds), Biblical and Patristic studies in memory of Robert Pierce Casey, Freiburg 1963,76. 16 J K Elliott, "The original text of the Greek New Testament", Fax Theologica vol 8 (1988), 5. 17 J K Elliott, "Rational criticism and the text of the New Testament", Theology vol 75 (1972), 340. 18 Elliott, a w, 1972, 340. Vgl ook J K Elliott, "Keeping up with recent studies 15: New Testament textual criticism". The Expository Times vol 99 (1987), 43. 19 Petzer, a tv, 1990,160-161. 20 EUiott, a w, 1988,19. 21 Vgl hiervoor veral Epp, a w, 254. 21 Vgl hiervoor veral Epp, a w, 254. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 273 22 Metzger, an-, 178-179. 23 Metzger, a w, 207. 24 Metzger, a w, 207. 25 Metzger, a w, 209. 25 Metzger, a w, 209. 26 Metzger, a w, 209-211. Vgl ook Petzer, a w, 1990,162-163. 27 Vgl Metzger, a w, 210. 28 Metzger, a w, 212. 29 Metzger, a w, 216. 30 Vgl Petzer, a w, 1990,163. 32 K Aland and & B Aland, Der Text des neuen Testaments. Einfuhrung in die wissenschaftlichen Ausgaben sowie in Theorie und Praxis dermodemen Textkritik, Stuttgart 1982, 44. Dit is opvallend dat J H Roberts & I J du Plessis, 'Nuwe-Testamentiese tekskritiek" in E H Scheffler e a, Bybelkunde IIIB. Studiegids 1 vir BSB30I-6, Hersiene uitgawe, Pretoria 1985, 62 Aland sowel as Metzger, Epp en andut as genealogisle tipeer. 34 Aland & Aland, a w, 283. 35 Vgl Petzer, a w, 1990,167. 36 Aland & Aland, a w, 167. 37 Petzer, a w, 1990,169. 38 Epp, a w, 249. 39 Vgl Roberts & Du Plessis, a w, 63. 40 Metzger, a w, 169. 41 Vgl Roberts & Du Plessis, a w, 64. 42 Metzger, a h>, 182. 42 Metzger, a h>, 182. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 12 (2) 1991 274 43 J Strugncll, "A pica for conjectural emendation in the New Testament, with a coda on 1 Cor 4:6”, Catholic Biblical Quarterly vol 36 (1974), 543. 44 G D Kilpatrick, "Conjectural emendation in the New Testament" in E J Epp & G D Fee (eds). New Testament textual criticism: Its significance for exegesis: Essays in honour of Bruce M Metzger, Oxford 1981, 351. 45 Petzer, a w, 1990, 226-227. 45 Petzer, a w, 1990, 226-227. 46 Metzger, a w, 185. 46 Metzger, a w, 185. 47 Aland & Aland, a w, 282. 47 Aland & Aland, a w, 282. 48 Epp, a w, 215. 48 Epp, a w, 215. 49 Epp, a w, 214. 49 Epp, a w, 214. 50 Hier moet u onthou die skrywers wou vir die tekskrities oningeligte persoon ’n hulpmiddel daarstel. Vir die doel van die ernstige tekskritikus en eksegeet bly die gebruik van die NA^*-teks aan te beveel, veral aangesien die redaksie ’n groter aantal variante lesings beskikbaar stel en ook die variasies meer "ongesir deurgee. 50 Hier moet u onthou die skrywers wou vir die tekskrities oningeligte persoon ’n hulpmiddel daarstel. Vir die doel van die ernstige tekskritikus en eksegeet bly die gebruik van die NA^*-teks aan te beveel, veral aangesien die redaksie ’n groter aantal variante lesings beskikbaar stel en ook die variasies meer "ongesir deurgee. 51 Die plasing van punt 10 lyk met die eerste oogopslag problematics, maar dit gaan hier bloot om ’n meganiese laaste uitweg. 51 Die plasing van punt 10 lyk met die eerste oogopslag problematics, maar dit gaan hier bloot om ’n meganiese laaste uitweg. 52 J H Petzer & G J C Jordaan, "New Testament textual criticism for non-textual critics: A few suggestions", In die Skriflig vol 21 (1987), 43-46. 52 J H Petzer & G J C Jordaan, "New Testament textual criticism for non-textual critics: A few suggestions", In die Skriflig vol 21 (1987), 43-46. 275 52 J H Petzer & G J C Jordaan, "New Testament textual criticism for non-textual critics: A few suggestions", In die Skriflig vol 21 (1987), 43-46.

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1039/1441

Afrikaans

1 Verwerkte en uitgebreide weergawe van ‘n voordrag wat gelewer is voor studente van die Fakulteit Teologie aan die Universiteit van die Vrystaat, 24 Oktober 2006. The Old Testament and/in the Church of Jesus Christ? The question raised in this contribution is suggested in the title: Should the place of the Old Testament be regarded as outside of, over against and thus not really part of the church or should the Old Testament be regarded as in the church as part of the canon of scriptures together with the New Testament. A historical overview is given to illustrate a movement in the interpretation of the Old Testament that started initially as a christological interpretation but developed in a more theological appreciation of the Old Testament. It is further indicated that the emphasis in both the exegesis and theology of the Old Testament is on the Old Testament's own theological integrity. Therefore there is no pressing need for a christological interpretation of the Old Testament as if that would be the one and only valid way of reading the Old Testament. Die Ou Testament en/in die kerk van Jesus Christus?1 S D Snyman (Universiteit van die Vrystaat) S D Snyman (Universiteit van die Vrystaat) INLEIDING EN VRAAGSTELLING 1 Die vraag wat hier (nog eens) gestel word is die vraag na die plek en funksie van die Ou Testament in die kerk van Jesus Christus. Die vraag word ook anders geformuleer as byvoorbeeld die vraagstuk van Christus in die Ou Testament; of ‘n christologiese interpretasie van die Ou Testament; of die prediking van die Ou Testament in die kerk, of die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament maar wesenlik gaan dit oor die plek en funksie van die Ou Testament in die kerk van Jesus Christus. Die vraagstuk van die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament of die plek en funksie van die Ou Testament in die kerk en met name in die prediking is ‘n vraag waaroor daar altyd diskussie is (Riekert 2004:67-79; van Rooy 2005:615-630). Die ambivalente titel van die artikel suggereer iets van die blywende ongemak met die plek van die Ou Testament in die kerk. Staan die Ou Testament teenoor die kerk (Die Ou Testament en die kerk van Jesus Christus) as die noodsaaklike, maar lastige en eintlik DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK 244 agterhaalde voorloper tot die kerk? Of, vind die Ou Testament sy plek in die kerk (Die Ou Testament in die kerk van Jesus Christus) as deel van die korpus van kanoniese geskrifte saam met en gelykwaardig aan die Nuwe Testament? 2 DIE OU TESTAMENT GEÏNTERPRETEER MET DIE OOG OP CHRISTUS ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 28(1)2007 2 DIE OU TESTAMENT GEÏNTERPRETEER MET DIE OOG OP CHRISTUS Vir baie lank in die geskiedenis van die kerk is die plek wat die Ou Testament inneem in die kerk gedefinieer in terme van Christus. Volgens von Rad (1975a:319) is dit ongetwyfeld so dat die Ou Testament deur Jesus Christus, die apostels en die vroeë kerk gesien is as ‘n versameling van voorspellings wat na Hom (Jesus) gewys het as die redder van Israel en die wêreld. Die waarde van die Ou Testament het gelê in die mate waarin die Ou Testament in verband gebring is en kon word met Christus. Dat dit gebeur het, is te begrype. Die Ou Testament was immers die Bybel van die vroeë kerk. Israel se Bybel (dit is: die Ou Testament) was van die begin af die Heilige Skrif vir Christelike gemeenskap (Anderson 1999:7-8; Rendtorff 2005:749,752). Die Christus-gebeure (die koms, woorde, dade, kruisiging, opstanding en hemelvaart van Jesus Christus) is geïnterpreteer in terme van die Ou Testament. Die Ou Testament se taal en begrippe, kortom die teologiese woordeskat van die Ou Testament, is gebruik om die ingrypende en omvattende betekenis van die Christus-gebeure mee te beskryf en ook te interpreteer. Niemand minder nie as Jesus haal volgens die Evangelies die Ou Testament gesaghebbend en instemmend aan. Navorsing toon dat die Nuwe Testament die Ou Testament meer as 350 keer direk aanhaal (Ausloos & Lemmelijn 2005:89). Die Nuwe Testament is vol van aanhalings en toespelings op die Ou Testament. Greidanus (1999:185) wys daarop dat navorsing wat hieroor gedoen is toon dat daar 1604 aanhalings in die Nuwe Testament is van 1267 Ou- Testamentiese passasies. 229 van die 260 hoofstukke waaruit die Nuwe Testament bestaan bevat ten minste twee aanhalings of verwysings na die Ou Testament. In die (sogenaamde egte) briewe van Paulus aan die Romeine, Korintiërs, Galasiërs, Filippense, I Tessalonisense en Filemon is daar 90 aanhalings uit die Ou Testament (Schreiner 1999:80). Daar word bereken dat 32% van die Nuwe Testament bestaan uit aanhalings van en toespelings op die Ou Testament (Greidanus 1999:185). Die God wat Hom in die Ou Testament openbaar het, is dieselfde God wat Hom in Jesus Christus openbaar en as sodanig is die Ou Testament die noodsaaklike SSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 28(1)2007 245 voorwaarde vir die verstaan van die Nuwe Testament se boodskap aangaande Jesus van Nasaret. So ontstaan daar ‘n tradisie van interpretasie in die kerk: die Ou Testament moet christologies verstaan en ontsluit word. 2 DIE OU TESTAMENT GEÏNTERPRETEER MET DIE OOG OP CHRISTUS Die waarde van die Ou Testament lê in sy talle heenwysings na en voorspellings van die Messias-Christus wat sou kom. Luther se hermeneutiek kan opgesom word met die beroemde aanhaling van Luther dat die teks gevra moet word “ob sie Christum treyben odder nit” (Frör 1968:118) wat, vry vertaal, weergegee kan word met die vraag: bring die teks Christus na vore of nie? Toegepas op die Ou Testament beteken dit noodwendig ‘n christologiese interpretasie van die Ou Testament mee. Die direkte betrekking wat die Ou- Testamentiese teks het op Jesus Christus, sy lewe en woord, dood en opstanding, sy kerk en sy werk aan gelowiges is deurgaans die sterkste en omvattendste motief in Luther se uitleg van die Ou Testament is Bornkamm (Frör 1968:118) se bevinding in sy studie oor Luther en die Ou Testament. Die Pauliniese teenstelling tussen wet en evangelie is egter ook vir Luther 'n sleutelbegrip in die uitleg van die Ou Testament. In die loop van die geskiedenis het daar verskillende modelle ontstaan om die verhouding tussen die twee Testamente mee te beskryf. Dit is opvallend dat daar ten spyte van die algemene konsensus dat die Ou Testament in terme van Christus verstaan en verklaar moet word, daar nooit net een model van interpretasie was nie. Modelle soos allegorie, tipologie, wet: evangelie, belofte: vervulling, kontinuïteit:diskontinuïteit is en was in die loop van die geskiedenis van interpretasie van die Ou Testament prominent om die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament mee te verduidelik (Bright 1977, Gunneweg 1978, Preuss 1984, Greidanus 1999, Snyman 2002:126-146, Riekert 2004:67-79). Die groot aantal modelle weerspieël egter ook iets van die ongemak waarmee die verhouding tussen die Testamente beleef is. Geen model kon werklik reg laat geskied aan die probleem van die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament nie. Die slagoffer van die ontoereikende modelle was die Ou Testament. Teen wil en dank moes die Ou Testament op ‘n manier christologies verklaar word. Immers, so het die argument gelui, ‘n verklaring of preek uit die Ou Testament wat nie “by Christus uitkom nie”, kan net so wel in ‘n sinagoge gepreek word. Geen DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK 246 wonder nie dat ‘n bekende Ou-Testamentikus soos prof P A Verhoef gewaarsku het teen ‘n voortydige christologiese verklaring van die Ou Testament (Verhoef 1977:151). 2 DIE OU TESTAMENT GEÏNTERPRETEER MET DIE OOG OP CHRISTUS Hoe goed bedoel ook al, nie een van die bekende hermeneutiese sleutels laat reg geskied aan die Ou Testament as Woord van God nie. Die Ou Testament word met die modelle gereduseer tot voorlopige Woord van God. Telkens kry die Ou Testament eers (“sy ware”) betekenis in die lig van die Nuwe Testament op so 'n manier dat die eiendomlike en unieke seggingskrag van die (teks van die) Ou Testament eintlik verlore gaan. Die boodskap van die Ou Testament het net waarde in soverre as wat dit ‘n eggo is van wat klaar in die Nuwe Testament staan. Tereg merk Le Roux (1999:107) op: “Terme soos belofte-vervulling, wet-evangelie, voorlopig-volledig, tydelik-permanent, ensovoorts pas óf nie meer nie óf dit moet afgeskaal word. Sulke begrippe is ‘n enorme verskraling van die Ou-Testamentiese werklikheid. Sulke terme het die Ou Testament oor die eeue tot ‘n antieke boek verding”. Brueggemann (1997:730) maak ‘n soortgelyke opmerking: “…none of these rubrics (belofte-vervulling, wet-evangelie, heilsgeskiedenis, typology – SDS) nor all of them together catch what is decisive in the Old Testament for the New Testament and for Christian faith”. Die boodskap van die Ou Testament mag nie opgelos word in die Nuwe Testament nie. Die Ou Testament mag nie gedegradeer word tot ‘n tweede klas kanon waardeur die stem van die Ou Testament tot stilte gesnoer word nie. Dit is ‘n verskraling van die Ou Testament wanneer die Nuwe Testament die “kontrolepunt” vir die Ou Testament word. Die Ou Testament is net te ryk, te gevarieerd, te omvattend om deur ‘n enkele keurslyf gelees en geïnterpreteer te word. Dit bring ‘n dramatiese verskraling van die Ou Testament te weeg, want wat maak ‘n mens met tekste wat hulle nie leen tot ‘n christologiese ontsluiting nie? Te dikwels gebeur dit dat sulke tekste eintlik net geïgnoreer word tot skade van die kerk en gelowiges want daardeur word die openbaring van God vereng. 3 DIE TEOLOGIESE EIEWAARDE VAN DIE OU TESTAMENT Teenoor die interpretasie van die Ou Testament alleen met die oog op Christus, is daar ook ‘n ander moontlikheid, die moontlikheid van die teologiese eiewaarde van die Ou Testament. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 28(1)2007 247 3.1 Historiese voëlvlug Die Hervorming van die sestiende eeu bring ‘n nuwe aksent in die verstaan van die Bybel. Waar die Bybel gesien is as ‘n onuitputlike bron van proeftekste (die sg dicta probantia) wat die dogmatiese leerstellings van die kerk van ‘n Bybelse basis moes voorsien, het daar ook onder die invloed van die reformatoriese slagspreuk van “sola scriptura” ‘n eksegetiese tradisie ontstaan wat eers as die grammaties-historiese metode bekend was, maar later ontwikkel het tot die bekende histories-kritiese metode van Skrifuitleg. Teenoor ‘n meervoudige Skrifsin wat neerkom op verskillende betekenisvlakke, beklemtoon die reformatore die letterlike en historiese (sensus literalis sive historicus) betekenis van tekste. Dit beteken konkreet: “Die unter dem Prinzip “sola scriptura” enstandene Schrift- forschung ist allein auf den sensus literalis sive historicus auszurichten” (Kraus 1982:10). Die Bybel is hoe langer hoe meer verklaar met ‘n groeiende sensitiwiteit vir die historiese bedding van tekste. Bybeltekste is dus nie kontekslose uitsprake wat a-histories en eklekties na willekeur saamgevoeg kan word om dogmatiese leerstukke te vorm of te ondersteun nie. Bybeltekste moet eerder verstaan word vanuit die historiese milieu en agtergrond waarin dit die eerste keer uitgespreek of op skrif gestel is (Snyman 2000:78-82). Klassiek histories-kritiese eksegese beskou die Bybelse teks primêr as ‘n historiese dokument. Daar is veral twee vrae aan die teks gevra: hoe het die teks ontstaan en wat is die historiese gehalte van die teks (Ausloos & Lemmelijn 2005:77-78)? Pas wanneer die vrae geantwoord is, kon daar teologiese gevolgtrekkings gemaak word. Hierdie metode van Skrifuitleg het enorme implikasies vir die verstaan van die Bybel. Bybelse tekste is as ‘n histories gesitueerde tekste verstaan. So byvoorbeeld is raakgesien dat groot dele van Jesaja 1-39 uit die 8ste eeu vC kom, maar dat Jesaja 40-55 eers uit die 6de eeu dateer en dat Jesaja 56-66 heel waarskynlik ‘n na- eksiliese geskrif is. Hierdie sensitiwiteit vir die historiese omstandighede waarbinne teks ontstaan het, het ook die manier waarop die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament verstaan is, verander. As Nuwe Testamentiese tekste teologiese lyne na die Ou Testament trek, analogieë tussen die Nuwe en Ou Testament raaksien en die Ou-Testamentiese tekste dan christologies interpreteer, maak DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK 248 dit nie van daardie Ou-Testamentiese tekste voorspellings en heenwysings na Christus toe nie. Die aandag het egter nie net by ‘n puur historiese interesse gebly nie. 3.2 Ontdekking van en waardering vir die teologiese eiewaarde van die Ou Testament Die ontdekking op grond van eksegetiese resultate dat baie tekste wat gemeen is voorspellings of heenwysings of profesieë van Christus is en dit toe nie is nie, het nie ‘n lugleegte van betekenis tot gevolg gehad nie, maar het eerder die teologiese eiewaarde van die Ou Testament na vore laat kom. Die posisie van die Ou Testament in die Christelike kanon wys alreeds in die rigting. In die kanon staan die Ou Testament voor die Nuwe Testament. Die plasing van die Ou Testament en die Nuwe Testament wys nie net na die histories en teologies kontinue lyn van God se openbaring nie, maar ook na die eie en selfstandige plek van die Ou Testament. Sou die Ou Testament na die Nuwe Testament geplaas word in gedrukte weergawes van die Bybel, sou dit beteken dat die Ou Testament hoogstens ‘n nuttige verwysingsbron vir die Nuwe Testament sou wees. Dit is verder opvallend dat die vroeë kerk nie die teks van die Ou Testament verchristelik het nie, maar dat die teks sy eie outentieke gestalte bly behou het. Geen redaksionele veranderings is gemaak om die Ou Testament meer Christelik te maak nie. Daar is ook geen Christelike kommentaar bygevoeg by Ou-Testamentiese tekste nie wat vir Childs (1992:75-78) die bevestiging is van die voortdurende integriteit van die Ou Testament wat “op sy eie terme” gehoor moet word. In die tweede eeu word die aanslag van Marcion op die Ou Testament as kanon van die kerk, deur die kerk afgeweer met die gevolg dat die Ou Testament voluit deel is van die kanon. Die toenemende kontak tussen Ou-Testamentici vanuit die Christendom en hulle eweknieë uit die Joodse geloof het ook bygedra tot ‘n waardering vir die eie stem van die Ou Testament, immers vir die Joodse geloof is die Ou Testament kanon en nie net deel van die kanon soos in die Christendom nie. Dit is nie net die eksegese van die Ou Testament wat algaande die eie en unieke boodskap van die Ou Testament na vore laat kom het nie, ontwikkelings op die gebied van die Teologie van die Ou Testament dui op dieselfde tendens. Barr (1999) gee ‘n veel meer omvattende oorsig oor die saak, maar wanneer die hoofmomente en metodologiese draaipunte en vernuwings in die Teologie van die Ou Testament nagaan word, is die tendens van ‘n groeinde besef van die teologiese eiewaarde van die Ou Testament onteenseglik daar. 3.1 Historiese voëlvlug Saam met die historiese belangstelling was daar ook ‘n belangstelling in die literêre aard en gehalte van Bybelse tekste. Die komposisie en literêre genre van die teks kry al hoe meer aandag. Kortom, die aandag skuif van ‘n histories-literêre aanpak na ‘n literêr-historiese aanpak toe. In die onlangse verlede – sedert ongeveer 1970 – het die klem nogeens verskuif vanaf die veronderstelde voorstadia van teksontwikkeling na ‘n fokus op die finale gestalte van die teks. Naas diakroniese (histories-kritiese) ondersoeke is daar ‘n groeiende beweging na sinkroniese (literêre) ondersoeke waar die Endgestalt van die teks ernstig geneem word (Snyman 2000:82-83). Saam met die ontwikkeling is daar ook ‘n groeiende beklemtoning van die teologiese boodskap van die teks teenoor ‘n histories-kritiese benadering wat dikwels die betekenis van die teks in die verlede laat “stol” het. In die hedendaagse diskussie word beide die historiese en literêre dimensies van die teks ernstig opgeneem (De Moor 1995, Utzschneider & Nitsche 2001, Talstra 2002:108-111, Jonker 2006:58-76). Die historiese konteks waarbinne ‘n teks ontstaan het, is onontbeerlik vir die verstaan van die teks. Eweneens lewer ‘n literêre ondersoek van die teks ook waardevolle resultate. Trouens, die meeste hedendaagse eksegetiese modelle is ‘n kombinasie van literêre en historiese dimensies van die teks. Die resultate van so ‘n ondersoek lewer dan die boustene van die teologiese boodskap of teologiese intensie van die teks. Hierdie insigte het meegebring dat talle tekste wat tradisioneel christologies of messiaans verklaar is, nie meer so verklaar word nie omdat die literêre en historiese dimensies van eksegetiese ondersoek dit gewoon so uitgewys het. Die tendens is eerder om die Ou- Testamentiese teks te lees en te waardeer vir sy eie teologiese boodskap wat ook waarde het vir die kerk van Jesus Christus omdat die Ou Testament deel is van die kanon van die kerk. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 28(1)2007 249 3.2 Ontdekking van en waardering vir die teologiese eiewaarde van die Ou Testament Barr (1999:255) maak byvoorbeeld die waarneming dat dit opvallend is dat tradisionele Christelike ‘dogmas’ soos die maagdelike geboorte, DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK 250 die drie-eenheid of die inkarnasie vermy word. Selfs die gedagte van ‘n messiaanse verwagting word selde in verband gebring met Jesus en sy lewe. Waar die Teologie van die Ou Testament aanvanklik in tipies dogmatiese kategorieë (God – mens – redding oftewel teologie, Christologie, soteriologie) beskryf is, publiseer Eichrodt (1975 – 1933 1ste uitgawe) sy Teologie met die verbond – ‘n tema tipies aan die Ou Testament – as sentrale tema. Die aanbieding van ‘n Teologie van die Ou Testament sê Eichrodt (1975:32-33) mag nie kom van ‘n dogmatiese skema nie, “we must avoid all schemes which derive from Christian dogmatics...Instead we must plot our course as best as we can along the lines of the Old Testament’s own dialectic”. Later publiseer von Rad (1975 – 1959 1ste uitgawe) sy Teologie van die Ou Testament wat die geskiedenis soos aangebied in die Ou Testament as uitgangspunt het en wat nogeens ‘n beweging na die Ou Testament is en weg van dogmatiese kategorieë. In die meer onlangse verlede is die Ou Testament Teologieë van Brueggemann (1997) wat ‘n hof-metafoor gebruik en Gerstenberger (2002) wat ‘n sosiologiese benadering volg, voorbeelde van ‘n aanpak weg van dogmatiese kategorieë. Childs, bekend vir sy kanoniese benadering tot die Ou Testament, het in sy Bybelse Teologie ‘n sterk saak uitgemaak vir wat hy noem die integriteit van beide die Ou en die Nuwe Testament (1992:77-78). Die klem moet val op die eenheid van die een komposisie wat bestaan uit twee testamente. Die versoeking moet weerstaan word om Bybelse Teologie te identifiseer met die Nuwe Testament se interpretasie van die Ou Testament asof die Ou Testament se getuienis beperk is tot hoe dit een keer gehoor en geïnternaliseer is deur die vroeë kerk. So ‘n benadering vernietig die teologiese integriteit van die Ou Testament en maak sy ware kanoniese getuienis stil (Childs 1992:77). In sy vroeëre Teologie van die Ou Testament waarsku Childs teen ‘n verchristeliking van die Ou Testament. Die taak van die Teologie van die Ou Testament is om te luister na die eie teologiese getuienis van die Ou Testament aangaande die God van Israel, die God wat ook in die kerk aanbid word (Childs 1985:9). 3.2 Ontdekking van en waardering vir die teologiese eiewaarde van die Ou Testament ‘n Oorsig oor die jongste literatuur weerspieël hierdie nuwe waardering van die Ou Testament as teologiese dokument. • Anderson (1999:9-12) praat van die relatiewe onafhanklikheid van die Ou Testament. Een van die implikasies van die • Anderson (1999:9-12) praat van die relatiewe onafhanklikheid van die Ou Testament. Een van die implikasies van die ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 28(1)2007 251 beskouing van Anderson is dat: “we are obligated to let the Old Testament speak with its own voice, even though that means interpreting passages differently than New Testament authors do” (Anderson 1999:10). Hy gaan voort: “Of course, in the Christian community it is proper to regard Scripture as a whole in a christological perspective, but this does not mean forcing particular texts to bear witness to Jesus Christ or to carry a Christian meaning” (Anderson 1999:11). Van Rooy (2005:622) se standpunt is: “Omdat die Ou Testament self aan die orde moet kom, moet in die eksegese en prediking by die Ou Testament in sy oorspronklike konteks begin word. Dit is nie geregverdig om Christus of ‘n Christelike betekenis in die Ou Testament in te lees vanuit die Nuwe Testament nie”. Brueggemann (1997:731) maak byvoorbeeld die opmerking dat dit duidelik is “that the Old Testament does not obviously, cleanly or directly point to Jesus or to the New Testament…As a Christian interpreter, I think we would do better to acknowledge the independent status of the Old Testament text and then to move toward the New Testament…”. Brueggemann (1997:731) maak byvoorbeeld die opmerking dat dit duidelik is “that the Old Testament does not obviously, cleanly or directly point to Jesus or to the New Testament…As a Christian interpreter, I think we would do better to acknowledge the independent status of the Old Testament text and then to move toward the New Testament…”. Birch en andere (1999:27) se standpunt in die verband kan met die volgende aanhaling weer gegee word: “Since for Christians the canon of scripture includes the books of the New Testament, there have been prominent modes of interpretation that seek to find some form of overt witness to Jesus Christ in the Old Testament. We do not believe that is ever the intent of the Hebrew text. Israel’s witness to its experience with God posesses its own integrity, which does not allow us to identify specific texts as part of the church's Christology in their initial context”. 3.2 Ontdekking van en waardering vir die teologiese eiewaarde van die Ou Testament Birch en andere (1999:27) se standpunt in die verband kan met die volgende aanhaling weer gegee word: “Since for Christians the canon of scripture includes the books of the New Testament, there have been prominent modes of interpretation that seek to find some form of overt witness to Jesus Christ in the Old Testament. We do not believe that is ever the intent of the Hebrew text. Israel’s witness to its experience with God posesses its own integrity, which does not allow us to identify specific texts as part of the church's Christology in their initial context”. In sy inleiding tot die Ou Testament skryf Brueggemann (2003:2): “The ‘Old/New’ connection seems to preempt completely the Old and to exclude any reading of it except a reading toward the New. While this is a long-established Christian assumption and practice, it is now not one that can be sustained…”. DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK 252 • Gerstenberger (2002:283) stel die saak so: “the Christian element in reading and understanding the Hebrew scriptures lies in our tradition and not in the Old Testament”. • Gerstenberger (2002:283) stel die saak so: “the Christian element in reading and understanding the Hebrew scriptures lies in our tradition and not in the Old Testament”. • Heel onlangs is Rendtorff (2005:752) se mening dat ons nie die betekenis van die Ou Testament vir die Christelike kerk peil of beoordeel vanuit die Nuwe Testament of van die teologie daarin vervat nie. Die Ou Testament is nie geabsorbeer in die Nuwe Testament om daardeur sy eie waardigheid te verloor nie. God se laaste kommunikasie (in Jesus Christus) maak nie sy verskillende en vorige kommunikasies oorbodig of betekenisloos nie (Rendtorff 2005:754). • Heel onlangs is Rendtorff (2005:752) se mening dat ons nie die betekenis van die Ou Testament vir die Christelike kerk peil of beoordeel vanuit die Nuwe Testament of van die teologie daarin vervat nie. Die Ou Testament is nie geabsorbeer in die Nuwe Testament om daardeur sy eie waardigheid te verloor nie. God se laaste kommunikasie (in Jesus Christus) maak nie sy verskillende en vorige kommunikasies oorbodig of betekenisloos nie (Rendtorff 2005:754). Toenemend is en word die Ou Testament gelees vir sy eie en selfs unieke teologiese boodskap. 3.2 Ontdekking van en waardering vir die teologiese eiewaarde van die Ou Testament Meer en meer word die Ou Testament gesien as die neerslag van (gelowige) mense se ontmoeting, ervaring, belewenis van God (in sy openbaring aan hulle). Daardie neerslag is God se openbaring aan ons. Mense se verwondering oor God het oorgegaan in ‘n verwoording in tekste wat gegroei tot versamelings en boeke en eventueel tot dit wat vandag bekend is as die Ou Testament. Die verwoording wek by ons as huidige lesers opnuut weer verwondering oor God wat Hom juis so openbaar in die Ou Testament. Wanneer die leser miskien ‘n prediker is, word die prediker-leser se verwondering ook weer verwoord in ‘n preek wat (hopelik!) die lidmate wat Sondag luister na die verwoording van sy/haar verwondering, ook met verwondering sal laat soos wat die eerste mense se ervaring of belewenis van God hulle met verwondering gelaat het. 3.3 Deel van die kerklike praktyk Van nader beskou is die manier van hantering van die Ou Testament alreeds praktyk in die kerk. Berymde Psalms word gesing in eredienste sonder dat die liedere eers christologies geïnterpreteer word. Die Tien Gebooie word in eredienste gelees as die openbaring van God se wil vir gelowiges sonder dat die gebooie eers christologies geïnterpreteer word. Die votum word aan die begin van ‘n erediens uit Psalm 121 of Psalm 124 uitgespreek en die erediens word afgesluit met die Aäronitiese seën uit Numeri 6 sonder enige christologiese duiding. Psalm 23 en ook ander Psalms en dele van die Ou Testament word vrugbaar in die pastoraat gebruik om gelowiges te bemoedig of te vertroos sonder dat dit nodig is om die ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 28(1)2007 253 Skrifgedeeltes eers christologies te verduidelik. Psalm 103 word probleemloos gelees as lofverheffing na die viering van die Nagmaal sonder dat ‘n christologiese interpretasie nodig is. Skrifgedeeltes eers christologies te verduidelik. Psalm 103 word probleemloos gelees as lofverheffing na die viering van die Nagmaal sonder dat ‘n christologiese interpretasie nodig is. Dit is verder opvallend dat die Heidelbergse Kategismus in die sy uitleg van die Tien Gebooie nie ‘n enkele keer die naam van Christus noem of die gebooie christologies probeer interpreteer nie. Luther het in sy Kategismus die Dekaloog aan die begin geplaas sonder enige Christelike regverdiging om dit so te doen. Vir Luther is die Dekaloog die “geliefd en gewaardeerd bo alle ander leringe as die hoogste skat wat deur God gegee is” (Rendtorff 2005:742). 4 DIE RESULTAAT: ‘N RUIMER, DIEPER, RYKER TEOLOGIESE INSIG VIR DIE KERK Die waarde wat die tendens vir die verstaan en waardering vir die plek van die Ou Testament in die kerk het, moet positief waardeer word. Om na die eie stem van die Ou Testament te luister, is verrykend en selfs ook verrassend. Tekste wat nie christologies gedui kon word nie en wat dus prakties geïgnoreer is, kan nou nuut gehoor word. Is dit dan verkeerd of teologies ontoelaatbaar om die Ou Testament nog steeds christologies te interpreteer? Die Ou Testament word lank nie meer op net een manier geïnterpreteer nie. Talstra (2002:109) merk op: “Studies van exegetische methoden vertonen de neiging de diversiteit aan methoden als een gegeven te accepteren door de verschillende methoden eenvoudig naast elkaar te plaatsen”. Bo en behalwe die meer gebruiklike lees van die Ou Testament as (oorwegend) histories en/of (oorwegend) literêr is daar ook feministiese, bevrydingsteologiese, swart teologiese, materialistiese, Marxistiese, politieke, psigologiese, ekologiese, kanon kritiese en waarskynlik nog ‘n reeks ander lesings moontlik (Botha et al 1994:63-202; Jonker & Lawrie 2005:171-228). Die Ou Testament mag dus nog steeds christologies en/of messiaans geïnterpreteer word. Dit is deel van ‘n lang tradisie van uitleg in die kerk wat as sodanig behou kan word. Trouens, om die Ou Testament te interpreteer in terme van Christus soos wat die vroeë kerk gedoen het, was ‘n verbeeldingryke en kreatiewe onderneming wat waardeer moet word. In baie gevalle is daar geen spanning tussen Ou en Nuwe Testament nie en word die teologiese boodskap van die een Testament gewoon gekontinueer in die ander. Dit is egter ‘n verskraling van die ryk boodskap van die Ou Testament om dit net in DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK 254 terme van Christus te interpreteer. Die inhoud van die Ou Testament is meer as net christologiese heenwysings na Christus toe. Daar is dus ‘n keuse vir die hedendaagse interpreteerder van Ou Testamentiese tekste. Aan die een kant kan die interpreteerder volhard met die lang en gerespekteerde tradisie van ‘n christologiese uitleg van die Ou Testament en telkens tot ‘n christologiese konklusie kom as resultaat van sy/haar eksegeties-teologiese besig- wees met die teks. Die Ou Testament hoef nie net christologies geïnterpreteer word in die kerk nie. Aan die ander kant kan die interpreteerder die teologiese seggingskrag van die teks ernstig opneem en kies om eerder die teologiese boodskap as resultaat van eksegese te kommunikeer. 4 DIE RESULTAAT: ‘N RUIMER, DIEPER, RYKER TEOLOGIESE INSIG VIR DIE KERK Die tweede (en verkieslike) keuse beteken nie ‘n Christuslose prediking van Ou Testament tekste nie. Die volgende aanhaling van Gerstenberger (2002:283-284) is hier van toepassing: “Today we live on the foundations of the Hebrew Bible, but with all kinds of superstructures and constructs from the Graeco- Roman world. That is how our Christian or post-Christian starting point has to be described. And it is from this standpoint that we approach the Hebrew theologies of the Old Testament. So we do not need first to incorporate a Christian filter into our reading of the Old Testament. It is already there in ourselves and in our tradition, in our perception and interpretation”. Christen-uitleggers van die Ou Testament kan hulleself nie verplaas asof in ‘n tyd-masjien na ‘n periode van voor Christus nie. Uitleg en verklaring van die Ou Testament vind dus plaas nie met die oog op Christus nie, maar eerder vanuit Christus of soos wat Birch ea (1999:19) dit stel: “we cannot escape the particularity of our exposition of the Biblical text as Christian interpreters”. Immers, mag die voortgaande interpretasie van die Bybelse teks hom ooit laat konformeer of beperk tot die grense en eise van kerklike tradisies, oortuigings en geloof (Brueggemann 2003:xii)? 5 Hoe sou die plek van die Ou Testament in terme van die kerk van Jesus Christus beskryf word? Word die verhouding tussen Ou Testament en kerk die beste beskryf deur “en” of “in” die kerk? Die argument wat in hierdie bydra gevoer is, argumenteer ten gunste van ‘n standpunt van die Ou Testament in die kerk waar dit saam met die Nuwe Testament as kanon geag, gelees gewaardeer en geïnterpreteer word. Indien hierdie opsie gevolg sou word, sou dit enorme ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 28(1)2007 255 implikasies vir ander teologiese dissiplines soos dogmatiek en die verskillende dissiplines binne die Praktiese Teologie hê. Die inhoud van handboeke in die dogmatiek kan anders lyk met ‘n uitgangspunt wat die teologiese eiewaarde van die Ou Testament ernstig opneem. Insigte in die pastoraat kan verruim word met ‘n vars en nuwe waardering vir die Ou Testament. Homiletiek handboeke sal herskryf moet word om studente te leer om die Ou Testament anders te waardeer as wat tot dusver die geval was. Of het die selfstandigheid van die verskillende dissiplines so ver gevorder dat ontwikkelings binne die Bibliologiese dissiplines nie meer gehoor word of effek het op die ander teologiese dissiplines nie? Literatuurverwysings Anderson, B W 1999. Contours of Old Testament Theology. Minneapolis: Fortress. Ausloos, H & Lemmelijn, B 2005. De Bijbel: een (g)oude(n) gids. Bijbelse antwoorden op menslijke vragen. Leuven: Uitgeverij Acco. Baker, D L 1992. Two Testaments, One Bible. A Study of the Theological Relationship between the Old & New Testaments. Downers Grove: InterVarsity Press (Revised Edition). Barr, J 1999. The Concept of Biblical Theology. An Old Testament Perspective. Minneapolis: Fortress. Birch, B C, Brueggemann, W, Fretheim, T E & Petersen, D L 1999. A Theological Introduction to the Old Testament. Nashville: Abingdon Press. Botha, P J Bosman, H L Burden, J J & Olivier, J P J (eds) 1994. Understanding the Old Testament in South Africa. Old Testament Essays 7(4) (Special edition), 63-202. Brueggemann, W 1997. Old Testament Theology. Testimony, Dispute, Advocacy. Minneapolis: Fortress Press. -, W 2003. An Introduction to the Old Testament. The canon and Christian Imagination. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press. Bright, J 1977. The Authority of the Old Testament. Grand Rapids: Baker Book House. Childs, B S 1985. Old Testament Theology in a Canonical context. London: SCM. -, 1992. Biblical Theology of the Old and New Testaments. Theological Reflection on the Christian Bible. London: SCM Press. De Moor J C (ed) 1995. Synchronic or diachronic – A debate on method in Old Testament Exegesis. Leiden: Brill. Eichrodt, W 1975. Theology of the Old Testament. London: SCM. DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK 256 Frör, K 1968. Wege zur Schriftauslegung. Biblische Hermeneutik für Unterricht und Predigt. Düsseldorf: Patmos (Dritte überarbeitete Auflage). Gerstenberger, E S 2002. Theologies of the Old Testament. Edinburgh: T & T Clark. Greidanus, S 1999. Preaching Christ from the Old Testament. A Contemporary Hermeneutical Method. Grand Rapids: Eerdmans. Gunneweg, A H J 1978. Understanding the Old Testament. London: SCM. Kraus, H-J 1982. Geshichte der historisch-kritischen Erforschung des Alten Testaments. 3. Erweiterte Auflage. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag. Jonker, L & Lawrie, D 2005. Fishing for Jonah (anew). Various approaches to Bibliacal Interpretation. Stellenbosch: Sun Press (Study Guides in Religion and Theology 7. Publications of the University of the Western Cape). Jonker, L 2006. Reading with one eye closed? Or: What you miss when you do not read Biblical Texts Multidimensionally. Old Testament Essays 19(1), 58- 76. Le Roux, J 1999. Hoe eindig die Ou Testament? (of: het die Ou Testament die Nuwe Testament nodig?) NGTT 40(1&2), 100-109. Preuss, H D 1984. Verhoef, P A 1977. Die weg en brug tussen Ou Testamentiese teks en prediking. NGTT 18(2), 145-157. Literatuurverwysings Das Alte Testament in Christlicher Predigt. Stuttgart: Kohlhammer. Rendtorff, R 2005. The Canonical Hebrew Bible. A Theology of the Old Testament. Leiden: Deo Publishing. Riekert, S J P K 2004. Voorveronderstellings in die hantering van die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament. 'n Beskrywing na aanleiding van Friedrich Baumgärtel, in Tolmie, D F (red) Die Woord verwoord. Artikels oor die Teologie. Eeufeesviering: Universiteit van die Vrystaat. Acta Theologica Supplementum 6, 67-79. Schreiner, J 1999. Das Alte Testament verstehen. Würzburg: Echter Verlag (Neue Echter Bibel 4). Snyman, S D 2000. Die eksegese van die Ou Testament – terugblik en vooruitskouing. Kaleisdoskoop 2000. Artikels oor Teologie. Acta Theologica Supplementum 1, 76-93. -, 2002. Die verstaan en funksie van die Ou Testament in die kerk (of: kan die kerk klaarkom sonder die Ou Testament?) Deel I. Acta Theologica 22(2), 126-146. Talstra, E 2002. Oude en Nieuwe Lesers. Een inleiding in de methoden van uitleg van het Oude Testament. Kampen: Kok. Utzschneider, H & Nitsche S A 2001. Arbeitsbuch literaturwissenschaftliche Bibelauslegung: eine Methodenlehre zur Exegese des Alten Testaments. Gütersloh: Güterloher Verlagshaus. Van Rooy, H F 2005. Messiasverwagting en die prediking uit die Ou Testament. In die Skriflig 39(3), 615-630. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 28(1)2007 257 257 Von Rad, G 1975. Old Testament Theology Vol I. London: SCM. -, 1975. Old Testament Theology Vol II. London: SCM. Von Rad, G 1975. Old Testament Theology Vol I. London: SCM. 1975 Old T Th l V l II L d SCM Verhoef, P A 1977. Die weg en brug tussen Ou Testamentiese teks en prediking. NGTT 18(2), 145-157. Von Rad, G 1975. Old Testament Theology Vol I. London: SCM. -, 1975. Old Testament Theology Vol II. London: SCM. DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK DIE OU TESTAMENT EN/IN DIE KERK 258 258

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/105/79

Afrikaans

Aktualiteit? Die Ned Geref Kerk in Suid-Afrika in die lig van die situasie in Duitsland^ J G van der Watt Abstract Actuality? The Dutch Reformed Church in South Africa in the light of the situation in Germany The social and religious developments in Germany show certain clear tendencies. Secularism as well as the resulting focus on human and individual rights have influenced the relevance of the church in a specific way. These developments also had a profound influence on the morality o f society. Since the same type o f developments are currently taking place in South Africa, certain suggestions are made regarding the relevance of the Dutch Reformed Church in such a changing society in the light of what can be leamt from the situation in Germany. 2 Sekularisasie in Duitsland...en Suid-Afrika 2.1 Die woord "sekularisasie" beskryf ’n houding waarvolgens die teenwoor- digheid of bestaan van God in die samelewing ontken word, met die gevolg dat God sogenaamd geen invloed of aansprake meer op die mens en sy omgewing het nie. Dit beteken dat religieus-Christelike singewing verlore gaan. Omdat die transen- dente grootliks uit die gemeenskap "verdwyn", stel mense nie meer belang in die antwoorde en appêl van die kerk nie. Hierdie proses van sekularisasie is lank reeds in Duitsland aan die werk, soos wat dit onder andere uit die "God is dood" debatte van so dertig-veertig jaar gelede geblyk het, asook byvoorbeeld uit die swak kerklike betrokkenheid en selfs vyandigheid wat teenoor die kerk opgemerk word. y g pg In verskeie gesprekke en onderhoude is daar gevra waarom die sekulari­ sasie wat in sommige gevalle selfs in spottende afkeur vir die kerk uitdrukking vind* op so ’n wyse ontwikkel het dat die kerk tot feitlik ’n randverskynsel in ’n eens Christelike land gereduseer is’^. g ’n Aspek wat volgens heelwat van die ondervraagdes in die afgelope sewentig jaar ’n belangrike invloed gehad het, se wortels lê in die rol van die kerk gedurende die twee wêreldoorloë. In die verloop van sake wat gekompliseerd was, het die kerk dikwels ’n twyfelagtige, onseker rol gespeel. Die nodige antwoorde het nie altyd van die kerk gekom aan die mense wat in die nood van die oorlog vasge- vang was nie. Neem byvoorbeeld die vraag na waar die God van liefde in die vernietiging en smart van die oorlog was. Uit die mond van die liberale teologie het pastorale woorde soms drupsgewyse en soms glad nie gekom nie. Die geslag wat dear die oorlog is, het gevolglik ’n wesenlike en ingrypende krisis rondom hul godsdiens beleef. Die ontwikkelende tegnologie en rasionalisme het hieraan meegewerk. Die argument lui verder dat die godsdienstige onderrig en motivering in die huise van hierdie mense wat uit die oorlog gekom het toe al hoe meer afgewater en verwaarloos geraak het. Die geslag kinders wat in die oorlog gebore is en in hierdie huise grootgeword het, het dus onder ernstige godsdienstige vraag- tekens grootgeword. Wat hulle self nie ontvang het nie, kon hulle as ouers nie deurgee nie, en in baie gevalle het hulle selfs die bietjie wat hulle ontvang het, ook nog verloor^. 2 2 1 Dit is seker nie verniet dat daar dikwels gevoel word dat die golf van die Christen­ dom sigself in Europa grootliks uitgewoed het en dat al wat oorgebly het die water is wat terugtrek en stadig in die sand verdwyn nie. Na beraming is daar net sowat twee persent van die Wes-Duitse bevolking wat nog aktief aan die kerk se alledaagse bedrywighede deelneem^. In ’n sekere sin is dit ironies, aangesien Duitsland juis die land van die ridderordes en kruistogte is wat die Christendom wou uitbrei en verdedig. Dit was ook daar waar Luther sy geloofstryd gestry het wat die gesig van die Christendom vir altyd verander het. Vir hierdie "verandering" binne ’n gemeenskap is daar bepaalde redes voor, en is daar sekere duidelike gevolge en tendense waaruit die Nederduitse Gereformeerde Kerk in ’n kleingeworde wêreld veel kan leer, al is ons ’n kontinent ver van Europa verwyder. In baie opsigte is verskynsels soos sekularisasie, neo- humanisme, ’n veranderende siening van religiositeit en seksualiteit en so meer, in Duitsland baie verder gevorder as in Suid-Afrika. Dit beteken dat die konse- kwensies en gevolge van hierdie ontwikkelinge - goed of sleg - vir ons daar is om te sien. Dit plaas ons in die gelukkige posisie om foute wat daar gemaak is, te probeer omseil, om ontwikkelinge op sielkundig-filosofiese vlak te ondervang, om betyds ons kerklike situasie so in te rig dat die kerk se stem nie in onaktualiteit vervaag nie, maar steeds megafonies in ons gemeenskap sal bly klink. Natuurlik moet daar versigtig en genuanseerd met die inligting te werk gegaan word, aangesien daar duidelike verskille tussen Suid-Afrika en Duitsland se situasies bestaan. Wat daar gebeur kan nie direk op Suid-Afrika se situasie toegepas word nie. Daarom het ek besluit om my in hierdie artikel te bepaal by die meer bruikbare grotere tendense waarby die kleiner genuanseerde verskille nie so ’n bepalende rol speel nie^. Wat dus hier aangebied word is nie ’n volledige en gedetailleerde uiteensetting nie, maar die aanstip van enkele belangrike fasette van die situasie in Duitsland waaruit ons iets kan leer^. Uiteraard is die betrokke sake ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 200 wat aangeroer word heelwat meer gekompliseerd as wat met ’n beperkte artikel soos hierdie bespreek kan word^. 1 Tog word hier gepoog om die essensie te verwoord met die cog op die bruikbaarheid van die inligting vir die spesifieke leserskring van Skrif en Kerk. wat aangeroer word heelwat meer gekompliseerd as wat met ’n beperkte artikel soos hierdie bespreek kan word^. Tog word hier gepoog om die essensie te verwoord met die cog op die bruikbaarheid van die inligting vir die spesifieke leserskring van Skrif en Kerk. 2 Sekularisasie in Duitsland...en Suid-Afrika Die geslag kinders wat tans in die skool is, is die nasate van hierdie kinders wat in die oorlog gebore is. Aangesien die "oorlogskinders" klaarblyklik nie veel gehad het om deur te gee nie, wou baie van hulle skynbaar ook nie meer veel godsdienstigs oordra nie. Die resultaat was voorspelbaar. In die meeste van die huidige geslag kinders se lewens speel God as sodanig eintlik nie meer ’n rol nie. Simptomaties hiervan is dat hulle nie eens meer die eerste twee reëls van die "Onse Vader" ken nie^. So het die invloed van die Christendom in die lewens van die kinders grootliks verdwyn...en dit het nie lank geduur nie, slegs drie geslagtei®. 2.2 ’n Saak wat nou met hierdie agteruitgang in kennis en houding in Duits­ land saamhang, is die verdenking waaronder die Skrif as gesagsbron gekom hetH. Binne die konteks van die liberale teologie wat in die laaste helfte van die ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) 201 negentiende en eerste helfte van die twintigste eeu hoogty gevier het, is daar ernstige vraagtekens vanaf kateder en kansel oor die geloofwaardigheid van die Skrif as gesagsbron geplaas. Dit was natuurlik ’n geil bedding vir die groei en bevordering van sekularisasie. Die implikasie hiervan was en is steeds ingrypend. Met die rysmiering van die gesag van die Bybel val die bodem spreekwoordelik uit die Christendom, ’n Beroep lean nie meer op die openbaring van God oftewel ’n gesag buite die mens gedoen word nie, want die gesagsbron "bestaan" vir die mense eintlik nie meer nie en daarom beinvloed dit die gesekuiariseerde mens nie meer nie. Dit wat in die Bybel staan, moet allereers deur die kam van die rede en iogika getrek word ten einde van alles wat die mens mag pla ontslae te raak. Omdat die "openbaringsbron" geneutraliseer is, word die reg en posisie van die kerk om bindende uitsprake te maak natuurlik bevraagteken en inderdaad onder die beslissingsreg van die individu gestel. Die individu bly die een wat besluit wat reg of verkeerd is. Die kerk se standpunt is maar een van die baie standpunte waaruit gekies kan word, sonder dat dit spesiale of besondere gesag dra. Met die oorgrote meerderheid van die Duitse bevolking wat skynbaar nie meer aktiewe Christene is nie, is die dilemma nog groter. Vir die breë gemeenskap is die Bybel dus ’n blote boek soos enige ander een. 2 Sekularisasie in Duitsland...en Suid-Afrika Kerkleiers het in die open- baar mekaar toegetakel en mekaar ernstig onder verdenking geplaas. Met die kerk- skeuring wat gevolg het, was die tafel gedek vir die fees van ongeloofwaardigheid wat sou volg. Verskillende groepe het daarop aanspraak gemaak dat hulle kwansuis die "waarheid" van God verteenwoordig. Dit het natuuriik vir die goedgelowige iidmaat tot groot verwarring gelei. Lidmate kon uit die botsende verskeidenheid opinies - wat almal met godsdienstige legitimiteit deur een of ander groep geseën is - glo wie en wat hulle wou. Daarmee het ’n baie subtiele verskuiwing in die houding teenoor die Skrif en bedienaar van die Woord in ons kerklike gemeenskap promi- nensie verkry. God het nie meer uit een mond gepraat nie. Christene het Christene binne die kerk begin betwyfel. Onsekerheid (oor wat presies reg is), woede (teen­ oor opponerende groepe Christene) en soms fanatisme (net ons is reg) is tipiese maniere waarop gereageer is. Daarmee is die posisie van die bedienaar van die Woord dan ook ernstig gerelativeer en afhanklik gemaak van die keuse en willekeur van die toehoorder^'*. Vertroue het plek gemaak vir wantroue en kritiek. As die dominee iets sou sê waarvan ek nie hou nie, word dit as ”sy opinie" gerelativeer'5. Daarmee gee God nie meer direkte en eenduidige leiding in die samelewing nie. Die kring loop wyer. As ek Sondagsport wil beoefen, doen ek dit, want daar sal ’n standpunt wees wat dit kan regverdig. Dieselfde geld vir baie ander dinge soos byvoorbeeld die vertel van ’n "wit leuen", oneerlikheid in ’n noodgeval en so meer. Dit beteken dat die invloed van God al hoe minder begin tel. Hieroor kan nog verder uitgewy word. Daar is egter gepoog om te illus- treer hoe die bantering van krisisse die kerk in die kloue van sekularisasie help jaag het. Sekularisasie is immers iets wat in die gemoedere van mense gebeur. God verloor relevansie vir die alledaagse lewe en waar beweer word dat Hy nog aan- wesig is, word Hy aan die grille en giere van menslike beslissings onderwerp. 2 Sekularisasie in Duitsland...en Suid-Afrika Teenoor sulke mense kan die kerk tog nie bindende uitsprake maak op grond van wat die Skrif as gesagsbron sê nie. Ander wee moet gesoek word. So word die kerk gedwing om die spel van die individualistiese rasionalisme te speel waardeur die kerk die mense op rasionele wyse moet probeer oortuig van die verdienste- likheid van sy standpunt. Selfs onder Christene is daar vele wat nie daarin slaag om die gesag van die Skrif bo hul rede te stel nie. Die Skrif word as ’n boek gesien waarin daar vir ons voorbeelde gegee word van hoe die eerste Christene dinge gedoen het, maar dit word nie as bindend beskou nie. Die inligting in die Skrif verteenwoordig ’n goeie manier om iets te doen, maar as die situasie en rede vandag ander optrede vereis, mag dit dienooreenkomstig gedoen word. Hoewel meer subtiel, verteenwoordig dit ook maar ’n uitlewering van die Skrifgesag aan die rede van die mens. 2.3 Dat die proses van sekularisasie om verskeie redes reeds sy loop in die Suid-Afrikaanse samelewing geneem het, is nie te betwyfel niei2. In die verband kan op veral drie belangrike sake gelet word. a) Die Suid-Afrikaanse gemeenskap gaan die afgelope paar jaar ook deur ’n krisistyd wat ingrypend op die kerksituasie inwerk. As dit waar is van die destydse krisissituasie in Duitsland dat onder andere die onderlinge struwelinge in kerklike geledere asook die soms ongeloofwaardige optrede van sommige predikante en tou- trekkery oor aan wie se kant God is^^, medeverantwoordelik was vir rysmiering van die gesag, geloofwaardigheid en diensbaarheid van die kerk in die samelewing, rig dit ’n ernstige waarskuwing aan die kerk in Suid-Afrika. Ter lande verkeer die kerk(e) in hoogspanning oor die huidige politieke situasie (wat natuurlik die kern van ons krisis uitmaak). Die impak wat die hele apartheidsdebat die afgelope aantal jare op die geloofwaardigheid van die kerk gehad het, moet nie onderskat word nie. Die dominee, as bedienaar van die Woord, het in die lig van sy amp selfs ’n geslag gelede nog ’n besondere hoe mate van geloofwaardigheid geniet. Sy leiding is byna onkrities aanvaar. Hoewel daar ’n ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 202 sameloop van omstanclighede was, is die wyse waarop die kerk die apartheidsdebat gevoer het uiteindelik ’n belangrike rede waarom die geloofwaardigheid van die dominee deesdae egter baie maklik bevraagteken word. 2 Sekularisasie in Duitsland...en Suid-Afrika Die bewering word dus hier gemaak dat die wyse waarop godsdienstige sake onder andere in die openbaar (deur byvoorbeeld die bantering van die apartheidsdebat) deur veral predikante van ons kerk hanteer is, inderdaad ’n groot bydrae gelewer het tot die vestiging van sekularisasie onder ons lidmatei^ - en ’n koninkryk wat so teen homself verdeel is, mag uiteindelik ’n duur prys betaal, soos wat in Duitsland oënskynlik die geval was. Die vraag is dus wat hieraan gedoen kan word? Wat op bogenoemde manier verlore gaan, is moeilik weer terug te wen. Waar vertroue geskok is, is dit moeilik te herstel. Dit sal ook sekerlik nie die laaste keer wees dat predikante in ons kerk van mekaar sal verskil nie. Tog moet ons in die toekoms daarop bedag wees hoe ons veral in die openbaar van mekaar verskil en sal ons meer sensitiwiteit aan die dag moet lê vir die effek wat ons openbare dade en optrede (ook op die kansels) op die kerk en eer van God mag hê. Leraars sal opnuut na hul eie lojaliteit teenoor byvoorbeeld die besluite van die sinode moet vra - dit is tog immers die plek waar ons konsensus ter wille van ’n verenigde verkondiging van God se Woord kan kry. Ons sal biddend ons eie motiewe moet ondersoek. Dit is moeilik om soms jou eie motiewe van die motiewe van God te skei, maar dit is tog moontlik deur gehoorsame gebed. Ons sal uiteindelik moet onthou dat al voel ons hoe ernstig oor ’n saak, moet ons die welwese van die kerk en die soeke na die eer van God voorop stel'^ Dit help nie ons wen ’n klein onderonsie en offer daardeur die respck op wat ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) 203 dmate vir die "goddelike spreke" in die kerk nog mag hê nie. lidmate vir die "goddelike spreke" in die kerk nog mag hê nie. b) Die tweede aspek wat hier aandag moet kry, is die belang van godsdiens- tige onderrig tuis. Hieroor hoef nie ’n lang betoog gelewer te word nie, behalwe om net weer die les uit Duitsland in die verband te onderstreep. Volwasse lidmate en die verantwoordelikes in die kerkstrukture sal opnuut moet besef dat hul kinders se wortels van geloof uit die bedding van die gesin groei. 2 Sekularisasie in Duitsland...en Suid-Afrika Indien die geloof nie daar deur voorbeeld en onderrig gevoed word nie, mag die wortels juis in die gesin tot ongeloof verdroog. Hierdie saak moet dus voortdurend in huisbesoek, skoling, prediking en so meer by die lidmate ingeskerp word. Daar sal ook nuut gedink moet word oor sake soos hoe en of huisgodsdiens gedoen moet word in ’n moderne televisiekykende gesin met ’n deurmekaar program 's. Effektiewe leiding oor sinvolle godsdiensbeoefening binne die gesinsopset sal gegee moet word. Hulp uit die geesteswetenskappe rakende die dinamiek en kommunikasiemoontlikhede binne die moderne tot post-moderne gesin sal toenemend aandag moet kry. In sake soos hierdie lê vir die navorsers in ons kerk ’n braakland wat dringend ondersoek moet word. b) In die lig hiervan sou ’n kritiese vraag dan ook gestel kon word. Huidig word die idee in die Nederduitse Gereformeerde Kerk met ons skoolse kategese- stelsel geskep dat die kind die nodige godsdienstige onderrig Sondae by die kerk ontvang. Dit laat die indruk (reg of verkeerd), dat soos die gewone skool daar is om die kinders te leer en die ouers se onderrig bysaak is, die kategeseskool daar is om die kind godsdiens te leer. Ook in hierdie geval word die ouers se bydrae dan sekondêr, of so word in alle geval gemeen. Dat aan die spoedige en verantwoorde- like regstel van die saak ernstige aandag gegee sal moet word, ly geen twyfel nie. As ons nie weer ons fokus na die gesin verskuif nie, sal al die sogenaamde mooi strukture wat ons rondom die kategese bou van weinig nut wees. As gelowige kinders nie meer uit die gesinne kom nie, sal die mooi kategesestrukture met toetse en al nie eens meer die kinders te siene kry nie. Om vandag nog die ouerbetrok- kenheid enigsins te devalueer - al is dit implisiet deur ’n kategesestelsel - is om "Russiese roulette" met sekularisasie te speel. Waartoe dit kan lei kan in Duitsland gesien word! c) Aan die bedienaars van die Woord (veral in akademiese kringe en meer- dere vergaderings) in Suid-Afrika moet daar veral ’n waarskuwing oor die behoud en beskerming van die gesag van die Skrif in die gemeenskap gaan. Daarteen moet gewaak word dat daar nie op so manier met die Skrif omgegaan word dat die Skrif uiteindelik in die oë van die Christene "stil" word nie. 3 3.1 Die Duitse individu as selfm anipuleerder en norm eerder van sy eie leefwêreld 3.1.1 Die gesekulariseerde mens in Duitsland het horn "na homself gekeer''i9 Immers, as die teenwoordigheid van God nie meer erken word nie, kan daar tog nie na Horn toe gedraai word nie. Met God "weg" uit die samelewing, moet iets of iemand in Sy plek kom en Sy funksies oorneem. In die atmosfeer van hoe tegnolo- gie en materiële welvaart het die mens al meer die selfversekerende mentaliteit begin ontwikkel dat alles onder sy beheer is en dat hy die manipulerende meester van sy leefwêreld is. Die mens is inderdaad in staat om binne die grense van sy rede en tegnologies-wetenskaplike vermoë feitlik alles te verklaar en dienooreenkomstig te beheer. Ek noem net twee voorbeelde wat die omvang van die religieus-filosofiese inslag van hierdie lewenshouding in Duitsland illustreer. Ten eerste was daar die interessante verskynsel tydens die Golfoorlog in 1991. Die kerke het gedurende die enkele weke wat die oorlog geduur het, skielik tot oorlopens toe volgeloop. Die verklaring wat deur verskeie Duitse "dominees" gegee is, is juis dat die deursnee mens skielik by ’n realiteit (die oorlog) gekom het wat hy self nie meer deur sy normale tegnologiese en ekonomiese vaardighede kon manipuleer nie. Die wyse van manipulasie wat toe gekies is, is die kerk, met die hoop dat hul teenwoordigheid in die kerk iets transendents in beweging sou stel^o. Toe die gevaar verby is, het die kerk net so skielik leeggeloop, aangesien daardie vorm van manipulasie toe nie meer nodig was vir die verdere voortgang van hul dag tot dag bestaan nie. Van ’n blywende verhouding met God of ’n erkenning van sy voortdurende teenwoordig­ heid in hul lewens was daar geen sprake nie. Die kruks van die saak is dat die mens homself vir sy lewe en die manipulering daarvan verantwoordelik voel (en nie God werklik as deel daarvan ervaar nie). Hy gebruik dan dienooreenkomstig watter middele daar op daardie oomblik vir die manipulasie nodig is (al is dit ook die kerk)2i. ’n Tweede voorbeeld is die belangrike rol wat byvoorbeeld psigiaters en soortgelyke raadgewers in die Duitse samelewing speel22. Die rol van die psigiater is onder andere om die persoon te help om self sy eie angste en probleme te verwerk, iets wat voorheen grootliks binne kerklike sfeer hanteer is. 2 Sekularisasie in Duitsland...en Suid-Afrika Die gewone lidmaat hot eintlik nog ’n baie fundamentalistiese benadering tot die Skrif en glo daarom byna letterlik wat in die Bybel staan. As teoloë weet ons wat die gevare daarvan is, maar dit beteken nie dat ons daarom ons oë vir die realiteit daarvan in ons gemeentes moet sluit nie. Dit is vir ons as teoloë relatief maklik om na ses jaar van studie ’n bepaalde kritiese houding teenoor die Skrif met ons geloofslewe te versoen. Ons moet egter onthou dat dit ons ses jaar geneem het om daaraan gewoond te raak. Daarom moet ons ons fundamentalistiese lidmate met wysheid en takt hanteer, maar tog ook geleidelik opvoed. Ons bantering van die probleme en die houding waarmee ons dit doen mag nooit die gesag van die Bybel by die lidmaat onder verdenking plaas nie. (Dit geld ook vir die wyse waarop ons met die fundamen- ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 204 talisme van ons lidmate omgaan). Ons moet besef dat omdat die Skrif nog vir die lidmate gesag dra, luister hulle nog na die prediicing. Wanneer hulle egter begin twyfel of die Slcrif nog die onfeilbare Woord van God is, is dit die begin van die einde. Dan verloor ons veel meer as wat ons kan bekostig, omdat ons ons lidmate op so ’n wyse die gesagvolle spreke van God ontsê en in die kloue van sekularisme jaag. Die konsekwensies daarvan is reeds uit die situasie in Duitsland wat hierbo beskryf is, duidelik. 3 3 Omdat die geloofstoevlug tot God nie meer aanvaar word nie, word kerklike "hulpmiddels" soos pastoraat, bieg in die Roomse kerk en so meer - wat in die verlede baie mense in hul nood gehelp het - nou nie meer benut nie. Die mens gaan eerder na die psigiater as na die dominee in sy poging tot die selfmanipulasie van sy situasie. p g y p g g p y Hierdie oortuiging dat elke individu die manipulerende reg het om self te ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) 205 besluit wat vir hom bruikbaar is, het meegewerk tot die ontstaan van ’n "produk- georiënteerde" samelewing. Dit word ook die "warehouse effek" genoem23. Saam met God het "absolutes" uit die samelewing verdwyn. Daarenteen word die lewe van die individu gesien as een van konstante individuele keuse na gelang van wat benodig word. Soos in ’n groot winkel kan hy in sy leefwêreld instap en na die rak gaan wat dit aanbied waaraan hy behoefte het. Daar kan hy uit al die moontlik- hede kies wat hy meen die beste aan sy behoeftes voldoen. As hy finansiele probleme het, kies hy uit ’n klomp banke die een wat die beste aan sy behoeftes voldoen en vir hom die beste finansiele strategie kan uitwerk. As hy probleme tuis het, kies hy weer uit die aanbod van beraders, sielkundiges, predikante, boeddhis- tiese monnike en so meer die een wat hy meen vir hom die beste sal werk. Die vraag is dan natuurlik: "Wat het die kerk te bied?" Hierdie houding plaas die kerk voor ’n groot aktualiteitskrisis en ook uitdaging. Die kerk moet mense oortuig dat die antwoorde steeds by die kerk te vinde is; dat die ware sin van die lewe nie elders gesoek moet word nie. Die effek van hierdie "druk" op die kerk is interessant. Male sonder tal het ek waargeneem hoe daar by godsdienstige geleenthede van die Bybelse Evangelie wegbeweeg word ten einde onder andere vir die rasionele mens aanvaarbaar te klink^^. So wil die kerk steeds ’n aantreklike keuse op die rak probeer bly. 3.1.2 ’n Saak wat met selfmanipulasie van die leefwêreld saamhang, is die funksionering van menseregte en selfregte in die samelewing Menseregte, wat uiteindelik ’n nuwe wêreldorde moet verseker, vorm ’n sentrale pilaar in die Duitse gemeenskapsfilosofie. 3 Kortom, hierdie selfbe- skikking beteken inderdaad geen godbeskikking meer nie. Deurdat die beheer van die individu se lewe volledig in sy eie hande oorgaan, is daar niks wat meer vir die hand van God oorbly nie. Wat gebeur word nie meer as die beskikking van God gesien nie. Die gesag van die kerklike norme is in die proses op dieselfde vlak as die van die individu gebring. Dit het telkens gebeur (in gesprekke byvoorbeeld op die televisie) dat die kerklike standpunt gestel word en dat die reaksie was dat dit bloot een opinie uit baie kan wees. Binne hierdie soort "normatiewe individua- lisme" kan ’n volgende individu egter ’n ander standpunt handhaaf wat vir hom ewe legitiem en ewe gesagsvol is^®. jou nooi of kêrel nie) ook gemeenskap te hê^. Die groep wat "nee" gesê het, se argument was dat dit dalk jou vriendskapsverhouding mag beinvloed. In hierdie hele gesprek is daar nie een maal melding gemaak van norme wat buite die individu of gemeenskap (in byvoorbeeld die wil van God) lê nie. Norme word binne die beskikkingsmag van die mens self ingeperk. Argumente wat dan logies-rasioneel of selfs emosioneel die meeste effek het, wen uiteindelik. Kortom, hierdie selfbe- skikking beteken inderdaad geen godbeskikking meer nie. Deurdat die beheer van die individu se lewe volledig in sy eie hande oorgaan, is daar niks wat meer vir die hand van God oorbly nie. Wat gebeur word nie meer as die beskikking van God gesien nie. Die gesag van die kerklike norme is in die proses op dieselfde vlak as die van die individu gebring. Dit het telkens gebeur (in gesprekke byvoorbeeld op die televisie) dat die kerklike standpunt gestel word en dat die reaksie was dat dit bloot een opinie uit baie kan wees. Binne hierdie soort "normatiewe individua- lisme" kan ’n volgende individu egter ’n ander standpunt handhaaf wat vir hom ewe legitiem en ewe gesagsvol is^®. Daarmee saam bestaan daar iets wat ’n mens "godsdienstige asketisme" kan noem. Deels as gevolg van die individualisering bestaan daar die reg tot privatisering. ’n Ander het nie die reg om te weet wat ek godsdienstig glo nie - dit is my saak. Die ander sy van die munt is egter dat dit ook nie heeltemal aanvaarbaar is om my godsdiens gedurig in gesprekke na vore te bring nie. 3 Elke mens het basiese regte, byvoorbeeld om genoegsaam kos te hê, ’n woonplek te hê, onderrig te ontvang, vry te kan beweeg, ens. Daarvoor is vrede en demokrasie belangrike vereistes. Na my mening het daar in die afgelope tien jaar ’n interessante (en miskien verwagte) aksentver- skuiwing ten opsigte van menseregte in die Duitse samelewing begin kom25. "Menseregte" beteken dat almal soortgelyke basiese regte het. Die ander kant van die muntstuk is egter dat elke individu sy eie regte het...en wie sal bekommerd wees oor my regte as ek nie self daaroor bekommerd is nie? Selfreg (en die byna aggres- siewe verdediging daarvan) het die "natuurlike kind" van menseregte geword. Ek as mens het sekere regte wat die samelewing en die ander mense my skuld, wat ek dus sal verdedig en wat niemand van my kan wegneem nie. Die konsekwensies hiervan is interessant. Vryheid van denke en opinie is byvoorbeeld ook ’n basiese reg. Dit beteken dat ek die reg tot bevraagtekening van norme het. Norme word immers alleen normatief as ek dit vir myself as sodanig aanvaar. As iemand wat die reg het om oor myself te beskik en dus verantwoor- delikheid vir my eie keuses dra, mag ek as korrek aanvaar wat ek meen korrek is - natuurlik binne die perke van die landswette. Daarmee het die christelik-etiese "magsaansprake" toenemend onder bevraagtekening gekom. Wat om een of ander rede nie aanvaarbaar is nie, word doodgewoon verwerp. Dit word die duidelikste ten opsigte van sake soos byvoorbeeld seksualiteit gesien. Kuisheid voor die huwelik het lankal onder die aanslag van hierdie "normatiwiteit" gesneuwel^®. Daar word deesdae algemeen daarvan uitgegaan dat seks nie tot die huwelik beperk is iiie^’^. ’n Vraag wat byvoorbeeld etlike ure oor die televisie gedebatteer is, is of dit raadsaam is om met ’n platoniese vriend (dit wil sê nie jou spesiale vriend oftewel ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 206 jou nooi of kêrel nie) ook gemeenskap te hê^. Die groep wat "nee" gesê het, se argument was dat dit dalk jou vriendskapsverhouding mag beinvloed. In hierdie hele gesprek is daar nie een maal melding gemaak van norme wat buite die individu of gemeenskap (in byvoorbeeld die wil van God) lê nie. Norme word binne die beskikkingsmag van die mens self ingeperk. Argumente wat dan logies-rasioneel of selfs emosioneel die meeste effek het, wen uiteindelik. 3 Binne die individua- lisme wil persone nie die gevoel kry dat hulle vanuit goddelike oortuigings genor- meer of aangespreek word nie. Geloof is immers ’n persoonlike saak. As ek iemand van my opinie wil oortuig, moet dit op logies-rasionele vlak gedoen word^o. 3.2 Enkele toegepaste opmerkings oor die situasie in Suid-Afrika in die lig van die situasie in Duitsland soos in 3.1 beskryf. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. 3.2.1 Die kerklidmaat in ons land het verander en is nog besig om te verander na ’n rasionele individualis wat toenemend in die tegnologiese samelewing beheer oor homself en sy omgewing oorneem. Dit mag die kerk nie ignoreer of probeer "wegdink" nie. Inteendeel, dit hou baie implikasies vir die kerk in. Om maar by die profetiese funksie van die kerk te begin. Wesentlik aan die Christendom is die getuigende verkondiging van die Evangelie van die transen- dente God wat in ’n sekere sin rasionele inperking en diskussie te bowe gaan^i. Tog moet hierdie verkondiging sinvol en oortuigend aan ’n individualisties-rasionele mens in ’n tegnologiese wêreld "verwoord" word. Dit bied ’n besondere uitdaging aan die kerk. Uit Duitsland is die belangrike les geleer dat die moderne rasionalis pragmatics en bevraagtekenend met inligting - ook op godsdienstige gebied - omgaan. Hy dink na en toets. As iets nie sinvol is en "werk" nie, word dit maklik verwerp. In konkrete terme beteken dit die volgende: In die rasionalisties-pragma- tiese wêreld het die werkbaarheid van iets in die praktyk die kriterium vir die waarheid daarvan geword. Uit die Duitse situasie blyk dit juis dat sodra die mens as individu rasioneel en krities raak, hy ook baie makliker krities ten opsigte van die godsdiens raak. Dit beteken dat sy oordeel toenemend minder deur lojaliteit en ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) 207 emosionele verbondenheid aan die kerk gekleur word. Die leemtes in die geloof- waardigheid van die kerk word dan ongenaakbaar blootgelê en openlik verwerp. In ’n versekulariseerde wêreld is dit nie meer mode om uit respek die foute van die kerk oor te sien of onder sosiale druk die kerk te steun nie. Walter uitdaging hou dit vir die kerk in Suid-Afrika in? Die vroeë kerk se saad was die bioed van die martelare. Dade het woorde bevestig. Vandag is en kan dit nie anders wees nie. Die dringendheid is egter dat die kerk in Suid-Afrika nou in die periode verkeer waar sy boodskap meer as ooit deur die kam van rasionalisme getrek word deur dit aan sy dade te toets. Die toets vir die waarheid van dit wat die kerk sê, lê in die wyse waarop die gelowige dit wat geleer word 'Voorlewe". In Duitsland wil dit blyk of die kerk die toets nie geslaag het nie. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. Christene moet besef dat hulle toenemend besig is om die integriteit van die Christendom deur hul optrede in die oe van die samelewing op die spel te piaas. Veral die dominees staan hier in die middelpunt. Eike berig oor ’n dominee wat die voor of agterblad van die ’n koerant haal, is in die lig van bogenoemde ’n verlammende slag vir God en sy kerk. Dieselfde geld vir die dominee wat sy woord maklik breek, sy humeur verloor, lui is om sy werk te doen en so meer. Die rasionaiistiese mens en lidmaat sien daardeur en fel ’n vernietigende oordeel, ’n oordeel wat moeilik verander sal word. Die kerk kan dit nie bekostig om so met sy eie integriteit te dobbel nie. By wyse van tug, selfdissipline en so meer moet dringend wal gegooi word, ’n Lewende, posi- tiewe, entoesiastiese gemeente bly uiteindelik die beste teëvoeter vir hierdie "aanslag". 3.2.2 In hierdie verband kom die aktualiteit van die prediking ter sprake. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk het die goeie tradisie om baie klem te lê op Christusprediking. Tog moet die kommunikatiewe konsekwensies hiervan kortliks oorweeg word. In die eerste eeu was Jesus natuurlik onbekend en dus moes die Bybelskrywers in hul geskrifte sterk fokus op wie Jesus regtig is. Hulle moes die Grieke inlig oor en die Jode oortuig van die persoon van Jesus en wat Hy alles gedoen het. Ons merk tog op dat sodra die gemeente Christologies ingelig was, het die etiese konsekwensies van hul Christenskap vir hul daaglikse lewe aktueel begin raak (vergelyk byvoorbeeld 1 Korintiërs, 1 Johannes, 1 en 2 Petrus en so meer). Die aktualiteit het verskuif van wie Jesus is na wat Hy vir hulle daaglikse lewe beteken. Hoe hulle moet optree en wat hulle as Christene moet doen; het vir hulle belangrik begin word. In ons kerke sit mense wat oor die jare van prediking al male sonder tal gehoor het wie Jesus is en wat Hy vir ons gedoen het. Jy hoef hulle nie meer te oortuig wie Jesus is nie, maar wel hoe hulle in hierdie of daardie situasie moet optree as Christene. Die aktuele - ook vir die prediking - raak dus die praktiese, konkrete lewe van die Christen. Daarmee word nie gesê dat daar nie oor Christus gepreek moet word nie. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. Om egter Sondag vir Sondag oor die Christologie te preek en dit aan ’n gemeente wat dit ken en aanvaar, is kommunikatief kontraproduktief. Selfs die mooiste storie word vervelig en oninteressant as ’n mens dit oor en oor hoor. Aktuele prediking beteken onder andere om profeties die prakties-etiese konsekwensies van die Evangelie van die kansel af duidelik uit te spel; wat beteken dit vir my as ek skielik ernstig siek word, of as ek hoor ek het nie die bevordering gekry waarvoor ek twintig jaar gewerk het nie? Die verkondiging moet die ervarings- en denkprosesse van die mens so aanspreek dat die mens dit wat van die ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 208 kansel af gesê word in sy alledaagse lewe ontdek en kan gebruik. kansel af gesê word in sy alledaagse lewe ontdek en kan gebruik. g y g g Verder moet die predikers ook realisme vertoon. Dikwels word die wonderlikste dinge van die kansel af belowe wat lidmate ook graag glo, maar keer op keer ook teieurstel omdat dit nie altyd so in die lewe werk nie. Ons moet onsself in ons prediking nie skuldig maak aan "advertensiebedrog" nie. In ’n advertensie word daar byvoorbeeld gesê dat jy kan bly soos jy is of jy kan wegbreek na "Mainstay". Die "wegbreek na Mainstay" beteken volgens die advertensie dat jy op ’n eksotiese eiland beland. As jy regtig die drank drink en miskien nog ’n bietjie te veel, kom jy vinnig agter dat dit nie ’n eksotiese eiland is waar jy jou bevind nie. Dit gebeur te dikwels dat predikante "advertensiebedrog" met die lidmate pleeg omdat hulle self nie die konsekwensies van die Evangelie of die Woord van God self deur- worstel het nie. Die moderne, rasionele mens, so het dit in Duitsland meer as duidelik geword, sien daardeur en reageer in ongeloof. Die resultaat is kontra- produktief. Ons kan byvoorbeeld nie ongekwalifiseerd sê "Jesus gaan al jou probleme hier op aarde vir jou oplos sodat dit met jou goed sal gaan" nie. Dit het nie met Jesus self gebeur nie en ook nie met Paulus en baie ander nie. Jesus is verwerp en moes sterf. Paulus was menslik gesproke feitlik sy hele lewe lank ’n verloorder. Hy is geslaan en gestenig en sy gemeentes het hom soms baie leed aangedoen. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. Tog het Paulus ’n oorwinnende lewe gelei en hoe dit gebeur het, beskryf hy noukeurig in sy briewe. Dit is daar om te lees, as ons as dominees net moeite doen met die bestudering van die Nuwe Testament. Die geheim hiervan moet immers op praktiese wyse self deur die prediker deurleef en verstaan word en aan die gemeente oorgedra word in plaas daarvan om met geykte uitdrukkings van die kansel af vir ’n paar oomblikke in die kerk die gevoel van euforie te skep wat op die eerste trap buite die kerk weer verdwyn. 3.2.3 3.2.3 ’n Verwante saak is die liturgie. Soms is dit ’n wêreldvreemde ervaring (ook genoem ’n "sirkuservaring") om as moderne mens ’n kerkdiens by te woon. Hoewel dit in Duitsland van die Protestante minder waar is as van die Roomse Kerk, vorm die kleredrag, die liedere wat gesing word, die manier waarop gepraat word, die binneversierings van die kerkgeboue selP^ asook die kultiese rites wat uitgevoer word, eintlik ’n wêreld op sy eie. Hierdie "wêreld" word as anders en vreemd van die alledaagse wêreld ervaar^S. Dieselfde geld van die dominee in sy "spesiale drag". Die effek is dat die godsdienstige faset polariserend gesien word as iets anders as die gewone lewe en iets wat in baie opsigte teenoor die normale lewe staan. Met ander woorde, as jy dan "godsdiens" wil beoefen, betree jy hierdie "vreemde wêreld van die kerk" en daarna verlaat jy dit weer om in die gewone lewe met sy gewone gang opgeneem te word^^. Die "lidmaat" kry die gevoel dat die kerk "daar" is en sy gewone lewe "hier". Die "ek" of "ons" staan teenoor die "kerk". Die dominee se erns op die kansel en vermanings oor gedrag hoort tot die ideahstiese wêreld binne die vier mure van die kerkgebou. Uit hierdie verkeerde kerkbeskou- ing kritiseer die mens dan lustig die kerk omdat hy homself nie deel voel van die kerk nie, maar inderdaad in sy denke en lojaliteit daarteenoor staan. Hierteen moet gewaak word. Daar is heelwat te sê vir die beweging in die Nederduitse Gereformeerde Kerk om sy erediensstrukture, liedere, kleredrag van predikante en so meer ietwat "aan te pas". Hier is inderdaad groot sensitiwiteit en nadenke deur ons liturge nodig. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. Kultus is juis daar om byvoorbeeld op simboliese wyse mense bewus te maak van die teenwoordigheid van God, om hulle iets kon- ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) 209 kreets daarvan te laat aanvoel en hulle so aan te spoor om te reageer. As die kultus asook die liturgiese strukture daardie kommunikatiewe krag verloor en mense voel hulle nie meer betrokke daarby nie en verstaan nie meer wat daar aangaan nie, raak die saak in ’n groot mate steriel. Die werklike mate waarin die liturgie en die kultiese elem ente in die erediens die rasionalities-georiënteerde mens nog aanspreek en betrokke laat voel, moet voortdurend gemonitor en aangepas word. Dit veronderstel ’n dinamiek in die kerk wat ook vir plaaslike gemeentes die ruimte gee om aanpassings te maak wat hulle nodig mag ag. 3.2.4 Hierdie aspekte raak ook die hele vraag na die rol wat tradisie in die kerk moet speel. Die kerke in Europa is natuurlik baie tradisieryk. Om byvoorbeeld tradisies wat uit die middeleeue dateer, nog in die moderne tegnologiese wêreld sinvol te gebruik is allermins eenvoudig. Die vraag (wat ons ook in ons kerk moet vra) is wat die sin van sekere tradisies is as dit nie meer deur die mense verstaan of aanvaar word nie. Dit kan ook wees dat mense net doodgewoon moeg geword het vir sekere maniere van doen. Die oplossing lyk maklik: raak ontslae van sulke tradisies en gebruike. Dit is egter nie so maklik nie, aangesien mense tog ook emosioneel en identiteitsgewyse aan tradisies gekoppel is. Die vraag is dus waar die gesonde balans tussen verandering en behoud lê. In hoeverre moet die kerk sy tradisies verdedig in die lig van die aktualiteitskrisis wat dit vir die moderne mens kan skep? Dit open natuurlik die hele vraag na die sinvolheid en diensbaarheid van die bestaande kerkstrukture. Neem byvoorbeeld ’n geleentheid waar daar sewe of veertien lidmate uit tweeduisend ’n geleentheid bywoon. Is dit geregverdig om met so ’n geleentheid aan te gaan? Sekerlik hang dit af van wat die geleentheid is. Tog kan daar by een saak nie verbygekom word nie, en dit is dat eenduisend nege honderd drie en negentig lidmate in die gemeente voel dat hulle nie die geleentheid wil meemaak nie (wat ook al die rede mag wees). Moet daar in die geval nie nuut gedink word nie? In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. As dit byvoorbeeld ’n biduur is wat ter sprake is, is dit nie belangrik genoeg om aan alternatiewe wyses van gebed in die gemeente te dink nie? Strukture het dikwels die geaardheid om stadig te verander en dikwels kry mense met die verandering van strukture die gevoel dat hulle iets verloor. Dit hoef nie so te wees nie, veral nie as daar sensitief en aktueel beplan word nie. Situasies verskil immers van gemeente tot gemeente en dit is gevolglik logics dat die styl van bediening ook na gelang van die situasies kan wissel. Sonder om onverantwoordelik te raak moet elke gemeente voortdurend na die aktualiteit (en gewildheid) vra van wat hulle in die gemeente doen. Ook vir die lekkerste speletjie raak ’n mens moeg as jy dit aanhoudend speel. Daarom moet gemeentes nie voel dat hulle misluk het as ’n ding aanvanklik suksesvol was en later ’n bietjie afgewater het nie. ''Bêre'' dit dan vir ’n rukkie en haal dit weer van die rak af as die tyd daarvoor ryp is35. 3.2.5 In die lig van die gevaar wat met die "sirkuseffek" ontstaan en die vraag na aktualiteit in die kerk kan die volgende opgemerk word (a) Dit is belangrik dat die kerklike organisasie en program van so ’n aard moet wees dat dit die gelowige voortdurend daaraan herinner dat nie die grense van die kerk nie, maar sy hele lewe die terrein is waarop die realiteit van die Christen­ dom afspeel. Hier kan weer na die "warehouse-effek" verwys word. Die kerk mag nie toelaat dat hy in een van die duisende hokkies gemanipuleer word nie. Dit raak ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 210 die basiese beplanning, organisasie en uitvoer van die bedrywighede van die gemeente. Dit beteken onder andere dat gemeentes in die verindividualiseerde wêreld verder sal moet dink as net "lees en bid". Die sosiale dimensie^ sal (veral ook onder die jeug) beslis ’n integrale deel van die gem eentestrategie moet uitmaak37. (b) In die erediens en ander kerklike bedrywighede moet die lidmate binne hul eie denk- en belangstellingsraamwerk aangespreek en begelei word, anders mag hulle die gevoel kry dat "die kerk" met iets anders besig is as met hulle. Ook in hierdie verband moet die kerk die eng grense van die kerkgebou oorskrei en die eksistensiele leefwêreld van sy lidmate betree. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. In sy beplanning, preekvoorbe- reiding, pastoraat en so meer kan die predikant nie alleen werk nie. Hy sal in noue kontak met die lidmate en hul omstandighede moet bly. Huisbesoek is in hierdie verband van uiterste belang as barometer van dit wat die gemeente dink en voel. Hier eindig dit egter nie. Die predikant sal ook al hoe meer sensitief moet raak vir die realiteite wat in verskillende dele van die samelewing aan die werk is. Wat ervaar iemand wat sy werk verloor? Hoc voel die kondukteur van ’n voorstedelike trein wat dikwels vir sy lewe vrees? Wat ervaar die meisie wat onder druk staan van haar kêrel wat sê alle meisies "doen dit". ’n Mens kan "maklik" in sulke en soortgelyke gevalle raad gee as jy nie besef waiter kompleksiteit in hierdie probleme opgesluit lê nie. Om vir die meisie te sê die Bybel sê nee, het nog beslis nie tot by die essensie van haar eksistensiële probleem deurgedring nie. Dit maak dan juis ook die bediening van die Woord op hierdie stadium in ons land so uitdagend en opwindend. Die predikant is ook die hermeneut van die situasie waarin ons ons bevind en alleen so kan hy sy gemeente verantwoordelik lei. Die predikant moet so besig bly met sy gemeente in hul eksistensie dat hulle voortdurend moet voel dat hy "met hulle en hul probleme" verstaanbaar op hul vlak besig is en nie met iets anders wat hulle nie aanstaan nie. Op die wyse sal hulle ook verstaan wat hy vir hulle probeer sê. In die lig hiervan bly dit vir my ’n groot vraagteken waarom ons so min aandag aan ons kinders in ons eredienste gee. Normaalweg maak die preek, liedere en ander dinge vir hulle min sin, doodgewoon omdat hulle dit nie kan verstaan nie. Intussen moet hulle in uiterste verveling deur diens na diens sit. As die opvoed- kundige beginsel in gedagte gehou word dat gesindhede, gevoelens en so meer op ’n jong ouderdom in die kind gevestig word, lyk dit vir my dringend noodsaaklik dat die kerk hard begin werk aan die verbetering van die gesindhede van die kinders fen opsigte van erediensbywoning. Verskeie moontlikhede bestaan, byvoorbeeld kinderdienste, kinderkerk, die afstaan van ’n deel van die tyd in die erediens aan die kinders en so meer. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. Die ou argument dat die "verbondsgesin" kerk toe moet kom en dat daar nie vir die kinders spesiale voorsiening gemaak hoef te word nie, is vals. In die sinagoges het die mans en vroue saam met die kinders buitendien afsonderlik gesit en in gevalle is die diens vir die mans alleen gehou. Die klem op die "saamwees" was nie so ’n prioriteit nie. Die soort van Bybelse legitimering wat aan ons erediensstyl gekoppel word asof dit die enigste "Bybelse" manier van doen is, is eenvoudig nie waar nie. Sinvolle differensiasie in ons kerkprogramme wat op gesonde Bybelse, kommunikatiewe en opvoedkundige beginsels rus, lyk my bitter nodig. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) 211 (c) (c) Dit bring ons by die kategese. Die enkele saak wat na my ervaring die hewigste deur die jeug in die kerk gekritseer word, is dat toetse in kategese geskryf word. Dit hang saam met die sisteem van kategese wat dikwels gevolg word. Dat baie gemeentes eenvoudig daarmee kan aangaan ten spyte van die duidelike afkeu- ring en teenkanting van die jeug moet bevraagteken word. Daar moet besef word dat dit in godsdiens cm iets "vrywiiiigs" gaan. D aarbenewens moet dit die eksistensie van die mens raak en ons weet vanuit ’n kommunikatiewe perspektief dat as dit die geval is, die mens gewoonlik begerig raak om meer te leer. Om iemand te forseer om iets te leer is nie wenslik nie. Die Christendom is immers iets wat in ’n groot mate "op die moederskoot" tuis geleer word. Dit gaan om ’n lewenstyl waarin die waarhede waarin ons glo geleidehk in die persoonlikheid van die kind geintegreer moet word. Om nou die kind se gesindheid en lus vir godsdiens in te boet ter wille van ’n "toetsreeks" om te kyk of die kind mooi kan leer, is kontraproduktief, en die probleem sal ons as kerk nie kan ignoreer nie. Ons kinders word immers in ’n rasionele en tegnologiese tyd groot waar hulle geleer word om krities te dink. Hulle is nie verkleurmannetjies wat skielik in die kerk anders word nie. Hulle aanvaar nie meer die toetse omdat die "kerk so se" nie. Hulle weet ook dat godsdiens op interne motivering gebaseer is en nie ekstern deur toetskennis in mense gekweek word nie. In die lig van die opmerkings wat oor die situasie in Duitsland gemaak is, gaan sekere verwante aspekte in die Suid-Afrikaanse situasie nou aandag ontvang. Na my mening het die tyd aangebreek waarin daar nuut gedink moet word oor die kategese, die rol wat dit speel en die wyse waarop dit aangebied word^S. Die potensiële energie wat daar in die gemeente en gesinne self bestaan sal meer effektief benut moet word^^. Ons kan tog nie tevrede wees as net enkele van die jongmense wat belydenis van geloof aflê regtig met erns in die kerk voortgaan nie. Dit sê tog vir ons dat iets verkeerd is, en as iets verkeerd is moet dit tog reggestel word! Die kategesesisteem skep ook dikwels die idee dat as ’n mens klaar voor die kansel "gradueer" jy genoeg weet. Dit is tog ook nie waar nie. Daarom is dit vir my eienaardig dat ons kerk so min maak van volwasse besprekingsgroepe waar daar oor aktuele sake gepraat kan word‘'<'. Daar sal ’n groter sensitiwiteit ontwikkel moet word vir dit wat die lidmate werklik pla. Vrae waarop hulle antwoorde soek sal "gevra" en beantwoord moet word. Hier sal ons ook versigtig moet wees vir ’n "jack in the box" situasie waar die predikant by elke vraag "uitspring" en die resepte gee. Die ontdekking van die waarheid in die praktyk van die lewe is ’n belangrike manier van leer. Dit kan saam ontdek word'*^ of deur getuienis of rollespel geleer word. 4 Slot In die stroomversnellings van sekularisasie, rasionalisme en individualisme in Duitsland, slaag relatief min mense nog daarin om aan die rand van die boot van die Christendom vas te klou. In baie opsigte lê die stroomversnellings vir ons hier in Suid-Afrika nog voor. In hierdie artikel is ’n poging aangewend om van die gevare van die stroomversnellings kortliks te bespreek sodat daar hier en daar "aanpas- sings" deur ons gemaak kan word. Miskien help die lesse wat ons so leer ons om met genade meer mense op die Christelike "boot" te hê as ons anderkant uitkom. In die stroomversnellings van sekularisasie, rasionalisme en individualisme in Duitsland, slaag relatief min mense nog daarin om aan die rand van die boot van die Christendom vas te klou. In baie opsigte lê die stroomversnellings vir ons hier in Suid-Afrika nog voor. In hierdie artikel is ’n poging aangewend om van die gevare van die stroomversnellings kortliks te bespreek sodat daar hier en daar "aanpas- sings" deur ons gemaak kan word. Miskien help die lesse wat ons so leer ons om met genade meer mense op die Christelike "boot" te hê as ons anderkant uitkom. (d) b (d) Wat die etiek betref, mag die kerk hier in Suid-Afrika nie onverhoeds betrap word nie. Met die individualisering veral op etiese gebied word outorita- tiewe uitsprake deur die kerk ("dit is reg en dat is verkeerd") toenemend bevraag­ teken en sal toenemend in die toekoms bevraagteken word. Die kerk sal derhalwe sy eie identiteit duideliker moet definieer en diegene wat hulle met die kerk identifiseer, verklarend moet begelei ten opsigte van die etiek. Met ander woorde, vir die jongmens sal duidelik gestel moet word dat as hy die keuse maak om Jesus te volg, dit aan hom ’n bepaalde identiteit gee. Op hierdie identiteit moet hy trots wees en dit moet sy erns wees. Juis binne hierdie konteks funksioneer die etiek dan ook. Omdat ek is wat ek is, doen ek wat ek doen. Iemand anders, wat nie my iden­ titeit as Christen deel nie, sal miskien nie verstaan waarom ek dinge doen soos ek dit doen nie, maar dit is omdat hy nie my identiteit deel nie. Dit is immers ’n illusie dat ’n mens iemand wat nie ’n Christen is nie, aan Christelike norme sal bind, veral ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 212 in ons tyd. Die tyd is verby dat die kerk maar net "sê" en dit word "gedoen". Die (jong)mens wii self besluit en wil vir homself weet waarom hy so besiuit het. Die kerk sal dus sy grense - wat in Suid-Afrika grootliks vervaag het - duideliker moet trek. Diegene wat hulle binne daardie grense bevind sal dienooreenkomstig moet optree. As ek sê dat ek ’n Christen is, is ek regtig een en tree ek so op. Alleen so sal die kerk as groep in die "nuwe Suid-Afrika" nog duidelike leiding kan gee. in ons tyd. Die tyd is verby dat die kerk maar net "sê" en dit word "gedoen". Die (jong)mens wii self besluit en wil vir homself weet waarom hy so besiuit het. Die kerk sal dus sy grense - wat in Suid-Afrika grootliks vervaag het - duideliker moet trek. Diegene wat hulle binne daardie grense bevind sal dienooreenkomstig moet optree. As ek sê dat ek ’n Christen is, is ek regtig een en tree ek so op. Alleen so sal die kerk as groep in die "nuwe Suid-Afrika" nog duidelike leiding kan gee. NOTAS: 10 Die bewering dat die uitwissing van die Christendom "altyd maar net een geslag weg is", is nie sonder substansie nie. As kinders nie in hul ouerhuise met die realiteit van God gekonfronteer word en daarin onderrig word nie, is die kanse nie baie goed dat hulle elders daardie aanvoeling of oortuigde betrokkenheid sal verwerf nie. ’n Probleem is inderdaad die kontroleerbaarheid van die inligting. Ek sou vir geen oomblik wou ontken dat wat hier weergegee word my interpretasie en evaluasie van die situasie is nie. Dit impliseer inderdaad subjektiwiteit, alhoew el ek gepoog h et om m et onderlinge verbandlegging en ooreenstemming die verworwe inligting so "objektief moontlik te verwerk. Daarbenewens is die doel van die artikel nie primêr ’n beskrywing van die situasie in Duitsland nie, maar wat ons uit sekere tendense - wat tans in Duitsland aanwesig is - vir ons kerklike situasie kan leer. Dit is uiteindelik nie so belangrik of die tendense onder twee miljoen of tagtig miljoen voorkom nie. Wat wel belangrik is, is dat die tendense voorkom en wat die gevolge is op die plekke waar dit voorkom. Daaruit kan ons iets leer. Dit beteken ook ongelukkig dat daar met veralgemenings gewerk moet word. Wat hier beskryf word is sekerlik nie van elke individuele inwoner van Duitsland op dieselfde manier waar nie. Ek is tog van mening dat die bree beskrywings wat ek hier gee vir ’n substansiële deel van die bevolking geld sodat die afleidings wat gemaak word, bruikbaar is. Op die Duitse radio is daar byvoorbeeld ’n godsdienstige oordenkings- program wat vyf minute duur. Onder die jongmense in Duisburg bestaan ’n uitdrukking wat sê: "Ag man, jy luister n a .... (die program se naam)". Dit beteken dat daardie persoon naief en "toe" is en nie werklik weet wat aangaan nie. Dit is tog interessant dat die kerk as instituut nog ’n sigbare rol speel in die publieke en selfs politieke lewe. D ie kerk se tradisioneel sterk organisatoriese posisie binne die staatsverband (vergelyk Luther se tweerykeleer) is onder andere hiervoor verantwoordelik. Dit is hierdie geslag kinders wat in die sestigerjare verantwoordelik was vir die studente-onrus. Onderliggend hieraan het natuurlik ’n groot mate van rebelsheid en reaksie teen die bestaande orde gelê. Ook die godsdiens was op hierdie agenda. NOTAS: 1 Met dank aan die Alexander von Humboldtstigting kon ek vanaf Oktober 1990 tot September 1991 navorsing doen aan die Universiteit van Duisburg, Duitsland. Die inligting wat ek hier weergee is tydens die periode versamel. 1 Met dank aan die Alexander von Humboldtstigting kon ek vanaf Oktober 1990 tot September 1991 navorsing doen aan die Universiteit van Duisburg, Duitsland. Die inligting wat ek hier weergee is tydens die periode versamel. 2 2 Ek het verskeie eredienste in verskillende kerke in Duisburg bygewoon. Nie in een geval was daar meer as vyftig mense (die dominee en orrelis ingesluit) in ’n oggenddiens nie. As in ag geneem word dat daar drie tot vyfduisend potensiële kerklidm ate (wie se name op kerkregisters verskyn) in ’n gemeente woon, is die beraming van twee persent waarskynlik nie ver van die kol nie. Tog moet die persentasie van twee persent in perspektief gesien word. Daar is sowat 80 miljoen mense in Duitsland wat beteken dat twee persent nog ver oor ’n miljoen mense tel wat aktief aan kerkbedrywighede deelneem (uitgereken die mense wat af en toe daar is). Dit beteken dat die kerk beslis nie non-eksistent in die Duitse gemeenskap is nie, hoewel net ’n klein persentasie van die totale bevolking hulself aktief daarby betrokke voel. 3 Daar is met gocie rede besluit om nie die artikel "uit biblioteke" te skryf nie, maar om soveel moontlik inligting op "voetsoolvlak" te probeer versamel. Tientalle gesprekke is gevoer met mense wat wissel van onderwysers, teoloë, gewone kerklidmate, jongmense tot mede-Suid-Afrikaners wat al vir ’n langer tyd in Duitsland woon. Kongresse is bygewoon waar hierdie sake meer of minder direk ter sprake gekom het. Koerante, die radio en veral die televisie (met agtien kanale) was belangrike bronne van inligting. Die inligting is aan die hand van ’n spesifieke stel vrae versamel wat hoofsaaklik gehandel het oor die aktualiteit van die kerk, die lewensfilosofie wat heerse'nd is, die geloofwaardigheid van die Christendom, die mense se houding teenoor die Bybel asook teenoor kerklike gesag. Uiteraard is uiteindelik gevra wat ons as kerk in Suid-Afrika hieruit kan leer, ’n Proses waarin die bruikbare materiaal uitgesif is, het gelei tot die sake wat ek verder 213 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) in die artikel gaan aansny. in die artikel gaan aansny. 4 ’n Probleem is inderdaad die kontroleerbaarheid van die inligting. NOTAS: Ek sou vir geen oomblik wou ontken dat wat hier weergegee word my interpretasie en evaluasie van die situasie is nie. Dit impliseer inderdaad subjektiwiteit, alhoew el ek gepoog h et om m et onderlinge verbandlegging en ooreenstemming die verworwe inligting so "objektief moontlik te verwerk. Daarbenewens is die doel van die artikel nie primêr ’n beskrywing van die situasie in Duitsland nie, maar wat ons uit sekere tendense - wat tans in Duitsland aanwesig is - vir ons kerklike situasie kan leer. Dit is uiteindelik nie so belangrik of die tendense onder twee miljoen of tagtig miljoen voorkom nie. Wat wel belangrik is, is dat die tendense voorkom en wat die gevolge is op die plekke waar dit voorkom. Daaruit kan ons iets leer. 5 Dit beteken ook ongelukkig dat daar met veralgemenings gewerk moet word. Wat hier beskryf word is sekerlik nie van elke individuele inwoner van Duitsland op dieselfde manier waar nie. Ek is tog van mening dat die bree beskrywings wat ek hier gee vir ’n substansiële deel van die bevolking geld sodat die afleidings wat gemaak word, bruikbaar is. 6 Op die Duitse radio is daar byvoorbeeld ’n godsdienstige oordenkings- program wat vyf minute duur. Onder die jongmense in Duisburg bestaan ’n uitdrukking wat sê: "Ag man, jy luister n a .... (die program se naam)". Dit beteken dat daardie persoon naief en "toe" is en nie werklik weet wat aangaan nie. 7 Dit is tog interessant dat die kerk as instituut nog ’n sigbare rol speel in die publieke en selfs politieke lewe. D ie kerk se tradisioneel sterk organisatoriese posisie binne die staatsverband (vergelyk Luther se tweerykeleer) is onder andere hiervoor verantwoordelik. 8 Dit is hierdie geslag kinders wat in die sestigerjare verantwoordelik was vir die studente-onrus. Onderliggend hieraan het natuurlik ’n groot mate van rebelsheid en reaksie teen die bestaande orde gelê. Ook die godsdiens was op hierdie agenda. 9 Die vier laerskoolonderwysers - wat uit verskillende streke uit Noord- Duitsland kom - met wie ek oor die saak gepraat het, was dit eens dat die kinders wat in die laerskool kom, feitlik geen kennis meer van godsdiens het nie. Volgens hierdie onderwysers is godsdienstige onderrig tuis eintlik geen prioriteit meer nie. Die verblydende is volgens hierdie onderwysers egter dat in die hoër klasse (standerd 7 en verder) kinders wat gelowig word, regtig baie gemotiveerd is. Dit bly egter die minderheid. NOTAS: Die vier laerskoolonderwysers - wat uit verskillende streke uit Noord- Duitsland kom - met wie ek oor die saak gepraat het, was dit eens dat die kinders wat in die laerskool kom, feitlik geen kennis meer van godsdiens het nie. Volgens hierdie onderwysers is godsdienstige onderrig tuis eintlik geen prioriteit meer nie. Die verblydende is volgens hierdie onderwysers egter dat in die hoër klasse (standerd 7 en verder) kinders wat gelowig word, regtig baie gemotiveerd is. Dit bly egter die minderheid. 10 Die bewering dat die uitwissing van die Christendom "altyd maar net een geslag weg is", is nie sonder substansie nie. As kinders nie in hul ouerhuise met die realiteit van God gekonfronteer word en daarin onderrig word nie, is die kanse nie baie goed dat hulle elders daardie aanvoeling of oortuigde betrokkenheid sal verwerf nie. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 214 11 Daar bestaan waarskynlik ’n verskeidenheid redes waarom dit so is. Een van die vername redes is die liberate teologie wat in die vorige eeu en die grootste gedeelte van hierdie eeu met groot ywer in Duitsland beoefen is. Die boek van Eta Linnemann (Historical criticism of the Bible Michigan 1990) bevat ’n uiteensetting en reaksie teen hierdie tipe liberaie teologie (en nog meer) wat volgens haar ’n verstoot teen die eintlike wese van die godsdiens is, omdat dit die gesag van die Bybel en God self ondermyn. 11 Daar bestaan waarskynlik ’n verskeidenheid redes waarom dit so is. Een van die vername redes is die liberate teologie wat in die vorige eeu en die grootste gedeelte van hierdie eeu met groot ywer in Duitsland beoefen is. Die boek van Eta Linnemann (Historical criticism of the Bible Michigan 1990) bevat ’n uiteensetting en reaksie teen hierdie tipe liberaie teologie (en nog meer) wat volgens haar ’n verstoot teen die eintlike wese van die godsdiens is, omdat dit die gesag van die Bybel en God self ondermyn. 11 12 12 Let maar op die vrye handel wat op Sondae bedryf word, die aansprake wat groepe huidig maak in die debat rondom die toelating van aborsie, die verslapping van sensuur op morele gebied en so voorts. Dit is moeilik om sake soos hierdie in die tradisioneel Suid-Afrikaanse konteks nie te sien as gevolge van sekularisasie nie. 13 Kerkgeskiedkundig bied hierdie periode in Duitsland ’n kleurryke beeld van verskeidenheid. NOTAS: Daar is egter nog die sowat 2% van wie hierdie opmerkings waarskynlik nie waar is nie, maar wat tog nie die effekte daarvan heeltemal kon ontkom nie. Die groot hoeveelheid Turkse Moslems word ook nie hier in berekening gebring nie. Dit gaan dus hier om die oorgrote meerderheid, maar nie almal nie. 19 19 Hierdie veralgemening moet in die lig gesien word van ’n vroeere opmerking dat sowat 98% van die mense in Duitsland hulself nie meer aktief aan die kerk verbonde voel nie. Daar is egter nog die sowat 2% van wie hierdie opmerkings waarskynlik nie waar is nie, maar wat tog nie die effekte daarvan heeltemal kon ontkom nie. Die groot hoeveelheid Turkse Moslems word ook nie hier in berekening gebring nie. Dit gaan dus hier om die oorgrote meerderheid, maar nie almal nie. 20 Op byeenkomste en op televisie is die Bybel en die Koran byvoorbeeld saam gelees. In ’n soort gekombineerde hulpgeroep na die transendente is daar vir reaksie gevra. 20 Op byeenkomste en op televisie is die Bybel en die Koran byvoorbeeld saam gelees. In ’n soort gekombineerde hulpgeroep na die transendente is daar vir reaksie gevra. 21 Dit is opmerklik dat hoewel die indruk bestaan dat die versekulariseerde mens nie m eer in die kerk belangstel nie, dit nie beteken dat hy sy religiositeit verloor het nie. Die H ere het ons nou maar eenmaal as religieuse mense geskep. Daarom is daar ook in die versekulariseerde wêreld dikwels tekens van hierdie soeke na iets groters en beters as wat die mens self het om te bied. Hoewel God uit die samelewing "gemanipuleer" is, biy Sy skaduwee nog oor die wêreld val. 21 21 Dit is opmerklik dat hoewel die indruk bestaan dat die versekulariseerde mens nie m eer in die kerk belangstel nie, dit nie beteken dat hy sy religiositeit verloor het nie. Die H ere het ons nou maar eenmaal as religieuse mense geskep. Daarom is daar ook in die versekulariseerde wêreld dikwels tekens van hierdie soeke na iets groters en beters as wat die mens self het om te bied. Hoewel God uit die samelewing "gemanipuleer" is, biy Sy skaduwee nog oor die wêreld val. 22 Hoewel ek geen statistiek in hierdie verband in die hande kon kry nie, is ek verseker van die waarheid van die stelling wat sy oorsprong het by ’n professor met noue kontak met psigiaters. NOTAS: 19 Hierdie veralgemening moet in die lig gesien word van ’n vroeere opmerking dat sowat 98% van die mense in Duitsland hulself nie meer aktief aan die kerk verbonde voel nie. Daar is egter nog die sowat 2% van wie hierdie opmerkings waarskynlik nie waar is nie, maar wat tog nie die effekte daarvan heeltemal kon ontkom nie. Die groot hoeveelheid Turkse Moslems word ook nie hier in berekening gebring nie. Dit gaan dus hier om die oorgrote meerderheid, maar nie almal nie. 20 Op byeenkomste en op televisie is die Bybel en die Koran byvoorbeeld saam gelees. In ’n soort gekombineerde hulpgeroep na die transendente is daar vir reaksie gevra. 21 Dit is opmerklik dat hoewel die indruk bestaan dat die versekulariseerde mens nie m eer in die kerk belangstel nie, dit nie beteken dat hy sy religiositeit verloor het nie. Die H ere het ons nou maar eenmaal as religieuse mense geskep. Daarom is daar ook in die versekulariseerde wêreld dikwels tekens van hierdie soeke na iets groters en beters as wat die mens self het om te bied. Hoewel God uit die samelewing "gemanipuleer" is, biy Sy skaduwee nog oor die wêreld val. 22 Hoewel ek geen statistiek in hierdie verband in die hande kon kry nie, is ek verseker van die waarheid van die stelling wat sy oorsprong het by ’n professor met noue kontak met psigiaters. 23 Een persoon het dit aan my gestel dat Europa deur die "Eksoduservaring" beweeg het. Hulle het uit Egipte (swaarkry, oorlog ens) getrek. In die post- modernistiese situasie is hulle nie seker waarheen volgende nie. Hulle beleef welvaart maar ervaar tog ook die stres wat met ’n hoogs tegnologiese 216 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 18 Dit is ’n vraag of die ou "boekevat" gedagte die effektiefste wyse van godsdiensbeoefening tuis is. Sou ’n sisteem van "huisgodsdiens" waarin die Skrif in kommunikatiewe interaksie met die probleme en behoeftes van ’n spesifieke gesin staan nie beter wees as om bloot elke dag ’n stukkie saam te lees nie? 18 19 Hierdie veralgemening moet in die lig gesien word van ’n vroeere opmerking dat sowat 98% van die mense in Duitsland hulself nie meer aktief aan die kerk verbonde voel nie. NOTAS: 16 Natuurlik is bogenoemde nie die enigste rede vir die aanwesigheid van Natuurlik is bogenoemde nie die enigste rede vir die aanwesigheid van ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) 215 sekularisasie in ons samelewing nie, maar tog ’n baie belangrike rede. sekularisasie in ons samelewing nie, maar tog ’n baie belangrike rede. 17 Enkele voorbeelde mag miskien help om te illustreer waarna ek hier verwys. Een van die ongelukkige insidente in hierdie verband is die eise wat onlangs deur die aanhangers van rasseskeiding in die openbaar gemaak is dat die kerk tugstappe teen huiie moet neem. Wie het uiteindelik in die proses as wenner weggestap? Beslis nie God nie. Miskien was daar so ’n bietjie politieke gewin en leedvermaak, maar oor die verleentheid wat dit vir die kerk geskep het om so ’n intiem kerklike saak oor die televisie en in die koerante uit te spook, hoef niemand te twyfel nie. So boet die kerk geleidelik aan geioofwaardigheid en respek in. Vir my lyk dit ook of die aanbidding van verskillende gode by Kodesa in hierdie kategorie mag val. Dit betaken nie dat daar nie gebid moet word nie. Laat die Christene alleen (voor die tyd en deurentyd) bid sonder om met geboë hoofde ander "gode" te "eer". deur die aanhangers van rasseskeiding in die openbaar gemaak is dat die kerk tugstappe teen huiie moet neem. Wie het uiteindelik in die proses as wenner weggestap? Beslis nie God nie. Miskien was daar so ’n bietjie politieke gewin en leedvermaak, maar oor die verleentheid wat dit vir die kerk geskep het om so ’n intiem kerklike saak oor die televisie en in die koerante uit te spook, hoef niemand te twyfel nie. So boet die kerk geleidelik aan geioofwaardigheid en respek in. Vir my lyk dit ook of die aanbidding van verskillende gode by Kodesa in hierdie kategorie mag val. Dit betaken nie dat daar nie gebid moet word nie. Laat die Christene alleen (voor die tyd en deurentyd) bid sonder om met geboë hoofde ander "gode" te "eer". 18 Dit is ’n vraag of die ou "boekevat" gedagte die effektiefste wyse van godsdiensbeoefening tuis is. Sou ’n sisteem van "huisgodsdiens" waarin die Skrif in kommunikatiewe interaksie met die probleme en behoeftes van ’n spesifieke gesin staan nie beter wees as om bloot elke dag ’n stukkie saam te lees nie? NOTAS: Alle predikante was beslis nie ongeloofwaardig nie en die kerk het nie altyd onseker opgetree nie. Tog is dit so dat ’n negatiewe saak (veral as dit uit die geledere van die kerk kom van wie ’n mens dit nie verwag nie) meer impak het en langer onthou word as die positiewe. 14 Daar mag hier geargumenteer word dat daar tog altyd meer as een kerk in Suid-Afrika was. Waarom nou skielik van ’n "geloofskrisis" praat? Dit gaan in hierdie artikel oor die Nederduitse Gereformeerde Kerk as sodanig. Wat in die sewentigerjare tussenkerklik met die "bonusobligasies" gebeur het, het nou binne die N ederduitse G ereform eerde Kerk gebeur. Met die "bonusobligasies" het die een kerkgroep gesê dit is goed terwyl die ander een dit afgekeur het. Die regering, wat leiding gesoek het, het gevolglik gemaak wat hulle wou omdat hulle ook daarvoor by ’n bepaalde groep sanksionering gekry het. Met ander woorde, die kerk het as profetiese instansie teenoor die samelewing sy geloofwaardigheid en - belangrik - sy invloed verloor. By wyse van analogie kan gesê word dat die lidm aat ’n soortgelyke "geloofw aardigheidskok" m et die ban terin g en uitloop van die apartheidsdebat gekry het. Dit het noodwendig die beeld van die kerk en bedienaar van die Woord geraak. 15 Hiermee word hoegenaamd nie beweer dat die dominee altyd reg is of in die verlede reg was nie. Dit weet almal tog is nie so nie. Tog word ons teologiese studente so opgelei dat hulle die waarhede van die Skrif hermeneutics verantwoordelik aan die gemeente moet kan ontsluit. Indien hulle dit nie doen nie, moet daar ’n vraagteken gestel word oor hul eie lojaliteit en gehoorsaamheid aan die Skrif. In die eerste en laaste instansie is en bly hulle die bedienaars van die Woord en as hulle nie meer so verantwoordelik as wat ’n mens maar kan die waarhede van die Skrif deurgee nie, maar met allerhande bymotiewe hierdie arbeid uitvoer, behoort hulle nie Sondae op die kansel te klim nie. Immers, uiteindelik moet ’n mens tog daaraan kan bly glo dat die bedienaar van die Woord iets van die goddelike Woord aan sy mense bly verklank. NOTAS: 27 D aar word gesê dat die huwelik nie noodwendig die ruim te vir die beoefening van seks is nie. Daar waar liefde en selfrespek bestaan of waar die mens homself oopstel in sy verhouding tot ’n ander word ewe-eens ’n ideale ruimte vir die beoefening van seks aangetref. So kan verskillende argumente gebruik word om verskillende sake te regverdig, byvoorbeeld, seks is ook vir genot gegee en as dit vir beide partye genot verskaf is dit geregverdig, al is hulle verhouding bloot platonies of toevallig. Die moontlikhede van hierdie vorm van selfnormgewing laat ’n mens koud word! 28 Dit is nie ’n vraag of dit toelaatbaar is nie. Indien jy voel jy wil so iets doen staan dit jou vry om dit te doen. Dit gaan dus spesifiek om die raadsaamheid van wat gedoen word. 29 Die idee moet egter nie hier geskep word dat die Duitse samelewii»g in ’n soort individuele losbandigheid ontaard het nie. Die interessante is dat daar baie duidelike oorkoepelende norme bestaan wat deur almal as "reg en billik" aanvaar word. Die erkenning van menseregte en daarmee selfregte, demokrasie, vrede, is basiese vertrekpunte. Hierdie sake word nie meer christelik gemotiveer nie, maar bloot op die pragmatiese krag daarvan aanvaar. Dit is binne hierdie oorkoepelende norme wat hulle in die gemeenskap gevestig het, dat die individu sy vryheid van normatiewe beweging het. Daarom is onderwerpe soos persoonlike gedrag, verhoudings, seksualiteit, religie en so meer veral ter sprake as dit by die "individualistiese” trekke van die etiek kom. Hier moet die aandag net gevestig word op ’n belangrike verskil tussen die Duitse en Suid-Afrikaanse samelewing. In die Duitse samelewing bestaan daar ’n verstommende tradisie van gespreksvoering, of dit in die trein is, of op die televisie of in die koerant. Telkens het ek saam met Duitsers in ’n motor iewers heen gery. Hoewel hulle oor ditjies en datjies ook ge£.els, kom 24 Daar is byvoorbeeld oor die radio godsdienstige programme en oordenkings waarin die naam van Jesus of God nie eens genoem is nie. Die inhoud bestaan bloot uit ’n klompie mooiklinkende stellings wat aanmekaar geryg is. NOTAS: 22 22 Hoewel ek geen statistiek in hierdie verband in die hande kon kry nie, is ek verseker van die waarheid van die stelling wat sy oorsprong het by ’n professor met noue kontak met psigiaters. 23 Een persoon het dit aan my gestel dat Europa deur die "Eksoduservaring" beweeg het. Hulle het uit Egipte (swaarkry, oorlog ens) getrek. In die post- modernistiese situasie is hulle nie seker waarheen volgende nie. Hulle beleef welvaart maar ervaar tog ook die stres wat met ’n hoogs tegnologiese 23 23 Een persoon het dit aan my gestel dat Europa deur die "Eksoduservaring" beweeg het. Hulle het uit Egipte (swaarkry, oorlog ens) getrek. In die post- modernistiese situasie is hulle nie seker waarheen volgende nie. Hulle beleef welvaart maar ervaar tog ook die stres wat met ’n hoogs tegnologiese 216 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 gemeenskap sinoniem is. Daarom is die "warehouse-effek" die aangewese weg om te volg. Elkeen kan nou vir homself besluit en kies waarheen hy wil gaan, wat hy nodig het en hoekom hy dit juis so wil doen. gemeenskap sinoniem is. Daarom is die warehouse-effek die aangewese weg om te volg. Elkeen kan nou vir homself besluit en kies waarheen hy wil gaan, wat hy nodig het en hoekom hy dit juis so wil doen. 24 Daar is byvoorbeeld oor die radio godsdienstige programme en oordenkings waarin die naam van Jesus of God nie eens genoem is nie. Die inhoud bestaan bloot uit ’n klompie mooiklinkende stellings wat aanmekaar geryg is. Dit het ook in ’n gespreksprogram oor die televisie gebeur dat ’n dominee - wat in die program die kerk verteenwoordig het - iê dat die kerk meen dit of dat is reg; op ’n vraag wat hy persoonlik as jeugleraar aan die jongmense oor die onderwerp sou sê, handhaaf hy dan ’n ander onbybelse standpunt wat rasioneel meer aanvaarbaar vir die jeug sou klink. Dit is die resultaat waartoe die strewe na sogenaamde aktuahteit Christene soms lei. Weer eens meet hier gesê word dat daar wel nog baie dominees is wat die Evangelic suiwer en met integriteit bring. 25 In 1981-82 het ek ook vir ’n jaar in Duitsland studeer. 26 Dit is byvoorbeeld glad nie problematies vir teologiese studente om soms met die medewete van die kerk, saam te woon nie. NOTAS: Dit het ook in ’n gespreksprogram oor die televisie gebeur dat ’n dominee - wat in die program die kerk verteenwoordig het - iê dat die kerk meen dit of dat is reg; op ’n vraag wat hy persoonlik as jeugleraar aan die jongmense oor die onderwerp sou sê, handhaaf hy dan ’n ander onbybelse standpunt wat rasioneel meer aanvaarbaar vir die jeug sou klink. Dit is die resultaat waartoe die strewe na sogenaamde aktuahteit Christene soms lei. Weer eens meet hier gesê word dat daar wel nog baie dominees is wat die Evangelic suiwer en met integriteit bring. 25 In 1981-82 het ek ook vir ’n jaar in Duitsland studeer. 25 In 1981-82 het ek ook vir ’n jaar in Duitsland studeer. 26 Dit is byvoorbeeld glad nie problematies vir teologiese studente om soms met die medewete van die kerk, saam te woon nie. 26 Dit is byvoorbeeld glad nie problematies vir teologiese studente om soms met die medewete van die kerk, saam te woon nie. 27 27 D aar word gesê dat die huwelik nie noodwendig die ruim te vir die beoefening van seks is nie. Daar waar liefde en selfrespek bestaan of waar die mens homself oopstel in sy verhouding tot ’n ander word ewe-eens ’n ideale ruimte vir die beoefening van seks aangetref. So kan verskillende argumente gebruik word om verskillende sake te regverdig, byvoorbeeld, seks is ook vir genot gegee en as dit vir beide partye genot verskaf is dit geregverdig, al is hulle verhouding bloot platonies of toevallig. Die moontlikhede van hierdie vorm van selfnormgewing laat ’n mens koud word! 28 Dit is nie ’n vraag of dit toelaatbaar is nie. Indien jy voel jy wil so iets doen staan dit jou vry om dit te doen. Dit gaan dus spesifiek om die raadsaamheid van wat gedoen word. 29 Die idee moet egter nie hier geskep word dat die Duitse samelewii»g in ’n soort individuele losbandigheid ontaard het nie. Die interessante is dat daar baie duidelike oorkoepelende norme bestaan wat deur almal as "reg en billik" aanvaar word. Die erkenning van menseregte en daarmee selfregte, demokrasie, vrede, is basiese vertrekpunte. Hierdie sake word nie meer christelik gemotiveer nie, maar bloot op die pragmatiese krag daarvan aanvaar. Dit is binne hierdie oorkoepelende norme wat hulle in die gemeenskap gevestig het, dat die individu sy vryheid van normatiewe beweging het. NOTAS: Ons kyk na vyftien minute gesprekke op televisie waar elkeen net vinnig sy standpunt kan stel, sonder dat enige diskussie volg (in Duitsland duur die tipe programme twee tot drie ure). Ons raak veel gouer persoonlik betrokke, etiketteer mekaar, groepeer saam, raak kwaad of uiterm ate emosioneel en so voorts. Dieselfde geld vir kerksake. ’n Antwoord op die probleem is natuurlik dat ons ons mense lei deur hulle te help om ook die standpunt van die kerk duidelik te verstaan sodat hulle nie op allerlei irrasionele reaksies in ’n gesprek hoef terug te val omdat hulle onseker en bedreig voel nie. ’n Goed toegeruste lidmaat is ’n belangrike vereiste. Daarmee sou ’n mens onder andere irrasionele hardkoppigheid kon teëwerk. 30 ’n Dosent in Ou Testament aan die Universiteit in Duisburg het die saak breedvoerig aan my verduidelik. Veronderstel daar moet in ’n vergadering oor ’n saak besluit word, sal sy as Christen dit nie waag om te sê dat die Bybel so en so sê of dat die Christelike norm dit of dat vereis nie. Dan is die saak in alle geval klaar verlore. Nee, in argumentasie en gesprek probeer sy die spel van die rasionaliste speel. As haar standpunt uiteindelik seëvier en iemand sou haar vra waarom sy dan so dink, sou sy in ’n privaatgesprek van haar geloof in God praat. Dit is egter haar persoonlike saak en nie vir die openbare tafel bedoel nie. Dit beteken egter nie dat daar glad nie mense in Duitsland is wat oor hul geloof openlik getuig nie. 31 31 Paulus het reeds die probleem in 1 Korintiërs 1:18-2:5 aangespreek. 32 32 Die reaksie van die Duitsers op die pragtige kerkgeboue en katedrale was interessant. Godsdienstig reageer baie van hulle skerp. Hulle sien die massiewe geboue as ’n teken van die oneerlikheid en uitbuiting van die armes deur die kerk. In dié sin kommunikeer die uitspattige kerkversierings negatief. Dit plaas dan ook die hele finansiële stelsel en geloofwaardigheid van die kerk huidig steeds onder ’n skerp kritiese vergrootglas. Kultureel reageer hulle egter anders. Hulle openbaar ’n besondere trots op hierdie geboue as m onumente en versorg die geboue ten spyte van baie hoe finansiële eise. Geen wonder dat volgens inligtingstukke die gebou wat die meeste in Duitsland besoek word die dom in Keulen is nie. 33 Heelwat ander sake is ook hier ter sprake. NOTAS: Daarom is onderwerpe soos persoonlike gedrag, verhoudings, seksualiteit, religie en so meer veral ter sprake as dit by die "individualistiese” trekke van die etiek kom. Hier moet die aandag net gevestig word op ’n belangrike verskil tussen die Duitse en Suid-Afrikaanse samelewing. In die Duitse samelewing bestaan daar ’n verstommende tradisie van gespreksvoering, of dit in die trein is, of op die televisie of in die koerant. Telkens het ek saam met Duitsers in ’n motor iewers heen gery. Hoewel hulle oor ditjies en datjies ook ge£.els, kom 217 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) hulle baie vinnig op die "sake van die dag". Diepgaande diskussies volg. Dit is deel van die Duitse kultuur. In die gesprek raak hulle ook nie persoonlik nie en hoewel hulle soos dag en nag van mekaar mag verskil, beteken dit nie dat hulle nie meer vriende is nie. Inteendeel, dit gaan vir hulle om die saak en saaklike argumente tel dus. Hier by ons ken ons die situasie. Sodra mense regtig begin verskil in die Kerkbode, word die gesprek dikwels beeindig. Ons kyk na vyftien minute gesprekke op televisie waar elkeen net vinnig sy standpunt kan stel, sonder dat enige diskussie volg (in Duitsland duur die tipe programme twee tot drie ure). Ons raak veel gouer persoonlik betrokke, etiketteer mekaar, groepeer saam, raak kwaad of uiterm ate emosioneel en so voorts. Dieselfde geld vir kerksake. ’n Antwoord op die probleem is natuurlik dat ons ons mense lei deur hulle te help om ook die standpunt van die kerk duidelik te verstaan sodat hulle nie op allerlei irrasionele reaksies in ’n gesprek hoef terug te val omdat hulle onseker en bedreig voel nie. ’n Goed toegeruste lidmaat is ’n belangrike vereiste. Daarmee sou ’n mens onder andere irrasionele hardkoppigheid kon teëwerk. hulle baie vinnig op die "sake van die dag". Diepgaande diskussies volg. Dit is deel van die Duitse kultuur. In die gesprek raak hulle ook nie persoonlik nie en hoewel hulle soos dag en nag van mekaar mag verskil, beteken dit nie dat hulle nie meer vriende is nie. Inteendeel, dit gaan vir hulle om die saak en saaklike argumente tel dus. Hier by ons ken ons die situasie. Sodra mense regtig begin verskil in die Kerkbode, word die gesprek dikwels beeindig. NOTAS: In die Roomse Kerk is die hele saak van die selibaat sterk onder diskussie. Dit word uit verskeie oorde bevraagteken. In ’n televisiedebat is die kerk alle reg ontsê om hom oor die huwelik of oor die verhouding man-vrou of oor sake soos geboortebeperking uit te spreek. Die argument was dat mense wat in selibaat lewe tog sekerlik nie weet wat op bogenoemde terreine aangaan nie en derhalwe ook nie werklik raad daaroor kan gee nie. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 218 34 Hierdie vorm van benutting van die kerk pas in by die individualisme en die siening dat godsdiens iets privaats is, wat ’n sterk oortuiging onder Duitsers uitmaak. 34 Hierdie vorm van benutting van die kerk pas in by die individualisme en die siening dat godsdiens iets privaats is, wat ’n sterk oortuiging onder Duitsers uitmaak. 34 Hierdie vorm van benutting van die kerk pas in by die individualisme en die siening dat godsdiens iets privaats is, wat ’n sterk oortuiging onder Duitsers uitmaak. 34 35 Ek dink hier aan ’n konkrete voorbeeld van ’n lokaal wat deur die gemeente vir die jeug voorbcrei is. Vir twee jaar is die lokaal uiters goed benut. Skielik was daar ’n afplatting. Die kamer is toe "weggcneem" omdat die jeug nie meer sou belangstel nie. Die waarheid was egter dal ’n normale wisseling van die jeug in die gem eente plaasgevind het (die groep is van die skoolbanke af universiteit of werk toe). Die groep wat direk gevolg het, was sosiologies anders saam gestel en het nie genoegsaam in die lokaal belanggestel nie. ’n Jaar later was daar weer belangstelling in die lokaal by die kerk. Toe is daar gesê dat "die jeug" hul kans gehad het en hul versoek is geweier. Hierdie gemeente het hoegenaamd nie verstaan dat daar ook ’n groot mate van plastisiteit in die bedieningspatroon van die gemeente moot voorkom nie. Strukture is daar om mense te "dien" en nie mense strukture nie. Neem as verdere voorbeeld die godsdiensprogramme op televisie. In ’n o n lan g se opnam e is g eto o n d at drie van die vyf ongew ildste televisieprogramme godsdienstige programme was. Hang dit nie onder andere saam met die wyse waarop dit gedoen word nie? 36 Hier dink ek aan sosiale verkeer in ’n breë sin van die woord. Daar mag beweer word dat dit gedoen word. Dit is seker so. Soos met NOTAS: Aangesien gemeentes wyd uiteenlopend is, kan "resepte" nie gegee word nie. Sosiale verkeer veronderstel immers ’n spontane meemaak deur individue aan gemeenskaplike aktiwiteite. Daarom is dit ook raadsaam om dit dan aan die individue oor te laat om te besluit wat hulle saam wil doen. Dit veronderstel dat die hele gemeente nie aan alles sal meedoen nie, maar dat groepies van mense wat in dieselfde sake belangstel, ook hierdie belangstellings van hulle saam kan ontwikkel en beoefen. Dit impliseer dat die wykindelings nie absoluut in die verband afgeforseer behoort te word nie, maar dat daar ook ruimte gelaat word vir interaksie binne die gemeente los van die wyke. Dit hoef ook nie "groepvorming” in die gemeente te beteken nie. ’n Gemeente hoef homself nie bedreig te voel as daar verskillende groepies in die gemeente is wat intensiewer met mekaar saamwerk nie. Daar is immers meer as genoeg sake - soos die erediens - waar die hele gemeente saamkom. In sommige gemeentes bestaan daar die persepsie dat ’n gemeente net iets kan doen as almal dit saam doen. Dié siening moet bevraagteken word. 37 Die ou argument dat "As ek na ’n kerklike byeenkoms toe kom, wil ek nie sit en tee drink en oor allehande goed gesels nie. Ek wil bepreek en bebid word", klink vroom , m aar hou nie rekening m et die eise wat die verindividualiseerde samelewing aan die kerklike bediening stel nie. Dit werk ook met ’n eng beskouing van wat "kerklike bediening" is. Die polarisasie tussen my alledaagse lewe en die kerklike sake moet deur die aktuele styl van die die kerklike bediening deurgesny word. Christenskap reik tot in die verste hoeke van my lewe en dit moet ek ook uit die styl van die kerklike bediening leer. 38 Daar mag beweer word dat dit gedoen word. Dit is seker so. Soos me ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13(2) (1992) 219 enigiets lê die toets in die produk wat gelewer word. Dit is verstommend hoe min lidmate werklik van die Bybel en selfs die leer van die kerk weet. En dan is dit mense wat elf jaar lank in die kategese "opgelei" is. As teologiese dosente is ons male sonder tal verbaas cor die gebrek aan doodgewone Bybelkennis van die teologiese studente wat as eerstejaars by ons aanmeld. Dan is dit veronderstel om mense te wees wat in die Bybel belangstel. NOTAS: ’n Mens mag miskien jou oë vir hierdie dinge toemaak en sê dat dit darem nie oral so sleg gaan nie, maar tevrede kan ons beslis nie wees nie. 39 As daar na die definisie van geloof in Hebreërs, Johannes en Jakobus gekyk word, is dit duidelik dat die toets vir geloof in die lewenswandel van die betrokke persoon lê. Huidig in ons kerk kom hulle dikwels net ’n toets deur, sê hulle glo en lê belydenis van geloof af. Is dit aanvaarbaar? Klink dit nie byna logies dat die senior lidmate meer sal moet doen om die lewenswandel van die jongmense te kontroleer nie? As hulle nie die sigbare tekens van die geloof dra voor hul belydenisaflegging nie, sal hulle dit ook nie na die tyd dra nie, tensy daar iets radikaals in die persoon se lewe gebeur. Wat die kerk nie moet miskyk nie, is dat in hierdie sake ons met die voortbestaan van die kerk te doen het. 40 Hier dink ek aan byeenkomste wat miskien op Sondagaand kan plaasvind waar daar oor aktuele sake gepraat word. Soos die belangstelling wissel, kan ’n paar groepe gelyktydig vergader. Op dié manier kan daar by probleme uitgekom word wat regtig pla. Dit gebeur heeltemal te dikwels dat ons lidmate met vrae rondloop sonder om die geleentheid in die kerk te kry om die problem e iewers te bespreek. H ierdie tipe byeenkomste is baie algemeen oorsee. 41 Neem die vraag of ’n mens armes moet help. Dit kan rasioneel behandel word deur byvoorbeeld te sê dat wie werk sal eet of iets dergliks. Niks is egter so ’n goeie leermeester as om self in die situasie te kom nie. Wie met werklike armoede te doen kry, se rasionele argumente word dik in sy mond. Wie kan glo dat ’n weeskind dikwels enigiemand wat lyk of hy aan hom ’n bietjie spesiale aandag wil gee, om die been vasgryp en hou vir wat hy werd is totdat dit met jou self gebeur. Dit is dan dat die emosie dikwels alles in die knop in jou keel gaan sit. Dan besef jy ook dat die rol wat jy in die lewe as Christen kan speel baie wyer loop as wat jy aanvanklik gedink het. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 13 (2) 1992 220

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1057/1461

Afrikaans

BOEKRESENSIES H W Ziefle, Dictionary of Modem Theological German, Baker Book House, Grand Rapids, Michigan 1992, second edition, 354 pp. Prys nie vermeld. H W Ziefle, Dictionary of Modem Theological German, Baker Book House, Grand Rapids, Michigan 1992, second edition, 354 pp. Prys nie vermeld. Hierdie werk uit die pen van die professor in Duits aan Wheaton College, bevat meer as twintigduisend inskrywings. Die doel is om ’n woordeskat daar te stel om die gebruiker in staat te stel om die Duitse Bybel en Duitse teologiese tekste te kan lees. Verder is al die woorde wat in die Stuttgart-uitgawe van Luther se vertaling van die Bybel voorkom, opgeneem en die Skrifverwysings word ook aangegee. Die werk is in ’n sagte band beskikbaar en vir alle predikante en studente sekerlik ’n baie nuttige en onmisbare instrument vir ons studie. Hier is ’n boek wat toegespits is op die veld van die Teologie. C F A Borchardt J Botha, Semeiort Inleiding tot aspekte van die interpretasie van die Griekse Nuwe Testament, NG Kerkboekhandel, Pretoria 1990. 209 pp. Prys onbekend. Hierdie oriëntasie op ’n veelvoud van relevante aspekte rondom die interpretasie van die Nuwe Testament uit die energieke pen van een van ons jonger Nuwe-Testa- mentici het ’n veel vroeër resensie verdien. In die bestek van sowat twee honderd bladsye word die leser ingelei in die problematiek van die verstaan en die analise van die Nuwe Testament. Die primêre doel is nie ’n bydrae nie, maar om die huidige stand van navorsing op vereenvoudigde wyse aan die jong Skrifstudent deur te gee. In die eerste hoofdeel word vooraf enkele wetenskapfilosofiese gesigs- punte aan die orde gestel, gevolg deur belangrike hermeneutiese en teksteoretiese uitgangspunte. Daarna word die moderne linguistiek, die literatuurwetenskap en die sosio-historiese en sosiologiese interpretasies, sowel as die belang van ’n multidimensionele benadering aan die orde gestel. In ’n tweede hoofdeel volg ’n bespreking van die semiotiek en tekstuele kommunikasie en in ’n derde deel die semantiek. Die boek is vir die leser wat hom graag vinnig wil oriënteer ’n goudmyn van belangrike inligting ten opsigte van aktuele ontwikkelings, belangrike stromings, metodes, begrippe (asook wanbegrippe!) rondom die interpretasie van die Nuwe- Testamentiese teks. ’n Besondere winspunt is die volop gebruikmaking van ophel- derende voorbeelde en die verwysing na sleutelliteratuur. BOEKRESENSIES ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 327 Die poging om so ver moontlik ’n volledige sleutel te wees het die weric in sekere opsigte ’n bietjie laat skade ly. Ek meen dit sou beter gewees het om ’n groter seleksie te maak, die stof wat wel aangebied is beter te integreer en in sekere gevalle ietwat grondiger te verduideiik. g g g Die afdeling cor die semiotiek kon goedskiks agterweë gebiy het. Dit het besonder "maer" uitgeval en sy plek en funksie is nie mooi duideiik binne die geheelopset nie. Belangrike elemente daarvan kon eiders geintegreer gewees het. Veral die hantering van die tekspragmatiek alhier is te bevraagteken. g p g g Die ingooi van bepaalde terme sonder ’n sinvolle verduideliking sal vir die oningeligte leser probleme skep. Dit geld byvoorbeeld vir terme soos "emies" en "eties" (pp 50 en 118). Die verwysing na Nida help in hierdie verband niks. Die leser sou eers by mense soos Pike, Gottwald of Malina werklike inligting hieroor kon kry, maar dan slegs indien hy na hulle verwys sou word. y g y y Ook die dekonstruksiebenadering word genoem, maar nie voldoende ver­ duideiik nie. Wat sou die uitdrukking "as ons die teks in sy eintlike hedoeling ernstig wil neem" (p 25) beteken, in die lig van die belangrike teksteoretiese insigte wat die skrywer elders tereg beklemtoon? y g Ortografies is die boek nie goed versorg nie. Die outeur het wys gehandel om ’n woord van verskoning te laat voorafgaan. Die skrywer se entoesiasme vir sy onderwerp werk aansteeklik. Hierdie entoesiasme laat die boek lekker lees, maar verlei die skrywer ongelukkig soms tot "sweeping statements" wat die wetenskaplikheid van sy werk ’n bietjie benadeel. p g p y j Hierdie paar kritiese opmerkings wil egter nie afdoen aan die heuristiese waarde van hierdie werk nie. Elkeen wat worstel met kwessies van Skrifverstaan sal weet hoeveel stekelrige probleme hier op die tafel kom en hoe onbevredigend selfs die beste teksteoretiese benaderings nog is. Wie hom op hierdie terrein waag, moet dus baie moed he. Afgesien van ons waardering vir Dr Botha se bydrae, sou dit waarskynlik baie goed wees as hy hierdie waardevolle werk sal verfyn en, met ver- werking van nuwere ontwikkelings, oor ’n paar jaar nuut op die mark bring om ’n nuwe geslag studente en ander weetgieriges te dien. A B du Toit J Piper, "Love your enemies". BOEKRESENSIES Jesus’ love command in the synoptic Gospeb & the Early Christian paraenesis. Baker Book House, Grand Rapids 1991. 273 pp. Prys onbekend. Dit gebeur selde dat ’n proefskrif herdruk word. Dit sou waarskynlik slegs gebeur indien dit ’n buitengewoon goeie en belangrike werk was, of besondere aktualiteit RESENSIES 328 besit of indien daar om ’n ander rede besondere aanvraag daarvoor bestaan. Die uitgawe hier voor ons is ’n herdruk in papierband, uitgegee 17 jaar nadat die proefsicrif oorspronklik in Munchen ingedien is. Ek moet erken dat die rede vir hierdie heruitgawe my nog steeds ontwyk - waarmee ek natuurlik hoegenaamd nie wil sê dat dit ’n swak proefskrif is nie. Dit is inteendeel ’n heeltemal stewige stuk werk. Na ’n ondersoek van die relevante passasies in die Nuwe Testament en in die Umwelt van die Nuwe Testament kom Piper tot die gevolgtrekking dat die paranese in die Nuwe-Testamentiese briefliteratuur aangaande die vyandsliefde wel in ’n mate van die Ou Testament en Joods-Hellenistiese bronne gebruik maak, maar dat die wyse van daardie gebruikmaking en die formulering van die vyandsliefde deur Jesus se eie opdrag tot vyandsliefde bepaal word. Die ongekwalifiseerde karakter van die Nuwe-Testamentiese vyandsliefde en die wyse waarop dit in die genade van God gefundeer word, stempel dit op ’n unieke wyse. Hiema bed Piper Jesus se opdrag in die konteks van Jesus se boodskap en gaan hy na hoe hierdie opdrag in die Vroeg-Christelike paranetiese literatuur geresepteer is. p g g p g p Piper se werk is ’n goeie voorbeeld van hoe die Sache Jesu in die gemeentelike paranese kon bly voortleef sonder dat sy ipsissima verba noodwendig presies herhaal word. Nêrens in die briefliteratuur word Jesus se opdrag tot vyandsliefde herhaal nie, maar dit Anliegen van Jesus word in verskillende verbande gerekontekstualiseer. g Dit is by Romeine 12:20 byna komies om te sien hoe Piper moet worstel om ’n aanvaarbare verklaring vir die "wraaksugtige" motivering van die positiewe optrede teenoor die vyand te vind. Om jou vyand te help sodat jy gloeiende koie op sy hoof kan opstapel, klink inderdaad maar baie liefdeloos en weerspreek die ongekwalifiseerde karakter van die vyandsliefde elders in die Nuwe Testament. Die probleem val egter weg as ’n mens aanvaar dat die uitdrukking "om gloeiende kole op iemand se hoof te werp" idiomaties is en vertaal kan word met "baie skaam maak" (vgl Good News Bible en ons 1983-vertaling). M J Erickson, The Word became flesh. A contemporary incamational Christology, Baker Book House, Grand Rapids, Michigan 1991,663 pp. Prys onbekend. M J Erickson, The Word became flesh. A contemporary incamational Christology, Baker Book House, Grand Rapids, Michigan 1991,663 pp. Prys onbekend. M J Erickson, The Word became flesh. A contemporary incamational Christology, Baker Book House, Grand Rapids, Michigan 1991,663 pp. Prys onbekend. BOEKRESENSIES Dit is maar een voorbeeld van baie van ons probleme in die Nuwe Testament wat met ’n beter kennis van die taaleie van die Bybel opgelos sou kon word. Oor die geheel beskou, is Piper se werk ’n gedeë en interessante ondersoek. Bowendien is hierdie tema juis vir ons eie land met al sy vyandskap, haat en geweld van buitengewone aktualiteit. ’n Laaste opmerking: Die subtitel van die werk is heeltemal misleidend. A B du Toit ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 329 1 Agtergrond en inhoud Erickson is ’n erkende en gewaardeerde evangeliese teoioog in die VSA. Hy het ook onlangs ’n omvattende handboek geskryf: Christian Theology, en ’n aantal ander boeke. Erickson beskryf homself as ’n konserwatiewe teoioog; dit is iemand wat oortuig is "that certain basic beliefs must be maintained if Christianity itself is to be retained" (p 13). Die doel van hierdie massiewe Christologie is dan om te toon dat ’n ortodokse inkarnasie-christologie dit wil sê dat Jesus volledig God en volledig mens was in een persoon, ook in ons tyd nog haalbaar is. "In a sense, this volume is an attempt to do for our time what the Chaldedonian statement did for its time" (p 10). ) Die boeke bestaan uit drie dele. Deel 1 (omtrent 60 bladsye) is ’n baie eenvoudige opsomming van die gegewens in die Nuwe Testament wat die vroee kerk gelei het in sy belydenisuitsprake oor Christus en veral in die Christologiese belydenis van Chalcedon. Deel 2 (omtrent 300 bladsye, dus die grootste deel van die boek) is ’n behandeling van 11 moderne benaderings van die Christologie soos die probleem van die historiese Jesus, proses-christologie, postmoderne Christologie en narratiewe Christologie. Deel 3 (omtrent 250 bladsye) is ’n teologiese behande­ ling van die Nuwe Testamentiese boodskap oor Christus soos dit ’n inkarnasie- christologie ondersteun. Hy is bewus dat dit nie ’n volledige Christologie is nie, maar in ’n sin ’n eensydige beklemtoning van die Godheid van Christus. Hy beskou dit verder ontologies as ’n Christologie van bo, maar epistemologies as ’n Christologie van onder omdat hy Deel 3 begin met die vraag na die betroubaarheid van die historiese getuienis oor Jesus (pp 625-6). In deel 3 waarin hy ’n hedendaagse inkarnasie-christologie uitwerk, gee hy onder andere aandag aan Jesus se eie getuienis oor sy goddelikheid en die skrywers van die Nuwe Testament hieroor, Jesus se opstanding as ’n bewys dat Hy uniek is, en ’n redelik breedvoerige bespreking van die sin en betekenis van die inkarnasie, alles langs tradisionele konserwatiewe lyne. 2 Kritiese waardering 2 Kritiese waardering Iemand wat ’n konserwatiewe Christologie wil lees en ’n herhaling van die goed- bekende behoudende standpunte van die verlede sal geniet, sal dié boek met vreugde lees. Erickson is belese en intelligent, hy kan argumente goed ontwikkel en ’n sterk kritiese saak teen liberale en ander nie-ortodokse sieninge uitmaak. Hy 330 RESENSIES probeer ook doelbewus moderne probleme in die oë kyk en objektief en getrou moderne Christologiese sieninge weer te gee. Hy probeer selfs in die behandeling van hierdie nuwe Christologiee (deel 2) elke keer eers ’n aantal positiewe en waarderende opmerkings maak voordat hy met sy kritiek begin. p g y y g Erickson het ook ’n aangename gesindheid. Hy is nie venynig en katterig as hy standpunte afwys waarvan hy skerp verskil nie, maar saaklik en eerlik. Daar is egter ’n aantal fasette van die boek waaroor ek vrae sou wou vra. Die eerste is die struktuur van die boek. Dit word aangebied as ’n inkarnasie-christologie. Die langste deel (deel 2) behandel 11 moderne Christologiese benaderings onder die oorkoepelende opskrif: "Problems of incarnational Christology", maar hierdie Christologiese benaderings het weinig of niks besonders met die inkarnasie of die Godheid van Christus te doen nie. Trouens hy behandel hulle ook nie as probleme vir inkarnasie-christologie nie, maar as Christologieë in hulle eie reg. Verder ontwikkel hy ook nie enige sentrale gedagtes in hierdie deel wat uiteindelik ’n betekenisvolle bydrae tot sy argument vir inkarnasie lewer nie. Trouens deel 2 speel geen rol in deel 3 waar hy die inkarnasie-christologie ontwikkel nie. Dit bly ’n Fremdkorper in die boek. ’n Tweede kenmerk van die boek is dat Erickson redelik min eie inbreng gee. Hy is deurgaans besig om ander persone se standpunte en argumente weer te gee. En hy kan hom soms op baie min outeurs verlaat. Sy behandeling van die uni- versalitiese Christologie (pp 275 ev) is byvoorbeeld weinig meer as ’n opsomming van John Hick se standpunte - en dit is nie ’n uitsondering nie. Vergelyk onder andere sy behandeling van Postmoderne Christologie. Ook in deel 3 waar hy self ’n inkarnasie-christologie wil ontwikkel, is daar te veel kompilasie en te min self- standige gedagte-ontwikkeling (onder andere pp 432 par 2; 442 par If; 446f, 450f). Erickson se uitgesproke konserwatisme kan miskien die oorsaak wees dat hy ook baie goeie ontwikkelinge in die moderne teologie onaangeraak laat verby- gaan. 2 Kritiese waardering Dit is byvoorbeeld opvallend dat sy Godsbegrip nog sterk bepaal word deur sake soos logika, almag, alwetendheid, onliggaamlikheid, en byna glad nie deur morele kwaliteite soos liefde nie - en dit terwyl hy met Christus besig is (onder andere pp 539, 547, 554 ev, 611, 630). ’n Mens vind dieselfde gebrek in sy siening van die opstanding waar hy die opstanding van Christus nog rustig skei van ons opstanding en die moderne insig heeltemal mis van één opstanding as eindgebeure wat ingelui is deur Christus se opstanding en waarvan die Nahenvartung van die Nuwe Testament ’n vanselfsprekende uitvloeisel en nie ’n oorentoesiastiese bereke- ningsfout (Cullmann en andere) is nie (onder andere pp 500, 619). ’n Ander strukturele element van sy boek is sy voorliefde om met ’n voor- beeld uit die alledaagse lewe of uit ’n ander vakgebied ’n teologiese standpunt te probeer verduidelik. In te veel gevalle is hierdie voorbeelde nie regtig verhelderend nie, lewer nie regtig ’n bydrae nie, en is die teologiese saak wat hy daardeur probeer ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 331 verduidelik in sigself alreeds duidelik genoeg (onder andere 539, 542, 543, 545, 547, 550,556,559 - dus agt taamlik breed uitgewerkte voorbeelde binne 20 bladsye). verduidelik in sigself alreeds duidelik genoeg (onder andere 539, 542, 543, 545, 547, 550,556,559 - dus agt taamlik breed uitgewerkte voorbeelde binne 20 bladsye). g g y ’n Laaste negatiewe saak is sy gebrekkige probleembewussyn wat dikwels lei tot standpunte wat net eenvoudig te maklik ingeneem word. Sy eie behandeling van Jesus as die Verlosser van vroue het min geloofwaardigheid omdat by nie stand­ punte behandel wat sy siening van Jesus se simpatieke en positiewe behandeling van vroue (onder andere voigens Lukas) problematiseer nie (pp 590f). En die onskuldige en naiewe wyse waarop by die goeie wat God deur lyding mag beoog, in sy voorsienigbeidsleer behandel, getuig van ’n uiters gebrekkige besef van die katastrofale omvang en vernietigende gevolge van lyding (pp 608,6210- SAMEVATTING In die geheel ’n baie betroubare en deeglike weergawe van die tradisionele stand­ punte oor die Goddelikheid van Christus wat groot waarde as oriënterende hand- boek sal hê in ’n behoudende evangeliese omgewing. Maar dit is nie ’n boek wat ons verder help met die ernstige probleme wat die behoudende Christologie vandag druk nie. A Konig A Konig R Rhodes, The counterfeit Christ of the New Age movement, Baker Book House, Michigan 1990,255 pp. Prys onbekend. R Rhodes, The counterfeit Christ of the New Age movement, Baker Book House, Michigan 1990,255 pp. Prys onbekend. Hierdie publikasie is gerig op die leser wat reeds oor ’n redelike leeskennis van die Nuwe Era denke beskik. Die boek Handel oor die beelde van Jesus Christus soos dit in die Nuwe Era denke gevind word. Die skrywer toon op ’n verantwoordelike wyse verskille aan in die Christologieë binne die Nuwe Era denkstrominge. In die eerste deel van die werk word die vraag na die sogenaamde afwesige jare in Jesus se lewe hanteer. Hy toon aan hoe verskillende teorieë geformuleer word, hoedat hulle mekaar weerspreek en formuleer ’n verantwoordelike Nuwe Testamentiese reaksie op hierdie hipoteses. In die tweede dee! word klassieke Nuwe Era leerstellings met betrekking tot Christus aan die orde gestel. Dit word baie sinvol gedoen aangesien die skrywer baie indringend kritiek lewer op die Skrifhantering van Nuwe Era denkers en skrywers. Die wortels van Nuwe Era dogma soos wat dit groei uit die Teosofie en aanverwante groepe, die Antroposofie en die "EK IS"-beweging word opsommend maar deeglik behandel met ’n oorsig oor die belangrikste leiers en groepe in die moderne gestalte van die beweging. RESENSIES RESENSIES 332 Die laaste deel van hierdie boek gee ’n oorsigtelike uiteensetting van die Nuwe Testamentiese kerugma ten opsigte van Jesus Christus. Dit word telkens gekontrasteer met die Nuwe Era Jesus. Die skrywer volg die klassieke lyn van die Christologie soos dit in die standaard gereformeerde Nuwe Testamentiese teologie bekend is. Die boek sluit af met enkele kort aanvullende hoofstukke en ’n Nuwe Era terminologie indeks. g Hierdie publikasie is bedoel vir die meer indringende Nuwe Era student. Dit bied uiters waardevolle verwysings en dit is die produk van baie deeglike navorsing. Dit is egter jammer dat die skrywer nalaat om ’n ontleding te gee van die geweldige implikasies wat ’n groeiende Nuwe Era Christologie vir die kerk en die Christendom inhou. Kort gestel; ’n Baie sinvolle boek wat sterk aanbeveel word. PFde Villiers A Konig, Bondgenoot en Beeld. Oor die wese van die mens en sonde. Gelowig nagedink - deel 4, NGKB, Pretoria 1991,250 pp. R50-00. A Konig Om saam met Adrio Konig, professor in Sistematiese Teologie aan die Universiteit van Suid-Afrika, gelowig "na te dink" oor hierdie fundamentele vraag, naamlik oor die mens en sonde, is ’n voorreg. Hierdie voorreg beteken nie dat die geheel met kritieklose instemming gelees sal word nie, maar beteken wel dat die leser meege- neem word deur die goed beredeneerde, omvattend-insigtelike uiteensetting van Konig se gelowig-soekende verstaan van die bybelse boodskap oor die mens (Afde- ling 1) en sonde (Afdeling 2). Op ’n oorspronklik-integrerende wyse neem hy die leser saam op ’n kronkelgang van eksegetiese insigte en sistematies-teologiese standpunte en open hierdeur ’n verbredende en gesagvolle (bybelse) perspektief op hierdie vraagstelling. Alhoewel verskeie benaderingswyses tot ’n bybelse antropo- logie in die teologie bestaan (en nog sal bestaan!), is die belangrike en bepalende vraag na die voorveronderstellinge en werkswyse van so ’n ontwerp. Konig (p 235- 7) erken in sy slotgedeelte "In plaas van ’n inleiding" die tekortkominge van sy benaderingswyse asook die moeilike pad tussen Bybel en situasie wat maar deur elke teologiese leser van die Bybel gestap meet word. Dit is goed - nee, beter dalk, noodsaaklik - dat op hierdie problematiek gewys word sodat die gelowige ook iets kan begryp van sy/haar onvermydelike sosio-histories-bepaalde lees van die Bybel waarvan Kónig se boek asook elke ander teologiese werk en besinning, ’n produk is. Vir Konig is die plus van die bybelse boodskap oor die vraag "Wat is die mens?" bo die groot aantal ander wetenskaplike "boodskappe" oor wat die mens is, die volgende: Die bybelse boodskap is ’n konkrete boodskap waarin die mens die ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 333 middelpunt van God se belangstelling is. Hierdie mens is ’n mens in verhoudinge. Konig identifiseer ’n sestal formele verhoudinge: in vryheid tot omgewing (kultuur); mens as historiese (het, gebruik en maak geskiedenis) en talige wese (verantwoor- delike aard van menswees); mens in verhouding tot naaste (is medemens) en natuur (verbondenheid). Die mees beslissende formele verhouding is egter die verhouding tot/voor God wat al die ander verhoudinge konstitueer. Hierdie beslissende verhouding tot/voor God is die toespitsingspunt van hierdie boek. Konig wys daarop dat in ’n volgende deel (deel 5) na die ander verhoudinge gekyk sal word. p g ( ) g g y Die verhouding tot/voor God het vir Konig twee kante wat die inhoude- like aard van menswees bepaal, naamlik ’n andersheid en ’n eendersheid tot God. A Konig Eersgenoemde (andersheid) is die mens as komplementerende bondgenoot van God waarin Hy die inisiatief in genade neem en die mens in gehoorsaamheid en dankbaarheid antwoord. Verbond as die inhoudelike beskrywing van die verhou­ ding tot/voor God, word deur Konig nie in die eng sin van die woord verstaan nie, maar ruim, naamlik as die lewende omgang tussen God en mens; laasgenoemde (eendersheid) is die mens as beeld van God, dit wil sê die soos (analogiese) van menswees: Ons meet ten spyte van die radikale verskille met God, soos Hy wees! Hierdie andersheid en eendersheid wat die inhoudelike aard van menswees bepaal, werk Konig (p 1-107) uit in Afdeling 1. Die andersheid word inhoudelik gevul deur die vrae na die "wie” van die Verbondsgod, die "wat" van die verbond en die "bestemdheid" van die verbondsmens. Die eendersheid van die soos in die ongelykheid tussen die inisiatiefnemende God en antwoordende mens word inhou­ delik gevul met ’n mensvormige woe/: Omdat Hy liefde is, moet ons liefhê; omdat Hy heilig is, moet ons heilig lewe; omdat Hy vry is, moet ons in vryheid lewe! Op hierdie wyse is die beeldskap nie iets anders as die verbond nie, maar ’n besondere aspek daarvan. Die "wie" van die beeld, dui op die mens in gemeenskap met ander mense; die "wat" van die beeld, is gerig op die soos God wees en soos Christus optree van ’n nuwe lewe. Logies hieruit vloei Konig se oorspronklike poging om die bybelse mensbeskouing in die Godsleer te fundeer en aan Christus te normeer. Inhoudelik vul Konig hierdie Godsfundering en Christusnormering in sy uiteensetting van die analogiese (liefde, vryheid, heiligheid) en komplementerende eienskappe (genade: dankbaarheid, gesag: gehoorsaamheid, beloftes: hoop) van die verbondsmens in sy/haar verhoudinge. Wanneer Konig (p 108 ev) hieropvolgend die vraag na die wese van die sonde aan die orde stel, verteenwoordig dit ’n beginselbesluit en spruit nie voort uit die dogmatiese oortuiging dat die mens wesenlik ’n sondaar is en nooit iets anders kan wees nie! Bepalend vir so ’n standpunt is die vraag na wat onder wese verstaan word asook of die mens hedoel is om sondaar te wees! A Konig Het Konig in die eerste afdeling van sy boek die verloste mens bespreek, dit wil se die ware mens (soos God ons bedoel het), dan handel die tweede afdeling 334 RESENSIES oor die werklike mens, dit wil sê die mens met wie ons elke dag te doen kry, in onsself en in die mense random ons. En die werklikheid hiervan is die van sondaar- mense, dit wil sê mense wat word wat hulle nie bedoel is om te wees nie! Teenoor die sinvolheid van die Godsbedoelde ware mens, staan nou die onbegryplike sinne- loosheid van die sonde-doenende werklike mens! In hierdie sin (-neloosheid!) praat Konig van die wese van die sonde as die nie-nakoming en ontwyking van die verant- woordelikheid wat met menswees gegee is, die sonde as bose mag en die nestel van sonde in strukture. Vra Konig binne hierdie konteks na die tradisionele verstaan van die erfsondeleer, die gradering van sondes en die sonde teen die Heilige Gees, dan wil hy een saak glashelder beklemtoon: Sonde is ’n onbegryplike, erge en konkrete grootheid. Dit is sinloos en chaoties, dit vervreem en verbreek, dit is ’n vernietigende mag! Dit is op geen wyse verklaarbaar en sinvol nie. Hierin sou die gevaar van verontskuldiging verskuil lê! As onder andere ongeloof en ongehoor- saamheid van die beelddraende verbondsmens teenoor God en as onder andere selfliefde en liefdeloosheid teenoor die medemens, is die enigste sinvolle ding om met sonde te doen om dit te bely en te laat staan in die wete: die Here beplan en gebruik nie die sonde nie. Hy oordeel en straf dit omdat Hy dit haat! En Goddank, in genade vergewe Hy dit! Ten slotte stel Konig die immer aktuele vraag na die dood, siekte en hel as gevolge van (of straf op) sonde. Op insiggewende wyse word die Ou en Nuwe Testamentiese gegewens in hulle onderskeie en histories progresserende beklemto- ninge deur Konig uitgelig sonder dat hy probeer om hierdie uiters moeilik en veelkantige probleemrelasies klinkklaar te beantwoord. Wei skerm Konig daarvoor dat die antwoorde wat ons ontwyk in hierdie verbande tussen sonde en dood en siekte deur ’n fundamentalisties-tradisie-bepaalde gemaksugtigheid ingeforseer word by God, sy wese en sy "ewige raad". Hierteenoor bring hy dit in verband met die gevolge van die mens se verantwoordelikheid en skuld. A Konig S i ’ b b l l i l i d g g Sou Konig se ontwerp van ’n bybelse antropologie teologies geweeg word, sal dit nie te lig bevind word nie en wel op twee vlakke: Eerstens is die ontwerp ’n goed-beredeneerde en insigtelike poging tot ’n bybelse antropologie wat vir elke (sondige!) teoloog sowel as die leesgierige gelowige van veel "vaste spys" waarde sal wees, en tweedens sal dit beslis tot kreatiewe gesprekvoering (nadenke) kon lei oor die oorspronklike standpunte wat Konig inneem en verdedig. D P Veldsman ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 335 W G Pippert, The hand of the Mighty. Right and wrong uses of our power, Baker Book House, Michigan 1991, 166 pp. Prys onbekend. W G Pippert, The hand of the Mighty. Right and wrong uses of our power, Baker Book House, Michigan 1991, 166 pp. Prys onbekend. Hierdie is die sewende boek in ’n bietjie meer as twee dekades van die vooraan- staande Amerikaanse joernalis Wesley Pippert. Vir meer as dertig jaar was hy ’n verslaggewer van United Press International (UPI) waartydens hy drie presiden- siële veldtogte asook die verslaggewing met betrekking tot die Kongres hanteer het. Hy was die hoofverslaggewer gedurende die Watergate-skandaal asook hoofkorres- pondent in Israel en die Midde-Ooste vir UPI. Tans bestuur hy die Washington Reporting Program wat deur die School of Journalism van die Universiteit van Missouri, Columbia geborg word. In hierdie werk stel Pippert die (immer) aktuele onderwerp van die uit- oefening van mag aan die orde. Sy vraag met betrekking tot die uitoefening van mag spruit histories voort uit veral twee ervaringe: (1) sy eerstehandse ervaring in 1973-5 tydens die Watergate-skandaal en die politieke ontwikkelinge daarna; en (2) die skandale rondom die "beroemde" tele-evangeliste (Swaggart, Bakker en andere). Vir Pippert is die boeiende sosio-psigologiese vraag: Hoe kon soveel goeie professionele persone (elf van hierdie persone in diens van Nixon was prokureurs!) by hierdie dade betrokke raak? Hoe kon hierdie uitgesproke christelike en passie- volle tele-evangeliste so immoreel en uiteindelik magsbehep opgetree het? Pippert wil geen klippe gooi nie. Arrogante misbruik van mag kan elkeen van ons oorkom! Daarom stel hy die versigtig-persoonlike vraag: "What are the Watergates each of us faces? Who among us can claim that we would have handled the temptations facing the televangelists any differently?" (p 59). A Konig i di k d l i h d i k i d Hierdie skandale waarvan Pippert eerstehandse ervaring en kennis dra, neem hy as vertrekpunt in vier gevallestudies vanuit die Bybel (Mag van God, Josef en Dawid) en moderne geskiedenis (Watergate en Carter-administrasie). Hierin handhaaf Pippert die standpunt van die teoloog Lewis Smedes: "Power itself is neutral. It can be harmful and destructive, or creative and helpful" (p 26). Vanuit hierdie oortuiging dat mag insigself neutraal is en gevolglik reg en verkeerd gebruik kan word, stel hy die volgende vrae aan die orde: * Wat is mag, en hoe werk dit? • Hoekom l k dit asof mag alt d • Hoekom lyk dit asof mag altyd korrupsie meebrin *H k hi di ki t d? * Hoe kan hierdie versoeking weerstaan word? I Ch i t lik f d li i l i g • Is Christelike of ander religieuse leiers meer blootgestel aan magsmisbruik ter wille van die "saak" waarvoor hulle staan? Met ’n "evangeliese direktheid en ongekompliseerdheid" hanteer Pippert die Ou en Nuwe Testamentiese getuienis oor God as oorsprong van alle mag. Mag as die vermoë om mense en gebeure te beinvloed, kom van God en is insigself moreel Met ’n "evangeliese direktheid en ongekompliseerdheid" hanteer Pippert die Ou en Nuwe Testamentiese getuienis oor God as oorsprong van alle mag. Mag as die vermoë om mense en gebeure te beinvloed, kom van God en is insigself moreel RESENSIES 336 neutraal. God gebruik sy mag primêr om regverdig te wees, geregtigheid te vestig en genade te bewys. Elke mens het op grond van talente en vermoëns ook verleen- de mag. Persoonlike magsbeoefening help ons om kollektiewe magsbeoefening te begryp, aangesien byvoorbeeld regeringsmag ’n kollektiewe verlenging is van per­ soonlike mag. Mag kan egter verskillende afwykende gestaltes aanneem byvoor­ beeld manipulasie, geweld ensovoorts en daarom moet mag altyd met inperkinge gepaard gaan. In sy eie woorde: neutraal. God gebruik sy mag primêr om regverdig te wees, geregtigheid te vestig en genade te bewys. Elke mens het op grond van talente en vermoëns ook verleen- de mag. Persoonlike magsbeoefening help ons om kollektiewe magsbeoefening te begryp, aangesien byvoorbeeld regeringsmag ’n kollektiewe verlenging is van per­ soonlike mag. Mag kan egter verskillende afwykende gestaltes aanneem byvoor­ beeld manipulasie, geweld ensovoorts en daarom moet mag altyd met inperkinge gepaard gaan. A Konig In sy eie woorde: "All of us, the meek and the mighty, have power. But those who are in positions of leadership and authority possess a disproportionate amount of power. For most of us, our power is expressed in personal, individual ways. But persons in leadership and authority wield their power in ways that have vast implications for all of us" (p 119). Vanuit ’n bybelse perspektief stel Pippert ’n model van dienende leierskap voor as uitdaging in die uitoefening van gesagvolle mag. Dit is vir Pippert die grondslag waarop outentieke leierskap in alle lewensfere gebou word. Pippert skryf gemaklik. Die inkleur van sy argumentasie met allerlei persoonlike voorbeelde, gee ’n persoonlik deurleefde egtheid aan hierdie boek. Dit lees lekker. Dit opsigself is al genoeg om hierdie boek met instemmende waardering te lees, en nog soveel te meer in Suid-Afrika waar ons ons bevind in ’n tydperk van grootskaalse ontblotinge van een of ander vorm van (ongehoorde) magsmisbruik. Tog ontbreek in sy analise ’n "dieper/breer" sensitiwiteit vir die problematiek en kompleksiteit van die sosiaal-psigologiese magsfenomeen soos veral in onder andere die skool van Kritiese Teorie (Adorno, Horkheimer, Haber­ mas) blootgelê is! Ook sou Pippert goed kon doen deur sy eie analise aan te vul met die goeie insigte van die sekretaris van die WRK, Hans-Rudi Weber (1989) in sy boek oor mag in die bybelse verhale (Power. Focus for a Biblical Theology. Geneva: WCC Publications). Ten spyte van hierdie tekortkominge, kan die leser waarderend iets put in lyn met Pippert se grootse uitgesproke intensie met hierdie boek, naamlik "that this book (may) provide hope" (p 155). D P Veldsman J Calvijn, Prediking en Verkiezing, vertaal deur S van der Linde, De Groot Goudriaan, Kampen 1992, 224pp. Prys 42,50 gulden. Hierdie bundel bevat dertien preke uit Genesis 25:12 tot 27:36 oor die verkiesing van Jakob en die verwerping van Esau. Hierdie boek is vroeg reeds gedruk naamlik in 1562 maar is toe vergete en aan die einde van die vorige eeu teruggevind. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 337 Oorspronklik was dit deel van 123 preke oor Genesis wat Calvyn in die jare 1559/60 in Geneve tydens die dienste in die week gehou het. I ’ b d i li i di l b i i i li i In ’n breedvoerige toeligting gee die vertaler baie interessante inligting. A Konig Hy wys op die breedsprakerige Frans waaruit die vertaling gemaak is en wyt dit aan die feit dat Calvyn sy hoorders moes opvoed en onderrig en daarom gedagtes dikwels moes herhaal. Hy het ook hard met sy gemeentelede moes praat. Hy het geduldig oor die genadige verkiesing van God gehandel en boweal alles prakties probeer toepas vir die gemeente deur steeds daarop te wys wat dit vir hulle in hul lewe van elke dag beteken. K lik h di l k d h di k d C l g Kortliks het die vertaler ook daarop gewys hoe die preek deur Calvyn ingebed is in ’n liturgie en hy bespreek die orde van die diens wat deur Calvyn gevolg is. In die lig van die feit dat Calvyn vir baie mense net bekend is uit sy Institusie, is dit baie goed dat daar voortgegaan word om ander minder bekende werke van Calvyn te vertaal. In die Voorwoord word juis die mening uitgespreek dat die swaartepunt by Calvyn in sy preke kan lê. Dit is nie dat daar geheel nuwe dinge gesê word nie maar wat hy sê is pastoraler, meer bewoë en uitvoerig (bl 8). Daarom moet hierdie vertaling uit die Frans seer verwelkom word. Die boek is in ’n mooi hardeband en die reeks kan hartlik aanbeveel word by elkeen wat in Calvyn belangstel. C F A Borchardt C G de Groot, Spener en Francke. Grondleggers van die Duitse Piëtisme, Potchefstroom 1992 (IRS F2 no 55), 53 pp. Frys R7-00. Die outeur wat ’n hele paar boekies in die reeks Reformatoregalery versorg het (o.a. oor Zwingli, Erasmus, Luther en Calvyn) begin in hierdie boekie deur te wys op die verstarring in die protestantse kerke in die 17e en 18e eeu en dan bespreek hy die Pietisme as reaksie teen die koue Ortodoksie. Hy stel dit dat die Piëtisme eintlik sy oorsprong in Engeland gehad het (p 3) en op bladsy 5 meld hy dat dit in Engeland uit die kerk verban was en dat hulle ’n eie kerk moes stig onder die naam Metodiste kerk. Dit is verwarrend want Wesley is tog deur die Duitsers beinvloed en nie andersom nie. lik b h d l h S l l ( 6 12) l d ’ Kortliks behandel hy Spener se lewensloop (p 6-12) gevolg deur ’n lewenskets van Francke (p 13-30). A Konig Daarna wys hy op die kenmerke van die Pietisme (p 30-46), die verskeie groepe (p 47) en ’n slotbeskouing (p 47-52) wat hoofsaaklik bestaan uit kritiek teen Francke. h b i d d l d di i i b i i Hy het baie goed gewys op nadele wat deur die Pietisme gebring is, soos hulle asketiese trek, hulle subjektiwisme, volmaaktheidsleer, leer van die deter- RESENSIES RESENSIES 338 minisme, hul geestelike hoogmoed en veral hulle oordrewe klem op godsdienson- derrig veral op kinders wat te jonk is om die voile implikasies van alles te begryp en dan net gefrustreer kan word. Die auteur het by alle waardering vir Francke tog baie kritiek op sy onderrigmetodes. Dit kom ook in sy slotbeskouing ruimskoots terug. Positiewe gevolge wat De Groot noem is dat hulle die Lutherse Kerk wakker geskud het en veral ook die sendingopdrag met erns aangepak het. Laasgenoemde gedagte het horn gelei om ’n hele paar bladsye te wy aan die Morawiese sending hier in Suid-Afrika (p 42-46). Von Zinzendorf is deur Francke beinvloed en so het p Francke indirek meegewerk aan die uitbreiding van die evangelie in Suid-Afrika. ’n Kort lys van geraadpleegde werke word aangegee en dit is opmerklik dat 12 van die 23 titels direk met Opvoedkunde te doen het, vandaar sy deeglike kritiek op Francke se onderwys. Dit is natuurlik gegrond maar oorheers tog die slotoordeel en mens sou tog nie die indruk wou laat dat dit Francke se hooffout in sy lewe was nie. Die feit is dat hy met die stigting van sy weeshuise ’n voorloper van die latere sogenaamde Inwendige Sending was en hierin en deur sy sendingywer ’n baie groot invloed uitgeoefen het op die uitdra van die evangelie. g g p g Oor die geheel gesien is dit ’n lesenswaardige boekie en as ’n kort inleiding op die Piëtisme ’n nuttige oriëntering. C F A Borchardt A Malphurs, Developing a vision for ministry in the 21st century, Baker Book House, Grand Rapids, Michigan 1992,256 pp. Prys onbekend. A Malphurs, Developing a vision for ministry in the 21st century, Baker Book House, Grand Rapids, Michigan 1992,256 pp. Prys onbekend. Die term visie en missie word vandag redelik algemeen gebruik en meestal op ’n lukraak manier. A Konig Sommige sien missie as die droom vir ’n kerk of ’n organisasie (vergelyk George Barna in sy boek "Without a vision the people perish"), terwyl Malpuhrs visie sien as die droom vir ’n kerk. Visie is ’n moet vir die kerk. "Vision is crucial to any ministry. Ministry without vision is like a surgeon without a scalpel, a carpenter who has broken his hammer". Tereg sê Malphurs "to attempt a ministry without a clear, well-articulated vision is to invite a ‘stillbirth’" (p 19). ’n Goeie visie gee rigting aan ’n kerk. Dit skep ’n eenheidsklimaat, dit bewerk verandering en motiveer die lidmate. ’n Visie word gebore omdat daar ’n ontevredenheid ontstaan met die status quo. Hierdie ontevredenes is nie maar net "squeaky wheels" nie, maar werk ook doelgerig in die rigting van verandering en verbetering. Hulle bevraagteken nie maar net alles nie, maar doen ook konkrete voorstelle aan die hand. Hulle is gewoonlik die leiers in die kerk. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 339 In hoofstuk 3 bespreek hy die visionêre leier in die gemeente. Twee belangrike sake word bespreek naamlik die leier se intu'isie en sy rasionele denke. Hy maak ook melding van die "Personal Profile'-toets wat die leiers moet aflê. In hoofstuk 6 gee hy weer aandag aan die verskil tussen die leier en die bestuurder. "Leadership is coping with change, while management is coping with complexity" (p 142). Die leier gee rigting aan die groep terwyl die bestuurder kyk na die beplanning en begroting. Die leier is ingestel op motivering en inspirasie terwyl die bestuurder ingestel is op kontrole, organisasie en voortdurende toesig. Hier word nie gekies vir die een ten koste van die ander nie. Hy pleit eerder daarvoor dat ’n leier ook moet leer om ’n bestuurder te wees. Twee hoofstukke (6 en 7) word gewy aan struikelblokke vir die implemen- tering van ’n visie. Die opiossings vir hierdie struikelblokke sien Malphurs lë in spanbou, in samewerking en koordinering, in die uitbouing van die span en in die persoonlike verhouding met Jesus Christus. Malphurs gebruik die Midlothian Community Church se bedieningsplan as riglyn. Hy gee ook verskillende voorbeelde van ’n visie en hoe die visie geformuleer en "bemark" kan word. Die laaste hoofstuk handel oor die instand- houding van die visie. Hierdie is ’n uitstekende werkboek wat elke predikant en beplanningskommissie met groot vrug kan gebruik. A Konig ’n Ander kant van strategiese beplanning word vanuit ’n nuwe hoek belig. Die boek bevat weldeurdagte idees. H S Breytenbach H vande Kemp (ed), Family Therapy. Christian Perspectives. Baker Book House, Grand Rapids, Michigan 1991,214 pp. Frys onbekend. Hendrika vande Kemp het hierdie boek saam met 6 ander skrywers die lig laat sien. Sy self skryf een van die hoofstukke en tree ook op as redakteur. Al die skrywers is belydende Christene, maar uit verskillende tradisies. Die boek verskyn as deel van ’n groter reeks, Christian Explorations in Psychology. Elke volume in die reeks het ten doel om op ’n wetenskaplike basis een veld in die psigologie vanuit ’n Christe- like perspektief te bestudeer. In hierdie boek gaan dit dan oor die gesin en gesinsterapie. Di i h d hi di b k l k l Die inhoud van hierdie boek lyk soos volg; 1 Religion and ethnicity in the thought of Christian Fredrik Midelfort. Jon L Yost. 2 The family, religion, and identity: A reformed perspective. Hendrika Vande Kemp. 1 Religion and ethnicity in the thought of Christian Fredrik Midelfort. Jon L Yost. 2 The family, religion, and identity: A reformed perspective. Hendrika Vande Kemp. 340 RESENSIES 3 Personhood and relational life tasks: A model for integrating psychology and theology. G Peter Schreck. 4 The church as a multigenerational relational system. Clarence Hibbs. 5 Between truth and trust; Elements of direct address. Barbara R Krasner and Austin J Joyce. 6 Metaphors, models, paradigms and stories in family therapy. Alvin C Dueck. Dit is betekenisvol dat die eerste hoofstuk aan Midelfort se teorieë gewy word. Hy was ’n baanbreker in die erkenning van religieuse en etniese dimensies in gesins- funksionering. Hy het ook klem daarop gelê dat die verskillende dimensies waarop gefunksioneer word, naamlik godsdienstig, etnies, sosiaal, psigologies en fisies, almal in balans met mekaar moet wees. Vande Kemp se eie bydrae oor godsdiens, identiteit en gesin, orden sy aan die hand van die sisteemteorie van David Kantor en William Lehr. Die dimensies van ruimte, tyd, energie, mag en betekenis, word aan die hand van die konteks van ’n Christelike gesin bespreek. g p Die hoofstuk deur Peter Schreck bied ’n bruikbare model aan die hand waarvan psigologie en teologie geïntegreer kan word met die oog op persoons- ontwikkeling. Die model bestaan uit die basiese begrippe van identiteit, intimiteit, industrie en integriteit. A Konig Sy werk kry hier op aarde gestalte in die gemeente (Ef 2:22). Die nuwe Jerusalem word gebou deur gemeentebou. Só bly gemeentebou ’n eeuelange proses. Vanaf Pinkster is die kerk in aanbou. Bogenoemde argumente is die basiese uitgangspunt van Te Velde. Hierna gee hy ook verder aandag aan sake soos: wie bou die kerk, intensiewe en ekstensiewe bouwerk en doelgerigte gemeentebou. Gemeentebou as vak word weer eens bespreek (p 18-27). In Europa het die vak ontstaan in die konteks van kerkverlating. Dit het ’n metode geword om te soek na kerkherstel. Daarom praat die Nederlanders dan ook van "crisis management". Die probleem was dat die kerk "kerkdiensten-kerk" was en nie gemeente-kerk nie. Kerklike aktiwiteite was slegs beperk tot die eredienste. Vandaar die enorme randkerklikheid. Gemeentebou as vak het weer die priester- skap van die gelowiges beklemtoon. Die kerk moes hom weer rig op die "midden- veld" (21) sodat lidmate kan omgee vir mekaar, mekaar onderling kan vertroos en versterk en die kerk op- en uitgebou kan word. wat God self gelê het. Daar is ook voortgaande arbeid. Die Here wil vender bou (1 Kor 3:9-11). Daar is ’n doel met elke bouprojek. God laat sy kerk bou volgens Sy plan wat Hy daarvoor uitgewerk het. Dit sien ons duidelik in die Ou Testament met die tabernakel (Eks 25-28; 36-40) en met die vaste tempel in Jerusalem (1 Kon 28:19). Die term "bou" het aldus Te Velde dikwels oordraagtelike betekenis. In die algemeen dui dit op ’n situasie waarin dit met jou goed gaan. Wanneer die volk ongehoorsaam word, gaan alle bouwerk te grond. Maar dan kom daar weer nuwe beloftes van die heropbou van die tempel (Jer 24:6; 31:4, 28; Neh 2:20). God laat sy kerk nie eindig in puin nie. Die "opbou"-begrip is daarom ’n simbool van God se genadige handelinge met sy volk. Met die koms van Jesus Christus begin ’n nuwe tyd. Na Sy dood en opstanding is die tempel-era verby. Alle aandag word nou gevestig op die heiligdom in die hemel. Vandaar werk Hy immers aan die nuwe Jerusalem. Sy werk kry hier op aarde gestalte in die gemeente (Ef 2:22). Die nuwe Jerusalem word gebou deur gemeentebou. Só bly gemeentebou ’n eeuelange proses. Vanaf Pinkster is die kerk in aanbou. Bogenoemde argumente is die basiese uitgangspunt van Te Velde. A Konig In die laaste twee hoofstukke van die boek word vanuit verskillende hoeke nogal uitvoerig aandag gegee aan die teorieë van Boszormenyi-Nagi. In Suid-Afrika is hierdie skrywer met sy interessante idees heel onbekend. Daarom is dit opwindende leesstof en dit blyk ook vanuit ’n teologiese perspektief bruikbare teorieë te wees. Een van die sleutelkonsepte waarmee Nagi werk is skuld - skuld wat ook van generasie tot generasie vereffen word. Dit open nogal nuwe perspek- tiewe. Vir teoloë, maatskaplike werkers en sielkundiges - almal wat hulle met gesinsterapie bemoei - is hierdie ’n waardevolle boek. J C Muller M te Velde, Gemeente Ophouw 1, Doelgericht en samehangend werken in de Christelijke Gemeente, De Vuurbraak, Barneveld 1992, 96 pp. Prys onbekend. M te Velde, Gemeente Ophouw 1, Doelgericht en samehangend werken in de Christelijke Gemeente, De Vuurbraak, Barneveld 1992, 96 pp. Prys onbekend. Hierdie is die eerste boek wat verskyn het na Te Veide se intreerede aan die Teologiese Universiteit van die Gereformeerde Kerk te Kampen in 1989. In hierdie boek "Gemeente opbouw” gee hy planmatig aandag aan die funksionering van die gemeente. Die term gemeentebou, sê Te Velde, kom nie in die Skrif voor nie, maar wel die saak van gemeentebou. Die term "bou" verwys na ’n begin, ’n fondament 341 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 wat God self gelê het. Daar is ook voortgaande arbeid. Die Here wil vender bou (1 Kor 3:9-11). Daar is ’n doel met elke bouprojek. God laat sy kerk bou volgens Sy plan wat Hy daarvoor uitgewerk het. Dit sien ons duidelik in die Ou Testament met die tabernakel (Eks 25-28; 36-40) en met die vaste tempel in Jerusalem (1 Kon 28:19). Die term "bou" het aldus Te Velde dikwels oordraagtelike betekenis. In die algemeen dui dit op ’n situasie waarin dit met jou goed gaan. Wanneer die volk ongehoorsaam word, gaan alle bouwerk te grond. Maar dan kom daar weer nuwe beloftes van die heropbou van die tempel (Jer 24:6; 31:4, 28; Neh 2:20). God laat sy kerk nie eindig in puin nie. Die "opbou"-begrip is daarom ’n simbool van God se genadige handelinge met sy volk. Met die koms van Jesus Christus begin ’n nuwe tyd. Na Sy dood en opstanding is die tempel-era verby. Alle aandag word nou gevestig op die heiligdom in die hemel. Vandaar werk Hy immers aan die nuwe Jerusalem. A Konig Hierna gee hy ook verder aandag aan sake soos: wie bou die kerk, intensiewe en ekstensiewe bouwerk en doelgerigte gemeentebou. Gemeentebou as vak word weer eens bespreek (p 18-27). In Europa het die vak ontstaan in die konteks van kerkverlating. Dit het ’n metode geword om te soek na kerkherstel. Daarom praat die Nederlanders dan ook van "crisis management". Die probleem was dat die kerk "kerkdiensten-kerk" was en nie gemeente-kerk nie. Kerklike aktiwiteite was slegs beperk tot die eredienste. Vandaar die enorme randkerklikheid. Gemeentebou as vak het weer die priester- skap van die gelowiges beklemtoon. Die kerk moes hom weer rig op die "midden- veld" (21) sodat lidmate kan omgee vir mekaar, mekaar onderling kan vertroos en versterk en die kerk op- en uitgebou kan word. Te Velde gee ook aandag aan die verhouding teologie en menswetenskap- pe (54), beleidvorming vir die kerk (68) en aan ’n visie vir die gemeente (81-91). Hierdie is ’n goeie boekie oor die basiese teologiese sake rondom gemeentebou. Dit is ’n moet vir elkeen wat besig is met gemeentebou. Die vereiste is net dat die tweede boekie van Te Velde "Gemeente Opbouw 2" hierna gelees sal word. b h H S Breytenbach M Te Velde, Gemeente Ophouw 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de Christelijke gemeente, De Vuurbraak, Barneveld 1992,134 pp. Prys onbekend. In die eerste deel word planmatig en doelgerig aandag gegee aan ’n verbeterde funksionering van die gemeente. Die term gemeentebou, die teologiese fundering RESENSIES RESENSIES 342 en die vak gemeentebou word aan die orde gestel. en die vak gemeentebou word aan die orde gestel. g g In die tweede deel word 10 basiese riglyne vir die goeie funksionering van die gemeente uitgespel. Die Skrifgegewens word benader vanuit ’n gemeentebou- invalshoek met die doel om die gemeente op- en uit te bou. Dit gaan inderdaad vir Te Velde om die effektiewe funksionering van die gemeente. Te Velde verkies dus om in sy beredenering rondom gemeentebou die saak van God se kant af te benader omdat ons in ’n gebroke werklikheid leef. Die tien basiese riglyne word net kortliks genoem naamlik: plek (14-19), basis (22-28), doel (30-33), take (36-49), hart (56-58), krag (60-65), funksionering (65-71), gawes (74-96) en ampte (97-108). g g g p Bogenoemde tien riglyne dien as boubeginsels. In die opbouwerk van die gemeente sal hierdie 10 riglyne van die uiterste belang gereken word. A Konig As een of meer daarvan verwaarloos word, sal dit negatiewe gevolge vir die gemeente hê. Dan kan die gemeente nie optimaal funksioneer nie en sal dit lei tot allerlei frustrasies vir die lidmate. Hierdie tweede werkboek is nuttig en bruikbaar. Ons sien uit na die derde boek van Te Velde waarin ’n "werkplan" uitgestippel sal word. H S Breytenbach K L Callahan, Twaalf sleutels tot 'n effektiewe gemeente. Die BeplanningswerkboeL Orion 1993, 52 pp. Prys R20-67. K L Callahan, Twaalf sleutels tot 'n effektiewe gemeente. Die BeplanningswerkboeL Orion 1993, 52 pp. Prys R20-67. Sedert die publikasie van "Twelve Keys to an Effective Church” het daar talle versoeke ingestroom vir ’n praktiese werkboek. Callahan het hierna ’n werkboek ontwerp vir leraars, sleutelleiers en lidmate van die gemeente wat in die toekoms van die gemeente belangstel. Hierdie uitstekende en handige werkboek is in Afri­ kaans vertaal deur M Nel en J J Louw. Dit is ’n stap vir stap begeleiding in ’n gemeentelike beplanningsproses met die oog op langtermynbeplanning. Langter- mynbeplanning is tog bevorderlik en beslissend vir die vooruitgang van elke gemeente. Dié werkboek kan deur gemeentelike kommissies, sleutelleiers, langter- myn beplanningskommissies, leraars en individuele gemeentelede gebruik word. Die waarde van die werkboek is dat elke persoon betekenisvol aan die ontwikkeling van die langtermynplan van die gemeente kan deelneem terwyl die sake aan die orde (leemtes en winspunte) gedurig met mekaar bespreek word. Die Beplannings- werkboek kan op verskeie maniere benut word. Sommige gemeentes verkies om die Beplanningswerkboek oor ’n naweek van ongeveer nege tot tien werksure vir hulle langtermynbeplanning te gebruik. Ander gemeentes weer sal die Beplannings­ werkboek oor ’n tydperk van drie maande deurwerk en algaande sinvol hulle gedagtes met mekaar wissel. Die Beplanningswerkboek word in vier hooffases verdeel waarin die stof as volg ingedeel word: ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 14(2) 1993 343 Hooffase 1: Ontwikkel ’n realistiese beraming van die gemeente se huidige toestand en grootte (p 4-5). Hooffase 2: Kies die primêre toekoms van die gemeente (p 7-10). Tydens hierdie fase word bepaal waar die gemeente tans staan en hoe ver die gemeente kan gaan. Hooffase 3: Bepaal die sterk punte van die gemeente in die lig van die twaalf sentrale kenmerke van effektiewe gemeentes. Die relasionele kenmerke van die gemeente, soos beskryf in Callahan se 'Twelve Keys to an Effective Church" word hier bespreek. Die ses relasionele kenmerke is: 1 Spesifieke, konkrete missionêre doelwitte. A Konig 2 Pastorale besoeke deur pastors en lidmate in die gemeenskap. 3 Gemeenskaplike, dinamiese eredienste. 4 Betekenisvolle relasionele groepe. 5 Sterk leierskapshulpbronne. 6 Vaartbelynde strukture en deeglike, deelnemende besluitneming. Hierna word die funksionele kenmerke bespreek naamlik: 7 Verskeie toereikende programme en aktiwiteite. 8 Oop en toeganklik. 9 Opvallende sigbaarheid. 10 Voldoende parkering, grond en landskapsontwikkeling 11 Voldoende ruimte en fasiliteite. 12 Gesonde finansiele hulpbronne. Na hierdie deeglike analise volg die vierde hooffase. Hooffase 4: Kies die sentrale kenmerke, die sleuteldoelwitte en tydskedules wat die gemeente se toekoms sal bevorder. Gedurende die eerste fase van die vierde hooffase moet die beplanningspaar al die insette deel met die ander in die groep. Elkeen se graderings word nou op ’n kaart aangeteken op bladsy 36. Op die volgende twee kaarte word nou die Kenmerkgradering: Graderingsvelde en -gemid- deldes (p 37); Gemiddelde graderings en Kenmerke (p 38) aangeteken. di d f d di k di ki In die tweede fase word die sterk punte van die gemeente gekies en uitgebou. In die derde fases word beplan en besluit saam met die ander beplanningspare watter kenmerke uitgebou en toegevoeg moet word. In die vierde fase word ’n tydskedule opgestel vir die volgende drie tot vyf jaar. In die vyfde en laaste fase word sleuteldoelwitte gekies en geformuleer vir die uitbouing en toevoeging van die kenmerke. Hierdie Beplanningswerkboek is ’n besliste moet vir elke predikant en elke lid van die beplanningskommissie. Ek beveel dit graag aan. H S Breytenbach 344 RESENSIES

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1077/1481

Afrikaans

DIMENSIES VAN VREEMDHEID IN DIE EVANGELIEVERKONDIGING AAN AFRIKA J. du Preez J. du Preez J. du Preez J. du Preez Allerlei dimensies van vreemdheid kan in die aanvanklike verkondiging van die evangelie aan Afrika aangedui word, maar*'n mens moet besef dat hierdie gevarieerde vreemdheid hom in mindere of raeerdere mate tot op hierdie dag kan voordoen, veral in gevalle waar daar tot vandag toe van suiwer missionêre situasies in die verkondiging sprake ig. Minstens ses aspekte of dimensies van vreemdheid kan onderskei word. Daar is eerstens die vreemdheid van die Swartman se tradisionele kultuur en religie vir die Westerse boodskapper. Die Swartman se tradisionele religie is naamlik ingebed in 41 lewens- en wêreldbeskouing wat as on- verdeelbare organiese geheel funksioneer: elke onderdeel is met die sentrum verbind en ontvang sy krag vanuit die sentrum.'^ Die tradisionele Afrika-religie het eie dieptestruktuur waarop die Christelike boodskap moet inspeel as dit werklik gehoor wil word. So 'n dieptestruktuur vorm gevolglik die klankbord vir die verkondiging. En wat is hierdie primêre religieuse klankbord in tradisionele Afrika? Dit is onder meer ongetwyfeld die wêreld van gemeenskap tussen lewendes en afgestorwenes en die soeke 2) na beskerming teen bose magte. Wat eersgenoemde betref, is die individu •n skakel in die ketting van geslagte van ontslapenes en nog ongeborenes, sodat John V. Taylor vra: "Can one who knows that he and his grandfather and his grandsons are one person, one blood, one spirit, come into Christ without them? .... Can such a scattered self be made over to Christ in a single act of decision?"^^ Die tradisionele Swartman se lewens- en wereldbeskouing is deur en deur religieus, met die mens so sekuur in die sentrum, dat J.S. Mbiti dit omskryf as Vi "anthropocentric ontology .... a complete unity or solidarity which 4) nothing can break up or destroy". Die tradisionele mensbeskouing van die Swartman word beheer deur drie kerngedagtes; lewe, krag en harmonieuse skakeling of "vital participation". In die verband speel die stam, waarbinne die individu sy plek vind, so allesoorheersende rol dat 'n mens Mbiti se tipering nog nader kan kwalifiseer as 'n tribalisties-antroposentriese kosmologie. Hierdie dieptestrukcuur is aanvanklik veelal 6f misverscaan of mlsken. Hierop is Mbiti se kommentaar: "This, among other things, has resulted in the tragedy of establishing since the missionary expansion of the nineteenth century only a very superficial type of Christianity on African soil".^^ H.L. In die vierde plek is daar die vreemdheid wat verband hou met 'n verkeerde klem in die oordra van die evangelie aan Afrika. DIMENSIES VAN VREEMDHEID IN DIE EVANGELIEVERKONDIGING AAN AFRIKA Pretorius spreek in die verband van h "kosmologiese onderskatting" by die Westerse verkondiger van die evangelie, selfs ook waar daar soms wel begrip vir die tradisionele kosmologie was.^^ Dit het dan gelei tot gebrek aan kommunikasie wat veral op vyf terreine na vore gekom het: die van ver- g ^ wantskap, voorouerkultus, magie, siekte en moraliteit. Daar is tweedens die vreemdheid van die Westerse boodskapper se kultuur vir die tradisionele Swartman. 2. 9) E. Nida wys in sy werk Religion across Cultures daarop dat in enige proses van oordrag, met name oor kultuurgrense heen, die ontvangs daarvan deur drie stadia gaan; "selecting" - die ontvanger hoor en selekteer alleen wat vir hom begryplik is; "skewing" -selfs wat geselekteer is, word met oorname gewysig; "restructuring" - aspekte van die nuwe word met aspekte van die oue tot Vi sintese verwerk. "selecting" - die ontvanger hoor en selekteer alleen wat vir hom begryplik is; -selfs wat geselekteer is, word met oorname gewysig; "restructuring" - aspekte van die nuwe word met aspekte van die oue tot Vi sintese verwerk. die oue tot Vi sintese verwerk. Hieruit volg die belangrikheid vir die Westerse verkondiger om so ver moontlik die Christelike boodskap uit sy Westerse kleed te haal, ten einde die gevaar van sinkretisme by die ontvanger te verminder. (Met sinkretisme word bedoel: die opneem van Christelike elemente in die tradisionele religie sonder dat die Christelike boodskap self die persoon aangespreek het). Baie Westerse sendelinge was aanvanklik glad nie genoegsaam van hierdie probleem bewus nie. Trouens, die Westerse kultuurmeerderwaardigheidsgevoel by sommige het meegebring dat die verkondiging van die evangelie met Vi soort kultuur- propaganda vermeng geraak het. Daar is byvoorbeeld van bekeerlinge verwag om hulle "heidense" klere met Westerse klere te vervang as teken van hulle lewensvernuwing. Tydens sy bediening in Transkei moes skrywer hiervan raeer as eens die droewe en verwarde woorde uit die mond van voornemende bekeerlinge Ora dit te verduidelik, moet eers gelet word op die feit dat die kruis- evangelie sy eie unieke dieptestruktuur het. Van die fundamentele aspekte van hierdie struktuur is onder meer: die mens is "n gevalle sondaar; sonde is wesenlik opstand teen God, nie raaar net 'n anti-sosiale daad nie; God is Vi Verbondsgod wat van sy kant af die inisiatief neem tot die mens se verlos- sing en bevryding: Hy verlos uit genade en nie op *11 kontrakbasis nie; in hierdie verlossing het die Seun van God oor alle bose magte getriomfeer en bring Hy nou sy verloste onder sy beskermende heerskappy in sy koninkryk; hier- uit volg weer die verloste volk se dankbare toewyding aan God deur liefdesdiens 12) aan ander mense. ■n Besondere deel van die dieptestruktuur van die evangelie is ook die feit dat verlossing 'n heilshistoriese proses inhou wat *n totaal ander siening van die tyd veronderstel as die van tradisionele Afrika. Vir laasgenoemde is tyd volgens Mbiti twee-dimensioneel: daar is 'n lang verlede,'n hede en prakties geen toekoms n i e J ^ ^ Die klem val op die verlede, maar dan so, dat die verlede (ja, juis die mitiese oertyd) deur allerlei herhalingsrites in die hede geaktualiseer word. "Pre-done, re-done" (Jane Harrison). Die Blye Boodskap daarenteen, soos in Ou en Nuwe Testament vervat, ontvou homself in *n heils- geskiedenis met 'n voorwaartse dieptegang, wat uitloop op die koms van Christus, die Seun van God wat ook mens geword het (Kersfees), sy lydensgang tot in die dood van die kruis (Goeie Vrydag), sy opstanding (Paasfees), sy hemelvaart (Hemelvaart), sy koms in die Gees (Pinkster), en sy wederkoms aan die einde. So het God die sirkelgang van die ewige herhaling in die hede deurbreek en aan die geskiedenis oorsprong en doel gegee, Daar is sin en vooruitgang in 14) sy handelinge met d i e mens; 'n onwankelbare koninkryk is in sig. Dit, saam met die ander elemente reeds hierbo genoem, vorm “n essensiele deel van die dieptestruktuur wat oorgedra moet word. Maar, het Eugene Nida by geleentheid gese: "Unfortunately some of these unique elements are not the things we really talk about. We rather teach people that Christianity involves a whole set of taboos: You musn’t drink; you musn't smoke; you musn't have more than one wife ... And so people often have a strange idea of what this thing Christianity really is all about. verneem: "Ek kan my nie bekeer nie, want ek het nie genoeg geld om vir my nuwe klere te gaan koop nie." En dit sender dat die prediker Vi «00rd oor ander klere gerep het! Maar van die vroegste jare van Westerse evangeliever- kondiging aan Afrika is op verskillende plekke oor baie jare heen die indruk gewek dat bekering en die aantrek van Westerse klere onafskeidbaar met mekaar verbonde is. In wyere sin is die indruk geskep dat evangelic en Westerse beskawing ongeveer sinonieme is. Die skrywer het by geleentheid moeite gehad om "n geleerde Swartman daarvan te oortuig dat geletterdheid en Christenskap nie dieselfde is nie. Hy kon eenvoudig nie verstaan dat daar werklik 'n verskil kan wees nie. So het Westerse verkondiging soms 'n dimensie van vreemdheid (naamlik stuk Westerse kultuur) in die boodskap ingedra wat met die wesenlike boodskap weinig of niks te doen het nie, maar in werklikheid "n struikelblok geword het op die weg van suiwer verstaan en aanvaarding daarvan. "All these years of work, all these efforts...", het vader Placide Tempels tydens Yi onderhoud gesug: "We had re-clothed them in our dress; they had accepted it, but they had not been really touched nor c h a n g e d " . D i t is sonder twyfel te kras gestel, maar dit is ongetwyfeld in sonmiige gevalle waar, en moet in elk geval te alle tye sover moontlik verhoed word. 3. 'n Derde soort vreemdheid hang saam met die inhoud van die Christelike boodskap self. Die boodskap is inderdaad 'n blye tyding. Dis heilsboodskap. Maar die hell sentreer in Vi kruis. Die heilsboodskap is kruisboodskap, sodat die "natuurlike" mens dit nie sonder meer kan vat nie; ook nie die "ou mens" .in die Christengelowige nie. In die sin kan daar van ^ vreemdheid gespreek word wat saamhang met die evangelie-inhoud: dit is vir die mens, maar nie volgens die mens nie. Daarom kan in laaste instansie God alleen vir die mens hierdie Blye Boodskap laat aanvaar met sy hele hart. "Wir miissen", sê Hans Scharer, "ausgehen von dem Herrn, der selbst ausgegangen ist, das Verlorene zu suchen und zu retten ... Im dreieinigen Gott liegt die Moglichkeit. Er allein ist die Moglichkeit".''^ In die vierde plek is daar die vreemdheid wat verband hou met 'n verkeerde klem in die oordra van die evangelie aan Afrika. 5. 'n Vyfde aspek van vreeradheid in die verkondiging van die evangelie is die van Westerse denominasionalisme. Meer as eens in die geskiedenis van die evangelieverkondiging aan Afrika het verskillende kerke binne dieselfde sen- dingveld gearbei in 'n gees van wedywering met mekaar, selfs van verdagmaking teenoor mekaar. Dat dit groot verwarring in die gemoed van baie nie-Christene gebring het, kan nie ontken word nie, en strek die kerk van Christus nie tot eer nie. Gedurende sy dienstyd in Transkei is skrywer hiervan meer as eenmaal tydens sendingwerk onder nie-Christen-AmaXhosa gekonfronteer met die vraag: "Maar hoe moet ek weet watter kerk die waarheid praat?" Hier is *n vreeradheid in die spel wat nie eie aan die evangelie van Jesus Christus genoem mag word nie. "The result is", se J.S. Mbiti tereg, "that Africa does not have a single image of Christianity but several. Different Church structures and traditions have been imported from overseas, and African Christians have inherited them without even understanding their meaning or b a c k g r o u n d " . ^ N a t u u r l i k mag dit nooit gaan om eenheid ten koste van die waarheid nie; wel om die eenheid in die waarheid. 'n Sesde en laaste aspek van vreemdheid is die opvallende teenstrydigheid wat dikwels tussen die leer en die lewe van diegene bestaan wat as Christene by nie-Christene bekend staan: Blanke setlaars en blanke personeel in verskillende hoedanighede, en (in 'n later stadium) Swart Christene wat weens verkeerde optrede vir volks- en stamgenote 'n struikelblok is, deurdat hulle lewe nie 'n weerspieëling is van die evangelie wat hulle volgens eie getuienis aanvaar het nie. So word die duidelike oordravandie evangelie geblokkeer, die vreemd­ heid verdiep. Aan die ander kant is dit juis die transparante lewens van Christenmense wat deur Gods genade as illustrasies van die verlossingsboodskap dien en hulle help om die dieptestruktuur van die boodskap te begin "vat". We too easily get stuck in the surface structures. En so gebeur dit dan, se hy, dat "the good news about salvation becomes the bad news about monogamy",^ " n Verkondiger moet dus waak teen die oordra van 'n blote oppervlakte-struktuur wat die hoorder die indruk gee dat die Christelike boodskap wesenlik bestaan uit die verbod op dinge wat vir die hoorder binne sy eie tradisionele wereld gebruiklik en sinvol is. Eers as hy die dieptestruktuur begin snap, kan dit verwag word dat hy sal verstaan waarom dit werklik in die oppervlaktestruktuur gaan. vir die aanvangsverkondiging van die evangelie op die sendingvelde van Afrika. Dit geld ook deurentyd daarna. Die verkondiging van die evangelie aan Afrika sit vol vreemde dimensies. Dit stem tot droefheid. Daar is egter vreugdekant: dat God in sy genade dwarsdeur die vreeindheid heen die wonders van waaragtige bekering oor Afrika uitgestrooi het. Prof E.B, Indowu vat die posisie goed saam as hy se: "It has become increasingly clear ... that the Church has been speaking in Africa and to Africans in strange or partially understood tongues. We must be thankful to God that in spite of man's weaknesses and shortsightedness 19) the miracles of grace has been taking place all over Africa . Met 'n groot mate van reg skryf Nida hieroratrent: "The ultimate need is, therefore, not so much for refined techniques, though these have their place, but for transformed men and woman, who may be used as the catalysts of change in religion, as prophets in a day when God seems to have ceased to speak, as servants in a time when most people want to be lords, and as guides in a world where men have been blinded by their own success. Only in this way can people ... 18) develop an awarenesss of the deep structures of their faith". Dit geld NOTAS 1. Vgl. D.J. Bosch, "Die probleem van die *aanknoping'". Op die Horison 22/2 (Junie 1960), 21; J.S. Mbiti, African religions and philosophy, London 1970, 15-16. 2. Vgl. D.J. Bosch, Hermeneuse in Vi sendingsituasie, in Hermeneutica (red. W.D. Jonker e.a.), Pretoria 1970, 230-232. 3. John V. Taylor, The primal vision, London 1963, 127. 4. ^ . , 16. 5. Vgl. H.L. Pretorius, Swartman, seksualiteit en sending, Pretoria 1977, 8-14; A.M. Pienaar, "Die prediking onder die heidene in ons huidige sendingsituasie", ongepubliseerde referaat in Referate Trans- en Ciskei, vol. 1, Umtata 1972, 103-107. 6. Mbiti, a.w., 15; vgl. P. Tempels, Bantu philosophy, Paris 1959, 20-22. 7. ^ . , 20. 8. A.w., 12 e.v. 9. New York 1968, 74-77. 10. R.T. Anstey, "Christianity and Bantu philosophy". International Review of Missions 52 (July 1963), 322. 11. Die Missionarische Verkundigung auf dem Missionsfeld, Basel 1946. 12. Vgl. E. Nida, New religions for old. A study of culture change in religion, in D.J. Bosch (Ed): Church and culture change in Africa (Lux Mundi 3), Pretoria 1971, 31, 34-35, 97; H. du Plessis, Gaan dan heen ... Cn Keur uit die geskrifte van wyle prof. H. du Plessis), Potchefstroom 1976, 262-264. 13. Mbiti, a.w., 16-17. 13. Mbiti, a.w., 16-17. 14. Vgl. Bosch, Henneneuse 233; H. du Plessis, *n Banier van die volke, Potchefstroom 1963, 194-197. 15. Nida, , 97. 16. Nida by D.J. Bosch: Qnafhanklike kerklike bewegings in Afrika (Sending- en Godsdienswetenskap, BD III Glds 2), Unisa, Pretoria 1973, 94. 17. Mbiti, a.w., 232. 18. Nida, New religions . . .., 42; v g l . ook sy Message and mission, 217-218. 19. In: K.A. Dickson & P. Ellingworth, Biblical revelation and African beliefs, London 1969, 9.

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1143/1576

Afrikaans

Vermaan of bemoedig Johannes die kerke?* H Theunissen (UP) H Theunissen (UP) ABSTRACT Does John exhort or encourage the churches? Does John exhort or encourage the churches? For many centuries Revelation has been the object of a mainly historical approach, legating us with a certain reconstructed historical situation as frame of reference: The church has been the object of persecution and the purpose of Revelation was to encourage the church. p p f g This paper supports the contestation of the “traditional scenario” by concluding that the church lost its group-identity because boundaries between her and society were vague. John's intention is to cause the necessary alterations. He thus exhorts the church by means of warning, calls to repent and even threats. p This conclusion is the result of a symbolic-interactionistic analysis of Revelation that focuses on the construction of situations through symbols, the interaction between symbols and the grouping of symbols. The analysis and the corresponding actionlines make certain conclusions concerning the author’s intention (the writing being a reflection of his minding-process) possible. Inleidende opmerkings p g Openbaring is die laaste paar eeue hoofsaaklik vanuit ’n historiese hoek benader met ’n “matige konsiderasie” van ander benaderings2. Die erflating van hierdie verskynsel was enersyds dat die boek teen die agtergrond van ’n bepaalde gerekonstrueerde historiese situasie, naamlik vervolging verstaan is. Die geadresseerdes sou volgens hierdie “tradi- sionele scenario” in ’n tyd van groot verdrukking geleef het3. Andersyds is die oogmerk van Openbaring gesien as die aanspreek van hierdie verdruk- kingskrisis. Openbaring is dus geskryf om die kerk te bemoedig4. Die laaste paar jaar word almeer besef dat die tradisionele scenario gebreke vertoon5. Die vraag aangaande die oogmerk van Openbaring verdien dus om weer aandag te kry. In hierdie verband is dit ter sake dat nuwe antwoorde nie soseer die gevolg is van meer data nie, maar van nuwe vrae, teorieë en voorveronderstellings6. g In die vermelde proefskrif is beredeneer dat die oogmerk van Openbaring in relasie met die intensie van die outeur staan7. Genoemde 187 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 intensie verskaf die verwysingsraamwerk vir die verstaan van die boek. Simboliese interaksionisme, ’n sosiaal-sielkundige perspektief, is aangewend om met hierdie oefening behulpsaam te wees8. Die simbolies- interaksionistiese konsep “situasie-defmisie” is as ’n analitiese perspektief gebruik. 1 SITUASIE-DEFINISIE: ’N KORT ORIÊNTERING Die konsep “situasie-defmisie” is van W I Thomas afkomstig wat meen: “Preliminary to any self-determined act of behaviour there is always a stage of examination and deliberation which we may call the definition of the situation”9. Hierdie definisie berus op bepaalde postulate10. Eerstens vind interaksie nie situasieloos plaas nie11. ’n Akteur betree dus ’n bepaalde interseksie tussen tyd en ruimt, indikeer alle objekte in hirdie interseksie wat volgens hom ter sake is, heg betekenis aan sodanige objekte en orden of groepeer dan hierdie simbole12. Hierdie gekonstrueerde situasie (situasie-defmisie) verteenwoordig die situasie waarvolgens hy optree. Aksielyne word dus in die lig van die persepsie of siening wat die akteur het, bepaal. Tweedens kan die simboliese waardes van objekte van die verwy- singsgroep en deur middel van sosialiseringsprosesse verkry word13, maar dit hoef nie. Die simboliese kapasiteit van akteurs veroorsaak dat hulle voluntaristies optree. Die interaksieproses bepaal dus simboliese waardes. Derdens word die Self geforseer om sy situasie-defmisie so aan te bied dat die groep met diesel fde persepsie of interpretasie werk sodat hulle sy aksielyne sal volg. Ten gronde van die voorafgaande proses lê die verskynsel van probleemoplossing. Die analitiese perspektief waarmee Openbaring as teks ondersoek is14, behels dat situasies afgebaken is en die Self wat in die skrywe funksioneer, geïdentifiseer is. Afgebakende situasies is ontleed deur te let op watter objekte ge'indikeer word en die simboliese waardes van hierdie objekte vas te stel. Daarna is gelet op die groepering van hierdie simbole, veral rondom akteurs. Daar is ook gelet op watter akteurs in interaksie met mekaar geskets word, asook die aard van en die rede vir die interaksie. Hierna is gelet op die aksielyne en of dit korreleer met die voorgestelde situasie-definisies. Gevolglik kon ’n konklusie gemaak word aangaande die probleem waarmee die Self worstel en dus die intensie van die outeur met die skrywe. y Die metodiese tegniek het behels dat die vrae wat situasie-defmisie aan die teks wil vra, asook die wyse waarop genoemde dit wil vra, versoen VERMAAN OF BEMOEDIG 188 is met ’n semantiese lees van die teks. ’n Gei'ntegreerde tegniek is dus gebruik15. is met ’n semantiese lees van die teks. ’n Gei'ntegreerde tegniek is dus gebruik15. Figuur 1 Figuur 1 Johannes: Die Self BA H0 M 0 1 0 S II (JI O s A N T H RO P OU Vermanend Bemoedigend Vermanend Vermanend Bemoedtgend Vermanend Bemoedigend Eie Groep: êxncArioíai Efcse: *Ayy€^°S Smima: 'AyyeAot Pergamum: 'A vy€Xoc; Tiatira: *Ay y€*<*; " Aoiïtói Sardis: *Ayy€^°? Filadelfia: 'AyycAo^ Vermanend Laodisea: ’ Ay y«*os Johannes: Die Self Johannes: Die Self Eie Groep: êxncArioíai Die ordening van simbole in Situasie B, sover dit implisiete interaksie in die onderskeie kerke aangaan, sowel as teenpartye buite die kerk en implisiete interaksie met hierdie partye, kan soos volg saamgevat en diagrammaties voorgestel word: 189 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 2 SITUASIE B (1:9-3:22): SITUASIE-DEFINISIEo ’n Analise van 1:9-3:22 toon aan dat die primêre simbole in Situasie B, sowel as die aard van die eksplisiete interaksie tussen die simbole, soos volg saamgevat en diagrammaties voorgestel kan word17: volg saamgevat en diagrammaties voorgestel kan word17: Figuur 1 Johannes: Die Self BA H0 M 0 1 0 S II (JI O s A N T H RO P OU Vermanend Bemoedigend Vermanend Vermanend Bemoedtgend Vermanend Bemoedigend Eie Groep: êxncArioíai Efcse: *Ayy€^°S Smima: 'AyyeAot Pergamum: 'A vy€Xoc; Tiatira: *Ay y€*<*; " Aoiïtói Sardis: *Ayy€^°? Filadelfia: 'AyycAo^ Vermanend Laodisea: ’ Ay y«*os Die ordening van simbole in Situasie B, sover dit implisiete interaksie in die onderskeie kerke aangaan, sowel as teenpartye buite die kerk en implisiete interaksie met hierdie partye, kan soos volg saamgevat en diagrammaties voorgestel word: ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 SI (simbolies-interaksionisties) gesproke gebeur dus die omgekeerde van dit wat die teks oënskynlik aandui, naamlik HHA betree nie die situasies in die kerke by monde van Johannes nie, maar Johannes betree die situasies in die kerke by monde van HHA. SI gestel: die Self betree die situasies in die kerke aan die hand van sy BA21. y * Interaksie: Die interaksie in situasies B2-8 (Figuur 1) geskied uitsluitlik tussen die BA (HHA) en die eie groep (kerk). Geen interaksie vind dus plaas tussen HHA en teenpartye nie22. Die eie groep word verteenwoordig deur "ayyeXog. Die eie groep is gewoonlik ook die verwysingsgroep, dit wil sê die verteenwoordigers van die normes en waardes van die Self. Daar is egter gevalle waar die totale eie groep afwykend ten opsigte van genoemde normes en waardes funksioneer. In so ’n geval is die eie groep en die verwysingsgroep uiteraard nie identies nie. In ander gevalle is die eie groep nie die verwysingsgroep nie, maar ’n oorblyfsel in die midde van die eie groep vorm of verteenwoordig die verwysingsgroep. * Interaksie: Die interaksie in situasies B2-8 (Figuur 1) geskied uitsluitlik tussen die BA (HHA) en die eie groep (kerk). Geen interaksie vind dus plaas tussen HHA en teenpartye nie22. Die eie groep word verteenwoordig deur "ayyeXog. Die eie groep is gewoonlik ook die verwysingsgroep, dit wil sê die verteenwoordigers van die normes en waardes van die Self. Daar is egter gevalle waar die totale eie groep afwykend ten opsigte van genoemde normes en waardes funksioneer. In so ’n geval is die eie groep en die verwysingsgroep uiteraard nie identies nie. In ander gevalle is die eie groep nie die verwysingsgroep nie, maar ’n oorblyfsel in die midde van die eie groep vorm of verteenwoordig die verwysingsgroep. * Die rede vir interaksie: Die interaksie in situasies B2-8 geskied op grond van drie kategorieë van probleme. In die geval van Efese, Sardis en Laodisea handel die interaksie oor probleme insake die verhouding met HHA. In die geval van Pergamum en Tiatira handel die interaksie oor probleme insake dwaalleer, sowel as die toelating van die dwaalleer of dwaalleraars in die kerk. In beide hierdie kerke handel die dwaalleer oor afgodsoffers en onsedelikheid. In die geval van Smirna en Filadelfia handel die interaksie oor geantisipeerde beproewing en die probleme wat dit vir die kerk mag inhou. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 189 Figuur 2 Figuur 2 H H A DIE EIE GROEP TEENPARTYE Verwysi ngsgroep Afwykende groep EFESE: ’Ayy€A.o<; Nikalaiete Kaxoi Valse apostels SMIRNA 'Ayyekoq ' Ioutaioi (sinagoge:5atan) Duiwel PERGAMUM ’AyytXtx; Satan * KpatoOvtou; TIATIRA ’AyycAo^ Aoinói SARDIS 'fiíyyeXoq óXiya ovotiaxa FILADELFIA 'Ayy€Ao<; ' Iouóaíoi (sinagoge:Satan) LAODISEA 'AyyeXa; 2.1 Opmerkings aangaande Situasie B18 * Akteurs: Die inleidende situasie (1:9-20) indikeer vier akteurs as ter sake in Situasie B19. HHA (homoios huios anthropou) word in interaksie geteken met Johannes. Die interaksie handel oor die gee van ’n opdrag deur HHA aan Johannes. Johannes moet dit wat hy sien, skryf aan die sewe kerkesituasies. B2-8 word vermeld wat Johannes aan elke kerk moet skryf. In die beskrywing van laasgenoemde Situasies, is twee verskynsels H H A DIE EIE GROEP TEENPARTYE Verwysi ngsgroep Afwykende groep EFESE: ’Ayy€A.o<; Nikalaiete Kaxoi Valse apostels SMIRNA 'Ayyekoq ' Ioutaioi (sinagoge:5atan) Duiwel PERGAMUM ’AyytXtx; Satan * KpatoOvtou; TIATIRA ’AyycAo^ Aoinói SARDIS 'fiíyyeXoq óXiya ovotiaxa FILADELFIA 'Ayy€Ao<; ' Iouóaíoi (sinagoge:Satan) LAODISEA 'AyyeXa; 2.1 Opmerkings aangaande Situasie B18 * Akteurs: Die inleidende situasie (1:9-20) indikeer vier akteurs as ter sake in Situasie B19. HHA (homoios huios anthropou) word in interaksie geteken met Johannes. Die interaksie handel oor die gee van ’n opdrag A 2.1 Opmerkings aangaande Situasie B18 * Akteurs: Die inleidende situasie (1:9-20) indikeer vier akteurs as ter sake in Situasie B19. HHA (homoios huios anthropou) word in interaksie geteken met Johannes. Die interaksie handel oor die gee van ’n opdrag deur HHA aan Johannes. Johannes moet dit wat hy sien, skryf aan die sewe kerkesituasies. B2-8 word vermeld wat Johannes aan elke kerk moet skryf. * Akteurs: Die inleidende situasie (1:9-20) indikeer vier akteurs as ter sake in Situasie B19. HHA (homoios huios anthropou) word in interaksie geteken met Johannes. Die interaksie handel oor die gee van ’n opdrag deur HHA aan Johannes. Johannes moet dit wat hy sien, skryf aan die sewe kerkesituasies. B2-8 word vermeld wat Johannes aan elke kerk moet skryf. In die beskrywing van laasgenoemde Situasies, is twee verskynsels belangrik. "AyyeXog, nie die kerke nie, word aangespreek20. Tweedens is VERM AAN OF BEMOEDIG 190 HHA direk in interaksie met elke betrokke "ayyeXog en nie Johannes nie. 2.2 Die wyse van paradigmatiese toetsing 2.2 Die wyse van paradigmatiese toetsing y p g g Die doelwit met die paradigmatiese toetsing was om te kontroleer of die ter sprake intensie van die outeur ook blyk uit die res van die skrywe, naamlik situasie C (4:1-22:5) en D (22:6-21). Hierdie oefening was bloot ’n toetsing en ’n volledige analise is nie gedoen nie. Die ter sprake toetsing het die volgende behels. In die eerste plek is gevra of genoemde drie probleme ook in die res van die skrywe figureer. In hierdie verband is gelet op die akteurs en rolspelers wat die probleme veroorsaak. Tweedens is gelet op die aard van die aksielyne wat voorkom in die res van die skrywe. Uiteraard is die relasie tussen probleme en aksielyne ook vasgestel, naamlik korreleer dit. Hierdie ondersoek het op ’n geïntegreerde wyse geskied. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 * Die rede vir interaksie: Die interaksie in situasies B2-8 geskied op grond van drie kategorieë van probleme. In die geval van Efese, Sardis en Laodisea handel die interaksie oor probleme insake die verhouding met HHA. In die geval van Pergamum en Tiatira handel die interaksie oor probleme insake dwaalleer, sowel as die toelating van die dwaalleer of dwaalleraars in die kerk. In beide hierdie kerke handel die dwaalleer oor afgodsoffers en onsedelikheid. In die geval van Smirna en Filadelfia handel die interaksie oor geantisipeerde beproewing en die probleme wat dit vir die kerk mag inhou. Die beskrywings van die kerk-situasies gee ook ’n aanduiding van eksplisiete en implisiete faktore wat aanleiding gee tot die probleme wat gedefinieer word. In hierdie verband word vier rolspelers geïdentifiseer. Die verhoudingsprobleem (Efese, Sardis en Laodisea) word deur die kerk self veroorsaak. Die eie groep is dus ’n rolspeler in sy eie probleme. Die dwaalleerprobleem (Pergamum en Tiatira) word veroorsaak deur afwyken- de groepe binne die kerk, naamlik die KpaTovurat; en die Isebel-aan- hangers. Daar is ’n verbintenis tussen hierdie afwykende groepe en die Nikola'iete. Die geantisipeerde lydingsprobleem (Smirna en Filadelfia) word veroorsaak deur die 'IovSaíoi (Judaïste). Dit is ter sake dat die rolspelers by laasgenoemde twee probleme in verband met die Satan (duiwel) gebring word. Hierdie rolspelers funksioneer as deel van die Satansparty. * Die intensie van die outeur: Die intensie van die outeur hou verband met bogenoemde probleme. Johannes sien sekere probleme in die * Die intensie van die outeur: Die intensie van die outeur hou verband met bogenoemde probleme. Johannes sien sekere probleme in die 191 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 kerke raak. Hy spreek hierdie probleemsituasies aan deur bepaalde aksielyne aan die kerke voor te skryf. Die aksielyne korreleer met die probleem-situasies en bevestig dus die opmerking insake intensie. Waar relasionele en dwaalleer probleme voorkom, is die aksielyne vermanend, dreigend en selfs veroordelend. Waar geantisipeerde beproewing ter sprake is, is die aksielyne aanmoedigend en bemoedigend. Die oorhoofse probleem in genoemde gevalle is die probleem van identiteit en legitimiteit. Groepsgrense vervaag en sodoende bly identiteit in die slag. In hierdie verband is die verhouding met HHA, die leer en gepaardgaande werke, asook die geantisipeerde lyding vanweë die verbondenheid met HHA, belangrik. 3.1 Verhoudingsprobleme Verhoudingsprobleme tussen die kerk en HHA is uiteraard moeilik om na te speur. Motiewe, gedagtes en gesindhede is moeilik evalueerbaar. In situasie B was dit moontlik om die verhoudingsprobleme in die toepaslike kerke te definieer vanweë enkele faktore. Eerstens was HHA self aan die woord. Hy wat die vermoë het om die onsienlike te sien. Daarom kon aan Efese en Sardis gesê word dat daar verhoudingsprobleme is ten spyte van al die sigbare goeie werke wat oënskynlik op lewende verhoudings sou dui. Tweedens was HHA in konkrete situasies aan die woord en kon Hy op grond van konkrete werke vir Laodisea op die verhoudingsprobleem met Homself wys. In situasies C (4:1-22:5) word egter met ’n wêreldwye en veralgemeende situasie gewerk. ’n Plaaslike kerk kom nie meer te sprake VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG 192 nie. HHA se rol verander in lyn hiermee van ’n kerkvisiteerder in konkrete situasies na die van ’n transendentale ontvouer van God se raadsplan23. Die probleem rondom die verhouding van die kerke met HHA is in hierdie gedeelte dus moeilik analiseerbaar. Daar kan nogtans op die volgende gewys word. nie. HHA se rol verander in lyn hiermee van ’n kerkvisiteerder in konkrete situasies na die van ’n transendentale ontvouer van God se raadsplan23. Die probleem rondom die verhouding van die kerke met HHA is in hierdie gedeelte dus moeilik analiseerbaar. Daar kan nogtans op die volgende gewys word. g y * Aanbidding figureer in die ter sprake gedeeltes as ’n prominente saak24. Op verskeie wyses word die hele kerk opgeroep om God alleen te aanbid en eer te gee. Die belangrikheid van ’n onversteurde verhouding word hiermee regdeur die skrywe beklemtoon. Die intieme, persoonlike en onversteurde verhouding wat in 21:1-22:5 geskets word, dui seer sekerlik ook op die belangrikheid van hierdie saak, al handel dit hier oor ’n eskatalogies prentjie. Die verbondsrelasie in terme van Vader en Seun word beklemtoon (21:7). Die waarskuwing dat diegene met ’n versteurde verhouding, of diegene wat nie in hierdie verhouding met God staan nie, uitgesluit word van gemeenskap met God, kom tweemaal voor (21:8, 27). Hierdie saak word beklemtoon in die slot-situasie, situasie D (22:14-15). g y * Aanbidding figureer in die ter sprake gedeeltes as ’n prominente saak24. Op verskeie wyses word die hele kerk opgeroep om God alleen te aanbid en eer te gee. Die belangrikheid van ’n onversteurde verhouding word hiermee regdeur die skrywe beklemtoon. 3.1 Verhoudingsprobleme Die intieme, persoonlike en onversteurde verhouding wat in 21:1-22:5 geskets word, dui seer sekerlik ook op die belangrikheid van hierdie saak, al handel dit hier oor ’n eskatalogies prentjie. Die verbondsrelasie in terme van Vader en Seun word beklemtoon (21:7). Die waarskuwing dat diegene met ’n versteurde verhouding, of diegene wat nie in hierdie verhouding met God staan nie, uitgesluit word van gemeenskap met God, kom tweemaal voor (21:8, 27). Hierdie saak word beklemtoon in die slot-situasie, situasie D (22:14-15). * Die verskynsel van veralgemening beklemtoon ook hierdie saak. Vanaf 4:1 word slegs met twee groeperings gewerk, naamlik God se groep en die Satan se groep. Verhoudings is hier belangrik. God se groep bestaan uit mense wat gewas is deur die bloed van die Lam (4:9) en oorwin deur die bloed van die Lam (12:11). Hulle aanbid God en hulle name is reeds vanaf die skepping van die wêreld in die boek van die lewe, die boek van die Lam wat geslag is, geskrywe (13:8 en 17:8). Hierdie beskrywings druk gebeure uit wat ’n persoonlike verhouding impliseer. * Die verskynsel van veralgemening beklemtoon ook hierdie saak. Vanaf 4:1 word slegs met twee groeperings gewerk, naamlik God se groep en die Satan se groep. Verhoudings is hier belangrik. God se groep bestaan uit mense wat gewas is deur die bloed van die Lam (4:9) en oorwin deur die bloed van die Lam (12:11). Hulle aanbid God en hulle name is reeds vanaf die skepping van die wêreld in die boek van die lewe, die boek van die Lam wat geslag is, geskrywe (13:8 en 17:8). Hierdie beskrywings druk gebeure uit wat ’n persoonlike verhouding impliseer. 3.2 Dwaalleer en dwaalwerke: Afgodsdiens en onsedelikheid 3.2 Dwaalleer en dwaalwerke: Afgodsdiens en onsedelikheid 3.2.1 Onsedelikheid 3.2 Dwaalleer en dwaalwerke: Afgodsdiens en onsedelikheid 3.2.1 Onsedelikheid 3.2.1 Onsedelikheid 3.2.1.1 Analise insake die voorkoms van onsedelikheid In situasie B is gelet op konkrete onsedelike praktyke wat in verband met die leer van die Nikolaïete gebring word25. In 2:22 word onsedelikheid nader gepresiseer as owerspel en Isebel figureer prominent in hierdie verband26. Die aksielyne is uiteraard vermanend en dreigend. In die res van die skrywe word hierdie saak nagespoor deur te let op die voorkoms van die werkwoord, iropvevo), asook die verwante naamwoorde, xopveia en -KÓpvoq. Die werkwoord is in situasie B gebruik om hierdie saak aan die orde te bring. * Situasie C: In 9:21 word ook verwys na onsedelikheid, maar in die breër verband van wetteloosheid27. Die betrokkenes word aangedui as “die ander mense” (9:20). Onsedelikheid word hier nie nader omskryf nie * Situasie C: In 9:21 word ook verwys na onsedelikheid, maar in die breër verband van wetteloosheid27. Die betrokkenes word aangedui as “die ander mense” (9:20). Onsedelikheid word hier nie nader omskryf nie ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 193 en dit blyk dat Johannes hier besig is om te tipeer, naamlik dit is tipies van die kategorie mense wat die Satan aanbid28. Hier is geen aanduiding dat die kerk hieraan skuldig is nie. Die aksielyn is veroordelend29. In hoofstuk 17 en 18 word sedeloosheid gepersonifiseer as ’n vrou (17:1). Sy het ook ’n naam en dit is Groot Babilon, die moeder van die sedeloses (17:5). Sy oefen heerskappy uit oor die konings van die aarde (17:18). Sy word ondersteun deur die Dier (17:3) en bestaan te midde van die mensdom (17:15). Die duiwels en bose geeste skuil by haar (18:2). Die sedelose vrou is ook verpersoonliking van welvaart, weelde en skittering, die dinge wat die lus van haar lewe was (18:14). Sedeloosheid verkry dus ook hier ’n breër betekenis, naamlik van ’n wêreldse ingesteldheid aangaande losbandigheid (17:6), wellus (18:7), ongeregtighede (18:5) en welvaart (18:3). Sedeloosheid verwys dus nie net na seksuele losbandig­ heid nie, maar beskryf eerder die inherente karakter van hierdie vrou. Sy is ’n verleidster, hetsy deur seksuele losbandigheid, hetsy deur welvaart, ensomeer. Haar doel is om die mensdom te verlei en die aarde te verwoes. Die konings se onsedelike verkeer met die sedelose vrou moet figuratief verstaan word (18:3,9). Hulle het gedeel in die sedelose dinge wat sy gebied het. 3.2 Dwaalleer en dwaalwerke: Afgodsdiens en onsedelikheid 3.2.1 Onsedelikheid Die sakemanne en skeepskapteins se verhouding met die vrou word nie as sedeloos beskryf nie. Hulle optrede vergelyk egter met die van die konings. Hulle het haar grenslose weelde gebruik om ryk te word (18:3, 15,17,19). Rome word dus gesien as die verpersoonliking en aanmoediger van sedeloosheid in die destydse wêreld30. Sedeloosheid in die breëre sin van hedonisme, soos reeds bespreek. Dit blyk verder dat die maghebbers die mag wat Rome verpersoonlik, misbruik het vir ander doeleindes, naamlik die aanbidding van die Dier (17:16-17). Die bedoeling aangaande die vrou se sedeloosheid (17:6) sou dan wees dat die maghebbers die onsedelikheid in die samelewing gebruik het om aanbidding van God af weg te keer. Woorde soos mislei (18:23) en verwoes (19:2) raak dan verstaanbaar. * Situasie D: Die opmerking in 22:15 val in dieselfde kategor die van 9:2131. * Situasie D: Die opmerking in 22:15 val in dieselfde katego die van 9:2131. 3.2.1.2 Opmerkings insake onsedelikheid as probleem 3.2.1.2 Opmerkings insake onsedelikheid as probleem 3.2.1.2 Opmerkings insake onsedelikheid as probleem 3.2.1.2 Opmerkings insake onsedelikheid as probleem Vir die huidige bespreking is dit nie van belang of onsedelikheid ’n realiteit in die destydse samelewing was en of Rome hieraan skuldig was nie. Van belang is die persepsie van Johannes dat daar maghebbers en mense is wat los van God se wil lewe. Mense wat kwaad doen en dus die teenoorgestel­ de van Wat reg is volgens God se wil32. Mense wat nie die gebooie van God nakom nie33. Mense wat sondes soos onsedelikheid, moord, diefstal, VERMAAN OF BEMOEDIG 194 towery, losbandigheid en leuens doen. Hierdie dinge gebeur op so ’n groot skaal dat hy moet veralgemeen en tipeer in terme van twee groeperings van mense. Alle mense wat tot die Satan se groepering behoort, lewe onver- skillig teenoor God se wil en laat hulle verlei deur hierdie wêreldse ingesteldheid. Hierdie hele verskynsel word versimboliseer deur die Sedelose Vrou, die moeder van die sedeloses. Die kragvolle, blatante en uitgebreide tekening van hierdie simbool beklemtoon dat sedeloosheid (wetteloosheid) ’n prominente plek in Johannes se situasie-defmisie inneem. Sedeloosheid is ’n wesentlike probleem en gevaar vir die kerk. Dit neem ’n groter plek as die van vervolging of verdrukking in. Daarom dat die oordeel wat in 17 tot 20 beskryf word, hierop konsentreer en dan wel in terme van "epya (20:13). Waar die tradisioneel-aanvaarde vervolgers, die Draak en sy Diere ter sprake kom, geskied die oordeel as gevolg van hulle misleiding van die mensdom (19:20; 20:3,8). Die doodmaak of vervolging van gelowiges is nie ter sprake nie, behalwe in die konteks van die sedelose vrou se aktiwiteite34. Sy veroorsaak die geestelike dood van gelowiges (17:6). towery, losbandigheid en leuens doen. Hierdie dinge gebeur op so ’n groot skaal dat hy moet veralgemeen en tipeer in terme van twee groeperings van mense. Alle mense wat tot die Satan se groepering behoort, lewe onver- skillig teenoor God se wil en laat hulle verlei deur hierdie wêreldse ingesteldheid. Hierdie hele verskynsel word versimboliseer deur die Sedelose Vrou, die moeder van die sedeloses. Die kragvolle, blatante en uitgebreide tekening van hierdie simbool beklemtoon dat sedeloosheid (wetteloosheid) ’n prominente plek in Johannes se situasie-defmisie inneem. Sedeloosheid is ’n wesentlike probleem en gevaar vir die kerk. Dit neem ’n groter plek as die van vervolging of verdrukking in. 3.2.1.2 Opmerkings insake onsedelikheid as probleem Daarom dat die oordeel wat in 17 tot 20 beskryf word, hierop konsentreer en dan wel in terme van "epya (20:13). Waar die tradisioneel-aanvaarde vervolgers, die Draak en sy Diere ter sprake kom, geskied die oordeel as gevolg van hulle misleiding van die mensdom (19:20; 20:3,8). Die doodmaak of vervolging van gelowiges is nie ter sprake nie, behalwe in die konteks van die sedelose vrou se aktiwiteite34. Sy veroorsaak die geestelike dood van gelowiges (17:6). Die feit dat onsedelikheid getipeer word as die aktiwiteit van ’n bepaalde kategorie mense en verpersoonlik word deur die Vrou as ’n wêreldse ingesteldheid, laat blyk dat die probleem wat uitgespel word nie bloot handel oor morele kwessies nie, maar oor die gevare wat dit inhou vir die kerk se identiteit as die kerk hom nie daarvan distansieer nie. Dit handel hier oor groeperings en groepsgrense. Daarom is Johannes se aksie- lyn as gevolg van sy situasie-defmisie: “Gaan uit haar uit my volk sodat julle nie aan haar sondes deel kry nie...” (18:4)35. Hierdie aksielyn is belangrik. In die eerste plek impliseer die uitspraak dat HHA se volk nie buitekant staan of buite gevaar is nie, maar moet uitgaan. Laasgenoemde impliseer egter nie dat hulle geografiese afstand moet verkry nie, maar in terme van normes en gedrag wel ’n simboliese afstand. Tweedens is die aksielyn, omdat hulle nie afstand het nie, waarskuwend van aard. Die feit dat hierdie saak deurentyd voorkom en dat selfs twee hoofstukke aan hierdie saak afgestaan word, laat blyk dat onsedelikheid in die hele skrywe ’n wesentlike probleem is sover die kerk aangaan, nie slegs in hoofstuk 2-3 nie. 3.2.2 Afgodsoffers Hierdie objek is naas, of saam met onsedelikheid die prominentste objek wat Johannes as ter sake indikeer regdeur Openbaring. 195 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 3.2.2.1 Analise insake die voorkoms van afgodery In situasie B is gelet op die verwysing na die eet van afgodsoffervleis deur spesifieke gelowiges wat hulle daartoe laat verlei36. Johannes vergelyk die situasie met gebeure wat in Numeri 22 en verder opgeteken is. As gevolg van hierdie assosiasie van gebeure is dit duidelik dat die eet van afgods­ offervleis en afgodediens vir Johannes dieselfde saak is. Hy heg dus die betekenis van afgodery aan die objek “afgodsoffervleis”. Hierdie saak word in die res van die skrywe nagespoor. Situasie C: In 9:20 kom afgodery ter sprake. 3.2.1.2 Opmerkings insake onsedelikheid as probleem Hier word dit nader gepresiseer as die aanbidding van duiwels en handgemaakte gode. In hoofstuk 13 word afgodery in verband met die Dier en die Draak gebring. Afgodsdiens geskied deurdat ’n beeld van die Dier (:15), of die Dier self (:8), of die Draak (:4) aanbid word. Mense word verplig hiertoe (:16), asook doodgemaak indien hulle weier om te aanbid (:15). Mense word egter ook hiertoe verlei en mislei (:3-4,14). Johannes verwys uiteraard hier na ’n tydhistoriese verskynsel, naamlik die sogenaamde “keiserkultus”. Die opmerkings in 9:20 impliseer dat Johannes egter ook afgodsdiens as ’n meer omvattende verskynsel beskou. Die voorafgaande laat blyk dat afgodsdiens eintlik wentel om die saak van aanbidding. Afgodery is volgens Johannes dan ook die verskynsel dat “mense God nie aanbid en aan Hom die eer gee nie” (16:8). Daarom is dit selfs belangrik dat Johannes nie voor die voete van die engele mag neerval nie. Net God mag aanbid word (19:10). Soos in die geval van sedeloosheid, veralgemeen en tipeer Johannes ook wat die afgodsdiens aan betref. Die groepering van mense wat aan die Satan behoort, word omskryf as afgodsdienaars (19:20; 20:4). * Situasie D: Die gedagte dat die engele nie aanbid mag word net God alleen, word hier in 22:8-9 beklemtoon. Hier word ook vermeld dat afgodsdienaars nie die nuwe Jerusalem kan binnegaan nie (22:15). * Situasie D: Die gedagte dat die engele nie aanbid mag word net God alleen, word hier in 22:8-9 beklemtoon. Hier word ook vermeld dat afgodsdienaars nie die nuwe Jerusalem kan binnegaan nie (22:15). 3.2.2.2 Opmerkings insake afgodediens as probleem 3.2.2.2 Opmerkings insake afgodediens as probleem Die persepsie waarmee Johannes hier werk, is vir die doeleindes van hierdie studie belangrik. Dit blyk duidelik dat afgodsdiens prominent figureer as probleem in Johannes se situasie-defmisie. Die weer eens kragtige en blatante sketsing van die twee Diere simboliseer hierdie probleem en bedreiging vir die kerk. Hierteenoor staan die ewe indrukwekkende sketsing van God se troon, die wesens rondom die troon, asook die kragtige gebeure wat vanaf die troon uitgaan37. In beide hoofstukke 4 en 13 is aanbidding ’n sentrale tema. Die aard van die afgodsdiens beklemtoon ook die prominensie van die probleem. 3.2.1.2 Opmerkings insake onsedelikheid as probleem Johannes VERMAAN OF BEMOEDIG 196 verwys in hierdie verband, byvoorbeeld in hoofstuk 13, na “die hele wêreld” (:3), “elke stam, volk, taal en nasie” (:7), en “al die bewoners van die aarde” (:8) wat die draak en die Dier aanbid en sal aanbid. Hy praat dus in terme van ’n wêreldwye situasie of verskynsel. Laastens word die prominensie van hierdie probleem ook beklemtoon deurdat die oordeel in 19-20 hoofsaaklik oor die Draak en die twee Diere handel. Die kerk word regdeur Openbaring opgeroep om God te aanbid38, te volhard in hierdie aanbidding en te bly glo39. Anders gestel, om nie deel te neem aan afgodsdiens nie. Samevattend: Dit is belangrik dat Johannes op verskeie plekke die Satan se groepering van mense in terme van onsedelikheid en afgodery definieer40. Die enigste ander tipering wat bygevoeg word, is die van dwaalleraars (22:15). In situasie B loop dwaalleer en afgodsdiens hand aan hand. Hierdie tipering is dus te wagte in die res van die skrywe. Die bespreking van onsedelikheid en afgodsdiens vestig hierdie verband ook op ’n ander wyse. Beide verskynsels geskied primêr (of veral) deur middel van misleiding. Die sedelose vrou ten opsigte van sedeloosheid en die Dier uit die aarde (die valse profeet) ten opsigte van afgodsdiens. Hiermee is dit duidelik dat die dwaalleerprobleem aangaande onsedelikheid en afgods­ diens regdeur Openbaring as probleem figureer wat aangespreek word. 3.3 Geantisipeerde lyding vanweë die verbintenis met HHA: Vervol­ ging en verdrukking Die boek Openbaring adem ’n gees van vervolging, verdrukking, oordeel en beproewing. Die verstaansraamwerk van die boek word dan ook in die algemeen gesien in terme van ’n situasie waar die kerk vervolg is deur die owerheid en/of die samelewing met gevolglike verdrukking of swaarkry vir die kerk. Heelwat objekte word in hierdie verband deur Johannes geïndi- keer as ter sake. Ter wille van klariteit sou egter tussen ’n paar aanwendings van hierdie objekte onderskei moet word. 3.3.1 Die uur van beproewing 3.3.1 Die uur van beproewing Hierdie objek wat in 3:11 voorkom, is simbool van “die tyd van posisio- nering”41. God is die aktant in hierdie gebeure wat oor die hele wêreld kom om die aardbewoners op die proef te stel en daardeur te posisioneer ten opsigte van Homself. Hierdie uur word beskryf deur die gebeure in 6:1-16:21. Genoemde gebeure word gekoppel aan die toorn van God wat die aardbewoners tref (6:16; 15:1,7), onder andere met die oog op bekering (9:20; 16:1 ev)42. Dit blyk met die oopmaak van die sewe seëls (6:1-8:2) dat hierdie tyd van beproewing ook die gelowige geld. Die 197 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 versekering word egter gegee dat hulle staande sal bly (6:17; 7:1 ev). Vanaf die vyfde trompet (9:4) in die reeks van sewe blyk die uur van posisionering slegs al die ongelowiges se lot te wees (8:6-11:9>*3. Die belangrike saak is dat die uur van beproewing ook die gelowiges betrek en dus nie deel uitmaak van een of ander vervolging van die kerk nie. 3.3.2 Finale oordeel Die finale oordeel word hoofsaaklik vanaf 17:3-20:15 beskryf*4, en dra by tot die “swaarkry”-gees in die boek, maar moet uiteraard daarvan onder- skei word. God is ook in hierdie gebeure die aktant en die politieke en samelewingsopset is nie verantwoordelik vir hierdie gebeure nie. Die oordeelsgebeure raak ook nie die kerk nie. 3.3.3 Verdrukking of vervolging van die kerk 3.3.3 Verdrukking of vervolging van die kerk * Algemene voorkoms: Daar word meestal na die verdrukking of vervolging van die kerk (gelowiges) in die algemene sin van die woord verwys. Gelowiges in die algemeen en oor alle tye heen word vervolg, doodgewoon omdat hulle gelowiges is. In hierdie verband is die év 'Ir\oov frase (1:9) belangrik; omdat dit aandui dat die gelowige vanweë sy verbondenheid met Christus deel het aan swaarkry of verdrukking45. Hierdie gedagte word ook in die skrywe deur ander gedeeltes gesteun46. Johannes verwys in genoemde gedeeltes egter nie noodwendig na konkrete gebeure nie, maar veralgemeen. Die verdrukking of vervolging van gelowiges word deur naamwoorde soos dXíýiq (1:9; 7:14), Oavároq (12:11) en 7rcXe/cifw (20:4), asook werkwoorde soos óí-kokt éívui en o<t>á£oi (6:9,11; 11:7; 13:9,10; 18:24) uitgedruk. In 16:6 (17:6) word na hierdie saak verwys deur middel van ’n hele beskrywing insake bloedvergieting. Die agente in hierdie vervolgingsverhaal wissel. Soms is dit die Draak (12:11), soms die Dier (11:7; 13:9,10,15; 20:4), of die aardbewoners (16:6; 17:6; 18:24; 6:9; 19:2) en soms word nie uitsluitsel gegee nie (1:9; 7:14). Wat egter duidelik blyk, is dat ook in hierdie verband nie slegs verwys word na ’n bepaalde politieke opset nie. Die veralgemening en die verskeie agente maak so ’n simplistiese bepaling moeilik. Dit is ook ’n vraag of Johannes in sy verwysings ’n letterlike doodmaak of vervolging van gelowiges bedink, byvoorbeeld in die geval van 18:2447. Die vraag is verder of altyd na konkrete situasies en gevalle verwys word, of eerder na geantisipeerde situasies. Reddish maak in ’n artikel ’n paar opmerkings aangaande die aanwending van ’n martelaars- teologie in Openbaring48. Johannes werk volgens hom met ’n persepsie van VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG 198 verdrukking en gebruik ’n martelaars-simbool om vir die kerk aan te toon wat Christenskap moet behels, naamlik ’n kompromielose verbondenheid aan Christus. ’n Verbondenheid wat selfs nie deur die dood verbreek word nie. Reddish is korrek dat Johannes met persepsies werk49. Dat die persepsie hoofsaaklik handel oor vervolging en verdrukking en dat dit dus die verstaansraamwerk van die boek bly, word betwyfel. Die situasie- definisies toon aan dat die dominante aksielyne vermanend en nie bemoedigend is nie. Ten minste twee ander sake is belangrik in die boek, naamlik die eksklusiewe verhouding met Christus (teenpool is afgodsdiens) en sedeloosheid (dwaalleer en gepaardgaande werke). Johannes implemen- teer moontlik ’n martelaarsteologie. 3.3.3 Verdrukking of vervolging van die kerk Die intensie van hierdie motief is egter anders. Die kerk word hiermee opgeroep om nie die geloof in Christus te kompromiteer met die geloof en praktyke van die samelewing nie. p g p y g * Konkrete gebruik: Die verwysing na die Antipas se dood handel oor ’n gebeurtenis in die verlede en nie oor ’n heersende situasie nie. Die voorkoms van iráoxu, iretpáfa en 6\íýiq in Situasies B3 en 7 laat blyk dat die probleme wat Johannes hier aanspreek, handel oor situasies wat hy antisipeer. Die enigste moontlike verwysing na konkrete en temporêre vervolgingsgebeure word in hoofstuk 13 gevind waar daar moontlik ’n simboliese verwysing is na heersende politieke en same- lewingspraktyke. In hierdie geval is die Satan die agent deur middel van die gebruik van Rome en die keiserkultus. Die politieke opset en regering van die dag wek by Johannes die simbool van verdrukkers op. Dit handel hier oor ’n werktuig van die Satan wat aanbidders werf en gelowiges verdruk deur middel van verbanning, tronkstraf of doodstraf. Dat hierdie hoofstuk uitsluitlik ’n konkrete verdrukking-situasie impliseer, is egter nie noodwendig so nie. Johannes is vanaf 4:1 besig om visioene te sien en daar sou goedskiks geredeneer kon word dat hy sien wat nog moet gebeur. Hy skryf dan in hoofstuk 13 met die oog op geantisipeerde probleme. Johannes mag ook besig wees om met ’n verdrukkingsmotief te werk wat hy in verskillende situasies op verskillende maniere aanwend. ’n Martelaarsteologie en martelaars-situasie moet dan onderskei word. Die een impliseer nie noodwendig die ander nie. Die een is ’n verstaans­ raamwerk vir die skrywe en die ander ’n retoriese werktuig. Johannes sou ook met ’n verdrukkingstipering besig kon wees. Daarom dat “die Jode wat nie Jode is nie”, selfs wyer, naamlik al die bewoners van die aarde, ook verdrukkers is. Die wêreld is dus ’n verdrukkings-situasie vir die gelowige want uiteindelik sit die Satan agter alles en hy het nie ooghare vir die kerk nie (12:17). Binne die transendentale raamwerk van 12-13 handel 199 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 dit dus oor geestelike oorlogvoering en verdrukking. OXiipiq, inronovrj en ander verdrukkingstiperings verkry dan ’n geestelik -simboliese betekenis. Die voorafgaande laat blyk dat daar geen vaste gronde is om ’n konkrete verdrukking te postuleer as probleem wat deur die skrywe aange- spreek word nie. Die ter sprake tekste kan in verskeie rigtings hanteer en verstaan word. 3.3.3 Verdrukking of vervolging van die kerk Na aanleiding van die gegewens in hoofstuk 2-3 sou dus gekies moet word vir die saak van geantisipeerde lyding. Deur die visioene verkry Johannes ’n blik op wat aan die kom is. In terme van die komende lyding definieer hy ’n bepaalde probleem-situasie. Laasgenoemde is die probleem wat deur hom aangespreek word. Sy intensie in hierdie verband is dus tweërly van aard. Eerstens bemoedig hy die kerk met die feit dat alle gebeure en rolspelers in die hand van God is. Met die feit van God, wie God is, waartoe God instaat is, wat Hy reeds gedoen het en nog gaan doen, word die kerk verseker van haar veiligheid en toekoms insake die geantisi­ peerde lyding50. Tweedens word die kerk aangemoedig en opgeroep om te volhard en te bly glo51. 3.4 Slotopmerkings p g Dit blyk dat Johannes in Situasie C en D (4:1-22:21) met dieselfde situasie- definisie werk as in Situasie B (1:9-3:22). Johannes sien probleme rondom dwaalleer (onsedelikheid en afgodsdiens) en geantisipeerde lyding. Die verhouding met God is deurentyd van belang. Die aksielyne korreleer met die veronderstelde probleemsituasies. Daar is egter ’n ontwikkeling in Situasie C en D in terme van rolspelers. Alhoewel die interaksie nog steeds tussen HHA en die kerk geskied, vervul Johannes ’n meer prominente rol. Johannes tree nie meer deur sy BA, naamlik HHA in interaksie met die kerk nie, maar deur middel van sy Self. Hy vertel wat hy sien en hoor. Sy BA vervul ook in hierdie gedeelte ’n ander rol met ’n ander simboliese waarde, soos reeds uitgewys. Die leraar se rol verval heeltemal en die kerk is teenwoordig as toeskouer. Die teenpartye (Satan en sy agente) en God en sy Seun vertoon meer prominent en hulle gedrag en interaksie word uitgebreid omskryf, geantispeer en ge-evalueer. Die probleemsituasies en aksielyne verander dus nie. In Situasie C en D word dit alles eerder meer sigbaar gemaak deurdat die sluiers van tyd en ruimte weggetrek word. Die kerk kan sien wat agter die skerms gebeur, hoe die Satan werksaam is, hoe groot die probleme is, wat die effek daarvan op die wêreld en gelowiges oor alle tye heen is, asook op watter skaal dit plaasvind. Hierdie sluiers wat weggetrek word, noodsaak die verandering in rolspelers, asook die toeskouerrol van die kerk. Die VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG 200 oorhoofse probleem behoort duidelik sigbaar te wees vir die aanskouende kerk: Identiteit! Wie hoort waar in hierdie skouspelagtige intrige tussen God en Satan? Waar is ons (die kerk) geposisioneer? Groepsgrense en die handhawing van groepsgrense deur middel van bepaalde gedrag, normes en waardes versterk identiteit. Identiteit help weer om duidelikheid te verkry aangaande waar die groepsgrense geleë is. Hierdie saak is die probleem wat aangespreek word in Openbaring. 4 SLOTOPMERKINGS AANGAANDE DIE STUDIE 4.1 Die tradisionele verstaansraamwerk: Verdrukking Die situasie-definisies en aksielyne wat in Openbaring voorkom, toon duidelik aan dat die tradisionele verstaansraamwerk nie stand hou nie. Openbaring worstel nie met die probleem van verdrukking en lyding van die kerk nie. Openbaring worstel met verhoudings en dwaalleer (onsede­ likheid, afgodsdiens) probleme in die kerk. Die koppeling in die skrywe van onsedelikheid en afgodery aan Rome, dui aan dat die meer resente gedagtes rondom die keiserkultus meriete het. Die keiserkultus het nie soseer gehandel oor “aanbid die keiser of sterf” nie. Hierdie kultus het eerder ’n religieuse sisteem verskaf wat sosiale sin en sekuriteit gegee het aan mense. Gelowiges kon dus spontaan verlei en mislei word tot normes en gedrag wat in stryd met God se wil is. Groepsgrense (identiteit) het sodoende vaag geword en is soms deurbreek, omdat normes en waardes onduidelik was. 4.2 Die intensie van die outeur Die intensie van die outeur is nie om die kerk te bemoedig in ’n situasie van swaarkry nie. Die gevaar en probleme wat hy defmieer lei hom daartoe om te vermaan, te waarsku, op te roep tot bekering en selfs te dreig met optrede. Sy intensie is ook om die wat wel volhard in die regte weë aan te moedig en hulle te verseker van God se krag en beskikking in die swaar tye wat hy antisipeer oor hulle sal kom. 4.3 Eksperimentering met simboiiese interaksionisme SI het geblyk ’n bruikbare perspektief te wees vir die eksplorasie van die intensie van die outeur. SI forseer die eksegeet om die betekenisse waarmee die teks werk na te spoor. SI maak dit ook moontlik om raak te sien watter simbole in interaksie met mekaar is, hoe ’n bepaalde situasie gekonstrueer is in terme van simbole en wat die gevolglike aksielyne is. SI wys ook op die verskynsel dat, wat ’n bepaalde outeur defm as die probleem in ’n bepaalde situasie, nie noodwendig korreleer met wat 201 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 historiese rekonstruksies aandui as problematies nie. In ’n tyd van geweldige kerkverdrukking is die verdrukking nie noodwendig ’n of die probleem nie. ’n Outeur sou goedsmoeds ander probleme wat dieper- liggend van aard is of selfs nog nie bestaan nie en na sy mening eerder aandag verdien, kon aanspreek. ’n Outeur sou ook doodgewoon met ’n ander persepsie aangaande gebeure kon werk. In beide gevalle sou die gebruik van ’n gerekonstrueerde historiese situasie as enigste verstaansraamwerk misleidend wees, soos in die geval van Openbaring gebeur het. SI leer dus dat betekenis en intensie geleë is in persepsies, dit wil sê in die interpretasie of defmisie van gebeure in bepaalde situasies. SI, vanweë die bogenoemde eienskappe, maak dit moontlik om in Openbaring te onderskei tussen ’n martelaarsteologie (en retoriek) en ’n martelaar-situasie (historiese konteks). Hierdie onderskeiding is uiteraard belangrik vir die verstaan van ’n teks soos Openbaring. Die mag van retoriese transformasies, dit wil sê die skepping van alternatiewe simboliese universums mag nie oorskat word nie. Die objektiewe werklik- heid en persepsies aangaande hierdie werklikheid, bly ’n bepalende faktor in terme van oortuiging. Persepsies word nie bloot vervang of geruil nie. 4.2 Die intensie van die outeur Om mense wat in vervolging verkeer en werklik ’n krisis in hulle realiteitskonstruksie beleef vanweë sodanige vervolging, aan te moedig en te bemoedig deur middel van die retoriese skepping van alternatiewe realiteitskonstruksies, is nie so eenvoudig nie. Die situasie, die werklikheid verdwyn nie skielik nie. Hoekom sal die persepsie skielik verander? Om mense wat nie werklik vervolg word nie op ’n geantisipeerde verdrukking-situasie te trakteer en op grond van hierdie gefabriseerde situasie hulle te bemoedig met alternatiewe simboliese universums, is selfs moeiliker52. SI wys daarop dat Johannes eerder die simboliese universum van die kerk altereer. Hy skep nie iets wat nie bestaan nie. Hy ontbloot wat aan die gang is in die kerk en met die kerk. Vanuit hierdie sketsing, hierdie situasie-defmisie, lei hy die kerk na die regstellings wat moet plaasvind. 1 Die oogmerk van hierdie artikel is om die konklusies van ’n proefskrif deur H Theunissen, Situasie-definisie en die Openbaring aan Johannes: ’n simbolies- interaksionistiese teksanalise, Universiteit van Pretoria 1997, weer te gee. Stellings wat in die artikel voorkom, is in die proefskrif gesubstansieer. 2 Vergelyk D L Barr, “Elephants and holograms: From metaphor to methodology in the study of John’s Apocalypse”, Society of Biblical Literature (1986 Seminar Papers), 403. 4.5 Tese Die situasie-definisie (geordende simbole) van Openbaring, asook die gekose aksielyne in die lig van die definiering van die situasie in Openbaring, getuig van sedelike verval en afgodsdiens (disintegrasie van groepsgrense), dit wil sê vermenging met die samelewing en hulle norme en waardes as probleem. Hierdie probleem hou in ’n groot mate verband met die toelating van dwaalleraars in die kerk. Die gevolg van die voorafgaande is dat die identiteit van die kerk vervaag het en die verhouding met (die aanbidding van) die Here in die slag gebly het. Die kerk beleef volgens sy eie persepsie nie soseer ’n krisis in hierdie verband nie. Johannes beleef wel ’n krisis met wat hy waarneem in die kerk, asook met wat hy antisipeer vir die kerk. Sy intensie is om sy krisis ook die kerk se krisis te maak en die kerk te bring by die nodige regstellings. Sy intensie is om die identiteit en groepsgrense van die kerk te herstel. In hierdie verband word bepaalde aksielyne voorgestel. Terug vertaal: Openbaring is geskryf om die kerk op te roep tot bekering. Die kerk mag nie deelneem aan afgodsdiens en ander sondige dade wat in stryd is met wat die Here wil nie. Sulke optrede lei tot afvalligheid en kerkverval. Dit speel ook in die hand van die Satan. Die kerk moet die Here aanbid deur te bly by die voorskrifte van die Woord. Die Waarheid (Woord), Skrifbegin- sels, asook ’n heilige lewe is dus van wesenlike belang vir die kerk. Openbaring is ook geskryf om die kerk te wys op die lyding wat in die wêreld oor sy pad sal kom. Die kerk word aangemoedig om in sulke tye vas te hou aan die versekering wat God bied aangaande sy mag en beheer, sy oordeel wat nie sal uitbly nie, en die heerlikheid wat wag. 4.4 Kerklike taal Die nuwe insigte vanaf die sosiale wetenskappe veroorsaak dat die tradisio- nele verstaansraamwerk bloot in meer gesofistikeerde (sosiaal-wetenskap- like) en omvangrykende taal omskryf word53. In plaas van die historiese situasie, word nou gesoek na die sosio-historiese situasie. In plaas van verdrukking of vervolging as krisis, word nou gepraat van ’n krisis wat sosiaal, polities, ekonomies en godsdienstig van aard was. In plaas van bemoediging, bewerk die skrywe nou ’n transformasie van simboliese realiteite. VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG 202 In hierdie verband is dit belangrik om “terug te vertaal”. SI het bepaalde konsepte en terminologie waarmee dit funksioneer. Hiermee is ook nie fout te vind nie. Na alles gedoen is, is dit egter belangrik om in bekende taal, die taal van die teologie en die kerk, te verduidelik wat bevind is. Sodoende is daar nie misleiding insake vordering van die verstaan van tekste nie. 1 Die oogmerk van hierdie artikel is om die konklusies van ’n proefskrif deur H Theunissen, Situasie-definisie en die Openbaring aan Johannes: ’n simbolies- interaksionistiese teksanalise, Universiteit van Pretoria 1997, weer te gee. Stellings wat in die artikel voorkom, is in die proefskrif gesubstansieer. 2 Vergelyk D L Barr, “Elephants and holograms: From metaphor to methodology NOTAS: 203 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 3 Vergelyk die opmerkings van R H Smith, “Why John wrote the Apocalypse (Rev 1:9)”, Currents in Theology and Mission 22/5 (1995), 356, asook van H-J Klauck, “Das Sendschreiben nach Pergamon und der Kaiserkult in der Johannesofferbarung”, Biblica 73/2 (1992), 153. J E Stanley, “Some words on the Bible’s last word: An assessment of four resent commentaries on Revelation”, Christian Scholars Review 22/3 (1993), bevestig in sy artikel dat hierdie sienswyse steeds prominent figureer. Hy evalueer vier resente kommentare op Openbaring (Boring, Fiorenza, Mulholland en Wall) en merk op dat “these authors posit a situation of persecution, actual or expected, as the occasion which motivated John to pen Revelation” (:291). Vergelyk in hierdie verband Barr, a w, 405-408; P J J Botha, “God, emperor worship and society: Contemporary experiences and the book of Revelation”, Neotestamentica 22/1 (1988), 87-102; H-J Klauck, a w, 154-155; F J Muiphy, “The book of Revelation”, Currents in Research: Biblical Studies 2 (1994), 187; Smith, a w, 358. Vergelyk in hierdie verband Barr, a w, 405-408; P J J Botha, “God, emperor worship and society: Contemporary experiences and the book of Revelation”, Neotestamentica 22/1 (1988), 87-102; H-J Klauck, a w, 154-155; F J Muiphy, “The book of Revelation”, Currents in Research: Biblical Studies 2 (1994), 187; Smith, a w, 358. Vergelyk J G Gager, “Shall we marry our enemies? Sociology and the New Testament”, Interpretation 36 (1982), 260. Theunissen, a w, 19-20. Vergelyk R H Lauer & W H Handel, The theory and application o f simbolic interactionism, New York 21983. Th i 58 Vergelyk R H Lauer & W H Handel, The theory and application o f simbolic interactionism, New York 21983. 0 Theunissen, a w, 58 ev. 11 ’n Situasie is ’n holistiese ruimte wat deur die akteur wat in interaksie tree (die Self) gekonstrueer word. 11 ’n Situasie is ’n holistiese ruimte wat deur die akteur wat in interaksie tree (die Self) gekonstrueer word. 11 ’n Situasie is ’n holistiese ruimte wat deur die akteur wat in interaksie tree (die Self) gekonstrueer word. 12 ’n Objek en sy betekenis vorm ’n simbool. ’n Verwysingsgroep is die “eie groep”, dit wil sê die groep waar die Self behoort en met wie hy normes en waardes deel (Theunissen, a w, 43-46). NOTAS: Hierdie groep word opgemaak deur een of meer BA’s (Belangrike Andere of spesifieke indiwidue wat ’n invloed uitoefen op die Self in terme van normes en waardes) en ’n VA (Veralgemeende Andere, ’n tegniese term in die sosiale sielkunde wat die totaliteit van indiwidue wat belangrik is vir die funksionering van die Self aandui). 13 ’n Verwysingsgroep is die “eie groep”, dit wil sê die groep waar die Self behoort en met wie hy normes en waardes deel (Theunissen, a w, 43-46). Hierdie groep word opgemaak deur een of meer BA’s (Belangrike Andere of spesifieke indiwidue wat ’n invloed uitoefen op die Self in terme van normes en waardes) en ’n VA (Veralgemeende Andere, ’n tegniese term in die sosiale sielkunde wat die totaliteit van indiwidue wat belangrik is vir die funksionering van die Self aandui). 14 Die postulate en konsepte waarmee situasie-defmisie opereer, is omvorm in ’n analitiese perspektief wat die aard van die studiebron, naamlik 'n Bybelse teks inagneem (Vgl Theunissen, a w, 67-72). 14 Die postulate en konsepte waarmee situasie-defmisie opereer, is omvorm in ’n analitiese perspektief wat die aard van die studiebron, naamlik 'n Bybelse teks inagneem (Vgl Theunissen, a w, 67-72). 14 Die postulate en konsepte waarmee situasie-defmisie opereer, is omvorm in ’n analitiese perspektief wat die aard van die studiebron, naamlik 'n Bybelse teks inagneem (Vgl Theunissen, a w, 67-72). , , 16 Vier makro-situasies is in Openbaring afgebaken (Vgl Theunissen, a w, 125- 147), naamlik 1:1-8 (A), 1:9-3:22 (B), 4:1-22:5 (C) en 22:6-21 (D). Daar is aangetoon dat B die konkrete situasie verteenwoordig en C ’n veralgemeende situasie (:131-134). B is in diepte ontleed en die bevindings is paradigmaties aan C getoets. 17 Ter wille van ruimte word aksielyne slegs aangedui as vermanend of bemoedigend. Vermanend verteenwoordig egter die aksielyne wat probleme in die kerk veronderstel naamlik, dreigend, veroordelend en waarskuwend. Bemoediging verteenwoordig die aksielyne wat positief is, dus ook aanmoediging. 18 Situasie B beslaan agt kleiner situasies, naamlik 1:9-20 wat as ’n inleidende situasie (Bl) figureer, en dan B2-8 wat die briewe aan die sewe kerke bevat. 16 Vier makro-situasies is in Openbaring afgebaken (Vgl Theunissen, a w, 125- 147), naamlik 1:1-8 (A), 1:9-3:22 (B), 4:1-22:5 (C) en 22:6-21 (D). Daar is aangetoon dat B die konkrete situasie verteenwoordig en C ’n veralgemeende situasie (:131-134). B is in diepte ontleed en die bevindings is paradigmaties aan C getoets. NOTAS: 17 Ter wille van ruimte word aksielyne slegs aangedui as vermanend of bemoedigend. Vermanend verteenwoordig egter die aksielyne wat probleme in die kerk veronderstel naamlik, dreigend, veroordelend en waarskuwend. 16 Vier makro-situasies is in Openbaring afgebaken (Vgl Theunissen, a w, 125- 147), naamlik 1:1-8 (A), 1:9-3:22 (B), 4:1-22:5 (C) en 22:6-21 (D). Daar is aangetoon dat B die konkrete situasie verteenwoordig en C ’n veralgemeende situasie (:131-134). B is in diepte ontleed en die bevindings is paradigmaties aan C getoets. 16 Vier makro-situasies is in Openbaring afgebaken (Vgl Theunissen, a w, 125- 147), naamlik 1:1-8 (A), 1:9-3:22 (B), 4:1-22:5 (C) en 22:6-21 (D). Daar is aangetoon dat B die konkrete situasie verteenwoordig en C ’n veralgemeende situasie (:131-134). B is in diepte ontleed en die bevindings is paradigmaties aan C getoets. 17 18 Situasie B beslaan agt kleiner situasies, naamlik 1:9-20 wat as ’n inleidende situasie (Bl) figureer, en dan B2-8 wat die briewe aan die sewe kerke bevat. Situasie B beslaan agt kleiner situasies, naamlik 1:9-20 wat as ’n inleidende situasie (Bl) figureer, en dan B2-8 wat die briewe aan die sewe kerke bevat. VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG 204 19 Vergelyk Figuur 1. 20 Theunissen, a w, 221 ev. Vergelyk Figuur 2. “AyyeKog io eKKkqoia word dus as een akteur, naamlik die “eie groep” hanteer. 21 Die teks skep in 1:11, 19 die indruk dat HHA by monde van Johannes funksioneer. Hierdie indruk word nie in 2:1-3:22 bevestig nie. Die opdrag om te skryf word regdeur die hele situasie B herhaal. Hierdie verskynsel is analoog aan ’n situasie waar ’n pa sy seun opdrag gee om ’n boodskap oor te dra aan die ma. Die hele boodskap word egter ten aanhore van die ma gelewer. Dit is daarom belangrik om daarop te let dat 1:4 dit duidelik maak dat Johannes in interaksie is met die kerke. Hierdie interaksie neem in aanvang in 1:9 (eyui 'laiávi'ric). In hierdie interaksieproses gebruik Johannes sy BA ter wille van selfpresentasie, posisionering en legitimering. 22 Teenpartye verteenwoordig partye wat buite en teenoor die kerk staan. 23 Naas die inhoudelike dui die verandering in simboliese waarde van HHA dit ook aan. Hy word nou aangedui as die Leeu en die Lam wat geslag was (bv in 5:5- 6), asook as die Woord van God (19:13). 24 Vergelyk die bespreking by 3.2.2. 25 Vergelyk die gebruik van t opvevoj in 2:14 en 20. NOTAS: 26 Vergelyk die gebruik van hol\ evoi. 27 n o r m a (a? vl), moord, towery en diefstal word in dieselfde asem genoem. Vergelyk ook rbpvoq (ov ml) in 21:8. 28 Hierdie stelling word bevestig deur die opmerking in 9:4 en 14:1-5 in verband met die ander kategorie van mense, naamlik HHA se mense. Die tipiese van hierdie mense is dat hulle, hulle nie met vroumense besoedel het nie en kuis gebly het (14:4), asook dat hulle nie leuens vertel het nie (14:5). 29 Vergelyk die konteks, naamlik oordeel en plae, asook die verwysings na bekering in 9:20-21. 30 Hier word verwys na een of ander stad. In hierdie studie word die Domitiaanse datering voorveronderstel. Die omskrywing van die berge (17:19), asook ander gegewens, word dus beskou as aanduidings van Rome. 31 Vergelyk xópvog (ov ml). 19 Vergelyk Figuur 1. 20 Theunissen, a w, 221 ev. Vergelyk Figuur 2. “AyyeKog io eKKkqoia word dus as een akteur, naamlik die “eie groep” hanteer. 21 g p 21 Die teks skep in 1:11, 19 die indruk dat HHA by monde van Johannes funksioneer. Hierdie indruk word nie in 2:1-3:22 bevestig nie. Die opdrag om te skryf word regdeur die hele situasie B herhaal. Hierdie verskynsel is analoog aan ’n situasie waar ’n pa sy seun opdrag gee om ’n boodskap oor te dra aan die ma. Die hele boodskap word egter ten aanhore van die ma gelewer. Dit is daarom belangrik om daarop te let dat 1:4 dit duidelik maak dat Johannes in interaksie is met die kerke. Hierdie interaksie neem in aanvang in 1:9 (eyui 'laiávi'ric). In hierdie interaksieproses gebruik Johannes sy BA ter wille van selfpresentasie, posisionering en legitimering. p p g g g Teenpartye verteenwoordig partye wat buite en teenoor die kerk staan. 23 Naas die inhoudelike dui die verandering in simboliese waarde van HHA dit ook aan. Hy word nou aangedui as die Leeu en die Lam wat geslag was (bv in 5:5- 6), asook as die Woord van God (19:13). 23 Naas die inhoudelike dui die verandering in simboliese waarde van HHA dit ook aan. Hy word nou aangedui as die Leeu en die Lam wat geslag was (bv in 5:5- 6), asook as die Woord van God (19:13). 27 n o r m a (a? vl), moord, towery en diefstal word in dieselfde asem genoem. Vergelyk ook rbpvoq (ov ml) in 21:8. NOTAS: Hierdie gedagte sou aansluit by die res van die Skrif wat vertel dat God die mens en skepping vervloek het as gevolg van die sondeval (Gen 3), en dat die gebrokenheid van hierdie bedeling (vloek van God en tegelykertyd gevolg van die sonde) voortduur tot en met die wederkoms wanneer alles nuut sal word (Rom 8; Op 21). Hierdie gebrokenheid bly sodat ongelowiges tot bekering kan kom (16:1 ev; 2 Pet 3:10) en gelowiges gelouter kan word (1 Pet 1; Heb 12:5 ev). So ook ten opsigte van die sewe bakke (15-16). Daar is proleptiese elemente van die oordeel in hoofstuk 6-16. 'Ev 'Iijaov en OXíýu; word in 1:9 sintakties in verband gebring. Vergelyk 6:9-11; 12:11,17; 13:9,10; 16:6; 17:6; 18:24; 20:4. Vergelyk die opmerkings by nota 34. M G Reddish, “Martyr Christology in the Apocalypse”, JSNT33 (1988), 85-95 meen dat Johannes in ’n situasie is waarin hy die persepsie het dat daar vervolging en verdrukking voorlê vir die kerk. Of dit die historiese situasie is, is nie ter sake nie. Die indruk wat hy skep is dat dit ’n tyd van krisis is. Hy meld verder dat ’n martelaars-Christologie deur die skrywer gebruik word om die gelowiges aan te moedig om getrou te bly in sodanige situasie (:90). Volgens hom is hierdie martelaarsgedagte die primêre motief van die skrywe (:86). Dit handel dus in die boek oor die konstruksie van ’n alternatiewe simboliese universum, want die ou orde (God is in beheer) het inmekaar gestort. Die draak en sy magte is die dominante kragte. ’n Ander verstaan van die realiteit was dus vir die lesers nodig (:92). Vergelyk die voorafgaande opmerkings. Openbaring verskaf hierdie sekerheid. Daar word begin by die troonvisioen in hoofstuk 4 en geeïndig met die nuwe Jerusalem, vry van die Draak, Diere, goddelose, sonde en hartseer. Hierdie saak kom ook regdeur voor. Vergelyk egter 13:9-10. Vergelyk Reddish, a w, 86. Vergelyk ook nota 48. Vergelyk in hierdie verband die opmerkings van Richter in: S E Porter & D Tombs (ed), Approaches to New Testament Study, Sheffield 1995, 270. 39 Vergelyk 13:9-10; 19:10b en 22:9. 40 g y Vergelyk 9:20-21; 14:8-9; 16:9,11; 21:8 en 22:15. 40 g y Vergelyk 9:20-21; 14:8-9; 16:9,11; 21:8 en 22:15. 41 Vergelyk Theunissen, a w, 413-415. NOTAS: 29 Vergelyk die konteks, naamlik oordeel en plae, asook die verwysings na bekering in 9:20-21. 30 Hier word verwys na een of ander stad. In hierdie studie word die Domitiaanse datering voorveronderstel. Die omskrywing van die berge (17:19), asook ander gegewens, word dus beskou as aanduidings van Rome. 32 Vergelyk die gebruik van êúaio? in 22:11. 33 Vergelyk snoXij (ijt;) in 12:17. g y j ( j 34 Klauck, aw , 175 wys daarop dat baie van die tekste in Openbaring wat verwys na “doodmaak", in besonder die tekste in 17-20, teen die agtergrond van die sterk “Literarisierung der Stoffe” bedink moet word. Hierby word aangevul deur te wys op die konteks van tekste soos 17:6 en 18:24. Dit handel hier oor die sedelose vrou. Die doodmaak van gelowiges verwys hier eerder na ’n geestelike doodmaak vanweë misleiding en verleiding. Die enigste manier om die verwysing na profete en gelowiges dan te verstaan, is dat sulkes ook vanweë misleiding geestelik gesterf het. Dit sou impliseer dat die groot probleem wat Johannes aanspreek, is kerklike verval vanweë integrasie met die samelewing se sondige praktyke. 35 Vergelyk ook Klauck, a w, 176 in hierdie verband. 36 Vergelyk eíSoiXóSviroi' id 2-14 éo 20. 37 Vergelyk 4:1 ev. 38 Vergelyk die beskrywings in 4:8-11; 5:9-14; 7:9-12; 15:3-4 en 19:4-5. Die regte gedrag vir die gelowige word as te ware gemodeleer. 34 Klauck, aw , 175 wys daarop dat baie van die tekste in Openbaring wat verwys na “doodmaak", in besonder die tekste in 17-20, teen die agtergrond van die sterk “Literarisierung der Stoffe” bedink moet word. Hierby word aangevul deur te wys op die konteks van tekste soos 17:6 en 18:24. Dit handel hier oor die sedelose vrou. Die doodmaak van gelowiges verwys hier eerder na ’n geestelike doodmaak vanweë misleiding en verleiding. Die enigste manier om die verwysing na profete en gelowiges dan te verstaan, is dat sulkes ook vanweë misleiding geestelik gesterf het. Dit sou impliseer dat die groot probleem wat Johannes aanspreek, is kerklike verval vanweë integrasie met die samelewing se sondige praktyke. 205 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 20(1) 1999 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 Vergelyk 13:9-10; 19:10b en 22:9. Vergelyk 9:20-21; 14:8-9; 16:9,11; 21:8 en 22:15. Vergelyk Theunissen, a w, 413-415. NOTAS: 42 Hierdie gedagte sou aansluit by die res van die Skrif wat vertel dat God die mens en skepping vervloek het as gevolg van die sondeval (Gen 3), en dat die gebrokenheid van hierdie bedeling (vloek van God en tegelykertyd gevolg van die sonde) voortduur tot en met die wederkoms wanneer alles nuut sal word (Rom 8; Op 21). Hierdie gebrokenheid bly sodat ongelowiges tot bekering kan kom (16:1 ev; 2 Pet 3:10) en gelowiges gelouter kan word (1 Pet 1; Heb 12:5 ev). Daar is proleptiese elemente van die oordeel in hoofstuk 6-16. 'Ev 'Iijaov en OXíýu; word in 1:9 sintakties in verband gebring. 48 g y p g y M G Reddish, “Martyr Christology in the Apocalypse”, JSNT33 (1988), 85-95 meen dat Johannes in ’n situasie is waarin hy die persepsie het dat daar vervolging en verdrukking voorlê vir die kerk. Of dit die historiese situasie is, is nie ter sake nie. Die indruk wat hy skep is dat dit ’n tyd van krisis is. Hy meld verder dat ’n martelaars-Christologie deur die skrywer gebruik word om die gelowiges aan te moedig om getrou te bly in sodanige situasie (:90). Volgens hom is hierdie martelaarsgedagte die primêre motief van die skrywe (:86). Dit handel dus in die boek oor die konstruksie van ’n alternatiewe simboliese universum, want die ou orde (God is in beheer) het inmekaar gestort. Die draak en sy magte is die dominante kragte. ’n Ander verstaan van die realiteit was dus vir die lesers nodig (:92). Openbaring verskaf hierdie sekerheid. Daar word begin by die troonvisioen in hoofstuk 4 en geeïndig met die nuwe Jerusalem, vry van die Draak, Diere, goddelose, sonde en hartseer. Vergelyk in hierdie verband die opmerkings van Richter in: S E Porter & D Tombs (ed), Approaches to New Testament Study, Sheffield 1995, 270. VERMAAN OF BEMOEDIG VERMAAN OF BEMOEDIG

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1174/1615

Afrikaans

1 Opsomming van R Maarschalk se proefskrif, “Die godsredes in die boek Job, ideo- logie en eko-teologie” (2001), voltooi onder promotorskap van prof H Viviers. The divine speeches in the book of Job: Ideology and eco-theology The ecological crisis has sensitised many to ask seriously how eco-just are we towards the earth and its inhabitants? A “green”-awareness obviously also influences our reading of texts, like all readings which are never value free. A “green”-ideological focus on the divine speeches of Job, lays bare its subtext of eco-justice. Creation, in its intimate rela- tionship with God, has intrinsic value and worth, and becomes - to a certain extent - even “holy”. Nature should be seen in a theocentric and not in a anthropocentric way. It does not exist for the sake of humans alone, in fact, it seems better off without human intervention. Humans are not above nature, but co-subjects of the earth community and should utilize its inhabitants as role models in the mastering of the art of life. Both school and church can play key roles in promoting a universal environmental ethics, as witnessed in Job. Within education circles, a new discipline, Environmental Education, has surfaced in the past few decades to do just this. Within Outcomes-based Education this discipline has ample opportunity to establish not only scientific knowledge on the environment, but eco-just values as well. The Job text, as one of many from the Christian tradition, along with ecological insights from the other mainstream religions, can aid in this laudable endeavour. The church as traditional partner of the school, although guilty of negle- gence in the past, should also place the cause of eco-justice much higher on the agenda. The divine addresses in Job is a timely warning against the anthropocentrism in the church that threatens to annihilate God’s creation R Maarschalk & H Viviers (Randse Afrikaanse Universiteit) R Maarschalk & H Viviers (Randse Afrikaanse Universiteit) 1.1 Ekologiese krisis Die byna histeriese reaksie van “groen”-bewustes oor die omvang van die ekologiese krisis laat die publiek dikwels koud en onaangeraak. Oor- drewe emosie en fanatisme bederf baie keer die meriete van ’n baie ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 125 belangrike saak. Hoe lewensbelangrik hierdie saak is, word egter wel bevestig deur ’n nugter kyk daarop. Volgehoue omgewingsuitbuiting vernietig nie slegs spesies en hulpbronne nie, maar kom neer op self- moord van die mensdom. Eietydse literatuur, populêr en wetenskaplik, gee gereeld dekking aan die onrusbarende omvang van die ekologiese krisis. Een so ’n voor- beeld is die resente PAGE-verslag – Pilot Analysis of Global Ecosystems – wat in die Time Special Edition (2000) behandel is. Die verslag wys op die volgehoue vernietiging van die aarde se vyf delikate en komplekse ekostelsels. Kus- en marine ekostelsels word nie, soos populêr geglo word, soseer deur oliebesoedeling bedreig nie, maar deur onbeheerste visvangste wêreldwyd. Wat die varswater-ekostelsels betref, word be- raam dat byna twee biljoen mense ’n watertekort in die gesig staar. Meer as 40% van alle landbougrond is alreeds onvrugbaar. Grasvelde, wat die tuiste bied aan duisende spesies, verdwyn teen ’n onrusbarende tempo deur die mens se eroderende en woestynuitbreidende praktyke deur bos- se en woude vir ekonomiese gewin te stroop. Die aarde se “longe” word stelselmatig vernietig met ’n opeenhoping van koolstofdioksied in die atmosfeer, en gevolglike globale verwarming. Die verslag beklemtoon veral dat die vermoë van die aarde om lewe te onderhou, begin vermin- der. Tans is hongersnood in die wêreld eerder te wyte aan swak voed- selverspreiding as aan die aarde se voorsiening daarvan. Ons nader egter baie vinnig die krisispunt waar die aanvraag die aarde se aanbod by verre oorskry. Linden (2000:18) som hierdie krisis raak op: “When will environmentalism move from being a philosophy promoted by a passionate minority to a way of life that governs mainstream behavior and policy? How can we understand that Earth is one big natural system and that torching tropical rain forests and destroying coral reefs will eventually threaten the well- being of towns and cities everywhere?”. Vanuit ’n Christelike hoek moet egter meer as net die oorlewingsvraag gevra word. Watter Christelike waardes en oortuigings, “hoër roeping” (Maarschalk 2001:11), behoort die dryfveer agter omgewingsbewaring te wees? Werp die Bybel lig hierop? Is die aarde en aardbewoners vir God enigsins belangrik in die lig van “die hemel wat wag”? 1.2 Daar is konsensus vandag dat geen teksinterpretasie objektief of waarde- neutraal is nie (Deist 1982:4-17). Elke mens kom met “betekenis” of ’n ideologie - ’n geïntegreerde stelsel van oortuigings, aannames en waar- des van ‘n bepaalde groep (Davis 1975:14) - na ’n teks toe. Hierdie ideo- DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 126 logiese bril bepaal hoe jy ’n teks lees, wat jy daarin raaksien wat vir jou van belang is, en in hoeverre jou oortuigings resoneer met die van die skrywer. Die feministiese lees van tekste is hier ’n sprekende voorbeeld. Patriargale ideologie in ’n teks word ontmasker en dit wat die saak/agen- da van vroue dien, word benut. Robbins (1996:95) toon oortuigend aan dat ideologie dus te make het met die interpreteerder van ’n teks, sowel as die geënkodeerde ideologie in ’n teks soos herkenbaar aan die waar- des van die geïmpliseerde outeur. ’n “Groen”-ideologiese lees van ’n teks impliseer dus ’n leser wat met ekosensitiewe waardes na die teks toe kom en daarin soortgelyke waardes ontdek. Hierdie waardes is dikwels weggesteek in die “gapings van die teks” en figureer as subteks agter die voorhande geskrewene. g Dit is opvallend hoe skeppingsteologie (die voorloper van eko- teologie) oor die algemeen afgeskeep word by van die bekendste Ou- Testamentiese teologieë (Von Rad 1962 en 1965; Westermann 1978; Anderson 1987; Goldingay 1987; Schreiner 1994; ens) ten koste van verlossingsteologie. Dit gaan einde ten laaste oor die mens en sy welsyn, dus antroposentries. Moontlik was die ekologiese krisis by van die ouer geleerdes nie so ’n dringende kwessie nie en daarom die verwaarlosing daarvan. Ander ideologieë het hierdie geleerdes se agendas gevul en hulle arbeid gedryf. ’n Hele koor van nuwe, alternatiewe stemme, eko- teologiese stemme, is egter in die laaste klompie jare gehoor wat die blatante antroposentrisme van vroeëre benaderings teenstaan. Op eie bodem was daar Buitendag (1985; 1988), Loader (1987a; 1992), Le Roux (1991), Vos en Müller (1991), Conradie (1993 en 1996) en Au- gustyn (1996), om maar ’n paar te noem. ’n Opwindende eko-teologiese internasionale projek onder leiding van die bekende Australiese Ou-Tes- tamentikus Norman Habel, The Earth Bible-reeks (2000; Habel & Wurst 2000), is tans aan die gang juis om die Bybel “ekobillik” te lees. Daar word gepoog om veral ses ekobillike beginsels in tekste te identifiseer en te ontgin, naamlik 1. Die beginsel van intrinsieke waarde van die aarde en aardbewoners; 2. 2 Vergelyk Maarschalk (2001:33-86) vir ’n volledige ekografie van die land Israel. 2.1 Natuurbewaring in Israel?2 Oud-Israel se ondervinding van die natuur was natuurlik bepaal deur hul- le eie besondere omgewing. Hulle het die swaarkry van Palestina se bergagtige en ongelyke terrein, die verlatenheid van die Judese woestyn, die eindeloosheid van die Middellandse See en die vrugbaarheid van die laaglande en valleie geken. Hulle het in ’n klimaat gebly wat gewissel het van warm droë somers tot matige, nat winters. Hulle het aardbewings geken, donderstorms en Sirokko-winde trotseer. Hulle is omring deur ’n groot verskeidenheid plante en diere wat ’n tuiste gevind het in die oos- telike Mediterreense omgewing. As landbouers en kleinvee-boere wat binne ’n bestaansekonomie moes oorleef, was hulle van die grond af- hanklik en moes hulle noodgedwonge na aan die natuur leef om hulle voortbestaan te verseker. Na aan die natuur leef beteken egter nie natuur- of bewaringspro- gramme ter wille van die natuur as sodanig nie. Die natuur moet leef sodat hulle kan oorleef, dus die mens se belang bly steeds voorop. Teen- oor die wilde natuur het hulle eintlik ’n baie “koel” verhouding gehad en dit probeer vermy as onherbergsaam, mens-onvriendelik en eintlik maar nutteloos (Schochet 1984:3-4). Hierteenoor kom die godsredes in die boek Job met alternatiewe sentimente waar dit gaan oor die natuur as sodanig en veral oor die Skepper daarvan. 1.2 Die beginsel van onderlinge verbondenheid van die skeppingsbestanddele; 3. Die beginsel van seggenskap (“voice”) van die aarde; 4. Die beginsel van bestemming; 5. Die beginsel van gemeenskap- like voogdyskap of bewaring; en 6. Die beginsel van weerstand teen uit- buiting. Binne hierdie “groen”-ideologiese raamwerk sal die ekologiese dimensies en implikasies van die godsredes van die boek Job blootgelê word. Vervolgens word dit ook didakties toegespits, veral in die lig van die nuwe Uitkomsgebaseerde Onderwys wat tans in die land ontwikkel word. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 127 2 ’N “GROEN”-IDEOLOGIESE WAARDERING VAN DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 2 Alvorens die godsredes “groen”-ideologies waardeer word, eers ’n paar opmerkings oor oud-Israel en natuurbewaring en die motivering vir die keuse van die boek Job. 3 Vergelyk Maarschalk (2001:87-106) vir die bespreking van die struktuur, tyd en plek van ontstaan, outeurskap en eerste lesers, aard van die boek, inhoud en hoof- boodskap van die boek Job. 2.2 Die ekologiese dimensies en implikasies van die godsredes In die godsredes is daar hoofsaaklik drie ekologiese dimensies sigbaar, naamlik die kosbaarheid van die skepping, die nie-antroposentriese aard daarvan, en die skepping as leerskool vir die mens. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 129 2.2 Keuse van die boek Job Uit wat sopas gesê is, dat die boek Job die natuur in eie reg erken, maak dit vanselfsprekend ’n gewilde keuse vir ’n “groen”-ideologiese lesing. Nie alle tekste leen hulle vir so ’n lesing nie. Schochet (1984) stel dit duidelik dat die diereoffertekste in Numeri en Levitikus byvoorbeeld allermins “groen” is. Gordis (1985:189) het meer as ’n dekade gelede reeds die ekolo- giese essensie van die boek soos volg verwoord: “The book of Job is concerned with one of the oldest problems known to man, the suffering of the righteous and the prosperity of the wicked; it would seem hardly likely that it would also speak to one of the newest issues confronting the human race, that being DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 128 the pollution of soil, air and water, and the wholesale destruction of other living creatures in our day. The book of Job is fundamen- tal for theology; … it also has implications for ecology”. the pollution of soil, air and water, and the wholesale destruction of other living creatures in our day. The book of Job is fundamen- tal for theology; … it also has implications for ecology”. the pollution of soil, air and water, and the wholesale destruction of other living creatures in our day. The book of Job is fundamen- tal for theology; … it also has implications for ecology”. Die ekologiese essensie van die boek is veral in die twee godsredes (Job 38:1-42-6) gefokus, wat algemeen as die crescendo of hoogtepunt van die boek3 beskou word (bv Andersen 1976:266). Hier verskyn Jahwe vanuit die stormwind en praat vir die eerste keer in die boek. Die Deus absconditus word die Deus revelatus, en dit deur die natuur (Loader 1992:356, 358). 2.2.1 Die kosbaarheid van die skepping: kom van God af en word deur Hom onderhou God neem vir Job soos ’n wyse (maar strenge) Leermeester aan die hand en lei hierdie onkundige, opstandige leerling op hierdie asemrowende tog deur die ganse skepping (Hartley 1988:497). God begelei Job deur die abiotiese deel van skepping (Job 38:1-38), die biotiese deel daarvan (Job 39:1-33), en toon ook aan hom iets van die bonatuurlike aspek van die skepping soos versinnebeeld in die behemot (seekoei) en leviatan (krokodil) (Job 40:1-41:25). Die talle retoriese vrae regdeur die gods- redes wil nie teenantwoorde van Job hê om sy insig te toets nie, maar juis sy onkunde oor God se sogenaamde wanbestuur van die skepping ontmasker (Viviers 1997:116). Dit is dus sarkasties bedoel om die arro- gante Job op sy plek te sit. Job, soos blyk uit sy vroeëre gesprekke, was so op homself en sy swaarkry gefokus, dat hy die middelpunt van die skepping wou wees, asof alles om hom behoort te draai. Maar agter die bytende sarkasme poog God om Job na sy kant toe oor te wen. Hierin slaag God ook soos blyk uit Job se twee reaksies: voor God te buig, en Hom te erken (Job 39:36-38; 42:1-6). Dit is opvallend in hierdie redes dat God telkens nadat Hy won- derlik geskep het, ook wonderbaarlik onderhou wat Hy tot stand gebring het. Dit geld die skepping van die aarde en see (38:4-11), die daeraad (38:12-15), oorspronge van die see, lig en duisternis (38:16-21), weer- verskynsels (38:22-30) en hemelliggame (38:31-38). So byvoorbeeld ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 129 word die voortbring van die see (38:8-11) treffend uitgebeeld as die geboorte van ’n baba, maar ook dadelik ingeperk in ’n “speelhokkie”. Die see is destyds gevrees vir sy groot krag en ook huisvesting van chaosmagte, maar is hier duidelik onder God se beheer. Ook die sterre beheer God met “toue” (38:31) in hulle bane. En in een van die treffend- ste uitsprake in die godsredes ag God sy skepping deur dit te laat “…reën in ’n land waar nie mense is nie, in ’n woestyn waar niemand woon nie…” (38:26). Om reën te mors in die woesteny in plaas van op landerye gaan menslike verstand en menslike egoïsme te bowe. God respekteer egter alles wat Hy gemaak het in eie reg, ongeag of dit vir mense nuttigheidswaarde het. 2.2.2 Die skepping moet teosentries, en nie antroposentries nie, waardeer word Die tweede betekenis van die godsredes, wat uiters nou ineengeweef is met die eerste, is die teosentrisme van die skepping. God verlustig hom in die skepping, ongeag of dit vir die mens waarde het of nie, en be- vraagteken die mens se byna vanselfsprekende egosentrisme. Hierbo is reeds geïmpliseer hoe oorbodig die mens in ’n sekere sin vir die welsyn van die skepping is. Sou hy nie daar wees nie, sou die skepping ongesteurd (en onbesoedeld) bly voortbestaan. Telkens skemer dit ook eksplisiet in die godsredes deur. Met bytende sarkasme ontbloot God Job se onkunde oor die oorsprong van lig, en herinner hom baie skerp daaraan dat hy eintlik ’n laatkommer op die skeppingstoneel is (38:21): “Jy moet dit weet, jy wat maak of jy toe al gebore was, of jy ’n lang lewe agter die rug het”. Die skeppingsverskynsels, en die hele aard- gemeenskap, het lank voor Job in sinvolle harmonie geleef. Hy behoort eerder daar te gaan leer hoe die lewe werk (vgl hieronder), as om arro- gant te wil kom voorskryf hoe die lewe behoort te werk. Die (voorwe- tenskaplike) Jobskrywer beaam hiermee baie interessant natuurweten- skaplike bevindinge dat die aarde biljoene jare oud is en die mens slegs maar vir ’n fraksie van die tyd hier op aarde sy bestaan gemaak het. God se “…reën in ’n land waar nie mense is nie…” (38:26) bewys dat die mens en sy belange allermins die maatstaf is vir die versorging van die natuur. ’n Baie effektiewe manier om ’n hovaardige persoon op sy plek te sit is om so iemand uit te lag. Presies dit gebeur in die godsredes. Van al die wilde diere “lag” vier van hulle – wildedonkie (39:10), vol-struis (39:21), perd (39:25) en krokodil (41:20) - om hulle outonomiteit teenoor die mens en ook hulle vreesloosheid te bevestig. En asof dit nie genoeg is nie, word mense ironies die kos van diere in plaas van anders- om, soos die mens daaraan gewoond is. Die aasvoël wat hoog in die kranse haar nes bou se kleintjies “…vreet bloederige vleis…” (39:33). Dit is die “vleis” van gesneuweldes wat op die slagveld omgekom het waarop die aasvoël aas. Hoe belangrik is die mens dan nou werklik? Daar is darem die troos dat die mens wel ’n plek in die skepping het (40:10): “Kyk die seekoei: ek het hom gemaak toe ek jou gemaak het…”. 2.2.1 Die kosbaarheid van die skepping: kom van God af en word deur Hom onderhou Al hierdie prosesse vind ver (letterlik) van Job af plaas en ook “ver” (figuurlik) van sy begrip af; dit gebeur daar in die dieptes waar geen mens kan sien nie, en in die hoogste hoogtes en uiteindes van die heelal waar geen mens kan kom nie. En ook die bio- tiese wêreld, eweneens “ver” van die mens af, getuig van God se ver- stommende vermoëns van skep en onderhou. Al die diere wat hier be- spreek word, is wilde diere (leeu, kraai, klipspringer, wildedonkie, buf- fel, volstruis, valk en aasvoël, [perd uitgesonder]) wat ver verwyder is van die alledaagse ervaringswêreld van die mens. Hulle lewe is ongeïn- hibeerd, vry van menslike beheer en daarom volmaak. Die jong kraaie “roep na God” (38:3) vir kos! ’n Wildedonkie en buffel (38:8-15), deur mense geharnas. Hulle diens is vernederend vir hierdie diere, en daarom verag hulle menslike pogings in hierdie verband. In teenstelling met God se sorg bedreig mense hierdie diere se lewe. Die boodskap is duidelik, arrogante mense is hier nie welkom nie. Hierdie diere se bestaansreg kom van God af, mense bepaal dit nie. En dieselfde met die twee ver- teenwoordigers van bonatuurlike (weliswaar óók natuurlike) magte, die seekoei en krokodil in die tweede godsrede. Waar van die vorige wilde diere tot ’n mate moontlike nut vir die mens sou kon hê (bv die jag van wildsbokke), is dit met hierdie twee indrukwekkende diere hoegenaamd nie die geval nie. Dit is onmoontlik om hulle te onderwerp. Hulle ver- stommende krag herinner selfs aan bonatuurlike monsters. En tog is hulle daar, deur God gemaak, die seekoei selfs “eerste” (“beste”, 40:14) en vir sy genot. Hy verlustig hom in hulle doen en late net soos met die vorige aardbewoners en onderstreep hierdeur hulle kosbaarheid. Dit is duidelik dat God se skepping, sy versorging daarvan, en sy verlustiging daarin aan die geskapene ’n besondere betekenis en waarde in eie reg toeken. Om die skepping so intiem aan God te koppel getuig van iets baie spesiaal – as jy sê “God” dan impliseer jy die mooiste, diepste, beste, mees verhewe en noem maar op. Elke dier en elke skep- pingselement word hierdeur tot ’n mate “heilig”, soos hulle Skepper. Habel se ekobillike beginsel van die intrinsieke waarde van die skepping (vgl hierbo) word ondubbelsinnig deur die godsredes beaam. 2.2.1 Die kosbaarheid van die skepping: kom van God af en word deur Hom onderhou En so ook DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 130 per implikasie die beginsel van gemeenskaplike voogdyskap of bewa- ring. Die Skepper moet nageleef word in respek vir die natuur, die ver- sorging daarvan en ook die estetiese verlustiging daarin. 2.2.2 Die skepping moet teosentries, en nie antroposentries nie, waardeer word Maar dit is baie duidelik die omgekeerde van Psalm 8 of Genesis 1 waar die mens die “kroon” van die skepping is. Hier is hy nie die “kroon” nie, maar slegs deel van die skepping. Dít is sy plek, nie ver- hewe bo nie, maar daarlangs, net nog ’n “dier” wat deel vorm van die aardgemeenskap. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 131 131 Die skepping se teosentrisme bevraagteken dus tegelyk hoogmoe- dige antroposentrisme. Die mens se regmatige plek in die skepping - “daarlangs” in plaas van “daarbo” - bevestig Habel se ekobillike beginsel van onderlinge verbondenheid en ook gemeenskaplike voogdyskap (vgl hierbo). Die “stem” (Habel se ‘voice’) van die skepping klink helder op in die viering van lewe. As deel van die skepping moet die mens in har- monie daarmee leef, leef en laat leef! Indien nie, hoor ’n mens onmid- dellik ook ’n “stem” van weerstand, die diere wat lag ter beskerming van hulle outonomie. Dit kom ook vroeër in Job voor, by die wraak van die natuur as uiterste weerstand teen menslike uitbuiting soos beliggaam deur aardbewings en oorstromings (bv Job 14:18-19; vgl ook Lev 18:28; Rom 8). 4 Vergelyk Maarschalk (2001:133-134) vir die gebruik van bepaalde inheemse plant- soorte as geneesmiddels vir ’n verskeidenheid van siektes. 2.2.3 Die natuur as leerskool Wanneer Job hom in hoofstuk 12 teen Sofar verweer, sê hy die volgende (vv 7-8): “Miskien moet jy die diere vra om jou te leer, die voëls daarbo om jou te vertel, of praat met die aarde dat dit jou leer en met die visse in die see dat hulle dit vir jou sê…”. Hiermee sluit hy aan by die gangbare wysheidstradisie dat die skepping ’n leerskool vir die lewe is, of soos Loader (1986:103) dit stel, ’n bron van “indirekte openbaring” (vgl ook Spr 6:6-9; Schochet 1984:43). Dit word ook deur Eilberg-Schwartz (1990:117) beaam wat aandui dat Israel as ’n volk wat naby aan die natuur geleef het, die plant- en dierelewe gebruik het as metafore vir hulle eie lewens. Diermetafore is in frekwensie hoër in gebruik waar- skynlik omdat dieregedrag sterk aan menslike gedrag herinner. Dit is ook opvallend dat plantmetafore vir mense wel vroeër in Job voorkom (bv Job 8:16-19), maar in die godsredes slegs diere as leermodelle figureer. Daar is ’n konsensus onder geleerdes dat die (natuurlike) kosmiese orde in Job as model bedoel word vir die morele (menslike) orde (bv Gordis 1965:207; Loader 1987:7; Clines 1989:xlvi). Net soos wat die kosmos deurspek is van geheime en tog perfek funksioneer, so behoort ook die menslike lewe op aarde aanvaar en geleef te word ten spyte van geheime. Die diere in die skepping vra nie vrae nie, maar lewe voluit met die misterie daarvan saam. Mense behoort hierdie lewenstyl by hulle mede-aardbewoners oor te neem en so hulle eie lewe in te rig. Omdat mense deel is van die skepping en daarom tot ’n mate reeds op een golf- lengte met die res van die aardbewoners, is dit nie so ’n moeilike taak nie. Die diere is verder ook langer op aarde en het klaarblyklik die lewenskuns veel beter bemeester as die laatkommer mens. Oor beide die kosmiese en morele sfeer waak die Skepper. Dit is duidelik dat al Habel se ses ekobillike beginsels (vgl hierbo) by die natuur as leerskool ter sprake kom. Die waarde van die natuur en gevolglike instandhouding daarvan, die band daarmee, die bestemming DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 132 (“design”) of ordelike funksionering daarvan, die “stem” van lewe, maar ook van “weerstand” van die natuur, dra alles daartoe by dat dit ’n kos- bare leerskool vir die lewe word. 2.2.3 Die natuur as leerskool Om die natuur te vernietig, is soos om ’n biblioteek af te brand – kennis en lewe is dan daarmee heen. Dit is op- merklik hoe die natuur hier te lande (veral die planteryk) eietyds opnuut ontdek word as ’n laboratorium vir geneesmiddels, vir gebruik in beide tradisionele en moderne (Westerse) geneeskundige kringe4. Maar die natuur word ook eietyds al meer en meer as terapeutiese bron ontdek en gebruik. David Cumes, ’n Suid-Afrikaanse uroloog, laat hom gevleueld soos volg hieroor uit: “Spending time in the serenity and solitude of the bush can be better for you than a course of antibiotics and years of psychotherapy because nature is one of the most powerful healing forces in the universe” (The Star, 15 Maart 2000). By terugskoue sal die nie-antroposentrisme van die godsredes waarskynlik nie so aangenaam op die oor val waar die menseregte-kul- tuur vandag so prominent beklemtoon word nie. Menseregte het die mens, veral hulle wie s’n voorheen ontken is, se waardigheid kom her- stel. Ongelukkig het dit by baie tot grootheidswaan gelei, sodat regte en voorregte gedurig opgeëis word, maar verantwoordelikhede geïgnoreer word. Dit kan duidelik gesien word waar mense roekelose verbruikers en “opgebruikers” van kosbare natuurlike hulpbronne geword het, sonder enige kommer oor die toekoms. ’n Groot opvoedingstaak lê in die ver- band voor. 3 EKOLOGIESE IMPLIKASIES VAN DIE GODSREDES DIDAKTIES TOEGESPITS Hoe kry ’n mens die ekologiese boodskap van die godsredes van Job - ’n kosbare aarde wat slegs deur versigtige mensehande aangeraak mag word - tuis by mense? Hoe word ’n ekobillike lewenstyl van omgewings- vriendelike handelinge geïnternaliseer? Die onderwys en die kerk kan hierin ’n sleutelrol speel. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 133 3.1 In die primêre opvoedingsituasie, die gesin, kan omgewingsopvoedings- handelinge spontaan plaasvind deur van kleinsaf by kinders ’n respek en liefde vir die natuur te vestig. Dit word formeel in die sekondêre opvoe- dingsituasie van die skool (ook die kategese) gevestig en uitgebou. Dit is veral die opbloei van Omgewingsopvoedkunde die laaste klompie deka- des, internasionaal en plaaslik, wat spesifiek daarop toegespits is om ’n universele omgewingsetiek te bevorder (Van Rooyen & Viljoen 1996: 133 31). In 1977 reeds het van die vroegste konferensies oor Omgewingsop- voeding in Tbilisi, Rusland, plaasgevind, gesamentlik gereël deur die United Nations Education, Scientific and Cultural Organisation (UNES- CO) en die United Nations Environment Program (UNEP). Hier is onder andere die volgende Omgewingsopvoedingsbeginsels beklemtoon: die omgewing in sy totaliteit is die fokus; omgewingsopvoeding behoort ’n volgehoue, lewenslange proses te wees; omgewingsopvoeding is inter- dissiplinêr in benadering; dit poog om omgewingsensitiwiteit, kennis, kritiese en probleem-oplossingsvaardighede en ’n begrip vir waarde- uitklaring ten opsigte van die omgewing te bevorder. In 1997 het die belang van omgewingsgeletterdheid ook in Suid-Afrika ’n amptelike stempel gekry deur Omgewingsopvoeding wetlik deel te maak van die nuwe Uitkomsgebaseerde Onderwys. Buitelandse skenkings, onder an- dere van die Deense regering en die Green Trust (van die World Wide Fund for Nature), het die vestiging van Omgewingsonderwys in die skoolkurrikulum van al nege provinsies (vanaf 2001) moontlik gemaak. ’n Verdere hupstoot is gegee met die aanstelling van ’n Omgewingsop- voedkundige adviseur, dr Razeena Wagiet. Ter kennisname word Van Rooyen (2000) se Omgewingsopvoe- ding vir Volhoubaarheids-model as teoretiese refleksie hier diagramma- ties weergegee: DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 134 DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 134 OMGEWINGSOPVOEDING VIR VOLHOUBAARHEID Ontmoeting (Ervaring, Betrokkenheid) AKTIEWE LEER Gesprek Aktiwiteit Nadink (Bespreking, (Evaluering, Debat) Her-aanpassing) DIE OMGEWING Personaal Konteks Konteks Polities Sosiaal Biofisies Ekonomies Wetenskaplik-Tegnologies Konteks Konteks Personaal Drie konsepte bepaal die model, naamlik die omgewing, aktiewe leer, en volhoubaarheid. Wat die omgewing betref, vorm die biofisiese aspekte die sentrale dimensie, wat in aktiewe wisselwerking met die sosiale, politieke, wetenskaplik-tegnologiese en ekonomiese dimensies is. Die personale dimensie, ingebed in die kontekstuele dimensie van omge- wingsetiek, kultuur en godsdiens, deurdring hierdie aspekte. Hier in die personale dimensie is “wat ek moet ken, wat ek kan doen, en wat ek wil” vir omgewingsgeletterdheid van kardinale belang. Dit impliseer dus ken- nis, vaardighede en waardes en houdings. Aktiewe leer steun op die bewuswording van die omgewing, dialoog (debat) daaroor, en refleksie of nadenke daarop. Volhoubaarheid, die onderliggende doel, behels die ontwikkeling van individue om in hul eie behoeftes te voorsien, sonder om die volgende geslag of geslagte te benadeel. Dit word verkry deur lewe in die gemeenskap te respekteer. OMGEWINGSOPVOEDING VIR VOLHOUBAARHEID Ontmoeting (Ervaring, Betrokkenheid) AKTIEWE LEER Gesprek Aktiwiteit Nadink (Bespreking, (Evaluering, Debat) Her-aanpassing) DIE OMGEWING Personaal Konteks Konteks Polities Sosiaal Biofisies Ekonomies Wetenskaplik-Tegnologies Konteks Konteks Personaal Ontmoeting (Ervaring, Betrokkenheid) AKTIEWE LEER Gesprek Aktiwiteit Nadink (Bespreking, (Evaluering, Debat) Her-aanpassing) DIE OMGEWING Personaal Konteks Konteks Polities Sosiaal Biofisies Ekonomies Wetenskaplik-Tegnologies Konteks Konteks Personaal AKTIEWE LEER Nadink (Evaluering, Her-aanpassing) Gesprek (Bespreking, Debat) Gesprek (Bespreking, D b ) Debat) DIE OMGEWING Personaal Konteks Konteks Polities Drie konsepte bepaal die model, naamlik die omgewing, aktiewe leer, en volhoubaarheid. Wat die omgewing betref, vorm die biofisiese aspekte die sentrale dimensie, wat in aktiewe wisselwerking met die sosiale, politieke, wetenskaplik-tegnologiese en ekonomiese dimensies is. Die personale dimensie, ingebed in die kontekstuele dimensie van omge- wingsetiek, kultuur en godsdiens, deurdring hierdie aspekte. Hier in die personale dimensie is “wat ek moet ken, wat ek kan doen, en wat ek wil” vir omgewingsgeletterdheid van kardinale belang. Dit impliseer dus ken- nis, vaardighede en waardes en houdings. Aktiewe leer steun op die bewuswording van die omgewing, dialoog (debat) daaroor, en refleksie of nadenke daarop. Volhoubaarheid, die onderliggende doel, behels die ontwikkeling van individue om in hul eie behoeftes te voorsien, sonder om die volgende geslag of geslagte te benadeel. Dit word verkry deur lewe in die gemeenskap te respekteer. 5 By die kognitiewe ontwikkelingsbenadering word meer voorskriftelik te werk gegaan waar waardes ingeskerp word namate die leerder kognitief ontwikkel en die aanleer van meer komplekse vlakke van morele denke moontlik word. 6 Vergelyk Maarschalk (2001:166-170) vir studies oor omgewingsopvoeding in die VSA, Nederland en Kanada. 7 Vergelyk Maarschalk (2001:170-183) vir ’n breedvoeriger bespreking wat hier te lande en oorsee gebeur op kerklike en ander gebiede ten opsigte van omgewings- bewaring. DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB SSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 135 135 Dit is veral op die terrein van waardes en houdings waar die religieuse, en byvoorbeeld ’n teks uit die Christelike tradisie naamlik Job, ’n vormingsrol kan speel. Waardesuitklaring5, die nie-indoktri- nerende bekendstel van menige alternatiewe, waaruit die leerder self dan keuses maak, blyk die heersende sentiment van die oomblik in die nuwe onderwysbedeling te wees. Ten opsigte van die omgewing beklemtoon Lickona (1992:43) eerbied vir en verantwoordelikheid teenoor die omge- wing en skepping, en eggo hiermee in wese die strekking van die gods- redes. In ’n reaksie teenoor die bevoordeling van slegs Christelike waar- des in die ou onderwysbedeling, toon Madzamba (1998) aan hoe ’n opvoeder demokraties verskillende religieë se waardes oor die ekologie kan bekendstel. Die hoofstroomgodsdienste (Christendom, Judaïsme, Islam, Hindoeïsme, Boeddhisme en tradisionele Afrikagodsdienste) praat “uit een mond” wanneer dit by omgewingsverantwoordelikheid kom (vgl ook Maarschalk 2001:159-163). In die agt leerareas van Uitkomsgebaseerde Onderwys is die Lewensoriëntasie-area, die area waarin godsdiens geakkommodeer word, dié area by name waar waardeuitklaring gefokus kan plaasvind. Hier kan omgewingsvriendelike waardes met groot vrug bekendgestel word. By die leerarea, Die mens en sosiale wetenskappe, is een van die uitkomste dat die leerder begrip moet hê vir die onderlinge verband tussen die gemeenskap die en natuurlike omgewing, en sosiale en omgewingsge- leenthede kan hanteer, ten einde ontwikkeling en sosiale geregtigheid te bevorder. Ook in die Natuurwetenskappe, waar die klem val op die planeet aarde, lewe en leefwyse, energie, verandering, en materie en materiale, bly die etiese vraag nie agterweë nie. Die leerder moet kennis en begrip toon van etiese besware, bevoordeling en onregverdigheid, wat verband hou met die natuurwetenskappe. Selfs by Getal en wiskundige begrip is daar die vereiste om verantwoordelik te kan optree in die beskerming van die totale omgewing. Hoewel daar gewaak moet word om omgewingsonderwys kunsmatig oral in te forseer, is die moontlik- hede vir die kreatiewe bekendstelling van kerngesonde waardes ten opsigte van die omgewing onbeperk. ’n Taalonderwyser kan byvoor- beeld in die letterkundeperiode wêreldklasliteratuur soos Job (vgl Loader 1987b:1) behandel en spesifiek wys op die ekobillike waardes van die godsredes. Uiteraard vra dit ’n kreatiewe en goedopgeleide onderwysers- korps. Daar is twee moontlikhede vir onderwysersopleiding in die ver- band. Die eerste is volledige opleiding in die vak Omgewingstudies. DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB Die tweede is ’n holistiese benadering waar ’n module oor Omgewingsop- DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 136 voedkunde6 in Onderwyskunde geneem word om hierdie insigte kruis- kurrikulêr by alle vakke te integreer. Laasgenoemde pas reeds netjies in by die interdissiplinêre filosofie van die nuwe Uitkomsgebaseerde Onderwys. Omgewingsopvoedkunde binne Uitkomsgebaseerde Onderwys in die hande van bekwame en toegewyde onderwysers, kan omgewingsge- letterdheid en omgewingsensitiwiteit ’n lewenswyse by die burgers en leiers van môre maak. 3.2 Kerk Wat die rol van die kerk in die vestiging van ’n universele omgewings- etiek betref, word hier volstaan met ’n paar opmerkings. Lynn White (1967) het die spreekwoordelike knuppel in die hoenderhok gegooi deur die kerk as uit en uit aandadig aan die ekologiekrisis te beskou. Loader (1987a) het ter versagting aangetoon dat die skoen darem nie heeltemal pas nie, en besondere “groen” momente uit die kerkgeskiedenis uitgelig (bv Francis van Assisi) en ook “groen” sentimente in die Ou Testament (bv Job) beklemtoon. Daar is reeds vroeër gewys op die vars bries van eko-teologiese studies wat die afgelope paar jaar die lig gesien het. Behalwe hiervoor is daar ook talle lofwaardige pogings7 om die ekologiekrisis aan te spreek, byvoorbeeld die Eenheid vir Omgewingsetiek by die Universiteit van Stellenbosch. Die Nederduits Gereformeerde Kerk se Geloofsverklaring 2000 (Die Kerkbode, 3 November 2000) stel in die tiende verklaring verantwoordelikheid teenoor die omgewing soos volg: “Ons glo, dat ons op aarde as deel van God se skepping aangewese is soos ’n kind op sy of haar ouer; dat ons die aarde van God ontvang het, saam met alles wat dit inhou, moet bewaar - ook met die oog op toekomstige geslagte”. Enkele plaaslike gemeentes gee ook kreatief aandag aan die ekologie-vraagstuk in die prediking, liturgie (veral op Omgewingsondag), kategese en ook pastoraat (bv “natuurterapie”). “Hande-vat” met die ander godsdienste oor hierdie lewensbelangrike saak lyk voor die hand liggend, om ook kreatiewe en onmisbare vennote van die skool en ander opvoedingsin- stansies te word. Gedurig moet die kerk egter introspeksie hou, of naakte antropo- sentrisme nie maar ál is wat die agenda vul nie, en dit in opdrag van die God van die godsredes van Job afwys en uitwis as sondige egosentrisme. SSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 137 137 GEVOLGTREKKING 4 In ’n wêreld waar oud-Israel wel naby aan die natuur geleef het, maar primêr vir eie oorlewing, kom die boek Job met ’n verrassende alterna- tiewe stem. Die godsredes onderstreep die natuur se intrinsieke waarde, ongeag of dit vir die mens nuttigheidswaarde het, en dit danksy God. Hierdie teks uit die verre verlede is dan ook merkwaardig aktueel vir die eietydse ekologiese krisis waarin die wêreld sigself bevind. Die godsre- des se ekobillike waardes van respek en gemeenskaplike voogdyskap vir alle lewe in die skepping konfronteer die roekelose geplunder van die aarde trompop. 3.2 Kerk Dit is jammer dat die kerk in die verlede sy eie ryke tradisie misken het deur ’n antroposentriese agenda van “menslike verlossing” ten koste van “God se skepping” oor te beklemtoon. Daar is egter wel lofwaardige pogings om hierdie egosentrisme te bestry, soos blyk uit talle eko-teologiese publikasies, kerklike en ander projekte om omge- wingsensitiwiteit te vestig en ’n leefwyse te maak. Ander godsdienste staan gereed om ook met hulle omgewingsvriendelike insigte die stem van die Christendom te versterk vir die daarstel van ’n universele omge- wingsetiek. Hoewel daar baie (praktiese) kritiek teen Uitkomsgebaseerde Onderwys is, bied dit ongetwyfeld ’n vrugbare ruimte vir die vorming van omgewingsbewuste burgers en leiers van môre. Omgewingsopvoed- kunde, kreatief en sinvol aangebied, lewer hier ’n onmisbare bydrae. Hopelik word die eerste treë reeds gegee waar die mensdom saam met die Skepper reën gun vir ’n land “…waar nie mense is nie…” (Job 38:26). Literatuurverwysings Andersen, F I 1976. Job: An introduction and commentary. Leicester: Inter-Varsity Press. Andersen, F I 1976. Job: An introduction and commentary. Leicester: Inter-Varsity Press. Andersen, F I 1976. Job: An introduction and commentary. Leicester: Inter-Varsity Press. Anderson, B W 1987. Creation versus chaos: The reinterpretation of mythical sym- bolism in the Bible. Philadelphia: Fortress Press. Anderson, B W 1987. Creation versus chaos: The reinterpretation of mythical sym- bolism in the Bible. Philadelphia: Fortress Press. Augustyn, G M 1996. Psalm 104: ’n Ekoteologiese perspektief. DD-proefskrif, Uni- versiteit van Pretoria. Augustyn, G M 1996. Psalm 104: ’n Ekoteologiese perspektief. DD-proefskrif, Uni- versiteit van Pretoria. Buitendag, J 1985. Skepping en ekologie: ’n Sistematiese ondersoek na die teolo- giese verstaan van die werklikheid. DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria. -, 1988. En nou bly die Skepper, skepsel, skepping - hierdie drie: ’n Teologiese profiel van die ekologiese debat. HTS 44 (2):295-313. Burden, J J & Prinsloo, W S, 1987b. Tweegesprek met God, 1-8. Kaapstad: Tafel berg Uitgewers. LOT 3. Clines, D J A 1989. Job 1-20. WBC 17. Dallas: Word Books. Conradie, E M 1993. Ecology and Christian theology: An introduction with a com prehensive, indexed bibliography. Scriptura 47:52-104. -, 1996. Rus vir die hele aarde. Kaapstad: Lux Verbi. DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 138 Davis, D B 1975. The problem of slavery in the age of revolution, 1770-1823. New York: Cornell University Press. Deist, F E 1982. Bybelinterpretasie en Ideologie-kritiek. Theologia Evangelica 15:4 17. Deist, F E & Vorster W S, 1986. Woorde wat ver kom, LOT 1:103-122. Kaapstad Tafelberg Uitgewers. g g Die Kerkbode 3 November 2000. Kerk oorgehaal vir “Jaar van Hoop”, 1. Eilberg-Schwartz, H 1990. The savage in Judaism: An anthropology of Israelit religion and ancient Judaism. Bloomington: Indiana University Press. Goldingay, J 1987. Theological diversity and the authority of the Old Testamen Grand Rapids: Eerdmans. Gordis, R 1965. The book of God and man: A study of Job. Chicago: The University of Chicago Press. -, 1985. Job and ecology (and the significance of Job 40:15). HAR 9:189-202. Habel, N C (ed) 2000. Readings from the perspective of earth (The Earth Bible 1) Sheffield: Sheffield Academic Press. Habel, N C & Wurst, S (eds) 2000. The earth story in Genesis (The Earth Bible 2), Sheffield: Sheffield Academic Press. Hartley, J E 1988. The book of Job. Grand Rapids: Eerdmans. Le Roux, C J P 1991. Eko-Teo-Logie. Literatuurverwysings Op soek na ’n Eko-Teo-Logie vir die moderne tegnieker. DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria. Lickona, T 1992. Educating for character: How our schools can teach respect and responsibility. New York: Bantam Books. Linden, E 2000. Condition critical. Time Special Edition 155 (16a):18-24. Loader, J A 1986. Tekste met ’n wysheidsperspektief, in: F E Deist, & W S Vorster (reds), Woorde wat ver kom (LOT 1), 103-122. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers. (LOT 1) -, 1987a. Image and order: Old Testament perpectives on the ecological crisis, in: Vorster, W S (ed), Are we killing God’s earth?: Ecology and theology, 6-28, (Miscellanea Congregalia 30), Pretoria: Unisa -, 1987b. Die boek Job, in: Burden, J J & Prinsloo, W S (reds), Tweegesprek me God (LOT 3), 1-8. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers. -, 1992. Seeing God with natural eyes: On Job and nature. OTE 5 (3):346-360. -, 1992. Seeing God with natural eyes: On Job and nature. OTE 5 (3):346-360. Maarschalk, R 2001. Die godsredes in die boek Job, ideologie en eko-teologie. D Litt et Phil-proefskrif, RAU, Johannesburg. Maarschalk, R 2001. Die godsredes in die boek Job, ideologie en eko-teologie. D Litt et Phil-proefskrif, RAU, Johannesburg. Madzamba, H K 1998. The curricular potential of common religious values. (M Ed mini-dissertation), RAU, Johannesburg. Madzamba, H K 1998. The curricular potential of common religious values. (M Ed mini-dissertation), RAU, Johannesburg. Robbins, V K 1996. Exploring the texture of texts: A guide to socio-rhetorical inter- pretation. Valley Forge: Trinity Press. Robbins, V K 1996. Exploring the texture of texts: A guide to socio-rhetorical inter- pretation. Valley Forge: Trinity Press. Schochet, E J 1984. Animal life in Jewish tradition: Attitudes and relationships. New York: KTAV Publishing House. Schochet, E J 1984. Animal life in Jewish tradition: Attitudes and relationships. New York: KTAV Publishing House. Schreiner, J 1994. Theologie des Alten Testaments (NEB), Würzburg: Echter Verl Schreiner, J 1994. Theologie des Alten Testaments (NEB), Würzburg: Echter Verlag. , g ( ), g g The Star 15 March 2000. Heal yourself with a walk on the wild side, 14. Time Special Edition 2000. How to save the earth. 15 (1). Time Special Edition 2000. How to save the earth. 15 (1). Time Special Edition 2000. How to save the earth. 15 (1). Time Special Edition 2000. How to save the earth. 15 (1). Van Rooyen, H G 2000. Persoonlike gesprek, RAU, Johannesburg. Van Rooyen, H G & Viljoen, H 1996. Omgewingsopvoedkunde. Literatuurverwysings Johannesburg: RAU Kollege vir Onderwys en Gesondheid. Van Rooyen, H G & Viljoen, H 1996. Omgewingsopvoedkunde. Johannesburg: RAU Kollege vir Onderwys en Gesondheid. g y Viviers, H 1997. How does God fare in the divine speeches? OTE 10 (1):109-122. Viviers, H 1997. How does God fare in the divine speeches? OTE 10 (1):109-122. Von Rad, G 1962. Old Testament theology, vol 1. New York: Harper & Row. SSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23 (1) 2002 139 139 -, 1965. Old Testament theology, vol 2. Edinburgh: Oliver & Boyd. -, 1965. Old Testament theology, vol 2. Edinburgh: Oliver & Boyd. Vorster, W S, 1987. Are we killing God’s earth?: Ecology and theology, (Miscel- lanea Congregalia 30), 6-28. Pretoria: Unisa. Vorster, W S, 1987. Are we killing God’s earth?: Ecology and theology, (Miscel- lanea Congregalia 30), 6-28. Pretoria: Unisa. Vos, C J A & Müller, J C 1991. Mens en omgewing. Johannesburg: Orion Uitge- wers. Westermann, C 1978. Theologie des Alten Testaments in Grundzügen. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. p White, L 1967. The historical roots of our ecological crisis. Science 155:1203-1207. DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB DIE GODSREDES IN DIE BOEK JOB 140 140

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1210/1652

Afrikaans

1 Die twee skrywers is altwee verbonde aan die Departement Praktiese Teologie, Universiteit van Pretoria. Julian Müller is hoof van die Departement en Willie de Koker is op ‘n tydelik-deeltydse basis verbonde as navorsingsassosiaat. Die navorsing wat in hierdie artikel gerapporteer word is gesamentlik aangepak, maar Willie de Koker was die veldwerker en daarom verwys die eerste persoon telkens na hom. Spirituality in an affluent culture. A focus on the Eastern suburbs of Pretoria The eastern suburbs of Pretoria is a white, mainly Afrikaans speaking and Dutch Reformed community with a relatively high level of education and income and a mostly stable family life. Religion is important to most of the inhabitants. Church life is characterised by movement and change. Church members move to and fro between different churches and congregations, while many congregations experience change in their worship services. This leads to pain and schism in congregations, and members experience marginalisation. The research has been done by listening to the stories of individuals (co-researchers). The story of the research has developed under the themes of leadership, so called “American” and “European” attitudes towards life, change, relationships and service. The story reaches a climax when the predominant attitudes of prosperity and success is deconstructed in values that are shared by all the co-researchers, namely worship, care and service. Spiritualiteit te midde van ‘n kultuur van voorspoed. ‘n Fokus op die Ooste van Pretoria J Müller & W de Koker1 (Universiteit van Pretoria) 2 In hierdie artikel word afwisselend van die eerste persoon enkelvoud en meervoud gebruik gemaak. Die “ons” verwys na die twee skrywers en die “ek” verwys telkens na dr Willie de Koker wat die persoon was wat die onderhoude gevoer het. 1 AGTERGROND EN MOTIVERING VIR DIE ONDERSOEK Die Diensraad van die Sinode van Oos-Transvaal van die NG Kerk het die tendens waargeneem dat daar ‘n merkbare mobiliteit bestaan ten opsigte van kerkbetrokkenheid en affiliasie aan denominasies in die Ooste van Pretoria. Dit was selfs vir hulle nodig om gesprekke te voer met groepe lidmate wat ontevrede is met die algemene spiritualiteit in sekere gemeentes. Daar is ook kennis geneem van sommige lidmate wat die lidmaatskap van die hoofstroomkerke verruil vir meer charismatiese groepe. Dit was die motivering vir die versoek aan die twee skrywers om ‘n navorsingsprojek van stapel te stuur om te probeer vasstel wat die aard van die tendense is. 1 Die twee skrywers is altwee verbonde aan die Departement Praktiese Teologie, Universiteit van Pretoria. Julian Müller is hoof van die Departement en Willie de Koker is op ‘n tydelik-deeltydse basis verbonde as navorsingsassosiaat. Die navorsing wat in hierdie artikel gerapporteer word is gesamentlik aangepak, maar Willie de Koker was die veldwerker en daarom verwys die eerste persoon telkens na hom. SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 432 Ek2 het gaan luister na die verhale van ‘n aantal lidmate en predikante in gemeentes in die ooste van Pretoria, en in hierdie artikel (navorsingsverslag) vertel ek wat ek gehoor het. Ek vertel nie maar net klakkeloos en onnadenkend oor nie. Wetenskaplike navorsing behels die voortdurende luister en interpreteer van verhale. Ek kan dit nie objektief doen nie, want ek interpreteer die verhale vanuit my eie lewenswêreld en ervarings (Lieblich, Tuval-Maschiach en Zilber 1998:10). Omdat ek deel is van die konteks waarbinne die navorsing plaasvind, skryf ek in die eerste persoon. Ek is 'n predikant in 'n gemeente wat ook in die Ooste van Pretoria geleë is (NG Kerk Lynnwood). Ek het binne die konteks van die gemeente waarin ek werk 'n bewuste keuse gemaak vir 'n tipe spiritualiteit wat aansluiting vind by 'n meer formele styl van aanbidding in die erediens. Die gemeente is 'n groot gemeente, met ses voltydse predikante. Ons het in die vroeë negentigerjare gekies vir 'n tipe bedieningsmodel wat probeer om ruimte te skep vir lidmate se verskillende behoeftes ten opsigte van ouderdom en spiritualiteit. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 433 2 METODIEK VAN DIE NAVORSING Hierdie navorsing word vanuit en binne die sosiaal-konstruksionistiese paradigma aangepak. Ons as navorsers is, op grond van hierdie paradigma, daarop ingestel om ook in diens te staan van ons gespreksgenote. Vir ons is hulle nie “objekte” nie, maar mede-navorsers en daarom is dit ook ons wens dat die navorsing tot voordeel van ons gespreksgenote sal verloop. Ons aanvaar dat navorsingsresultate nie konteksloos as absolute waarhede vir alle mense en situasies geldig is nie. Inteendeel, ons posisioneer ons op dieselfde manier as Pattison, S and Woodward, J (1994): Pastoral theology (practical theology – J M & W de K) at its best, like cultural anthropology, is probably a small scale enterprise, which pays minute attention to particular situations and is more remarkable ‘for the delicacy of its distinctions not the sweep of its abstractions’ (Geertz 1991, 25). It needs to pay minute attention to seeing and understanding a particular phenomenon and to listen before moving into carefully chosen words. Contextually and situationally sensitive pastoral theologies will be modest in their claims and assertions. This is a welcome feature amidst the past grandiosity of many theological enterprises which have sought to control and order the world rather 2 In hierdie artikel word afwisselend van die eerste persoon enkelvoud en meervoud gebruik gemaak. Die “ons” verwys na die twee skrywers en die “ek” verwys telkens na dr Willie de Koker wat die persoon was wat die onderhoude gevoer het. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 43 433 than to understand it and to set particular individuals and communities free. (Willows, D and Swinton, J (eds) 2000:42) Hoewel ons nie algemeen geldende uitsprake wil maak nie, en alhoewel ons lojaal wil wees teenoor ons mede-navorsers, is dit ook so dat alle wetenskaplike aktiwiteit ‘n kritiese doel het. Binne die paradigma van die sosiale-konstruksionisme sou ons kon praat van ‘n dekonstruktiewe doel: “(It) is an approach to human inquiry that encompasses a critical stance in relation to taken-for-granted assumptions about the social world, which are seen as reinforcing the interests of dominant social groups and a belief that the way we understand the world is a product of a historical process of interaction and negotiation between groups of people” (Mcleod 1999). Daarom word daar in hierdie navorsing ook klem gelê op die meta- narratiewe of die diskoerse wat beslis ook ‘n invloed op mense se spiritualiteit uitoefen. 2 METODIEK VAN DIE NAVORSING Hierdie navorsing word gestruktureer op die basis van die metafoor van die skryf van fiksie, soos ontwikkel in ‘n artikel van Müller, Van Deventer en Human (2001). Verhale, ook navorsingsverhale soos hierdie, ontwikkel langs die volgende lyne: aksie, agtergrond, ontwikkeling, klimaks en ‘n einde (Action, Background, Development, Climax and Ending. Kortweg: Die ABDCE-benadering). Die navorsing bestudeer nie net verhale nie, dit is self ook ‘n verhaal (Lieblich, Tuval-Maschiach en Zilber 1998:21; Ceglowski 2000:88), wat geskryf word deur al die persone wat aan die navorsing deelneem – hetsy deurdat hulle hulle eie verhale vertel of deurdat hulle na ander mense se verhale luister. Die navorsing bied dus nie noodwendig oplossings vir ‘n probleem nie. Dit vertel eerder, en dit betrek die deelnemers aan die aksie om die verhaal verder te skryf. Al vertellende word heersende diskoerse belig en gedekonstrueer. Ek het die persone na wie se verhale ek geluister het, soos volg opgespoor: Eers het ek die skribas van drie NG Kerk ringe in die ooste van Pretoria gevra om elkeen vir my twee gemeentes te noem, waarvan een se eredienste as meer “tradisioneel” of “gereformeerd” en ‘n ander se eredienste as meer “vernuwend” of “charismaties” beskou sou kon word. In hierdie gemeentes het ek die predikante genader om hulle verhale vir my te vertel, en om vir my lidmate se name te gee wat besonder gelukkig of ongelukkig is met hulle gemeentes se eredienste en spiritualiteit. Die gesprekke is op band geneem en verbatim oorgetik. 3 AKSIE “Ek was so geskok. Ek het in my eie kerk vreemd gevoel. Toe ek by die deur uitstap, het ek omgedraai en weer na die naambordjie gekyk. Ek wou seker 3 AKSIE “Ek was so geskok. Ek het in my eie kerk vreemd gevoel. Toe ek by die deur uitstap, het ek omgedraai en weer na die naambordjie gekyk. Ek wou seker SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 434 maak dis nie ‘n droom nie. Die woorde het lewensgroot na my geroep. Nederduitse Gereformeerde Kerk.” maak dis nie ‘n droom nie. Die woorde het lewensgroot na my geroep. Nederduitse Gereformeerde Kerk.” Hierdie lidmaat se ervaring roep baie vrae na vore. Waarom het bykans elke NG gemeente ‘n eie unieke styl van aanbidding in die erediens? Waarom is daar gemeentes wat voortgaan om ‘n unieke styl te ontwikkel, al moet hulle lidmate na ander gemeentes en kerke afstaan? Is dit goed dat dit so is? Mag dit so wees? Watter styl is die beste? Is al die verandering nie maar net vervlakking nie, of is dit vernuwende verdieping? Geen navorsing sal op hierdie vrae klinkklare antwoorde kan gee waarmee almal hulleself kan vereenselwig nie. Die gevaar bestaan eerder dat sulke navorsing lidmate, gemeentes en predikante nog meer in kampe gaan verdeel. Een predikantespan het dit onomwonde vir my gesê: “Ek dink jy hoor, ons is nie gemotiveer om vreeslik hierby betrokke te raak nie, jy hoor ook, ons sien nie vreeslik sin in waarmee jy besig is nie, of dit regtig ‘n geestelik opbouende moment gaan wees in die kerk en in die koninkryk, maar as jy hierdie saak en julle het hierdie saak uitgemaak, jy en Julian het vrede hieroor, en die sinode is agter jou, wil ons graag saam werk, en as ons ‘n bydrae kan lewer, dan wil ons graag saam werk, maar dan gaan dit oor die opbou van die kerk, as dit gaan oor ‘n stryery oor spiritualiteit dan is ons uit. As dit gaan oor dat een tipe spiritualiteit beter is as ‘n ander, en dat daar verdenking oor sekere spiritualiteite geplaas word, en ons weer die kerk wil begin in boks in ‘n rigting, dan wil ons nie in daardie gesprek deelneem nie, want ons het ‘n passie vir die kerk om te groei, en om uit die dood uit op te staan,…” Die aksieveld waarbinne die verhaal afspeel, is vol beweging en verandering. Die volgende bewegings en veranderinge vind in gemeentes in die ooste van Pretoria plaas: 1 Lidmate beweeg van kerklike betrokkenheid na kerklosheid en kerkloosheid. 3 AKSIE Dit beteken nie noodwendig dat hierdie mense ongelowig raak nie – baie mense hou steeds deur Bybelstudie of gebed ‘n persoonlike verhouding met God in stand. 2 Lidmate beweeg van oppervlakkige godsdienstigheid na intense toewyding aan God en meelewing in die gemeentelike lewe. Een dominee vertel die volgende verhaal: “‘n Baie kritiese belangrike ding in die gemeente is, dat ons op ‘n gemiddelde week enige iets van tien tot dertige mense sien tot bekering kom… … so ons groei is nie net geografies nie en geboorte groei nie, dit is bekerings groei. En daardie bekerings groei, dit dwing jou, dit is altyd nuwe lewe wat kom, dit dwing jou om hierdie mense te akkommodeer en strukture te skep wat die nuwe mense kan inkom, en hulle bring nuwe ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 435 435 invloed in, en dit bevry die gemeente, en ek persoonlik dink dit is een van die goed wat net gebeur, want mense verstaan nie later wat die impak, of dat ons vergeet die impak daarvan op die gemeente, en dit is wat deel van die vernuwing, dis vernuwend, dis nuwe ouens wat by kom, dit is wat jy wil hê, dit is waarvoor die kerk daar is, mense wat tot bekering kom, so daar het ‘n mentaliteits verskuiwing gekom, waarin jy ‘n klomp gemeentes het wat in ‘n oorlewingsstryd is, en in “maintenance mode” is, is hier ‘n goeie ding, ek kan nie dink wanneer laas, ek kan nie dink dat ek in die afgelope drie jaar wat ek hier is, ek is bietjie langer by die gemeente betrokke, ek kan nie onthou dat ek een keer by iemand gehoor het, of gepraat het, wat in die afgelope vyf jaar in die gemeente, wat praat van stagneer, of ons moet net ons eie hou, ons moet nou net pasop dat alles nie doodloop nie, ons moet nou keer nie. Ons probleem is, hoe gaan ons ruimte maak vir die groei, so dit is ‘n mentaliteit in jou kop, wat jy sê, kom ons beweeg, in plaas van om te sê, luister, laat ons net eers kyk waar ons die kant drade kan span, dat iemand nie nou nog kom en steel by ons nie.” 3 Lidmate beweeg ook heen en weer tussen verskillende gemeentes. 3 AKSIE Party lidmate bly lidmate van die NG Kerk, maar hulle gaan oor na ander gemeentes waarmee hulle hulleself meer kan vereenselwig. Hierdie verkeer is nie net ‘n eenrigting verkeer na sogenaamde charismatiese gemeentes en kerke nie – ek het geluister na verhale van mense wat juis vanaf die meer charismatiese gemeentes en kerke na meer gereformeerde gemeentes en kerke oorgegaan het. Ander lidmate verkies egter om steeds in hulle gemeentes te bly, al stem hulle nie saam met die rigting wat die gemeente inslaan nie. 4 Gemeentes beweeg vanaf ‘n formele eredienstyl met meer vaste liturgiese ordes, musiekstyle, kleredrag en teologiese taal na ‘n meer informele en spontane eredienstyl. Die verskillende elemente van die liturgiese orde word voortdurend op nuwe maniere ingeklee en in verskillende volgordes geplaas, lidmate neem meer verantwoordelikheid vir die beplanning van die eredienste en meer eietydse musiek word gebruik. 5 Daar is ook gemeentes wat spesifiek gekies het om die meer tradisionele erediensstyle te behou. Dit kan nie net as tradisionalistiese formalisme beskou word nie. Lidmate word begelei om te verstaan waarom die verskillende liturgiese elemente in die erediens opgeneem is en om elke element sinvol te ervaar. Hierdie gemeentes se keuse weerspieel ook verandering en beweging. 6 Die verandering in erediensstyle weerspieel hoofsaaklik ‘n verandering in die teologiese identiteit van die gemeentes. Alle aktiwiteite van die gemeentes (omgeegroepe, persoonlike huisbesoek, uitreikaksies, kategese, ens) word beïnvloed deur die erediensstyl SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 436 waarvoor die gemeentes gekies het. Ander oorwegings speel egter ook ‘n rol, bv lidmate se behoeftes (baie keer meer spesifiek die jongmense se behoeftes), leiers se teologiese oortuigings, en finansiële oorwegings (veral by kleiner gemeentes wat net een predikant het). Die verandering gebeur natuurlik nie net vanself nie. Baie gemeenteleiers en lidmate wil dit so hê: Ek dink as mens verder wil praat oor die groei in hierdie gemeente moet ons nie vergeet van die fisiese gebou nie, die opset van die gebou nie, dit lyk nie soos ‘n kerk nie, soos ‘n tradisionele kerk nie, die auditorium waarin mense instap is die wêreld wat hulle vandag ken, in die 21ste eeu, dit is nie negentien honderd en iets se gebou nie, dit lyk nie asof jy in ‘n ossewa gaan kerk hou nie. 3 AKSIE Die gebou skep ‘n gees, ‘n bepaalde klimaat vir verandering, dit kan nie dit, jy kan altyd alternatiewelik dink in die gebou, omdat ons nie in mekaar se agterkop sit en vaskyk nie. Ek het vir ‘n baie lang tyd, ek dink baie ouens besef dit wat net die gebou doen, dat ons sit met ‘n geboue strukture waar ouens vas gevang is in die gebou, en jy het hom probeer vernuwe, maar jy kan amper nie gaan nie omdat die struktuur jou vas hou, en ek sien dit op ‘n klomp plekke, en die oomblik as jou gebou fisies so gebou word dat hy in die denkraamwerk van vandag se mense is, dan kan hy anders dink ook. Net die fisiese kompleks. Die beweging en verandering is nie net ‘n kerklike verskynsel nie. Dit weerspieel iets van die samelewing waarin ons leef. Hieroor vertel ons meer in die tweede beweging van die verhaal. 4 AGTERGROND • Van die 43 709 mense uit die Ooste van Pretoria wat aangedui het dat hulle 'n beroep beoefen, val: ¾ 12,31% in die kategorie “Legislators, senior officials and managers”; ¾ 25,35%; in die kategorie “Professionals” en ¾ 13,02% in die kategorie “Technicians and associate professionals”. • Van die totale bevolking (kinders ingesluit) in die ooste van Pretoria het 20,88% meer as R6 000 per maand verdien. Indien hierdie syfer met 7% per jaar aangepas word na 2002, is dit R9 001 per maand. • Van die totale bevolking (kinders ingesluit) in die ooste van Pretoria is 42,13% ongetroud, 47,31% getroud, 3,83% leef in weduskap, 2,01% woon saam en 4,72% is geskei. (Die ongewoon lae syfer kan toegeskryf word daaraan dat die sensusdata nie gevra het na hertrou en hersaamgestelde gesinne nie.) • 66,32% van hierdie mense se eerste spreektaal is Afrikaans, en 21,38% se eerste spreektaal is Engels. Landswyd is slegs 14,3% van die land se bevolking se eerste spreektaal Afrikaans, en 6,6% Engels. • 66,32% van hierdie mense se eerste spreektaal is Afrikaans, en 21,38% se eerste spreektaal is Engels. Landswyd is slegs 14,3% van die land se bevolking se eerste spreektaal Afrikaans, en 6,6% Engels. • 4,51% van die mense in die ooste van Pretoria beoefen geen godsdiens nie, terwyl 94,42% van die mense aangedui het dat hulle Christene is. Landswyd is slegs 74,1% van die bevolking Christene, en 18,3% is agnosties of verstrek nie hulle geloofsverband nie. • 4,51% van die mense in die ooste van Pretoria beoefen geen godsdiens nie, terwyl 94,42% van die mense aangedui het dat hulle Christene is. Landswyd is slegs 74,1% van die bevolking Christene, en 18,3% is agnosties of verstrek nie hulle geloofsverband nie. • 50,6% van die christene in die ooste van Pretoria behoort aan die NG Kerk, 18,3% aan ander gereformeerde kerke, 8,7% aan pentekostalistiese en charismatiese kerke, 6,4% aan die Katolieke en Grieks-Ortodokse kerke en 16% aan ander kerke. Landswyd het 11,7% van die totale aantal christene en 41,4% van die blanke christene in 1996 aan die NG Kerk behoort, terwyl 8,9% van die totale aantal christene en 11,4% van die blanke christene aan pentekostalistiese en charismatiese kerke behoort het. 50,6% van die christene in die ooste van Pretoria behoort aan die NG Kerk, 18,3% aan ander gereformeerde kerke, 8,7% aan pentekostalistiese en charismatiese kerke, 6,4% aan die Katolieke en Grieks-Ortodokse kerke en 16% aan ander kerke. 4 AGTERGROND Die ooste van Pretoria is vir die doeleindes van hierdie studie begrens tot die woongebiede aan die oostekant van die Pietersburg snelweg, vanaf Elarduspark en Pierre van Reyneveld in die suide tot by Silverton in die noorde. Behalwe Silverton, is die meeste van hierdie woongebiede betreklik onlangs (vanaf 1970) as woongebiede ontwikkel. Dit word veral bewoon deur mense wat hulleself in die hoër sosio-ekonomiese lae van die samelewing bevind. ‘n Groot persentasie van die mense het naskoolse onderwys ontvang en beoefen witboordjie en professionele beroepe. Alhoewel daar baie jongmense woon, is daar ook baie mense in die hoër ouderdomsgroepe. Die volgende statistiek uit die nasionale sensus wat in 1996 deur Statistiek SA geneem is, is belangrik om meer van die oostelike gebied in Pretoria te verstaan: • 73.7% van die 84 324 mense in die ooste van Pretoria wat deur die sensusopname geregistreer is, is onder 45 jaar oud. • 73.7% van die 84 324 mense in die ooste van Pretoria wat deur die sensusopname geregistreer is, is onder 45 jaar oud. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 437 437 • 66,32% van hierdie mense se eerste spreektaal is Afrikaans, en 21,38% se eerste spreektaal is Engels. Landswyd is slegs 14,3% van die land se bevolking se eerste spreektaal Afrikaans, en 6,6% Engels. • 4,51% van die mense in die ooste van Pretoria beoefen geen godsdiens nie, terwyl 94,42% van die mense aangedui het dat hulle Christene is. Landswyd is slegs 74,1% van die bevolking Christene, en 18,3% is agnosties of verstrek nie hulle geloofsverband nie. • 50,6% van die christene in die ooste van Pretoria behoort aan die NG Kerk, 18,3% aan ander gereformeerde kerke, 8,7% aan pentekostalistiese en charismatiese kerke, 6,4% aan die Katolieke en Grieks-Ortodokse kerke en 16% aan ander kerke. Landswyd het 11,7% van die totale aantal christene en 41,4% van die blanke christene in 1996 aan die NG Kerk behoort, terwyl 8,9% van die totale aantal christene en 11,4% van die blanke christene aan pentekostalistiese en charismatiese kerke behoort het. • Van die totale bevolking (kinders ingesluit) in die ooste van Pretoria het 30,3% matriek en ‘n ander kwalifikasie (sertifikaat, diploma of graad) behaal, terwyl 18,5% matriek en ‘n graad behaal het. Van die mense wat reeds matriek behaal het, het 31,24% ook ‘n graad agter die naam. 4 AGTERGROND Landswyd het 11,7% van die totale aantal christene en 41,4% van die blanke christene in 1996 aan die NG Kerk behoort, terwyl 8,9% van die totale aantal christene en 11,4% van die blanke christene aan pentekostalistiese en charismatiese kerke behoort het. Van die totale bevolking (kinders ingesluit) in die ooste van Pretoria het 30,3% matriek en ‘n ander kwalifikasie (sertifikaat, diploma of graad) behaal, terwyl 18,5% matriek en ‘n graad behaal het. Van die mense wat reeds matriek behaal het, het 31,24% ook ‘n graad agter die naam. Van die 43 709 mense uit die Ooste van Pretoria wat aangedui het dat hulle 'n beroep beoefen, val: Van die 43 709 mense uit die Ooste van Pretoria wat aangedui het dat hulle 'n beroep beoefen, val: ¾ 12,31% in die kategorie “Legislators, senior officials and managers”; ¾ 25,35%; in die kategorie “Professionals” en ¾ 13,02% in die kategorie “Technicians and associate professionals”. Van die totale bevolking (kinders ingesluit) in die ooste van Pretoria het 20,88% meer as R6 000 per maand verdien. Indien hierdie syfer met 7% per jaar aangepas word na 2002, is dit R9 001 per maand. Van die totale bevolking (kinders ingesluit) in die ooste van Pretoria het 20,88% meer as R6 000 per maand verdien. Indien hierdie syfer met 7% per jaar aangepas word na 2002, is dit R9 001 per maand. • Van die totale bevolking (kinders ingesluit) in die ooste van Pretoria is 42,13% ongetroud, 47,31% getroud, 3,83% leef in weduskap, 2,01% woon saam en 4,72% is geskei. (Die ongewoon lae syfer kan toegeskryf word daaraan dat die sensusdata nie gevra het na hertrou en hersaamgestelde gesinne nie.) SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 438 Uit die 1996 syfers kom dus ‘n beeld na vore van ‘n wit, oorwegend Afrikaanssprekende en NG gemeenskap met ‘n relatief hoë opvoedingspeil, goeie inkomste en 'n stabiele gesinslewe. Tog moet die volgende opmerkings bygevoeg word: Uit ‘n gesprek met me Petro Barnard, ‘n maatskaplike werker wat die afgelope meer as tien jaar intensiewe groepsterapie met tieners in die ooste van Pretoria doen, blyk dit egter dat tieners in hierdie gebied al hoe meer met dwelms eksperimenteer en ook al hoe meer selfmoord gedagtes koester. By een skool in die ooste van Pretoria was daar in 2001 vier pogings tot selfmoord, waarvan twee geslaag het. 4 AGTERGROND Barnard skryf dit daaraan toe dat tieners dikwels nie hegte en betekenisvolle gesinsverhoudings het nie, dat hulle eensaam is en dat hulle aan geweldige druk blootgestel is. Een tiener stel dit soos volg: “My maats is besig om te vou onder die druk, die akademiese druk, die druk wat hulle ouers op hulle plaas, die keuring en so aan. Ons soek iemand om mee te praat wat nie maar net nog 'n maat is nie, want ons maats sit met dieselfde druk as ons”. “My maats is besig om te vou onder die druk, die akademiese druk, die druk wat hulle ouers op hulle plaas, die keuring en so aan. Ons soek iemand om mee te praat wat nie maar net nog 'n maat is nie, want ons maats sit met dieselfde druk as ons”. In Barnard se woorde: “Hier is mense wat trauma beleef – weekliks”. In Barnard se woorde: “Hier is mense wat trauma beleef – weekliks”. Die huidige samelewing word veral gekenmerk deur individualisme en pluralisme. Daar is nie meer regte of verkeerde antwoorde nie. Dit skep ruimte vir gemeentes en individuele lidmate om standpunte te handhaaf en hulle godsdiens uit te leef op maniere wat nie noodwendig ooreenstem met dié van die kerklike tradisie of die breër gemeenskap nie. Die kerklike toneel in die ooste van Pretoria, soos ons dit hierbo beskryf het, sê ook iets van die sosiaal-ekonomiese wêreld waarbinne die inwoners van die gebied lewe. Verandering, persoonlike keusevryheid en ‘n strewe na sukses, wat gemeet word deur finansiële voorspoed, luukse besittings en beroepsprestasies, is aan die orde van die dag. Hierdie strewe na sukses vind ook neerslag in die kerklike lewe: “… want dit is ons passie, om in die NG Kerk te soek, hoe kan ‘n gemeente groei, hoe kan ons sy lidmate effektief bedien, hoe kan finansies groei, hoe kan die meelewing groei, hoe kan die betrokkenheid in die kerk groei, hoe kan die impak van die kerk groei, hoe kan die getuienis van die kerk groei, … “… want dit is ons passie, om in die NG Kerk te soek, hoe kan ‘n gemeente groei, hoe kan ons sy lidmate effektief bedien, hoe kan finansies groei, hoe kan die meelewing groei, hoe kan die betrokkenheid in die kerk groei, hoe kan die impak van die kerk groei, hoe kan die getuienis van die kerk groei, … ONTWIKKELING In aansluiting by Balswick en Morland (1990:28-34) het ons uit die gesprekke met lidmate in die ooste van Pretoria, die volgende waardes herken: ¾ Die inherente waarde van die individu ¾ Vryheid van die individu ¾ Vryheid van die individu N 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 439 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 439 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 439 ¾ Gelykheid in behandeling en geleenthede ¾ Harde werk en 'n beroepsgesentreerde uitkyk op die lewe ¾ Klem op bruikbaarheid en nuttigheid ¾ Doeltreffendheid ¾ Vooruitgang ¾ Kompetisie ¾ Materiële voorspoed ¾ Fisiese en emosionele gesondheid Hierdie waardes sou ook onder die volgende hoofde saamgevat kon word: 5 1 Leiers en leierskapstyle Hierdie waardes sou ook onder die volgende hoofde saamgevat kon word Hierdie waardes sou ook onder die volgende hoofde saamgevat kon word: 5.1 Leiers en leierskapstyle 5.1 Leiers en leierskapstyle Soos mens dit sou verwag, speel gemeenteleiers ‘n belangrike rol in die kerklike toneel in die ooste van Pretoria. Een gemeente, wat bekend staan vir ‘n meer eietydse benadering, se predikantespan het ‘n aantal jare gelede ‘n besoek aan Amerika gebring, waar hulle beïndruk is deur die nuwe benadering in daardie gemeentes: “Ons het in ons gemeente, as ek my nou net kan beperk tot ons gemeente, het ons nou seker veertien, vyftien jaar gelede, het ons begin met vernuwing, of gemeentebou, soos die term daai tyd na vore gekom het, en dit is eintlik begin deur ‘n klompie van die predikante wat op Malan Nel se studietoer na Amerika gegaan het, en teruggekom het met ‘n groot opgewondenheid. Ons het begin inisiatiewe neem rondom gemeentebou en in die hele gemeentebouproses, in alles wat gedoen en gepraat en besluit is, was die uitgangspunt gewees dat die erediens, is die hart van gemeentewees. So uit die aard van die saak het ons baie dinge gedoen rondom die erediens. In daardie selfde tyd het die ou gebruik om een maal elke maand rondom die kategismus te preek, het begin in die slag bly. Wat gebeur het, is dat viole is ingebring, en musiekinstrumente is ingebring in die erediens, dit was maar regtig, ek dink nie ‘n grondige besinning oor erediensvernuwing nie, dit was op grond van wat gesien is in Amerika, het ons nuwe dinge uitprobeer hierso. Sekere goeters is maar net gedoen omdat dit na goeie gebruike gelyk het wat ‘n erediens sou kon anders maak as wat dit tradisioneel was”. Hulle het gesien dat daar in elkeen van die gemeentes wat hulle besoek het ‘n persoon was met ‘n persoonlikheid wat mense aangetrek het. Daardie persone se persoonlike eienskappe (charisma, leierskap, ens) het, in kombinasie met hulle teologiese inslag, bygedra tot die sukses van hulle gemeentes se bediening. Met hulle terugkoms het hierdie predikantespan vir mekaar gesê dat nie een van hulle so ‘n persoonlikheid het nie. In ‘n lang proses het hulle saam begin strewe na ‘n egte verhouding met die Here. Hulle het ook baie eerlik gekyk na hulle SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 440 onderskeie gawes en sterk en swak punte, en gekyk hoe hulle mekaar in die bediening van die gemeente kan aanvul. Hulle benadering erken en weerspieel die verskeidenheid van die lidmate in hulle gemeente se gawes en spiritualiteite. 5.1 Leiers en leierskapstyle Dit was daarom vir hulle belangrik om voortdurend te luister na wat die lidmate sê. Deur ‘n gemeentekonferensie te hou, en deur dit op te volg met jaarlikse konsultasies wat oor ‘n breë vlak met die gemeente se leiers gevoer word, kon hulle die lidmate betrek by die koersbepaling in die gemeente. Vandag is daar min spanning – die gemeente het elke Sondag verskillende eredienste wat voorsiening maak vir die verskillende groeperinge in die gemeente. Hierdie waarneming word deur Gerkin (1991:119-121) bevestig. Hy vra hoe funksioneer die metafoor “gemeenskap” in hedendaagse hoofstroom Amerikaanse gemeentes? Sy antwoord is dat dit meestal rondom die predikant as simboliese leier van die gemeenskap sentreer. Hoe nader die lidmaat aan die “inner circle” rondom die predikant leef, hoe meer ervaar daardie lidmaat “gemeenskap”. Dit lei daartoe dat gemeentes gevorm word uit mense wat hulle gelyksoortigheid meer koester as wat hulle hulle diversiteit koester. Hulle identiteit lê daarin dat hulle aan dominee so en so se kerk behoort. (Een lidmaat vertel aan my die verhaal van die dag toe hulle gemeente se nuwe kerkgebou ingewy is. Die seremoniemeester het glimlaggend gepraat van “dominee… se kerk”.) Die gemeente het vir hulle ‘n veilige ruimte geword waar hulle beskerm kan word teen die pluralisme van die wêreld waarbinne hulle werk en leef. Die volgende verhaaltjie sê nog meer oor die rol van gemeenteleiers. ‘n Lidmaat wat uiteindelik saam met ‘n groep ander lidmate hulle gemeente verlaat het, vertel dat hy aanvanklik baie onbetrokke was in sy gemeente. Dit was onder andere weens die, soos hy sê, charismatiese styl in die gemeente. Toe hy op ‘n stadium ‘n persoonlike krisis ervaar, het hy by een van die gemeenteleiers berading ontvang. Uit sy verbintenis met hierdie leier het hy in aanraking gekom met ander lidmate wat ook soos hy gevoel het. Uiteindelik was hierdie groep lidmate die kern van ‘n groep wat saam met die pastorale berader die gemeente verlaat het om ‘n nuwe gemeente te stig. Die volgende verhaaltjie oor die kerk se leierskap is ook betekenisvol. 5.1 Leiers en leierskapstyle Dit gaan oor ‘n predikant wat as gevolg van werksomstandighede aan erge depressie gely het: “In daardie tyd in die hospitaal was daar seker agt dominees by nege verskillende kere by my gewees, waarvan daar twee vir my uitstaan, en twee wat gevoel het, een is …., omdat ek geweet het hy verstaan wat die kwessie is en hy verstaan wat pyn is want hy het self pyn beleef. Die ander ene was ‘n dominee wat self verskriklike depressie het en self ‘n verskiklike stryd beleef “In daardie tyd in die hospitaal was daar seker agt dominees by nege verskillende kere by my gewees, waarvan daar twee vir my uitstaan, en twee wat gevoel het, een is …., omdat ek geweet het hy verstaan wat die kwessie is en hy verstaan wat pyn is want hy het self pyn beleef. Die ander ene was ‘n dominee wat self verskriklike depressie het en self ‘n verskiklike stryd beleef ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 441 441 het en pyn beleef het, en swaarkry beleef het. Hulle twee het verstaan wat met my aangaan, en dit het iets vir my beteken. En dit het ook net bevestig dat, of vir my bevestig, die gevoel wat ek gehad, persepsie wat ek gehad het dat die kerk nie regtig sy mense verstaan nie. Die kerk is ‘n groot struktuur, en die kerk is blink, en die ouens kom met hulle blink pakke en geleerde stories by die sinodes aan en hulle praat goed wat ek amper nie verstaan nie, hoe moet die lidmate dit verstaan. Ek sit en luister na preke, en dan dink ek aan my kinders wat hier langs my sit en nie ‘n woord verstaan van wat daardie dominee daar sê nie want sy woorde is so groot dat ek amper nie verstaan nie, hoe moet hulle verstaan.” Samevattend blyk dit dat leiers een van twee benaderings kan volg. Dit kan gebeur dat leiers ‘n visie het van hoe die gemeente moet wees, en dan die gemeente in daardie rigting verander en (be)stuur. Dit is duidelik nie sulke leiers se bedoeling om lidmate in ‘n rigting te dwing nie, maar tog word gepraat in terme van woorde soos “bekering”, “uit jou gemaksone skud”, “ons moet net aan die Skrif gehoorsaam wees”, ens. 5.1 Leiers en leierskapstyle Nie alle lidmate val by so ‘n benadering in nie, en verkies dan om die gemeente te verlaat, soos wat met baie mense gebeur het. Aan die ander kant is daar gemeentes wat die verskuiwing so bestuur dat daar steeds ruimte geskep word vir lidmate wat nie die verskuiwing goedkeur en daarmee wil saamgaan nie. Die ruimte bestaan in eredienste waarin sulke mense geakkommodeer word, gesprekstrukture waar hulle steeds hulle stem kan laat hoor, besoeke deur leiers aan hierdie mense waar hulle kan ervaar dat hulle steeds belangrik is vir die gemeente. 5.2 “Amerikaanse” versus “Europese” lewensgevoel “Ek dink baie van die sukses is toe te skryf aan die persoon se persoon, aan sy styl van doen, wat charismaties is. Sy spiritualiteit word bepaal deur sy persoon. Ek dink dis sy persoon. Hy het ook blootstelling gehad aan die Amerikaanse konteks …” So beskryf iemand die situasie in ‘n spesifieke gemeente in die ooste van Pretoria. In ‘n ander gemeente vertel ‘n lidmaat dat sy baiemaal van die dienste in Lewende Woord en Hatfield Christian Centre bywoon. Sy het aanvanklik baie skuldig gevoel daaroor, totdat sy gaan kers opsteek het by ‘n besoeker uit Amerika wat in hulle gemeente se erediens kom preek het. Sy woorde aan haar was: “as mens by die bure gaan uiteet, beteken dit nie dat jy by hulle gaan bly nie”. Sy stel dit so: “Ek kerk in my eie gemeente, en ek lekker in ander gemeentes”. Sy en haar man is ook ten nouste betrokke by Campus Crusade, ‘n beweging wie se oorsprong in Amerika is. ‘n Lidmaat uit ‘n ander gemeente vertel entoesiasties oor sy Bybelstudie. Hy gebruik graag die boekies van Kaye Arthur, ‘n Amerikaner. SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 442 ‘n Predikant wat baie gekant is teen die verskuiwing in spiritualiteit, vertel opgewonde van sy ervarings in Nederland: ‘n Predikant wat baie gekant is teen die verskuiwing in spiritualiteit, vertel opgewonde van sy ervarings in Nederland: “… dit is eintlik wat Europa presies beleef in hierdie sogenaamde post- moderne era, met die ontdekking van die klein kerk, die klein ervaring, … My slotsom is dus die volgende. Aan die einde van die dag is die charismatisering van die kerk ‘n laaste desperate poging om ‘n modernisties kerk beeld in stand te hou, ‘n kerk wat sou kon draai om ‘n groot gebou, ‘n grote fisies aanwesigheid, om ‘n groter struktuur, om ‘n groter… dit is die laaste krampagtige poginkie om die kerk in stand te hou, en uit ons kontak met Europa en met ons eie gemeente, het ek agtergekom dat dit gaan nie werklik waar die tye kan keer nie. Ons moet die vreugde van ‘n egte gereformeerde herlewing… asof ek wil probeer soek na ‘n verhouding met God wat God voer met pelgrims, met reisigers. 5.2 “Amerikaanse” versus “Europese” lewensgevoel Dit is eintlik wat Europa presies beleef in hierdie sogenaamde post-moderne era, met die ontdekking van die klein kerk, die klein ervarings, met onsekere mense, bang mense, siek mense, ou mense, die sondaars as te ware van die wêreld, en in die opsig het ons gewoon, is ons gewoon in ‘n hoek gedwing om dit te kon herontdek.” ‘n Lidmaat uit ‘n ander gemeente beywer hom sterk vir die gebruik en die behoud van die Europese kerkmusiek wat uit die tyd van die hervorming kom. Hy raak bewoë as hy vertel wat die nuwe liedboek vir hom beteken. Hy vertel dat hy ‘n musiekversameling het uit letterlik alle genres (underground heavy metal, Beatles, ens) en wêrelddele, en dat selfs sy vrou graag na gospelmusiek luister, maar hierdie musiek “help my nie om by my innerlike belewenis van God uit te kom nie”. Ons besef dat die verwysing na “Amerika” en “Europa” baie veralgemenend is en in baie opsigte ten onregte gebruik word. Dit kom egter uit die verhale van die gespreksgenote na vore en bestaan dus as persepsies van mense. Dit verteenwoordig duidelik ‘n spanningslyn wat aan die suidpunt van Afrika tot ‘n eie unieke ontknoping (klimaks) kan kom. 5.3 Party mense vra na verandering, ander weerstaan alle verandering Aan die woord is ‘n dominee: Aan die woord is ‘n dominee: “Ek dink die oorspronklike vernuwende gedagtes was maar net ‘n besef dat ons het begin stagneer in formalisme. Ook wat die liturgie aanbetref. En dat ons dinge maar net doen omdat ons dit nog altyd gedoen het. Ons het nou maar skuldbelydenis gedoen, en geloofsbelydenis gedoen en ons het ‘n bietjie vasgeval in formalisme. Jy het nie die belewenis, die ervaring van dit beteken vir jou iets nie. En ek dink wat gebeur het met die Amerika besoeke, want daar was toe nou, die predikante het uiteindelik in verskillende jare het hulle soontoe gegaan. En ek dink wat gebeur het is die mense het daar agtergekom, ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 443 443 die eredienste, die mense beleef en ervaar hule eredienste intens. En ek dink die oë het oopgegaan vir ander liturgiese elemente, wat vir daai mense sinvol is. Wat oorgekom het, aanvanklik was ek dink ‘n klomp gimmicks. Jy weet ‘n paar skuiwe is gemaak. En die besinning, diepgaande besinning, het algaande plaasgevind. Dit was ‘n lang proses gewees. Maar dit is menslik. Jy weet, mens verstaan dit. Dis hoekom ons toe nou dadelik ‘n digitale bord gekry het en toe nou later die data projektor gekry het, maar ek dink ook dit lei aan die een kant daartoe dat mense gemaklik raak. Die verbruikersmentaliteit. En ek dink dat hulle daarom baie keer maklik getrek word na kerkgeboue wat mooi lyk, wat gemaklik is, wat ‘n goeie aanbieding het, ons probeer ‘n goeie aanbieding daar gee vir ons lidmate, maar ek dink nie net ‘n goeie aanbieding nie, maar ook ‘n goeie geestelike belewenis – ons wil ‘n proses fasiliteer waar mense regtig ‘n goeie geestelike belewenis kry. Maar die skeidslyn is nie altyd so duidelik nie. Nie vir ons nie, en ek dink vir lidmate minder. Ek dink dis hoekom dit vir hulle partykeer aanloklik is om in ‘n kerkgebou te sit wat gemaklik is. Jy weet, wat vir hulle dinge aanbied wat in lyn is met wat hulle aan gewoond is in die wêreld. Dis hoekom ons ook binne in ons kerkruim groot veranderings, strukturele veranderings aangebring het. Om aan te sluit by mense se behoeftes en verwagtinge”. Maar nie almal deel in hierdie strewe nie. ‘n Ouderling vertel: Maar nie almal deel in hierdie strewe nie. Aan die woord is ‘n dominee: ‘n Ouderling vertel: “Ek was natuurlik een van die ekstreme ouens gewees wat nie veranderinge ten goede sien nie. Totdat ek natuurlik nou sien in Psalm 63, watter psalm, waar Hy nou vir jou sê jy moenie ‘n heining om jou kerk bou nie, nê? Ek dink dis wat, 65, 63, 65, waar Hy sê: Moenie die mense weghou wat daarvan wil kom nie. Jy kan dit nie doen nie, jy moet beginne ligter raak. Ek gee dit toe. En ek aanvaar dit ook so.” “Ek was natuurlik een van die ekstreme ouens gewees wat nie veranderinge ten goede sien nie. Totdat ek natuurlik nou sien in Psalm 63, watter psalm, waar Hy nou vir jou sê jy moenie ‘n heining om jou kerk bou nie, nê? Ek dink dis wat, 65, 63, 65, waar Hy sê: Moenie die mense weghou wat daarvan wil kom nie. Jy kan dit nie doen nie, jy moet beginne ligter raak. Ek gee dit toe. En ek aanvaar dit ook so.” Daar is ook ‘n omgeegroepleier (van wie mens aanvanklik sal verwag dat hy ten gunste van verandering is) wat vertel: Daar is ook ‘n omgeegroepleier (van wie mens aanvanklik sal verwag dat hy ten gunste van verandering is) wat vertel: hy ten gunste van verandering is) wat vertel: “Ek self het op ‘n punt gekom in die gemeente wat ek saam met my omgeegroep gereageer het om te sê dinge loop nou verkeerd. Dit is regtig verkeerd. Ons sal ons eie rol in God se koninkryk ontken as ons nie reageer nie. Toe het ons ‘n brief opgestel en dit vir die kerkraad gestuur.” Hierdie verhale kan vermenigvuldig word. Mense beleef soms die verandering so negatief dat hulle met baie pyn uit hulle gemeentes bedank. Een dominee vertel hoe die predikant by wie hy self belydenis van geloof afgelê het, en wat na sy aftrede in hierdie dominee se gemeente kom woon het, besluit het om by ‘n ander gemeente te gaan inskakel. Hy kon gladnie met die veranderings saamleef nie. Dieselfde pynlike situasie spreek uit hierdie ouderling se vertelling: SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 444 “Jy het seergekry in die begin. Jy kry seer in die begin, nè. Kyk, ek kan byvoorbeeld nie in die ouetehuis hierdie soort van ding gaan doen nie. Wat nou tussen jongmense gebeur in sekere kerkdienste, nè. Nee, my maggies, hulle sal mal word. Ons is nog konserwatief. Ons glo daaraan, as jy daar ingaan, nou, kyk, ek was verskriklik afgeskiet gewees omdat ek eendag die woord, hierdie, hm, die kerk is heilig, man! Vir my. Was ek afgeskiet daaroor.” Sal die verhaal van hierdie navorsing kan bydrae tot ‘n beter situasie waarin die kerk in die toekoms meer sensitief sal wees vir hierdie soort pyn? VERHOUDINGS EN DIENSLEWERING Tussen die verskille en die pyn deur is daar tog ‘n gemeenskaplike element in die ooste van Pretoria. Mense deel in ‘n soeke na betekenisvolle verhoudings en ‘n gesindheid van dienslewering. Vernuwing gaan baiemaal gepaard met ‘n sterk groepbediening in die gemeente, waar lidmate in groepe ingeskakel word wat mekaar in hulle geloofslewe en andersins sterk ondersteun. Die mooiste verhaal wat ek teëgekom het, was toe ek een egpaar besoek wat beswaard voel oor al die veranderinge in hulle gemeente. Hulle het my gevra om ‘n bietjie te wag voordat ons met ons gesprek kan begin, want hulle is besig met ‘n vergadering met ‘n ander egpaar oor ‘n spesifieke sendingaksie. Wat was my verbasing groot toe ek uitvind die ander egpaar is mense wat die veranderinge in hulle gemeente sterk propageer en bevorder, en dit trouens op ‘n stadium sterk oorweeg het om oor te gaan na Lewende Woord gemeente toe. Hierdie twee egpare het lank aan dieselfde omgeegroep behoort, en pak steeds baie projekte saam aan. ‘n Dominee in ‘n gemeente waar verandering baie teëgestaan word, vertel dat sy gemeente spesifiek gekies het om ‘n tradisionele gemeente te bly. Hy is op daardie voorwaarde na hulle toe beroep. Sy taak is om as herder vir die mense te sorg en vir hulle om te gee. ‘n Omgeegroepleier in ‘n sogenaamde “charismatiese” gemeente vertel dat die hoogtepunt in sy geloofslewe was toe hulle omgeegroep honderde mense in die weste van Pretoria op ‘n gratis maaltyd van wildsvleis, rys en slaai getrakteer het. Hierdie punt maak die verhaal oop. Ons kan nou verder gaan. Die verhaal van spiritualiteit in die ooste van Pretoria het nie vasgeloop nie! KLIMAKS Mense sê dat God tans in die ooste van Pretoria werk. Is dit so? By al die mooi waarvan ons gehoor het, is daar ook pyn, skeuring, en stryd. Is dit God se werk? Hoe kan hierdie verhaal voortgaan sonder die pyn en die ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 445 445 stryd? Almal sal saamstem - om kant te kies, sal net nog meer verwydering bring. Vir ons het dit tog algaande duidelik geword dat, ten spyte van die verdeling en pyn, daar ook sterk ooreenkomste tussen verskillende gemeentes en gelowiges bestaan. Mens sou dit kon beskryf as die positiewe waardes wat tog soos ‘n goue draad deur die verhale loop. 8 AANBIDDING Om ‘n erediens in enige van die gemeentes in die ooste van Pretoria by te woon, is normaalweg ‘n belewenis. Die liturgiese leiers doen besondere moeite. Elke detail word fyn beplan, en as deel van ‘n betekenisvolle geheel aangebied. Almal wil in die eredienste vir God aanbid. Party gemeentes doen dit stil en stemmig, met musiek wat oor geslagte heen gevorm het aan ons lidmate se geloofslewens. Die teologiese uitgangspunt is God se heiligheid, wat weerspieël word in ‘n erediens wat totaal en al anders is as die wêreld waarin die mense van Maandag tot Saterdag leef. Ons beleef by hulle iets van die gewyde tempeldiens uit die Ou Testament, met ryk simboliese voorstellings en liturgiese gebare vol betekenis. Die gang van die eredienste is bekend aan die deelnemers – almal kan hulleself daarin tuis voel en in God se heiligheid sekuriteit vind. Ander gemeentes beklemtoon die uitbundige vrolikheid van ‘n Dawid wat voor die ark uit dans en van ‘n melaatse wat na Jesus hardloop om te kom dankie sê vir sy genesing. Die eietydse musiek vertel dat God vir die mens van vandag omgee en ernstig is oor ons behoeftes. Die prediking is aktueel, en beklemtoon beide dit wat God vir die mens gedoen het en dit wat die mense uit dankbaarheid vir God kan doen. God is in elke erediens teenwoordig. Dit is wat Hy beloof het. Gemeenteleiers en lidmate kan mekaar help om dit so te ervaar. 10 DIENS 10 DIENS 10 Kan ek ‘n mooier verhaal as die een hierbo vertel, van die mense wat deur hulle dominee as twee teenpole van spiritualiteit beskryf is, maar hulle werk saam aan ‘n sendingprojek? Egte spiritualiteit versand ook nie in die verhouding tussen lidmate alleen nie – dit stroom na die wêreld. Dit laat mense vergeet dat hulle gister nie kon saamsing nie. Hulle kan dit vergeet, want die nood wat voor hulle oë lê, is groter as gister se verskille. 9 SORG Egte spiritualiteit begin in die erediens en in die binnekamer, vanwaar dit vloei na die manier waarop die lidmate van die gemeente teenoor mekaar optree. God gee die gemeente se lidmate aan mekaar as geskenke – geskenke wat mekaar vashou en vir mekaar sorg (Carrol 2000:91-94). Geskenke dryf mekaar nie uit omdat hulle verskillende tale praat nie – mens kyk nie ‘n gegewe perd in die bek nie! Leiers en kerkrade kan hierdie verhaal verder skryf deur hulle lidmate te help om mekaar te verstaan en na mekaar te luister. As dit gebeur, word gemeenteprogramme verander. Struktuur volg immers op visie. SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 446 VOORLOPIGE GEVOLGTREKKINGS Dit is nie verkeerd dat dit so is nie, maar die vraag kan tereg gevra word of die profetiese stem van die kerk nie ook die lig moet laat val op daardie aspekte van die samelewing (heersende diskoerse) wat verdeel en verslaaf nie. Voorspoed, sukses, vooruitgang, materialisme, snobisme en die verbruikersmentaliteit het gelei tot mense wat seergekry het. Ons indruk is dat die fokus van gemeentes se spiritualiteit soms eensydig op persoonlike belewenis is, terwyl die kwaad wat in sisteme en diskoerse aanwesig is, nie aangespreek word nie. Carrol (2000:88) maak die ter sake opmerking dat die evangelie nie altyd “seeker friendly” is nie: “It is not simply about feeling good, or being entertained, … It is not a road to prosperity, as is the not-so- subtle message of some of the new-style churches”. Die Skrif word soms oppervlakkig benut net om mense se individuele vroomheid te bevorder, terwyl hulle nie gehelp word om die diepere Christelike waardes te herontdek nie. 1 Die verhale het duidelik gewys dat elke gemeente die Bybel se boodskap oor spiritualiteit en oor gemeentewees vertolk in die lig van wie hulle self is. En daardie identiteit word ook bepaal deur die gemeenskap waarbinne hulle leef. Dit is nie verkeerd dat dit so is nie, maar die vraag kan tereg gevra word of die profetiese stem van die kerk nie ook die lig moet laat val op daardie aspekte van die samelewing (heersende diskoerse) wat verdeel en verslaaf nie. Voorspoed, sukses, vooruitgang, materialisme, snobisme en die verbruikersmentaliteit het gelei tot mense wat seergekry het. Ons indruk is dat die fokus van gemeentes se spiritualiteit soms eensydig op persoonlike belewenis is, terwyl die kwaad wat in sisteme en diskoerse aanwesig is, nie aangespreek word nie. Carrol (2000:88) maak die ter sake opmerking dat die evangelie nie altyd “seeker friendly” is nie: “It is not simply about feeling good, or being entertained, … It is not a road to prosperity, as is the not-so- subtle message of some of the new-style churches”. Die Skrif word soms oppervlakkig benut net om mense se individuele vroomheid te bevorder, terwyl hulle nie gehelp word om die diepere Christelike waardes te herontdek nie. 2 Nie net mense kry seer nie, ook gemeentes. Die kerklike toneel is in baie opsigte vergelykbaar met een van die vlooimarkte, waar die mense van die ooste van Pretoria so graag koop. VOORLOPIGE GEVOLGTREKKINGS Na ons as navorsers se interaksie met die aksie en aksieveld in die ooste van Pretoria, het ons met huiwering, maar tog met oortuiging die volgende sewe konklusies geformuleer. Op 22 Augustus 2002 het ons dit by wyse van ‘n ope konferensie wat deur die Sentrum vir Voortgesette Teologiese Opleiding (SEVTO) van die Universiteit van Pretoria, aangebied is, aan ongeveer 75 predikante van die NG Kerk voorgelê. Hulle was gevra om hierdie sewe konklusies in kleingroepe te bespreek en daarop te reageer. Die terugvoer was oorweldigend positief en instemmend. Op grond van daardie terugvoer is sommige formulerings effens verander. Daar was ook twee kritiese stemme uit die gehoor. Die een persoon was nie gelukkig met die navorsingsparadigma en –metodiek nie; die ander persoon was oortuig daarvan dat ons te negatief reageer op die voorspoedkultuur in die ooste van Pretoria. Hy is self ‘n dominee van een van die “sukses”-gemeentes en het gevoel dat daar nie genoeg melding gemaak word van die offervaardigheid en rentmeesterskap wat daar ook heers in hierdie ryk gemeentes nie. Die deernis en sorgsaamheid ten opsigte van die wat minder het, behoort ook vermeld te word. Hierdie gemeentes is volgens hom ook suksesvol omdat hulle aansluit by ‘n jonger dinamiese kultuur en ook in staat is om die mense in hierdie deel van die stad intellektueel te ontmoet en op te lei as leiers. Ons wil hier ook erkenning gee aan die feit dat baie lidmate in al die gemeentes in die ooste van Pretoria (m.a.w. nie net in die sogenaamde “suksesvolle” gemeentes nie) juis in navolging van Christus se dienskneg gestalte ‘n passie toon vir die situasie van onbekeerde en minderbevoorregte mense. Ons het ‘n verstommende offerbereidheid teëgekom by lidmate wat lang ure en baie geld spandeer om mense se nood te help verlig. Ons is oortuig dat dit, eerder as die verskillende spiritualiteits-keuses wat gemeentes gemaak het, meer beklemtoon moet word in die kerklike gesprek in die ooste van Pretoria. Met alles in-ag-genome, formuleer ons die volgende as voorlopige konklusies van hierdie navorsingsverhaal: ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 447 1 Die verhale het duidelik gewys dat elke gemeente die Bybel se boodskap oor spiritualiteit en oor gemeentewees vertolk in die lig van wie hulle self is. En daardie identiteit word ook bepaal deur die gemeenskap waarbinne hulle leef. VOORLOPIGE GEVOLGTREKKINGS styl van die kerk nie geneig om mense wat nie by die heersende kultuur inpas nie, te marginaliseer? 4 Daar is lidmate in die ooste van Pretoria wat hulle gemeentes beleef as wêreldvreemd. Die gemeentes word as “suksesvol” gesien, maar tog binne ‘n eie na binne gerigte kerklike subkultuur. Dit is asof sulke gemeentes met hulle gebruike en gewoontes kommunikeer dat hulle nie omgee vir die situasie waarin hulle lidmate elke dag leef nie. Die “sukses” wat hulle Sondae in die erediens beleef, word nie vertaal in die praktyk van die week nie. Die kerk in breë verband het sekerlik ook 'n roeping om sulke gemeentes te begelei om saam met Jesus in hierdie wêreld mens te word. "If we accept the incarnational principle, then we may be much more open to expressions of faith and practice that, from a high aesthetic, would be considered tacky or lowbrow but that speak to the needs and experiences of people in the congregation" (Carrol 2000:89). 5 Is die sogenaamde “nuwe hervorming” wat tans soveel opslae in die dagblaaie maak nie ook 'n poging van lidmate en teoloë om kerklike tradisies en besluitnemingsprosesse wat nie sensitief genoeg is vir mense se lewenswêreld en behoeftes nie te dekonstrueer en sosiaal-konstruksionisties te vervang nie? Ons indruk is dat die deelnemers aan hierdie nuwe beweging ook goed verteenwoordig is in die ooste van Pretoria. Die vraag bestaan of hierdie mense met hulle unieke geloofservarings nie deur die populêre voorspoedgerigte massagodsdiens gemarginaliseer word nie? Die indruk bestaan dat gemeentes suksesvol kan wees in terme van sendinguitreike en ander projekte, maar onsuksesvol in die stimulasie van teologiese volwassenheid. 5 Is die sogenaamde “nuwe hervorming” wat tans soveel opslae in die dagblaaie maak nie ook 'n poging van lidmate en teoloë om kerklike tradisies en besluitnemingsprosesse wat nie sensitief genoeg is vir mense se lewenswêreld en behoeftes nie te dekonstrueer en sosiaal-konstruksionisties te vervang nie? Ons indruk is dat die deelnemers aan hierdie nuwe beweging ook goed verteenwoordig is in die ooste van Pretoria. Die vraag bestaan of hierdie mense met hulle unieke geloofservarings nie deur die populêre voorspoedgerigte massagodsdiens gemarginaliseer word nie? Die indruk bestaan dat gemeentes suksesvol kan wees in terme van sendinguitreike en ander projekte, maar onsuksesvol in die stimulasie van teologiese volwassenheid. 6 Die kerk en die teologie het sekerlik ‘n taak om mense in hulle spiritualiteitsvorming en geloofsbelewenis by te staan. VOORLOPIGE GEVOLGTREKKINGS Gemeentes is soos stalletjies wat teen mekaar wedywer om die beste resultate te behaal. Die gevolg is ‘n ongesonde kompetisie tussen gemeentes met sommige wat sleg verloor. Die kompetisiegees wat so eie is aan die voorspoedskultuur word kritiekloos deel van die kerkkultuur. Daar heers nie ‘n gees van samewerking tussen kerke en gemeentes nie, maar een van wedywering 2 Nie net mense kry seer nie, ook gemeentes. Die kerklike toneel is in baie opsigte vergelykbaar met een van die vlooimarkte, waar die mense van die ooste van Pretoria so graag koop. Gemeentes is soos stalletjies wat teen mekaar wedywer om die beste resultate te behaal. Die gevolg is ‘n ongesonde kompetisie tussen gemeentes met sommige wat sleg verloor. Die kompetisiegees wat so eie is aan die voorspoedskultuur word kritiekloos deel van die kerkkultuur. Daar heers nie ‘n gees van samewerking tussen kerke en gemeentes nie, maar een van wedywering 3 Die kerk is veronderstel om uit die Bybel te leef en daarom dit wat Jesus Christus vir die wêreld kom doen het, te vergestalt. Hy was dienskneg by uitstek. Doen die kerk genoeg moeite om nie net vir suksesvolle mense kerk te wees nie? Ons het in die loop van die navorsing bekommerd geraak oor die mense wat deur die blink van die voorspoedkultuur gemarginaliseer word. Al lyk alles op die oppervlakte so voorspoedig, is daar ook die pyn van dié wat nie so suksesvol is soos wat die algemene diskoers wil voorgee nie. Is die kerk in die ooste van Pretoria ook daar vir húlle? Is die algemene 3 Die kerk is veronderstel om uit die Bybel te leef en daarom dit wat Jesus Christus vir die wêreld kom doen het, te vergestalt. Hy was dienskneg by uitstek. Doen die kerk genoeg moeite om nie net vir suksesvolle mense kerk te wees nie? Ons het in die loop van die navorsing bekommerd geraak oor die mense wat deur die blink van die voorspoedkultuur gemarginaliseer word. Al lyk alles op die oppervlakte so voorspoedig, is daar ook die pyn van dié wat nie so suksesvol is soos wat die algemene diskoers wil voorgee nie. Is die kerk in die ooste van Pretoria ook daar vir húlle? Is die algemene SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 448 styl van die kerk nie geneig om mense wat nie by die heersende kultuur inpas nie, te marginaliseer? VOORLOPIGE GEVOLGTREKKINGS Mense druk hulleself in ons tyd al hoe meer uit in terme van beelde en metafore. Die versoeking is dat gemeentes die metafore van die gemeenskap waarbinne hulle leef onbewustelik en kritiekloos napraat, sodat die evangelie dan ‘n verkoopsproduk word, gemeentes soos besighede bedryf word wat winste behaal, en eredienste ‘n suksesvolle ervaring word wat in die meeste mense se behoeftes voorsien. Dit het geblyk dat metafore soos “aanbidding”, “sorg” en “diens” gebruik kan word om die eenheid tussen 6 Die kerk en die teologie het sekerlik ‘n taak om mense in hulle spiritualiteitsvorming en geloofsbelewenis by te staan. Mense druk hulleself in ons tyd al hoe meer uit in terme van beelde en metafore. Die versoeking is dat gemeentes die metafore van die gemeenskap waarbinne hulle leef onbewustelik en kritiekloos napraat, sodat die evangelie dan ‘n verkoopsproduk word, gemeentes soos besighede bedryf word wat winste behaal, en eredienste ‘n suksesvolle ervaring word wat in die meeste mense se behoeftes voorsien. Dit het geblyk dat metafore soos “aanbidding”, “sorg” en “diens” gebruik kan word om die eenheid tussen ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 449 449 gelowiges te bevestig, al verskil hulle oor die verstaan van sommige tradisoneel gebruikte metafore soos “erfsonde” en selfs “verlossing”. Die vraag is of die kerk en teologie bereid en gereed is om mense in die vestiging van meer relevante metafore by te staan sodat hulle hulle verhouding met God en met medegelowiges kan uitdruk en verder ontwikkel? 7 Dit het uit die verhale geblyk dat leiers 'n kritiese rol speel in die verhaal van gemeentes se spiritualiteit. Carrol (2000:82) pleit vir 'n refleksiewe styl van leierskap: 7 Dit het uit die verhale geblyk dat leiers 'n kritiese rol speel in die verhaal van gemeentes se spiritualiteit. Carrol (2000:82) pleit vir 'n refleksiewe styl van leierskap: … leaders who have been able to discern a need by listening to folks inside and outside the church express their spiritual yearnings; who have been able to imagine new ways of responding to those needs that they believe are consistent with the gospel; and who have been able to coalesce others around that vision, mobilize the congregation's resources, and help the congregation embody the vision in congregational practices. Maar sulke leierskap kom nie vanself nie. Ook hier kan die kerk in breê verband 'n groot rol speel. VOORLOPIGE GEVOLGTREKKINGS Leiers moet alreeds in hulle opleiding hiervoor toegerus word, terwyl leiers wat reeds in die praktyk van die bediening staan voortdurende begeleiding en ondersteuning nodig het. Pattison & Woodward J 1994. Vission of Pastoral Theology: in search of words that resurrect the dead, in: Willows & Swintow (eds) 2000. Pattison & Woodward J 1994. Vission of Pastoral Theology: in search of words that resurrect the dead, in: Willows & Swintow (eds) 2000. Willows, D & Swintow 2000. Spiritual dimensions of Pastoral Care. Practical Theology in a multi-disciplinary context. London: Jesica Kingsley Publ. Pattison & Woodward J 1994. Vission of Pastoral Theology: in search of words that resurrect the dead, in: Willows & Swintow (eds) 2000. Willows, D & Swintow 2000. Spiritual dimensions of Pastoral Care. Practical Theology in a multi-disciplinary context. London: Jesica Kingsley Publ. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 Willows, D & Swintow 2000. Spiritual dimensions of Pastoral Care. Practical Theology in a multi-disciplinary context. London: Jesica Kingsley Publ. Literatuurverwysings Balswick, J O en Morland, J K 1990. Social Problems. A Christian understanding and response. Baker Book House: Grand Rapids, Michigan.. Carrol, J W 2000. Mainline to the future - Congregations for the 21st century. John Knox Press: Westminster. Ceglowski, D 2000. Research as relationship. Qualitative inquiry, 6(1), 88-104. Gerkin, C V 1991. Prophetic pastoral practice. A Christian vision of life together. Nashville: Abingdon Press. Lieblich, A, Tuval-Masciach, R en Zilber, T 1998. Narrative research. Reading, analysis and interpretation. SAGE Publications: Thousand Oaks, California. Müller, J, Van Deventer, W & Human, L 2001. Fiction writing as metaphor for research: A narrative approach. Practical Theology in South Africa. 16(2), 76- 96. McCleod, J 1999. A narrative social constructionist approach to therapeutic empathy. Counseling Psychology Quarterly. 12(4) pp 377-395. Müller, J 2001. Therapy as fiction writing. Ned Geref Telogiese Tydskrif. 2001. Onderhoud met me Petro Barnard, 26 Februarie 2002. SPIRITUALITEIT TE MIDDE VAN ‘N KULTUUR 450 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 451

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1213/1655

Afrikaans

Die betekenis en funksie van die himnes in Openbaring 12- 22 Francois P Viljoen (otchefstroomse Universiteit vir CHO) The meaning and function of the hymns in Revelation 12-22 The hymns in Revelation 12-22 function as type of commentary, as they interpret the narrative events of the kernel plot. Being separated spatially and in some instances temporally, the hymns offer interpretations on the events and emphasise the basic themes of God’s accomplishment of salvation and judgement through Jesus Christ in the narrative. The final set of hymns in 19:1-8 recall the prior themes recounted through the hymns to form a musical climax. The hymns function as both prolepsis and analepsis in the narrative time, to the creation of the cosmos by God on the one hand, and the final victory of God on the other. As satellelites, the hymns maintain contact with the readers. The hymns function in an assuring sense throughout, constantly reminding of the final victory, one in which the implied reader plays an active role. A better understanding of the use of hymns in Revelation could enrich the use of songs in our liturgy today. 2 RETORIESE FUNKSIE VAN LIEDERE Binne die genres van die antieke retoriek, sorteer himnes onder die epideiktiese genre (vgl Kennedy 1984:77). Dit is verwant aan publieke seremonies waarin iemand òf geprys òf gesensureer word. Die doel hiervan is om die gehoor daarvan te oortuig dat iemand se wese en optrede óf eervol óf skandalig is (Kennedy 1980:74). “Eer” en “skande” was twee basiese waardes in die destydse Mediterreense wêreld (Malina 1981:27). ‘n Eerwaardige persoon of god is besing op grond van sy wese, maar ook vir sy wonder- en heldedade (paradeigmata) (Harris 1989:276). Epideiksis word ook dikwels as ‘n performatiewe diskoerstipe geklassifiseer, aangesien dit met seremoniële taal te doen het (Beale 1974:221). So ‘n seremonie het onder andere te doen met die uitdrukking van iemand of ‘n groep se respek of afkeur van iemand of ‘n god. 1 INLEIDING Enige navorser wat die betekenis van Openbaring ondersoek, moet deeglik rekening hou met die sleutelrol wat himnes in die narratief speel. Die liedere is funksioneel en kunstig in die struktuur van die teks ingeweef. Hoewel dié liedere funksioneel in enige konteks kan wees, vorm hulle deel van die dramatiese narratief van die boek. Openbaring veronderstel ‘n liturgiese konteks (Charles 1991:463; Floor 1979:135). Die (veronderstelde) leser word genooi om deel te word van die lofprysende gemeenskap waarvan vertel word (Barr 1986:252; Craddock 1986:278; Du Rand 1993b:314). Trouens, talle navorsers het probeer aantoon dat (ten minste sekere dele van) Openbaring op destydse liturgiese patrone gebaseer is (vgl Lauchli 1960:364; Schepherd 1960:47; Thompson 1990:53-73; Vanni 1991:365). Du Rand (1988:251; 1993a:304-306) toon aan hoe die tema van die ontplooIing van God se verlossing en oordeel deur Jesus Christus as eenheidsbinding in Openbaring dien. Hy gebruik die musikale begrip van basso ostinato (‘n grond bas wat uit ‘n kort musikale frase bestaan wat deurlopend voorkom, waardeur ‘n musiekstuk tot ‘n eenheid saamgebind word) om die eenheid en voortgang in Openbaring te omskryf. Om dieselfde beeldspraak te gebruik sou ‘n mens ook van die Leitmotiv DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 558 (herhaling van tipiese motiewe) kon praat. Met hierdie motief as vertrekpunt, beskou hy Openbaring 12-22 as die derde bedryf van die boek. Daarin word die finale ontvouing van God se verlossing en oordeel in die geskiedenis op grond van die Christus-gebeure vertel. In hierdie artikel word die betekenis en funksie die liedere wat in hierdie bedryf voorkom ondersoek. Retoriese en narratiewe motiewe word onder andere gebruik om te bepaal hoe die liedere in die teks inpas en in hoeverre die Christusgebeure ook as basso ostinato binne die himnes geld. Op grond van tekstuele en ko-tekstuele kriteria is die volgende gedeeltes binne Openbaring 12-22 as liedere geidentifiseer (vgl Stauffer 1948:316; Jörns 1971:15-19; Aune 1987:243): 12:10-12; 15:3-4; 16:5-7; en 19:1-8. Hierbenewens verwys 14:2-3 ook na ‘n lied van die honderd vier en veertig duisend op die Sionsberg, hoewel die inhoud van die lied nie weergegee word nie. NARRATIEWE FUNKSIE VAN LIEDERE 3 Vanuit ‘n narratiewe oogpunt, speel die liedere ‘n belangrike funksie in die vertelling. Aune (1987:243) noem die liedere “devices to advance the plot”. Dit bied die konteks waarbinne die vertelling ontvou en ‘n vorm waarbinne die verteller die koningskap van God en sy oordele kan realiseer (Thompson 1969:342). Daarbenewens lewer dit kommentaar op die tonele wat beskryf word (Chatman 1978:237-248). In die kommentaar kan die vertelde gebeure vir die leser verduidelik word. Daarbenewens kan die kommentaar die gebeure in die narratief moreel beoordeel. Dit kan ook die oorgang maak vanaf die vertelde wêreld na dié van die leefwêreld van die lesers. Sodoende word die leser by die vertelde wêreld ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 559 559 betrek en sy interpretasie van die vertelling word gekontroleer (Chambers 1978:331). Die himnes vorm nie deel van die kern (“kernel”) van die intrige (“plot”) nie, maar vorm wel satelliete (“satellites”) waardeur die kern verduidelik word (Barthes 1982:251). “Kernels” beskryf hoofsaaklik die intrige, terwyl “satellites” kommentaar daarop lewer. Wanneer daar ‘n verskuiwing van lokaliteit vanaf die vertelde kern na die satelliete plaasvind, kry die kommentaar wat gelewer word, groter trefkrag (Bal 1985:43-45). Wanneer karakters wat die liedere sing hulle op ‘n ander plek as die vertelde intrige bevind, kan hulle as’t ware van buite af kommentaar lewer op die gebeure. ‘n Nadere ondersoek van die inhoud en struktuur van die himnes in Openbaring 12:10-12, 15:3-4, 16:5-7 en 19:1-8 toon aan hoe funksioneel die liedere is in die finale ontvouing van God se verlossing en oordeel in die geskiedenis op grond van die Christus-gebeure. 1 In tabelvorm naas die Griekse teks van die himnes, word die 1983-Afrikaanse vertaling daarvan telkens gegee. OPENBARING 12:10-12 Openbaring 12 en volgende verse beskryf die stryd tussen die goddelike en bose magte, gepaardgaande met die historiese ontvouing van verlossing en oordeel. Die kritiese oomblik van die verlossing word beskryf met die geboorte van die kind (12:5) terwyl die bose deur die bose trio uitgebeeld word: die draak en die twee diere (12:3-13:18). God oorwin deur die Christus-gebeure. ‘n Stem in die hemel het hard uitgeroep om op hierdie gebeure kommentaar te lewer. Johannes gee die woorde van die stem weer (12:10- 12)1: A[rti ejgevneto hJ swthriva kai; hJ duvnami" kai; hJ basileiva tou' qeou' hJmw'n kai; hJ ejxousiva tou' Cristou' aujtou', o{ti ejblhvqh oJ kathvgwr tw'n ajdelfw'n hJmw'n, oJ kathgorw'n aujtou;" ejnwvpion tou' qeou' hJmw'n hJmevra" kai; nuktov". Strofe 1: Acclamatio (vers 10): a. Stelling “Nou het ons God die redding gebring, nou is sy mag en koningskap hier, en die gesag van sy Gesalfde! b. Oorsaak Die aanklaer van ons medegelowiges is uit die hemel uitgegooi, hy wat hulle dag en nag voor ons God aangekla het. Strofe 2: Sakrale mite (vers 11): 1 In tabelvorm naas die Griekse teks van die himnes, word die 1983-Afrikaanse vertaling daarvan telkens gegee. DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 560 kai; aujtoi; ejnivkhsan aujto;n dia; to; ai|ma tou' ajrnivou kai; dia; to;n lovgon th'" marturiva" aujtw'n kai; oujk hjgavphsan th;n yuch;n aujtw'n a[cri qanavtou. a. Stelling Hulle het self die oorwinning oor hom behaal b. Oorsaak danksy die bloed van die Lam en die boodskap waarvan hulle getuig het; en hulle het nie hulle lewens so lief gehad dat hulle onwillig was om vir Hom te sterwe nie. dia; tou'to eujfraivnesqe, ªoiJ] oujranoi; kai; oiJ ejn aujtoi'" skhnou'nte". oujai; th;n gh'n kai; th;n qavlassan, o{ti katevbh oJ diavbolo" pro;" uJma'" e[cwn qumo;n mevgan, eijdw;" o{ti ojlivgon kairo;n e[cei. Strofe 3: Exhortatio (vers 12): a. Stelling: Daarom, hemel en dié wat daarin bly, verheug julle. Maar vir julle, land en see, wag daar ellende b. Oorsaak: omdat die duiwel na julle toe gekom het met groot woede en met die wete dat hy min tyd het”. Van wie hierdie stem is, word nie gemeld nie. Van de Kamp (2000:297) bespreek ‘n aantal moontlikhede wat deur ‘n verskeidenheid van eksegete voorgestel is (engele, 24 ouderlinge, 24 ouderlinge plus 4 lewende wesens, gelowiges in die hemel, martelaars). Al hierdie voorstelle bly spekulatief. Die himne is waarskynlik uit drie strofes opgebou, as acclamatio, “sakrale mite” en exhortatio (Barkhuizen 1989:14; Du Rand 1993b:322). OPENBARING 12:10-12 Dit is kennelik genoeg om te weet dat daar in die hemel vreugde uitbreek vanweë die oorwinning oor die draak. Die lied word in die hemel gesing, en lewer dan ruimtelik verwyderde (van buite af) kommentaar op gebeure wat op aarde plaasvind. Op so ‘n manier word die lesers gelei hoe om die voorafgaande en daaropvolgende gebeure in die vertelde wêreld te interpreteer. Hierdie himne herbevestig sommige van die temas (Leitmotiven) wat deel gevorm het van die vorige himnes, byvoorbeeld dat die koningskap, gesag en oorwinning van God gekom het. Gunkel (1966:32- 64) toon aan dat die tipiese onderbou van hierdie himne gevind kan word in die Siegeslieder (oorwinningsliedere). Daar kom elemente van die Hebreeuse oorwinningsliedere hierin voor (byvoorbeeld Eks 15:18; 1 Sam 12:12; Ps 145:11ev, Jes 24:23; 33:22) wat intertekstueel hier ge- eggo word. Die himne is waarskynlik uit drie strofes opgebou, as acclamatio, “sakrale mite” en exhortatio (Barkhuizen 1989:14; Du Rand 1993b:322). ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 561 Die strofes is aldrie as parallelle opgebou waardeur die stellings beklemtoon word en die oorsake genoem word. Strofe 1 kondig met ‘n stelling die deurbraak van God se verlossing, krag en koninkryk asook Christus se gesag aan. Hierdie aankondiging oorheers die boodskap van die himne. Die groot keerpunt word onder woorde gebring: “nou is die oorwinning behaal”. Die dinamiek waarmee God sy reddingswerk doen, het nou duidelik geword. In die hemel is God se koninkryk gevestig en die gesag van sy Gesalfde het aan die lig gekom. Na hierdie stelling in die strofe, volg die oorsaak van die stelling. Migael het die aanklaer van die gelowiges uit die hemel uitgegooi. Daar het ‘n einde gekom aan die stem van die aanklaer, wat dissonant deur die engelesang geklink het. Hierdie strofe eggo Psalm 2: die hemel lag oor die geweld van die draak (Van de Kamp 2000:298). In die tweede strofe word die geheim van die oorwinning onthul. Vanuit die retories-kritiese benadering word die tweede strofe ‘n “sakrale mite” genoem (Du Rand 1993b:322). Hierdie benaming is ontleen van Menander wat agt tipes himnes onderskei het wat aan gode gesing is (vgl Harris 1989:275). ‘n Mitiese himne bevat verhalende elemente waarin die helde-dade van die god vertel word. In hierdie strofe word die reddingsdaad van die kind van die vrou voor sy hemelvaart besing. Deur sy bloed het Hy redding vir die gelowiges gebring. OPENBARING 12:10-12 Die tweede strofe begin met ‘n stelling van hierdie oorwinning. Die term “oorwin” vorm ‘n sleutelwoord in Openbaring (Van de Kamp 2001:175). Die bloed van die Lam (die Kind van die vrou) het die redding gebring, omdat God op grond daarvan vergewing kon skenk. So deel die mede-gelowiges in die oorwinning van die Lam. Die stelling word met ‘n oorsaak gevolg waarin twee sake genoem word waaruit die oorwinning van die gelowiges oor die satan blyk. In die eerste plek word die getuienis van die gelowiges genoem. “Het belijdend spreken van de gelovigen is iets waar satan niet tegen kan” (Van de Kamp 2000:299). Daarbenewens word hulle getrouheid aan God selfs ten koste van hulle lewens genoem. Daarop volg die exhortatio in strofe 3. Die strofe begin met die stelling dat aangesien die aanklaer nie meer die hemel kan ingaan nie, daar nou in die hemel rede tot vreugde is. In die hemel is daar geen dreigende gevaar meer nie. Die oproep dat die hemel hulle moet verheug is te verstane in die lig daarvan dat die alles oorkoepelende hemel getuie is van die dade van God. ‘n Mens sou verwag dat die aarde en see ook nou tot vreugdebetoning opgewek sou word, maar die lied neem ‘n vreemde wending. ‘n Uitroep van ellende volg. Die oorsaak van die ellende word vervolgens genoem. Die duiwel wil sy nederlaag op aarde gaan wreek. Die draak is los, en benader die aarde met groot woede. Die waarskuwing aan die aarde en see is egter ingebed in die hemelse DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 562 feeslied. Die vreugde oor die opruiming van die hemel hou groot belofte ook vir die see en die aarde in. Binnekort sal dit daar ook opgeruim word (20:1-3, 7-10). Implisiet spreek hierdie vreugdelied die lesers aan: die teenstander kan oorwin word deur moedige gedrag, selfs met die dood voor oë. In die volgende episode word hierdie oproep van die himne in beeldryke taal onderstreep. Die himne in 12:10-12 lewer kommentaar deur regstreeks na die gebeure van 12:1-9 te verwys en dit te interpreteer (Du Rand 1993b:323; Harris 1989:157). Die kommentaar volg op die deurslaggewende gebeurtenis toe die duiwel uit die hemel gegooi is (12:9). Satan is oorwin. Die himne vertel die presiese rede waarom die Satan uit die hemel gegooi is en wat hy voorheen daar gedoen het. Die narratief van Openbaring het sy klimaks bereik. OPENBARING 12:10-12 God is die oorwinnaar. In dié opsig is die himne analepties van aard. Die himne is egter ook prolepties binne die konteks van die narratief. Soos met die himne in 11:17-18, kyk hierdie himne ook vorentoe na gebeure wat nog moet volg. Vers 12b is in werklikheid ‘n waarskuwing aan diegene op die aarde teen die toekomstige optrede van die satan. Hierdie himne het ‘n sterk ideologiese impak aangesien dit die oorwinning van die satan koppel aan die martelaarskap van die gelowiges. ‘n Direkte verband word getrek tussen die martelaarskap van die Lam en van die gelowiges. Daarbenewens verwys dit na ‘n kosmiese hernuwing gebaseer op goddelike triomf oor die chaos van die teenwoordige wêreld. Die chaos sal egter vervang word met ‘n orde van vrede en voorspoed (Aune 1987:228). In die opsig verwys die himne na die gebeure wat in Openbaring 13 volg. 5 Die himne in 15:3-4 is ‘n respons op die groot en indrukwekkende dinge wat Johannes in die hemel sien. Voorts bied dit ‘n interpretasie en kommentaar op hierdie voorafgaande gebeure. Dit dien ook as inleiding tot die visioene (tonele) van die sewe plae wat in 15:1-16:21 volg. Voor die ontvouing van die sewe finale plae, word die gelowiges verseker van hulle geloof in God deur sy dade in herinnering te roep, waarop hulle met vrees en lofprysing antwoord (15:3-4): Megavla kai; qaumasta; ta; e[rga sou, kuvrie oJ qeo;" oJ pantokravtwr: divkaiai kai; ajlhqinai; aiJ oJdoiv sou, oJ basileu;" tw'n ejqnw'n: Strofe 1: Doksologie: Acclamatio (vers 3) “Groot en wonderbaarlik is u dade, Here God, Almagtige. Reg en betroubaar is u optrede, Koning van die nasies. SSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 563 tiv" ouj mh; fobhqh'/, kuvrie, kai; doxavsei to; o[nomav sou; Strofe 2: Exhoratio: Retoriese vrae (vers 4a) Wie sal U nie vrees nie, Here, en u Naam nie verheerlik nie? o{ti movno" o{sio", o{ti pavnta ta; e[qnh h{xousin kai; proskunhvsousin ejnwvpiovn sou, o{ti ta; dikaiwvmatav sou ejfanerwvqhsan. Strofe 3: Doksologie: Redes (vers 4b) U alleen is heilig! Al die nasies sal kom en U aanbid, want hulle sal sien dat u handelswyse regverdig is”. Johannes tipeer die lied wat hy hoor as die lied van Moses en van die Lam. Hierdie lied verwys (15:3) intertekstueel na die lied van Moses in Eksodus 15:1-8 (en Deuteronomium 32:1-43) wat as voorbeeldlied vir hierdie lied oor die Lam in Openbaring dien2. In die Moses-lied (Eksodus 15) het Israel hulle dank aan God betuig vir die verlossing wat Hy bewerk het deur die plae en oordele waarmee Hy die Farao getref het. Die himne in Openbaring 15 bewoord dat God se dade weer eens bewondering afdwing. God se almag blyk uit sy vernietigende gerig. Daarin is Hy regverdig en betroubaar. Die slae waarmee God die vyand tugtig, hou bevryding in vir sy volk. Op grond van hierdie intertekstuele verwantskap met Eksodus 15, besing ook die Openbaring 15 lied bevryding as ‘n nuwe eksodus van politieke, kulturele en religieuse verdrukking. Die betekenis van die gebeure in Openbaring het betrekking op die Eksodus-gebeure wat hier sintagmaties in Openbaring aan die orde kom (vgl. Floor, 1969:243; 1979:127; Stanley 1958:183; Van de Kamp 2000:355). Floor (1969:211) noem dit “de voltooiing van de nieuwe exodus”. 2 Vergelyk Viljoen (2001:432-434) oor die gebruik van Ou Testamentiese liedere in die Nuwe Testament. 5 Die intertekstuele toepassing van die Eksodus-motief gee aan die dier die konnotasie van ‘n politieke onderdrukker, soos die geval was met die Farao. Die Romeinse onderdrukkers sou beskou kon word as Farao redivivus (Harris 1989:172). Hierdie himne kan in drie strofes verdeel word en as doksologie geklassifiseer word. Strofes 1 en 3 is parallel in die sin dat albei doksologieë bevat. Strofe 1 bevat doksologiese akklamasie (acclamatio), terwyl strofe 3 doksologiese redes verwoord. Deur middel van retoriese vrae in strofe 2 word die leser met ‘n oproep (exhortatio) betrek by die doksologiese aanbieding van die himne (Du Rand 1993b:327). Op so ‘n manier word die gelowiges versterk, terwyl hulle herinner word aan die groot dade van God (Du Rand 1995:203). DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 564 Die doksologie van strofe 1 toon aan dat God se (voorafgaande en volgende) dade bewondering afdwing. Die lof op God se dade is ‘n tema wat in talle psalms voorkom (vg. Ps 92:5; 11:2; 139:14). God se almag blyk ook uit sy regverdige oordele (soos ook besing is in die lied van Moses) en die name waarmee Hy aangespreek word (“Here God, Almagtige” en “Koning van die nasies”). God word soortgelyk in die liedere van 4:11 en 11:7 aangespreek. Die tweede strofe is saamgestel uit ‘n dubbele retoriese vraag. Hierdie vrae eggo die vrae in Jeremia 10:6-7. Die hele wêreld sal skrik as hulle God se optrede sien. Die vrae vorm die middelstrofe van die lied. Die vrae is gefundeer in die lofprysing en aanspreekvorme van God in die eerste en derde strofes. Parallel aan die eerste strofe, volg daar weer ‘n doksologie in strofe 3. Hierdie strofe bied die redes vir die voorafgaande lofprysing en retoriese vrae. God is onvergelyklik groot. Hy alleen moet gevrees en aanbid word, nie ook die draak en sy twee monster-helpers nie. Die lied in Openbaring 15:3-4 kombineer die oorlog- en eksodusmotief in Openbaring. As God as koning heers, kan Hy die onreg van die bose nie ongestraf laat nie. Sy oordeel moet kom (Boring, 1986:259). Die volk van God wat die koninkryk van God met dié lied verkondig, beleef die nuwe eksodus waar die koninkryk van God op aarde gevestig word. Die oorwinning in die hemel is behaal. God bewerk redding en oordeel op aarde. Die gelowiges hoef nie te vrees of beangs te raak nie. God se oorwinning is deurslaggewend. 5 Die tugtiging van God se vyande het die bevryding van sy volk as keersy. So lewer hierdie himne kommentaar op die gebeure van Openbaring 13. Aangesien die himne die eksodus-motiewe buite die narratiewe wêreld van Openbaring betrek, lewer die himne morele kommentaar deur die gebeure te boordeel in die lig van die Eksodus- gebeure. Uit hierdie verwysing, word ook die betekenis van die “nuwe lied” in Openbaring duidelik. Die lied in Openbaring is nuut, want dit is ‘n aanpassing en nuwe toepassing van die lied van Moses (Jörns 1971:127). Die lied is geinkorporeer in die Jesus tradisie. Die verlossing van Openbaring oortref die verlossing van die Farao. Op grond van ideologiese en fraseologiese motiewe, verwys hierdie himne ook terug na die himne tot eer van God in Openbaring 4. Ook daar is na Hom verwys as die “Almagtige” (4:8) en “heilige” (4:8), terwyl die noodsaaklikheid ook beklemtoon is dat sy Naam verheerlik moet word (4:11). Wat in Openbaring 4 dus die vertrekpunt van die ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 SSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 565 565 ouderlinge en die lewende wesens was, word nou ook die lied van die martelaars. Soos die geval was met die vorige himnes, is ook die himne in Openbaring 15 analepties sowel as prolepties in die narratief. Die nasies wat in 15:4 genoem word, verwys klaarblyklik terug na 144 000 verseëldes wat in 7:4 en weer in 14:1 genoem word. Prolepties verwys dit aan die ander kant na 21:22-27. OPENBARING 16:5-7 Die bakvisioene (Openbaring 15 en 16) word geinterpreteer deur die himne in 16:5-7. Nadat die toneel van die eerste drie oordeelsbakke wat uitgegiet is, volg die lied van die engel wat oor die water toesig hou (16:5-6): Divkaio" ei\, oJ w]n kai; oJ h\n, oJ o{sio", o{ti tau'ta e[krina", o{ti ai|ma aJgivwn kai; profhtw'n ejxevcean kai; ai|ma aujtoi'" ªd] evdwka" piei'n, a[xioiv eijsin. Doksologie Acclamatio “U is regverdig, U wat is en wat was, u, die Heilige, Rede: omdat U hierdie oordeel voltrek het; want hulle het die bloed van die gelowiges en van die profete vergiet, en U het hulle self bloed laat drink. Dit het hulle verdien”. Die engel wat by die altaar toesig hou, het antifonies daarmee ingestem (16:7): Naiv kuvrie oJ qeo;" oJ pantokravtwr, ajlhqinai; kai; divkaiai aiJ krivsei" sou. Doksologie (acclamatio in respons) “Ja, Here God, Almagtige, betroubaar en reg is u oordele”. Divkaio" ei\, oJ w]n kai; oJ h\n, oJ o{sio", o{ti tau'ta e[krina", o{ti ai|ma aJgivwn kai; profhtw'n ejxevcean kai; ai|ma aujtoi'" ªd] evdwka" piei'n, a[xioiv eijsin. Doksologie Acclamatio “U is regverdig, U wat is en wat was, u, die Heilige, Rede: omdat U hierdie oordeel voltrek het; want hulle het die bloed van die gelowiges en van die profete vergiet, en U het hulle self bloed laat drink. Dit het hulle verdien”. Die engel wat by die altaar toesig hou, het antifonies daarmee ingestem (16:7): Naiv kuvrie oJ qeo;" oJ pantokravtwr, ajlhqinai; kai; divkaiai aiJ krivsei" sou. Doksologie (acclamatio in respons) “Ja, Here God, Almagtige, betroubaar en reg is u oordele”. Hierdie twee in een himne besing die regverdige oordele van God en staan bekend as “oordeelsdoksologie” (Harris 1989:176). Heelwat navorsing oor hierdie himnes is vanuit die form-kritiese benadering gedoen (vgl Betz 1969:139; Stapels 1972:281). Daarvolgens word dit as ‘n eskatologiese wraakformule beskou. Hierdie formules sou gebruik word om mense tot bekering op te roep, met verwysing na 9:20-21 en 16:21 (Collins 1977:369). Binne die konteks van Openbaring 16 het DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 566 hierdie formule egter duidelik met die oordeel oor die vervolgers van die gelowiges te doen. Die twee-in-een himne is ‘n doksologie wat parallel opgebou is. Dit begin met ‘n acclamatio, gevolg deur ‘n rede daarvoor deur die engel van die water. Die engel van die altaar respondeer daarop met ook ‘n acclamatio, parallel met die eerste een. OPENBARING 16:5-7 Die eerste himne word deur ‘n nuwe karakter in die narratief gesing, die engel wat in beheer staan van watervoorsiening. Dié lied interpreteer die eerste drie plae. Dit beklemtoon die riviere wat bloed word (16:4), deur regstreeks daarna te verwys (Collins 1977:373, Jörns, 1971:137-138). Hierdie water wat in bloed verander eggo en herinner aan die eerste plaag toe Israel uit Egipte verlos is (Eksodus 7). Die engel sing ‘n himne waarin hy straffende oordeel van God deur hierdie drinkwaterrampe as verdiend en regverdig besing. Soos die himne in 15:3-4, is hierdie himne ook binne sy spesifieke konteks geinkorporeer, terwyl dit elemente uit die vorige himnes herhaal, soos “U is regverdig”, “U wat is en wat was”, “U die heilige”. Soos in die himne van 11:15-18 ontbreek die verwysing na God se koms in die toekoms (“Hy wat kom”) wat in die himne van 4:8 wel voorkom. Die gebeure wat in Openbaring 6 beskryf is, beskryf sy koms eksplisiet. Met die oordele blyk dit trouens dat God reeds gekom het. Na die akklamasie volg die rede van die doksologie. Dit verwys na die vergrype wat roep om bestraffing. Die toediening van die plae word as uitvoering van God se reg geprys. Die vergelding is duidelik: wie bloed vergiet, kry bloed om te drink. Waar bloed in Bybelse tyd gewoonlik die konnotasie van lewe gedra het, word dit hier die setel van dood (Van de Kamp 2000:358). Ideologies gesproke, is die rede wat vir die akklamasie gegee word vol ironie. In 5:9 word besing dat die Lam waardig is om die boek te neem, omdat Hy gemartel is. Dieselfde term word in 16:6 gebruik om aan te toon dat die onderdrukkers van die gelowiges waardig is om deur die goddelike plae getref te word. Hierdie term is waarskynlik doelbewus gebruik om die ironie te beklemtoon dat die Lam waardig is om die eer en heerlikheid te ontvang, en die gelowiges saam met Hom. Al wat die onderdrukkkers waardig is, is om die oordeel te ontvang. In antifoniese respons op die vorige lofprysing betoon die engel van die altaar sy instemming met die regverdigheid van God se vonnisse. Die altaar is die plek waar die siele om wraak geroep het (6:9 en 9:13-14) (Van de Kamp 2000:359). Nou het dit gebeur. Hierdie lied herhaal die beskrywing “Almagtige” (16:7), wat ook in 4:8 en 11:17 gebruik is. 3 Sommige navorsers is van mening dat die menigte na die martelare verwys, soos in 7:9) (vgl Macleod 1999:74). OPENBARING 16:5-7 In ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 567 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 567 die huidige konteks word die Leitmotiv van God se almag nie net bevestig nie, maar ook gedemonstreer. die huidige konteks word die Leitmotiv van God se almag nie net bevestig nie, maar ook gedemonstreer. Hierdie twee-in-een himne interpreteer die gebeure wat vertel word. Die leser kan die verloop van die gebeure begryp. 7 OPENBARING 19:1-8 Na die bak-visioene word die triomf van die almagtige God oor die ontugtige Babilon (17:1-20:3, 7-10) vertel. Die regverdiges word opgeroep om hulle te verheug oor die regverdige oordeel van God (18:20). Daarop word verskillende lofsange weergegee as himniese finale wat by hierdie klimaks van die narratief hoort. Die lof van drie groepe word weergegee, die van die engele3 (19:1-3), die vier en twintig ouderlinge en vier lewende wesens (19:4) en van die gelowiges (19:6-8). Hierdie drievoudige lofprysing vorm ‘n kontras met die drievoudige roubetoon in 18:9-19. ‘n Groot menigte in die hemel sing ‘n lied waarin God besing word vir sy oorwinning, heerlikheid en mag (19:1-2): AJllhloui>av: hJ swthriva kai; hJ dovxa kai; hJ duvnami" tou' qeou' hJmw'n, o{ti ajlhqinai; kai; divkaiai aiJ krivsei" aujtou': o{ti e[krinen th;n povrnhn th;n megavlhn h{ti" e[fqeiren th;n gh'n ejn th'/ porneiva/ aujth'", kai; ejxedivkhsen to; ai|ma tw'n douvlwn aujtou' ejk ceiro;" aujth'". Acclamatio “Prys die Here! Die oorwinning, die heerlikheid en die mag behoort aan ons God! Rede: Regverdig en reg is sy oordele, want Hy het die oordeel voltrek oor die sedelose vrou wat die aarde deur haar onsedelikheid verwoes het. Hy het die dood van sy dienaars op haar gewreek”. AJllhloui>av: hJ swthriva kai; hJ dovxa kai; hJ duvnami" tou' qeou' hJmw'n, o{ti ajlhqinai; kai; divkaiai aiJ krivsei" aujtou': o{ti e[krinen th;n povrnhn th;n megavlhn h{ti" e[fqeiren th;n gh'n ejn th'/ porneiva/ aujth'", kai; ejxedivkhsen to; ai|ma tw'n douvlwn aujtou' ejk ceiro;" aujth'". Acclamatio “Prys die Here! Die oorwinning, die heerlikheid en die mag behoort aan ons God! Rede: Regverdig en reg is sy oordele, want Hy het die oordeel voltrek oor die sedelose vrou wat die aarde deur haar onsedelikheid verwoes het. Hy het die dood van sy dienaars op haar gewreek”. Die eerste doksologie is opgebou uit ‘n akklamasie en ‘n meervoudige rede daarvoor. Die teenwoordige bose wêreld wat deur die sedelose vrou beheer word, word getermineer deur goddelike intervensie (Aune 1987:227). Die bestraffing van die sedelose vrou word deur die himne verduidelik as die antwoord van God op die versoek van die martelaars DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 568 om reg (6:10). God se trou word besing in die nakoming van sy belofte deur die vrou wat die aarde bederf het te oordeel en die vergote bloed te wreek. 7 OPENBARING 19:1-8 Vir ‘n tweede keer, as antifoniese tussenspel, besing dieselfde koor die Here oor die vernietiging van Babilon (19:3): AJllhloui>av: kai; oJ kapno;" aujth'" ajnabaivnei eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. Acclamatio “Prys die Here! Haar rook styg tot in alle ewigheid op”. AJllhloui>av: kai; oJ kapno;" aujth'" ajnabaivnei eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. Acclamatio “Prys die Here! Haar rook styg tot in alle ewigheid op”. In aansluiting by 18:8 word die definitiewe van Babilon se ondergang uitgedruk in die verklaring dat haar rook tot in alle ewigheid sal opstyg. Hierdie oordeel eggo die profesie teen Edom (Jes. 34:10) en die oordeel oor Sodom en Gomorra as ‘n altyd rokende puinhoop. In aansluiting by 18:8 word die definitiewe van Babilon se ondergang uitgedruk in die verklaring dat haar rook tot in alle ewigheid sal opstyg. Hierdie oordeel eggo die profesie teen Edom (Jes. 34:10) en die oordeel oor Sodom en Gomorra as ‘n altyd rokende puinhoop. Hierdie tweevoudige himne (19:2-3) eggo die inhoud van 4:11; 5:12,13; 7:10 en 12:10-11. Dit dig aan God oorwinning toe, soos in die himnes van 7:10 en 12:10, en eer en krag, soos die himnes van 4:11 en 5:13. In dié opsig herhaal dit die temas van die vorige himnes. Dit voorsien kommentaar op die gebeure in Openbaring 17 en 18 deur te bevestig dat die oordeel oor die sedelose vrou regverdig is. Dit herhaal ook die ideologie van 16:5 waar die oordeel van die eerste drie bakke aangekondig is. Die vier en twintig ouderlinge en die vier lewende wesens sluit by die lofprysing aan. Hulle kniel en aanbid God met lofprysing (19:4): Ajmhvn AJllhloui>av. Acclamatio “Amen! Prys die Here!”. Ajmhvn AJllhloui>av. Met “amen” betuig hulle hulle regstreekse instemming met die optrede van God en die voorafgaande lofprysing. Daarby voeg hulle met “halleluja” hulle eie lofprysing. Met “amen” betuig hulle hulle regstreekse instemming met die optrede van God en die voorafgaande lofprysing. Daarby voeg hulle met “halleluja” hulle eie lofprysing. Hierna volg die stem wat al God se dienaars oproep om in hierdie lofprysing te deel (19:5): Aijnei'te tw'/ qew'/ hJmw'n Exhortatio Loof ons God, al sy dienaars, Aijnei'te tw'/ qew'/ hJmw'n Exhortatio Loof ons God, al sy dienaars, ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 569 569 pavnte" oiJ dou'loi aujtou' ªkai;] oiJ fobouvmenoi aujtovn, oiJ mikroi; kai; oiJ megavloi. 7 OPENBARING 19:1-8 Dié wat Hom vrees, klein en groot!” Waarskynlik kom hierdie oproep van die vier lewende wesens of van die vier en twintig ouderlinge wat ook in vers 4 aan die woord was. Hierdie oproep sluit aan by die begin van Psalm 134 en 135. Hierdie oproep bied ‘n konkretisering van die “halleluja-roep” van die vorige verse. Daarop val die menigte van God se dienaars neer en dit klink soos die gedruis van baie watermassa en soos die gedreun van swaar donderweer (19:6-8): AJllhloui>av, o{ti ejbasivleusen kuvrio" oJ qeo;" ªhJmw'n] oJ pantokravtwr. caivrwmen kai; ajgalliw'men kai; dwvswmen th;n dovxan aujtw'/, o{ti h\lqen oJ gavmo" tou' ajrnivou kai; hJ gunh; aujtou' hJtoivmasen eJauthvn kai; ejdovqh aujth'/ i{na peribavlhtai buvssinon lampro;n kaqarovn: Acclamatio: Prys die Here! Rede: Die Here ons God, die Almagtige, heers nou as koning. Wedersydse exhortatio: Laat ons bly wees en juig En aan Hom die eer gee, Rede: want die bruilof van die Lam het aangebreek, en sy bruid het haar daarvoor gereed gemaak. God het haar dit vergun om fyn, helder blink klere aan te trek. Vir die derde keer hoor Johannes die halleluja-roep as acclamatio, in antwoord op die oproep van vers 5. Daarna word die rede van die lofprysing genoem. Die val van Babilon word aangedui as die manifestasie van God se koninklike heerskappy. God se koningskap word gevestig as die magte van die bose vernietig is. Volgens hierdie liedere word die oordeel gepas en regverdig gesien (Floor 1979:137; Macleod 1999:76). Hierdie himne (19:6) herhaal elemente van 11:15-18. Die Here God heers nou as koning. God word geprys omdat Hy die slegte vrou, die bose religieuse mag, wat haar so sterk in die wêreld gevestig het, geoordeel het. Die benaming “Almagtige” prys God teen die agtergrond van die Romeinse trots as diegene wat alles onder beheer het (Van de Kamp 2000:424; 2001:172). Domitianus, wat op daardie stadium keiser DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 570 was, het homself as dominus et deus noster (die here en ons god) laat verklaar (Macleod 1999:77). Volgens die sangers is die Almagtige egter die Here ons God. Na die acclamatio volg ‘n wedersydse exhortatio waarin die sangers mekaar oproep tot blydskap, vreugdebetoon en lofprysing van God. As keersy op die lofroep vanweë die val van Babilon volg hierdie lofprysing, omdat die tyd van die bruilof aangebreek het. 7 OPENBARING 19:1-8 Terwyl die eerste himne (19:2-3) die val van Babilon, wat in die vorige hoofstukke beskryf word, analepties interpreteer, kyk die tweede himne (19:6-8) vorentoe (prolepties) na die bruilofsfees van die Lam (21:9-27). Hierdie himne verwys vooruit na die klimaks van die vertelling, naamlik die bruilofsfees van die Lam met die bruid (21:2,9). Die bruid staan in teenstelling met die owerspelige vrou. Die beeld van die bruid word ook in die Ou Testament gebruik om die kerk te beskryf (bv Hos 2:16, Jes 54:5-7; Eseg 16:17). Die vreugde van die bruilofsfees is in die Ou Testament ‘n beeld vir die vreugde van die messiaanse eindtyd (Jes 61:10; 62:5). Die kleed van die bruid word vir haar gegun. Dit slaan op God se aktiwiteit in die gee van die bruilofskleed. Tegelyk klee sy haarself, wat dui op eie aktiwiteit. Die bruilofskleed eer nie die draer daarvan nie, maar die gewer (Van de Kamp 2000:424). Die kleding simboliseer dat die bruid waardig geag word om deel te kry aan die bruilofsmaal van die Lam. Dit staan ironies in teenstelling met die waarde-oordeel oor die owerspelige vrou wat werd is om geoordeel te word. Hierdie is die laaste himnes in die narratief. Soos verwag kan word, bevat dit elemente van die vorige himnes, terwyl dit ook na die slot van die vertelling verwys. Hulle lewer paslike kommentaar op die voorafgaande vertelling van God se oordeel en is geintegreer in die onmiddelike konteks. Drie van die vier himnes begin met “Halleluja” (prys die Here). Hoewel hierdie uitroep volgens die Ou Testament gereeld in die tempel in Jerusalem geklink het, is hierdie die enigste plek in die Nuwe Testament waar hierdie liturgiese uitdrukking voorkom. Dit was ‘n uitdrukking wat veral in die hellenistiese Joodse erediens gebruik is, en kom in talle psalms voor (bv 104:35; 105:45; 106:48). Die term is dikwels in verband met die Paasgebeure gebruik. Psalm 113-118 staan byvoorbeeld bekend as die Paas-hallel. Die term sou in verband staan met die verlossing van die volk van God, terwyl die onderdrukkers vernietig word (Macleod 1999:74). As voortvloeisel hiervan is die term ook in sekere kontekste gebruik om die koms van messiaanse koninkryk te vier (Jörns 1971:145). Die herhaling van “Halleluja” gee aan die lofsange ‘n besondere beklemtoning en maak daarvan die klimaks van die lofprysings. 7 OPENBARING 19:1-8 Die ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 571 hallelujas begin in die hemel, maar die gelowiges op aarde sluit daarby aan. Hierdie halleluja is besonder funksioneel in narratief van Openbaring. Die lesers word ook by die gebeure betrek (Craddock 1986:178; Boring 1986:269). Klimakties word hulle daaraan herinner dat alles voorspoedig sal afloop, hoewel hulle vir ‘n tydlank sal moet ly. Die hallelujas verseker hulle dat God wel in beheer is. Hy sal die orde herstel. Gelowiges wat nou verneder word, sal die hoogste in eer ontvang. Dit gee hoop en perspektief. Die liedere het ‘n terapeutiese uitwerking op die lesers. Die kerk van toe en nou word uitgenooi om aan te sluit by die Hallelujas, want “Die Here ons God, die Almagtige, heers nou as koning”. GEVOLGTREKKINGS Die himnes lewer kommentaar op die gebeure wat in Openbaring 12-22 beskryf is. Die himnes is narratiewe satelliete wat kommentaar lewer op die vertelde gebeure in die intrige. Die singers van die himnes in 15:3-4 en 19:1-8 is ruimtelik verwyderd van die gebeure en kan daarom as’t ware van buite af kommentaar lewer op die gebeure. Die himnes in 12:10-12 en 15:3-4 is temporeel verwyderd van die gebeure waarop hulle kommentaar lewer, waardeur daar klem geplaas word op die interpretasie. Die himnes in 19:1-8 het ‘n spesiale plek in die temporele spektrum in die sin dat die slot vorm van die oordeel op die aarde, maar vooruit kyk na toekomstige gebeure. Die himnes het ‘n belangrike funksie aangesien dit die basiese temas (Leitmotiven) aanbied, wat die intrige genereer. Die temas van God se oorwinning oor die bose magte deur Jesus Christus en die koms van sy koninkryk, die regverdigheid van sy oordele en die redes vir die satan se nederlaag word in die himnes verwoord. Die laaste himnes (19:1-8) herhaal al die kerntemas wat in die vorige himnes aan die orde gekom het en vorm so die musikale klimaks. Die himnes funksioneer as prolepsis sowel as analepsis binne die narratief. Analepses is geleë in die Satan wat uit die hemel gegooi is (Op 12). Die belangrikste prolepsis is geleë in die voortdurende herinnering aan die koms van die koninkryk van God en die oorwinning oor die bose magte. As satelliete funksioneer die himnes om kontak met die leser te hou. Die liedere vertel voortdurend vir die leser dat daar sinvolle narratiewe aksies plaasgevind het en nog sal plaasvind. DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 572 Die himnes funksioneer deurgaans terapeuties. Die himnes bied bemoediging, herinner voortdurend aan die eindoorwinning waarbinne die veronderstelde leser ‘n aktiewe rol speel. Hoewel die intrige van Openbaring 12 tot 22 moontlik sonder die weergawe van die himnes vertel sou kon word, kon die totale kommunikatiewe en estetiese effek nie daarsonder bereik word nie. ‘n Liturg wat geleer het om Johannes se besondere effektiewe aanwending van liedere in die hoor en sien ervaring van sy veronderstelde lesers (en hoorders) te gebruik, vind daarin ‘n goudmyn vol informasie oor hoe liedere vandag in die erediens aangewend kan word. Literatuurverwysings Aune, D 1987. The New Testament in its literary environment. Philadelphia: Westminster Press. Aune, D 1987. The New Testament in its literary environment. Philadelphia: Westminster Press. Bal, M 1985. Narratology: Introduction to the theory of narrative. Toronto: University of Toronto Press. Barkhuizen, J H 1989. Inleiding. In: Barkhuizen, J H (red) Hymni Christiani. Hervormde Teologiese Studies Supplementum I, 1-16. Barr, D L 1986. The Apocalypse of John as oral enactment. Interpretation, 40(3), 243-256. Barthes, R 1982. Introduction to the structural analysis of narrative, In: Sontag, S (ed) A Barthes reader. New York : Hill & Wang, 251-295. Beale, W H 1974. Rhetorical performative discourse: a new theory of Epideictic. Perspectives in Religious Studies, 11, 221-246. Betz, H D 1969. On the problem of the religio-historical understanding of Apocalypticism. JTC, 6, 134-156. Boring, M E 1986. The theology of Revelation: “The Lord our God the Almighty reigns”. Interpretation, 40, 257-269. Chambers, R 1978. Commentary in literary texts. Critical Inquiry, 5, 323-337. Charles, J L 1991. An apocalyptic tribute to the Lamb (Rev 5:1-14). Journal of the Evangelical Theological Society, 34(4), 461-473. Chatman, S 1978. Story and discourse. Ithaca : Cornell University Press. Craddock, F B 1986. Preaching the book of Revelation. Interpretation, 40(3), 270- 282. Collins, A Y 1977. The History-of-Religions Approach to Apocalypticism and the “Angel of the waters” (Rev 16:4-7). Catholic Biblical Quarterly 39, 367-381. Du Rand, J A 1988. Die Openbaring aan Johannes. Inleiding tot die Openbaring aan Johannes. In: Du Toit, A B (red). Handleiding by die Nuwe Testament. Pretoria: NG Kerk Boekhandel, 219-252. -, 1993a. A ‘basso ostinato’ in the structuring of the Apocalypse of John? Neotestamentica 27(2), 299-311. -, 1993b. “Now the salvation of our God has come”. A narrative perspective on the hymns in Revelation 12-15. Neotestamentica 27(2), 313-330. N 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 573 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 23(2) 2002 573 -, 1995. The song of the Lamb because of the victory of the Lamb. Neotestamentica 29(2), 203-210. Floor, L 1969. De nieuwe Exodus. Representasie en inkorporatie in het Nieuwe Testament. Potchefstroom: Potchefstrooms Universiteit vir CHO (Th.D Proefskrif). -, 1979. Het gericht van God volgens het Nieuwe Testament. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. Gunkel, H 1966. The Psalms: A form-critical introduction. Philadelphia: Fortress. Harris, M A 1989. The literary function of hymns in the Apocalypse of John. Ann Arbor: University Microfilm International (Ph.D Thesis). Jörns, K-P 1971. Literatuurverwysings Das hymnische Evangelium: Untersuchungen zu Aufbau. Funktion und Herkunft der hymnische Stücke in der Johannesoffenbarung. Gütersloh: Verlagshaus Gerd Mohn. Kennedy, G A 1980. Classical rhetoric and its Christian and secular tradition form ancient and modern times. Chapel Hill: University of North Carolina Press. -, 1984. New Testament interpretation through rhetoric criticism. Chapel Hill: University of North Carolina Press. Lauchli, S 1960. Eine Gottesdiensdienststruktur in der Johannesoffenbaring. Theologische Literaturzeitung 16, 359-378. Macleod, D J 1999. Heaven’s Halleluja Chorus: An introduction to the seven last things (Rev 19:1-10). Bibliotheca Sacra 156, 72-84. Malina B, 1981. New Testament world: Insights from cultural anthropology. Atlanta: John Knox Press. Shepherd, M H 1960. The Paschal liturgy and the Apocalypse. Richmond: John Knox. Stanley, D M 1958. Carmenque Christo quasi deo dicere . Catholic Biblical Quarterly 20, 173-181. Stapels, P 1972. Rev. xiv and its vindication formula. Novum Testamentum 14, 280- 293. Stauffer, E 1948. Die Theologie des Neuen Testaments. Hüttersloh: Bertelsmann. Thompson, L 1969. Cult and eschatology in the Apocalypse of John. Journal of Religion 49, 330-350. -, 1990. The book of Revelation. Apocalypse amd empire. Oxford: Oxford University Press. Van de Kamp, H R 2000. Openbaring, profetie vanaf Patmos. Kampen: Kok. -, 2001. Horen en bewaren. Enkele opmerkingen over de etische diemensie van de Openbaring aan Johannes. In: Van Houwelingen, P H R, Van de Kamp, H R & Meijer, J A reds. Exeget[h]isch, feestbundel voor prof. dr J van Bruggen. Kok: Kampen, 165-183. Vanni, U 1991. Liturgical dialogue as a literary form in the Book of Revelation. New Testament Studies 37, 348-372. Viljoen, F P 2001. Song and music in the Pauline epistles. Paul’s utilisation of Jewish, Roman and Greek musical traditions to encourage the early Christian communities to praise God. In die Skriflig 35(3), 423-442. DIE BETEKENIS EN FUNKSIE 574

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1224/1666

Afrikaans

REDAKSIONEEL In hierdie uitgawe van Skrif en Kerk plaas ons drie bydraes van persone buite ons Fakulteit. Prof J.J.L. Coetzee van die departement Bedryfsielkunde en hoof van die Eenheid vir mannekragbenutting van die Vaalriviertak van die PU vir CHO het op 28 Julie 1982 to lesing gelewer vir ons finale jaar studente. Ons dank hom dat ons sy lesing kan opneem in ons blad en sodoende ook aan to wyer publiek beskikbaar stel. Dr T. Middendorp, predikant te Stáfa, Switserland, het sy studieverlof vanaf September 1982 tot Februarie 1983 by ons Fakulteit deurgebring. Ons is bly dat ons op die wyse met hom kon kennis maak en ook to bydrae van hom kan opneem. Tydens to interfakultêre byeenkoms het prof P.J. van der Merwe van Afdeling A to voordrag gehou en ons dank hom dat hy dit tot ons beskikking gestel het. Personalia Ons redakteur, kollega Willem Prinsloo het teen die einde van verlede jaar na Tubingen in Duitsland vertrek met studieverlof tot Julie 1983. Ons wens hom in die besonder geluk dat to Alexander von Humboldt-beurs aan hom toege- ken is en ons veet dat hy die tyd baie vrugbaar sal gebruik. Ons hartlike gelukwense aan kollega Flip van der Watt wat tydens die sinode- sitting in Pretoria op die Breë Moderatuur verkies is. Ons Fakulteit is weer eens verteenvoordig op die Breë Moderatuur. Ons bid die Breë Modera­ tuur sterkte toe vir hul werksaamhede. Ons wens kollega Bertus van Zyl baie geluk met sy huwelik. Ons sê baie welkom aan sy vrou Rita. Ons hoop dat sy gou tuis sal voel in ons geledere. C.F.A.B.

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1289/1797

Afrikaans

Song of Songs: contemporary paradigm for romantic relation- ships Song of Songs: contemporary paradigm for romantic relation- ships In this article it is argued that the Old Testament book Song of Songs can serve as a present-day paradigm for romantic relationships. Song of Songs is being viewed as a collection of love poems and songs where the romantic relationship between a man and a woman is in the focus. The authors discuss the so called “love triangle” which is to be found in Song of Songs. The challenge for correcting relationships with regards to reciprocity and equility in this relationship is also researched followed by the important (albeit absent in the text itself) acknowledgement of people’s own limitation and dependence on God. This article therefore deals with the roles of men and women in connection with love, the complexities of love and suggests nine consequences of Song of Songs for romantic relationships. The article ends with a short discussion on the adventure of love. Hooglied: Hedendaagse paradigma vir romantiese verhou- dings G A Lotter Rian S Steyn (Noordwes-Universiteit) 2 HOOGLIED AS ’N VERSAMELING LIEFDESGEDIGTE OF -LIEDERE Hooglied is ‘n liefdesgedig wat die oorweldigende passie van die romantiese liefde van ‘n jong paartjie beskryf (Bennet 2002:1). Lyke (1999:208) is oortuig daarvan dat Hooglied in die kanon geplaas is, omdat dit die misterie van menslike liefde in die geskape werklikheid ondersoek. Campbell (2000:17) verklaar dat die boek menslike seksualiteit vier en is van mening dat Hooglied ‘n getuienis is van die een God wat man en vrou gemaak het vir ‘n liefdevolle en permanente verhouding met mekaar. Die taal, kenmerke, temas en erotiese beeldspraak identifiseer die lied as ‘n liefdesgedig (Murphy 1990:91). Die boek het ‘n baie sterk liriese karakter. Die strofes is kort en ritmies en poog om meer gevoel uit te druk as rasionele objektiewe waarhede. Dit vereis ‘n groter sensitiwiteit van die leser (Steyn 2005:18). Die uitdaging is dus om beeldspraak en gevoelstaal te verreken en voortdurend in gedagte te hou dat Hooglied poëtiese materiaal bevat. 1 INLEIDING 1 Die probleemstelling wat hierdie artikel ondersoek is hoe die Ou Testamentiese boek Hooglied gebruik kan word as ‘n eietydse paradigma vir romantiese liefde tussen ‘n man en ‘n vrou. Vanuit die literêre genre word Hooglied as ‘n versameling liefdesgedigte of – liedere hanteer en bespreek en die romantiese verhouding tussen man en vrou (soos belig vanuit Hooglied) word behandel. Die sg. “liefdesdriehoek” wat in Hooglied voorkom, kry ook aandag en daarop volg ‘n bespreking van die uitdaging vir korreksies op verhoudings met betrekking tot wederkerigheid en gelykheid. Erkenning van eie beperktheid en ‘n afhanklikheid van God word ook bespreek. Hierdie artikel handel derhalwe oor die rol van die man en vrou in liefde, die kompleksiteit van liefde en die soeke na vervulling binne die liefdesverhouding. Die konsekwensies van HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 70 Hooglied vir romantiese verhoudings word aangetoon om te eindig met ‘n bespreking oor die waagstuk van die liefde. 3 ’N ROMANTIESE VERHOUDING TUSSEN MAN EN VROU Hooglied is ‘n liefdesgedig wat die liefde tussen ‘n man en ‘n vrou vier om ons te herinner aan die wonder van liefde, volgens Murphy (1990:97): What distinguishes the Song most sharpely from other works of biblical literature is not the fact that it takes human sexuality seriously but rather the exuberant, thoroughly erotic, and non- judgmental manner in which it depicts the love beween a man and a woman. Holmyard III (1998:164) – aan die ander kant – vra hoe dit moontlik is dat Hooglied romantiese liefde kan besing ten spyte van Salomo se geestelike en morele agteruitgang? Salomo besing die wonder en waarde van die vrou – Prediker 7:28, Spreuke 31:10. Dit is presies hierdie eienskappe wat Salomo moontlik in die meisie volgens Hooglied sien en ontdek. Dan is dit te verstane dat hy liries daaroor kan raak. Tog is dit eintlik die rol van die Sulammitiese vrou wat in die sentrum inskuif. Die intensiteit waarmee sy Salomo of iemand anders lief het, kom keer op keer voor (1:2, 7, 16; 2:3; 3:1, 4; 4:16; 5:10, 6:3, 7:12). Dit vind hulle klimaks in die woorde van 8:6-7, Holmyard III (1998:164) – aan die ander kant – vra hoe dit moontlik is dat Hooglied romantiese liefde kan besing ten spyte van Salomo se geestelike en morele agteruitgang? Salomo besing die wonder en waarde van die vrou – Prediker 7:28, Spreuke 31:10. Dit is presies hierdie eienskappe wat Salomo moontlik in die meisie volgens Hooglied sien en ontdek. Dan is dit te verstane dat hy liries daaroor kan raak. Tog is dit eintlik die rol van die Sulammitiese vrou wat in die sentrum inskuif. Die intensiteit waarmee sy Salomo of iemand anders lief het, kom keer op keer voor (1:2, 7, 16; 2:3; 3:1, 4; 4:16; 5:10, 6:3, 7:12). Dit vind hulle klimaks in die woorde van 8:6-7, ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 71 seker van die mees intieme woorde wat tussen man en vrou gewissel kan word in enige literatuur. “Hou my teen jou soos die seëlring op jou bors, soos die seëlring aan jou arm. Die liefde is sterker as die dood, die hartstog magtiger as eie doderyk; dit brand en vlam soos vuur. Strome water kan die liefde nie blus nie, riviere kan dit nie afkoel nie”. 3 ’N ROMANTIESE VERHOUDING TUSSEN MAN EN VROU Die hartseer van die boek is dat die koning self hierdie ideale verhouding, passievolle, romantiese liefde en eenheid verraai het met sy morele agteruitgang (1 Kon 11:1-4). Die sleutelvraag is waarom Salomo nie toegelaat het dat ook sy hart verower word nie? Waarom het hy nog vroue geneem? Waarom het hy hierdie liefde verraai? Dalk was hy nie bereid om naïef lief te hê soos die meisie nie. “She commited her soul to someone without the spiritual fire to match her own commitment” (Holmyard 1998:169). En volgens 6:8, 9 het sy kennis gedra van sy ander vroue. Dalk was sy naïef genoeg om te glo dat hy al die ander gaan los net vir haar. Dalk is dit presies wat hier gebeur het. Die Sulammiet se toewyding moes ‘n groot indruk op Salomo gemaak het, daarom begin 1:1 met “Salomo se mooiste lied”. Die kwaliteit van die liefde wat sy vir Salomo gehad het, gee aan hierdie lied sy besondere kwaliteite en bemoedig hulle wat in liefde glo, ten spyte van wat Salomo gedoen het. Provan (2000:152-157) is van mening dat die rol wat Salomo speel in Hooglied 3 eintlik negatief reflekteer op hom. In 3:1-5 word gelees van ‘n vrou wat op haar “bed” lê en na haar geliefde verlang. Dit is dieselfde vrou wat in 1:2-7, 12-14, 16; 2:1, 3-13, 15-17 aan die woord is. Haar geliefde is waarskynlik dieselfde as die een wat in 1:8-11, 15, 17; 2:2, 14 praat. Die episode van 3:1-5 vind in haar drome plaas en word gekenmerk deur haar tevergeefse soeke na haar geliefde. As sy volgens 3:4 haar geliefde opspoor, gryp sy hom vas en neem hom na haar ma se huis en haar slaapkamer. Dalk is dit simbolies van die sekuriteit en veiligheid waarna hierdie vrou soek. In 3:6-11 word gelees van die optog van Salomo. Provan (2000:153) is daarvan oortuig dat die “drastoel” eerder met ‘n vaste struktuur of bed vertaal moet word en dit verteenwoordig sy seksuele eskapades waarop hy letterlik honderde vroue “oorrompel” het. Hy het ‘n gewapende wag wat hom teen die nag se gevare (3:8) beskerm. Ten spyte van alles wat hy het, weet hy niks van intimiteit en vervulling nie. Hierdie gedeelte skets eintlik Salomo as ‘n patetiese figuur, wat alleen is in ‘n wêreld van materialisme en seksuele oorwinning – 3:7-8 se militêre terme onderstreep hierdie argument. 3 ’N ROMANTIESE VERHOUDING TUSSEN MAN EN VROU Die prentjie HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 72 wat hier van Salomo geteken word, is alles behalwe positief en daar kan met reg gevra word of Salomo, as hy die outeur was, so negatief oor homself sou skryf. Tog wil dit lyk of twee kontrasterende verhoudings tussen man en vrou in hierdie gedeelte aangetref word. In 3:1-5 is sprake van ‘n verhouding waar die twee geliefdes met mekaar praat en vrylik verlief is en intiem verkeer, sonder skaamte of voorbehoud. Die tweede verhouding (3:6-11) is een wat onder dwang plaasvind. Hierdie tweede verhouding weerspieël die tipiese verhoudings van die Antieke Nabye Ooste waar die man dominant was en beheer gehad het oor die vrou. Die vrou was bloot ‘n pion in die man se planne. In hierdie verband kan 8:8-12 verstaan word as ‘n vrou wat nie gaan toelaat dat sy misbruik of gebruik gaan word nie, nie deur haar broers, wat vir haar wil voorskryf nie, en ook nie deur ‘n koning wat dink dat hy met mag, geld, invloed en status haar beïndruk nie, soos Kaiser (2000:113) aantoon dat die voorwerp van jou begeerte nie in ‘n liefdesverhouding in geforseer, geïntimideer, gekoop of geboelie kan word nie! Ander Bybelse stof skets ‘n soortgelyke prentjie van Salomo. Hy was bekend as ‘n koning wat God gedien het, maar vrae is gevra oor sy integriteit. Dit wil lyk of sy wysheid aan die einde van sy heerskappy bloot bestaan het uit ‘n woordespel (1 Kon 10:1-13) en het hy deur sy termyn voortdurend die Mosaïse voorskrifte vir koningskap (Deut 17:14-20) oortree. Verder was Salomo berug vir die hoeveelheid vroue en byvroue wat hy versamel het (1 Kon 11:1- 3). Al hierdie sake het later op afgodsdiens uitgeloop (1 Kon 11:4-8). Tog wil dit lyk of die skrywer nie bekommerd is oor Salomo se berugte liefdeslewe nie (Webb 1990:92). ‘N LIEFDESDRIEHOEK ‘n Ander moontlike verklaring vir die liefde tussen man en vrou wat in Hooglied besing word, is moontlik. Bennet (2002:1) is oortuig daarvan dat in die gedig die diskoers wissel tussen drie rolspelers: ‘n vrou, ‘n skaapwagter en Salomo. Daar is ook ‘n bydrae van ‘n groep vroue en ook moontlik van ‘n groep mans. Die vrou moet kies tussen die attensies van Salomo (met al sy rykdom) en die skaapwagter (wat net eksklusiewe liefde en toewyding het om te bied). Hooglied word dan as ‘n drama hanteer. Dit het wel waarde, maar loop die gevaar om te geforseerd met die teks om te gaan. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 73 Indien daar gewerk word met die idee dat ons in Hooglied twee persone kry wat meeding om die hart van die Sulammitiese meisie, kan gemaklik na die een verwys word as een met baie rykdom en skatte - Salomo kan maklik in hierdie beeld inpas – en die ander ‘n doodeenvoudige arm skaapwagter. Salomo se klem op rykdom staan in skrille kontras teenoor die armoede van die skaapwagter. Die keuse wat aan die meisie gestel word, is om tussen rykdom en liefde te kies (vgl 1:5; 1:9–11; 3:6–11; 6:13a). Daar word ook na die skaapwagter verwys (1:7-8; 15-17; 2:3- 17; 5:10-6; 7:1-13 en 8:2) en die keuse wat die skaapwagter maak is duidelik volgens 4:10. Sy liefde vir die meisie is beter as wyn of speserye. In 8:7 verklaar die meisie baie duidelik dat, “al wil iemand vir die liefde al die rykdom in sy huis betaal, hy sal daaroor uitgelag word”. Die keuse wat hierdie twee geliefdes maak is om in eenvoud en opregtheid lief te hê. Provan (2000:158) is van mening dat die hele boek rondom hierdie liefdesdriehoek draai. Die vrou, wat alreeds deel is van Salomo se harem, bly vashou aan haar liefde vir haar geliefde (en met implikasie haar veragting vir die koning), waarop haar geliefde reageer deur gebruik te maak van bekende beelde uit die natuur waaraan hulle so gewoond is (Hoogl 1-2). In hoofstuk 3 word die kontras tussen die koning en haar geliefde uitgebeeld. Die bedreigings vir en diepte van hulle liefde word in hoofstukke 4-5 hanteer, waar daar sprake is in die taal en beelde van ‘n toegewyde en huweliksverhouding tussen die man en vrou. ‘N LIEFDESDRIEHOEK Die jong vrou droom oor hierdie liefdesverhouding en deel haar droom met die ander vroue in die harem wat haar simpatiek gesind raak en haar dan in haar soeke na haar geliefde help. Volgens hoofstuk 6 verskyn die koning weer op die toneel en probeer hy die Sulammitiese vrou se hart wen, maar sy bly vlug na haar liefde vir die skaapwagter. Hoofstuk 8 gee ‘n passievolle liefdesverklaring van die vrou aan haar geliefde en haar weerstand teen ander mans wat dink dat hulle haar beheer. In hierdie verband is Hooglied ‘n boeiende verhaal van trou aan jou ware liefde in die lig van mag en versoekings. Dit is die poëtiese verhaal van ‘n antieke paar se aandrang dat seksuele intimiteit deur vryheid en liefde geskep en in stand gehou word, en nie deur dwang, oorheersing of dominering nie. HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 74 Die groot probleem daarmee om die boek te hanteer as ‘n drama wat afspeel tussen hierdie drie karakters, is dat die verloop daarvan dan geweldig ingewikkeld en soms geforseerd kan wees. 5.1 Wederkerigheid In die verhouding is die man en die meisie gelyke vennote. Alhoewel Hooglied nie ontwerp is om teologies of eties te onderrig nie, “its unapologetic depiction of rapturous, reciprocal love between a man and a woman does model an important dimension of human existence, an aspect of life that ancient Israel understood te be divinely instituted and sanctioned” (Murphy 1990:100). Beide praat met mekaar en daar is sprake van wedersydse betrokkenheid en liefde. In die NAV word hierdie wedersydse betrokkenheid duidelik gemerk as die teks aantoon wie aan die woord kom. In 2:16 verklaar die meisie, “Die man wat ek liefhet, is myne, en ek syne...” en weer in 7:10 verklaar sy “Ek behoort aan die man wat ek liefhet. En dit is na my dat hy smag”. Dit is baie duidelik dat hulle mekaar se liefde geniet. In 1:2 begin sy, ‘Soen my, soen my weer en weer! Jou liefkosing is beter as wyn...”. In 4:10 antwoord hy, “Ek hou van jou liefkosings my beminde bruid, jou liefkosings is beter as wyn...” en weer in 7:8-9 verklaar hy, “Laat jou borste vir my soos trosse druiwe wees... jou mond soos goeie wyn wat na binne gly vir die man wat jy liefhet...”. Hulle liefdesverhouding voed hulle. Net die baie beelde en metafore wat te doen het met eet en drink is ‘n bewys daarvan. Daar is sprake daarvan dat elkeen op sy beurt inisiatief neem. In 1:4 versoek sy, “Vat my saam met jou” en hy in 2:10 “Staan op my liefling, my mooiste, kom na my toe”. Daar is dus baie duidelik sprake van ‘n wedersydse betrokkenheid by mekaar. Beide is betrokke en uitverkoop aan hierdie verhouding. 6.1 Begin weer glo in die wonder van die liefde g g Francis Landy (1979:513) maak die opmerking dat die verlore paradys deur liefde weer teruggekry word, soos in Hooglied geïllustreer. Geen ander boek in die Bybel is so positief en opgewonde oor die liefde tussen man en vrou nie. Nêrens anders word hierdie liefde so gevier en besing as in Hooglied nie. Daaruit kan afgelei word dat die boek poog om geloof in die liefde tussen man en vrou te herstel en te vier. Die vryheid en openheid waarmee begeerte uitgedruk word, staan in teenstelling met wettiese en naïewe denke hieroor. Die doel van Hooglied is nie ‘n klomp waarskuwings oor die gevare van seksualiteit, of selfs ‘n behoefte aan en ‘n oproep tot kuisheid nie (Garret 1993:377). Inteendeel Hooglied vier die passie en vreugde van liefde. Ware liefde is moontlik waar twee mense in volle toewyding aan mekaar hulleself volkome prysgee en dit is nie ‘n blote menslike handeling nie en kan slegs verstaan en vasgegryp word as ‘n gawe van God (Knight & Golka 1988:60) of soos Elliot (1994:148) dit stel: “The Song tells of wilder more exciting terrain, of wonder, a sense of harmony, pure joy, integration, thankfulness, refreshment into being for others, - these compose the setting in which love can grow” (Elliot 1994:148). 5.2 Gelykheid Nêrens is daar sprake van een maat wat die ander domineer nie. Beide is betrokke, neem inisiatief en reageer op die ander. Die waardes van gelykheid en gemeenskaplikheid lyk volgens Ndoga & Viviers (2000:1301) na die mees dominante temas in die boek, terwyl daar geen sprake is van ‘n vervanging van patriargale dominansie met matriargale dominansie nie. Burrus en Moore (2003:43) is egter van mening dat daar in 5:2-8 sprake is van geweld en manlike dominansie en dalk is dit probeer vermy deur dit aan die ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 75 een kant te allegoriseer en aan die ander kant om dit as harde realiteit te beskryf as die realiteit van ‘n manlik oorheersde wêreld. Die feministiese hantering van die teks pleit daarvoor dat lesers voortdurend hierdie geweld teen die vrou moet weerspreek. Buiten die verskil in interpretasie ten opsigte van 5:2-8, is daar min sprake van die patriargale verhouding wat kenmerkend was van die kultuur van die Antieke Nabye Ooste nie. Dit wil selfs lyk of die meisie ‘n groter en meer dominante rol speel, terwyl manlike chauvinisme afwesig is (Payne 1996:330). Dalk gebeur dit juis in reaksie teenoor die verknegting van die vrou! Terselfdertyd is daar geen vervaging van die duidelike onderskeid tussen man en vrou nie. 6.2 Vind vreugde in mekaar Payne (1996:332) maak die interessante opmerking dat die geliefdes nêrens verklaar dat hulle vir mekaar lief is nie en tog is dit baie duidelik dat hulle groot vreugde in mekaar vind. Hierdie liefde is dus nie afhanklik van net subjektiewe gevoelens nie, alhoewel ‘n sterk HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 76 affektiewe element teenwoordig is in die lied. Hulle liefde is eerder daarop gefokus om die ander te versterk, te bemoedig en op te bou vir wie en wat hy/sy is. So verklaar die man bv in 4:1 nie “Ek is lief vir jou nie”, maar “Jy is mooi, my liefling...” dieselfde word in 6:4 aangetref. In 1:16 praat die meisie op dieselfde manier van haar geliefde. Hier is dus ‘n liefde wat opgewonde en entoesiasties raak oor die mooi in die ander in ‘n poging om die ander te versterk. Dit is ‘n opbouende, self-bevestigende en aanmoedigende liefde wat verhoudingsmaats wil verbeter en laat groei sodat respek vir die ander ontwikkel kan word. Selfgesentreerde en selfsugtige mense, wat net op hulle self en hulle behoeftes gefokus is, kan moeilik ware liefde ontdek (Knight & Golka 1988:46, 51). Dit is ‘n geweldige belangrike saak in verhoudings en ‘n voorbeeld vir alle geliefdes en verliefdes. Hooglied skuif die fokus weg van jouself en jou gevoelens na dit wat mooi is in die ander. Ware liefde vereis hierdie toewyding of “commitment” teenoor mekaar (Knight & Golka 1988:47). ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 6.3 ‘n Nuwe waardering van die posisie van die vrou In Hooglied wil dit lyk of die vrou die een is wat die inisiatief neem. Vir die eerste keer vind ons dit dat die vrou begin praat in die teenwoordigheid van haar koning, haar man of haar God, as die voorwerp van liefde. Daarmee plaas sy haarself op gelyke voet as onafhanklike en volwaardige mens in haar eie reg en kan Judaïsme eintlik hiermee beskou word as die eerste vryheidsbeweging vir vroueregte (Burrus en Moore 2003:25). Dalk wil dit ‘n korreksie aanbring op die leefwêreld van die Antieke Naby Ooste, maar ook op die patriargale denke van ons tyd oor die rol van die vrou in die hedendaagse huwelik en samelewing. Vanuit feministiese teorie en kritiek word heteroseksualiteit lankal verdink van ‘n erotisering van geslagsongelykheid (Burrus en Moore 2003:29). Die vrou van Hooglied is definitief nie net ‘n gebruiksartikel en pion in die oorwinningstog van mans nie. Sy is volwaardig mens en moet as volwaardige mens verreken word en ‘n plek kry in verhoudings. Hooglied vertel van ‘n vrou wat standpunt inneem ten gunste van die een vir wie sy lief is, wat nie bang is om haar gevoelens uit te druk nie, wat haar waardes hoog hou en oppas, wat nie bloot op sleeptou geneem gaan word nie, wat haar rol in die samelewing vol staan, maar wat self bly glo in die wonder van die liefde ten spyte van die negatiewe ervarings wat sy moes deurmaak (Steyn 2005:31). Verder wil sy haar liefde spontaan toevertrou aan die man van haar drome. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 77 Daar is nie sprake van manlike dominansie, of vroulike onderwer- ping of stereotipering van geslagte nie (Dove 2001:151). Maar deur hierdie rol te vertolk en so op te staan, het die vrou van Hooglied haarself vrywillig onderwerp aan die een vir wie sy lief is. Die vrou in Hooglied tree in die eerste persoon op. Haar gevoelens, emosies en begeertes word aan die leser gebied vanuit haar eie ervaring en nie deur die oë van ‘n man nie (Van Dijk-Hemmes 1989:82). Wat aangryp in Hooglied is dat daar geen sprake is van strukturele en sistematiese hiërargie, soewereiniteit, outoriteit, beheer, oorheersing, onderwerping in die verhouding van die geliefdes nie (Ostriker 2000:49). 6.3 ‘n Nuwe waardering van die posisie van die vrou Hooglied is ‘n oproep, nie net om kennis te neem van die bekende misbruik en tradisionele posisie van die vrou in die samelewing nie, sowel as van die skewe man-vrou verhoudings nie (Steyn 2005:31). Hooglied wil mense ernstig opneem binne gemeenskaplike en vreugdevolle verhoudings. Hooglied poog om die vrou se posisie as die man se gelyke, volgens die skeppingsorde, te herstel. 6.4 Eksklusiewe liefde Salomo se reputasie met sy baie vroue en byvroue word nou wel nie genoem nie, maar word tog veronderstel bloot met die noem van sy naam. In 6:8 word verwys na die sestig koninginne en tagtig byvroue, terwyl die skaapwagter in 6:9 sy een geliefde in kontras met die baie koninginne en byvroue stel. In die slotverse van hoofstuk 8 verwys die meisie na Salomo se wingerd. Direk daarna noem sy haarself ‘n wingerd wat net haar eie is en nie soos die duisend van Salomo nie. Die eksklusiewe liefde tussen die skaapwagter en die meisie staan in kontras met dit wat Salomo verteenwoordig. Die skaap- wagter bied sy liefde aan net een vrou. Sy toewyding is eksklusief en volledig volgens 2:16, 6:3 en 7:10. Die liefde wat seëvier is nie die self gesentreerde, egoïstiese liefde van Salomo met al sy vroue en besittings nie (Knight & Golka 1988:46), maar die eenvoudige suiwer liefde van die skaapwagter wat nie skroom om te droom, opgewonde te raak en homself te gee nie. Die wonder van hierdie boek lê daarin opgesluit dat daar nie halsoorkop met liefde omgegaan word nie. Dit wil lyk of haar opregte en edel reinheid Salomo se hart verower het – 8:10b. Haar egtheid het gemaak dat hy haar kon vertrou en nie jaloers opgetree HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 78 het nie. Haar selfbeheersing het haar laat deel in liefdesvreugde, alhoewel selfs dit ook nie ‘n waarborg was dat haar man (Salomo) weer later sou aan beweeg na ‘n volgende toe nie. Haar liefde het haar laat bly glo dat daar hoop is vir die verhouding. Liefde het alles te doen met “commitment” of toewyding. Hooglied handel oor die liefde van twee mense wat ten volle aan mekaar toegewyd is (Steyn 2005:32). Hierdie konteks van toewyding voorkom dat hulle liefde uitgebuit word, stel hulle in staat om moeilike goed te oorkom en aan te beweeg tot vervulling. 6.5 ‘n Gesonde na-binne-gerigte-verhouding maak ’n gebalan- seerde na-buite-gerigte-verhoudings moontlik 6.5 ‘n Gesonde na-binne-gerigte-verhouding maak ’n gebalan- seerde na-buite-gerigte-verhoudings moontlik Die liefde van Hooglied sluit ander mense in. Derde partye speel ‘n belangrike rol in verhoudings. Ander mense en groepe word betrek. In 5:9 word die opinie van ‘n groep vrouens gevra en in 8:8-9 kom die meisie se broers waarskynlik aan die woord as hulle hul besorgdheid oor hulle kleinsus uitdruk (Payne 1996:333). Die liefde van Hooglied gaan dus nie so op in mekaar dat daar geen tyd, plek en ruimte is vir ander nie. Ander mense en hul opinie en raad is noodsaaklik vir die sukses van ‘n liefdesverhouding. Hier is sprake van ‘n afhanklikheid, maar ook ‘n onafhanklikheid, van ‘n bymekaar wees, maar ook ‘n apart funksionering in hierdie verhouding. Daar is sprake van behoort aan, maar nie besit nie. Dit beteken glad nie dat die liefde nie eksklusief is ten opsigte van toewyding aan mekaar nie. Maar eerder dat dit nie liefde is wat binne ‘n vakuum funksioneer en bestaan nie. Dit is nie ‘n liefde wat wil dooddruk nie. Dit is ‘n liefde van gelykes, wat mekaar se verskille aanvaar en ruimte maak vir dit wat uniek is in die ander, maar ook ‘n liefde wat besef dat dit ander mense nodig het vir ‘n gebalanseerde ontwikkeling en groei van ‘n verhouding. Hier het ons te doen met ‘n liefde waarin die vriendskap en raad van ander opgesoek word. Rasmussen (1993:110-135) dui aan dat geestelike groei en morele vorming slegs binne gemeenskap plaasvind en dat ‘n mens ander nodig het om te groei en gebalanseerd te ontwikkel. 6.6 Liefde deur swaar en moeilike tye In Hooglied word ‘n realisme oor die liefde aangetref. Hier is sprake van ‘n liefde te midde van swaarkry, pyn, eensaamheid, verlange, frustrasies en opoffering (Linafelt 2002:328-329; Knight & Golka 1988:56). In 5:6-7 word gelees hoe die meisie tevergeefs na haar geliefde soek, hoe sy geslaan en verneder word (Payne 1996:333). ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 79 Daar is ‘n erkenning dat liefde nie altyd uitwerk en maklik is nie, maar dat ‘n toewyding daaraan, ten spyte van swaar en moeilike omstandighede en ten spyte van goed wat verkeerd loop, daartoe kan bydrae om tot die ontdekking te kom dat “die liefde is sterker as die dood, die hartstog magtiger as die doderyk... Strome water kan die liefde nie blus nie...” (8:6-7). Die liefde tussen twee mense werk op dieselfde manier. Daar is tye van swaarkry en hartseer. Liefde maak soms seer en vra baie, maar ‘n verhouding waarin die geliefdes aan mekaar en die verhouding toegewy is en bly glo in die wonder van liefde, kan dit oorbrug word en die verhouding kan groei (Steyn & Lotter 2005:18). 6.7 Reinheid Hooglied beskryf baie duidelik fisiese aangetrokkenheid met duidelike seksuele ondertone sonder dat die seksdaad voltrek word. Dit wil dus lyk of die paartjie besig is om mekaar die hof te maak met die oog daarop om vorentoe te trou. Die skaapwagter verwys na die meisie as my suster en my bruid in 4:9-5:1. Beide hierdie terme verwys moontlik na die vaste verbintenis wat reeds voor ‘n huwelik bestaan het (Bennet 2002:3). 5:1 en 7:11-12 is moontlike uitsonde- rings op hierdie gedagte van reinheid, maar dit is moontlik dat dit bloot ‘n uitsien, verlange en begeerte of droom is na wat sal plaasvind na die huwelik voltrek is. Die gebruik van metafore onderstreep die gedagte van reinheid. Veral die verwysing na die meisie as ‘n muur in 8:9 beteken eintlik dat sy seksueel rein is. ‘n Deur daarteenoor verwys na promiskuïteit. In 8:10 bevestig sy self dat sy ‘n muur is – seksueel rein. Ook die tuin metafoor bevestig hierdie gedagte, as die skaapwagter na haar verwys in 4:12 as ‘n tuin wat toegemaak is en ‘n fontein wat afgekamp is. Driemaal lees ons van liefde wat nie wakker gemaak en aangevuur moet word voor die tyd nie daarvoor ryp is nie – 2:7, 3:5, 8:4. Die gedagte van reinheid kom hier baie duidelik na vore: “Moenie te ver gaan voor julle nie getroud is nie”. Provan (2000:152) is van mening dat hierdie waarskuwing daarop gerig is om die geliefdes te laat besef dat daar deeglik rekening gehou moet word met die mag en invloed wat liefde op ‘n mens kan hê en dat dit ‘n geweldige effek op die onderbewuste kan hê. Die mag en impak van liefde op ‘n mens se gevoelens, emosies en drange kan veroorsaak dat as dit nie beheer word nie, dit kan hand uit ruk. Viviers (1989:80-87) wys egter die gevaar van moraliteit uit, indien te rigied met die besweringsrefrein van 2:7, 3:5 en 8:4 gewerk word. Geen verwysing na moraliteit word HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 80 in Hooglied aangetref nie. Hooglied wil aantoon dat ware liefde, wat ‘n gawe is van die Verbondsgod, menslike natuur verbeter en dit is die enigste manier waarop die mens ‘n beter mens kan word (Knight & Golka 1988:59). 6.7 Reinheid Juis daarom is dit geweldig belangrik om te besef dat enige gesprek oor fisiese liefde tussen man en vrou nie gewortel is in die reëls en riglyne van die samelewing nie, maar dat dit gebore word vanuit God se liefde vir die mens en dat die liefde tussen man en vrou verstaan moet word as ‘n gawe van God. En daarom is dit nie ‘n bandelose liefde wat in Hooglied besing word nie, maar ‘n liefde wat deur die meisie se reinheid bevestig en gedra word, want die laaste verse van hoofstuk 8 herhaal die gedagte van reinheid (‘n muur) en dit is hierdie gedagte oor reinheid waarmee die boek afsluit. Sy verklaar in reaksie op haar broers se besorgdheid in 8:8-9 oor hulle kleinsus in 8:10 “Ek is ‘n muur...”. Net die feit dat dit volg op die hartstogtelike verklaring van 8:6-7 onderstreep die karakter van hierdie vrou en die erns waarmee sy haar reinheid beskou het. Dit is hierdie reinheid wat die grond is waarin ware liefde kan groei (Holmyard III 1998:167). 6.8 Die rol van die seksuele binne verhoudings g Die uitdaging is soos Young (2001) dit stel, dat ons sal erns maak met die feit dat die mens ‘n seksuele wese is. Seks is nie iets ekstra nie, maar is veronderstel om deel van ‘n diep en holistiese verhouding wat my totale menswees omsluit, te wees. Seks word te veel as ‘n vuil handeling beskou waaroor ‘n mens moet skaam wees. Veral binne ‘n huwelik kan dit gevoelens van skuld en angs veroorsaak. Die Bybelse standpunt in teenstelling daarmee, is dat seks mooi en goed is. Dit is treffend om in hierdie verband te ontdek dat een hele boek in die Bybel afgestaan word aan die mooi en die wonder van menslike seksuele liefde (Mott 1995:16). Hooglied is baie ryk in beeldspraak waarvan die meeste baie sensueel is. Die reëls waarmee die boek begin is ‘n goeie aanduiding daarvan. In die NAV word dit vertaal met “Soen my, soen my weer en weer! Jou liefkosing is beter as wyn...”. Die NIV vertaal dit met “O that you would kiss me with the kisses of your mouth! For your love is more delightful than wine...”. En dit is maar die begin van die boek! Dwarsdeur die boek word baie beskrywings van verskillende dele van mans en vrouens se liggame aangetref en van die genot van aanraking, smaak, klanke en reuk. Liefkosing word in beeldspraak in vers 2 vergelyk met die drink van wyn, met die sterk konnotasies ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 81 van om onder die invloed te wees en van genot. Daar is baie duidelik sprake van erotiese taal in Hooglied. Veral 5:4, 6 en 7:8-9 word algemeen aanvaar as tekste met baie duidelike seksuele intensies. Op een vlak moet baie van hierdie taal wel verwys na die vrou se seksualiteit, “... yet it is also more than the women’s sexuality, it is the woman herself, and the invitation is to more than the act of consummation. It is an invitation for her lover to become one with her” (Linafelt 2002:327). Lyke (1999:208) toon aan hoe die metafore wat in Hooglied vir menslike liefde gebruik word, verstaan moet word as deel van ‘n baie groter verskynsel in die Hebreeuse Bybel waarin God se liefde konsekwent met behulp van seksuele metafore beskryf word. 6.8 Die rol van die seksuele binne verhoudings Hooglied wil seksualiteit vier in teenstelling met ‘n samelewing wat voortdurend gedrag wil korrigeer en eintlik konfronteer ‘n boek soos Hooglied die leser met die leser se eie soeke, drange en begeertes wat ook groter en meer is as net bloot seksuele vervulling (Walsh 2000:187-195). Bernard van Clairvaux was oortuig daarvan dat om Hooglied te verstaan die leser bereid moet wees om op reis te gaan, bereid om verder as dit wat woorde bied te gaan, “and to enter mistically by force and akwardness into a power waiting, silent and kind. It is not that no one showed up for that poor woman in desire. It is that someone never left” (Walsh 2000:198). Holmyard III (1998:170) verklaar dat daar baie duidelik aan- duidings is dat daar nie in Hooglied sprake is van die voltrekking van die seksdaad nie, maar dat die teendeel eintlik waar is, naamlik dat die meisie baie duidelik aandui dat sy met seks gaan wag tot na die voltrekking van die huwelik (vgl 2:7, 3:5, 8:4). Dit is interessant om daarop te let dat dit elke keer op ‘n toneel volg waarin die plesiere van liefde baie duidelik uitgebeeld word. Ook die versky- ning en gesprek met haar broers in 8: 8-10 bevestig hierdie gedagte: Ware liefde wag. Provan (2000:161) is oortuig daarvan dat die verhaal van Hooglied 3 wil herinner dat seksuele aktiwiteite nie gelyk is aan intimiteit nie en dat ons uitgedaag word om anders te gaan leef teenoor God en ons medemens. Dit daag ons uit om die erotiese terug te plaas in die konteks van dit wat goed en opbouend en diep menslik is, en om nie toe te laat dat ons seksualiteit mense lewens vernietig deurdat dit toegelaat word om die gepaste tyd en plek daarvoor te probeer ontsnap nie. Te maklik verander liefde in drange en begeertes na seks en romanse in ‘n spel waarin jy soveel as HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 82 moontlik probeer kry voor jy verder beweeg na ‘n volgende seksmaat (Lutes 2001). Die paartjie van Hooglied is baie verlief, maar die erotiek waarvan sprake is, neem ‘n tweede plek in naas die blote genot wat hierdie paartjie in mekaar se teenwoordigheid vind. Dit is ook baie duidelik dat onmiddellike bevrediging en outomatiese seks nie die weg is van vervulling of vreugde nie (Sedgwick 1997:311). 6.8 Die rol van die seksuele binne verhoudings Seks is ‘n gawe van God om uitdrukking te gee aan liefde en nie om liefde te vervang nie. Die liefde wat man en vrou saambring en wat uitloop op die seksdaad is ‘n vervulling van die skepppingsopdrag en ‘n bevestiging van toewyding in liefde aan mekaar. Seksualiteit word aangebied as iets wat Godgegewe is en deur die huwelik beskerm word en nie iets wat boos is en net bloot in die huwelik toegelaat word nie (Garret 1993:378). “Erotic union is a ‘utopia’: a ‘no place’ that exists nowhere except between two lovers and even then only fleetingly. But the memory of the experience pervades and transforms the rest of the world. What could be a more appropriate religious metaphor? (Linafelt 2002:342)”. Daarom het ons in Hooglied nie noodwendig net met erotiese stof te doen nie, maar eerder met hoogs romantiese materiaal. In skrille kontras hiermee word Hooglied deur sommige verklaardes as hoogs erotiese materiaal hanteer. Die voorstanders van hierdie benadering werk met ‘n letterlike lees van die seksuele ondertone van die teks. Black (2000:303) beweer dat die boek nooit staties is nie, maar chaoties en krioelend, lewendig met passie en gemeenskap. Vir Michael Goulder (soos aangehaal deur Burrus en Moore 2003:31) is Hooglied niks anders as ‘n stuk hoë kwaliteit pornografie nie. Veral die werk van Boer (2000:286-298) wat sterk werk met repetisie en onversadigbare seksuele begeerte is soms skokkend. Sy benadering maak gebruik van, soos hy dit noem, X- egese of seksegese en hy skroom nie om Hooglied blatant eroties as ‘n pornografiese teks te lees en te interpreteer nie. Kritiek hierteen is dat pornografie, soos verkragting, tiperend is van dominering en daar is genoeg bewyse in die teks dat daar juis ‘n ontmaskering en weg beweeg is daarvan. ‘n Verdere argument is dat waar Boer aandui dat daar seksueel té veel té gereeld gebeur, gebeur daar eintlik niks, terwyl die leser voortdurend in afwagting en suspensie gehou word (vgl Burrus en Moore 2003:39). Hierdie ontwikkeling in interpretasie is in lyn met die ideologiese kritici se standpunt dat daar met groter vrymoedigheid gewerk moet word met aspekte van ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 83 Bybelse tekste wat in die verlede verklaardes in die verleentheid gelaat het en daarom verswyg is of weg geredeneer is, bv met behulp van allegorie en tipologie. 6.8 Die rol van die seksuele binne verhoudings Biblical teophanies are no longer the privilege of patriarchs, prophets, and kings, but now pulsate for simple agragian couples in love and pained by lust... The Song is a theology of absence, but it manages, unlike us, not to sulk about it. Instead, it celebrates human, sensual life in a teeming creation. all. Biblical teophanies are no longer the privilege of patriarchs, prophets, and kings, but now pulsate for simple agragian couples in love and pained by lust... The Song is a theology of absence, but it manages, unlike us, not to sulk about it. Instead, it celebrates human, sensual life in a teeming creation. all. Biblical teophanies are no longer the privilege of patriarchs, prophets, and kings, but now pulsate for simple agragian couples in love and pained by lust... The Song is a theology of absence, but it manages, unlike us, not to sulk about it. Instead, it celebrates human, sensual life in a teeming creation. 6.8 Die rol van die seksuele binne verhoudings Indien Hooglied erotiese en selfs pornografiese literatuur bevat wat inpas by die manlike smaak, is die boek onbruikbaar in beskaafde kringe. In ‘n feministiese wêreld sal daar nie plek vir die boek kan wees as dit nie hierdie bagasie kan afskud nie (Steyn 2005:36). Burrus en Moore (2003:32) werk met die uitgangspunt dat ‘n ontkenning van die erotiese juis veroorsaak het dat Hooglied te gou en te maklik vergeestelik is. Dit het deur die eeue daartoe gelei dat seks as ‘n onderwerp nie bespreek is nie. En die natuurlike gevolg daarvan was dat daar net nog meer oor seks gepraat is – hoe groter die sensuur, hoe meer die onderdrukte belangstelling. Die wêreld waarin ons leef, lewer egter mense wat seksueel baie sterker ontwikkel en blootgestel is en in die hantering van seks en die rol van seks binne verhoudings moet ‘n groter eerlikheid en openheid tot gesprek geskep word. Veral die feministiese interpretasie van Hooglied maak erns met hierdie denkwyse. In hierdie lig het dit baie groot waarde, veral met die klem op ware liefde wat kragtig genoeg is as motiveerder vir die huwelik en die voertuig van gesonde seksualiteit. Dit wil soms lyk of God self nie erkenning kry met die toename van ‘n seksuele lees van die teks en ‘n vermindering van die invloed van allegorisering nie. Volgens Jeanette Winterson mis sy God in Hooglied (vgl Burrus en Moore 2003:50). Die letterlike tradisie van die interpretasie van die Hooglied het soms sinoniem geword met die kritiese tradisie en is gebou op die ruïnes en mislukking van die allegoriese tradisie. Die heteroseksuele benade- ring van die hantering van Hooglied is afhanklik van die uitskuif van God uit Hooglied. Om aan God sy regmatige plek te gee in Hooglied is dus die beste teenvoeter teen die heteroseksuele hantering. Maar hierdie God wat moet terugkeer tot die teks, moet ‘n God wees wat alle grense en beperkinge van menslike hantering van God en van mekaar en selfs van die teks oortref. Dwarsdeur die Hebreeuse Bybel word God al hoe minder tasbaar en sigbaar, sensories afwesig. In Hooglied word al die sensoriese gewaarwordinge aangespreek volgens Walsh (2000:215-216): The Song’s spirituality calls for us to notice the wonders of a deligthfull, complex life. It makes those wonders accessible to HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 84 all. 6.9 Begeerte en liefde Uitgestelde bevrediging het die geneigdheid om wat ons as plesier beskou, te vereenvoudig en dit verfyn die begeerte daarna (Walsh 2000:13). Begeerte kan so maklik as boos beskou word. Juis daarom is dit bevrydend om menslike begeerte dwarsdeur die Bybel raak te loop. In die Bybel kry ons te doen, nie met vaal, verbeeldinglose mense nie, maar met mense wat die vreugdes van die lewe ten volle geniet en daaroor treur en daarna smag, indien dit afwesig is. Begeerte het meer te doen met “wanting” as met “getting”. “Desire is the discipline to live on the edge between wanting and satisfaction” (Walsh 2000:22). Begeerte word juis versterk deur wat afwesig is en waarna verlang word. In Hooglied word die begeerte nooit bevredig nie, wat die drang na mekaar net nog groter maak. Hooglied handel oor ‘n seksuele begeerte tussen twee mense, maar hierdie soeke en drang na mekaar funksioneer as ‘n metafoor wat sinspelend ander soektogte, liefde en beperking in die algemeen na vore bring. ‘n Verhouding met God werk ook met die beginsel van ‘n verlange en behoefte na God en uitgestelde bevrediging. Walsh (2000:21) beskryf dit soos volg: “As it is, we may live on a spiritual edge somewhere between gratitude for the pleasures and joys we experience and a restlessness or yearning for something more”. Die God van die Ou Testament is ‘n God wat mense nie te siene kry nie, daarom is die soeke en begeerte na sy teenwoordigheid, na die Een wat ons liefhet, op ‘n sekere vlak die storie van die Bybel. Die Bybel is eerder ‘n boek van belofte en hoop as vervulling, of in ander woorde, ‘n boek van uitgestelde bevrediging. Tot ‘n mate is dit presies wat geloof is, “om seker te wees van die dinge wat ons hoop, om oortuig te wees van die dinge wat ons nie sien nie” (Heb 11:1). Geloof is die begeerte en verlange na meer en ‘n dieper verstaan van God, of van ‘n groter bewussyn van sy teenwoordigheid en betrokkenheid in die lewens van mense. En al word hierdie behoefte nooit bevredig nie, neem dit nie die geloof daarin weg nie, maar word dit juis deur die begeerte versterk. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 85 7 ’N ERKENNING VAN EIE BEPERKTHEID EN ’N AFHANKLIKHEID VAN GOD Vir Karl Barth toon Hooglied die teenwoordigheid van genade aan ten spyte van sonde en korrupsie in verhoudings (vgl Garret 1993:377). Salomo se huwelikslewe was baie ver van volmaak of voorbeeldig af. Sy hantering van verhoudings het veel te wense oor gelaat. Die laaste persoon by wie daar dus geleer kan word oor verhoudings is Salomo. God straf hom omdat hy met volksvreemde vrouens getrou het, owerspel gepleeg het en so integriteit ingeboet het. Campbell (2000:27-30) maak baie van die feit dat Salomo se outeurskap van Hooglied in lyn is met die voortsetting van die Dawidiese verbond van 2 Samuel 7. In hierdie verband is dit verstommend dat juis hierdie Salomo oor liefde skryf, want ten spyte van sy ontrouheid en owerspel, eer die Here sy toewyding tot moraliteit en die huwelik deur die leser in Hooglied te herinner aan een huwelik wat God se seën daarop gehad het. Daarmee wil die Here aandui dat Hy sy kant van die verbond gaan nakom. Telkens as Salomo genoem word, moet rekening gehou word met die onder- stroming van die verbond. Hier het die leser te doen met die beloofde nageslag van Dawid, wat die naam “geliefde van die Here” (Jedidja – 2 Sam 12:25) dra, wat self die draer is van die Dawidiese belofte en in hierdie verband die voorloper is van die Seun van Dawid. Uit die hele familie van Dawid word juis Salomo as opvolger gekies en hierdie man, met sy swak geskiedenis op die terrein van liefde en liefdesverhoudings, skryf die grootste liefdesgedig van die Ou Testament. As Hooglied bloot ‘n viering was van menslike liefde kon enige outeur dit maar skryf. Die feit dat die boek aan Salomo toegedig is, onderskryf eintlik God se rol in die nakom van sy beloftes, vertel van God se onvervreembare genade en trou ten spyte van die ontrou van mense. Hierdie verbondstrou (hesed van 2 Sam 7:15) is die beste sigbaar daarin dat hierdie God ‘n persoon wat juis die liefde misbruik en oortree, gebruik om van sy trou (hesed) te vertel. Ten diepste is Hooglied dan ‘n viering van God se trou en liefde vir die mens. 7 ’N ERKENNING VAN EIE BEPERKTHEID EN ’N AFHANKLIKHEID VAN GOD Hy gee Hom vir ons al verdien ons dit nie en is ons nie sy liefde werd nie, maar aan die ander kant daag dit ons uit om sy voorbeeld van onvoorwaardelike liefde en trou na te streef in liefdesverhoudings waarin ons betrokke is. Die misterie en volheid van hierdie liefde is finaal nie gewortel in die verhouding tussen mense nie, maar in die wyse waarop God Die misterie en volheid van hierdie liefde is finaal nie gewortel in die verhouding tussen mense nie, maar in die wyse waarop God vir die mense lief is. En al misluk hierdie liefde tussen mense en HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 86 word foute begaan, waarin ons die voorbeeld van Salomo navolg, kan gelowiges bly glo in liefde, omdat ons hier te doen kry met ‘n Verbondsgod wie se liefde vir ons nie geblus kan word nie. Beek (1984:147) is van mening dat in Hooglied aardse liefde as geskenk van die Skepper beskryf word binne die menslikheid van die rolspelers. DIE WAAGSTUK: LIEFDE 8 Daar is seker geen groter waagstuk in die lewe as om vir iemand lief te word nie, as om jou hart oop te stel en vir iemand te gee nie, of iemand in jou lewe toe te laat nie. Hooglied handel ook oor hierdie waagstuk – “about being a fool for love and all that” (Merkin 1994:249). Die teks handel ook oor die kwetsbaarheid. Om op iemand verlief te word, is ‘n blootstelling aan verwerping en vernedering. Drie maal verklaar die Sullamiet dat liefde nie wakker gemaak en aangevuur moet word voor die tyd nie daarvoor ryp is nie – 2:7, 3:5, 8:4. Dit is moontlik dat hierdie vers ook heenwys na die potensiaal om, uit vrees vir verwerping, eerder die liefde nie aan te wakker nie. Wat ook in hierdie woorde gelees kan word, is die vrees dat ‘n persoon wel waag en sy of haar hoop op iemand of op ‘n spesifieke verhouding plaas en dan teleurgestel word of bespotting en selfs verwerping moet verduur. Om verlief te raak dra altyd die potensiaal of moontlikheid saam dat die verhouding dalk nie gaan uitwerk nie. GEVOLGTREKKING 9 In hierdie artikel is aangetoon dat Hooglied steeds relevant is en gebruik kan word as ‘n eietydse paradigma vir romantiese liefde tussen ‘n man en ‘n vrou. Daar is aandag geskenk aan die literêre genre van Hooglied en die romantiese verhouding tussen man en vrou soos dit in Hooglied na vore kom, is bespreek. Die sogenaamde “liefdesdriehoek” wat na vore kom in die boek, het onder die loep gekom asook die wederkerigheid en gelykheid wat tussen die man en die vrou bestaan. ‘n Aantal konsekwensies van Hooglied vir hedendaagse romantiese verhoudings word uitgespel. Die gevolgtrekking van die artikel is derhalwe dat die Ou Testamentiese boek van Hooglied steeds kan dien as paradigma vir die verstaan en uitlewing in romantiese verhoudings ten spyte van die “waagstuk van die liefde”. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 87 Literatuurverwysings Beek, M A 1984. Prediker, Hooglied. Nijkerk: Uitgewerij G F Callenbach, 231 p. Bennet, S J 2002. Love over Gold: The Song of Songs for Aotearoa-New- Zealand. International Review of Missions 91(360), 31-41, January. Boer, R. 2000. The Second Coming: Repititions and insatiable desire in the Song of Songs. Biblical Interpretation 8(3), 276-299. Burrus & Moore, S D 2003. Unsafe Sex: Feminism, pornography and the Song of Songs. Biblical Interpretation 11(1), 24-52. Bybel. 1993. Die Bybel: nuwe vertaling. Kaapstad : Bybelgenootskap van Suid-Afrika. Bybel. 1988. The Holy Bible: New International Version. Discipleship Study Bible. Grand Rapids, Mich.: Zondervan Publishing House. Campbell, I D 2000. The Song of David’s Son: Interpreting the Song of Solomon in the light of the Davidic Covenant. Westminster Theological Journal 62, 17-32. Dove, M 2001. “Merely a Love Poem”? In Devlin-Glass, F & McCredden, L (eds.) Feminist Poetics of the Sacred. Oxford: University Press, 150-164. Garret, D A 1993. Proverbs, Ecclesiastes, Song of Songs. The New American Commentary. Volume 14. Nashville, Tn: Broadman Press, 448 p. Holmyard III, H R 1998. Solomon’s Perfect One. Bibliotheca Sacra 155, 164- 171, April-June. Kaiser, W C Jr. 2000. True Marital Love in Proverbs 5:15-23 and the Interpretation of Song of Songs. In Packer, J I & Soderlund, S K (eds.). The Way of Wis-dom.Grand Rapids, Mich.: Zondervan Publishing House, 106- 116. Knight, G A F & Golka, F W 1988. Revelation of God. A Commentary on the Books of The Song of Songs and Jonah. Grand Rapids, Mich.: WM. B. Eerdmans Publishing Company. Landy, F 1979. The Song of Songs and the Garden of Eden. Journal of Biblical Literature 98, 513-528. Linafelt, T 2002. Biblical Love poetry (... and God). Journal of the American Academy of Religion 70(2), 323-345. Lutes, C. 2001. Should Christians Sing Love Songs? Campus Life, 60(2); 38(1), September. [In Academic Search Premier, Full display: www- sa,ebsco.com] [Date of access: 3 June 2003]. Lyke, L 1999. The Song of Songs, Proverbs, and the Theology of Love. In Seitz, L & Greene-McCreight, (eds.). Theological Exegesis. Grand Rapids, Mich.: Wm B Eerdmans, 208-223. HOOGLIED: HEDENDAAGSE PARADIGMA 88 Merkin, D 1994. The Woman in the Balcony: On rereading the Song of Songs. In Büchmann, C & Spiegel, C. Out of the Garden. Woman writers on the Bible. New York: Fawcett Columbine, 238-251. Mott, S C 1995. The Goodness of Sexual Love in the Song of Songs. Literatuurverwysings Christian Social Action 8:16, May. Murphy, R E 1990. The Song of Songs. Hermeneia - A Critical and Historical Commentary on the Bible. Minneapolis: Fortress Press, 237 p. Ndonga, S S & Viviers, H 2000. Is the woman in the Song of Songs really that free? Hervormde Teologiese Studies 56(4), 1286-1307. Ostriker, A 2000. A Holy of Holies: The Song of Songs as Countertext. In Brenner, A. & Fontaine, C R, (eds). The Song of Songs. A Feminist Companion to the Bible, 6. Sheffield: Sheffield Academic Press, 17-58. Payne, R 1996. The Song of Songs: Song of Woman, Song of Man, Song of God. The Expository Times 107, 329-333, August. Provan, I W 2000. The Terrors of the Night: Love, Sex and Power in Song of Songs 3. In Packer, J I & Soderlund, S K (eds.). The Way of Wisdom. Grand Rapids, Mich.: Zondervan Publishing House, 150-167. Rasmussen, L L 1993. Moral fragments and moral community. Minneapolis, Minn.: Fortress Press, 176 p. Sedgwick, C 1997. Let There Be Love! The Expository Times 108, 310-311. Steyn, R S 2005. Die impak van die postmodernisme op voor-huwelikse verhoudings: ‘n Pastorale studie (PhD proefskrif). Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. Steyn, R S & Lotter, G A 2005. Voor-huwelikse verhoudings: ‘n verkennende kwalitatiewe empiriese ondersoek. Potchefstroom (Ongepubliseerde artikel). Van DijK-Hemmes, F 1989. The Imagination of Power and the Power of Imagination. Journal for the Study of the Old Testament 44, 75-88. Viviers, H 1989. Die Besweringsrefrein in Hooglied 2:7, 3:5, 8:4 - “Moenie die liefde rypdruk nie” of “steur ons nie in ons liefde nie”. Skrif en Kerk 10(1), 80-89. Walsh, C E 2000. Exquisite desire. Minneapolis, Mich.: Augsburg Fortress, 245 p. Young, F 2001. Sexuality and Devotion. Theology & Sexuality: The Journal of the Institute for the Study of Christianity & Sexuality, 14: 80(17p), March. In Academic Search Premier, Full display: www-sa,ebsco.com] [Date of access:3 June 2003]. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 27(1)2006 89

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/143/113

Afrikaans

1 Artikel gebaseer op doktorale proefskrif onder leiding van Prof J G van der Watt, Departement Nuwe Testamentiese Wetenskap, Universiteit van Pretoria, as promotor. Permanente homoseksuele verhoudings van liefde en trou J Potgieter1 (Universiteit van Pretoria) J Potgieter1 (Universiteit van Pretoria) 1.1 Homoseksuele oriëntasie is ‘n onbekende vir Bybel- skrywers 1.1 Homoseksuele oriëntasie is ‘n onbekende vir Bybel- skrywers Homoseksualiteit is dus volgens hierdie groep eerder “vreemde seksualiteit” of “grys seksualiteit” (Barnard 2000:84-86). Dit is ‘n manier van seksuele uitlewing en gee ruimte vir ‘n “alternatief” op heteroseksualiteit. Anthonissen en Oberholzer (2001) verduidelik dat die begrippe homoseksualiteit en/of gay-wees daardie “seksuele oriëntasie” is wat verwys na liefde, emosionele betrokkenheid, seksuele aangetrokkenheid en gedrag tussen mense van dieselfde geslag (Anthonissen & Oberholzer 2001:35-36). “Oriëntasie” of “disposisie” dui op ‘n bio-psigo-sosiale toestand wat daartoe lei dat iemand hom of haarself as homoseksueel sien (SKLAS Nederduitse Gereformeerde Kerk Wes-en-Suid-Kaapland 2004 = Predikante konferensie). Dit gaan dus daarom dat iemand se bestaanswerklik- heid (eksistensiële gegewe) só is dat die persoon hunker na iemand van dieselfde geslag (Christian Reformed Church in North America 1973/1999:7-9). Dit korreleer met die selfbeeld, selfverstaan en liggaamsbeeld van dié spesifieke persoon (Konsepverslag van SKLAS vir voorlegging aan die Sinode van Wes-en-Suid-Kaapland 1999:2; Werkgroep in verband met homoseksualiteit van die Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk van Oos-Transvaal, 2001). Die implikasie van hierdie argument is dat daar dus drie vorme van ‘n seksuele oriëntasies bestaan is, naamlik manlik, vroulik en homoseksueel. ‘n Basiese fout deur voorstanders van bogenoemde argument is dat daar teen “begrippe” of “definisies” vasgekyk word. ‘n Beter metode sal eerder wees om vas te stel hoe seksuele identiteit in die samelewing van die destydse Bybelskrywers beleef is. Permanent homosexsual relationships of love and commitment In this article, the argument is made that homosexual relationships of love and commitment was known by the writers of the Bible. Though definitions like “gay” or “homosexuality” was not known, sexual identity was known. According to the anthropology of the Mediterranean people, somebody’s identity was found in the way he or she lived: “If I have a homosexual relationship, then my identity was homosexual”. This article shows that permanent homosexual relationships of love and commitment were known among the Greek philosophers. People like Plato, Aristotle and Pausanius had permanent homosexual partners. Even Paul knew about permanent homosexual relation- ships of love and commitment. Sufficient evidence has been found in cities like Rome, Corinth and Ephesus on the existence of such relationships. Die debat rakende seksuele homoseksuele verhoudings is vandag een van die kerndebatte in die kerk en die media. Voorstanders van permanente homoseksuele verhoudings van liefde en trou argumen- teer graag dat die Bybelskrywers nie die “tipe” homo-eksualiteit wat vandag bestaan, geken het nie. Die homoseksualiteit waarvan die Skrif praat, is volgens hulle perverse seksuele verhoudings of homoseksuele verhoudings wat in die kultusse voor gekom het. Baie word daarvan gemaak dat die begrip “homo-eksualiteit” of “homo- seksueel” ‘n relatiewe jong term is. Dit is eers in 1892 in Duitsland die eerste keer gebruik. Dit is volgens hierdie groep nie afgelei van die Latyn homo (man/mens) nie, maar vanuit die Grieks homoios (dieselfde) wat dus dui op ‘n seksuele oriëntasie vir dieselfde geslag (O’Via 2003:1). Dit impliseer dat die debat in groot mate gevoer word oor die seksuele identiteit van homoseksuele persone met die PERMANENTE HOMOSEKSUELE VERHOUDINGS 174 argument dat die skrywers van die Bybel nié ‘n homoseksuele oriëntasie geken het nie. 1.2 Homoseksuele identiteit Die hipotese in hierdie artikel is dat dit ‘n verkeerde argument is om te beweer dat die destydse mense nie ‘n homoseksuele oriëntasie geken het nie, bloot omdat die begrippe (“gay” of “homoseksuele oriëntasie”) nie destyds bekend was nie. Dit sal ek doen deur te soek na ‘n “seksuele identiteit” wat voortgespruit het uit ‘n bepaalde gedrag. In terme van die destydse mense sou dus gesê word dat indien permanente homoseksuele verhoudings van liefde en trou ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 27(1)2006 175 tussen mense van dieselfde geslag voorgekom het, hulle wel kennis gehad het van wat ons vandag ‘n homoseksuele oriëntasie sou noem. Dit moet verstaan word binne die antropologie van die destydse Mediterreense mense, waar iemand se identiteit deur sy/haar optrede bepaal is, met ander woorde “hoe ek optree, is wie ek is” (Malina 1986:26). In die res van hierdie artikel wil ek poog om aan te toon dat die Griekse en Romeinse kulture wel ‘n homoseksuele identiteit (oriëntasie) geken het. 2 SEKSUALITEIT IN DIE KULTURE VAN DIE DES- TYDSE MEDITEREENSE MENSE 2 SEKSUALITEIT IN DIE KULTURE VAN DIE DES- TYDSE MEDITEREENSE MENSE Seksuele identiteit kom wel in die destydse Griekse en Romeinse kulture na vore. Dit word afgelei uit die seksrolle wat mans en vroue onderskeidelik gespeel het. Seks is gesien as iets wat jy aan iemand anders doen. Die seksrol van die man het gedui op sy aktiewe beheer van die vrou. Die vrou was weer die passiewe ontvanger wat genot geput het om seks te ontvang. Die man “penetreer” en die vrou word “gepenetreer”. Owerspel deur ‘n vrou (vgl ook Matt 5:31) was verkeerd aangesien sy beheer oor haar eie seksrol geneem het – onder die beheer van haar man uit (Karros 2001:1255-1256). Die vraag rondom seksuele identiteit is dan: Hoe het die gepenetreerde dan sy rol in die verhouding verstaan. Die seksuele identiteit van die manlike homoseksueel word gevind in die feit dat die passiewe persoon die “begeerte” het om deur ‘n “ander man” gepenetreer te word. Dit is met ander woorde dieselfde begeerte wat by ‘n vrou bestaan. Nie alle volwasse mans is as “ware mans” gesien nie. Die passiewe vennoot in die seksuele verhouding is gesien as iemand met ‘n “vroulike ervaring” en daarom nie as ‘n ware man nie (Karros 2001:1259-1261). 2.1 Permanente homoseksuele verhoudings in die Griekse kultuur Die bestaan van ‘n homoseksuele identiteit word vervolgens ondersteun deur filosowe wat hul voorkeur en liefde vir mans nie weggesteek het nie. Daar word beweer dat onder hierdie filosowe mense soos Sokrates, Cartulles, Virgilius en Horatio was. Dit word afgelei vanweë hul erotiese gedigte oor mans (Verslag van die kommissie Leer en Aktuele sake van die Sinode van Noordkaapland 2003:29). PERMANENTE HOMOSEKSUELE VERHOUDINGS 176 In ‘n artikel waarin gepoog word om aan te toon dat die verskillende vorme van homoseksualiteit wat vandag voorkom, ‘n ou verskynsel is, wys Nassbaum (2002) vanuit die antieke artefakte, toesprake van filosowe, gedigte sowel as Griekse komedies dat mense in die antieke tyd wel homoseksuele verhoudings gehad het waar liefde-en-trou betrokke was. Sy gebruik die Griekse praktyke van homoseksualiteit om daardeur vir die samelewing van vandag meer empatie te laat kry vir die vrese, hoop en vreugde van mense wat persone van dieselfde geslag liefhet (Nussbaum 2002:16-19). Liddel en Scott (1983) dui aan dat die antieke filosowe spesifieke begrippe gehad wanneer hulle na pederastie (‘n volwasse man wat ‘n seksuele verhouding met ‘n jong seun het) verwys. So is paidarasths/paidikhn gebruik. Dit hou ook verband met die begrip pedofiel paidofilew wat ook gebruik is om hierdie gebruik aan te toon (Liddel & Scott 1983:584). Vanuit die geskrifte van die antieke filosowe is dit billik om te sê dat dit nie ‘n korrekte persepsie is dat pederastie en militêre homoseksualiteit die enigste bekende vorme van homoseksualiteit in die destydse antieke samelewings was nie. Wat vandag as kern- homoseksualiteit bekend staan, het ook as ‘n aparte seksuele identi- teit in die destydse samelewing gefunksioneer. Hierdie verskynsel kom veral voor in ‘n lyn van filosowe waar die een die ander vroeër opgelei het. Dit word gevind by Sokrates, sy student Plato en dié se student, Aristoteles. Plato vertel in sy Symposium (Plato 1995a:36:93) dat Alicibiades op Sokrates verlief was, maar dat Sokrates op daardie stadium ‘n permanente verhou- ding met Agaton gehad het. Alicibiades probeer dan die verhouding tussen Sokrates en Agaton opbreek (Plato 1995a:90:93). Verder vertel die karakter Aristofanes (‘n denkbeeldige skep- ping van Plato) dat alle mense op soek is na die ander helfte van ons menswees. Hierdie ander helfte is vir sommige mans ander mans, terwyl dit weer vir sommige vroue ander vroue is. Dan is daar ook diegene vir wie hul ander helfte mense van die teenoorgestelde geslag is. 2.1 Permanente homoseksuele verhoudings in die Griekse kultuur In ‘n poging om hierdie gebruik wat oënskynlik volgens hom deur die samelewing as ‘n skandelike praktyk beskou is, aanvaarbaar te maak, skryf Plato apologeties dat sulke permanente verhoudings tussen mense van dieselfde geslag nie skandelik is nie, aangesien hierdie mense hul helfte (wat van dieselfde geslag as hulle is) in vriendskap, liefde en intimiteit soek (Nussbaum 2002:10). ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 27(1)2006 177 In gevalle waar ‘n man se ander helfte, nog ‘n man is, of ‘n vrou se ander helfte nog ‘n vrou is, sal hierdie mense nie met mense van die teenoorgestelde geslag trou nie2. Indien hulle trou (hetero- seksueel) is dit net omdat die “wet” dit van hulle vereis. Hulle sou dan eerder verkies om lewenslank by mekaar (mense van dieselfde geslag) te bly op grond van wedersydse liefde, vriendskap en intimiteit. Dit is nie net die seksuele drang wat hulle na mekaar dryf nie, maar ‘n intense onbekende onverklaarbare soeke van hulle “siele” na mekaar (Plato 1995b:75). Dit is daarom ‘n billike afleiding om te maak dat daar in die destydse samelewing nie nét homoseksuele verhoudings wat pervers, kulties en pederasties van aard was, voorgekom het en bekend was nie. Permanente langtermyn verhoudings van liefde en trou was bekend. Dit is ook nie sò dat die destydse filosowe net losbandig was nie. Sketse op artefakte dui nie net jonger seuns en ouer mans aan nie, maar ook gevalle waar die sogenaamde jonger persoon inder- daad ouer as “seun-wees” is. Plato se langtermyn verhouding met Dion van Sirakuse het begin toe Plato 50 jaar oud was en Dion 35 jaar. Sommige Stoïsynse filosowe verkies dat verhoudings tussen mense van dieselfde geslag ten minste 28-jaar sou duur (Paulus was bekend met die stoïsynse filosofie aangesien dit waarskynlik een van die sterkste filosofiese strominge in Tarsus was). Pausanias, die spreker in Plato se Symposium, is ‘n historiese figuur. Sy homo- seksuele verhouding met ‘n digter het vir ten minste 12 jaar geduur. Die verhouding het begin toe ‘n Agaton (Pausanius se homoseksuele lewensmaat en nie dieselfde as die Agaton met wie Sokrates ‘n permanente homoseksuele verhouding gehad het nie) ‘n volle 18 jaar oud was (Nussbaum 2004:16; Plato 1995b:7:56; Quast 1994:35). Daar was dus in sekere homoseksuele verhoudings wel sprake van wederkerigheid, duursaamheid en liefde. 2 Die filosoof verwys hier na ‘n huwelik binne die konteks van ‘n man en ‘n vrou. Hy wys egter wel dat mense wat na dieselfde geslag smag hoewel hulle nie met mekaar trou nie, wel in langtermyn verbintenisse met mekaar gaan. 2.1 Permanente homoseksuele verhoudings in die Griekse kultuur Die Griekse filosowe wat homoseksualiteit as aanvaarbaar gesien het, het die norm van stabiliteit, vriendskap en liefde bo onstabiele losbandigheid verkies. Beide Plato en Pausanius verwys na hulle homoseksuele verhou- dings binne die konteks van ‘n lewenslange vennootskap. Waar seks tussen heteroseksuele tot voortplanting kon lei, was seks tussen 2 Die filosoof verwys hier na ‘n huwelik binne die konteks van ‘n man en ‘n vrou. Hy wys egter wel dat mense wat na dieselfde geslag smag hoewel hulle nie met mekaar trou nie, wel in langtermyn verbintenisse met mekaar gaan. PERMANENTE HOMOSEKSUELE VERHOUDINGS 178 mense van dieselfde geslag beskou as die voortplanting van dieselfde of ‘n beter “gees”. In Sparta is koormusiek ontdek wat die liefde tussen vroue besing. Plato vertel ook dat die Atheners bekend was met die liefde tussen vroue (Nussbaum 2004:14-17). Die bestaan van langtermyn homoseksuele verhoudings behoort gesien te word binne die konteks dat die Grieke ero~ (passie) alleen as iets gewelddadig, chaoties, gevaarlik en onbeheerbaar gesien het. Daar moes ander elemente van wat in Afrikaans as “liefde” beskryf word, ook teenwoordig wees (Karros 2001:1258). Interessant is dat Plato ten spyte van sy eie voorliefde vir ‘n man, in sy Laws erken dat gemeenskap tussen ‘n man en ‘n vrou natuurlik is, terwyl seks tussen ‘n man en ‘n man of ‘n vrou en ‘n vrou nie natuurlik is nie, met ander woorde “teen die natuur” (Plato 1995c:24:611 – para fusin – kon Paulus dit in gedagte gehad het in sy skrywe van Romeine 1?). Later verwys sy gespreksgenoot, ‘n onbekende Athener, dat dit beter sou wees dat wette gemaak word om seks tussen mans met mekaar en vroue met mekaar te verbied. Die vraag kan dus met reg gevra word of hierdie interne spanning by Plato rakende homoseksuele verhoudings, beteken dat die antieke mense ook oor die voorkoms van ‘n “homoseksuele identiteit” gedebateer het? (Plato 1995c:381: 611). Karros beweer dat Aristoteles ook positief was oor beide manlike en vroulike homoseksuele verhoudings waar wederkerig- heid en liefdesvriendskappe teenwoordig was. Volgens haar sien hy heteroseksuele- en homoseksuele verhoudings nié slegs binne die konteks van die “selfbevrediging van die enkeling se luste” nie. 2.1 Permanente homoseksuele verhoudings in die Griekse kultuur Aristoteles se geskrifte dui vir haar nie daarop dat die antieke Grieke die aktiewe manlike persoon in ‘n homoseksuele verhouding as ‘n homoseksueel sou sien nie, maar die passiewe vennoot wat genot vind om “gepenetreer” te word – met ander woorde die penetreerder bly “man” (Karros 2001:1257). Die passiewe vennoot in die seksuele verhouding identifiseer met “vroulikheid”, terwyl die manlike persoon weer dié persoon is wat die aktiewe seksgenoot is wat sy semen in die passiewe vennoot stort (Aristoteles 1995:56: 286). Vir hom is beide die vorme van seksualiteit onder mans en vroue prysenswaardig as dit binne die konteks van wederkerigheid aan mekaar se behoeftes in langtermyn verhoudings voldoen (Nussbaum 2002:21). Aristoteles se positiewe siening van liefde vir dieselfde geslag kan verstaan word wanneer hy verduidelik dat daar in die mensdom ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 27(1)2006 179 sekere “disposisies” is waarmee mense gebore word. Onder hierdie disposisies is ook seksuele disposisies wat volgens “normale seksuele norme” as “onnatuurlik” (dalk weer Paulus se agtergrond en siening van homoseksuele verhoudings in Rom 1) gesien kan word. Dit is waar ‘n man die passiewe rol van die vrou in seksuele dade inneem. Hy skryf: Now corresponding to each of these kinds of unnatural pleasures (fæusiw) we may observe a related disposition of character. ... These practices result in some cases from natural disposition, and in others from habit, as with those who have been abused from childhood. When nature (fæusiw) is responsible, no one would describe such persons as showing unrestraint, any more than one would apply that term to women because they are passive and not active in sexual intercourse ... (Aristoteles 2000:1148b). Uit die antieke geskrifte is ook getuienis gevind dat sekere manspersone in die openbaar as verfynde vroulike (homoseksuele) persone verskyn het. Liddel en Scott wys ook dat die begrip eéanos met fyn of verfyn (Aristoteles 2000:1148b; Liddel & Scott 1983:218), terwyl neanikos weer met homoseksueel vertaal kan word (Liddel & Scott 1983:218). Vervolgens wil ek wys op getuienis wat daarop dui dat permanente homoseksuele verhoudings van liefde en trou (homo- seksuele huwelike) wel gedurende die tyd van die Nuwe Testament bekend was. 2.2 Seksualiteit in die Romeinse kulture Anders as wat voorstanders van permanente seksuele homoseksuele verhoudings en -huwelike graag wil glo, was permanente homo- seksuele huwelike van liefde en trou inderdaad gedurende die tyd van Paulus bekend. Dit het ook voorgekom in al drie die stede aan wie se Christene hy in sy briewe teen die sonde van homoseksuele verhoudings waarsku. Boswell (1996), ‘n homoseksuele persoon en aktivis ten gunste van homoseksuele huwelike van wederkerigheid, duursaamheid, liefde en trou, gee in ‘n poging om op die normaliteit van homoseksuele huwelike en seksuele verhoudings te dui, bewyse uit die antieke bronne van sulke huwelike in die destydse Meditereense samelewing waaronder die meeste uit die tyd van Paulus dateer. Dit is verhou-dings waar pederastie, losbandigheid en perversiteit nié ter PERMANENTE HOMOSEKSUELE VERHOUDINGS 180 sprake is. Paulus se uitsprake ten opsigte van die gemeentes in Rome, Korinte en Efese (1 Timoteus) moet binne hierdie konteks beoordeel word. In Boswell se bewyse word al hierdie stede genoem: sprake is. Paulus se uitsprake ten opsigte van die gemeentes in Rome, Korinte en Efese (1 Timoteus) moet binne hierdie konteks beoordeel word. In Boswell se bewyse word al hierdie stede genoem: • Nero het met twee mans in die openbaar in die huwelik getree. Een van hierdie lewensmaats van hom is dan ook as “koningin” vereer (Boswell 1996:69,82-84). Dit is belangrike inligting wanneer die interpretasie van die briewe aan die Romeine, Korinte en Efese bestudeer word. Paulus het hierdie briewe geskryf gedurende die tyd van Nero se regering (54-68 nC) – Die Romeine brief waarskynlik in 55-56 nC, die brief van Korinte waarskynlik in 54 nC en 1 Timoteus waarskynlik 61-64 nC (Van der Watt 2003:706, 723, 805). • Xenophon van Efese vertel van homoseksuele verhoudings van liefde en trou in dié stad. ‘n Voorbeeld hiervan is Hippotoos. Hy het ‘n man van dieselfde ouderom (nié pederastie nie) as hy liefgehad (Boswell 1996:86; Smith 1996:234). So was die eerste groot liefde van Dionysius, ‘n ander man met die naam van Ampelus (Boswell 1996:85). • Hadrianus (ongeveer 130 nC) word beskou as een van die vyf beste keisers van Rome. Hy het ‘n permanente verhouding met ‘n ander man, Antonius gehad (Boswell 1996:85). • Daar is ook voorbeelde van biseksualiteit. Amatorius, ‘n jong man was verlief op beide jongmeisies en jongmans wat dieselfde ouderdom as hy was (Boswell 1996:86). 2.2 Seksualiteit in die Romeinse kulture Bernice married Mesopotamië (verwysende na die vrou uit Mesopotamië), (Boswell 1996:84; Brooten 1996:50-51). 2.2 Seksualiteit in die Romeinse kulture • Twaalf Attiese vase is gevind met verskillende voorbeelde van volwasse homoseksuele verhoudings (Huppert 1988: 255-268; Smith 1996: 234). • Daar is nie baie bewyse van lesbiese verhoudings in Rome nie. Boswell motiveer dit aangesien die meeste Romeinse geskied- skrywers manlik was. Daar is wel ‘n verhaal wat die skrywer Ovid neergeskryf het van twee vroue wat in ‘n liefdes- verhouding met mekaar gestaan het (Boswell 1996:83; Brooten 1996:42-45). • Uit die stad Lesbos is lesbiese erotiese gedigte van Sappho gevind rakende haar sensuele begeertes vir ’n ander vrou (Brooten 1996:29; Smith 1996:234). ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 27(1)2006 181 • Lucian vertel in sy Dialogues of the Courtesans van vroue uit die stad Lesbos (waarskynlik waar die benaming lesbies vandaan kom?) wat permanente verhoudings met mekaar gehad het. So is ene Megilla met ‘n vrou van Korinte getroud (Boswell 1996:83; Brooten 1996:51-52). • Lucian vertel in sy Dialogues of the Courtesans van vroue uit die stad Lesbos (waarskynlik waar die benaming lesbies vandaan kom?) wat permanente verhoudings met mekaar gehad het. So is ene Megilla met ‘n vrou van Korinte getroud (Boswell 1996:83; Brooten 1996:51-52). • Plutarch dui op lesbiese verhoudings wat in die stad Sparta voorgekom het (Smith 1996:240). • Pseudo Phocilydes verwys na die onaanvaarbaarheid van beide manlik en vroulike homoseksuele verhoudings. Die werk dateer ongeveer uit 30 vC tot 40nC. • Hy vertel ook van ‘n permanente verhouding wat later op ‘n huwelik tussen die koningin van Egipte, Bernice, en ‘n vrou van Mesopotamië uitgeloop het: … rescued her and returned her to her Bernice, from whom she had been taken, and who had become the queen of Egypt after her father’s death. Bernice married Mesopotamië (verwysende na die vrou uit Mesopotamië), • Hy vertel ook van ‘n permanente verhouding wat later op ‘n huwelik tussen die koningin van Egipte, Bernice, en ‘n vrou van Mesopotamië uitgeloop het: … rescued her and returned her to her Bernice, from whom she … rescued her and returned her to her Bernice, from whom she had been taken, and who had become the queen of Egypt after her father’s death. Bernice married Mesopotamië (verwysende na die vrou uit Mesopotamië), … rescued her and returned her to her Bernice, from whom she had been taken, and who had become the queen of Egypt after her father’s death. (Boswell 1996:84; Brooten 1996:50-51). • Net so word in die Jerusalemse Talmud ‘n debat tussen die skole van Hillel and Shammai gevind oor die vraag of lesbiese seksuele verhoudings ‘n vrou se maagdelikheid wegneem (Brooten 1996b:64-65; Smith 1996:242). • Net so word in die Jerusalemse Talmud ‘n debat tussen die skole van Hillel and Shammai gevind oor die vraag of lesbiese seksuele verhoudings ‘n vrou se maagdelikheid wegneem (Brooten 1996b:64-65; Smith 1996:242). • Net so word in die Jerusalemse Talmud ‘n debat tussen die skole van Hillel and Shammai gevind oor die vraag of lesbiese seksuele verhoudings ‘n vrou se maagdelikheid wegneem (Brooten 1996b:64-65; Smith 1996:242). Terug by Paulus: geleerdes is nie eenstemmig oor die datering van Paulus se dood nie. Daar is wel konsensus dat Nero Paulus laat onthoof het. Die datering van Paulus se dood word gegee as tussen 64 nC en 67 nC (Van der Watt 2003:702, 805). Daar kan waarskynlik nie twyfel wees dat Paulus (ook as stoïsynse filosoof) dus kennis gedra het van beide lesbiese- en homoseksuele verhoudings van liefde en trou gedurende sy tyd nie. Dit verklaar waarom Paulus in Romeine 1 spesifiek na manlike en vroulike vorms van homoseksuele verhoudings as para fusin verwys, sowel as die gebruik van die twee Griekse begrippe malako~ (vroulike homoseksuele persoon) en arsenokoitai (manlike homoseksuele persoon) in 1 Korintiërs 6:9. Vervolgens dan, ’n beoordeling: Vervolgens dan, ’n beoordeling: Vervolgens dan, ’n beoordeling: (Boswell 1996:84; Brooten 1996:50-51). • Clement van Alexandrië, ‘n Christen kerkvader uit die 2de eeu nC vertel van vroue wat in lesbiese verhoudings betrokke was. Hy vertel dat hierdie vroue sò openlik oor hulle verhouding van liefde en trou was, dat hulle “teen hul natuur” opgetree het en getrou het (Boswell 1996:84; Brooten 1996:50-51; Scroggs 1984:147,142). • Clement van Alexandrië, ‘n Christen kerkvader uit die 2de eeu nC vertel van vroue wat in lesbiese verhoudings betrokke was. Hy vertel dat hierdie vroue sò openlik oor hulle verhouding van liefde en trou was, dat hulle “teen hul natuur” opgetree het en getrou het (Boswell 1996:84; Brooten 1996:50-51; Scroggs 1984:147,142). • Daar is ook getuies op twee ander vase uit die klassieke tydperk gevind wat dui op lesbiese verhoudings. Hier is vroue besig om mekaar se geslagsdele te betas (Brooten 1996: 188-197; Scroggs 1984:143; Smith 1996:241). • Daar is ook getuies op twee ander vase uit die klassieke tydperk gevind wat dui op lesbiese verhoudings. Hier is vroue besig om mekaar se geslagsdele te betas (Brooten 1996: 188-197; Scroggs 1984:143; Smith 1996:241). • ‘n Agaïese vaas (uit die omstreke van Korinte) wat uit ongeveer 620 vC dateer dui op twee vroue wat aan mekaar se gesigte raak. Hul liggaamshouding dui op intimiteit (Smith 1996:241). • Alkman, ‘n digter van Sparta, vertel van die wonderlike liefde tussen twee jonger vroue, Agido en Hagesichora, wat in terme van vandag as ‘n huweliksverhouding beskryf sou kon word (Smith 1996:241). • Alkman, ‘n digter van Sparta, vertel van die wonderlike liefde tussen twee jonger vroue, Agido en Hagesichora, wat in terme van vandag as ‘n huweliksverhouding beskryf sou kon word (Smith 1996:241). • Selfs Rabbynse literatuur het kennis gedra van lesbiese verhoudings. Die Sifra is ‘n Rabbynse kommentaar op Lev 18 • Selfs Rabbynse literatuur het kennis gedra van lesbiese verhoudings. Die Sifra is ‘n Rabbynse kommentaar op Lev 18 PERMANENTE HOMOSEKSUELE VERHOUDINGS 182 waarvolgens Moses se lering impliseer dat die Israeliete enige homoseksuele huwelike (manlik én vroulik) sal vermy (Brooten 1996b:61-87; Smith 1996:240). waarvolgens Moses se lering impliseer dat die Israeliete enige homoseksuele huwelike (manlik én vroulik) sal vermy (Brooten 1996b:61-87; Smith 1996:240). waarvolgens Moses se lering impliseer dat die Israeliete enige homoseksuele huwelike (manlik én vroulik) sal vermy (Brooten 1996b:61-87; Smith 1996:240). 3 ’N BEOORDELING Die argument wat voorstanders van homoseksuele verhoudings van liefde en trou gebruik dat die destydse antieke en Mediterreense mense nie van sulke verhoudings of identiteite kennis gedra het nie, kan dus nie gehandhaaf word nie. Binne die antropologie van die destydse Mediterreense mense het iemand se optrede, sy/haar identiteit bepaal. Wanneer iemand dus die rol van die vroulike of manlike homoseksuele party vertolk het, was die persoon se identi- teit homoseksueel. Die voorkoms van permanente homoseksuele verhoudings van liefde en trou onder die filosowe onderskryf ook my argument. Dat getuienis gevind is van permanente homoseksuele verhoudings van liefde en trou en/of “homoseksuele huwelike” tussen homoseksuele persone (manlik of vroulik) in Rome, Korinte en Efese beteken dat Paulus waarskynlik na sulke permanente homoseksuele verhoudings in sy briewe aan die betrokke gemeentes verwys. Dit kan dus nie meer geargumenteer word dat die Bybel- skrywers slegs perversiteit, pederastie of kultiese homoseksuele verhoudings in gedagte gehad het nie. Dié bevindinge behoort ’n SSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 27(1)2006 183 bepalende rol in die debat rakende die Skriftuurlike verantwoording van permanente homoseksuele verhoudings te speel. bepalende rol in die debat rakende die Skriftuurlike verantwoording van permanente homoseksuele verhoudings te speel. bepalende rol in die debat rakende die Skriftuurlike verantwoording van permanente homoseksuele verhoudings te speel. Literatuurverwysings Anthonissen C & Oberholzer P 2001. Gelowig en Gay?. Wellington: Lux Verbi.BM. Aristoteles 1995. Generation of animals. Santa Monica: World Library. -, 2000. Nicomachanaen Ethics. Perseus Project - Harvard University Press. Barnard R 2000. Dis tyd dat Christene anders dink en praat oor seks. Wellington: Hugenote Uitgewers. Boswell J 1996. Christianity, social Tolerance, and Homosexuality. Chicago: The University of Chicago Press. Brooten B J 1996. Love between Women. Chicago: University of Chicago. -, 1985. “Pauls’s Views on the Nature of Women and Female Homoeroticism”. Immaculate and Powerful: The Female in Sacred Image and Social reality. 1985b. Christian Reformed Church in North America 1973/1999. Pastoral Care For Homosexual Members. Huppert C 1988. “Greek love: Homosexuality or Pederstiy? Greek Love in the Black Attic Figures Vase-Painting”. Proceedings of the Third Symposium on Ancient Greek and Related Pottery. Karros R M 2001. Active/Passive, Acts/Passions: Greek and Roman Sexuality. American Historical Review, Vol. 105 Issue 4, 1255-1261. Konsepverslag van die SKLAS vir voorlegging aan die Sinode van Wes-en- Suid-Kaapland 1999. Homoseksualisme, Ongepubliseer uit argief van die Kommissie vir Leer en Aktuele Sake van die NGK. Liddel & Scott 1983. Greek-English Lexicon. Oxford: Claredon Press. Nussbaum M S 2002. Other Times, Other Places: Homosexuality in Ancient Greece. Annual of Psychoanalysis , Vol. 30, 16-19. Malina B J 1986. Christian Origins and Cultural Anthropology. Atlanta: John Knox Press. Plato 1995. Symposiums, - The Greek Philosophers. Santa Monica: World Library. -, 1995. Seventh Letter, - The Greek Philosophers. Santa Monica: World Library. -, 1995. Laws - The Greek Philosophers. Santa Monica: World Library. Scroggs R 1984. The New Testament and Homosexuality, Philadelphia: Fortress Press. PERMANENTE HOMOSEKSUELE VERHOUDINGS 184 SKLAS Nederduitse Gereformeerde Kerk Wes-en-Suid-Kaapland 24-25 Maart 2004. Psigiater voordrag tydens bespreking en vrae. Picardie Gastehuis. Smith M D 1996. Ancient Bisexuality and the interpretation of Romans 1:26- 27*. Journal of the American Academy of Religion LXIV/2, 234, 240-242. Van der Watt J G (red.) 2003. Die Bybel A-Z. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. Verslag van die kommissie Leer en Aktuele sake van die Sinode van Noordkaapland Mei 2003. Homoseksualiteit: ‘n Christelike besinning. O’Via D 2003. The Bible, the Church and Homosexuality. Minneapolis: Fortress Press. Werkgroep in verband met homoseksualiteit van die Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk van Oos-Transvaal 28 Julie 2001. Gesprek met die lidmate van die Reformerende Kerk en ander persone van homoseksuele oriëntasie. Sinodehuis Pretoria. Quast K 1994. Reading Corinthian Correspondence – an Introduction. Mahwah: [Paulist Press]. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 27(1)2006 185

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/145/115

Afrikaans

Verbum et Ecclesia ISSN: (Online) 2074-7705, (Print) 1609-9982 Page 1 of 10 Original Research Original Research Page 1 of 10 Dates: Received: 18 July 2018 Accepted: 19 Mar. 2019 Published: 30 Sept. 2019 Intradisciplinary and/or interdisciplinary implications: This article connects the research fields of New Testament and Church History in trying to understand how and when the Passover was celebrated during the first three centuries of Christianity. How to cite this article: Pretorius, W. & Van der Merwe, J.M., 2019, Die Paasfeesviering van die Henogitiese Quartadecimane in die eerste drie eeue van die Christendom’, Verbum et Ecclesia 40(1), a1915. https://doi.org/10.4102/ ve.v40i1.1915 Keywords: Passover; Quartadecimans; Quartadecima Controversy; Enochites, Christianity; first three centuries. Die Paasfeesviering van die Henogitiese Quartadecimane in die eerste drie eeue van die Christendom The celebration of the Passover of the Enoochite Quatradecimans during the first three centuries of Christianity. Development concerning the determination of Passover or Pascha’s annual date took place during the first three centuries of Christianity. This led to a controversy in the mid-second century AD which became known as the Quartadecima Controversy. The date and duration of the Passover were the main issues. During the controversy two main streams emerged, namely the Quartadecimans and Anti-Quartadecimans. The Quartadecimans celebrated the 14th of the first month annually as the commencement date of the Passover. The Anti-Quartadecimans set the first or second weekend after the 14th of the first month annually as the Passover celebration date. In spite of the two main streams, commonly accepted by modern-day researchers, various variations developed within these two main streams. These variations have not been discerned and analysed in modern-day research. One of these variations, namely the Enochite Quatradecimans is the subject of this article. They are being portrayed as a unique and discernable variation within the Quartadeciman main stream. Corresponding author: Johan van der Merwe, johan.vdmerwe@up.ac.za Henogitiese Quartadecimane se etiologiese begronding op die Ou Testament Die jaar was ongeveer 11 dae korter as die sonjaar sodat ongeveer elke derde jaar ’n interkalasie- of ekstra maand • Die Pasgamaal van Jesus en sy dissipels.2 esus se kruisiging op die tyd wat die Pasgalam geslag i • Die Pasga wat ná Jesus se kruisiging plaasgevind het.4 • Die opstanding van Jesus op die eerste dag van die week.5 Variante vierings van die Paasfees het in die eerste drie eeue ontstaan na aanleiding van ’n variant se begronding en die klem wat op een van hierdie vier begrondingselemente geplaas is, op die tydsintervalle wat tussen die elemente voorgekom het en hoe die variant die element liturgies vertolk het (Stewart-Sykes 1998:154–155). Etiese oorwegings Henogitiese Quartadecimane die groep waarna gekyk gaan word wat as variant binne die Quartadecimane bestaan het. Henogitiese Quartadecimane die groep waarna gekyk gaan word wat as variant binne die Quartadecimane bestaan het. Hierdie artikel volg alle etiese standaarde vir navorsing sonder direkte kontak met mens of dier. Die Henogitiese Quartadecimane het eerstens hulle Paasfeesviering hoofsaaklik etiologies op die Ou Testamentiese geskrifte begrond. Dit behels geskrifte wat vandag as kanonieke sowel as nie-kanonieke beskou word. Tweedens op die wyse waarop Jesus die Paasfees gevier het, soos in die kruisigingsgebeure beskryf is. Hulle het dit wel ook mimeties op die kruisigingsgebeure begrond, maar dit wil voorkom of dit nie so belangrik was soos die etiologiese begronding nie (Richardson 1973:80; Stewart- Sykes 1998:152). Die Henogitiese Quartadecimane het eerstens hulle Paasfeesviering hoofsaaklik etiologies op die Ou Testamentiese geskrifte begrond. Dit behels geskrifte wat vandag as kanonieke sowel as nie-kanonieke beskou word. Begrondingsbasis van die variante Paasfeesgebruike Die onderskeie variasies van Paasfeesgebruike het eerstens van mekaar verskil op grond van hulle etiologiese en mimetiese begrondinge. Etiologiese begronding beteken dat hulle die Paasfees op ’n spesifieke wyse liturgies vertolk het deur middel van liturgiese handelinge in navolging van hoe dit in hulle bron, waarop hulle dit begrond, liturgies nagevolg en uiteengesit is. Hulle vier byvoorbeeld die Pasga op 14 Abib omdat dit volgens Eksodus se beskrywing op daardie dag moet begin. Dit is dus etiologiese begronding op die wet. 2.Matteus 26:17–30; Markus 14:12–26; Lukas 22:7–23. 3.Josua 19:14; Markus 15:25; 33; Matteus 27:45; Lukas 23:44; 1 Korinthiërs 5:7. 4.Josua 18:28; 19:14; Markus 14:1–2. 5.Matteus 28:1; Markus 16:2, 9; Lukas 24:1; Josua 20:1; Petrus Evangelie 9–11 (35–49). 11.Eksodus 12:11, 34; Levitikus 23:5; Numeri 9:2, 4–6, 10, 12–14; 28:16; 33:3; Deuteronomium 16:2–3, 5–6; 2 Kronieke 30:13–15, 18–21. Inleiding In die eerste eeu ná die evangeliese tyd tot ongeveer die helfte van die 2de eeu n.C., het Christene elkeen in eie gemeentes voortgegaan om ’n tradisie uit te leef ten opsigte van die tyd en wyse waarop hulle die Paasfees gevier het. Dit sluit die bepaling in van die Paasfees se begin, asook die duur van die fees. Die stelselmatige erkenning en bewuswording van die  verskille het aanleiding gegee tot die ontwikkeling van ’n vraagstuk, genaamd die Quartadecima-vraagstuk. Quartadecima is ’n Latynse term wat vertaal kan word as: 14de, na aanleiding van die 14de Abib wat in die Ou Testament as begindatum van die Paasfees verorden is.1 Die twee strome wat algemeen in hierdie vraagstuk erken word, is die Quartadecimane en Anti-Quartadecimane. Eersgenoemde het die Paasfees jaarliks op 14 Abib begin vier en laasgenoemde op die Vrydag direk voor die eerste (of sommige die tweede) Sondag ná 14 Abib. Die Quartadecima-vraagstuk het in drie fases afgespeel tot aan die einde van die 2de eeu n.C. Tog het die kontroversie nie heeltemal verdwyn nie sodat verskeie kerkvaders gedurende die 3de eeu n.C. steeds hierdie onderwerp besoek het en daaroor ’n eie opinie gevorm en op ander skrywes gereageer het. Copyright: © 2019. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. In die navorser se proefskrif is gevind dat te midde van die twee strome, naamlik die Quartadecimane en Anti-Quartadecimane, daar verskeie variasies ontwikkel het waarin elkeen die Paasfees op ’n unieke wyse met eiesoortige kalendriese bepalings rakende die Paasfees gevier het. In hierdie artikel word gefokus op een van hierdie variasies, naamlik die Henogitiese Quartadecimane. Die doel van die artikel is dus om die Henogitiese Quartadecimane te identifiseer en te ontleed soos wat hulle in die eerste drie eeue van die Christendom voorgekom het. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. 1.Eksodus 12:6, 18; Levitikus 23:5; Numeri 9:3, 5; 28:16; Josua 5:10; 2 Kronieke 30; 35:1; Esra 6:19; Ester 45:21. 1.Eksodus 12:6, 18; Levitikus 23:5; Numeri 9:3, 5; 28:16; Josua 5:10; 2 Kronieke 30; 35:1; Esra 6:19; Ester 45:21. http://www.ve.org.za Page 2 of 10 Original Research 9.Eksodus 12:15–19; 13:6; 23:15; 34:18; Levitikus 23:5; Numeri 28:17; Deuteronomium 16:1–8; 2 Kronieke 30:21–23; 25:17; Esra 6:19; Ester 45:21. 6.Eksodus 12:6, 18; Levitikus 23:5; Numeri 9:3, 5; 28:16; Josua 5:10; 2 Kronieke 30; 35:1; Esra 6:19; Ester 45:21. Henogitiese Quartadecimane se etiologiese begronding op die Ou Testament In die Ou Testament word die Paasfees op 14 Abib bepaal.6 Dit word as ’n bepaalde tyd (מועד) beskou, wat ’n feestelike karakter het as ’n heilige en gewyde fees (Levine 1989: Lv. 23:4; Strong 1997:3259; Swanson 1997:4595). Die lam moet teen die aand (ad vesperem) van 14 Abib geslag word7 en daarna tydens die aand van 14 Abib geëet word.8 Ná die Pasga-aand volg die Fees van die Ongesuurde Brode. Die fees het vir 7 dae van 15 tot 21 Abib geduur, waartydens ongesuurde brode geëet is.9 Die eerste en sewende dag van die Fees van die Ongesuurde Brode was gewyde dae, wat die karakter van ’n Sabbat veronderstel.10 Die Pasga-aand en die Fees van die Ongesuurde Brode was twee onderskeie feeste wat deel gevorm het van die Agtdaagse Fees, wat ook die Paasfees, Pasga of Fees van die Ongesuurde Brode genoem word.11 Mimetiese begronding behels die liturgiese handelinge wat begrond is op ’n historiese narratief, gebeurlikheid, metafisiese of abstrakte onderwerp sodat dit in die liturgiese handeling vertolk en herdenk word. Die Sondagviering is dus mimeties op die opstanding van Jesus begrond as herdenking en uitdrukking van die opstandingnarratief. Daar was twee basisse waarop die Paasfeesviering binne hierdie drie eeue n.C. etiologies en mimeties begrond is, naamlik die Ou Testament en die Nuwe Testament. In die Ou Testament is dit grootliks op die wet begrond. In die Nuwe Testament is dit hoofsaaklik op die kruisiginggebeure begrond. Midde die kruisiginggebeure was daar vier begrondingselemente, naamlik: Midde die kruisiginggebeure was daar vier begrondingselemente, naamlik: In die tydperk van die Hasmoniese dinastie tot en met die vernietiging van die tempel in 70 n.C. het daar twee prominente strome in Judaïsme ontwikkel, naamlik die Henogitiese en die Hasmonitiese strome (Boccaccini 1998:113, 129–130; Pretorius 2006:272–294, 2008:34–38). Een van die belangrikste verskille tussen die twee groepe is die kalenders wat hulle gebruik het (Baumgarten 1995:31 e.v.; Glessmer 1999:221; Stemberger 1991; Talmon [1951] 1989:147–149; Talmon, Ben-Dov & Glessmer 2001:xi). Die Hasmonitiese Judaïsme, verteenwoordig deur die Fariseërs en Sadduseërs, het die Babiloniese son-maankalender gevolg. Hierdie kalender was ingedeel van aand tot aand, die maande het uit onderskeidelik 29 en 30 dae bestaan en die jaar uit 354 dae. 7.Eksodus 12:6, 18; Levitikus 23:5; Numeri 9:3, 5; 33:3; Deuteronomium 16:1–6; Beckwith 2001:1. 8.Eksodus 12:8; Numeri 28:16; Deuteronomium 16:1, 4; Josua 5:10; Esra 6:19; Ester 40:1–48:35. 6.Eksodus 12:6, 18; Levitikus 23:5; Numeri 9:3, 5; 28:16; Josua 5:10; 2 Kronieke 30; 35:1; Esra 6:19; Ester 45:21. 7.Eksodus 12:6, 18; Levitikus 23:5; Numeri 9:3, 5; 33:3; Deuteronomium 16:1–6; Beckwith 2001:1. 8.Eksodus 12:8; Numeri 28:16; Deuteronomium 16:1, 4; Josua 5:10; Esra 6:19; Ester 5.Matteus 28:1; Markus 16:2, 9; Lukas 24:1; Josua 20:1; Petrus Evangelie 9–11 (35–49). 10.Eksodus 12:16; 13:6; Levitikus 23:7–8. 6.Eksodus 12:6, 18; Levitikus 23:5; Numeri 9:3, 5; 28:16; Josua 5:10; 2 Kronieke 30; 35:1; Esra 6:19; Ester 45:21. 7.Eksodus 12:6, 18; Levitikus 23:5; Numeri 9:3, 5; 33:3; Deuteronomium 16:1–6; Beckwith 2001:1. 8.Eksodus 12:8; Numeri 28:16; Deuteronomium 16:1, 4; Josua 5:10; Esra 6:19; Ester 40:1–48:35. 9.Eksodus 12:15–19; 13:6; 23:15; 34:18; Levitikus 23:5; Numeri 28:17; Deuteronomium 16:1–8; 2 Kronieke 30:21–23; 25:17; Esra 6:19; Ester 45:21. 10.Eksodus 12:16; 13:6; Levitikus 23:7–8. 11.Eksodus 12:11, 34; Levitikus 23:5; Numeri 9:2, 4–6, 10, 12–14; 28:16; 33:3; Deuteronomium 16:2–3, 5–6; 2 Kronieke 30:13–15, 18–21. Henogitiese Quartadecimane se liturgiese begronding Die stroom wat behandel gaan word, is die Quartadecimane. Die gemeenskaplike eienskappe wat die Quartadecimane gedeel het, was dat hulle die Paasfees jaarliks op 14 Abib begin vier het (Rudolph 2004:1). In hierdie artikel is die 10.Eksodus 12:16; 13:6; Levitikus 23:7–8. Open Access http://www.ve.org.za Original Research Page 3 of 10 Original Research Page 3 of 10 Page 3 of 10 ingevoeg is ten einde hulle kalender in sinkronisasie met die sonkalender te bring.12 ingevoeg is ten einde hulle kalender in sinkronisasie met die sonkalender te bring.12 Daar bestaan verskeie hipoteses aangaande die bepaling van die kruisiginggebeure se kronologie (Hoehner 1974: ‘The Friday crucifixion’). Twee van hierdie hipoteses sluit die viering van Jesus se Pasgamaal in en bepaal dit volgens die Henogitiese kalender as Dinsdagaand. Hierdie twee hipoteses is die hipotese van die twee Pasgas en die een van die verlengde lyding (Jaubert 1957:89–90; Saulnier 2012:33–36). Beide hipoteses bepaal dat Jesus en sy dissipels die Pasga op 14 Abib ooreenkomstig die Henogitiese kalender genuttig het. Waar die twee hipoteses van mekaar verskil, is oor wanneer die kruisiging plaasgevind het en daarom ook op watter weeksdag die tweede Pasga val wat die aand ná die kruisiging van Jesus aangebreek het (Jaubert 1957:116–118; Saulnier 2012:39–41). Dit sou dan die Pasga-aand wees van die Hasmonitiese Judaïsme, soos verteenwoordig is deur die Sadduseërs en veral die Fariseërs.16 Die verskil lê daarin dat Jesus se kruisiging volgens die hipotese van die twee Pasgas op die Woensdag plaasgevind het, die dag ná die Pasgamaal. Die kruisiging volgens die hipotese van die verlengde lyding het eers die Vrydag plaasgevind (Jaubert 1957:13–75, 108–133; Saulnier 2012:19–33, 37–44). Die hipotese van die twee Pasgas is deur die navorser ontwikkel in sy doktorale proefskrif. Dit is gebaseer op die vier kanonieke evangelies se kronologie van die kruisiginggebeure sowel as die Evangelie volgens Petrus. Teenoor die Hasmonitiese Judaïste, het die Henogitiese Judaïsme ’n sonkalender gevolg soos wat in die Qumrantekste gesien kan word. Die tekste wat in die besonder van belang  is  om die Henogitiese kalender te verstaan, is die geskrif van Jobeil, die onderskeie kalendertekste in Qumran13 en die geskrifte van Henog (Talmon [1951] 1989:157, 163– 164). Uit hierdie tekste kan ’n jaarindeling afgelei word wat uit 364 dae per jaar bestaan en deur sewe deelbaar is om presies 52 weke uit te maak. 12.Midr. Psalms 104:19; b. Pesah.68a; Sanh.91b; Rashi ad Jes.30:26; Rashi ad Sag.4:2; Ex. Rab. 15:21; Rosh Hasjana 1:1–3f; 2:5–7; 3:1; Sanhedrin 1:2; Tos. Sanhedrin 2:6; Bab. Sanhedrin 11a-b; Jer. Megillah 1:4; Jer. Erubin 3:8–9; m. Sukk. 5:6–8; b. Sukk.55b–56b; b. Moed Qat. 17b; Hand.9:1; 22:5; 28:21; Beckwith 2005:11–12, 25; Humphreys en Waddington 1992:334–336; Jaubert 1957:19; Saulnier 2012:22; Talmon [1951] 1989:169; Talmon, Ben-Dov en Glessmer 2001:3, 8, 33; Vanderkam 1998:35–38. Henogitiese Quartadecimane se liturgiese begronding Die maande bestaan uit 30 dae elk, wanneer daar ’n ekstra dag aan die einde van die 3de, 6de, 9de en 12de maand gevoeg word sodat dié maande uit 31 dae bestaan. Die kalender is suiwer wiskundig op grond van die son bepaal sodat die maan geen rol gespeel het nie. Die weke is aaneenlopend en die dagindeling strek van oggend tot oggend, gekombineerd met ’n liturgiese kalender wat binne die oggend-tot-oggend-dagindeling van aand tot aand strek. Vanweë die feit dat die weke presies deur die jaar deelbaar is, het dit veroorsaak dat die feeste elke jaar nie net op dieselfde kalenderdag geval het nie, maar ook op dieselfde weeksdag. Dit het die karakter van die Paasfees se aard as ‘bepaalde tyd’ nog meer ‘bepaald’ gemaak.14 Die Paasfees het elke jaar op 14 Abib begin, wat elke jaar op die tweede dag van die week (Dinsdag) geval het en liturgies teen die aand begin het.15 Die probleem met beide hipoteses is dat tyd in die teks ingelees word, sonder dat dit in die teks beskryf word. Volgens die hipotese van die twee Pasgas het die tyd wat Jesus in die graf was, nie net, soos in die tradisionele hipotese, van die Vrydag tot Sondagoggend geduur nie (Hoehner 1974: ‘The Friday crucifixion’), maar van Woensdagaand af. Volgens die hipotese van die verlengde lyding is Jesus nie op dieselfde dag gekruisig as wat Hy gevange geneem is nie, maar is Hy die Woensdagoggend gevange geneem en het Hy tot Donderdagoggend onder gesag van die Sanhedrin in aanhouding gebly. Donderdagoggend is Hy na Pilatus geneem, waar Hy, behalwe toe hulle Hom na Herodes gebring het, tot Vrydagoggend in aanhouding gebly het. Vrydagoggend is Hy gekruisig (Jaubert 1957:116–118; Saulnier 2012:39–41). Terwyl die gebeure beskryf word in die kanonieke evangelies, verswyg die evangelies die tydmerkers om dagskeidings tussen hierdie gebeure te beskryf (Jaubert 1957:116; Saulnier 2012:40). Die belangrikste eienskap van die Henogitiese Quartadecimane is dat hulle kalender vas bepaal is en dat hulle Paasfeesviering ’n vaste patroon vorm. Die rede hiervoor is dat hulle die Henogkalender volg wat nie net jaarliks op 14 Abib val nie, maar ook jaarliks op dieselfde weeksdag, naamlik die derde weeksdag (Dinsdag), val. 16.Bab. Sanhedrin 43.a; Flavius Josephus: Antiquitates Judaicae 3:248; Philo Judaeus: De Vita Mosis 222; Misjna Moed Pesachim 3:6; 5:4, 9. 14.b. Erub. 56a; 1 Henog 72–82; 4Q320–330, 337, 394:1–2; Jobeil 5:23; 6:32; Boccaccini 2002:75; Beckwith 2005:83, 89, 113; Glessmer 1999:244; Jaubert 1957:19–20; Talmon [1951] 1989:164; Talmon, Ben-Dov en Glessmer 2001:1–3, 41–42, 68, 83, 95, 100, 104, 114, 120, 124–125, 134, 139–140, 143–144, 147–148, 151–152; Saulnier 2012:22–23; Vanderkam en Flint 2004:212, 257; Vermes 2004:347. Henogitiese Quartadecimane se begronding op die Pasgamaaltyd van Christus Die tweede etiologiese begronding van die Henogitiese Quartadecimane was op die Pasgaviering van Jesus en sy dissipels die aand vóór sy kruisiging. Hulle het die tradisie gehandhaaf dat Jesus ook die Pasga op hierdie wyse gevier het, in teenstelling met die Pasga wat die Hasmonitiese Judaïsme die aand ná die kruisiging gevier het (Jaubert 1957:89–90; Saulnier 2012:33–36). Die navolging van die tradisie om die twee Pasgas te onderskei van Paasfeesviering sou afhanklik wees van een van hierdie twee hipoteses wat hulle sou kies. Die verskil wat in die hipoteses voorkom, waar beide die Henogitiese Quartadecimane behandel, sou dus nie wees wanneer die Pasga begin nie, maar waar Christus se kruisiging inpas in die Paasfees. Beide is dit eens dat Jesus die Sondag opgestaan het (Saulnier 2012:31). Omdat die Henogitiese Quartadecimane waarskynlik die Ou Testamentiese Agtdaagse Paasfees gevier het, sou hulle fees op Dinsdag 14 Abib begin en op Woensdag 21 Abib eindig. Die bepaling van die dag van Jesus se kruisiging, hetsy op Woensdag of 13.4Q320–330, 337, 394:1–2. Agtergrond van die teks In die teks self identifiseer die skrywer hom as Petrus, die dissipel van Jesus (Ehrman 2005:31; Van der Watt & Tolmie 2005:447–478). Rakende die datering van hierdie evangelie, bestaan daar twee groepe opinies en hipoteses. Die een groep verklaar dit ’n baie ou tradisie wat selfs nog vroeër as die kanonieke evangelies of dieselfde tyd as die sinoptiese evangelies kan wees. Die ander verklaar dit ’n teks van die 2de eeu n.C. wat, nadat die outeur die kanonieke evangelies herhaaldelik gehoor het, uniek ontwikkel het. Indien hierdie teks die Evangelie volgens Petrus is, moes dit reeds van die einde van die eerste eeu bestaan het, aangesien Serapion, biskop van Antiochië, daarna verwys het (Gerlach 1998:191; Van der Watt & Tolmie 2005:478–479). Een belangrike eienskap van die Henogitiese Quartadecimane is dat hulle twee Pasgas tydens die kruisiginggebeure erken. Hulle handhaaf juis die Henogitiese Pasga in opposisie van die Hasmonitiese Pasga. Die Henogitiese Pasga was dié wat Jesus en sy dissipels genuttig het. Die Hasmonitiese Pasga was die Pasga van die Jode of ‘hulle Pasga’ wat ná die kruisiging aangebreek het (Jaubert 1957:13–75, 108–133; Saulnier 2012:19–33, 37–44). Dit is dus in konflik met die Sinoptiese Quartadecimane, wat slegs die ete van Jesus as die Pasga erken het, of die Johannese Quartadecimane, of die Anti-Quartadecimane, wat slegs die Pasga ná die kruisiging as Pasga tydens die kruisiginggebeure erken het (Perler 1966:182; Richardson 1973:80; Stewart-Sykes 1998:154; Strobel 1977:19–22). Die Henogitiese Quartadecimane bepaal ook nie ooreenkomstig die Hasmonitiese of Lunêre Quartadecimane wat 14 Abib volgens die son-maankalender, dus die Rabbynse kalender, bepaal het nie.17 Die teks begin eers ná die maaltyd van Jesus en dit is daarom nie moontlik om te bepaal wat die outeur se siening oor die status van Jesus se ete was of wanneer dit plaasgevind het nie. Die outeur sluit wel aan by die kronologie van Johannes in die direkte uiteensetting van die Pasga wat plaasvind ná Jesus se kruisiging (Gerlach 1998:191–192; Stewart-Sykes 1998:26). Omdat die Henogitiese Quartadecimane die Hasmonitiese Pasga tydens die kruisiginggebeure erken het, was Jesus ook  simbolies die Pasgalam, maar nie dieselfde klem is daarop gelê as deur die Johannese Quartadecimane of Anti- Quartadecimane nie. Agtergrond van die teks Hulle het waarskynlik saam met die Sinoptiese Quartadecimane gestem oor die etiologiese begronding van die Paasfees op die Pasgamaal van Jesus.18 Hulle het wel verskil in dié opsig dat hulle twee Pasgas erken het tydens die kruisiginggebeure en nie slegs een soos die Sinoptiese Quartadecimane nie (Stewart-Sykes 1998:154). Hulle kon ook verskil het rakende die kalender wat gebruik is om 14 Abib te bepaal, aangesien die Sinoptiese Quartadecimane nie noodwendig die Henogitiese of sonkalender gebruik het nie. In die teks gaan vra Josef (van Arimathea) Jesus se liggaam van Pilatus en Pilatus vra dit op sy beurt van Herodes. Herodes antwoord dat hy dit sou gee omdat dit nie op ’n Sabbat mag bly hang nie. Die volgende dag sou dus ’n Sabbat wees. Dit word ook deur die skrywer self gestel dat Jesus oorgelewer is aan die Jode ‘voor die eerste dag van die Ongesuurde Brode’. Die verwysing na ‘hulle fees’ (Beckwith 2001:294–295; Elliot 2007:154; Ehrman 2005:32; Van der Watt & Tolmie 2005:480) kan moontlik dui dat die outeur twee Pasgas erken het, terwyl die Hasmonitiese Pasga ná die kruisiging aangebreek het. Die Sabbat sou hier na die weeklikse Sabbat kon verwys. Dit is egter vers 27 wat ’n ander vertolking as weeklikse Sabbat vereis. Nadat Jesus oorgegee is, is Hy gekruisig. Hierop volg die kruisigingbeskrywings totdat Hy om ongeveer drieuur die middag sterf (Leonhard 2006:228; Stewart-Sykes 1998:125). In hierdie tyd word nie verdere inligting rakende die kalendriese aspek gegee nie, behalwe die tyd van kruisiging. Ná Jesus se begrafnis beskryf die evangelieskrywer dat die dissipels saam vergader het uit vrees vir die Jode. Dan skryf hy: ‘Ons het gesit en rou en huil, dag en nag, totdat dit Sabbat was’ ( ̓έως τού σαββατόν) (Leonhard 2006:228.GCS 11.38.7–9). 18.Stewart-Sykes 1998:154; Chronicon Paschale: Patrologia Graeca 92:80B; Gerlach 1998:367–368; Origenes: Commentarium in Matthaeum ser. 79; GCS 38:188; Gerlach 126–127. 13.4Q320–330, 337, 394:1–2. 15.4Q320:4iii:2; 321a:I:3; 321:IV:8–9; 325:I:1; 326:2; 329a:1–2; 329:1:1; 239:2a,b:4; 2de jaar: 4Q320:4iii:12; 321:V:4; 329a:2–3; 3de jaar: 4Q320:4iv:7; 329a:3–4; 321:V:8–9; 4de jaar: 4Q320:4v:1; 321:III:8; 329a:4–5; VI:3; 5de jaar: 4Q320:4v:10; 321:VI:7; 329a:5–6; 6de jaar: 4Q320:4vi:6; 321:VII:2; 329a:6; Talmon [1951] 1989:161–162. http://www.ve.org.za Open Access Original Research Page 4 of 10 Vrydag, sou slegs mimetiese invloed op die inhoud van  hulle fees gehad het, maar nie die etiologiese basis beïnvloed nie. is, is dat dit wys op ’n tradisie wat die Pasga van Jesus vóór Donderdag plaas, soos dit in die tradisionele hipotese rakende die kruisigingsgebeure voorkom. Dit pas daarom nie in by die hipotese van die verlengde lyding nie, maar slegs by dié van die twee Pasgas of alternatiewe hipotese. Alhoewel die teks nie die Henogkalender weergee nie, ook nie die Pasgamaal op die Dinsdag plaas of ’n spesifieke kalender aanbied nie, is dit ’n alternatiewe tradisie wat die kruisiging vóór Vrydag plaas. Eliminasie deur wat die Henogitiese Quartadecimane nié was nie Hierna sal voorbeelde aangetoon word wat moontlik kan dui op die gebruik of vergestalting van die Henogitiese Quartadecimane. Ook word aangetoon dat daar nie direkte en konkrete uiteensetting of sistematiese uiteengesette Paasfeesbepalings van die Henogitiese Quartadecimane bestaan nie. Een van die belangrikste wyses om hulle gebruik te identifiseer is grootliks gegrond op eliminasie. 17.Eusebius Pamphilii: Historia Ec 5:23:1; Leonhard 2006:154; Mosshammer 2008:109–110, 137–138. Die Petrus-evangelie: eerste spoor van Henogitiese Quartadecimane Eerste spoor van kruisiging vóór Vrydag Die eerste tradisie wat die kruisiging vóór Vrydag plaas, is die Evangelie volgens Petrus. Die rede waarom dit van belang Open Access http://www.ve.org.za Page 5 of 10 Original Research Page 5 of 10 Original Research Page 5 of 10 Johannese tradisie is dit ’n baie belangrike aspek. Nie net stem dit met Johannes se kronologie ooreen nie, maar in Johannes se geskrifte, veral Openbaring, word die teologiese simboliek dikwels herhaal dat Jesus die ‘Lam van God’ is. Binne hierdie konteks beeld Johannes Jesus uit as die Pasgalam wat op die presiese tyd vóór die Pasga-ete gekruisig is. Johannes bring ’n direkte verwysing na Jesus as Pasgalam waar hy die parallel trek tussen die Pasgalam waarvan die bene nie gebreek moet word nie en Jesus wie se bene nie aan die kruis, soos dié van die ander, gebreek is nie (Joh 19:36). Die Evangelie volgens Petrus sluit by Johannes se kronologie aan, maar nie by die teologiese gedagte van Jesus as Pasgalam nie (Stewart-Sykes 1998:153–154). In elk geval nie eksplisiet soos wat Stewart-Sykes (1998:150, 152) en Mara (1973:82) dit veronderstel nie. Die Evangelie volgens Petrus noem Jesus nooit die Lam nie en anders as Johannes verklaar dit dat Jesus se bene wel gebreek is, weens die haat van die Jode teenoor Hom en nie omdat Hy reeds dood was en as vervulling van die Skrifte nie.19 Vers 5 beskryf dat Jesus voor die Sabbat gekruisig is, waar die Sabbat en Pasgadag dieselfde dag is en beskryf word as ‘hulle fees’. Dit kan daarom vertolk word dat hulle die Pasga self as ’n Sabbat beskou het sodat dit nie noodwendig na die weeklikse Sabbat verwys nie. Dit kon die Donderdag of vroeër gewees het. Die Vrydagaand breek die weeklikse Sabbat aan. Dit is die enigste logiese interpretasie van vers 27 waar die dissipels ‘dag en nag gerou en gehuil het totdat dit Sabbat was’. Indien die kruisiging op die Vrydag was, het die weeklikse Sabbataand aangebreek met sy begrafnis, en sou hierdie gedeelte nie sin maak nie (Leonhard 2006:228 n. 307). In die teks word die Paasfees Sabbat (5) onderskei van die ‘Sabbat vóór die opstanding’ (7, 34, 50). Omdat hierdie gedeelte nie inpas in die tradisionele hipotese van Vrydag se kruisiging nie, het daar verskeie hipoteses ontstaan om dit te probeer inpas sodat dit sin kon maak binne die tradisionele hipotese. Evangelie volgens Petrus oor die Agtdaagse Paasfees Stewart-Sykes (1998:26) stel dat die Quartadecimane van 14 Abib tot Sondag gevas het en dat dit op die Evangelie volgens Petrus gegrond was. Dit is nie waar nie, aangesien daar gesien kan word uit die evangelie dat die dissipels vir die totale duur van die Paasfees saamgekom het en eers daarna vertrek het. Dit word wel nie gestel of dit ooreenkomstig die Henogitiese of Hasmonitiese kalender was nie. Die Petrus-evangelie: eerste spoor van Henogitiese Quartadecimane Eerste spoor van kruisiging vóór Vrydag Die hipoteses hou nie stand nie en sodra ’n oplossing gebied word, veroorsaak dit nuwe probleme, sonder dat ’n volledige oplossing gebied word (Leonhard 2006:228; Vaganay 1930:274). Stewart-Sykes en Mara veronderstel dat die teks slegs een Pasga tydens die kruisgebeure weergee, wat waarskynlik nie so is en ook nie bewys kan word nie omdat die teks eers ná Jesus se Pasgamaal begin. Dit pas dus by die die Henogitiese Quartadecimane in om Jesus se kruisiging te plaas op die tyd wat die Hasmonitiese Pasgalam geslag moes word, sonder sterk klem op Jesus as Pasgalam, soos dit in die Johannese Quartadecimane en Anti-Quartadecimane voorkom. Brown (1994:1340) verklaar dat ‘deur die Sabbat’ ingelees moet word in plaas van ‘tot op die Sabbat’. Behalwe dat die teks dit nie weergee nie, los dit nie die ‘dag en nag’ op wat dit sou duur nie (Leonhard 2006:228). Crossan (1988:23) verklaar dit as die sewende dag van die Fees van die Ongesuurde Brode en dieselfde Sabbat as vers 50. Dit bied ook nie ’n oplossing nie, aangesien die ‘dag van die Here’ reeds aangebreek het tussen verse 27 en 58 (v. 34–35, 50). Selfs al is dit nie die ‘dag van die Here’ genoem nie, beskryf die teks steeds ’n dag tussen die Sabbat van vers 27 en dié van vers 58 sodat dit nie na dieselfde dag kan verwys nie. Gerlach (1998:192) stel dat dit selfs moontlik ’n skryffout van die outeur kan wees. Rouwhorst (1989:I:162; II:139; Leonhard 2006:228) verklaar dat dit ’n baie kort vas was van drie ure en lei moontlik die Quartadecimaanse gebruik in van drie ure vas, soos wat in die Didaskalia voorkom. 19.Evangelie volgens Petrus 4(14); Gerlach 1998:191–192. Melito van Sardis Melito, biskop van Sardis, word deur Eusebius prominent aan die tweede fase van die Quartadecima-vraagstuk gekoppel. Eusebius beskryf dat die tweede fase in Laodicea ontstaan het.20 Die tweede fase het tussen ongeveer 160 en 170 n.C. gestrek, met Melito van Sardis en Apollinarius van Hiërapolis wat as die twee prominente rolspelers genoem word.21 Eusebius haal ’n gedeelte van ’n brief van Polikrates aan wat hy aan Victor, biskop van Rome, geskryf het om juis Klein- Asië se apostoliese navolging te verdedig, soos dit ‘aan hulle oorgelewer’ is.25 In Polikrates se brief beroep hy hom op sewe voorgangers waarvan twee apostels was, naamlik Johannes en Philippus. Die ander vyf was Philippus se dogters, Polikarpus van Smirna, Thraseas van Eumenia wat in Smirna ontslaap het, Sagaria wat in Laodicea ontslaap het, Papirius en dan ook Melito van Sardis. Hy skryf ook die brief namens ‘’n groot menigte wat byeengeroep is’ en dus Klein-Asië vergestalt.26 Daar is baie min oor die lewe van Melito bekend.22 Eusebius verwys in sy Kerkgeskiedenis 4:13, 26 na agtien van Melito se werke, waarvan die meeste vandag verlore is. In die helfte van die 20ste eeu is verskeie tekste van ’n volledige preek van Melito ontdek, genaamd die ‘Preek aangaande die Pasga’, wat voorheen slegs deur fragmente van die teks bekend was (Blank 1963:22–23; Bonner 1940; Douglas, Comfort & Mitchell 1992; Gerlach 1998:61–62; Lohse 1953; Kenyon 1941; Van Goudoever 1961:155). Ondanks verskeie opinies oor die status van Melito as Quartadecimaan, kan gesê word dat die ‘Preek aangaande die Pasga’23 geen direkte kalendriese aspek van die Paasfees weergee nie (Stewart-Sykes 1998:7, 40–41). Afleidings wat gemaak word, is slegs indirek op grond van die klem wat hy op seker temas plaas, kronologie waarby hy aansluit en vertolking van die kruisiginggebeure. Selfs die indirekte afleidings is nie baie duidelik dat Melito ’n Quartadecimaan was nie. Was dit nie vir die derde party, naamlik Polikrates wat Melito duidelik as Quartadecimaan beskryf het nie, sou die ‘Preek aangaande die Pasga’ moeilik as konkrete bewys van Melito se status as Quartadecimaan kon gewees het. Daar gaan dus nie in baie besonderhede by Melito en die indirekte afleidings stilgestaan word nie. Polikrates beskryf dan dat hulle ‘die 14de dag van die Pasga gevier het ooreenkomstig die evangelie, terwyl hulle in geen aspek daarvan afgewyk het nie, maar die reël van die geloof gevolg het’. Die ‘evangelie’ kan op twee maniere vertolk word. 23.Engelse vertaling: Bonner 1940: The homily on the passion by Melito bishop of Sardis, in: Studies and Documents XII. Londen: Christophers. Duitse vertaling: Blank 1963: Meliton von Sardes: Vom Passa – Die älteste christliche Osterpredigt. Freiburg im, Breisgau: Lambertus. (Griekse teks: Dumont en Smith 1992–2002: Melito Apol. 1495 001). 22.Roberts en Donaldson 1997 VIII: Melito, the Philosopher; Douglas et al. 1992: Melito; Knight 2003: St. Melito; Blank 1963:13–21; Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 4:21:1; 5:24. Original Research gevolg het.24 Gerlach (Brox 1972:309; Gerlach 1998:325; Leonhard 2006:270) maak die opmerking dat indien die tradisie nie bly voortbestaan nie, of nie algemeen gehandhaaf word nie, dit ’n ‘ouer tradisie’ is. Die voortbestaan van die tradisie dui dan juis op die ‘apostoliese aard’ van ’n tradisie en word as sodanig geklassifiseer indien dit gehandhaaf word of in die algemeen voorkom. 27.Tertullianus: Adversus omnes haereses 8:8; Gerlach 1998:329, 372, 374; Zernov 1993:25; Richard 1965:198; Brent 1995:64–65; Leonhard 2006:271, 284; Stern 2001:49; Huber 1969:25, 70–73; Stewart-Sykes 1998:36–37, 151–153; Lieu 1996:228. Melito van Sardis Dit kan eerstens dui op die evangelie as die ‘blye boodskap’, die ‘boodskap van Christus’ en die ‘boodskap van die Christendom’. Tweedens kan dit verwys na ’n enkel evangelie wat waarskynlik dié van Johannes sou wees, vanweë die prominensie van Johannes (Stewart- Sykes 1998:13–14, 37) en die tradisie dat hy die evangelie in Efese geskryf het (Brent 1995:65). Dit wil uit die teks self voorkom dat ondanks Johannes se prominensie eerder verwys word na die ‘evangelie’ as abstrakte verwysing en versamelnaam na die evangelie van Christus. Die verwysing daarna as die navolging van die ‘reël’ of ‘kanon van die geloof’ dui daarop dat die eerste opsie meer sin maak (Stewart-Sykes 1998:152–153). 25.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:24:1–8; Gerlach 1998:328; Mosshammer 2008:48. 26.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:24:8; Stewart-Sykes 1998:12–13; Mosshammer 2008:48; Leonhard 2006:45. 21.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 4:26:1–8; Stewart-Sykes 1998:155–156. 20.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 4:26:3; Gerlach 1998:319. 25.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:24:1–8; Gerlach 1998:328; Mosshammer 2008:48. 26.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:24:8; Stewart-Sykes 1998:12–13; Mosshammer 2008:48; Leonhard 2006:45. 27.Tertullianus: Adversus omnes haereses 8:8; Gerlach 1998:329, 372, 374; Zernov 1993:25; Richard 1965:198; Brent 1995:64–65; Leonhard 2006:271, 284; Stern 2001:49; Huber 1969:25, 70–73; Stewart-Sykes 1998:36–37, 151–153; Lieu 1996:228. Evangelie volgens Petrus en die tema van ‘Lam van God’ Hieruit kan gesien word dat die Henogitiese Quartadecimane meer etiologies klem op die Ou Testament geplaas het deur steeds die Agtdaagse Paasfees te vier en dit nie die Sondag met die opstanding beëindig het nie (Richardson 1973:80; Stewart-Sykes 1998:152). In hierdie hoedanigheid sluit hulle in ’n mate aan by die Judaïstiese Quartadecimane, soos byvoorbeeld Blastus (Stewart-Sykes 1998:154), behalwe dat die Henogitiese Quartadecimane nie die Hasmonitiese kalender gevolg het nie, maar juis die Henogkalender in opposisie van die Hasmonitiese en later Rabbynse Judaïsme. Daar bestaan verskeie opinies oor die afhanklikheid van die Evangelie volgens Petrus ten opsigte van die kanonieke evangelies. Die teks is in ’n groot mate ’n unieke tradisie en daar kom geen direkte ooreenstemmings van frases tussen die Evangelie volgens Petrus en die kanonieke evangelies, soos in die sinoptiese evangelies, onderling voor nie. Daar bestaan ook ooreenstemmings en verskille ten opsigte van die kanonieke evangelies met betrekking tot kronologie, teologiese temas en fokus of klem op sekere aspekte (Elliot 2007:150; Leonhard 2006:229; Mara 1973:214; Stewart-Sykes 1998:153; Van der Watt & Tolmie 2005:478–479). Die teks van die Evangelie volgens Petrus is die oudste Christelike tradisie wat ondubbelsinnig wys dat daar Christene was wat die Agtdaagse Paasfees herdenk het (Leonhard 2006:206, 224–226; Rouwhorst 1989:I:154, 2004:63–85). Een van die belangrikste simboliese aspekte wat veral van belang vir die analisering van die kalendriese aspek van die Paasfees is, is dat Jesus die Pasgalam is wat op die tyd geslag is wat die Hasmonitiese Pasgalam geslag moes word. Vir die 19.Evangelie volgens Petrus 4(14); Gerlach 1998:191–192. 19.Evangelie volgens Petrus 4(14); Gerlach 1998:191–192. http://www.ve.org.za Open Access http://www.ve.org.za Page 6 of 10 Original Research Original Research Die Anti-Quartadecimane het klem hierop gelê (Cullen 2007:44–45; Roberts & Donaldson 1997a II: ‘Fragments of Clemens of Alexandria: XI: From the last work on the Passover’; Souvay 1929–1930:43–62; Stewart- Sykes 1998:157–158). Dit is duidelik dat Polikrates en Klein- Asië in opposisie hierteen gestaan het (Gerlach 1998:325, 361). Die tweede moontlikheid is dat hulle die Pasga herdenk het soos dit in die Evangelie volgens Johannes beskryf word as die aand ná die kruisiging (Stewart-Sykes 1998:41). Dit sou dan in aansluiting wees by die Johannese Quartadecimane. Nogtans het die Johannese Quartadecimane sterk klem op die simboliek van Jesus as die Lam van God gelê as deel van hulle rede tot bepaling van die Paasfees (Stewart-Sykes 1998:40, 154–155, 158), wat nie hier ter sprake is nie. Nieteenstaande Johannes se prominensie dus, sou Polikrates nie inpas as Johannese Quartadecimaan nie. Eusebius30 se vertolking van Klein-Asië en Polikrates sluit aan die een kant hierby aan wanneer hy beskryf dat die ‘ouer tradisie’ van Klein-Asië was om Pasga op die 14de van die maand te vier, noukeurig as die ‘Verlosser se fees’. Die indruk wat dit skep, is dat die Pasga vir hulle beteken het om dit in navolging van Jesus se viering te vier. Aan die ander kant is Eusebius se beskrywing van Polikrates en Klein-Asië eerder duidend op dié van die Hasmonitiese Quartadecimane, sodat hulle die Pasga op 14 Abib gevier het, maar volgens die son-maankalender. Dit is die kalender wat deur die Hasmonitiese Judaïsme gebruik is en oorgedra is aan die Rabbynse Judaïsme. Die belangrikste kenmerk van hierdie kalender, en so ook van die Hasmonitiese Quartadecimane, is dat die weeksdag waarop 14 Abib elke jaar val, varieer. Eusebius beskryf dat Klein-Asië die 14de onderhou ‘op die dag waarop die Jode beveel is om die lam te offer’. Hierdie beskrywing sou ook nog op beide die Hasmonitiese sowel as Henogitiese Quartadecimane kon dui, aangesien die Pasgalam wat geslag word as kalendriese aspek vir beide geld. Maar hy voeg by: ‘dat hulle die vas staak op 14 Abib, op watter dag van die week dit ook al sou gebeur’. Volgens Eusebius se beskrywing het Klein-Asië óf die gebruik van die Hasmonitiese Quartadecimane vergestalt31 óf Eusebius was verkeerd in sy siening oor die Quartadecimaanse gebruik in Klein-Asië, veral ten opsigte van die datum en bepaling daarvan. Original Research Original Research Page 7 of 10 aspek van die navolging van die geloofsreël van die evangelie afgewyk het nie’. Hy verklaar dit self deur te stel dat hy soos al sy voorgangers die dag altyd herdenk ‘wanneer die volk die suurdeeg weggebêre het’. Hierdie beskrywing skep die moontlikheid dat dit eerder dui op die etiologiese navolging van die Pasgaviering, wat selfs terugstrek tot die wet en dus as sodanig deur Christus en sy dissipels gevier is (Leonhard 2006:270; Schürer 1973–1987:iii:22–23; Stern 2001:222–223). Polikrates het dit dan ontvang deur die oordrag van die apostels Philippus en Johannes. jaar op dieselfde weeksdag val, veroorsaak dat die bepaling dat die Pasga-aand elke jaar op 14 Abib val, wat beteken skemeraand van die derde weeksdag, Dinsdag. Polikrates skryf vervolgens in sy brief29 dat hulle ‘die presiese dag’ onderhou en ‘niks byvoeg of aftrek nie’. Hierdie konstantheid of presiesheid wat nie aanskuif of terugskuif nie, skep die indruk dat hulle die Henogitiese kalender gevolg het. jaar op dieselfde weeksdag val, veroorsaak dat die bepaling dat die Pasga-aand elke jaar op 14 Abib val, wat beteken skemeraand van die derde weeksdag, Dinsdag. Polikrates skryf vervolgens in sy brief29 dat hulle ‘die presiese dag’ onderhou en ‘niks byvoeg of aftrek nie’. Hierdie konstantheid of presiesheid wat nie aanskuif of terugskuif nie, skep die indruk dat hulle die Henogitiese kalender gevolg het. Indien hy etiologies aansluit by die Pasgamaal wat Christus saam met sy dissipels genuttig het, soos in die sinoptiese evangelies beskryf word, tesame met die prominensie wat die Evangelie volgens Johannes in Klein-Asië geniet het, verskerp die moontlikheid dat hulle die twee Pasgas tydens die kruisiginggebeure erken het (Richardson 1973:75; Weitzel 1848). Dit is ook een van die eienskappe van die Henogitiese Quartadecimane. Hulle het dus die Pasga gevier in ooreenstemming met die gebruik van Jesus, soos Hy dit  saam met sy dissipels gevier het. Dit was volgens die Henogkalender, wat ’n dag (volgens die hipotese van die twee Pasgas) of drie dae (ooreenkomstig die hipotese van die  verlengde lyding) (Jaubert 1957:116–118; Saulnier 2012:39–41) vóór die Hasmonitiese Pasga, wat die aand ná die kruisiging aangebreek het. Daar bestaan twee mimetiese begrondingsmoontlikhede. Die een is simbolies van aard en die ander kronologies. Die simbolies mimetiese begronding is geleë in Jesus wat as die Pasgalam geslag is, vóór die aanbreek van die Pasga-aand van die Hasmonitiese Judaïsme. 28.Chronicon Pascale PG 92:79; Stewart-Sykes 1998:150–151; Lohse 1953:136; Richardson 1973:79; Strobel 1977:19–22. Polikrates van Efese (139–196 n.C.) Die eintlike voorbeeld wat die gebruik van die Henogitiese Quartadecimane vertolk, is Polikrates, biskop van Efese. Eusebius verwys na Polikrates in sy Kerkgeskiedenis (5:22; 5:24:1) as een van die belangrikste rolspelers van die derde fase van die Quartadecima-vraagstuk. Die verklaring dat die Henogitiese Quartadecimane die Pasgaviering etiologies op die evangelie begrond, plaas hulle in kontras met die Judaïstiese of Wettiese Quartadecimane, soos Blastus, wat die Pasgaviering etiologies grootliks op die  wet begrond het.27 Omdat hulle die viering op die evangelie begrond het, beteken dit dat hulle dit óf mimeties op die kruisgebeure begrond het óf etiologies op die wyse waarop Christus en die dissipels die Pasga gevier het,. In Eusebius se beskrywing van die derde fase, plaas hy die parogieë van Klein-Asië se Paasfeesgebruik in kontras met ‘die res van die wêreld’ se gemeentes. Dit sluit in Rome, Aleksandrië, Palestina, die Weste en sekere dele van Sirië (Gerlach 1998:325). Hy verklaar dat Klein-Asië die ‘ouer tradisie’ gevolg het, terwyl die ander die ‘apostoliese tradisie’ In Eusebius se beskrywing van die derde fase, plaas hy die parogieë van Klein-Asië se Paasfeesgebruik in kontras met ‘die res van die wêreld’ se gemeentes. Dit sluit in Rome, Aleksandrië, Palestina, die Weste en sekere dele van Sirië (Gerlach 1998:325). Hy verklaar dat Klein-Asië die ‘ouer tradisie’ gevolg het, terwyl die ander die ‘apostoliese tradisie’ Op grond van Polikrates se brief, sowel as Eusebius se beskrywing, wil dit voorkom of hulle dit eerder etiologies as mimeties begrond het. Polikrates beskryf dat ‘hulle in geen 20.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 4:26:3; Gerlach 1998:319. 24.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:23:1; Gerlach 1998:324–325. http://www.ve.org.za Open Access Page 7 of 10 Original Research Verder fokus hy ook meer op wie by aspekte betrokke was en wanneer dit plaasgevind het, as op wat die kwessies was.32 Dit is daarom moontlik dat hierdie beskrywing van Eusebius ’n 4de-eeuse indruk van die Quartadecimaanse gebruik was en nie noodwendig Polikrates se gebruik weerspieël nie. op 14 Abib begin en die Anti-Quartadecimane op die Vrydag vóór die eerste (sommige selfs die tweede) Sondag wat ná die 14de Abib aanbreek. Binne hierdie twee hoofstrome het daar verskeie variasies voorgekom. Een van hierdie variasies binne die Quartadecimane was die Henogitiese Quartadecimane. Hulle het die Pasga bepaal ooreenkomstig die Henogkalender waar die Pasga elke jaar op 14 Abib begin is. Die 14de Abib het elke jaar konsekwent op die derde weeksdag geval sodat hulle die Pasga teen skemer die Dinsdagaand begin vier het. Hulle het dit etiologies op die Pasgamaal van Jesus begrond en sodoende indirek op die wet, ingesluit Henogitiese geskrifte soos in Qumran gevind is. Hulle het die mimetiese begronding nogtans nie totaal geïgnoreer nie, maar juis twee afsonderlike Pasgas tydens die kruisiginggebeure erken, naamlik die maaltyd van Jesus saam met sy dissipels (Henogitiese Pasga) en die een ná Jesus se kruisiging (Hasmonitiese Pasga). Die mimetiese begronding, naamlik Jesus as Pasgalam, was nie mimeties aan Jesus se kruisiging vóór die Hasmonitiese Pasga gekoppel nie. Strobel (1977:352, 389–392, 449) steun laasgenoemde hipotese en verklaar dat Klein-Asiatiese navolgers van die Henogitiese Quartadecimaanse gebruik is. Hy noem hulle die Solariese Quartadecimane wat ’n suiwer sonkalender volg ooreenkomstig die Qumrankalender. Hy begrond sy hipotese egter op die vierde-eeuse Montaniste soos beskryf in Sozomenus.33 Strobel beweer dat die vierde-eeuse groep ’n gebruik gevolg het wat baie ver in die geskiedenis terugstrek, en dat hulle die algemene gebruik van Klein-Asië nagevolg het en laasgenoemde dié van die Qumrankalender.34 Die eerste spore van die Henogitiese Quartadecimane wat opgespoor kan word, ná die evangeliese tydperk, buiten die kanonieke geskrifte, is in die Evangelie volgens Petrus. In hierdie evangelie word afgelei dat die kruisiging nie ooreenkomstig die tradisionele hipotese oor die kruisiging op die Vrydag plaasgevind het nie, maar ten minste die Donderdag of dalk vroeër. Dit is selfs moontlik dat die outeur twee afsonderlike Pasgas tydens die kruisgebeure erken het. Dit toon ’n Christelike groep aan wat steeds die Agtdaagse Paasfees gevier het. Spore van die Henogitiese Quartadecimaanse gebruik in die Didaskalia Strobel (1977:228, 352, 389–392, 449) verklaar dat die gebruik van die Henogitiese Quartadecimane in Antiochië voorgekom het, want een van die duidelikste spore van die Henogitiese tradisie kom voor in die Siriese geskrif Didascalia apostolorum (Leer van die apostels). Hy verklaar dat die gebruik vóór die konsilie van Nicea in 325 n.C. deur Klein-Asië laat vaar is en na Sirië en Mesopotamië versprei het. Die teks dateer uit ongeveer die helfte van die derde eeu  n.C. (Roberts & Donaldson 1997:VII: ‘Constitutions of the  Holy Apostles: Introductory Notes’; Gerlach 1998:166). Alhoewel die teks self ’n Anti-Quartadecimaanse gebruik veronderstel, stel dit dat Jesus die Pasga saam met sy dissipels op die derde weeksdag (Dinsdag) teen die aand genuttig het. Die Dinsdagaand se Pasgamaal-tradisie word dus erken, soos dit in die Henogkalender voorkom, maar die redakteurs van die teks het ’n ander vertolking gebied in die verklaring waarom die Pasgamaal op die Dinsdagaand en nie op die Vrydagaand genuttig is nie. Die vroeër plasing van die Pasga word deur die outeurs verklaar as bedrog van die Joodse owerstes wat die Pasga van Vrydag na Dinsdag vervroeg het sodat hulle Jesus nie op die Pasga sou doodmaak nie.35 Die prominentste voorbeeld van Henogitiese Quartadecimane is Polikrates, biskop van Efese. Hy is deur Eusebius se Kerkgeskiedenis as prominente persoon tydens die derde fase van die Quartadecima-vraagstuk teenoor Victor van Rome geplaas. Polikrates kan beskou word as woordvoerder van die Quartadecimane van Klein-Asië teenoor die Anti- Quartadecimane van die ‘res van die wêreld’, in die besonder Rome. Hierdie fase speel af in die laaste dekade van die tweede eeu n.C. Polikrates word as Henogitiese Quartadecimaan geklassifiseer. Die belangrikste rede vir hierdie identifisering is deur eliminasie van gegewens. Hy kan nie as Judaïstiese of Wettiese Quartadecimaan beskou word nie, aangesien hy die Pasga nie hoofsaaklik op die etiologie van die wet begrond het nie. Hy kan ook nie beskou word as Sinoptiese Quartadecimaan wat slegs die kronologie van die Sinoptiese evangelies ten koste van die Evangelie volgens Johannes gevolg en die Pasga sodoende suiwer etiologies op Jesus se Pasgamaal gegrond het nie. Hy kan nie as Johannese Quartadecimaan beskou word wat die Pasga slegs erken het tydens die kruisiginggebeure, wat ná die kruisiging was, en baie sterk klem op Jesus as Lam van God geplaas het nie. Original Research Die etiologiese begronding van die Pasga verleen gewig aan die moontlikheid dat hy die Pasga gevier het, soos wat Christus dit gevier het. Dit bring die moontlikheid dat hy ’n Sinoptiese Quartadecimaan was. Vanweë die sterk klem op Johannes sou dit onwaarskynlik wees dat hy die Paasfees gevier het suiwer ooreenkomstig die sinoptiese evangelies, ten koste van die Evangelie volgens Johannes (Dugmore 1961; Schürmann 1951; Stewart-Sykes 1998:151). Dit beteken dat hy nie ooreenkomstig die sinoptiese evangelies slegs die maaltyd van Christus en sy dissipels as enigste maaltyd tydens die kruisgebeure sou erken28 ten koste van die Evangelie volgens Johannes nie, waar laasgenoemde ook ’n Pasga ná die kruisiging beskryf (Stewart-Sykes 1998:37–38, 40, 154). Hy sou dus ook nie as Sinoptiese Quartadecimaan geklassifiseer kan word nie (Leonhard 2006:284; Rouwhorst 2005). Dit laat die opsie van Hasmonitiese en Henogitiese Quartadecimaan (Stewart-Sykes 1998:152). Daar is ’n paar faktore wat daarop dui dat Polikrates eerder as Henogitiese Quartadecimaan geklassifiseer moet word. Een van die kenmerkendste eienskappe van die Henogkalender en die Henogitiese Quartadecimane, is die  konsekwentheid en vastigheid van die Paasfees in die kalender. Die feit dat die Henogkalender se kalenderdae elke In beoordeling van Eusebius se beskrywing moet onthou word dat hy vanuit ’n vierde-eeuse perspektief skryf oor gebeure wat langer as ’n eeu vantevore plaasgevind het 29.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:24:2. 29.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:24:2. 30.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:23:1. 30.Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 5:23:1. 31.Stern 2001:222; Leonhard 2006:269, 271–272; Epifanius: Panarion 70:10:2. 31.Stern 2001:222; Leonhard 2006:269, 271–272; Epifanius: Panarion 70:10:2. http://www.ve.org.za Page 8 of 10 Original Research Original Research Page 8 of 10 (Gerlach 1998:325). Verder skryf hy binne die konteks vanuit Palestina en vertroud met die 4de-eeuse Rabbynse gebruik van Paasfeesbepaling (Leonhard 2006:269–270; Mohrmann 1962:159). Verder fokus hy ook meer op wie by aspekte betrokke was en wanneer dit plaasgevind het, as op wat die kwessies was.32 Dit is daarom moontlik dat hierdie beskrywing van Eusebius ’n 4de-eeuse indruk van die Quartadecimaanse gebruik was en nie noodwendig Polikrates se gebruik weerspieël nie. (Gerlach 1998:325). Verder skryf hy binne die konteks vanuit Palestina en vertroud met die 4de-eeuse Rabbynse gebruik van Paasfeesbepaling (Leonhard 2006:269–270; Mohrmann 1962:159). Gevolgtrekking In die eerste drie eeue van die Christendom het daar verskeie strome ontstaan wat die Paasfees op verskillende wyses gevier het. Die twee hoofstrome is die Quartadecimane en die Anti- Quartadecimane. Die Quartadecimane het die Pasga elke jaar 32.Leonhard 2006:270; Gerlach 1998:320; Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 1:1:4. 32.Leonhard 2006:270; Gerlach 1998:320; Eusebius Pamphilii: Historia Ecclesiastica 1:1:4. 33.Sozomenus Salaminus: Historia Ecclesiastica 7:18:12–14. Hy was dus óf ’n Hasmonitiese óf Henogitiese Quartadecimaan. Eusebius is verkeerd in sy beskrywing wat Polikrates as Hasmonitiese Quartadecimaan skets. In 34.Strobel 1977:449; Kyk opposisie van Strobel: Gerlach 1998: 375. 35.Didaskalia 21; Gerlach 1998:203–230; Leonhard 2006:283; Jaubert 1957:74–75. 35.Didaskalia 21; Gerlach 1998:203–230; Leonhard 2006:283; Jaubert 1957:74–75. http://www.ve.org.za Original Research Page 9 of 10 Polikrates se brief self dui dit eerder daarop dat hy ’n Henogitiese Quartadecimaan was. Polikrates se brief self dui dit eerder daarop dat hy ’n Henogitiese Quartadecimaan was. Boccaccini, G., 2002, Roots of Rabbinic Judaism, Eerdmans, Grand Rapids, MI. Bonner, C., 1940, ‘The homily on the passion by Melito, bishop of Sardis’, in K. Lake & S. Lake (reds), Studies and documents XII, Christophers, Londen. Brent, A., 1995, Hippolytus and the Roman Church in the third century: Communities in tension before the emergence of a monarch-bishop, Brill, Leiden. https://doi. org/10.1163/9789004312982 Spore van die Henogitiese Quartadecimane kan gesien word in die derde-eeuse Didaskalia, waar Jesus se Pasgamaal pertinent op die derde weeksdagaand (Dinsdagaand) geplaas word. Ondanks hierdie tradisie wat die teks weergee, handhaaf die Didaskalia ’n Anti-Quartadecimaanse gebruik om nie die Pasga op 14 Abib te begin nie. Brown, R.E., 1994, The death of the Messiah: From Gethsemane to the grave: A commentary on the Passion narratives in the four Gospels, Yale University Press, Londen. Brox, N., 1972, ‘Tendenzen und Parteilichkeit im Osterfeststreit des zweiten Jahrhunderts’, Zeitschrift für Kirchengeschichte 83, 291–394. Crossan, D., 1988, The cross that spoke, Harper & Row, San Francisco, CA. Cullen, O.M., 2007, ‘A question of time or a question of theology: A study of the Easter controversy in the Insular Church’, unpublished Ph.d. thesis, Pontifical University St. Patrick’s College, Maynooth. Die Henogitiese Quartadecimane was dus ’n groep met variante en eiesoortige Paasfeesgebruike, waar spore van hulle gebruik tot in die derde eeu n.C. geïdentifiseer kan word. Douglas, J.D., Comfort, P.W. & Mitchell, D. (eds.), 1992, Who’s who in Christian History? Tyndale House, Wheaton, IL. Vrywaring Mosshammer, A.A., 2008, The Easter computus and the origins of the Christian era, Oxford University Press, Oxford. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/​ 9780199543120.001.0001 Die sienings en menings wat in hierdie artikel uitgedruk word, is dié van die outeur(s) en weerspieël nie noodwendig die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeurs nie. Perler, O., 1966, Méliton de Sardes: Sur la Pâque, Cerf, Paris. Pretorius, W., 2006, ‘Kulturele en teologiese lyne as die fondament van die vroegste Christendom’, Acta Patristica et Byzantina 17, 272–294, Universiteit van Suid- Afrika, Pretoria. https://doi.org/10.1080/10226486.2006.11745780 Pretorius, W., 2008, ‘Bakens van die Ou Testamentiese kanonontwikkeling binne die eerste vyf eeue van die Christendom’, Ongepubliseerde M.Th. verhandeling, Universiteit van Suid-Afrika. Befondsing Leonhard, C., 2006, The Jewish Pesach and the origins of the Christian Easter, Walter de Gruyter, New York. https://doi.org/10.1515/9783110927818 Die navorsing is deur die Universiteit van Pretoria befonds. Levine, B.A., 1989, The JPS Torah commentary: Leviticus, Jewish Publication Society, Philadelphia, PA. Data beskikbaarheidsverklaring Lieu, J., 1996, Image and reality: The Jews in the world of the Christians in the second century, Clark, Edinburgh. Data-deling is nie van toepassing op hierdie artikel nie, aangesien geen nuwe data in hierdie studie geskep of ontleed is nie. Lohse, B., 1953, Das Passafest der Quartodezimaner in, Beiträge zur Förderung der Christelichen Theologie 2/54, C Bertelsmann, Gütersloh. Mara, M.G., 1973, Évangile de Pierre, Cerf, Paris. Mohrmann, C., 1962, ‘Le conflit pascal au IIe siècle. Note Philologique’, Vigilae Christianae 16, 154–171. https://doi.org/10.1163/157007262X00181 Erkenning Dumont, D.J. & Smith, R.M., 1992–2002, Musaios 2002 Release A., electr. ed., viewed from https://www.musaios.com. Ehrman, B.D., 2005, Lost scriptures - Books that did not make it into the New Testament, Oxford University Press, Oxford. Bedanking aan prof. H.F. Stander van die Departement Antieke Tale en ander personeellede aan die Universiteit van Pretoria. Elliot, J.K., 2007, The apocryphal New Testament, Oxford University Press, Oxford. Gerlach, K., 1998, The antenicene Pascha, Peeters, Leuven. Glessmer, U., 1999, ‘Calendars in the Qumran scrolls’, Flint & Vanderkam 1999, 213–278. Mededingende belange Hoehner, H.W., 1974, ‘Chronological aspects of the life of Christ. Part IV: The day of Christ’s crucifixion’, Bibliotheca Sacra 131(523). Die outeurs verklaar dat hulle geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hulle nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Huber, W., 1969, Passa und Ostern. Untersuchengen zur Osterfeier der alten Kirche in, Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft 35, Walter de Gruyter, Berlyn. https://doi.org/10.1515/9783110827149 Humphreys, C.J. & Waddington, W.G., 1992, The Jewish calendar, a lunar eclipse and the date of Christ’s crucifixion, Tyndale Bulletin 43(2), 331–351. Gevolgtrekking Dugmore, C., 1961, A note on the Quartodecimans, in Studia Patristica, papers presented to the International Conference on Patristic studies 4, Texte und Untersuchungen zur Geschichte der Alchristlichen Literatur 79, Berlin. Outeursbydrae Jaubert, A.M., 1957, La date de la Cène: Calendrier biblique et liturgie chrétienne, Gabalda, Paris. https://doi.org/10.3406/ephe.1956.20279 W.P. is die hoofskrywer. Die artikel is gebaseer op sy PhD- navorsing. J.M.v.d.M. was sy toesighouer en is mede-outeur van die artikel. Jaubert, A.M., 1965, The date of the Last Supper, transl. I. Rafferty, Society of St. Paul, New York. Kenyon, G., 1941, The Chester Beatty Biblical Papyri, VIIII: Enoch and Melito, E Walker, London. Knight, K., (ed.), 2003, The Catholic Encyclopedia. Elect. ed., viewed from www. newAdvent.org. Literatuurverwysings Richard, M., 1965, ‘La Lettre de Saint Irénée au Pape Victor’, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der Älteren Kirche 56, 260–282. https://doi.org/10.1515/zntw.1965.56.3-4.260 Baumgarten, A.J., 1995, Rabbinic literature as a source for the history of Jewish sectarianism in the Second Temple Period, DSD2. https://doi.org/​ 10.1163/156851795X00193 Richardson, C.C., 1973, ‘A new solution to the Quartodeciman riddle’, Journal of Theological Studies 24, 74–83, Oxford University Press, Oxford. https://doi. org/10.1093/jts/XXIV.1.74 Beckwith, R.T., 2001, Calendar and chronology, Jewish and Christian, revised edn., Brill, Leiden. Beckwith, R.T., 2005, Calendar, chronology and worship, Brill, Leiden. https://doi. org/10.1163/9789047415473 Roberts, A. & Donaldson, J., 1997, Ante-Nicene Fathers, electr. edn., Logos Research Systems, Oak Harbor, WA. Blank, J., 1963, Meliton von Sardes: Vom Passa – Die älteste christliche Osterpredigt, Lambertus, Freiburg im Breisgau. Rouwhorst, L., 1989, Les Hymnes Pascales d’Ephrem de Nisibe. Analyse théologique et recherché sur l’évolution de la fête Pascale chrétienne à Nisibe et à Edesse et dans quelques Églises voisines au quatrième siècle 2 Vols, Brill, Leiden. https://doi. org/10.1163/9789004304215 Boccaccini, G., 1998, Beyond the essence hypothesis: The parting of the ways between Qumran and Enochic Judaism, Eerdmans, Grand Rapids, MI. Open Access http://www.ve.org.za Original Research Page 10 of 10 Strong, S., 1997, New Strong’s dictionary of Hebrew and Greek words, Elect. edn., Logos Library System, Thomas Nelson, Nashville, TN. Rouwhorst, L., 2004, ‘Liturgy on the authority of the apostles’, Hilhorst 2004, 63–85. https://doi.org/10.1163/9789047404293_007 Swanson, J., 1997, A dictionary of Biblical languages with semantic domains: Greek (New Testament. Elect. edn., Logos Library System, Logos Research Systems, Oak Harbor, WA. Rouwhorst, L., 2005. How eschatological was early Christian liturgy? Studia Patristica, Papers presented to the International Conference on Patristic studies, vol. 4, pp. 335–349, Berlin. Talmon, S., [1951] 1989, The World of Qumran from within: Collected Studies, Brill, Leiden. Rudolph, D., 2004, The Passover controversy in the East and West, Cambridge University, Unpublished. Talmon, S., Ben-Dov, J. & Glessmer, U., 2001, Qumran cave 4 XVI; Discoveries in the Judaean desert XXI, Clarendon press, Oxford. Saulnier, S., 2012, Calendrical variations in Second Temple Judaism: New perspectives on the ‘Date of the last Supper’ debate, Brill, Leiden. https://doi. org/10.1163/9789004226326 Vaganay, L., 1930, L’Evangile de Pierre. Préface par le R.P.M.- J. Lagrange, 2iéme edn., Librairie Lecoffre, Paris. Schürer, E., 1973–1987, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 BC–AD 135), in rev. and ed. G. Vermes and F. G. B. Millar (with M. Literatuurverwysings Black (vols. i–ii) and M. Goodman (vols. iii/1–2)), 3 vols. in 4 parts, T & T Clark, Edinburgh. Vanderkam, J.C., 1998, Calendars in the Dead Sea Scrolls: Measuring time: Literature of the Dead Sea Scrolls, Authoritative literature in the Dead Sea Scrolls, Dead Sea Discoveries 5(3), Routledge, London. https://doi.org/10.1163/156851798X00190 Schürmann, H., 1951, ‘Die Anfänge der christlichen Osterfeier‘,Theologische Quartalschrift 131, 414–425. Vanderkam, J.C. & Flint, P.W., 2004, The meaning of the Dead Sea Scrolls: Their significance for understanding the Bible, Judaism, Jesus, and Christianity, HarperSanFrancisco, San Francisco, CA. Souvay, C.L., 1929–1930, ‘The Paschal controversy under Pope Victor I’, Catholic Historical Quarterly 15(NS 9), 43–63. Van der Watt, F. & Tolmie, J., 2005, Apokriewe Ou en Nuwe Testament: Verlore boeke uit die Bybelse tyd, CUM, Vereeniging. Stemberger, G., 1991, ‘Pharisäer, Sadduzäer, Essener: SBS 144’, Katholiches Bibelwerk, Stuttgart. Van Goudoever, J., 1961, Biblical calendars, 2nd revised edn., Brill, Leiden. Stern, S., 2001, Calendar and community: A history of the Jewish calendar, second century BCE – tenth century CE, Oxford University Press, Oxford. Vermes, G., 2004, The complete Dead Sea Scrolls in English, 4th revised edn., Penguin Books, London. Stewart-Sykes, A., 1998, The Lamb’s high feast. Melito, Peri Pascha and the Quartodeciman Paschal liturgy at Sardis, Brill, Boston, MA. Weitzel, K.L., 1848, Die christliche Passafeier der drei ersten Jahrhunderte. Zugleich ein Beitrag zur Geschichte des Urchristenthums und zur Evangelienkritik, Flammer & Hoffman, Pforzheim. Strobel, A., 1977, Ursprung und Geschichte des frühchristlichen Osternkalenders, Texte und Untersuchengen zur Geschichte der altchristlichen literatur 121, Akademie, Berlin. Zernov, N., 1933, ‘Eusebius and the Paschal controversy’, Church Quarterly Review 116, 24–41. http://www.ve.org.za Open Access

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/1915/3791

Afrikaans

Meta-theoretical perspectives on the value of communication and brain function in the process of preaching Meta-theoretical perspectives on the value of communication and brain function in the process of preaching The intended object of this article is to undertake an investigation in con- nection with the importance of creative preaching from a meta-theoretical perspective on the value of communication and brain function. The impor- tant role and value of communication is discussed from the viewpoint of communication studies as well as psychology. It is ascertained that inter- active communication is very suitable for preaching due to the dynamic interaction that takes place between the sender (God/preacher) and receiver (preacher/congregation) and thus facilitates dialogue between partners of conversation. Further, five basic elements of style, beneficial for the advancement of effective and creative communication, were identified, namely: clarity, interest, evocative language, energy and emotion. The ability to use the whole brain stimulates creativity and the application of the four phases of the process of creativity can successfully be applied in sermon preparation. Meta-teoretiese perspektiewe op die waarde van kommunikasie en breinfunksie in die proses van prediking C J Nagel (Gereformeerde Kerk Magol) B J de Klerk (Skool vir Kerkwetenskappe, PU vir CHO) 1 INLEIDING In die wetenskapsfilosofie word algemeen aanvaar dat geen wetenskaplike gevolgtrekking konklusief deur empiriese navorsingsbevindinge bewys kan word nie (Mouton & Marais 1989:196). In die verskillende stadia van die wetenskaplike navorsingsproses en om verskillende redes, is die we- tenskaplike verplig om die aannames wat bepaalde teorieë en metodologie- se strategieë ten grondslag lê, en wat nie in die betrokke studie getoets word nie, as waar te aanvaar (Mouton & Marais 1989:169). ‘n Belangrike kategorie van sodanige aannames is metateoretiese aannames wat onder- liggend is van die teorieë wat die bepalende konteks van ‘n studie vorm (Mouton & Marais 1989:196). In die homiletiek is daar talle metateorieë wat in ‘n kreatiewe wisselwerking met die homiletiese situasie tot praktyk- teorieë kan lei (Vos 1999:9). Vos (1999:9) onderskei die volgende kon- ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 217 217 septe: hermeneutiese, taal-, kommunikasie-, sisteem-, handelings-, en leerteorieë. In hierdie artikel word ‘n geskikte kommunikasieteorie vir die oor- drag van die evangelie in die prediking ondersoek. Meer spesifiek, die moontlikhede wat kreatiwiteit bied om kommunikatief effektief met die gebruiker van taal, die mens, te verkeer (vgl Floor 1981:5). ‘n Gepaste kommunikasieteorie dra daartoe by dat die homiletiese proses na eie aard geanaliseer en daaroor geteoretiseer kan word met die oog op ‘n praxis- relevante homiletiek (Pieterse 1992:17). Agter die kommunikasieteorie skuil ‘n teoretiese beskouing oor die wese van kommunikasie (Jansen & Steinberg 1991:2, soos aangehaal deur Pieterse 1992:17). Dit het uiteraard ‘n invloed op die spesifieke kommunikasieteorie, op die prakties-teologie- se ondersoek en op die handelinge in die praxis. Ook word die belangrike rol wat breinfunksie ten opsigte van kreatiwiteit speel, op kursoriese wyse van nader ondersoek. 2.1 Prediking as kommunikasiegebeure In die gereformeerde kerke neem die prediking steeds ‘n baie belangrike plek in. In hierdie opsig is sulke kerke steeds navolgers van die Hervor- ming, veral as daar met Runia (1981:7) saamgestem word dat die Hervor- ming van die sestiende eeu tereg die herontdekking van die prediking genoem kan word. Die belang van die prediking blyk ook uit die uitspraak van die Tweede Helvetiese Belydenis 1566 (vgl Greidanus 1989:9; Vos 1996:145; Van der Walt 1984:2): praedicatio verbi Dei est verbum Dei (die prediking van die Woord van God is die Woord van God). Aan die anderkant is dit ook natuurlik belangrik om duidelik te onderskei tussen die Woord van God en die prediking daarvan (Helberg 1983:112). Ook moet daar onderskei word tussen die Woord as prediking en die woord in die prediking. Die mens se prediking is alleen maar die verklaring van die prediking as openbaring en is daarom steeds toetsbaar (Van der Walt 1988:488). Daar is ‘n groot verskil tussen die predikers van die Bybel en die predikers van vandag. Die predikers van vandag ontvang nie die inhoud en interpretasie van hulle woorde direk van God nie, maar word geroep om kanale te wees vir God se Woord (Greidanus 1989:7-8). Prediking het dus te doen met kommunikasie, met die oordra van God se Woord aan die hoorders van vandag; die diens van die Woord kan nie losgemaak word van tussenmenslike kommunikasie nie (Lange META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 218 1976:111; vgl Pieterse 1992:20). Daar is egter baie stemme wat opklink en sê dat prediking ‘n verouderde vorm van kommunikasie is (vgl Runia 1981:10; Dingemans 1991:21). Runia (1981:10) vestig die aandag op verskeie ondersoeke wat daarop wys dat die prediking weinig effek op die hoorders het (vgl ook Dingemans 1991:13-14). In die verlede is egte kom- munikasie dikwels bestempel as ‘n saak van eenrigtingverkeer (monoloog) en daarom is dit baie se beswaar teen die tradisionele manier van preek (vgl Swanevelder 2000:51; Vos 1996:160; Thomas 1987:12), want die postmoderne mens wil nie ‘n toeskouer wees nie, maar deelneem en alles moet deursigtig wees (De Klerk 1999:24). Van wat gehoor word, word maar ongeveer ‘n skrale 20% van die boodskap onthou (Schütz 1981:44). Daar word vandag dus al hoe meer stemme gehoor wat sê dat die prediking in ‘n krisis verkeer (vgl Eslinger 1989:11; Swanevelder 2000:8). 2.2 Die noodsaak van ‘n moderne model van kommunikasie Pieterse benader die prediking binne die raamwerk van ‘n kommunikasie- model. Hy wys op die verskil tussen wat hy noem die historiese model van kommunikasie (Pieterse 1985:29), wat teruggevoer kan word na Plato en Aristoteles, en die nuwere model van kommunikasie. 2.1 Prediking as kommunikasiegebeure Hierdie siening hou ten dele verband daarmee dat predikers nie ‘n voldoende beeld van hul hoorders het nie (Bolkenstein 1977:73). Daarom is dit belangrik dat die prediker moet leer om die regte vrae te vra aan sy teks en oor sy gehoor. Ook die rol van die hoorder in die prediking moet goed raakgesien word (Dingemans 1991:13; Pieterse 2002:91; vgl ook Zerfass 1992:156). 2.2.1 ‘n Historiese kommunikasiemodel (lineêre kommunikasie) In die historiese model word daar aan drie elemente aandag gegee, naam- lik die mededeler, boodskap/medium, ontvanger of vertolker (Pieterse 1992:18; 1985:30; vgl Beebe & Beebe 1997:7). In hierdie model word die hoorder wel betrek, maar bloot as teiken. Die groot swakheid van hierdie model is volgens Pieterse (1985:32) dat dit ‘n eenrigtingverkeer veronder- stel en dat kommunikasie dus nie as dinamiese proses beskou word nie. In die kommunikasiekunde word die historiese model van kommunikasie omskryf as lineêre kommunikasie, en dit kan as volg grafies geïllustreer word (vgl Beebe & Beebe 1997:7): ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 219 Geraas Bron KANAAL Ont- vanger Boodskap Boodskap Fig. 1.1. Lineêre model van kommunikasie 2.2.2 ‘n Nuwere kommunikasiemodel (interaktiewe kommunikasie) Bron KANAAL Ont- vanger Boodskap Boodskap Ont- vanger Fig. 1.1. Lineêre model van kommunikasie 2 ‘n Nuwere kommunikasiemodel (interaktiewe kommunikasie) 2.2.2 ‘n Nuwere kommunikasiemodel (interaktiewe kommunikasie) Pieterse (1985:32-33) kontrasteer die historiese model met ‘n nuwere model van kommunikasie, waarin daar veel variasie is, maar wat alles verband hou met die werk van Kierkegaard. Kierkegaard se bydra lê daarin dat hy die ontvanger beklemtoon het. Volgens Kierkegaard het kommunikasie eers plaasgevind as die ontvanger die boodskap vertolk het. Die historiese model is meer staties, terwyl daar ‘n meer dinamiese model ontwikkel het, waarin daar plek is vir interaksie en terugvoer. Pieterse (1985:39) wil hierdie model met ‘n balspel vergelyk, waar die bal heen en weer beweeg, terwyl die ou kommunikasiemodel met ‘n pyl en boog vergelyk kan word. Pieterse wil selfs die sender en die ontvanger op dieselfde vlak plaas en gevolglik maak hierdie aspek dit soveel te meer nodig dat die prediker ook sy gehoor en die huidige praktyk van prediking goed moet ken (Pieterse 2002:78). Eksegese van die Skrif moet aangevul word deur “eksegese” van die hoorder (Bright 1977:176). Pieterse (1985:119) beklemtoon dat ‘n goeie prediker ook ‘n goeie luisteraar is. As daar geen terugkoppeling is nie, kan kommunikasie misluk omdat die ontvanger die boodskap verkeerd kan interpreteer of selfs kan weier om te luister (Pieterse 1985:166). In die wetenskap van die kommunikasiekunde word hierdie nuwere model van kommunikasie saamgevat onder die term interaktiewe kommunikasie. Die interaktiewe kommunikasiemodel word as volg geïlustreer (vgl Beebe & Beebe 1997:9; Ehninger 1986:13, 34; Devito 1990:7). META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 220 Geraas Bron Boodskap Boodskap Ont- vanger KANAAL Terug- voer Fig. 1.2 Interaktiewe kommunikasiemodel Terug- voer Fig. 2.2.1 ‘n Historiese kommunikasiemodel (lineêre kommunikasie) 1.2 Interaktiewe kommunikasiemodel In die nuwe kommunikasiemodel (fig 1.2) word aanvaar dat die hoorder aktief by die luisterproses betrokke is en dat sekere sake ‘n invloed uitoefen op die hoorder se verstaan van ‘n preek. Een saak wat ‘n invloed uitoefen, is die hoorder se voorverstaan voor die kommunikasieproses (Pieterse 1991:105). ‘n Boodskap wat hiermee bots, sal makliker deur die hoorder verwerp word. Daar is empiries vasgestel dat hoorders relatief min van ‘n preek inneem en onthou, al sou dit wees dat dit wat die hoorder hoor, steeds ‘n invloed op hom het, al kan hy nie alles direk weergee nie (Pieterse 1991:118). Die gebruik van ‘n sinvolle kommunikasiemodel kan die homiletiek in die algemeen en die prediking in die besonder ten goede kom. 2.2.3 ‘n Moderne kommunikasiemodel (transactive kommunikasie) 2.2.3 ‘n Moderne kommunikasiemodel (transactive kommunikasie Die mees resente kommunikasiemodel wat in die wetenskap van die kommunikasiekunde ondersoek en ontwikkel is, word onder die hoof transactive communication saamgevat. In hierdie moderne model van kommunikasie word individuele komponente (bv sender, boodskap, ontvanger) nie afsonderlik geëtiketteer nie, maar word kommunikasie as ‘n gelyktydige proses, ‘n transaksie, bestempel (Beebe & Beebe 1997:10; vgl ook Devito 1990:7). SSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 221 Fig. 1.3 “Transactive” kommunikasiemodel Fig. 1.3 “Transactive” kommunikasiemodel Die model hierbo (fig 1.3) stel voor dat: Die model hierbo (fig 1.3) stel voor dat: y boodskappe tussen sender en ontvanger gelyktydig uitgestuur en ontvang word, y boodskappe tussen sender en ontvanger gelyktydig uitgestuur en ontvang word, y daar direk aangepas word by die konteks waarin kommunikasie plaasvind, en y verbale en nie-verbale terugvoer van ander gespreksgenote geïnterpreteer word. 2.2.4 Samevattend: Die noodsaak van ‘n moderne model van kommu- nikasie y Lineêre kommunikasie is onder andere die vorm wat in die tradisio- nele prediking gebruik is waar die sender sy boodskap aan die ont- vanger oordra (vgl fig 1.1). Die ontvanger word wel bereik, maar bloot as teiken en daarom word hierdie model van kommunikasie bestempel as onbevredigend, omrede dit staties is. Lineêre kommunikasie word egter ook gebruik deur koerante, radio en televisie, waar daar nie werklik sprake van gesprek tussen sender en ontvanger kan wees nie. y In interaktiewe kommunikasie wissel die rol van senders en ont- vangers voortdurend, soos in gewone gesprekke (vgl fig 1.2). Daar vind dus ‘n wisselwerking of terugkoppeling tussen sender en ont- vanger plaas, wat gevolglik dialoog tussen gespreksgenote moontlik maak. Pastorale gesprekke kan as goeie voorbeelde hiervan geneem word. y Die meer resente model van kommunikasie, die sogenaamde transac- tion communication model wat in die kommunikasiekunde ontwikkel is, stel voor dat gelyktydige kommunikasie plaasvind. Boodskappe tussen sender en ontvanger word gelyktydig uitgestuur en ontvang en daar word direk aangepas by die konteks waarin kommunikasie plaas- vind. Ook word verbale en nie-verbale terugvoer van ander gespreks- genote gelyktydig geïnterpreteer. META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 222 2.3 Prediking as interaktiewe kommunikasie Dingemans (1991:146) meen dat interaktiewe kommunikasie baie geskik is vir die prediking. Hier word veronderstel dat die spreker en die hoorders gesamentlik betrokke is by die saak waaroor gepraat word. So het die ge- meentelede en die predikant ‘n primêre verhouding en kommunikasie met God (Dingemans 1991:149). Dingemans (1991:150-151) wys daarop dat daar binne hierdie benadering eintlik sprake is van ‘n drievoudige kommunikasieproses: die predikant kommunikeer met die Bybelteks en so eintlik met God; die hoorders kommunikeer deur middel van die liturgie met God en die Bybel op grond van hulle ervaring met die evangelie en met God; en die predikant poog om kommunikasie te bewerkstellig tussen die hoorders en die Bybelse boodskap deur die preek. Hierdie drievoudige kommunikasie dien daartoe om die hoorders se verhouding met God te verdiep. In die bogenoemde kommunikasieproses is dus drie partye teenwoor- dig, naamlik God, die prediker en die gehoor. Dit kan met die volgende lyntekening (vgl Van der Walt 1984:11, 12) voorgestel word: met deur met die oog op deur tot God spreek toerusting gemeente Sy Woord preek uitvoering Figuur 1.4 ‘n Drievoudige kommunikasieproses Dat die prediking die Woord van God na die gemeente moet bring, staan vas. Natuurlik is dit nie ‘n eenvoudige saak nie. Die Woord van God wat in die Bybel opgeteken is, moet op verantwoordelike wyse nuut kreatief aan die gemeente in hulle situasie verkondig word sodat die gemeente in preek uitvoering Figuur 1.4 ‘n Drievoudige kommunikasieproses Dat die prediking die Woord van God na die gemeente moet bring, staan vas. Natuurlik is dit nie ‘n eenvoudige saak nie. Die Woord van God wat in die Bybel opgeteken is, moet op verantwoordelike wyse nuut kreatief aan die gemeente in hulle situasie verkondig word sodat die gemeente in ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 223 223 die prediking God se Woord sal hoor (vgl Odendaal 1985:19). In hierdie proses moet die gemeente in hul spesifieke situasie betrek word (Pieterse 2002:93). Die verkondiging mag dus nie die gemeente onaangeraak laat nie, maar moet die hoorders tot ‘n duidelike keuse verplig (Van der Walt 1988:504). Volgens Dreyer (1989:362) moet daar twee duidelike fases in die hele hermeneutiese proses verloop: y Die eerste is die eksegetiese of dekoderingskomponent: daarin gaan die eksegeet na die teks toe om op die ou end deur die teks self aangespreek te word. 2.4 Drie nuwe benaderings tot die prediking Eslinger (1989:13) verwys na drie nuwe benaderings tot die prediking: die induktiewe benadering, die narratiewe benadering en ‘n benadering wat direk wil aansluit by die vorm en beweging van die Bybelse teks. 2.3 Prediking as interaktiewe kommunikasie Dreyer (1989:362) meen dat die prediker deur die woordgebeure tot dieselfde kommunikasie-ervaring met God as die oorspronklike lesers of hoorders kom. y Die tweede fase is om die kommunikasie-ervaring van die homileet te enkodeer sodat die gemeente gelei kan word tot dieselfde kommu- nikasie-ervaring met God (Dreyer 1989:362). Hierdie ervaring is nie noodwendig emosioneel nie (Dreyer 1989:363). Wat belangrik is, is dat die konkrete situsasie van die gemeente aan die orde moet kom (Dreyer 1989:367). 2.4.1 ‘n Narratiewe benadering In die narratiewe benadering word die teks nie gepreek op die ou manier nie, maar ‘n storie word vertel wat ‘n Bybelse boodskap verwoord. Dié benadering eis dat predikers soos literêre kunstenaars taal in ‘n verhaal moet omskep wat God se teenwoordigheid in die mens se lewe kan voorstel. Die gevaar van hierdie benadering waar ‘n blote storie as draer van die evangelie dien, is dat die onderskeid tussen die besondere en algemene openbaring opgehef word (vgl Eslinger 1989:21-23; Vos 1996:182). 2.4.2 ‘n Induktiewe benadering Die induktiewe benadering is ‘n reaksie teen die deduktiewe benadering, wat teruggevoer kan word na Aristoteles (Eslinger 1989:95). In die deduktiewe benadering word daar beweeg van ‘n algemene waarheid na ‘n META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 224 spesifieke toepassing daarvan. ‘n Tema word geformuleer en in punte uitgewerk (Eslinger, 1989:95). In die induktiewe metode word daar besondere aandag aan die hoorders gegee (Eslinger 1989:111-112). In hierdie benadering is daar twee verskillende fokuspunte, naamlik die hoorders en hulle persoonlike en sosiale konteks en die Bybelse teks in sy historiese, teologiese en literêre inhoud (Eslinger 1989:114). 2.4.3 ‘n Benadering wat aansluit by die vorm van die Bybelse tek In die derde metode word aangesluit by die Bybelse narratiewe vorm, in aansluiting by die teks self (Eslinger 1989:136-138). Een van die leemtes of nadele wat hierdie benadering inhou is dat dit uitsluitlik net vir narratiewe gedeeltes van die Bybel geskik is. 2.4.4 Gevolgtrekking ten opsigte van nuwe benaderings tot die prediking 2.4.4 Gevolgtrekking ten opsigte van nuwe benaderings tot die prediking 2.5.1 Duidelikheid (helderheid) ‘n Prediker wat effektief die gedagtes van die preek tot in die verstand en hart van die hoorder ingedra het, het duidelikheid suksesvol bereik. Volgens Devito (1990:372) kan duidelikheid bestempel word as die primêre doel waarna elke spreker moet streef. Helderheid hang direk af van kragtige idees wat op ‘n logiese wyse aan die hoorder voorgehou word (Kooienga 1989:63). Verskeie aspekte van taal dra daartoe by om duidelikheid te bevor- der, byvoorbeeld die volgende (vgl Kooienga 1989:63-72; Devito 1990: 372-375): - korrekte en ekonomiese woordkeuse; - eenvoudige woorde; - eenvoudige taalgebruik; - vermyding van wartaal/jargon en abstrakte begrippe; - herhaling, repetisie en gereelde samevatting van wat gesê is. 2.4.4 Gevolgtrekking ten opsigte van nuwe benaderings tot die prediking Hierdie drie benaderings kan sekerlik op sekere punte gekritiseer word, maar hulle ontstaan hou verband met leemtes in die tradisionele benade- ring tot die prediking, waarin die gemeente maklik onbetrokke gelaat kan word. In die herevaluering van die prediking in die gereformeerde tradisie sal daar minstens met die leemtes van die tradisionele benadering rekening gehou moet word. Waar daar nie met die kommunikasieproses in die preek rekening gehou word nie, word predikers en hoorders teleurgestel (Vos 1996:161). Predikers bly in die lug preek en hoorders word al hoe minder omdat so min van die evangelie kommunikeer (Vos 1996:161). Dit bete- ken nie dat die kennis van die kommunikasieproses die preek red nie, maar dit kan wel predikers help om meer doeltreffend te kommunikeer en die hoorder om beter te kan hoor (Vos 1996:161). 2.5 Kreatiewe prediking – die sleutel tot doeltreffende kommuni- kasie Beide Amos (as voorbeeld uit die Ou Testament) en Jesus (as voorbeeld uit die Nuwe Testament) het suksesvol daarin geslaag om hul boodskap effektief en kreatief aan hul hoorders te kommunikeer (vgl Nagel 2002:10- 53). Die metateoretiese besinning oor die moontlikhede wat kreatiwiteit bied om kommunikatief effektief met die gebruiker van taal, die mens, te verkeer, kan sekerlik aansluiting by die preekstyle van Amos en Christus vind. Veral ten opsigte van die literêre tegnieke en retoriese stylfigure, wat beslis ook vandag deur predikers gebruik kan word om op dieselfde vlak van kreatiwiteit te kommunikeer. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 225 Zerfass (1989:105) is van mening dat elke preek momente van docere, delectare en movere moet bevat. Met ander woorde, die rede behoort die hoorder te onderrig en sy verstand aan te spreek (docere), dit behoort op sy wil gerig te wees (movere) en dan behoort dit hom te stig en bly te maak (delectare). Kooienga (1989:54) identifiseer in hierdie verband vyf basiese elemente van effektiewe styl, naamlik duidelikheid (helderheid), belangwekkendheid, evokatiewe taal (evokasie), energie en emosie. Kortliks sal sekere van hierdie elemente uiteengesit en gevolglik tot ‘n samevattende gevolgtrekking gekom word: 2.5.2 Belangwekkendheid ‘n Vervelige preek het nie ‘n lang lewensduur nie. ‘n Preek wat nie sukses- vol daarin slaag om die hoorder te interesseer en sy gedagtes te prikkel nie, spreek nie die hart aan nie en is die trefkrag daarvan minimaal (vgl Kooienga 1989:73). Wanneer die prediker die element van belangstelling in sy preek inbou, is dit logies dat die belangstellingsvlakke van die hoorder ook sal styg. (vgl Loscalzo 1992:113-114). Die volgende aspekte van taal kan belangstelling by die hoorder prikkel: 2.5.2.1 Beeldspraak Jesus het op so ‘n wyse gebruik gemaak van beeldspraak dat dit die hart van die hoorder aangegryp het, nog voordat die verstand die boodskap kon verwerp. Die metafore wat Jesus dikwels gebruik het, het ‘n besonder META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 226 dinamiese en kreatiewe krag getoon wat inherent nuwe dimensies van denke en taalgebruik beteken het. Die krag van die metafoor lê daarin dat dit ‘n besondere rykheid van assosiasies geskep kan word wat tot oor- spronklike vernuwing en deurbrake kan lei. Vanweë die empatiese kwaliteit van ‘n metafoor spreek dit die hoorder direk aan. Daar word ‘n beeld/prentjie in die brein geskep wat lei tot ‘n gevoel van opgewonden- heid. Om belangstelling te bewerkstellig is dit verder nodig dat beelde so gekies sal word dat die hoorder daarmee sal kan identifiseer (Devito 1990:376; Beebe & Beebe 1997:268). ‘n Beeld wat dus in die betekenis- wêreld van die hoorder nie sin maak nie, kan gevolglik meer skade as goed doen. 2.5.2.2 Kontras Prediking is ‘n proses van beide kuns en wetenskap (Kooienga 1989:75). Alhoewel die struktuur en vorm van die preek wel kontras kan uitwys, is dit ook die geval met taal. Waar kontras op oordeelkundige wyse in die prediking aangewend word, kan belangstelling by die hoorder gewek word (Kooienga 1989:75). Beide Amos en Jesus het op doeltreffende wyse antiteses gebruik. Dit kan ook deur moderne predikers gebruik word om belangstelling te prikkel. 2.5.2.4 Voorbeelde Voorbeelde werp lig op die prediking. ‘n Aangrypende illustrasie wek ook die element van emosie, maar ‘n treffende voorbeeld verhoog altyd belangstelling by die boodskap. ‘n Preek sonder illustrasies kan wel die boodskap oordra, maar dit is die gebruik van voorbeelde wat nuwe lewe gee. 2.5.2.3 Spanning Taal wat effektief ingespan word om spanning in die preek te bewerk, kan daartoe bydra dat belangstelling by die hoorder gewek word. Deur die gevolgtrekking of konklusie vir so lank as moontlik uit te stel kan afwagting geskep word. So bly die hoorder voortdurend aan die wonder gehou oor die afloop of uitkoms. `n Reeks opeenvolgende vrae kan ook ingespan word om so die antwoord uit te stel. Dit skep spanning en daarmee tegelyk – belangstelling (Kooienga 1989:75). 2.5.4 Energie Kooienga (1989:97) vergelyk ‘n energie belaaide preek met ‘n besige mark-plein waar daar altyd ‘n atmosfeer van opwinding heers. ‘n Preek kan ‘n goeie en treffende boodskap kommunikeer, maar as daar by die prediker ‘n gebrek aan energie en entoesiasme is, kan dit veroorsaak dat hoorders onaangeraak en selfs verveeld gelaat word. Energielose prediking is een van die groot probleme wat Kooienga (1989:97) in die hedendaagse situasie uitwys. Daarom ondersoek hy die aspekte van styl wat daartoe kan bydra dat ‘n spreker sy boodskap met meer energie kan kommunikeer. Dit sluit die volgende in: - lewendige/aanskoulike woorde, - lewendige/aanskoulike woorde, - eenvoud – eenvoudige sin konstruksies, eenvoudige woordgebruik, - eenvoud – eenvoudige sin konstruksies, eenvoudige woordgebrui - eenvoud – eenvoudige sin konstruksie - die gebruik van die tweede persoon, - aktiewe werkwoorde, - teenswoordige tyd en korter sinne. 2.5.3 Evokatiewe taalgebruik Evokatiewe taalgebruik prikkel gedagtes en gee aan idees ‘n sigbare en tasbare kwaliteit (Kooienga 1989:81). Evokatiewe taalgebruik sluit onder andere die volgende aspekte in: - die gebruik van beskrywende taal, - aanwending van treffende vergelykings, en - die implementering van metaforiese taalgebruik en beeldspraak 2.5.2.5 Verskeidenheid Monotonie of eentonigheid dreineer die lewe uit ‘n preek. Voorspelbaar- heid ontsê die hoorder die sensasie van ontdekking. Die prediker wat oor ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 227 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 227 en oor dieselfde dinge sê, met dieselfde styl preek en dieselfde woorde herhaal, nooi die gemeente uit om aan die slaap te raak. Daarom is dit belangrik dat die prediker voortdurend sal soek na vars en nuwe maniere om die boodskap oor te dra. Die afwisseling van styl, taalgebruik, langer en korter sinne, kan byvoorbeeld daartoe bydra dat voorspelbaarheid en eentonigheid afgeweer word. 2.5.5 Samevattend: Kreatiewe prediking – die sleutel tot doeltreffende kommunikasie In 2.5 is aandag gegee aan verskeie aspekte wat ‘n effektiewe en gevolglik meer kreatiewe kommunikasiestyl kan bevorder. Die basiese elemente van effektiewe kommunikasie kan as volg opgesom word: • Duidelikheid - korrekte en ekonomiese woordkeuse, eenvoudige woorde, eenvoudige taalgebruik, vermyding van wartaal en abstrakte META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 228 begrippe, herhaling, repetisie en gereelde samevattings. • Belangwekkendheid - beeldspraak, kontras, spanning, voorbeelde en verskeidenheid. • Evokatiewe taal – beskrywende taal, vergelykings en metaforiese taalgebruik. • Energie - lewendige/aanskoulike woorde, eenvoudige sinskonstruk- sies, eenvoudige woordgebruik, die gebruik van die tweede persoon, aktiewe werkwoorde, teenswoordige tyd en korter sinne. 3.1.1 Voorbereidingsfase (inventio) Een van die basiese karaktertrekke van ‘n kreatiewe persoon is die vermoë om verskeie idees en oplossings te vind wanneer hy/sy met ‘n probleem gekonfronteer word. Wie nie ‘n probleem kan sien nie, kan ook nie by ‘n oplossing uit kom nie. Die vind van probleme is dus net so belangrik as die ontdekking van oplossings (Arens et al 1974:26). In hierdie fase moet alle moontlikhede wat tot ‘n oplossing kan lei, sorgvuldig en keurig geweeg en oorweeg word (Fraser 1989:48). ‘n Probleem kan slegs opgelos word indien die regte vraag oor die oplossing daarvan gevra word. Die voorbe- reidingsfase kan daarom opgesom word as ‘n verkennende of vraagstel- lende fase (Ross 1994:63). In hierdie fase is die prediker dus kreatief besig om die regte vrae aan sy teks (eksegese) en die toepaslike vrae, wat betref sy hoorders (homilese), te vra. So veel as moontlik en so wyd as moontlik inligting word versamel met die oog op die preekgebeure. Cilliers (1998: 112) vergelyk dit met ‘n spons wat alles absorbeer. Elke preek behoort ‘n inventio-fase te hê. In die fase is die prediker opsoek na preekstof. Naas die Bybel moet die prediker sy oë oop hou vir tekste oor die lief en die leed van die lewe, byvoorbeeld kan poësie- en prosa-tekste help om die Bybelse teks en die teks van die lewe te verbind (Vos 1995:418). 3.1 Die kreatiwiteitsproses toegepas op die preekmaakproses Manifred Josuttis sluit aan by die klassieke neurologiese onderskeiding van die vier fases van die kreatiwiteitsproses, naamlik voorbereiding (inventio), ontwikkeling (inkubasie), verheldering (illuminasie) en vorm- gewing (verifikasie). Hierdie vier fases kan as volg van toepassing gemaak word op die preekmaakproses: 3 KREATIWITEIT IN PREDIKING Om te preek is om te skep, om kreatief te wees. Om dit te kan doen, is meer as net ‘n kennis van die nodige eksegetiese metodes, en ‘n aanvoe- ling van die behoeftes van die gemeente nodig. Die prediker moet, op grond van die antieke teks van die Bybel, iets nuuts, iets verrassends, moontlik iets ontstellends sê, op só ‘n wyse dat die gemeente dit as ‘n passende en aktuele woord vir hulle en hulle tyd hoor. Hiervoor benodig die prediker kreatiwiteit. Vervolgens word kreatiwiteit ondersoek. Troeger (1990:28-30) beweer dat predikers in die verlede in die tradisionele homiletiek opgelei is om inligting hoofsaaklik analities te prosesseer en te kommunikeer. Maar volgens laasgenoemde outeur ver- skuif die model van homiletiek nou in die rigting van beelde (Troeger 1990:28-30). So ‘n skuif impliseer gevolglik ‘n fokus op die regter hemis- feer van die brein en daarom is kreatiewe en vindingryke prediking die gevolg daarvan. Troeger (1990:28-30) het aangetoon dat baie van die homiletiese sisteme wat op analitiese wyse ‘n sorgvuldige stap-vir-stap uiteensetting van die preekmaakproses bied, dit vir die prediker moontlik maak om ‘n preek te skryf sonder enige inspirasie. Oor dié proses sê Troeger die volgende: “A preacher could construct something to say no matter how cold and dry the wells of inspiration are” (Troeger 1990:13). Dit is noodsaaklik dat predikers, soos wat die linkerbrein ontwikkel word vir analitiese denke, ook die regterbrein ontwikkel sal word vir die gebruik van beelde. Verduideliking, argumentasie en toepassing is tipiese linker- brein aktiwiteite, terwyl illustrasies deur metafore en beelde hoofsaaklik toegeskryf kan word aan regterbreindenke. Die prediker moet ook in gedagte hou dat sy hoorders verskillende breinvoorkeure het en daarom moet hy preke so voorberei dat almal daardeur bereik word. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 229 3.1.3 Verhelderingsfase (illuminasie) Hierdie fase word dikwels ingelui deur ‘n aha-ervaring, ‘n vonk, ‘n blits waarin dinge raakgesien word soos dit nog nooit tevore gesien is nie (Cilliers 1998:115). Die fase van verheldering is ‘n onverwagse ingewing waarin die oplossing duidelik word (Skinner 1991:66; vgl ook Arens et al 1974:31). Die versamelde materiaal wat in die ontwikkelingsfase in die onderbewussyn werksaam was, neem skielik vorm aan, kry plotseling nuwe betekenis (Cilliers 1998:116). Waar die nuwe betekenis of nuwe verbande tussen die wêreld van die teks en die wêreld van die gemeente gelê word, vind ‘kreatiwiteit’ plaas. 3.1.2 Ontwikkelingsfase (inkubasie) Die oorgang tussen die voorbereidings- en ontwikkelingsfase verloop nie noodwendig chronologies nie, maar “saak-logies” (Cilliers 1998:113). Cilliers (1998:113) skryf hierdie gebeure toe aan die waarskynlikheid dat die inkubasiefase meestal in die onderbewuste afspeel en sodoende tydens ‘n latere stadium verwerk word in die rigting van ‘n oplossing. Arens (1974:29) verduidelik soos volg: “Das Unbewusste wird bewusst mitein- geschaltet in den kreativen Prozess; den es hat sich gezeigt, das Kreativität an dem Übergang vom Unbewussten zum Bewussten besonders wahr- scheinlich ist”. Omdat die onderbewussyn voortdurend besig bly met die probleem en nie bewustelik na ‘n oplossing soek nie, is een van die noodsaaklike elemente van die preekmaakproses om te gaan rus (vgl META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 230 Cilliers 1998:113). Skinner (1990:64) vergelyk die proses waartydens die gedagtes kreatief geprikkel en ontwikkel word, met ‘n plantjie wat geplant, versorg en water gegee moet word. Nadat die prediker dus hard met die teks omgegaan het, is dit ook noodsaaklik dat daar hard om die teks gerus moet word. In hierdie rusfase, die fase waartydens die prediker homself besig hou met ander take soos huisbesoek, Bybelstudie, sport en ontspanning, word nuwe idees gegene- reer. Hoe meer die prediker oor die teks mediteer en nadink oor die preek- stof wat versamel is, hoe wyer swaai die deur oop vir kreatiewe denke. 3.1.4 Vormgewingsfase (verifikasie) Tydens die laaste fase van die preekmaakproses, naamlik die vormge- wingsfase, word die nuutgevonde verheldering getoets en gestruktureer totdat dit bruikbaar vir die prediker en gemeente is (Cilliers 1998:117). Nou word die voorafgaande arbeid in konkrete denke en simboliese vorme omgesit. Dit is voor die hand liggend dat hierdie fase in die preekmaak- proses bestempel word as die moeilikste van al die fases (Cilliers 1998: 117). Skinner (1990:67) tipeer hierdie fase as die fase van volwassewor- ding. Al die idees wat tot dusver by die prediker opgekom het, word nou georden en in woorde omgesit. Die preek word dus fisies op skrif gestel. Dit wat ervaar en gesien is, moet in duidelike ‘woordprente’ (beelde) omgesit word, sodat die hoorder dit ook kan ervaar en sal sien (Cilliers 1998:118). Dit wat die gemeente moet sien, word deur David Buttrick (aangehaal deur Cilliers 1998:119) beskryf as ‘n reeks foto’s of prentjies wat deel van ‘n groter geheel uitmaak, sodat hulle aan die einde van die preek kan sê: “Ja, ons het die volle prentjie gesien!” ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 231 3.2 Samevattend: Die rol wat kreatiwiteit in prediking speel. y Elke mens het die vermoë om sy/haar volle brein te gebruik en daarom, om optimum prestasies te behaal, is dit noodsaaklik dat soos wat die linkerbrein ontwikkel word vir analitiese denke, ook die regterbrein ontwikkel sal word vir die gebruik van beelde, en in besonder, kreatiewe denke. y Elke mens het die vermoë om sy/haar volle brein te gebruik en daarom, om optimum prestasies te behaal, is dit noodsaaklik dat soos wat die linkerbrein ontwikkel word vir analitiese denke, ook die regterbrein ontwikkel sal word vir die gebruik van beelde, en in besonder, kreatiewe denke. y Verduideliking, argumentasie en toepassing is tipiese linkerbrein aktiwiteite, terwyl illustrasies deur metafore en beelde (kreatiwiteit) hoofsaaklik toegeskryf kan word aan regterbreindenke. y Verduideliking, argumentasie en toepassing is tipiese linkerbrein aktiwiteite, terwyl illustrasies deur metafore en beelde (kreatiwiteit) hoofsaaklik toegeskryf kan word aan regterbreindenke. y Die neurologiese onderskeiding van die vier fases in die kreatiwi- teitsproses naamlik: voorbereiding (inventio), ontwikkeling (inkuba- sie), verheldering (illuminasie) en vormgewing (verifikasie) kan heel gepas van toepassing gemaak word op die preekmaakproses. y Die neurologiese onderskeiding van die vier fases in die kreatiwi- teitsproses naamlik: voorbereiding (inventio), ontwikkeling (inkuba- sie), verheldering (illuminasie) en vormgewing (verifikasie) kan heel gepas van toepassing gemaak word op die preekmaakproses. 4 METATEORETIESE AFLEIDINGS OOR DIE WAARDE VAN KOMMUNIKASIE EN BREINFUNKSIE IN KREATIEWE PREDI- KING 4 METATEORETIESE AFLEIDINGS OOR DIE WAARDE VAN KOMMUNIKASIE EN BREINFUNKSIE IN KREATIEWE PREDI- KING y Prediking het te doen met kommunikasie, met die oordra van God se Woord aan die hoorders van vandag en die bediening daarvan kan nie losgemaak word van tussenmenslike kommunikasie nie (vgl 2.1). y Die prediker moet die regte vrae aan sy teks en oor sy gehoor vra en daarom is dit onontbeerlik dat ook die rol van die hoorder in die prediking raakgesien sal word (vgl 2.1). y Interaktiewe kommunikasie is baie geskik vir die prediking omrede daar ‘n dinamiese wisselwerking of terugkoppeling tussen sender (God/prediker) en ontvanger (prediker/gemeente) plaasvind en gevolglik dialoog tussen gespreksgenote moontlik maak (vgl 2.3). y In hierdie benadering (lineêre benadering) is daar sprake van ‘n drievoudige kommunikasieproses: die predikant kommunikeer met die Bybelteks en so eintlik met God; die hoorders kommunikeer deur middel van die liturgie met God; en die predikant poog om kommunikasie te bewerkstellig tussen die hoorders en die Bybelse boodskap deur middel van die preek (vgl 2.3). 3.2 Samevattend: Die rol wat kreatiwiteit in prediking speel. y Dat die prediking die Woord van God na die gemeente moet bring, is nie ‘n eenvoudige saak nie en daarom moet dit nuut en op ‘n y Dat die prediking die Woord van God na die gemeente moet bring, is nie ‘n eenvoudige saak nie en daarom moet dit nuut en op ‘n META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 232 verantwoordelike wyse aan die gemeente in hulle situasie gebring word. Hiervoor benodig die prediker kreatiwiteit (vgl 2.3). verantwoordelike wyse aan die gemeente in hulle situasie gebring word. Hiervoor benodig die prediker kreatiwiteit (vgl 2.3). verantwoordelike wyse aan die gemeente in hulle situasie gebring word. Hiervoor benodig die prediker kreatiwiteit (vgl 2.3). y Die volgende vyf basiese elemente van styl dra daartoe bydra dat predikers meer effektief en kreatief kommunikeer, naamlik: duide- likheid, belangwekkendheid, evokatiewe taal, energie en emosie (vgl 2.5). y Die volgende vyf basiese elemente van styl dra daartoe bydra dat predikers meer effektief en kreatief kommunikeer, naamlik: duide- likheid, belangwekkendheid, evokatiewe taal, energie en emosie (vgl 2.5). y Kreatiwiteit word ook geprikkel deurdat predikers die vier fases in die kreatiwiteitsproses (voorbereiding, ontwikkeling, verheldering en vormgewing), van toepassing maak op die preekmaakproses (vgl 3.1). y Kreatiwiteit word ook geprikkel deurdat predikers die vier fases in die kreatiwiteitsproses (voorbereiding, ontwikkeling, verheldering en vormgewing), van toepassing maak op die preekmaakproses (vgl 3.1). Literatuurverwysings Arens, H F & Richard, F & Schultze, J 1974. Kreativität und Predigtarbeit. München: Claudius. Arens, H F & Richard, F & Schultze, J 1974. Kreativität und Predigtarbeit. München: Claudius. Beebe, S A & Beebe, S J 19973. Public Speaking. An audience centered approach. Texas: Allyn & Bacon. Beebe, S A & Beebe, S J 19973. Public Speaking. An audience centered approach. Texas: Allyn & Bacon. Bolkenstein, M H 1977. Zo word er gepreekt. Verslag van een onderzoek naar de communicatievormen in 89 preken. ‘s-Gravenhage: Boekencentrum. Bolkenstein, M H 1977. Zo word er gepreekt. Verslag van een onderzoek naar de communicatievormen in 89 preken. ‘s-Gravenhage: Boekencentrum. Bright, J 1977. The Authority of the Old Testament. Grand Rapids: Baker. Cilliers, J 1998. Die uitwysing van God op die kansel. Kaapstad: Lux Verbi. De Klerk, B J 1999. Prediking in ‘n postmoderne tyd. Die Kerkblad, Maart 1999, 24. Devito, J A 19904. The elements of Public Speaking. New York: Harper Collins. Dingemans, G D J 1991. Als hoorder onder de hoorders. Een hermeneutische homiletiek. Kampen: Kok. Dreyer, T F J 1989. ‘n Poging tot herdefinisie van die prediking binne die raamwerk van die Reformatoriese teologie. Hervormde Teologiese Studies 45, 350-369. Eslinger, R L 1989. A New Hearing. Living Options in Homiletic Method. Nashville: Abingdon. Ehninger, D, et al 198610. Principles and types of speech communication. Illinois: Scott, Foresman and Company. Floor, L 1981. Die betroubare Woord. Kom na My. Skrifstudies oor Matheus 1 – 13. Johannesburg: Boekhandel De Jong. Fraser, J 1989. The creative process. Marketing mix 7(7), 48-49. Greidanus, S 1989. The Modern Preacher and the Ancient Text. Interpreting and Preaching Biblical Literature. Grand Rapids: Eerdmans. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 23 233 Helberg, J L 1983. Verklaring en prediking van die Ou Testament. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. Kooienga, W H 1989. Elements of style for preaching. Grand Rapids: Zondervan Publishing House. Lange, E 1976. Predigen als Beruf. Stuttgart: Kreuz Verlag. Loscalzo, C A 1992. Preaching sermons that connect: Effective communication through identification. Downers Grove, Illinois: Inter-Varsity Press. Mouton, J & Marais, H C 1989. Metodologie van die geesteswetenskappe: Basiese begrippe. Pretoria: RGN. Nagel, C J 2002. Kreatiewe prediking toegespits op die Gereformeerde Kerke in Suid- Afrika (GKSA) – 'n Praktyk-teoretiese prespektief. Potchefstroom: PU vir CHO (Skripsie – M.Th.) Odendaal, D H 1985. Literatuurverwysings Die Ou Testamentiese profete in die prediking, in: Burger, C W, Müller, B A & Smith, D J (reds) 1985. Riglyne vir prediking oor die profete. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers Woord teen die lig II/1, 7-20). Pieterse, H J C 1985. Verwoording en prediking. Pretoria: NG Kerkboekhandel: Transvaal. -, 1991. Gemeente en prediking. Pretoria: NG Kerkboekhandel. -, 1992. ‘n Prakties-teologiese kommunikasieteorie vir die prediking. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 7(1), 17-26. -, 2002. Prediking in `n postmoderne lewensgevoel. Praktiese Teologie in Suid- Afrika 17(1), 75-101. Ross, R S 19944. Understanding persuasion. New Jersey: Prentice – Hall. Runia, K 1981. Heeft preken nog zin? Kampen: Kok. Runia, K 1981. Heeft preken nog zin? Kampen: Kok. Shütz, W 1981. Probleme der Predigt. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht (Dienst am Wort 41). Skinner, G P 1990. Creative biblical preaching. UNISA (Th. D Proefskrif). Swanevelder, J L 2000. Kreatiewe prediking. Pretoria: UNISA (MA-verhandeling). Troeger, T H 1990. Imagining a Sermon. Nashville: Abidong Press. Thomas, J 1987. Het luistert nauw. Het gesprek over de preek tussen gemeente en predikant. Kampen: Kok. Van der Walt, J J 1984. God aan die woord: PU vir CHO, Departement Diakonologie, Potchefstroom. -, 1988. God werk deur die prediking in die geloofslewe: ‘n homiletiese sleutel vir die prediking. Koers (53), 486-511. Vos, C J A 1995. Die blye tyding. Pretoria: Sigma-Pers. META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE META-TEORETIESE PERSPEKTIEWE 234 -, 1996. Die volheid daarvan. Homiletiek uit ‘n hermeneuties-kommunikatiewe perspektief. Deel 1 & 2. Pretoria: Sigma-Pers. -, 1999. The composition of a sermon. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 14(2), 120- 128. erfass, R 1989. Grundkurz Predigt 1. Spruchpredigt. Düsseldorf: Patmos Verlag. -, 1992. Grundkurz Predigt 2. Textpredigt. Düsseldorf: Patmos Verlag. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 -, 1992. Grundkurz Predigt 2. Textpredigt. Düsseldorf: Patmos Verlag. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 25(1) 2004 235

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/268/216

Afrikaans

Verbum et Ecclesia ISSN: (Online) 2074-7705, (Print) 1609-9982 Page 1 of 9 Original Research Original Research Page 1 of 9 1.Belangrike gesprekke in hierdie diskoers het byvoorbeeld plaasgevind by die tiende algemene vergadering van die Wêreldraad van Kerke (WRK) wat in 2013 in Busan, Korea gehou is, asook by die Internasionale Konsultasie oor die verhouding tussen kerke en gespesialiseerde organisasies wat deur die WRK en Action by Churches Together Alliance (ACT Alliance) in 2014 in Malawi gehou is. Gesprekke hieroor in die Lutheran World Federation (LWF) het onder meer gelei tot die publikasie van Diakonia in context: Transformation, reconciliation, empowerment (2009). Sien in die verband ook die artikel van Dietrich Werner en Matthew Ross (2021). Dates: Received: 02 Dec. 2022 Accepted: 29 Mar. 2023 Published: 29 May 2023 Republished: 30 June 2023 Keywords: diaconia; diaconate; diaconal ministry; sevice of compassion; service and witness; church social services; church social work; community development; missio Dei; missional diaconate. How to cite this article: Van der Merwe, W., 2023, ‘Diens van barmhartigheid of diakonaat – hoe belangrik is ’n naam?’, Verbum et Ecclesia 44(1), a2783. https://doi. org/10.4102/ve.v44i1.2783 3.In hierdie artikel verwys die term NG Kerk deurgaans na die denominasie, die NG Kerk. In die artikel kom ook verwysings na die NG Kerk in Suid-Afrika voor. Laasgenoemde term is die amptelike benaming van die NG Kerk Wes- en Suid-Kaapland, een van die samestellende sinodes van die NG Kerk. Hierdie sinode is vroeër ook die Kaapse Sinode genoem. Note: Special Collection: Diakonia. This article was republished with an updated abstract to include the omitted English title. The publisher apologises for any inconvenience caused. 2.Die familie van NG Kerke omvat die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NG Kerk) asook die Verenigende Gereformeerde Kerk in Suider- Afrika (VGKSA), die NG Kerk in Afrika (NGKA), asook die Reformed Church in Africa (RCA). Laasgenoemde drie kerke het uit die sendingwerk van die NG Kerk ontstaan. Diens van barmhartigheid of diakonaat – hoe belangrik is ’n naam? Service of Mercy or Diaconate - how important is a name? Churches hold different views regarding the office of deacon and role of deacons in the church. Churches also use different terms for their social ministries. This lack of a common language regarding the church’s diaconal ministry often creates confusion in the ecumenical discourse on the diaconate of the church. This article explores the hypothesis that the conceptualisation of a church’s diaconal ministry is influenced by a specific frame of reference, be it a historical perspective, a specific theology or tradition. In this case study of the Dutch Reformed Church (DRC) it is shown how a specific historical and theological understanding of diaconal ministry determines not only this church’s preference for the term ‘service of compassion’ but also its diaconal praxis. The article concludes with a suggestion to the DRC to consider the use of the concept diakonia in contemplation of more active participation in ecumenical disourses regarding the diaconate of the church. Affiliation: 1Department of Practical Theology and Missional Studies, Faculty of Theology and Religion, University of Pretoria, Pretoria, South Africa Corresponding author: Willie van der Merwe, williamcvdm@gmail.com Intradisciplinary and/or interdisciplinary implications: The article describes how a specific historical and theological understanding of diaconal ministry determines not only the DRC’s preference for the term ‘service of compassion’ but also its diaconal praxis. The suggestion to more actively participate in developing a common understanding of diakonia ecumenically has implications for the DRC’s ecclesiology, as well as its missional and social ministries. Inleiding Kerke gebruik verskillende terme om hulle betrokkenheid by die maatskaplike nood van individue, groepe en gemeenskappe te beskryf. Die Rooms-Katolieke Kerk verkies die woord caritas, terwyl die benaming diakonia algemeen in Protestantse kerke gehoor word. Verskillende kerke huldig ook verskillende sienings oor die diakenamp en die diakonale bediening. Hierdie ‘spraakverwarring’ (Stoppels 2005:12) kan veroorsaak dat kerke in die ekumeniese diskoers oor die kerk se roeping aangaande die maatskaplike nood1 van die wêreld by mekaar verby praat of van mekaar verskil, alhoewel hulle dikwels dieselfde intensies het. Aan die einde van die vorige eeu het ’n groep Anglikaanse en Lutherse Kerke in die Nordiese en Baltiese lande ’n proses gevolg om groter samewerking tussen hierdie kerke te bewerkstellig. Die finale teks van die ooreenkoms is in 1996 in die katedraal van die Evangeliese Lutherse Kerk in Porvoo, Finland, onderteken. In ’n inleidingsartikel in die International Journal for the Study of the Christian Church merk Hall (2014:259) op dat hoewel beide die Wêreldraad van Kerke se dokument Baptism, eucharist and ministry (1982) en die Porvoo Verklaring (1996) baie belofte inhou vir die ontwikkeling van die bediening van die diaken in ’n ekumeniese konteks en gevolglik, in ‘a common understanding of diaconal ministry’, die term ‘diaconal ministry’ inderdaad baie probleme veroorsaak. Copyright: © 2023. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Copyright: Copyright: © 2023. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Dieselfde problematiek is ook in die Suid-Afrikaanse kerklike konteks aanwesig. In die familie van NG Kerke2 verkies die NG Kerk3 die oorkoepelende term diens van barmhartigheid terwyl die Verenigende Gereformeerde Kerk in Suider-Afrika die terme diakonaat en diakonale dienste verkies. Open Access http://www.ve.org.za Page 2 of 9 Page 2 of 9 Original Research Original Research vaardigheidsopleiding. Hierdie bediening is grootliks deur die diakonie behartig (Nieuwoudt 1990:75). Die NGKA verwys doodeenvoudig na kerklike werk. Hierdie studie fokus op die NG Kerkfamilie, meer spesifiek die NG Kerk. Die doel is om  die problematiek aangaande die ontwikkeling van ’n gemeenskaplik diakonale terminologie in die konteks van die NG Kerk te ondersoek ten einde ’n bydrae te maak wat verdere gesprek oor die konseptualisering van hierdie kerk se betrokkenheid in die maatskaplike nood van gemeenskappe kan stimuleer. Die hipotese is dat die konseptualisering van die bediening en gevolglik ook die oorkoepelende term waarmee die bediening beskryf word, beïnvloed word  deur ’n spesifieke verwysingsraamwerk. Sodanige verwysingsraamwerk kan rus op ’n geskiedenis, ’n kerktradisie, ’n spesifieke teologie, ’n spesifieke konteks of invloede van ander vakdissiplines. Ter illustrasie: ’n groep verteenwoordigers van verskillende strukture in die NG Kerk is onlangs gevra  watter terme mense gebruik wanneer  hulle na dié  kerk se  maatskaplike bediening verwys.4 Die volgende lys is in  ’n  ommesientjie saamgestel:  diens van  barmhartigheid,  diakonaat, diakonia, missionale diakonaat, sending, diensgetuienis, profetiese diakonaat,  publieke teologie, gemeenskapsontwikkeling, gemeenskapsbetrokkenheid, bemagtiging, geregtigheid, armoedeverligting, armoede-opheffing, en kerklike maatskaplike dienswerk. Hierdie oefening bevestig die behoefte aan ’n gemeenskaplike taal of terminologie vir die gesprek oor die NG Kerk se maatskaplike betrokkenheid. vaardigheidsopleiding. Hierdie bediening is grootliks deur die diakonie behartig (Nieuwoudt 1990:75). Die grootskaalse ongeletterdheid en lae opvoedingspeil van  die blanke Afrikaner teen die einde van die 19de eeu,  bedreigende politieke omstandighede as gevolg van toenemende Britse imperialisme, die ekonomiese agteruitgang van lidmate as gevolg van die eerste Suid-Afrikaanse Oorlog (1880–1881), asook die tweede Suid-Afrikaanse Oorlog (1899– 1902) en swak landboutoestande het daartoe gelei dat die nood van ‘onze verarmde en verachterde landgenoten’5 ’n kernaspek van die NG Kerk se bediening geword het (Van Der Merwe 2021:191). 6.Die konsep ‘Innere mission’ is in die 19de eeu deur Johann Wichern (1808–1881) in Duitsland gevestig. Die Sentrale Komitee vir Innere Mission van die Protestantse Kerk van Duitsland is in 1849 gestig. Tydens ’n konferensie wat in 2015 by die Hugenote Kollege op Wellington, Suid-Afrika gehou is om die eerste honderd jaar van sinodaal georganiseerde diens van barmhartigheid in die NG Kerk te vier, het prof Johannes Eurich van die Universiteit van Heidelberg, Duitsland, aangetoon dat hierdie konsep waarskynlik deur die buitelandse werk van die Duitse Protestantse Kerk in Suid-Afrika bekend geraak het. Copyright: ’n Dekade later was die Federale Armesorgraad egter gereed om die konsep ‘armesorg’ te laat vaar ten gunste van ‘diens van barmhartigheid’. In die verslag van die Kaapse Algemene 7.Die sinode van die NG Kerk in Natal, die Transvaalse sinode en die sinode van die NG Kerk in die Oranje-Vrystaat. Copyright: Beskrywingspunte uit verskeie gemeentes het die 1915-sinode van die NG Kerk in SA (NG kerk Wes-Kaapland) gevra vir sterk optrede ten opsigte van die ‘opvoeding onder verachterde geloofsgenote’. In antwoord op hierdie beskrywingspunte het die Commissie over de  Opvoedkundige en Godsdienstige Verzorging van die Minderbevoorrechte Lede onzer Kerk die Sinode gevra of ‘de tijd niet gekomen is om een reglement op te trekken voor sodanige arbeid’ (NGKSA 1915). Na aanleiding van ’n voorstel van hierdie kommissie dat ‘eene algemeene Commissie voor de Inwendige Zending’6 tot stand moet kom, besluit die Kaapse Sinode om sodanige kommissie in die lewe te roep met die volgende opdrag: … de betere behartiging van de belangen van onze verachterde geloofsgenoten, volwassenen zoowel als kinderen, buiten zoowel as binnen het gebied van gevestigde gemeenten, met het recht om alle maatregelen te nemen tot de behoorlijke organisatie, uitbreiding en uitvoering van hare werkzaamheden, zooals door haar van tijd tot tijd nodig geoordeeld mocht worden. (p. 78) Die artikel word in vier afdelings of bewegings aangebied. Aanvanklik word die vestiging van die term ‘diens van barmhartigheid’ in die NG Kerk in ’n kort historiese oorsig verduidelik. In die tweede afdeling word die soeke na ’n gedeelde benaming vir die maatskaplike bediening van die kerke in die NG Kerkfamilie vlugtig beskryf. Die ekumeniese gesprek aangaande die konsep diakonia kry in die derde  afdeling aandag, terwyl die konseptualisering van kernbegrippe wat veral in interdissiplinêre gesprekke tussen die maatskaplike bediening van die kerk en ander vakdissiplines relevant is, in die vierde deel kortliks bespreek word. Die artikel word afgesluit met ’n aantal gevolgtrekkings wat ten doel het om verdere gesprekke te stimuleer. By die volgende sitting van die Kaapse Sinode in 1919 is voorgestel dat die naam van hierdie kommissie verander word na Commissie vir Algemene Armesorg. Die ander sinodes van die NG Kerk7 het weldra die voorbeeld van die Kaapse Sinode gevolg deur ook Algemene Armesorgkommissies aan te wys. In 1947 het die Algemene Armesorgkommissie van die Transvaalse Kerk daardie Sinode versoek om die naam van die kommissie te verander na die Kommissie vir Maatskaplike Sorg. Die Federale Armesorgraad het egter die behoud van die konsep ‘armesorg’ verkies. Die volgende jaar het die Transvaalse Kommissie vir Armesorg weer probeer om die Federale Armesorgraad te oorreed om die term ‘maatskaplike sorg’ te oorweeg–weer sonder sukses. 4.’n Gesprek tussen verteenwoordigers van die Kerklike Maatskaplike Diensteraad en Algemene Sinode van die NG Kerk se taakspan: Missionale Diakonaat wat op 06–08 April 2021 te eMseni konferensiesentrum, Benoni, plaasgevind het. 5.Hierdie tipering van die ‘zinkende deel van ons volk’ kom uit die Herderlike Brief wat die Kaapse Sinode van 1894 aan al haar gemeentes gestuur het (Botha 1957:144). Die vestiging van die term ‘diens van barmhartigheid’ in die NG Kerk Hoewel talle Protestantse kerke en ekumeniese liggame die term diakonia gebruik, verkies die NG Kerk ‘diens van barmhartigheid’. Om hierdie voorkeur te verstaan, is dit nodig om die historiese ontwikkeling van die NG Kerk se barmhartigheidsbediening te ondersoek. 5.Hierdie tipering van die ‘zinkende deel van ons volk’ kom uit die Herderlike Brief wat die Kaapse Sinode van 1894 aan al haar gemeentes gestuur het (Botha 1957:144). Sedert haar ontstaan in die 17de eeu was die NG Kerk betrokke by die maatskaplike nood van haar lidmate, maar ook die nood in die gemeenskap. Hierdie betrokkenheid het meestal gefokus op versorging, maar in die literatuur is daar  ook tekens van ontwikkelingsgerigte projekte soos Open Access http://www.ve.org.za Original Research Original Research Page 3 of 9 geestelik op te hef. Waar die omvang en ander omstandighede van die werk dit vereis, onderneem die gemeentes in kerkverband barmhartigheidsbediening. (p. 17) Armesorgkommissie aan die sinode van die NG Kerk in Suid-Afrika wat in 1957 vergader het, word die volgende redes vir ’n naamsverandering aangevoer: • veranderinge ten opsigte van die ontstaan, aard, benadering en behandeling van maatskaplike vraagstukke; Sedert 1962 het die Algemene Sinodes van die NG Kerk twee  wesenlike veranderings tot die formulering van Kerkorde Artikel 54 aangebring. Die eerste verandering het betrekking op die rol van die diaken in die kerk se barmhartigheidsbediening. In die 1962-formulering word spesifiek verwys na die diakonieë wat in die kerkverbande van Ringe en Sinodes inrigtings vir sorgbehoewendes moet begin terwyl die 2019-formulering aandui dat gemeentes verantwoordelik is vir die barmhartigheidsbediening. Die tweede verandering dui op die aard van dienste wat in kerkverband onderneem behoort te word. Die 1962-formulering spesifiseer inrigtingsorg terwyl die 2019-formulering generies na barmhartigheidsbediening verwys. • die toetrede van die staat en talle welsynsorganisasies op die gebied van maatskaplike dienslewering; • nuwe eise wat gestel word en meer wetenskaplike besinning verg; • die werk is nie meer beperk tot versorging of noodleniging ten opsigte van materiële nood nie; • die besef dat Christus se barmhartigheid in die eerste plek gewy is aan die maatskaplike en geestesnood van die hulpbehoewende mensdom (NGKSA 1957a:410). Die vestiging van die term ‘diens van barmhartigheid’ in die NG Kerk Hoewel hierdie kommissie ten gunste van ’n naamsverandering was, is die vereiste gestel dat ’n nuwe benaming: Hoewel hierdie kommissie ten gunste van ’n naamsverandering was, is die vereiste gestel dat ’n nuwe benaming: Om hierdie bespreking af te sluit is dit nodig om kortliks te verwys na die grondliggende teologie vir die keuse van die term ‘diens van barmhartigheid’. De Klerk (1976:1vv) verduidelik dat die naam saamgestel is uit twee woorde naamlik ‘diens’ (Grieks: diakonia) en ‘barmhartigheid’ wat ’n vertaling van die Hebreeuse woord (chéséd) is. In die Ou Testament word laasgenoemde konsep dikwels in die konteks van die verbond wat God met Israel gesluit het, aangetref (bv. Deut 7:9, 12). In ’n publikasie van die Algemene Kommissie vir die Diens van Barmhartigheid (AKDB) van die NG kerk motiveer De Klerk (1990:9) hierdie kerk se voorkeur vir die term ‘barmhartigheid’ teenoor die meer ekumeniese gebruik van die term diakonia. Volgens hom is barmhartigheid spesifiek omdat: … kensketsend sal wees van ’n diens wat die vrug is van die Christelike liefde en geloof, en dat dit as kerklike diens langs die gewone staatsorg en die hedendaagse humanistiese welsynswerk uitgeken kan word. (NGKSA 1957a:410) … kensketsend sal wees van ’n diens wat die vrug is van die Christelike liefde en geloof, en dat dit as kerklike diens langs die gewone staatsorg en die hedendaagse humanistiese welsynswerk uitgeken kan word. (NGKSA 1957a:410) Dit is verder opvallend dat alhoewel die 1957-uitgawe van die Bepalinge en Reglemente van die NG Kerk in SA die kommissie se naam – die Algemene Armesorgkommissie – behou, die konsep ‘diens van barmhartigheid’ in die opdrag van hierdie kommissie gebruik word. In genoemde dokument beskryf die Kaapse Sinode die opdrag van die Algemene Armesorgkommissie soos volg: • die vestiging en uitbreiding van die Koninkryk van God deur die diens van barmhartigheid; en • die Bybelse begrip barmhartigheid ’n visie bied op God se genadige en ontfermende verbondstrou wat in weldadige goedgunstigheid … daadwerklik bystand aan die sorgbehoewende verleen; • die geestelike, maatskaplike en ekonomiese versorging en opheffing van minderbevoorregte en behoeftige geloofs- en volksgenote,8 daartoe gedring deur die liefde van Christus en in gehoorsaamheid aan die voorskrifte van Gods Woord (NGKSA 1957b:79). 8.Dr. P. Du Toit, voormalige Sekretaris van die Transvaalse Armesorgkommissie en lid van die eerste Carnegie-ondersoekkommissie wat ondersoek ingestel het na die verarming van blanke Suid-Afrikaners, het hierdie term verkies bo die term ‘armblanke’ wat na aanleiding van die Carnegie-ondersoek gevestig geraak het. In Die salf van eie gom (1971:65) skryf hy: ‘Toe ek in 1931 begin het met rondreise om ons volksprobleem asook die moontlike redmiddels onder die aandag te bring, het ek uit my pad gegaan om die woord “armblanke” uit ons gedagtes en woordeskat weg te swyg’. Die vestiging van die term ‘diens van barmhartigheid’ in die NG Kerk • ons in die koms van Christus na die aarde en in sy verkondiging en verheerliking deur die Heilige Gees, die duidelikste uitdrukking en samevatting van God se barmhartigheid vind; Die Kerkorde wat in 1962 deur die eerste Algemene Sinode van die NG Kerk aanvaar is, gebruik deurgaans die term ‘diens van barmhartigheid’. Artikel 54 van hierdie Kerkorde omskryf diens van barmhartigheid so (AS 1962): • ons in die barmhartigheid van God die gronde vind waarop die bondeling in nood aanspraak kan maak op die hulp en bystand van die almagtige Vader (vgl. Ps 146); hulp en bystand van die almagtige Vader (vgl. Ps 146 • Die kerke moet met priesterlike bewoënheid omsien na die armes en ander sorgbehoewendes om hulle te help, te troos en geestelik op te hef. • dit die motivering en rede bied vir die bondeling se plig om barmhartigheid teenoor mekaar en teenoor ander te bewys; en • Waar die omvang en omstandighede dit eis, moet die diakonieë in die kerkverband van Ring en Sinode inrigtinge vir hierdie sorgbehoewendes in die lewe roep. (p. 11) • die begrip ’n religieuse en Bybelse term is wat ’n teosentriese fundering bied vir die kerk se opdrag tot weldadigheid en mededeelsaamheid.9 9.In ’n publikasie Weldadigheid en mededeelsaamheid wat in 1976 verskyn het, beskryf De Klerk ‘weldadigheid en mededeelsaamheid’ (Heb 13:16) as kernbegrippe van ’n priesterlik geaarde offerdiens en derhalwe ook van die kerk se barmhartigheidsdiens. Die soeke na nuwe terme Die kerk moet met priesterlike bewoëndheid omsien na die armes en ander sorgbehoewendes deur hulle te help, te troos en Aan die einde van die vorige eeu was daar verskeie gesprekke en prosesse in die NG Kerk, asook die familie van NG Kerke, om nuwe konsepte ten opsigte van hierdie kerke se  barmhartigheidsdiens te probeer vestig. ’n Belangrike om nuwe konsepte ten opsigte van hierdie kerke se  barmhartigheidsdiens te probeer vestig. ’n Belangrike http://www.ve.org.za Open Access Page 4 of 9 Original Research katalisator vir hierdie pogings was ’n konferensie wat in 1986 deur die vier kerke in die NG Kerkfamilie gehou is oor die tema ‘Wat is Sending?’ katalisator vir hierdie pogings was ’n konferensie wat in 1986 deur die vier kerke in die NG Kerkfamilie gehou is oor die tema ‘Wat is Sending?’ het in hulle verslag aan die Algemene Sinode wat in 2007 vergader het, ’n omskrywing gegee van hoe hulle missionêr diakonale gemeentes verstaan (AS 2007a:83–85).10 Die teologiese basis van hierdie omskrywing is God se sending (missio Dei) en die feit dat die kerk geroep is as God se medewerkers hierin. Dit beteken dat ‘getuienis’ die bestaansrede vir die kerk is en getuienis gebeur deur woorde en dade. In sy proefskrif verduidelik Knoetze (2002:205) dat die missionêre diakonaat ‘dankbaarheidsdade van die kerk’ is wat gestalte vind in verskeie vorme van die diakonaat wat uitdrukking gee aan God se liefde en betrokkenheid by die wêreld. het in hulle verslag aan die Algemene Sinode wat in 2007 vergader het, ’n omskrywing gegee van hoe hulle missionêr diakonale gemeentes verstaan (AS 2007a:83–85).10 Die teologiese basis van hierdie omskrywing is God se sending (missio Dei) en die feit dat die kerk geroep is as God se medewerkers hierin. Dit beteken dat ‘getuienis’ die bestaansrede vir die kerk is en getuienis gebeur deur woorde en dade. In sy proefskrif verduidelik Knoetze (2002:205) dat die missionêre diakonaat ‘dankbaarheidsdade van die kerk’ is wat gestalte vind in verskeie vorme van die diakonaat wat uitdrukking gee aan God se liefde en betrokkenheid by die wêreld. Missionale diakonaat Teen die einde van die vorige eeu het ’n diskoers in die NG Kerk ontstaan oor die rol of roeping van die kerk in die nuwe konteks van Suider-Afrika. Gesprekke hieroor is op verskeie forums en in kommisies van die NG Kerk gevoer. Hierbo is reeds melding gemaak van die verslag van die ADD waarin hulle die Algemene Sinode in 2007 van ’n omskrywing van missionêr diakonale gemeentes bedien het. In 2002 het die Algemene Kommissie vir Gemeentebediening (AKG) ’n gespreksdokument in die vorm van twintig stellings aangaande teologiese en prakties teologiese uitgangspunte met die oog op kerkwees in die 21ste eeu aan die Algemene Sinode voorgelê. Na aanleiding hiervan het hierdie sinode opdrag gegee dat ’n ‘meer afgebakende en praktiese Diens en getuienis in eenheid Na aanleiding van die herdefinering van Sending waarna hierbo verwys word, het die Algemene Kommissie vir Sending en Evangelisasie (AKSE) in 1994 in samewerking met die AKDB ’n aanbeveling oor die onderskeid tussen ‘interkerklike hulpverlening’ en ‘diakonaat oor kerkgrense heen’ aan die Algemene Sinode voorgelê. Hierdie aanbeveling het die Algemene Sinode versoek om die beleid van die NG Kerk dat interkerklike hulpverlening en diakonaat oor kerkgrense sendingaktiwiteite is, te verander. Volgens genoemde twee kommissies strek die skopus van interkerklike hulpverlening verder as diakonaat oor kerkgrense en derhalwe hoort hierdie aktiwiteit tuis by die onderskeie kerkvergaderinge. Hierteenoor het ‘diakonaat oor kerkgrense heen’ te make met aangeleenthede van barmhartigheidsdiens soos armoede, geregtigheid, sosiale verhoudings en maatskaplike wantoestande en daarom is hulle deel van die kerk se diakonaat (AS 1994:214). Diens en geregtigheid Hierdie Reglement is in 1994 deur die Algemene Sinode van die NG Kerk goedgekeur en in Die Kerkorde van die NG Kerk opgeneem. Ongelukkig het dié kommissie nooit gekonstitueer nie en is die gedagte dat barmhartigheid en geregtigheid bymekaar hoort as twee komponente van één vredesdiakonaat, nooit verder in die familie van NG Kerke uitgewerk en geïmplementeer nie. In 2006 het die Verenigde Diensgroep vir Diens en Getuienis (VDDG) ontstaan wat saamgestel is uit die diens van barmhartigheid en die sendingbedieninge van die NG Kerk, die VGKSA, die NGKA en die RCA. ’n Resultaat van hierdie gesamentlike gesprek was die dokument: ‘Ons roeping tot diens en getuienis in eenheid. ’n Teologiese grondslag vir die NG Kerkfamilie se missionêre bedieninge’. In hierdie dokument toon die VDDG aan dat in terme van die missio die  diens van van barmhartigheid en sending twee kante (aspekte) van dieselfde saak is naamlik die sending van die drie-enige God. Die VDDG is ongelukkig later deur die gesamentlike moderaturevergadering van die vier kerke in die NG Kerkfamilie ontbind wat meegebring dat die konsepte diens en getuienis in eenheid nie verder in die familie van NG Kerke gevestig is nie. In 2006 het die Verenigde Diensgroep vir Diens en Getuienis (VDDG) ontstaan wat saamgestel is uit die diens van barmhartigheid en die sendingbedieninge van die NG Kerk, die VGKSA, die NGKA en die RCA. ’n Resultaat van hierdie gesamentlike gesprek was die dokument: ‘Ons roeping tot diens en getuienis in eenheid. ’n Teologiese grondslag vir die NG Kerkfamilie se missionêre bedieninge’. In hierdie dokument toon die VDDG aan dat in terme van die missio die  diens van van barmhartigheid en sending twee kante (aspekte) van dieselfde saak is naamlik die sending van die drie-enige God. Die VDDG is ongelukkig later deur die gesamentlike moderaturevergadering van die vier kerke in die NG Kerkfamilie ontbind wat meegebring dat die konsepte diens en getuienis in eenheid nie verder in die familie van NG Kerke gevestig is nie. 10.Die opskrif van hierdie omskrywing is ‘Diens en getuienis’, die wesenstaak van die kerk wat ’n goeie samevatting is van die kern van die diensgroep se argument naamlik dat gemeentes wesentlik missionêr diakonaal van aard is. Diens en geregtigheid Nog ’n poging uit die vroeë 1990’s het begin toe verteenwoordigers van die barmhartigheidsbedieninge van die vier kerke in die NG Kerkfamilie in gesprek getree het oor ‘hoe ons mekaar tot diens kan wees’ (AS 1994). Hierdie aksie het gelei tot ’n gesprek op 18–20 Maart 1992 oor die tema ‘Diakonaat in die Suid-Afrikaanse konteks’. Tydens hierdie gesprek is ’n visie vir die barmhartigheidsbediening van die NG Kerkfamilie geformuleer wat soos volg lui: Ons visie is om in navolging van Jesus Christus as één vredesdiakonaat van ’n verenigde NG Kerkfamilie in samewerking met ander kerke in die gemeenskap die totale gebroke SA gemeenskap deur aksies van geregtigheid en barmhartigheid te transformeer. (p. 258) Die gesprek oor ’n nuwe definisie van die sending van die kerk het verder meegebring dat die skeiding wat die NG Kerk tussen sending en diens van barmhartigheid gemaak het, onhoudbaar geword het (AS 2002a:230). In ’n verslag van die ASSK verduidelik dié kommissie kommissie dat die onhoudbaarheid van hierdie skeiding wyer strek as net die praktyk (funksionele onderskeiding), maar ook indruis teen die roeping van die kerk om met woord en daad in diens van God in die wêreld besig te wees. Hierdie siening is deur die AKDB gedeel en in 2004 besluit die twee kommissies om een verslag onder die opskrif ‘Diensgetuienis’ na die Algemene Sinode wat in daardie jaar vergader het, te neem. In hierdie verslag rapporteer die twee kommissies ook dat hulle reeds sedert die vorige sinode (2002) meestal saam vergader. In die proses wat op hierdie gesprek gevolg het, is ’n Verklaring van Voorneme opgestel wat gelei het tot die skryf van ’n ‘Konsepreglement vir die Algemene Kommissie vir die diens van Barmhartigheid en Geregtigheid’ waarin die doelstellings, struktuur en diakonale programme uiteengesit is. Hierdie Reglement is in 1994 deur die Algemene Sinode van die NG Kerk goedgekeur en in Die Kerkorde van die NG Kerk opgeneem. Ongelukkig het dié kommissie nooit gekonstitueer nie en is die gedagte dat barmhartigheid en geregtigheid bymekaar hoort as twee komponente van één vredesdiakonaat, nooit verder in die familie van NG Kerke uitgewerk en geïmplementeer nie. In die proses wat op hierdie gesprek gevolg het, is ’n Verklaring van Voorneme opgestel wat gelei het tot die skryf van ’n ‘Konsepreglement vir die Algemene Kommissie vir die diens van Barmhartigheid en Geregtigheid’ waarin die doelstellings, struktuur en diakonale programme uiteengesit is. ’n Nuwe verstaan van diakonia Hierbo is daarna verwys dat die term ‘diaconal ministry’ problematies is. Een rede hiervoor is die feit dat die Griekse woord diakonia in ’n verskeidenheid kontekste in die Nuwe Testament gebruik word en derhalwe nie aan een spesifieke bediening gekoppel is nie. Nog ’n rede is dat die term diakonia dikwels as ’n oorkoepelende term gebruik word om na ’n reeks aanverwante bedieninge te verwys. So byvoorbeeld kan die term verwys na die werk van die diaken, die gemeente se barmhartigheidsbediening, kerklike maatskaplike dienste of ’n teologiese studieveld. Die konsep diakonia of diakonaat word nie algemeen in die NG Kerk gebruik om na maatskaplike dienslewering te verwys nie. Sedert die laaste dekade van die vorige eeu word hierdie term egter algemeen gehoor in gesprekke oor die bedieninge van die kerk waar diakonia (kerk as dienskneg) as ’n sentrale aspek van kerk- wees, naas kerugma (kerk as boodskapper/verkondiger), leitourgia (kerk as sakrament) en koinonia (kerk as gemeenskap) genoem word (Burger 1999:116). Terwyl die kerk die boodskap van God se nuwe bedeling verkondig, is dit ook midde-in die alledaagse lewe teenwoordig as ’n instrument in diens van die nuwe bedeling. Uiteindelik gaan dit om die koninkryk of die heerskappy van God in die wêreld – dit is die einddoel van die kerk se roeping ot getuienis. (p. 133) In die lig van die onderskeie dokumente wat uit die besinning oor die roeping van die kerk in die nuwe konteks en tydvak ontstaan het, het die Algemene Sinode van 2011 (AS 2011b) besluit dat die verskillende dokumente in een dokument geïntegreer moet word: … wat as ’n raamwerk vir die kerk in al haar verbande (Algemene Sinode, sinodes, ringe en gemeentes) sal dien. Hierdie dokument moet nie net ’n teologiese besinning nie, maar ook riglyne vir die praktyk bevat. (p. 114) Hierdie saamgevoegde dokument onder die titel ‘Raamwerkdokument oor die missionale aard en roeping van die NG Kerk’ is in 2013 deur die Algemene Sinode in ontvangs geneem: In die Protestantse wêreld word die woorde diaconia (Engels), diakonie (Duits) of diaconaat (Nederland) algemeen gebruik om na Christelike liefdesdiens en die kerk se maatskaplike diensprogramme te verwys. 13.Die Raamwerkdokument (2013) beskryf die diakonaat van die kerk soos volg: ‘Die diakonaat van die kerk is meerkantig en verskillende tipes diakonaat kan onderskei word, soos die bediening van God se barmhartigheid en omgee vir mense en die natuur, die bediening van God se versoening en vrede, die bediening van God se geregtigheid’ (par. 10). 12.In dié verband merk Hendriks (2007:1002) op: ‘[T]he missional paradigm pursues a missional and practical ecclesiology: it develops a methodological strategy on how to be a contextually relevant church’. Original Research Page 5 of 9 gemeentelike ekklesiologie ontwikkel moet word’ (AS 2002b:615). Die verslag wat op hierdie opdrag gevolg het, het  in 2007 by die Algemene Sinode gedien. Aangaande hierdie verslag merk Van Der Merwe (2014:108) op dat hoewel die verslag enkele aspekte van die gemeente se missionêre gestuurdheid opper, dit opvallend is dat die saak nie groter aandag kry nie. die krag van die verweefdheid van woord en daad sodoende verlore kan gaan. Daarom verkies hy die byvoeglike naamwoord ‘missionale’ om te beklemtoon dat die diakonaat ’n wesenlike aspek van die kerk se roeping as medewerker en dienskneg in God se sending (missio Dei) is. Gebaseer op die definisie van diakonaat in die Raamwerkdokument (NG Kerk 2013a:207 par.10),13 omskryf Van Der Merwe (2014) die konsep missionale diakonaat soos volg: Die besinning oor die missionêre aard van die gemeente is in  2011 deur die Algemene Sinode voortgesit. By hierdie sinode het die Algemene Diensgroep vir Gemeente-ontwikkeling (ADGO)11 ’n verslag voorgelê waarin ’n ‘missionale’ ekklesiologie beskryf is. In die inleiding merk die diensgroep op dat die NG kerk inderdaad by ’n waterskeiding ten opsigte van hierdie kerk se verstaan van die wese en aard van gemeentes gekom het (AS 2011a:103). Die volgende aanhaling weerspieël die ‘verruiming’ in die ekklesiologie van die NG Kerk wat volgens die ADGO aan die gebeur is: Die missionale diakonaat is gerig op die herstel van God se heerskappy in die wêreld. Deur missionale diakonaat is die kerk in verskillende gestaltes, as dienskneg en deelnemer aan God se  sending, betrokke by die voorkoming en bestryding van die  lyding en maatskaplike nood van indvidue, groepe en gemeenskappe asook die bevordering van regverdige verhoudings binne die kerk en samelewing. (p. 214) 11.Hierdie Diensgroep het die Algemene Kommissie vir Gemeentebediening waarna vroeër verwys is in 2004 vervang. Missionêre diakonaat Die Algemene Diensgroep vir Diens en Getuienis (ADD) wat ontstaan het uit die samevoeging van die Sendingkommissie (ASSK) en die Diens van Barmhartigheidskommissie (AKDB), http://www.ve.org.za Open Access Page 5 of 9 Kerklike maatskaplike werk Die idee om die kennis en vaardighede van professionele maatskaplike werk in die NG Kerk se Armesorg te benut, het ontstaan tydens ’n studiereis wat ds. P. Du Toit (1971:135 vv) in 1932 na die VSA onderneem het terwyl hy die algemene sekretaris van die Transvaalse Armesorgkommissie was. Die doel van hierdie reis was om ondersoek in te stel na nuwe maniere om grootskaalse armoede te beveg. In die VSA het hy kennis geneem van die nuwe professie Maatskaplike Werk. Hoewel die opleiding en lewensuitkyk van hierdie vakkundiges humanisties van aard was, het ds. Du Toit tog geoordeel dat die NG Kerk van hierdie nuwe professie kennis behoort te neem en derhalwe het hy die aangeleentheid sterk beklemtoon in sy verslag aan die destydse Transvaalse Armesorgkommissie. … in disassociating the language of diakonia from its rather traditional north-European background, and the understanding of diakonia as charity and humble service … Instead, it linked diakonia to the global challenges of poverty and injustice, to the radical analysis of their root causes and to bold advocacy in defense of marginalized groups. (p. 226) Dit is duidelik dat daar aan die einde van die vorige eeu ’n nuwe en indringende gesprek oor die definisie en praktyk van diakonia ontstaan het. Ter illustrasie word na Nederland verwys. In 2001 het die Landelijke Diaconale Studiekring besluit om ’n nuwe inleiding in die ‘diaconiewetenschap’ te skryf. Hierdie boek, Barmhartigheid en gerechtigheid. Handboek diaconiewetenschap, het in 2004 verskyn en bydraes uit verskillende geloofstradisies is hierin opgeneem. Aan die einde van die boek verskyn die volgende definisie van diakonaat: ’n Belangrike katalisator vir die vestiging van Maatskaplike Werk in Suid-Afrika was die Volkskongres wat in 1934 in Kimberley gehou is. Hierdie vergadering het ondere meer besluit: ‘die Kongres is diep onder die indruk van die behoefte aan deskundige maatskaplike werk en raadgewing en versoek die regeringsdepartemente om sover moontlik gebruik te maak van opgeleide werkers’ (Du Toit 1971:135). Onder diaconaat/diaconie verstaan we het handelen vanuit en door kerken en andere door het evangelie geïnspireerde groepen  en bewegingen, dat gericht is op het voorkomen, opheffen, verminderen dan wel mee uithouden van lijden en maatschappelijke nood van individuen, en van groepen mensen en op het scheppen van rechtvaardige verhoudingen in kerk en sameleven. 16.Die pionier in hierdie verband is waarskynlik die Diakoniewissenschaftliches Institut aan die Fakulteit Teologie, Universiteit van Heidelberg, Duitsland, wat reeds in 1954 tot stand gekom het. In Europa en Skandinawië bestaan daar ook talle (kerklike) universiteite wat spesialiseer in diakonale studies en teologie. In 2010 het die International Society for the Research and Study of Diaconia and Christian Social Practice (Redi) tot stand gekom. Hierdie werkgemeenskap gee ook ’n vaktydskrif uit met die titel Diaconia. Journal for the Study of Christian Social Practice. 14.Hierdie koersverandering in die WRK ten opsigte van die diakonaat is ’n belangrike rede waarom die term diakonia nie vastrapplek in die NG Kerk kon kry nie. In die inleidende hoofstuk van die handboek vir die diens van barmhartigheid wat in 1990 deur die AKDB uitgegee is, waarsku De Klerk (1990:4) teen ‘die geweldige aksentuering van die diakonale dienste deur die horisontalistiese teologie’ en ‘die opkoms van die sogenaamde “politieke diakonaat” met sy hoofsaaklike klem op die verandering van strukture aan die hand van politieke programme’. 15.Die tema van hierdie konsultasie was Diakonia 2000, Called to be neighors en dit is gehou by Lanarca, Ciprus. ’n Nuwe verstaan van diakonia Dat ‘interdisciplinaire’ heeft betrekking op de subdisciplines van de theologie en op die verwerking van inzichten en gegevens uit andere wetenchappen. (p. 390) Byna ses dekades later, in 1990, publiseer die Australiese Nuwe-Testamentikus, John N. Collins, ’n studie oor die diakon-woordgroep waarin hy die klassieke verstaan van diakonia as nederige, lae-orde tafeldiens, bevraagteken. Volgens Collins het die antieke wêreld die diakon-woordgroep eerder in die konteks van ’n gestuurde wat as tussenganger namens iemand optree, gebruik. In die Wêreldraad van Kerke het die gesprek oor die konseptualisering van diakonia reeds in 1986 ’n nuwe wending14 geneem tydens die Lanarca Konsultasie.15 Volgens Nordstokke (2011) het hierdie konsultasie die leiding geneem: Invloed van ander vakdissiplines Die huidige diskoers aangaande die konseptualisering en operasionalisering van diakonia is ook ’n interdissiplinêre gesprek. Hierdie studie word afgesluit met enkele opmerkings ten opsigte van die gesprekke tussen diakonaat en maatskaplike werk en diakonaat en ontwikkelingstudies. ’n Nuwe verstaan van diakonia Noordegraaf (2009:11) is van mening dat die verskyning van Kittel se Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament in 1935 ’n belangrike bydrae gelewer het om die gebruik van die woord diakonia in Duitsland, en later, nadat hier woordeboek ook in Engels vertaal is, wyer in die wêreld te vestig. Die artikel in dié woordeboek wat oor die diakon-woordgroep handel, is deur H.W. Beyer geskryf. Hy het sterk gesteun op die doktorale verhandeling van Wilhelm Brandt wat in 1931 onder die titel Service and serving in the New Testament verskyn het. In hierdie studie kom Brandt tot die slotsom dat die woord diakonia uitsluitlik na Christelike liefdesdiens verwys (Houtepen 2005:373; Noordegraaf 2009:11; Nordstokke 2011:43). Hierdie woordeboek het ’n belangrike standaardwerk in die teologie geword en Collins (1990:6–8) merk op dat, met enkele uitsonderings, almal wat later oor diakonia geskryf het, in … as ’n dokument wat uitdrukking gee aan die geloofsonderskeidende prosesse wat die afgelope dekade aandag aan die wese en aard van die kerk en haar getuienis in die wêreld gegee het. (AS 2013b:8) … as ’n dokument wat uitdrukking gee aan die geloofsonderskeidende prosesse wat die afgelope dekade aandag aan die wese en aard van die kerk en haar getuienis in die wêreld gegee het. (AS 2013b:8) Hierdie Raamwerkdokument is nie slegs die kulminasie van ’n intensiewe gesprek wat in verskeie forums in die NG Kerk, asook die NG Kerkfamilie gevoer is nie, maar dit is ook die basisteologie waarop ’n nuwe ekklesiologie12 sedertdien in die NG Kerk begin ontwikkel het. Hierbo is reeds daarna verwys dat diens en getuienis – of woord én daad – wesentlik twee aspekte van missio Dei is. In die lig hiervan waarsku Van Der Merwe (2014:214) dat daar ’n moontlikheid bestaan dat die konsep ‘missionêre diakonaat’ as ’n tipe of ’n modus van diakonaat verstaan kan word en dat Open Access http://www.ve.org.za Original Research Page 6 of 9 Page 6 of 9 navolging van Beyer (en Brandt), die woord gebruik met verwysing na Christelike liefdesdiens. navolging van Beyer (en Brandt), die woord gebruik met verwysing na Christelike liefdesdiens. het  onderzoek zal de diaconiewetenschap interdissiplinair te  werk gaan. Dat ‘interdisciplinaire’ heeft betrekking op de subdisciplines van de theologie en op die verwerking van inzichten en gegevens uit andere wetenchappen. (p. 390) navolging van Beyer (en Brandt), die woord gebruik met verwysing na Christelike liefdesdiens. het  onderzoek zal de diaconiewetenschap interdissiplinair te  werk gaan. 17.In ’n doktorale studie wat in 2015 aan die VU, Amsterdam voltooi is, gee Carlos Ham Stannard ’n goeie oorsig van die besinning oor ontwikkeling in die Wêreldraad van Kerke die afgelope vier dekades. Gevolgtrekking Ten einde verdere gesprek en navorsing aangaande die konseptualisering en operasionalisering van haar betrokkenheid by maatskaplike nood in Suider-Afrika in die NG Kerk te  bevorder, word die volgende voorlopige gevolgtrekkings gemaak: • Die barmhartigheid van God soos verpersoonlik in die liefdesdiens van Christus is die sentrale motief vir die NG Kerk se betrokkenheid by die maatskaplike nood van die wêreld. Vir hierdie kerk dui die konsep diakonia (Afrikaans: diens) eerder op hoe die kerk barmhartigheid beoefen. Om hierdie rede was die NG Kerk negatief teenoor die besinning in die WRK aangaande ’n verruimde konseptualisering van die term diakonia. In praktyk beteken dit dat ’n kerklike maatskaplike werker tergelykertyd binne die professionele waardesisteem van Maatskaplike Werk, asook die waardestelsel van die kerklike organisasie werk en hier lê die spanning tussen kerklike maatskaplike werk as deel van die kerk se diakonaat en Maatskaplike Werk as vakdissipline. Hoewel beide die diakonaat en Maatskaplike Werk op maatskaplike verandering en ontwikkeling, maatskaplike kohesie en die bemagtiging en bevryding van mense fokus en beginsels soos maatskaplike geregtigheid, respek vir diversiteit en die regte van mense vir beide dissiplines in die kern staan, is daar wesenlike verskille tussen die diakonaat en Maatskaplike Werk. Die uitdaging waarmee diakonale (kerklike) organisasies gekonfronteer word, is om te verseker dat die personeel binne die teologie en etos van die organisasie kan werk sonder om hul professionele waardes en praktyk te versaak. • Betrokkenheid by die maatskaplike nood van haar lidmate, maar ook die gemeenskap, is deel van die wese van die NG Kerk. Vanweë die groot sosio-ekonomiese nood waarin lidmate van die NG Kerk en die breër Afrikanervolk aan die einde van die 19de eeu in Suid- Afrika verkeer het, het die barmhartigheidsbediening van dié kerk al meer eksklusief op geloofs- en volksgenote gefokus. Hierdie fokus, asook ’n vertroebelde sendingdefinisie, het veroorsaak dat die NG Kerk ’n valse skeiding tussen sending en diens van barmhartigheid begin maak het. g • Die NG Kerk het vroeg reeds besef dat ’n holistiese en wetenskaplike benadering nodig is om die komplekse blanke armoedevraagstuk te bekamp. Dit het daartoe gelei dat hierdie kerk vakkundig opgeleide, professionele maatskaplike werkers aangestel het om die Kerk se diens  van barmhartigheid te komplementeer en te versterk. Gevolgtrekking Ongelukkig het die stap daartoe gelei dat die barmhartigheidsbediening van gemeentes mettertyd verskraal het tot ‘liefdadigheidsprojekte’ en korttermyn- uitreikaksies terwyl die sinodaal georganiseerde kerlik  maatskaplike diensorganisasies ontwikkelde en professioneel maatskaplike diensorganisasies geword het  wat hoofsaaklik in die staatsgereguleerde, formele maatskaplike welsynsektor werk. Die gevolg hiervan is dat die teologiese besinning oor die diakonaat van die kerk al minder aandag gekry het. • Die NG Kerk het vroeg reeds besef dat ’n holistiese en wetenskaplike benadering nodig is om die komplekse blanke armoedevraagstuk te bekamp. Dit het daartoe gelei dat hierdie kerk vakkundig opgeleide, professionele maatskaplike werkers aangestel het om die Kerk se diens  van barmhartigheid te komplementeer en te versterk. Ongelukkig het die stap daartoe gelei dat die barmhartigheidsbediening van gemeentes mettertyd verskraal het tot ‘liefdadigheidsprojekte’ en korttermyn- uitreikaksies terwyl die sinodaal georganiseerde kerlik  maatskaplike diensorganisasies ontwikkelde en professioneel maatskaplike diensorganisasies geword het  wat hoofsaaklik in die staatsgereguleerde, formele maatskaplike welsynsektor werk. Die gevolg hiervan is dat die teologiese besinning oor die diakonaat van die kerk al minder aandag gekry het. Page 7 of 9 Original Research Die tyd het aangebreek dat die Kerk (NG Kerk) se eie wel toegeruste skool vir die opleiding van Christelike arbeidskragte van allerlei aard sal stig, soos maatskaplike werksters, matrones en ander inrigtingwerksters, jeugleiers (leidsters) en selfs manlike werkers. (Kerk en stad 1947:320) verbind ons ons om mee te werk aan oplossings vir ons samelewing’. Die ekumeniese kerk het egter al in die 1960’s ’n skuif begin maak in die rigting van ‘a new progressive engagement in the contemporary socio-economic problematic of poverty and under-development through its concern with development’ (Swart 2006:31).17 Hierdie droom het ’n werklikheid geword met die opening van die Hugenote Kollege in Wellington aan die begin van 1951. Gemeenskapsontwikkeling is egter ’n aspek van die groter ontwikkelingstema. Daar is ook ekonomiese ontwikkeling, staatkundige ontwikkeling en maatskaplike ontwikkeling. Hoewel daar in die ekumeniese gesprek oor die diakonaat konsensus bestaan dat ’n ontwikkelingsbenadering sentraal in die diakonaat behoort te wees, is hierdie aspek nog nie goed ontwikkel in die diakonale praxis van die NG Kerk nie. Kerklike maatskaplike werk is professionele maatskaplike werk wat in die spesifieke konteks van die kerk gelewer word (Lindeque 1990:159; Yancey & Garland 2014:1). Volgens Garland (1997:97) is kerklike maatskaplike werk ’n praktyk-spesialisasie (konteks) en nie ’n waarde- of geloofsisteem van die professionele maatskaplike werker nie. Hierdie siening verskil ietwat van die droom van die Federale Armesorgraad (sien hierbo) om ‘Christelike arbeidskragte’ op te lei. Garland se verstaan impliseer dat ’n maatskaplike werker wat nie ’n Christen is nie, wel in ’n kerklike maatskaplikediensorganisasie kan werk, mits die persoon die identiteit, missie en etos van die organisasies aanvaar en in daardie konteks wil werk. Kerklike maatskaplike dienste Volgens Die nuwe woordeboek vir Maatskaplike werk (Vaktaalkommissie vir Maatskaplike Werk 1995:37) verwys die term ‘maatskaplike dienste’ na enige maatskaplike welsynsdiens of programme. Kerklike maatskaplike dienste is derhalwe ’n omvattende term wat maatskaplike dienste insluit. Kerklike maatskaplike werk (Van Well & Stoppels 2005:392) Die afgelope paar dekades het daar ook in veral Europa en  Skandinawië ’n beweging ontstaan om diakonia as ’n wetenskap of teologiese subdissipline te vestig.16 Uit Nederlandse geledere het daar in 2011 ’n tweede boek verskyn met die titel Diaconie in beweging. Hierin omskryf Noordegraaf en Wissink (2011) die studieveld soos volg: Die Vroue-Sendingbond van die Kaapse Kerk het hierdie behoefte reeds vroeër raakgesien en in 1924 is die kursus om vroue as sendingwerkers aan Friedenheim op te lei, uitgebrei om ook voorsiening te maak vir binnelandse werkers (armesorgwerkers). Volgens die prospektus van Friedenheim was die doel van hierdie kursus: Diaconiewetenschap is de doordenking van het diaconaat/de diaconie. Ze omvat zowel beschrijving, theorievorming, analyse, evaluatie en ontwikkeling van handelingsperspectieven. In … om jong dames van ons kerk so toe te rus dat hulle in staat sal wees om diegene onder wie hulle arbeid nie enkel op maatskaplike gebied op te hef nie, maar ook geestelik te beïnvloed. (Du Toit 1971:136) ’n Verdere stimulus vir die opleiding en aanstelling van  kerklike (Christelike) maatskaplike werkers was die omvattende ondersoek na die verstedeliking van die Afrikaner wat die Federale Armesorgraad in die middel- veertigerjare van die vorige eeu onderneem het. Die verslag is in 1947 in boekvorm gepubliseer onder die titel Kerk en stad. Ten opsigte van kerklike maatskaplike werk beveel hierdie verslag aan: Open Access http://www.ve.org.za Original Research Original Research Page 7 of 9 Vrywaring NG Kerk in SA (NGKSA), 1957b, Bepalinge en reglemente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, NG Kerk in Suid-Afrika, Kaapstad. Die sienings en menings wat in hierdie artikel uitgedruk word, is dié van die outeur (s) en weerspieël nie noodwendig die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeurs nie. Noordegraaf, A., 2009, ‘Inleiding’, in G.C. Den Hertog & A. Noordegraaf (red.), Dienen en delen, Basisboek diaconaat, pp. 9–26, Boekecentrum, Zoetermeer. Noordegraaf, H. & Wissink, J., 2011, ‘Een agenda voor de diaconiewetenschap’, in H. Crijns, E. Hogema, L. Miedema, H. Noordegraaf, P. Robbers-Van Berkel, H. Van Well et al. (reds.), Diaconie in beweging. Handboek diaconiewetenschap, pp. 390–404, Kok, Kampen. Nordstokke, K., 2011, ‘Reflections on the theology of diakonia’, Diakonian Tutkimus 2, 223–233. Mededingende belange De Klerk, J.J., 1976, Weldadigheid en mededeelsaamheid, NG Kerk-Uitgewers, Pretoria. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. De Klerk, J.J., 1990, ‘Inleiding’, in J.J. De Klerk (red.), Die diens van barmhartigheid van die NG Kerk. (’n Diakonologiese studie), pp. 3–10, NG Kerk-Uitgewers, Kaapstad. Du Toit, P., 1971, Die salf van eie gom, NG Kerk-Uitgewers, Kaapstad. Eurich, J., 2015, From the past to the future. The development of diaconia in Germany since the 19th century and its influence on the church in South Africa, Unpublished dissertation. Databeskikbaarheidsverklaring Nieuwoudt, M.M., 1990, ‘Praktiese implementering in die vaderlandse Kerkgeskiedenis (die Nederduitse Gereformeerde Kerk)’, in J.J. De Klerk (red.), Die diens van barmhartigheid van die NG Kerk. (ʼn Diakonologiese studie), pp. 74–102, NG Kerk- Uitgewers, Kaapstad. Datadeling is nie van toepassing op hierdie artikel nie, aangesien geen nuwe data in hierdie studie geskep of ontleed is nie. NG Kerk in SA (NGKSA), 1915, Skema van werksaamhede, Sinode 1915, NG Kerk in Suid-Afrika, Kaapstad. NG Kerk in SA (NGKSA), 1957a, Handelinge van die drie-en-dertigste vergadering van die sinode van die NG Kerk in Suid-Afrika, NG Kerk in Suid-Afrika, Kaapstad. Etiese oorwegings Ham Stannard, C.E., 2015, Empowering diakonia: A model for service and transformation in the ecumenical movement and local congregations, Vrije Universiteit, Amsterdam. Hierdie artikel voldoen aan alle etiese standaarde vir navorsing sonder direkte kontak met mens of dier. Hendriks, H.J. 2007. Missional Theology and social development. HTS 63(3), 999–1016. Houtepen, A., 2005, ‘Diaconia opniew geïnterpreteerd’, in S. Stoppels, H. Crijns, W. Elhorst, L. Miedema, H. Noordegraaf, P. Robbers-Van Berkel et al. (reds.), Barmhartigheid en gerechtigheid. Handboek diaconiewetenschap, 2de uitg., pp. 366–379, Kok, Kampen. Befondsing Hierdie navorsing het geen spesifieke toekenning ontvang  van enige befondsingsagentskap in die openbare, kommersiële of nie-winsgewende sektore. Knoetze, J.J., 2002, Teologiese motiewe vir ʼn missionêr diakonale bediening van die kerk. Op weg na ʼn begronding van die missionêr diakonale ekklesiologie, Universiteit van Pretoria, Pretoria. Lindeque, R.C., 1990, ‘Kerklike Gesinsorg’, in J.J. De Klerk (red.), Die diens van barmhartigheid van die NG Kerk (ʼn Diakonologiese studie), pp. 147–171, NG Kerk- Uitgewers, Kaapstad. Outersbydrae Garland, D.R., 1997, ‘Church social work’, Social Work and Christianity 24(2), 94–113. https://doi.org/10.1300/J010v24n03_09 W.V.D.M., was die enigeste outeur betrokke by die skryf van die artikel. Hall, C., 2014, ‘Research on the diaconate; A retrospective view of promise and challenge’, International Journal for the study of the Christian Church 13(4), 258–269. https://doi.org/10.1080/1474225X.2014.892730 Gemeenskapsontwikkkeling Die diskoers in die NG Kerk oor missionale kerkwees het die Kerk opnuut bewus gemaak van haar roeping in die wêreld en die aandag gevestig op maatskaplike ontwikkeling (Hendriks 2007:1014). Tydens die vergadering van die Algemene Sinode (2002b:584) in 2002 het die NG Kerk haar ‘opnuut verbind tot ons kontinent, in die besonder Suider- Afrika’ en verklaar: ‘Ons wil ook ’n verskil maak. Daarom Open Access http://www.ve.org.za Page 8 of 9 Page 8 of 9 Original Research • Hoewel die NG Kerk klaarblyklik ekklesiologies skuif in die rigting van ’n missionale kerk, wil dit voorkom asof die missionale teologie nog nie wyd neerslag vind in hierdie kerk se denke aangaande diakonaat nie. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 2002b, Handelinge van die elfde vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 2011a, Agenda vir die veertiende vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 2011b, Handelinge van die veertiende vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Erkenning Collins, J.N., 1990, Diakonia. Re-interpreting the ancient sources, Oxford University Press, New York, NY. Slot Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 2013a, Agenda vir die vyftiende vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. In die titel word gevra hoe belangrik dit is dat die NG Kerk haar maatskaplike betrokkenheid in die wêreld diens van barmhartigheid of diakonaat noem. Dit blyk inderdaad belangrik te wees om die konsep diakonia ernstig te oorweeg indien die NG Kerk deel wil wees van die voortgaande ekumeniese besinning aangaande die diakonaat van die kerk. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 2013b, Handelinge van die vyftiende vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 2019, Die Kerkorde van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Botha, L.L.N., 1957, Die maatskaplike sorg van die NG Kerk in Suid-Afrika (1928–1953), Paarlse Drukpers, Paarl. Burger, C.W., 1999, Gemeentes in die kragveld van die Gees, BUVTON, Stellenbosch. Van Well, H. & Stoppels, S., 2005, ‘De definitie opnieuw beschoud’, in S. Stoppels, H. Crijns, W. Elhorst, L. Miedema, H. Noordegraaf, P. Robbers-Van Berkel et al. (reds.), Barmhartigheid en gerechtigheid. Handboek diaconiewetenschap, 2de uitg., pp. 392–398, Kok, Kampen. Van Der Merwe, W.C., 2021, ‘Examples and concepts of diaconia in Southern African Christianity’, in G. Ampony, M. Büscher, B. Hofmann, F. Ngnintedem, D. Solon & D. Werner (eds.), International handbook on ecumenical diakonia, pp. 191–196, Regnum Books International, Oxford. Werner, D. & Ross, M., 2021, ‘Terminologies, learning processes and recent developments in ecumenical diakonia in the ecumenical movement’, in G. Ampony, M. Büscher, B. Hofmann, F. Ngnintedem, D. Solon & D. Werner (eds.), International handbook on ecumenical diakonia, pp. 8–25, Regnum Books International, Oxford. Yancey, G. & Garland, D.R., 2014, ‘Congregational social work’, in T Mizrahi & L.E. Davis (eds.), Encyclopedia of social work, pp. 1–17, Oxford University Press, Oxford. https://doi.10.1093/acrefore/978019995839.013.882. Literatuurverwysings Stoppels, S., 2005, ‘In het begin was diakonia’, in S. Stoppels, H. Crijns, W. Elhorst, L. Miedema, H. Noordegraaf, P. Robbers-Van Berkel et al. (reds.), Barmhartigheid en gerechtigheid. Handboek diaconiewetenschap, 2de uitg., pp. 392–398, Kok, Kampen. Albertyn, J.R., Du Toit, P & Theron, H.S. 1947, Kerk en stad. Kommissie van ondersoek oor stadstoestande, Pro Ecclesia, Stellenbosch. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 1962, Die Kerkorde van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Swart, I., 2006, The churches and the development debate: Perspectives on a fourth generation approach, SUN Press, Stellenbosch. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 1994, Agenda vir die negende vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Vaktaalkommissie vir Maatskaplike Werk, 1995, Die nuwe woordeboek vir Maatskaplike Werk, CTP Book Printers, Kaapstad. Van Der Merwe, W.C., 2014, Met Woord en Daad in diens van God. Die diakonaat van die NG Kerk in postapartheid Suid-Afrika, Ongepubliseerde proefskrif, Universiteit Stellenbosch, Stellenbosch. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 2002a, Agenda vir die elfde vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Algemene Sinode van NG Kerk (AS), 2002a, Agenda vir die elfde vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Algemene Sinode, Pretoria. Open Access http://www.ve.org.za Page 9 of 9 Original Research Yancey, G. & Garland, D.R., 2014, ‘Congregational social work’, in T Mizrahi & L.E. Davis (eds.), Encyclopedia of social work, pp. 1–17, Oxford University Press, Oxford. https://doi.10.1093/acrefore/978019995839.013.882. http://www.ve.org.za Open Access

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/2783/6485

Afrikaans

1 Referaat gelewer tydens die predikantekonferensie by die fakulteitsopening aan die Fakulteit Teologie, Universiteit van Pretoria op 5 Februarie 2003. Understanding of Scripture and the “New Reformation” During the last decade a group of South African theologians have stirred a part of the Afrikaans ecclesiastical community with statements and arguments on several faith issues, including the interpretation of the Bible. Adherents of the movement call themselves the New Reformation (“Nuwe Hervorming”). This theology chronicle is an attempt to touch on some hermeneutical challenges for understanding Scripture. To the Church the Bible is the norm and source of faith. Paradigm shifts have been caused by the Enlightenment and influenced the understanding of Scripture. Historical Criticism, for example, has brought multiple pers- pectives to the reading of biblical texts. More approaches to biblical understanding originated. For the ordinary Bible reader and believer these approaches sometimes seem to be confusing. This explanation is an attempt to create better understanding for Bible reading in our times. It concludes with a short assessment of the current role the New Reformation movement plays in the hermeneutical debate. Teologie kroniek: Skrifverstaan en die Nuwe Hervorming1 Theology Chronicle: Understanding of Scripture and the “New Reformation” D J H D J Human (Universiteit van Pretoria) 1 INLEIDING Vanaf antieke tye wou mense die stem van hulle gode hoor. In die wêreld waarin antieke mense geleef het en waarin hulle baie maal bedreig is, moes die gode hulle beskerm, aan hulle leiding gee of hulle red uit allerlei gevare. Hierdie gode het op baie maniere gepraat en boodskappe gestuur: in ‘n storm, ‘n aardbewing of sterk wind (Van der Toorn 1999:354). Deur visioene, drome of ekstatiese belewenisse het gode soms deur middelgangers met hulle aanbidders kommunikeer. Mesopotamiese baru-priesters het hulle gode se stemme gehoor in die patrone van ‘n oopgesnyde dierelewer, in die formasies van voëls in die lug of olie wat op water gegooi is. ‘n Sigbare en estetiese uitstraling van klank of geur of sig het die manifestasie van ‘n god se “stem” naby aan die mens se oor gebring. Eers met die ontwikkeling van skrif is gode se boodskappe neergeskryf. In die antieke Nabye Ooste het priesters dit as TEOLOGIEKRONIEK 260 magiese toorformules gebruik om aanbidders se vrese te besweer, hulle te bemoedig en ook te waarsku. Die Bybel word vandag in baie opsigte deur kerke en Bybellesers as ‘n toorboek gebruik. Dit word magies toegepas en uitgelê. Met Bybelse toorformules bedwelm mense mekaar soos Bybelsangomas. Daardeur word sommige se optrede goddelik gesanksioneer en funksio- neer Bybeltekste in diens van interpreteerders se eie dogma of ideologie. Soos in die verlede wil gelowiges vandag graag weet wat hulle moet glo, hoe hulle moet leef en aanbid asook watter besluite hulle moet neem. Hulle wil God hoor praat. Daarom lees hulle Bybeltekste met ‘n bepaalde verwagting. Almal wil daaruit verantwoordelike “bybelse, christelike of gelowige standpunte” formuleer. Hierdie soeke na God se waarheid en wat die Bybel oor ‘n onderwerp sê, word in ons samelewing duidelik deur die stortvloed debatte rondom, onder andere, evolusie en die ontstaan van die skepping, verdeling van stamselle, kloning, homo- seksualiteit, seks voor die huwelik, die vrou in die amp, die maagdelike geboorte, die opstanding, die rol van die historiese Jesus, die verhouding tussen Christus en ander godsdienste, asook hoe mense die Bybel moet lees en interpreteer. Nêrens in die Kerkgeskiedenis of in die epogge van Bybelinterpre- tasie het mense die Bybel eenvormig gelees of interpreteer nie. Klaar- blyklik het hulle God verskillend gehoor, al lees hulle dieselfde tekste. Miskien lees hulle die Bybel met verskillende brille of verskillende kleure oogklappe. Wie is reg en wie is verkeerd? 1 INLEIDING Almal kan tog nie reg wees nie. Sommige individue, groepe of gesagsinstansies is sekerder van hulle standpunte as ander. Dis speurbaar uit talle antwoorde uit briefko- lomme, op debatspodiums, vanaf kerkampte en uit kerkbanke, maar selfs van teoloë. Probleme rondom Skrifverstaan en die lees van die Bybel is te oorweldigend om kortliks op te noem of selfs te bespreek. Die oormag en omvang van die problematiek roep tot nederigheid en toleransie om die debat sinvol te voer sodat dit die geloof in God stig en rig, en pas by die gesindheid van die gelowige en die Kerk. Ek trek slegs enkele pennestrepe as ‘n paar gedagte-stimulante vir die debat. 2 BYBEL – BRON EN NORM VIR DIE GELOOF Die Bybel is ‘n geloofsboek wat gelowiges aan God anker. Dit bestaan uit ‘n biblioteek van wyduiteenlopende boeke uit verskillende tye, omstandighede en lewenskontekste. Binne die Christelike tradisie verskil hierdie biblioteek of lys boeke onderling in verskillende geloofsge- meenskappe. Daarom bestaan daar verskillende christelike kanons. Elke kanon dra vir die gelowiges van daardie spesifieke geloofsgemeenskap ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 2 261 gesag, omdat hulle gesag daaraan gee. Alhoewel daar oorvleueling plaasvind, gee Protestantse, Rooms Katolieke, Ortodokse en Etiopiese geloofsgemeenskappe dus gesag aan boeke wat ander gemeenskappe nie as normatief erken nie. ‘n Kanon is dus ‘n versameling geskrifte wat normatiewe funksie ontvang van ‘n geloofsgemeenskap as riglyn vir hul kerkleer en lewenswandel. Daar bestaan dus ‘n geloofsband tussen die geloofsgemeenskap, sy normatiewe geskrifte, dit wil sê die Bybel, en God. Op dieselfde manier is die Bybel bron en norm vir die lewens- wandel en geloofsleer van die Protestante en Gereformeerde tradisie van die Kerk. Hierdie gesagsband funksioneer binne of buite ‘n geloofsgemeen- skap ook op ‘n individuele vlak. Wanneer ‘n individu die normatiewe funksie van ‘n boek of boeke in die kanon nie erken nie, gee hy/sy nie gesag aan daardie geskrif(te) nie. In die praktyk gebeur dit wel op ‘n onbewuste en selfs onuitgesproke vlak, wanneer gelowiges byvoorbeeld die Nuwe Testament alleen as normatief vir hulle redding beskou bo die Ou Testament. Sommige boeke in die Ou Testament word nooit gelees, bestudeer of gepreek nie. Sodoende funksioneer ‘n kanon binne die erkende kanon. Daarmee staan die belydenis dat Ou en Nuwe Testament saam die kanon vorm slegs as vroom uitspraak op papier. Die Bybel is egter ook ‘n menslike boek. Dit bevat die geloofsge- tuienisse van mense oor die groot skeppings-, reddings en onderhou- dingsdade van God in die geskiedenis. Die aanvanklike gods- en geloofs- ervarings is deur mense beleef. In drome, visoene, ekstatiese belewenisse en ander reddingservarings het mense God se hand gevoel of sy stem gehoor. Hierdie ervarings is mondelings oorvertel. Later is dit neerge- skryf, versamel en verder oorgelewer. Soms is dit weer herinterpreteer met byvoegings en veranderings aan die oorspronklike teks(te). Oor- spronklike betekenisse het dan plek gemaak vir nuwe betekenis. So het geskrifte gegroei. ‘n Versameling het later groter versamelings geword (vgl Pentateug, Psalmboek, Deuteronomistiese Geskiedswerk, Kronis- tiese Geskiedswerk). 2 BYBEL – BRON EN NORM VIR DIE GELOOF So word dit duidelik dat tekste nie êrens van ‘n hemelse poskantoor na die aarde toe gefaks of ge-epos is nie. In die proses van oorlewering het hierdie geloofsgetuienisse deur interpretasie en herinterpretasie tot die korpusse van die Wet, Profete, Geskrifte en Nuwe Testament versamelings ontwikkel. Uitsprake, boeke en groter versamelings in die Bybel het dus ontstaan in bepaalde histo- riese en literêre kontekste. Wanneer ons hierdie ontstaansproses en oor- leweringskontekste by die interpretasie van tekste ignoreer, bestaan die gevaar om tekste fundamentalisties en biblisisties te interpreteer. Deur teksgedeeltes konteksloos te lees, maak ons van die Bybel ‘n toorboek. TEOLOGIEKRONIEK 262 Om Bybeltekste verantwoordelik te lees, beteken dat sy historiese en breër literêre kontekste ernstig geneem word. Om Bybeltekste verantwoordelik te lees, beteken dat sy historiese en breër literêre kontekste ernstig geneem word. Die plek en funksie wat die Bybel ten opsigte van geloofsake in ons “post-moderne” samelewing inneem, word nie duidelik in die kerk deur- dink of debatteer nie. Daaraan sal ons aandag moet gee. Is die Bybel met bepaalde boodskappe direk aan ons (in die 21ste eeu) gerig, soos baie gelowiges veronderstel? Of moet ons met die Bybel as versameling geloofsgetuienisse in gesprek tree ten einde eietydse geloofs-, etiese en samelewingsprobleme van ons eie tyd met die verligting van God se Gees self op te los? Die Bybel praat nie altyd oor die probleme en in die taal van ons tyd nie. Daarom oortuig dit my om Bybeltekste eerder as gesagvolle gespreksgenote te beskou in die geloofsworstelinge van die lewe. 3 PARADIGMAVERANDERINGE EN DIE HISTORIESE KRI- TIEK Deur die eeue van Skrifinterpretasie het daar in sowel die Natuur- as Bybelwetenskappe verskillende paradigmaveranderinge plaasgevind (Spangenberg 1998:6-28; 2002:99). Vir ons is die opkoms van die Histo- riese kritiek in die 18de eeu van wesenlike belang. Nie alleen het hierdie ontwikkeling van die Aufklärung die geskiedenisbeeld van die Middel- eeue en Reformasie met ‘n ander geskiedenisbeeld vervang nie, maar die letterlike betekenis van tekste en letters as Reformatoriese Skrifbeginsel het sy krag verloor. Verder is die aristotelies-ptolemeïese geosentriese wêreldbeeld deur Kopernikus en Galilei tot ‘n nuwe helio-sentriese wêreldbeeld begelei. Vir die Bybelwetenskappe en die Kerk was hierdie verandering ‘n skok om te verwerk. Die histories-kritiese omgang met Bybeltekste is die voorwaarde vir die teologiese verstaan daarvan (Zenger 19955:47). Dit dra daartoe by dat tekste in hulle groter samehange verstaan en beoordeel kan word. Hierdie breër kontekste sluit hulle literêre, sowel as hulle kanoniese samehange in. Nuwe ontwikkelinge in die Bybelwetenskappe het noodwendig tot nuwe paradigmas en beklemtoninge in die verstaan van Bybeltekste aan- leiding gegee. ‘n Kritiese benadering ten opsigte van bestaande paradig- mas en hipoteses het hierdie prosesse versnel. Die laat datering van Ou- Testamentiese tekste deur verskeie eksegete, die bevraagtekening van die vroeë bestaan van “Bybelse” Israel deur sogenaamde “revisionist scholars” of minimaliste (Davies 1992; Lemche 1996; Thompson 1996; Whitelam 1996), verskeie nuwe argeologiese, epigrafiese en ikonogra- ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 263 ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 263 fiese ontdekkings2, die omdatering van die sogenaamde “Bondsboek” (Albertz 1994:78), asook nuwe hipoteses rondom die inbesitname van die land Kanaan (Gnuse 1997:346) is van die belangrikste beïnvloedende faktore wat die diskoers rondom die verstaan van die Ou Testament beïnvloed het. Binne die mythos-debat van die Filosofie en Teologie het die tema van monoteïsme besondere belang verkry (Hossfeld 1985:57). Uit die debat blyk dit dat die verlies van die poli-mythie ten gunste van die mono-mythos asook die verbanning van die geskiedenis-veelvoud, dit wil sê die verstaan van die werklikheid deur middel van verskillende mites, nuwe teologiese nadenke noodsaak. Die kanonisering van ‘n enkele heilsgeskiedenis (“grand narrative”) deur die Bybelse monoteïsme ten koste van meervoudige geskiedsbeskrywings plaas die Bybelse Teologie se verhouding tot Israel se Godsdiensgeskiedenis weer op die voorgrond. Godsdiens-historiese relasies tussen Bybelse tekste en hulle Nabye Oos- terse Umwelt verdien opnuut aandag. 2 Die argeologiese ontdekkings van Kuntillet ‘Agrud (Kades: 850-837) en Kirbet el-Qôm (Hebron:750) met die seënwense daarop van “Jahwe ...en sy Ashera” het die monoteïsme-debat stimuleer. Die toename van kultiese praktyke rondom die godin- figuurtjies vanaf die tweede helfde van die 8ste eeu VGE het waarskynlik aanleiding tot profetiese kritiek daarteen gegee. Die Kuntillet ‘Agrud – inskripsies, naamlik, “Jahwe uit Samaria” en “Jahwe uit Teman” bied ook interpretasiemoontlikhede van sogenaamde poli-jahwisme. Dit veronderstel verskillende vorme van Jahwe-aanbid- ding of Jahwe-vereringspraktyke. Die sentrale belydenis in Deuteronomium 6:4 (“Die Here is ons God, Hy is die enigste Here”) het moontlik teen die agtergrond van sulke praktyke ontstaan (Höffken 1984:89). Ander argeologiese ontdekkings, soos die bulaltaar uit die hoogland van Samaria, of die 10de eeuse kultiese altaar Ta’anach onderstreep die vermoede dat aspekte van politeïstiese kultus-praktyke in die vroeë geskiedenis van Israel nie totaal verdwyn het of afwesig was nie. 3 PARADIGMAVERANDERINGE EN DIE HISTORIESE KRI- TIEK Dit is waar dat die Bybelwetenskappe in Suid-Afrika die Aufklä- rung van die 18de eeu grootliks gemis het (Le Roux 1994:199). Die his- toriese lees van tekste hier ter lande is baie swak ontwikkel. Vir die Ned Geref Kerk het die geskiedenis rondom J W Colenso (1814-1883) en J Du Plessis (1869-1935) gedurende die 19de en 20ste eeu die ontwikke- ling van ‘n historiese bewussyn verder gestrem. Dit bly egter die voort- durende opdrag van Bybelwetenskaplikes om, naas die beklemtoning van literêre perspektiewe, ook die verskillende historiese dimensies van Bybeltekste te beklemtoon. Die onderskeid tussen Bybelse geskiedenis en Israel se godsdiensgeskiedenis bly vir die meeste Bybellesers vreemd. Die wisselwerking tussen hierdie twee konsepte dra die sleutel tot ‘n beter Skrifverstaan. 2 Die argeologiese ontdekkings van Kuntillet ‘Agrud (Kades: 850-837) en Kirbet el-Qôm (Hebron:750) met die seënwense daarop van “Jahwe ...en sy Ashera” het die monoteïsme-debat stimuleer. Die toename van kultiese praktyke rondom die godin- figuurtjies vanaf die tweede helfde van die 8ste eeu VGE het waarskynlik aanleiding tot profetiese kritiek daarteen gegee. Die Kuntillet ‘Agrud – inskripsies, naamlik, “Jahwe uit Samaria” en “Jahwe uit Teman” bied ook interpretasiemoontlikhede van sogenaamde poli-jahwisme. Dit veronderstel verskillende vorme van Jahwe-aanbid- ding of Jahwe-vereringspraktyke. Die sentrale belydenis in Deuteronomium 6:4 (“Die Here is ons God, Hy is die enigste Here”) het moontlik teen die agtergrond van sulke praktyke ontstaan (Höffken 1984:89). Ander argeologiese ontdekkings, soos die bulaltaar uit die hoogland van Samaria, of die 10de eeuse kultiese altaar Ta’anach onderstreep die vermoede dat aspekte van politeïstiese kultus-praktyke in die vroeë geskiedenis van Israel nie totaal verdwyn het of afwesig was nie. TEOLOGIEKRONIEK 264 4 SKRIFVERSTAAN MOET REKEN MET BEPAALDE IN- VALSHOEKE OP DIE TEKS Om Bybeltekste uit te lê en te verstaan, veronderstel bepaalde invals- hoeke op die teks. Bybeltekste is literêr-gestolde en geïnterpreteerde geskiedsgebeure wat deur verskeie teologies geïnterpreteerde Schichten (tekslae) in verskillende kontekste tot selfstandige tekseenhede ontwik- kel het. Om hierdie tekste vanuit ‘n retrospektiewe blik te ontleed, kan eksegete in die lig van ontwikkelinge in die Bybelwetenskappe ‘n ver- skeidenheid van benaderings aanwend (Human 1999:355). Die vertrekpunte van hierdie benaderings kan opsommenderwys reduseer word tot die volgende (vgl Barton 1984:201): Eerstens stel eksegete vrae rondom die historiese gebeure of teologiese idees agter die teks. Daarby kom vrae rondom die outeur(s) deur wie die teks geskryf of die gemeenskap aan wie die teks(te) gerig is. Tweedens kom vrae aan die orde wat die literêre teks self raak en derdens word die teks ontleed met vrae wat die “bril” en konteks van die leser raak. Vanuit hierdie invals- hoeke kan die vernaamste benaderings tot eksegese in ons tyd breedweg reduseer word tot die histories-kritiese benaderings, die vorm-analitiese benaderings en die resepsie-teoretiese benaderings tot teksanalise. Die histories-kritiese metodes neem die historiese konteks of teologiese intensies agter die teks as vertrekpunt vir eksegese. Dit spreek verskillende diakroniese fasette aan om die ontstaan en ontwikkeling van ‘n teks te ontrafel. Tekortkominge aan hierdie metode, naamlik om alle vrae rondom die teks en sy struktuur te beantwoord, het stimulus aan vorm- en struktuur- oriënteerde benaderings verleen. Vorm- of struktuuranalitiese metodes het aan die begin van die 20ste eeu momentum begin kry. Met ‘n teksimmanente benadering wat ook as ‘n “close reading” of literêre lees van die teks bekend staan, word sinkroniese aspekte van die teks ontleed. Die funksie van stylfigure asook die literêre vorm van die teks self dra tot die teologiese betekenis van die teks by. Resepsie-teoretiese benaderings analiseer die teks vanuit die oogpunt van die leser of ontvanger in die kommunikasieproses. Met ‘n onderskeid wat die eksegeet tussen die geïmpliseerde en werklike lesers van ‘n teks maak, word die ontvanger se rol in die verstaansproses beklemtoon. Sy/haar voorveronderstellings asook die kontekstuele gesi- tueerdheid van die leser speel ‘n rol in hierdie leesproses. Die “bril” of konteks van die leser baan die weg vir byvoorbeeld die sosiologiese, psigologiese, ideologiese, politieke, feministiese, swart-teologiese of die bevrydings-teologiese lees van tekste. 5 HERMENEUTIESE UITDAGINGS VIR SKRIFVERSTAAN Vir baie mense is dit problematies en soms selfs godslasterlik om kritiese vrae aan die Bybel te stel. Ek respekteer hulle gevoelens en standpunte, maar daar moet nugterheid aan die dag gelê word om te weet dat Bybeltekste nie gelyk aan God is nie. Hierdie tekste getuig slegs van God. God is ook groter as die tekste of mense se kritiese refleksie daar- oor. Die gevaar van bibliolatrie (aanbidding van die Bybel) moet nie die verwondering vir God self vervang nie. Ook die pous en konsilies van die Middeleeue of Hervormingstyd moet nie in ons tyd met ‘n papier- pous, die Bybel, vervang of gelykgestel word nie. Daar is egter verskillende probleme of uitdagings waarmee die Bybel-interpreteerder rekening moet hou by die wetenskaplike nadenke, uitleg en aktualisering van Bybeltekste. Die vernaamste daarvan sluit die volgende in: 4 SKRIFVERSTAAN MOET REKEN MET BEPAALDE IN- VALSHOEKE OP DIE TEKS ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 265 ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 265 Die belang van sowel die historiese as literêre lees van Bybeltekste blyk dus ononderhandelbaar in ‘n komprehensiewe leesstrategie te wees (Human 1999:359ev). Die beoefening van dissiplines soos Tekskritiek, Literarkritiek, Vormkritiek, Oorleweringskritiek, Redaksiekritiek, asook Gattungs- en Tradisiekritiek dra by om die teks se gesitueerdheid, by name die Sitz(e) im Leben, Sitz in der Literatur en Sitz in der Liturgie vas te stel. • Die Bybel is ‘n produk van die antieke wêreld(e) Ou- en Nuwe Testament tekste is literêre produkte van die antieke wêrelde. Vandag se leser word direk gekonfronteer met die afstand en verskille van verskeie beskawings. Lessing se “garstige Grabe” is ver- staanbaar wanneer ons vandag by die lees, toepassing en herformulering van Bybelinhoude raaksien dat die antieke beskawings ander wêreld- beelde, ander tydsbegrippe, ander verstaan van die geskiedenis, aard- rykskunde, sterrebeelde of natuurstudies gehad het. Waarhede is met ‘n ander taal, ervaringswêreld en werklikheidbeskouing verpak as wat ons dit in ons eeu doen. Die wêreld wat op pilare gevestig was (1 Sam 2:8; Ps 104:5), is lank nie meer dieselfde as die wêreld van vandag met kernwapens, kloningsprojekte, selfone, Vigs, rekenaars en Challenger- ruimtereise nie. Dit is die uitdaging van die eksegeet om hierdie groot gapings in tyd, taal, kultuur, wêreldbeeld en geografie te oorbrug. Die Historiese Kritiek help ons daarmee sonder om geloof in God of die gesag van die Bybel prys te gee. Binne hierdie konteks verdien die rol wat mythos in die antieke wêreld gespeel het, nadenke. Slegs by die aanhoor van die begrip “mite”, assosieer baie moderne Bybellesers die begrip met fiksie, feëverhale of onwaarheid. Die Umwelt waarin Bybeltekste en verhale ontstaan het, TEOLOGIEKRONIEK TEOLOGIEKRONIEK 266 was ryk aan mites. Mites is godeverhale wat ‘n kleurryke wêreld van meerdere gode en hulle interaksie veronderstel het (Bardtke 1989:941- 942). In wese is mites onhistories. Hierin word die aard van die mensewêreld op die godewêreld oorgedra. Met hierdie vertellinge wou die antieke mense die bo-natuurlike werklikheid en optrede van hul gode beskryf, verskynsels verklaar of die verloop van bepaalde gebeure beskryf (Sløk 1960:1263). So het hulle die waarheid binne hulle werklikheid tot uitdrukking gebring. Binne die denkraamwerk van Israel was mites vreemd. Vir die monoteïstiese denke van die Jahwegeloof was mites eintlik wesens- vyandig. Maar tog is daar spore van Nabye-Oosterse mites in Bybeltekste opgeneem. Ou Testament verhale deurasem die mitiese motiewe, raamwerke en spatsels van hulle Nabye Oosterse omgewing. In hierdie sin is die mythos in die monoteïstiese en historiese denke van Israel opgeneem. Mitiese motiewe en denke is binne die Jahwe-geloof gehistoriseer en het die funksie om die alleenmag van Jahwe in die hemel en op aarde te belig. Hiervan is daar talle voorbeelde in die Ou Testament3. Nuwe Testamentici sal vir ons geloofwaardig moet aantoon hoe hierdie verbande die Nuwe Testament raak en wat die funksie van sodanige motiewe is. 3 Daar bestaan talle voorbeelde in hierdie verband: Jahwe is die alleen Skepper in plaas van ander gode (Gen 1); Jahwe vervang Assur en verplaas die songod Shamash as vestiger en onderhouer van wet en orde (Ps 72 – vgl Human 2002:658ev); Jahwe oorwin alle vyandelike chaosmagte, kry ‘n tempel en word as al-koning verklaar in plaas van Baal en Marduk (Eks 15); Jahwe beheer die skepping as ruiter van die wolke in plaas van Baal (Ps 104:3); Jahwe is Koning, Redder en Skepper in plaas van Jam of Baal (Pss 74:12-17; 89:7-11; Jes 51:9ev ). Ander mitiese motiewe is die chaos (Gen 1:2); die wêreldkoepel van God (Gen 1:2ev); aspekte van die Tuin- verhaal (Gen 2:4b ev; Eseg 36:35); huwelik tussen gode-seuns en mense-dogters (Gen 6:1-4); chaos-stryd motief (Jes 17:1; 17:12ev; 30:7; 44:27; 50:2; 51:9); vrede tussen mens en dier in die Voortyd (Gen 1:29) wat weer in die Heils- of Eindtyd voorkom (Jes 11:1-9); die godeberg Sion, waarheen alle volke in Eindtyd terugkeer (Jes 2:2ev; Miga 4:1ev). Voorstellings van die hemel of hemelvergadering (Job 1-2; Ps 89:6-8; 113:5ev), die onderwêreld (Ps 139:8), die rol van die tempel as simbool van God se totale skeppingswerklikheid (Jes 6) asook die mitologiese funksie van geweld is ander voorbeelde wat raakpunte met Nabye-Oosterse voorstellings het. • Lang tydperke verloop tussen gebeure en die opskrifstelling daarvan • Lang tydperke verloop tussen gebeure en die opskrifstelling daarvan Lang tydperke het soms verloop tussen gebeure wat in die Bybel beskryf word en die tyd wat dit neergeskryf is. Tussen hierdie twee punte het die proses van mondelinge tot skriftelike oorlewering en groei van tekste plaasgevind. Latere skrywers en redakteurs beskryf dus gebeure met ‘n vooruitskouing, omdat hulle reeds weet wat in die geskiedenis gebeur het. Die boek Jesaja is ‘n goeie voorbeeld hiervan. Gebeure wat in die boek beskryf is, strek oor byna 3 eeue, vanaf die 8ste tot die 5de eeu VGE. Proto-Jesaja (1-39) vir die voor-ballingskapsgemeenskap, Deute- ro-Jesaja (40-55) vir die ballingskapsgemeenskap en Trito-Jesaja (56-66) vir die na-ballingskapsgemeenskap beskryf die verhouding van God met sy volk Israel oor ‘n lang tydperk. Hieruit is dit verder duidelik dat die profeet Jesaja nie alles in die boek geskryf het nie. Maar die betekenis en gesag van die boek kom nie daardeur in gedrang nie. • Meer as een wêreld is soms in ‘n teks vasgevang In die ontstaans- en oorleweringsproses was tekste vir ‘n aanvanklike situasie in die geskiedenis bedoel. Maar in volgende situasies is dit aangepas en nuut geïnterpreteer om weer nuwe kontekste en omstandig- hede aan te spreek. Soms is selfs byvoegings en veranderings aan die oorspronklike teks aangebring. Sodoende moet die Bybelleser by die verstaan van tekste daarmee rekening hou dat daar meer as een wêreld (konteks) in ‘n spesifieke teks vasgevang is. Die boek Hosea is ‘n voorbeeld. Die 8ste eeuse profeet het vir sy gemeenskap in die Noordryk gepreek. Na die val van Samaria (722) is sy oorlewerings en geskrifte na Juda/Jerusalem in die Suidryk geneem. Daar is dit aangepas by die omstandighede (3:5). Ook na die Babiloniese ballingskap is byvoegings tot die boek gemaak (14:10). Die eindproduk is die resultaat van ‘n lang tydperk en oorleweringsproses. Die Bybelleser moet dit in ag neem. • Die Bybel is ‘n produk van die antieke wêreld(e) Aspekte soos die geboorte en sterwe van ‘n god, die maagdelike geboorte, opstanding (Wolmarans 2002: 63ev), Jesus wat op die wolke sal terugkeer, ensovoorts, noodsaak stylvolle beredenering wat lidmate se geloof in God rig, grond en bevestig (NGB Art. 5). My vraag: sou hierdie motiewe kon deel uitmaak van die Bybelse geloofstaal om God se alleenmag in die skepping deur die lewe en werk van Jesus Christus tot uitdrukking te bring, of nie? Dit is duidelik dat die Bybel nie in isolasie van sy Nabye Oosterse en Mediterreense Umwelt gelees en bestudeer mag word nie. Die ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 267 intertekstualiteit, diskussie en polemiek tussen Bybeltekste en die godsdiensliteratuur van sy tyd vereis ‘n breër leeswydte en studieveld. • Bybelse gebruike en gewoontes is vandag onbekend Sommige gebruike, gewoontes en praktyke uit Bybelse tye is vir die hedendaagse mens onbekend en onverstaanbaar. Die ruil van ‘n sandaal by die lossingsprosedure (Rut 4:6ev), seremoniële wassing (Mark 7:3ev), die hoofbedekking (1 Kor 11:4), ‘n koei se as in reinigingswater (Num 19) is enkele voorbeelde. Die godsdienstige, sosiale en kulturele agter- grond van die Nabye Ooste en Mediterreense gebiede moet hierby verreken word. Antieke en moderne gebruike, sosiale strukture of gedragspatrone kan nie heen en weer en oor eeue oor verskillende kulture uitgeruil word nie. Liturgiese danse of reinigingsgebruike is TEOLOGIEKRONIEK TEOLOGIEKRONIEK TEOLOGIEKRONIEK 268 vandag in baie kulture nie meer deel van godsdienshandelinge by die aanbiddingsplek nie. Die funksie daarvan kan bepaal word en vandag op kultureel-eie manier tot uitdrukking kom. Wie liturgiese danse in die gemeente wil doen, is dus nie meer “Bybels” gehoorsaam as ander wat dit nie doen nie. Dit geld vir talle ander sake. • Taalgrense verhinder begrip vir spesifieke woordinhoude Taal skep grense. Hebreeus, Aramees en Grieks is vir die gewone lidmaat ontoeganklik. Verskillende soorte vertalings maak dit egter mak- liker vir mense om die Bybel beter te verstaan. Idiome, metafore, taal- konstruksies, kennis van die antieke kulture asook wêreldbeskouings van destyds is nodig om die tekste te dekodeer en te vertaal. Selfs die mees gesoute vertalers het nie ‘n greep op baie Bybelse begrippe nie. Kritiese nadenke laat vrae ontstaan of die begrippe waarmee ons vandag Bybelterme vertaal, dieselfde semantiese inhoud dra as wat antieke mense daaronder verstaan het. So kom begrippe soos die vir kerk, ampte, huwelik, homoseksualiteit (Botha 2002:18-51), geregtig- heid, en talle ander onvertaalbare begrippe onder die vergrootglas. • Daar is by ons ‘n gebrek aan geografiese besonderhede ‘n Gebrek aan geografiese kennis en oriëntasie tot die verskillende Bybellande verhinder mense soms om die Bybel beter te verstaan. Talle Bybelse plekke bestaan vandag nie meer nie. Selfs met die hulp van argeologiese en epigrafiese materiaal is dit moeilik om plekke en gebeure histories te lokaliseer. Argeologiese ontdekkings dra as hulpwetenskap by om die Bybel beter te verstaan. Maar met argeologie kan Bybelse gebeure nie bewys of rekonstrueer word nie. Klippe, potskerwe en strukture van klei kan nie praat nie. Dit moet deur die argeoloog of Bybelwetenskaplike interpre- teer word. Nuwe argeologiese ontdekkings bevraagteken vandag ook talle bestaande teorieë. Dit stel die Bybelwetenskappe voor nuwe uitda- gings. • Bybellesers het verskillende voorveronderstellings Elke Bybelleser interpreteer die Bybel met ‘n eie “bril”. Daarom kan niemand die Bybel objektief lees nie. Voorwetenskaplike kennis van die lewe, die wêreld en bepaalde lewensbegrippe kleur mense se verstaan van Bybeltekste. Voorkennis en voorveronderstellings en voorweten- skaplike kennis (Bosman 1986:8) is inherent deel van die mens. Dit word bepaal deur die leser se opvoeding, kultuur, sosio-ekonomiese agtergrond, siening van die kerk, denominasie, godsdiens en politiek. Hierdie voorkennis en voorveronderstellings is nie verkeerd nie. Maar die leser moet in die interpretasieproses met sy eie voorverstaan van tekste gekonfronteer word. Dit geskied alleenlik deur kritiese vrae aan die teks te stel. By die onkritiese omgang met Bybeltekste bestaan die gevaar dat die tekste slegs ‘n spieël vir die leser se eie voorstellings, wense en vooroordele word, in plaas daarvan dat die leser met hom/ haarself gekonfronteer word ten einde insig in hom/haarself, die wêreld en sy/haar God moontlik te maak (Zenger 19955:46). • Teenstrydighede/diskrepansies in die Bybel Gemeet aan die hedendaagse geskiedenis- en waarheidsbeskouing bevat die Bybel talle historiese teenstrydighede. Enkele hiervan sluit die volgende in: Wat het tydens Israel se deurtog by die Rietsee gebeur? Het Moses die water met ‘n stok geslaan (Eks 14:16)? Het Moses sy hande oor die water uitgesteek (Eks 14:21), of het God net die water aange- spreek (Ps 106:9)? Het Jesus opgevaar na die hemel vanaf Galilea (Matt 28:16) of vanaf Betanië (Luk 24:52)? Het Judas, Jesus se verraaier, ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 269 homself opgehang (Matt 27:5), of het hy vooroor geval en oopgebars (Hand 1:18)? Het die Here Dawid aangehits om die volk te tel (2 Sam 24), of het Satan dit gedoen (1 Kron 21)? Het farao (Gen 12) of Abimelek (Gen 20) die aartsmoeder Sarai as vrou begeer, of wou Abimelek Isak se vrou, Rebekka vat (Gen 26)? Omdat ons weet dat die Ou Testamentiese wêreld met ‘n ander geskiedenis- en waarheidsbegrip werk as wat sedert die moderne tyd heers, help die Historiese kritiek ons om hierdie teenstrydighede te verstaan sonder dat dit die waarhede in die verhaal of gesag van die teks aantas. Ons hoef hierdie teenstrydighede nie te ontken, weg te redeneer of te harmoniseer nie. ‘n Verdere troos wat hieruit voortvloei, is dat geloofsekerhede nie in historiese feitelikhede nie, maar in teologiese waarhede gegrond is. Die Bybel is nie ‘n geskiedenisboek of wetenskapshandleiding in die moderne positivistiese of post-moderne sin van die woord nie. Met die onderskeid tussen Bybelse Geskiedenis (in die teks) en die Gods- diensgeskiedenis van Israel (agter die teks) verstaan ons dat geskiede- nisfeite vir Bybelskrywers nie onbelangrik was nie. Maar historiese feitelikheid was ondergeskik aan die teologiese intensie van Bybel- skrywers en redakteurs. Historiese feite is gekleur met ‘n teologiese interpretasiekleed. Feite kon dus selfs “verkeerd” aangebied word sonder om die waarheid van die verhaal aan te tas. • Verskillende literatuursoorte vra ‘n gedifferensieerde lees Die Bybel bevat verskillende literatuursoorte. Die geboorte van die moderne literatuurwetenskap in die 20ste eeu beklemtoon dit meer as ooit tevore dat die Bybelse biblioteek verskillende literêre genres bevat, wat elkeen volgens die reëls en konvensies van taal gelees moet word. Die beeldspraak, stylfigure en metriese eenhede van poësie word anders interpreteer as ‘n verhaal/vertelling wat met karakters, tyd, ruimte, intrige, ‘n spanningslyn en skrywersperspektief verhaalwaarhede wil konstrueer. Onder hierdie breë genre-kategorisering bestaan daar nog talle ander moontlikhede: Die Bybel bevat nog liedere, briewe, geslagsregis- ters, profetiese uitsprake, wysheidspreuke, leerdigte, apokaliptiese mate- riaal, gelykenisse, voorgeskiedenis, wette, kronieke ens. Elkeen druk die waarheid op ‘n ander manier uit. Al hierdie genres word nie op een manier uitgelê nie. Daarom vra dit kennis van die leser om literatuur- soorte gedifferensieerd te lees. • Erken die kommunikasieproses Een van die opvallendste maniere waarop die Bybel soos ‘n toorboek funksioneer, is wanneer mense tekste en verse lees en toepas asof dit TEOLOGIEKRONIEK 270 direk aan die moderne mense gerig is. Sonder inagneming van teksge- deeltes se breër literêre en kanoniese kontekste word inhoude op vandag toegepas. Probleemloos en konteksloos word tekste gebuig om vroom en godsdienstige bedoelings ter wille te wees. Dit mag nie. Bybeltekste is nie direk aan die moderne leser gerig nie. Nee, vandag se leser is ‘n indirekte hoorder van die teks. Paulus skryf aan die gemeentes van Romeine of Korinthe, terwyl Jesaja of Miga aan die geloofsgemeenskap van Juda/Jerusalem skryf. Hierdie skrywers rig hulle met bepaalde teologiese oogmerke deur middel van ‘n kommunikasie- medium, ‘n brief of dokument, aan bepaalde gemeenskappe wat geloofs- worstelinge of probleme ervaar. Soos toeskouers op ‘n pawiljoen is die hedendaagse mense indirek by die kommunikasieproses betrokke. Daar- om moet die leser eers uitmaak wat die konteks, problematiek en moont- like oplossings van Bybelse geskrifte is, voordat hulle inhoude kan aktualiseer of toepas. 4 Craffert (2002:87). Wolmarans (2002:65) meen nuwe insigte moet help om “nuut na die vorm van ons godsdiens te kyk”. VEELHEID VAN PERSPEKTIEWE Die opkoms van die histories-kritiese wetenskappe asook die ontwaking van die moderne literatuurwetenskappe het tot ‘n veelheid van teologiese perspektiewe aanleiding gegee. Dit het die gevolg dat tradisionele teolo- giese temas of kategorieë, soos byvoorbeeld God, mens, wêreld, skep- ping, verlossing, lyding, sonde, Jesus, Gees, ensovoorts, nie meer so uni- form en eenduidig gekategoriseer kan word nie. Daar bestaan nie net een ‘prentjie’ van ‘n saak nie. Vir elke tema is daar verskillende, en soms teenstrydige perspektiewe. Hierdie situasie plaas die dogmatiese weten- skappe en Sistematiese Teologie in ‘n onbenydenswaardige dilemma. ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 271 271 Om die veelheid van eksegetiese navorsingsresultate en teologiese moontlikhede, wat nie eers binne die Bybelwetenskappe genoegsaam verreken is nie, te sistematiseer, is ‘n onbegonne taak. ‘n Belangrike gevolg wat uit die veelheid van eksegetiese perspek- tiewe vloei, is dat mense hierdie veelkleurige resultate soms as aanval op die gesag en waarheid van die Bybel of op God beskou. Die oorlewe- ringskritiek help ons om te besef dat God in die geskiedenis op baie maniere met, in en deur mense of sy skepping gewerk het. Soos daar by die beskrywing van ‘n motorongeluk verskillende verhaalvariante moontlik is, geld dieselfde beginsel by Skrifverstaan. Die gesag van Bybeltekste en die waarhede wat dit beskryf, word nie deur ‘n veelheid van perspektiewe op ‘n saak opgehef nie. 7 ROL VAN DIE NUWE HERVORMING – ‘N EIE EVALU- ERING • Ad hominem en styllose persoonlike aanvalle van gespreksgenote op mekaar plaas die niveau van die debat op ‘n lae vlak. Dan reflekteer elke reaksie die indruk dat elke deelnemer sy eie persoon en belange beskerm. • Ad hominem en styllose persoonlike aanvalle van gespreksgenote op mekaar plaas die niveau van die debat op ‘n lae vlak. Dan reflekteer elke reaksie die indruk dat elke deelnemer sy eie persoon en belange beskerm. • Verskeie leidinggewende gespreksgenote van die Nuwe Hervor- ming reflekteer ‘n naïwiteit oor die godsdiensbelewing van die deursnee kerklidmaat. Hulle veronderstel dat baie mense hulle godsdiens rasioneel beleef, terwyl dit nie die geval is nie. Daarmee saam vertaal hulle die resultate van hulle teologiese insigte nie in emosionele en pastorale geloofstaal nie. • Die geslotenheid waarmee die beweging hom aanbied, skep die indruk van ‘n bevrydingsbeweging wat buite kerk(e) opereer. As hierdie beweging hul insigte met kerklidmate wil deel, sal gesprek- ke in en met kerke veel meer simpatiek moet plaasvind. • Die geslotenheid waarmee die beweging hom aanbied, skep die indruk van ‘n bevrydingsbeweging wat buite kerk(e) opereer. As hierdie beweging hul insigte met kerklidmate wil deel, sal gesprek- ke in en met kerke veel meer simpatiek moet plaasvind. • Die indruk bestaan dat Nuwe Hervormers die naelstring met die teologiese tradisie wil deursny sonder om plaasvervangende inhou- de in die plek van hul kritiek te gee. Meestal konfronteer hulle mense met die eindresultate van hul langverwerfde teologiese insig- te, terwyl hulle verwag dat lidmate en ander gelowiges sonder die- lang-pad-van-groei nuwe teologiese insigte moet aanvaar. • Die indruk bestaan dat Nuwe Hervormers die naelstring met die teologiese tradisie wil deursny sonder om plaasvervangende inhou- de in die plek van hul kritiek te gee. Meestal konfronteer hulle mense met die eindresultate van hul langverwerfde teologiese insig- te, terwyl hulle verwag dat lidmate en ander gelowiges sonder die- lang-pad-van-groei nuwe teologiese insigte moet aanvaar. • Die naam Nuwe Hervorming kan misleidend wees. Binne die breë konteks van die Bybelwetenskappe is die meeste insigte van hierdie beweging die produk van denke wat reeds hulle oorsprong in die Aufklärung van die 18de - 20ste eeu het. Die vraag is: Ten opsigte waarvan is hierdie hervorming nuut. Dit het nie die pastorale inten- sie van die 16de eeuse Hervorming nie, maar reflekteer veeleerder intellektuele doelwitte. 7 ROL VAN DIE NUWE HERVORMING – ‘N EIE EVALU- ERING Die beweging funksisioneer lokaal binne die Suid-Afrikaanse konteks, terwyl hulle reikwydte nie die universele dimensie van die 16de eeuse beweging weerspieël nie. 7 ROL VAN DIE NUWE HERVORMING – ‘N EIE EVALU- ERING Ek beskou die sogenaamde Nuwe Hervorming binne Suid Afrika as ‘n protesbeweging teen verstarde praktyke oor Skrifverstaan en die onbeweeglikheid van tradisionele kerke om geloofswaarhede in eietydse idiome tot uitdrukking te bring. Lede van die beweging is gefrustreerd omdat insigte van die Bybelwetenskappe nie vinnig en diepgaande genoeg tot hulle reg kom binne die kerklike gemeenskappe nie. Craffert4 meen die doel is “om ‘n alternatief te bied vir diegene wat ‘n probleem ondervind met die ortodokse verwoording van die Christelike geloof”.. “’n alternatiewe diskoers vir diegene wat hulle nie met die ortodokse verwoording kan vereenselwig nie”. Om die Christelike geloof in eietydse taal en idiome te verwoord is opsigself ‘n reformatoriese beginsel. Daarmee kan nie veel fout gevind word nie. Anders verstaan ek nie wat gereformeerd of reformatories is nie. My aanvoeling is dat die gesprek om verskeie redes ietwat ontspoor. Ek noem enkele sake kursories: • Die debat vind nie in ‘n veilige gespreksruimte plaas nie. Die radikaliteit waarmee voor- en teenstanders van die beweging mekaar pak oor uiters sensitiewe geloofsake soos Jesus, die opstan- ding, maagdelike geboorte ens veroorsaak dat niemand mekaar voluit aanhoor nie. Dit skep ‘n onpastorale gesindheid tussen deel- nemers wat nie die debat dien nie. • Die debat vind nie in ‘n veilige gespreksruimte plaas nie. Die radikaliteit waarmee voor- en teenstanders van die beweging mekaar pak oor uiters sensitiewe geloofsake soos Jesus, die opstan- ding, maagdelike geboorte ens veroorsaak dat niemand mekaar voluit aanhoor nie. Dit skep ‘n onpastorale gesindheid tussen deel- nemers wat nie die debat dien nie. • Vanuit ‘n akademiese en wetenskaplike oogpunt kom die geloof- waardigheid van die gesprek in gedrang omdat vakspesialiste hulle uitlaat oor spesialiteitsprobleme van ander vakterreine. Ou Testa- • Vanuit ‘n akademiese en wetenskaplike oogpunt kom die geloof- waardigheid van die gesprek in gedrang omdat vakspesialiste hulle uitlaat oor spesialiteitsprobleme van ander vakterreine. Ou Testa- TEOLOGIEKRONIEK 272 mentici, Praktiese Teoloë, Sistematies Teoloë, joernaliste en ander wetenskaplikes spreek hulle met gesag oor spesialiteitsaspekte van die Nuwe Testament uit. Natuurlik mag almal aan die gesprek deel- neem, maar vakspesialiste moet die problematiek van die debat blootlê en pastoraal begelei. mentici, Praktiese Teoloë, Sistematies Teoloë, joernaliste en ander wetenskaplikes spreek hulle met gesag oor spesialiteitsaspekte van die Nuwe Testament uit. Natuurlik mag almal aan die gesprek deel- neem, maar vakspesialiste moet die problematiek van die debat blootlê en pastoraal begelei. 8 PASTORALE SLOTOPMERKING 8 Dit pas by die aard van die gereformeerde tradisie om die Christelike geloof vir elke tyd en konteks relevant en nuut te formuleer. Daarom moet mense in die Kerk voortdurend nuut dink oor hulle geloof, omdat die wêreld waarin hulle leef snel verander. Om krities oor God, die Bybel en geloof te dink, is nie ‘n teken van ongeloof of beteken nie die afbreek van die Bybel se gesag nie. Dis eerder ‘n proses om tot selfinsig 273 ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 te kom, nuwe perspektiewe oor God te ontdek en die onwikkelings- proses van die Bybel beter te verstaan. ‘n Kultuur van debatvoering binne en buite die Kerk moet hieroor voortdurend geskep en stimuleer word. Mag ook hierdie debat vir lidmate en gelowiges tot ryke insigte oor hulleself, die Bybel en God lei. Literatuurverwysings Albertz, R 1994. “Der Ort des Monotheismus in der israelitischen Religionsgeschichte”. In: Dietrich, W & Klopfenstein, M (Hrsg). Ein Gott allein? JHWH-Verehrung und biblischer Monotheismus im Kontext der israelischen und altorientalischer Religionsgeschichte (13. Kolloquium der Schweizerischen Akademie der Geistes-und Sozialwissenschaften 1993 - OBO 139). Freiburg, Schweiz: Univer- sitäts-Verlag, 77-96. Bardtke, H 19896. “Mythen”, in: Gutbrod, K, Kücklich, R & Schlatter, T (Hrsg). Calwer Bibellexikon. Stuttgart: Calwer Verlag, 941-942. Barton, J 1984. Reading the Old Testament. Method in biblical study. London: Darton, Longman & Todd. Bosman, H L 1986. “Die ontstaan en verstaan van die Ou Testament”, in: Deist, F E, Vorster, W S e a (reds). Woorde wat ver kom. Die literatuur van die Ou Testa- ment. Kaapstad: Tafelberg, 1-15. Botha, P J J 2002. “Die drange van hulle hart… (Rom 1:24-27)”. Verbum et Ecclesia 23(1), 18-51. Craffert, P F 2002. “Die Nuwe Hervorming: wat waaroor, waarheen?”, in: Muller, P (red), Die Nuwe Hervorming. Pretoria: Protea Boekhuis, 67-87. Davies, P R 1992. In search of “Ancient Israel” (JSOT). Sheffield: Sheffield Press. Gnuse, R K 1997. No other Gods. Emergent monotheism in Israel (JSOT Suppl 241). Sheffield: Sheffield Academic Press. Hossfeld, F L 1985. “Einheit und Einzigkeit Gottes im frühen Jahwismus”, in: Böhnke, M & Heinz, H (Hrsg). Im Gespräch mit dem dreieinigen Gott. Elemente einer trinitarischen Theologie. Festschrift für W Breuning. Düsseldorf: Patmos. Höffken, P 1984. Eine Bemerkung zum religionsgeschichtlichen Hintergrund von Dtr 6,4”, Biblische Zeitschrift 28, 88–93. Human, D J 1999. “Die literêr-historiese lees van ‘n teks”, Skrif en Kerk 20(2), 354-368. -, 2002. “An ideal for leadership – Psalm 72: The wise king – Royal mediation of God’s universal reign”, Verbum et Ecclesia 23(3), 658-677. Lemche, N P 1996. “Early Israel revised”. Currents in Research: Biblical Studies 4, 9- 36. Le Roux, J H 1994. “Historical criticism – The end of the road?”. Old Testament Essays 7(4), 198-202. Muller, P (red) 2002. Die Nuwe Hervorming, Pretoria: Protea Boekhuis. Sløk, J 1960. “Mythos und Mythologie”, in: Van Campenhausen, H F, Dinkler, E ua (Hrsg). Die Religion in Geschichte und Gegenwart3, Handwörterbuch für Theo- 274 TEOLOGIEKRONIEK logie und Religionswissenschaft, Tübingen: Mohr (Siebeck), 1263-1268. Spangenberg, I J J 1998. Perspektiewe op die Bybel. God se woord in mensetaal, Pre- toria: Van Schaik. -, 2002. “Die Bybel en die Nuwe Hervorming”, in: Muller, P (red). Die Nuwe Hervor- ming, Pretoria: Protea Boekhuis, 88-111. Thompson, T L 1996. Literatuurverwysings “Historiography of Ancient Palestine and early Jewish Historio- graphy: W G Dever and the Not So New Biblical Archaeology”, in: Fritz, V & Davies, P R (Ed). The origin of the Ancient Israelite States, 26-43. Van der Toorn, K 1999. “God (1)” in: Van der Toorn K, Becking B, & Van der Horst P W (Eds). Dictionary of Deities and Demons in the Bible. Leiden: Brill, 352-36. Whitelam, K W 1996. The invention of Ancient Israel: The silencing of Palestinian His- tory, London: Routledge. Wolmarans, H 2002. “Die Nuwe Hervorming”, in: Muller, P (red). Die Nuwe Hervor- ming. Pretoria: Protea Boekhuis, 63-66. Zenger, E 19955. Das erste Testament. Die Jüdische Bibel und die Christen, Düssel- dorf: Patmos. ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA Jrg 24(1) 2003 275

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/314/251

Afrikaans

geloofsoordrag: W C Kloppers (Hervormde Teologiese Kollege, UP) Experience-mediated faith – trustworthy truth The central question in a theological communication theory is the mediation between tradition and experience. How can the reality of God and the reality of human beings be connected on the level of experience? The transmission of the Christian faith is about the mediation of a symbolic reality, meant to bring about spiritual experience and expe- rience of meaning. Not only the cognitive dimension, but the affective, emotive, conative, aesthetic and social dimensions have to play an active role. The communication of faith on all levels of experience is thus a sine qua non for theologians and educators of religion. The challenge for theology is to recognize ways in which experience-driven religious education can be practised. “Alle ervaring is kumulatiewe ervaring, met dank aan die voorgeslag” (Heitink 1993:92) Nieuwe culturele symbolen en verhalen zijn nodig om deze kloof te overbruggen. Geloof en kerk moeten de huidige cultuur en ex- pressievormen als potentieel religieus gaan zien en cultiveren om met de mensen van vandaag te kunnen communiceren”. (Hoekstra 1991:50) (Hoekstra 1991:50) “Alle ervaring is kumulatiewe ervaring, met dank aan die voorgeslag” (Heitink 1993:92) “Alle ervaring is kumulatiewe ervaring, met dank aan die voorgeslag” (Heitink 1993:92) Die sentrale vraag in ‘n teologiese kommunikasie- of opvoedingsteorie is die vraag na die bemiddeling tussen tradisie en ervaring. Op welke wyse kan die werklikheid van God en die werklikheid van die mens op ervaringsvlak met mekaar verbind word? Wanneer ons besef dat ons binne 'n tradisie is, besef ons terselfdertyd dat ons nie altyd daarin kan wees op dieselfde wyse as wat ons eenmaal daarin was nie (Tracy 1994:138). Beide tradisie en ervaring benodig interpretasie. In die geloofskommunikasie moet ‘n brug geslaan word tussen die geloofs- tradisie en ons Christen-wees in ‘n nuwe situasie. Dit vra om ‘n wedersyds kritiese verhouding tussen tradisie en ervaring, waarmee “het sociaal-culturele heden treedt binnen het verstaan en openbaring” (Schil- lebeeckx 1989:59). Ons ken God se openbaring indirek, in die vorm van menslike ervaring. Só gesien is die waarheid van God se Woord ‘n relasionele waarheid – dit kry in relasie met die mens betekenis. “Wij mensen spreken vanuit onze theologische theorie geen laatste woorden, laat staan eeuwige waarheden. Waarheid is altijd situatief en relationeel bepaald en ERVARINGSGEORIËNTEERDE GELOOFSOORDRAG 104 alleen geloofwaardig als zij niet in het verbale blijft steken” (Heitink 1993:151). Ervaring van geloof is onlosmaaklik verbind met die eie werklikheidsverstaan en die eie selfverstaan: “Nur was erfahrbar ist, gilt als glaubhaft, und eine Verkündigung die nicht aus der Erfahrung kommt und nicht zu Erfahrung führt, verhallt schließlich über leeren Kirchen- bänken” (Stammler 1974:39). Die invloed van die werklikheidsverstaan en die houding teenoor die lewe op grond van godsdienstige ervaring, is wedersyds bepalend, daarom moet die teologie poog om aan die religieuse ervaring oor die hele spektrum van die menslike lewe uitdrukking te gee. In die teologie, en veral in die praktiese teologie, word toenemend besef dat daar nie aan die ervaring en waarneming verbygegaan kan word nie. So word ‘n hermeneutiese, ervaringsgerigte teologiebeoefening, godsdienspedago- giek en -didaktiek, liturgiek, pastoraat, en geloofskommunikasie in die breë ook meer prominent. “Er is duidelik een kloof waarneembaar tussen verstolde reli- gieuze expressie en contemporaire levenservaringen. Nieuwe culturele symbolen en verhalen zijn nodig om deze kloof te overbruggen. Geloof en kerk moeten de huidige cultuur en ex- pressievormen als potentieel religieus gaan zien en cultiveren om met de mensen van vandaag te kunnen communiceren”. “Er is duidelik een kloof waarneembaar tussen verstolde reli- gieuze expressie en contemporaire levenservaringen. 2 ERVARINGSGEORIËNTEERDE RELIGIEUSE OPVOEDING Ons waarneming van die wêreld word deur ons ervarings gevorm. Ons neem waar wat ons in ons ervaringsordening kan inpas. Ervaring maak dit moontlik om die verlede as die grond vir die toekoms te verstaan. In die ervaring word wat ongestruktureerd is, gestruktureer. In hierdie struktureringsproses word lewens- en toekomsangs verdring. Hierdie dwang om fenomene te orden, veroorsaak egter 'n bepaalde weerstand teen nuwe oriënterings en wegwysings. Eers deur ervarings te omstruk- tureer kan ons van die dwang daarvan bevry word. Die vraag waarom vaste ervarings en waarnemingstrukture oop en buigbaar kan word en dus omstruktureer kan word, is ‘n elementêre pedagogiese en godsdienspedagogiese vraag. Die christelik-religieuse lewenshouding gaan juis daaroor om bó die gedragswyse van blote aanpassing en ek-bevestiging uit te gaan en om die andersheid van die ander eerder verrykend as bedreigend te ervaar. Godsdienspedagogiese arbeid met jongmense en volwassenes moet dus aan alledaagse ervarings georiënteerd wees. Dit beteken egter nie dat sodanige ervarings die normatiewe maatstaf van die arbeid word nie. Die algemene, “banale” ervaring kan deur godsdienspedagogiese leerimpulse omvorm word, om ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA 24(1) 2003 ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA 24(1) 2003 105 105 uit die algemene, ‘n grondleggende verhouding te vorm, en uit dié weer ‘n verhewe ervaring (vgl Barthes 1967:32). Dit kan gebeur wanneer die daarstelling van die alledaagse of die banale as verplasing en bedrog opgeneem word (vgl Zilleßen 1991:74). Hermeneutiese toegange tot byvoorbeeld ‘n foto lê in ‘n gebied van die nie-vasstelbare, dít wat die presentasievorm foto uitdruklik poog om te verberg. Deur die pedagogiese appèl om noukeuriger te kyk, word ontdekking eerder verhinder. Eers in ‘n vertrouenskeppende en hande- lingsgeoriënteerde groepatmosfeer kan angs vir die ander, die vreemde, afgebreek word, sodat ander vorme van waarneming van die andere moontlik word. Die praktiese (onderrig)situasie vra om prikkelende impulse wat die verhoudingsgebeure van leraar/onderwyser, leerling en tema in die religieuse onderrigsituasie, kreatief gestalte gee deur wisse- lende perspektiewe uit te probeer, “fragile, labile und unfertige Sprach- und Symbolformen einzuüben, um sich anderen Menschen und der Welt zu nähern, statt sie sich einzuverleiben” (Zilleßen 1991:85). Dit stem ooreen met die breër antropologie-begrip van die postmodernisme wat ook ruimte maak daarvoor dat ervaringsgerigte en leerdergerigte onder- rig meer beklemtoon word. Daar word veel meer ruimte geopen vir die rol van die menslike ervaring ten opsigte van alle aspekte van die lewe. 2 ERVARINGSGEORIËNTEERDE RELIGIEUSE OPVOEDING “The role that socialization, culture, ideology, beliefs, power, emotions, dispositions, et cetera, play in the behaviour of people is acknowledged and accounted for in different practices. In the process of learning or understanding, for example, the focus will no longer be solely on the content of what is to be learned, but due consideration will also be given to those subjective experiences that might have an impact on the learner’s ability and willingness to acquire that information” (vgl Bruffee 1992:20-22). Ritter (1985:340) wys daarop dat ‘n ervaringsgeoriënteerde daarstelling van die christelike geloof, die outoritêre “bewering”, die suiwer rasionele “begronding en bloot empatiese ‘Beteuerung’” bewustelik vermy. Dit beteken nie dat met hierdie ervaringsgerigte denke en spreke ‘n waarheidsaanspraak vermy word nie. Dit beteken dat die waarheid nie abstrak “beweer” word nie, maar dat tot eksperimente met die “waar- heid” uitgenooi word. Dit beteken dat die huidige teologie telkens weer moet poog om leer(stellings) wat in die laaste instansie tog uit ervaring verkry is en wat ten diepste op nuwe ervaring gerig is, weer vloeibaar te maak. Die grondtaak van die godsdienspedagogiek is om die alledaagse ervaring met behulp van die kreatiewe en inspirerende krag van reli- gieuse en poëtiese taal in elementêre refleksies te rekonstrueer en te vernuwe (Biehl 1991:21). ERVARINGSGEORIËNTEERDE GELOOFSOORDRAG 106 Wegenast (1991:37-43) ondersoek ook die moontlikhede van ervaringsgeörienteerde religieuse opvoeding. Hy toon dat die probleme wat hyself vroeër (1987) reeds omskryf het steeds daar is, naamlik ‘n gebrek by Bybeldidakte aan kennis van die kognitiewe bewussyn en die verhouding tot die ontwikkeling van die religieuse en morele oordeel. Kennis van die ontwikkelingpsigologie ontbreek ook. Verder is daar ‘n gebrek aan insig in die noodsaak om hul geadresseerdes se biografiese en sosiokulturele voorveronderstellings in ag te neem. Die vraag bly steeds: wat is die brug wat die “Damals” van die tekste en die ervarings daarin, met die teenswoordige lewens- en ervaringswêreld kan verbind? Kan ‘n mens maar net die begrip ervaring besweer, of moet ‘n mens daarheen werk dat steeds meer tussen sosiale, eksistensiële en ander ervarings onderskei word, sodat daardeur die veelvuldige onderskeide op hierdie terrein in berekening gebring word? Volgens Wegenast (1991) bied die gesprek tussen literatuurweten- skappe, menswetenskappe en teologie wat maar onlangs begin het, nuwe moontlikhede. 2 ERVARINGSGEORIËNTEERDE RELIGIEUSE OPVOEDING Hy verwys in die besonder na die resepsie-estetika van Jauß (1981, 1982), Iser (1966) en andere wat met die oog op kinders en jongmense en hul verstaan van Bybelse tekste getoets kan word. Dit kan ook moontlik ander verstaanswyses laat sigbaar word as dié by volwas- senes, in wie se verwysingsraamwerk die wetenskaplike eksegese veral probeer dink. Hy wys op Bucher & Osel (1987), Bucher (1990) as van die eerste in die godsdienspedagogiek wat gepoog het om sodanige vrae te beantwoord, en wat in die godsdienspedagogiek met verwysing na beoefenaars van die resepsie-estetika daarop gewys het dat lees en hoor alles behalwe “ein bloß passiv-rezeptiver Akt ist, sondern als kreative Leistung des Rezipienten angesehen werden muß” (Bucher 1990:9). Die resepsie-estetika gaan van die waarneming uit dat alle lesers, ook wetenskaplikes, dieselfde teks met onderskeie en dikwels teenoorstaande betekenis lees. Dit geld net soveel vir kinders en jeugdiges wat die Bybel lees. Hier kom die meerdimensionaliteit van tekste ter sprake. Elke teks is meer as wat dit sê – elke aktualisering is noodwendig onvolledig en elke interpretasie is selektief. Nie slegs die teks is “aan die werk” nie, maar bo alles die leser, wat die leë plekke in afhanklikheid aan sy/haar voorverstaan (wat deur sy/haar situasie bepaal is) telkens anders vul. Holub (1984:83 met verwysing na Iser 1966) beskryf die “ideeskeppende aktiwiteit” van die leser wanneer dié onbewustelik ‘n beeld konstrueer gedurende die leesproses, as passiewe sintese – die “ek” is self as mede- speler reeds direk betrokke in die teks. Kinders en volwassenes in die leersituasie moet dus as skeppende en aktief-rekonstruerende subjekte gesien word. ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA 24(1) 2003 107 ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA 24(1) 2003 107 Die insigte van die ontwikkelingspsigologie, wat die “verstaan” van tekste ook as die gevolg van bepaalde “trappe van ontwikkeling” kan verklaar, moet benut word. Tekste word op verskillende vlakke van ontwikkeling verskillend verstaan en daarom is tekste wat op ‘n ander ontwikkelingsvlak lê dikwels onverstaanbaar. Leerders moet die geleent- heid gebied word om met leiding na verstaan te soek. Dit kan selfs soms vir die (geloofs)pedagoog nodig wees om die eie verstaan te bevraag- teken. In geen geval egter lei die weg na gepaste verstaan, die aktuele Einverständnis met ‘n teks, óór ‘n enkele dekreet van wat reg sou wees nie. 2 ERVARINGSGEORIËNTEERDE RELIGIEUSE OPVOEDING Sodanige dekreet ontmondig net, en ruk die teks (ook in die breër sin verstaan) uit die hand van die kind, maar ook uit die hand van die volwassene en lei ten laaste na ‘n “Expertokratie von Exegeten, die ja selbst ‘interaktional’ gelesen haben. Eine solche Expertokratie ist aber nicht weniger schlimm als Indoktrination, wie wir sie über Jahrhunderte im Rahmen religiöser Erziehung ausgeübt haben” (Wegenast 1991:42). Bastian (1991:343) sluit by die navorsingsgegewens van die neurofisiologie en neuro-psigologie rakende die funksionering en same- werking van beide breinhelftes aan. Die insigte dat die linker hemisfeer van die brein meer kognitief, analities, talig, rasioneel, bewustelik, klassifiserend, tyd-geörienteerd en sekwensieel dink en die regter hemis- feer meer holisties, intuïtief-onbewus, gelyktydig, ruimtelik-beeld-geori- enteerd werk en vorme en gestaltes herken, is reeds taamlik algemeen bekend. Volgens die nuwere navorsing is die linkerhelfte eerder op taalfunksies en die regterhelfte op beeldvorming gerig. In die a-verbale regterkant is ook die gevoelens gelokaliseer. Die regterkant is dus nie net sterk ten opsigte van beeldvorming nie, maar ook in die affektief- emosionele kommunikasie. Die suksesvolle samewerking tussen die twee breinhelftes gee ‘n “Gesamtbewußtsein”. Insig in die opbou en werkswyse van die dubbelbrein gee ‘n gekwalifiseerde verstaan van die onderskeidelike rolle van waarneming, kommunikasie en nadenke of herinnering. “Das bildhafte, ‘analogische’ Denken steht dem Gefühlspol wesentlich näher als das digital-sprachliche; es ist auch informa- tions-reicher und vieldeutiger als dieses. Daraus erklärt sich wahr- scheinlich die ungeheure bewußtseinsbildende bzw –befestigende Kraft, die bildhaften Darstellungen bekanntlich seit jeher zu- kommt. Manche von ihnen, so zum Beispiel die biblischen Vergleiche Jesu, behalten ihre Wirkungen über Jahrtausende. Nicht nur die moderne Reklametechnik, sondern auch die Psycho- terapie ... machen sich heute denselben Effekt zunutze” (Springer & Deutsch 1988:36). “Das bildhafte, ‘analogische’ Denken steht dem Gefühlspol wesentlich näher als das digital-sprachliche; es ist auch informa- tions-reicher und vieldeutiger als dieses. Daraus erklärt sich wahr- scheinlich die ungeheure bewußtseinsbildende bzw –befestigende Kraft, die bildhaften Darstellungen bekanntlich seit jeher zu- kommt. Manche von ihnen, so zum Beispiel die biblischen Vergleiche Jesu, behalten ihre Wirkungen über Jahrtausende. Nicht nur die moderne Reklametechnik, sondern auch die Psycho- terapie ... machen sich heute denselben Effekt zunutze” (Springer & Deutsch 1988:36). ERVARINGSGEORIËNTEERDE GELOOFSOORDRAG 108 Bastian (1991:340) toon dat sedert Luther die teologie van die Woord begrond het, die godsdienspedagogiek met veel blokkades gereageer het. 2 ERVARINGSGEORIËNTEERDE RELIGIEUSE OPVOEDING Didaktiese metodes is in eenrigtingstrate van sien na hoor, van onderrig- gesprek na prediking, van die Bybel na die kansel, ingedwing. Die ver- kondiging van die evangelie word egter al minder gesien as ‘n “aflaai van godsdienstige informasie” – ‘n aangee van (intellektuele) proposisies deur middel van die prediking en outoritêre leersituasies en die rol van sosialisering word veel meer erken: “Waarheid is ...alleen geloofwaardig als zij niet in het verbale blijft steken. Dat betekent, dat wij meer dan ooit zijn aangewezen op intersubjectiviteit binnen werkvormen, waarin mensen, vanuit een gedeeld engagement, in hun handelen werkelijk subject kunnen worden van hun eigen ervaring” (Heitink 1993:151 - my kursivering). 3 ERVARINGSGEORIËNTEERDE GELOOFSKOMMUNIKA- SIE DEUR DIE EREDIENS “Men kan liturgie niet uit een boekje leren, evenmin als feestvieren of hardlopen: nog veel minder kan men liturgie be- denken; men kan haar slechts leren ervaren in een gemeenschap die haar van week tot week of zelfs van dag tot dag praktizeert”. (Goedhart 1987:126 – my kursivering) (Goedhart 1987:126 – my kursivering) (Goedhart 1987:126 – my kursivering) Ervaringsgeoriënteerde geloofskommunikasie vind primêr deur die ere- diens plaas. Dit is die taak van die gemeente om te verseker dat die volgende geslag deur middel van opvoeding (primêre sosialisasie) en onderwys (sekondêre sosialisasie) ingelei word in die oortuigings, waardes en norme van die gemeenskap en die internalisering daarvan (Van der Ven 1993:122-123). Die erediensbesoek is veral ‘n vorm van sosialisering wat die sosiale binding aan die kerklike gemeenskap en dié se simbole beteken. In die erediens speel die tradisie, die oorgelewerde vorme, ‘n groot rol. In die erediens word die teenwoordiges “taal” en simbole aangegee waardeur hulle gehelp word in hul eie omgang en kommunikasie met God. Die “geloofstaal” kry in die loop van jare vir elke mens persoonlik steeds meer ‘n eie uitdrukkingsvorm. In die omgang met rituele is die kognitiewe aanspraak, die verklaring en die leer-verstaan nie die belangrikste nie, maar die sosialisering, met ander woorde die meemaak, die nabootsing, die eenvoudige daarby-wees en die altyd weer daarby-wees. Dit is so dat die die geheimenisse van die geloof en geloofsimbole aangeleer moet word, maar dit kan die praktyk in die omgang met die rituele nie vervang nie – die praktyk gaan trouens die “aanleer” vooraf. Dit het deurslaggewende betekenis vir die gods- dienstige sosialisasie van kinders. ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA 24(1) 2003 109 Kinders moet van die begin af in die erediens teenwoordig wees en daarin opgroei. Die kindervriendelike erediens is dus nie iets willekeurig en sekondêr nie, maar die erediens waarin kinders ruimte het, is ’n ele- mentêre noodwendigheid vir die bemiddeling van die Christelike geloof. Daiber (1992:18) spreek die vermoede uit dat die “kinderfreie” erediens- te waar kinders glad nie die erediens bywoon nie of apart besig gehou word, baie skadelik vir die oorlewering van die geloof is. Die ouers se rol en voorbeeld is deurslaggewend vir die sosialiseringsproses – hul “Mitgehen”, hul “Dabeisein”, hul deelname, is bepalend. Kinders moet geleidelik die estetiese van die kerkgebou, die musiek en ander aspekte leer waarneem en daarvan begin sin maak. 3 ERVARINGSGEORIËNTEERDE GELOOFSKOMMUNIKA- SIE DEUR DIE EREDIENS Dit gaan dus nie net om die verbaal-kognitiewe verstaan nie, maar daarom dat elke aspek van die liturgie as omvattende “Gesamtkunstwerk” van beelde, rituele, rites, mu- siek, verhale, tekste en metafore deur alle ouderdomsgroepe ervaar moet word (vgl Kloppers 1997:114-117). 4 SAMEVATTING In die oordra van die geloof gaan dit om die kommunikering van ‘n simboliese werklikheid, gerig op spirituele belewing en singewing, waarin nie alleen die kognitiewe dimensie, maar ook die affektiewe, sosiale, emotiewe, konatiewe en estetiese dimensie ‘n rol speel. Die invloed van die onderbewuste en onbewuste op die bewuste denke, die pre-konseptuele en die nie-konseptuele op die konseptuele en die irrasionele op die rasionele, moet ook verreken word. In die teologie moet die omgang met die religieuse oorlewering én die ervaring van die werklikheid ter sprake kom. Ervaringsgerigte geloofskommunikasie is dus ‘n sine qua non vir alle teoloë, geloofspedagoë en godsdiensdidakte. Die wetenskaplike omgang met die werklikheid moet altyd ‘n stuk verder teruggeneem word: “Es gibt Dinge, die durch Analyse, Reflexion und Theorie, nicht zureichend erfaßt werden können, die sich der Verge- genständlichung entziehen” (Cornehl 1991:303). Daarom moet die nie- objektiverende omgang met die werklikheid van die godsdiens ook ‘n plek kry in alle teologiese vorming en opleiding. Die groot uitdaging vir elke aspek van teologiebeoefening en godsdiensuitlewing is om voortdu- rend nuwe wyses van ervaringsgeörienteerde geloofskommunikasie en geloofsoordrag te bedink. Waarheid is ... alleen geloofwaardig als zij niet in het verbale blijft steken... Literatuurverwysings Barthes, R 1967. Kritik und Wahrheit. Frankfurt: Suhrkamp. Bastian, H 1991. Auge und Ohr, Sehen und Hören: Eine Revision theologischer Mediendidaktik, in Zilleßen et al 1991, 339-352. 110 ERVARINGSGEORIËNTEERDE GELOOFSOORDRAG Biehl, P 1991. Symbole geben zu verstehen. Zur praktische-theologischen Bedeutung der Symbolhermeneutik Paul Ricoeurs, in Zilleßen et al 1991, 141-160. Bruffee, K A 1992. Science in a postmodern world. Change Sept/Okt 1992, 18-25. Bucher, A & Oser, F 1987. “Wenn zwei das gleiche Gleichnis hören...”. ZfPäd 33, 167- 183. Bucher, A 1990. Gleichnisse verstehen lernen. Fribourg: Universitäts Verlag (Praktische Theologie im Dialog 5). Cornehl, 1991. Lieder - Lyrik - Liturgien. Sprache des Glaubens – Sprache des Zweifels, in Zilleßen et al 1991, 297-306. Daiber, K-F 1992. Gottesdienst unter den Bedingungen der gegenwärtigen Gesellschaft. Für den Gottesdienst 39/40, 9-20. Goedhart, T 1987. Nieuwe muziek in de liturgie: een reactie. Het Orgel 83(4), 126-129 Hahn, J G & Hoekstra, H (samenst.) 1991. Een gesprek over film en televisie: over de theorie en de praktijk van “het mediagesprek”, Kampen: Kok. Hoekstra, H 1991. Audiovisuele media en het mediagesprek: hun zin en betekenis voor geloofsbeleving en kerkgemeenschap, in Hahn & Hoekstra 1991, 43-65. Heitink, G 1993. Praktische Theologie: geschiedenis, theorie, handelingsvelden. Kam- pen: Kok. Holub, R C 1984. Reception theory: A critical introduction. New York: Mcthuen. Iser, W 1966. Immanente Ästhetik. München: Kaiser. Iser, W 1966. Immanente Ästhetik. München: Kaiser. Jauß, H R 1981. Zur Abgrenzung und Bestimmung einer literarischen Hermeneutik, in Frank, M, Jauß H R & Pannenberg W (Hrsg) 1981. Poetik und Hermeneutik IX, Text und Applikation, 459-481. München: Kaiser. Jauß, H R 1982. Ästhetische Erfahrung und literarische Hermeneutik. Frankfurt: Suhrkamp. Kloppers W C 1997. Die kommunikatiewe vermoë van die parateks van kerkpubli- kasies. DTh-proefskrif: Universiteit van Suid-Afrika. Ritter, W 1985. Erfahrung. Plädoyer für einen anderen ‘Stil’ theologischen Denkens und redens. ThPr 20/4, 339-49. Schillebeeckx, E 1989. Mensen als verhaal van God. Baarn: Ambo. Springer, S & Deutsch, G 1988. Linkes-rechtes Gehirn. Funktionelle Asymmetrien, 2. Aufl. Heidelberg: Kerle. Stammler, E 1974. Kirche am Ende unseres Jahrhunderts. Stuttgart: Kreuz. Tracy, D 1994. On naming the present: Reflections on God, hermeneutics, and the church. Mary Knoll, NY: Orbis Books. Van der Ven, J 1993. Ecclesiologie in context. Kampen: Kok. Van der Ven, J 1993. Ecclesiologie in context. Kampen: Kok. Wegenast, K 1983. Bibel – ganz anders, in Heimbrock, H, Spiel-Räume. Kreativität im Horizont des christlichen Glaubens. Neukirchen: Vluyn. -, 1987. Bibeldidaktik 1975-1985. Literatuurverwysings JRP 3, 127-152. -, 1987. Bibeldidaktik 1975-1985. JRP 3, 127-152. Wegenast, K 1991. Hermeneutik und Didaktik, in Zilleßen et al 1991, 23-43. ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA 24(1) 2003 111 111 SSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA 24(1) 2003 111 ISSN 0257-8891 = VERBUM ET ECCLESIA 24(1) 2003 Zilleßen, D 1991. Religionspädagogische Lernwege der Wahrnehmung, in Zilleßen et al 1991, 59-85. Zilleßen, D (Hg) 1991. Praktisch-theologische Hermeneutik, Ansätze – Anregungen – Aufgaben. Rheinbach-Merzbach: CMZ Verlag. Zilleßen, D 1991. Religionspädagogische Lernwege der Wahrnehmung, in Zilleßen et al 1991, 59-85. ERVARINGSGEORIËNTEERDE GELOOFSOORDRAG 112 ERVARINGSGEORIËNTEERDE GELOOFSOORDRAG

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/315/252

Afrikaans

"Daar is die Lam van God •.. " . P offertradisies in die Johannesevangelie J G van der Watt INLEIDING 1 Jesus is volgens die J ohannesevangelie1 die pre-eksistente W oord CEv apxfl ~v b 'Ao"{OC; - 1: 1), wat as die lewegewer uit die hemel gestuur is om God se eskatologiese redding te kom proklameer (14:6). Juis hierdie hoe Christologiese visie op die Seun belnvloed die manier waarop die kruis in die Evangelie verstaan word. Jesus as die pre-eksistente Seun het al die mag (3:35; 13:3) en ook die eskatologiese gawe van redding (die ewige lewe) reeds voor sy inkarnasie (5:21; 6:57). By die Vader het Hy aIles gesien en aIles ontvang (5:20; 7: 17; 12:49). Daarom stuur die Vader Hom sodat wie ook al in Hom glo, die ewige lewe kan he (3:16). Die vraag is dan wat Hy aan die kruis moet kom verdien of moet kom maak? As Hy reeds pre-inkarnatief die draer van die redding is, waarom is dit nodig dat H y dit aan die kruis moet kom verdien midde deur lyding heen? Watter doe 1 dien die lyding? As Hy die magtige Seun van God is wat mag oor aIle dinge het, kan Hy dan nog konsekwent as die magtelose lydende geskets word? Johannes is anders oortuig, soos wat Kasemann2 oortuigend argumenteer het. "Behold, the Lamb of God ... " Substitutionary sacrifice traditions in the Gospel of John "Behold, the Lamb of God ... " Substitutionary sacrifice traditions in the Gospel of John "Behold, the Lamb of God ... " Substitutionary sacrifice traditions in the Gospel of John The issue of substitutionary sacrifice in John's Gospel is hotly debated. In this article it is argued that there are clear traces of this tradition in the Gospel, although it receives little emphasis. The hypothesis is argued that the author concentrates on the positive aspects of salvation. He does not deal with the question of Jesus' treatment of sin and gUilt as such. However, with the scattered remarks through the Gospel about substitution and sacrifice, a clear indication is given that Jesus also deals with sin (I :29). Due to the positive theological focus in the Gospel this theme is not further developed, but simply stated briefly. When the question about the treatment of sin comes into focus (i e 1 John), no hesitation is displayed in using "typical" sacrificial and substitutionary terminology. DAAR IS DIE LAM VAN GOD 142 As daar vanuit tradisie-historiese hoek gevra word of daar in die Evangelie 'n "kruisteologie" aanwesig is in die Pauliniese sin3 of soos dit in vorms van die tradisionele (Gereformeerde) dogmatiek4 aangetref word, val die volgende twee sake dadelik op: (i) Lydensterminologie soos byvoorbeeld 7raaxw word in die Evangelie vermy en die woordgroep aravpow bly tot die passiebeskrywing self beperk5. Ook ander versoeningsterme soos onder andere iAaallo<;, Avrpov, KaraAAa'Y~ met hul derivate, kom nie in die Evangelie voor nie. Daarbenewens ontbreek die sinoptiese lydensverwysings, byvoorbeeld die Getsemaneverhaal met die druppels soos bloed, die verraad van die dissipels, Judas wat Jesus soen en die dissipels wat wegvlug in die Johannesevangelie feitlik totaal. Jesus is nie die lydende nie. Inteendeel, as dit gaan om die beker of die naderende kruis, neem Jesus in die Evangelie 'n positiewe en afwagtende houding in (vgl 18:11 en 12:27-28 onderskeidelik). (ii) In die J ohannese navorsingsgeskiedenis is daar 'n sterk stroom wat sodanige kruisteologie ontken6 of feitlik ontken7 en die Johannese kruis binne die kategorie van openbarende verheerliking plaas8. (ii) In die J ohannese navorsingsgeskiedenis is daar 'n sterk stroom wat sodanige kruisteologie ontken6 of feitlik ontken7 en die Johannese kruis binne die kategorie van openbarende verheerliking plaas8. Die vraag is dus: moet die Johannese kruisgebeure9 totaal en konsekwent uit 'n openbarings- en verheerlikingsperspektief verstaan word, of speel die plaasvervangende offer van Jesus vir ons sonde tog 'n rol10? In hierdie artikel gaan daar spesifiek op laasgenoemde vraag gefokus word, veral in die lig van bogenoemde puntell . 2 JESUS SE STERWE AS PLAASVERV ANGENDE OFFER VIR SONDE? Die vraag na die moontlike plaasvervangende versoenings- of offerwerk van Jesus in die Johannesevangelie fokus hoofsaaklik op twee aspekte, naamlik die gebruikswyse van die woord v7rip en die moontlike verwy- sings na die Lam van God, ook soos hulle in kombinasie tot mekaar staan. 2.1 Die gebruike van v7rep: plaasvervangend of nie? Die woord v7rip word in die Evangelie hoofsaaklik in kontekste gebruik waar 'n persoon sterf v7rip (vir) ander12. Hierdie kontekstuele verband met die dood laat iemand soos Carson, wat graag versoening in die teks wil terugvind, onmiddellik konkludeer dat dit by die gebruik van v7rip om ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 143 "plaasvervangende offertaal" gaanI3. Ander navorsers is meer versigtig: Barrett erken hierdie moontlikheid, maar dan in 'n algemene, onspesifieke sinl4. Schnackenburg bring die konteks sterker in berekening in die verskillende gevalle van die benutting van die woord en ken soms aan die woord 'n uiters verskraalde byna niksseggende betekenis toe, byvoorbeeld in 10: 11 ,1515. Vanwee hierdie onsekerheid in die literatuur oor die benutting van die woord, bestaan die gevaar van "illegitimate totality transfer" 16. Daarom moet die gebruik van inrip in hierdie evangelie noukeurig nagegaan word: (i) Van al die gebruiksgevalle van V7rep kom die gedagte van plaasvervanging (in die plek van of tot voordeel vanl7) net in 11 :50-52 (met die herhaling in 18:14) bo aIle twyfel voorl8, terwyl Jesus se lewe wat Hy vir sy skape (10:11,15)19 en vir sy vriende (15:13)20 afie as moontlik21 plaasvervangend gesien kan word. Die konteks in 11 :50-52 dui self daarop dat inrep daar plaasvervangend verstaan moet word. Toe die Joodse leiers bevrees begin raak het dat die gewildheid van Jesus daartoe aanleiding kon gee dat die Romeine die J oodse yolk gaan vernietig (11:48), het die Hoepriester gemeen dat dit beter sou wees dat een man sterf ten einde die vernietiging van die hele yolk af te weer (11: 50)22. In plaas van (v7rep) die hele yolk, sterf een man tot hul voordeel. Uit die herhaling van die "onbewuste profesie" van Kaiafas (11:51) in die kruisverhaal self (18:14) val die klem op die plaasvervangende dood van Jesus. (ii) Die heiliging van Jesus van Homself v7rip sy dissipels23 in 17: 19 verdien ook aandag. Jesus verwys daar na sy lewe van afgesonderde gehoorsaamheid aan die Vader, wat natuurlik 'n hoogtepunt in die kruisgebeure bereik24. Barrett en Schnackenburg veronderstel weI dat hierdie uitdrukking onder andere ook na die dood van Jesus verwys25. Die gedagte van voordeel wat die gelowiges hieruit put is onmiskenbaar en word deur die daaropvolgende Lva-frase verwoord26. Die heiliging van Jesus bring in die gelowiges 'n eksistensiele verandering teweeg wat aanleiding gee tot soortgelyke toewyding. Beide Schnackenburg en Brown verbind hierdie verwysing met die offerdood, maar dan in die lig van die Ou-Testamentiese gegewens van die diere en selfs priesters wat hulself geheilig het, asook van Hebreers 2:11; 9:13, 10:4-14, 29; 13:1227. Die dood van Jesus word dan hier as 'n "priestly offering" gesien. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 Indien hierdie interpretasie geldig is, is dit 'n indirekte toespeling op die offerdood van Jesus, aangesien die teks self nie direk of duidelik klem Ie op hierdie interpretasie nie. Becker is waarskynlik korrek as hy se dat dit 2.2 Die 0 allJloc; TOV 8sov as (moontlike) Paaslam met offer- konnotasies 2.2 Die 0 allJloc; TOV 8sov as (moontlike) Paaslam met offer- konnotasies Die vraag na wat die funksie van die dood binne hierdie verwysings na die plaasvervangende dood van Jesus in die Evangelie presies is, word gewoonlik vanuit die "Lam van God" (1:29,36) gedeeltes beantwoord. (iii) (iii) 'n Bepalende gebruik van lnrip word in 6:51 aangetref, naamlik: "b apTOe; oe OV B'YW owaw iJ aap~ p.ov Banv lnrep T'ije; TOU Koap.ov twf}e;". Dit word opgevolg deur die gesprek oor Jesus se vlees en bloed wat geeet moet word (6:52-58). Carson konkludeer: " .. since it is for the life of the world, his (Jesus') sacrifice is vicarious" 30. Die kombinasie van owaw en lnrip lei Carson tot sy konklusie van die dood van Jesus as plaasvervangende offer. Ter ondersteuning van sy saak verbind hy dan hierdie uitdrukking met die verwysings na die Lam van God in 1 :29,36. As daar hier egter na die gebruik van lnrip gekyk word, blyk die teologiese interpretasiedwang waaronder Carson hierdie uitspraak plaas duidelik. Die lnrip word sintakties nie aan persone nie, maar aan 'n saak, naamlik die lewe, verbind. Die uitdrukking se nie dat Jesus sy lewe plaasvervangend ter wille van mense gee nie, maar die 00gmerk31 (inrip) vir sy lewens- aflegging is soteriologies om die ewige Ie we aan die wereld beskikbaar te stel. Wat egter weI waar is in hierdie gedeelte is dat die dood (of gee van Jesus se lewe) op een of ander manier voordeel vir die soteriologiese proses inhou. Hier moet nie te vinnig aan die offertradisie gedink word soos wat Carson dit byvoorbeeld wil nie. Immers, die dood van Jesus word ook as openbaringsgebeure beskryf waardeur die dissipels verstaan wie Jesus regtig is (2:22; 12:16). Op hierdie wyse kan die voordeel van Jesus se dood byvoorbeeld ook by die openbarende optrede aan die kruis Ie. Uit die bogenoemde gegewens kan gekonkludeer word dat hoewel dit nie van aBe gebruike van lnrip in die Evangelie waar is nie, die gedagte van plaasvervangende voordeel wat die dood van Jesus vir sy mense inhou tog in die Evangelie aangetref word32• 2.2 Die 0 allJloc; TOV 8sov as (moontlike) Paaslam met offer- konnotasies DAAR IS DIE LAM V AN GOD 144 hier om 'n breer tradisie as net die offertradisie gaan28• Ten minste dien dit tot voordeel van die gelowiges. In die hantering van die vraag na die plaasvervangende offertradisie in die Evangelie moet hierdie gegewens met versigtigheid hanteer word. Hoewel die gedagte waarskynlik implisiet teenwoordig is, beklemtoon Johannes dit geensins nie29 • Tog moet die note wat hier in die agtergrond opklink, nie uit die melodie wat in die res van die Evangelie gehoor word weggelaat word nie. Dit kan as ondersteunende getuienis dien. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 145 Die presiese inhoud van die uitdrukking in 1 :29, naamlik: b ap.vo<; ToD OeoD b CXLPWV TiJV ap.cxpTLcxV TOV Koap.ov (vgl ook 1 :36), is nie in die navorsing 'n uitgemaakte saak nie, juis vanwee die verskillende interpreta- siemoontlikhede vir die begrip ap.vo<;33. Die vraag is egter of hierdie ap.vo<; reddend as offer funksioneer. Die uitdrukking b ap.vo<; ToD Oeov is 'n gesuspendeerde metafoor met 'n funksionele uitbreiding van wat die ap.o<; doen. Tekstueel staan een saak dus vas, naamlik dat die Lam in sy "Lam wees" die een is b<; aLpwv TiJV ap.apTLcxv TOV Koap.ov. Dit gee 'n direkte aanduiding van die rigting waarin die metafoor by wyse van 'n "system of associated commonplaces" (Black) ontsluit moet word: wat die Lam doen moet Jesus ook doen, hoewel op 'n ander, analoe manier as die Lam34• Binne die konteks van die beskrywings van die Ou-Testamentiese offerkultus en die Christelike resepsie daarvan lyk dit waarskynlik dat hier na die offerdood van Jesus verwys word, aangesien lammers funksioneel feitlik deurgaans met offers in die literatuur verbind word. In die offer- faset Ie daar 'n analoe verband, ten minste binne vroeg-Christelike raamwerk, tussen wat Jesus doen en wat 'n lam doen in die lig van sonde. Binne die karakteristieke meerduidige en simboliese kommunikasiepatroon van Johannes mag die afwesigheid van eenduidige betekenisgewing deur Johannes van watter "Lam" presies in die oog is, daarop dui dat die gemeenskaplike element tussen die onderskeie lammers wat met sonde verband hou, naamlik die offermotief35 , in fokus gebring moet word. Hy wil nie te spesifiek op een tipe lam fokus nie, maar wil meer op die funksionele gemeenskaplikheid van die lammers in die tradisie fokus, wat natuurlik in die offerelement Ie. Tog is daar interessante indirekte aanduidings van 'n koppeling tussen die b ap.vo<; ToD {}soD en die "Paaslam" wat nadere aandag verdien. Verskeie aanduidings word veral in die kruisvertelling aangetref wat interpretatief positief in die rigting van die Paaslam dui. Jesus sterf byvoorbeeld (in teenstelling met die sinoptiese evangelies) aan die kruis terwyl die paaslammers in die tempel geslag word36• Die dag en tyd word presies aangedui (19:14): dit was die sesde uur van die dag waarop daar voorbereidings getref is vir die Pasga. Dit was die tyd waarop die Pasga offisieel begin het en die suurdeeg uit die huise verwyder iS37. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 Daarbenewens word Jesus se bene nie gebreek nie (19:33,36), wat ook 'n toespeling op die Paaslam mag wees38, terwyl hisop (19:29), waarmee die wyn aan Jesus gegee is, ook 'n belangrike rol in die paastradisie gespeel het (Eks 12:22). Dat in die geval van die hisop waarskynlik aan simboliek gedink mag word, blyk daaruit dat die plant self nie eintlik geskik is vir die 2.3 'n Probleem: Hierdie tradisie is onontwikkeld in die Evangelie gelaat?! 2.3 'n Probleem: Hierdie tradisie is onontwikkeld in die Evangelie gelaat?! Daarmee is die vraag positief beantwoord of Johannes die vroeg-Christe- like plaasvervangende offertradisie rondom die dood van Jesus geken het. Tog laat dit die leser met 'n ander probleem. Hierdie tradisie se aanwending en voorkoms in die Evangelie is yl en indirek. In geen van die gedeeltes (byvoorbeeld in 1:29; 10:11,15 of 11:50-52) waar die moontlik- hede daar is vir die uitbou van die tradisie, word dit verder deur Johannes ontwikkel nie47• Vir die opmerksame leser word dit dus duidelik dat Johannes hierdie tradisie nie wou weglaat of ignoreer nie, maar ook nie DAAR IS DIE LAM V AN GOD 146 doel waarvoor dit in die teksgedeelte aangewend word nie. Hierdie motiewe in ag geneem, blyk dit dat daar 'n sinspeling op die b ap.voc; TOU (Jeou as "Paaslam" mag wees, waarmee die dood van Jesus aan die offer- tradisie gedurende Paasfees gekoppel word39. Die moontlike meerduidige verwysing van die term na ander lammers moet daarmee nie uit die oog verloor word nie. In die geval van hierdie "sinspeling" op die Paaslam moet dus eerder aan 'n toespitsing en nie noodwendig die enigste moontlikheid gedink word nie. Daarmee is nog nie duidelik gese hoe Jesus die sonde wegneem nie (weI dat Hy dit doen) , aangesien die Paaslam aanvanklik nie funksioneel in die wegneem van sonde was nie, maar eerder apotropales van aard was40• Tradisies rakende die bloed en die paaslam41 is egter spoedig veral binne die vroee Christendom vanuit heilsperspektief gelnterpreteer42• Dit is ook die geval in die J ohannesevangelie43. Detail konsensus bestaan nie in die navorsing oor hoe Johannes die wegneem van die sonde presies visualiseer nie, maar die koppeling met die offertradisie dui in elk geval genoegsaam aan dat die effek of skuld van die sonde uitgeskakel word. Jesus, die Paaslam (as verteenwoordiger van die offer- lammers), is deur sy offerdood vir die reddende wegneem (versoening?)44 van die sonde verantwoordelik45 • Binne die Johannese teologie vloei die Paaslamtradisie, (as verteenwoordigende "lamtradisie") en die v7rip-gebruike aanvullend inme- kaar en moet dus in terme van mekaar verstaan word. Die Lam laat die fokus val op die dood van Jesus as reddende offer vir ons sonde, terwyl die v7rip-gedeeltes die gedagte van plaasvervangende voordeel wat die gelowige daaruit put, versterk. Samevatttend kan dus gese word dat die J ohannesevan~elie die tradisie van 'n plaasvervangende offer46 vir sonde ken. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 147 prominent as beskrywing vir die heilsdood van Jesus wou aanwend nie. Hy verkies om sy kruisteologie eerder binne openbarings- en heerlikheids- kategoriee te ontwikkel. Die vraag is: Waarom onderbeklemtoon hy die offertradisie? 3 DIE SAAMVLOEI VAN DIE VERHEERLIKINGS- EN OFFERTRADISIES BINNE DIE JOHANNESE KRUISTEOLOGIE Die Johannese hantering van die kruisgebeure van Jesus staan nie esoteries los van die res van die vroee Christendom met 'n totaal eie benadering nie, maar neem tog 'n unieke posisie binne die breere raamwerk in. Dit is toe te skryf aan die verbeeldingryke manier waarop Johannes die beskikbare tradisies verwerk het tot 'n betekenisvolle teologiese beskrywing van die kruisgebeure. Die eerste vraag in die verband is waarom Johannes wat die kruisgebeure in essensie binne verheerlikings- en openbaringskategoriee interpreteer, tog nog daamaas elemente van die plaasvervangende offer- tradisie bly behou? Dit is met reg in die navorsingsgeskiedenis as 'n probleem ervaar. Bultmann was een van vele wat 'n redaksiekritiese oplossing gesoek het asof laasgenoemde 'n botsende tradisie is wat in die Evangelie ingevoeg is48. Daarom is daar nie na die integrering van die verheerlikings- en die offertradisie gevra nie. Onder andere daarom kon Forstell, soos Bultmann, die kruis se totale betekenis in openbaringsterme verstaan49. 'n Belangrike saak word egter hier dikwels misgekyk. In die interpretasie van die kruisgebeure as verheerliking en openbaring val die fokus op die positiewe sy, naamlik die redding uit hierdie sondige situasie deur die magsillustrasie van Jesus. Wie nie vir Jesus aanvaar nie, bly bloot in die sonde en skuld. Die vraag na wat uiteindelik met die saak en skuld van die sonde self gebeur en hoe dit gebeur, kom nie pertinent aan die bod nie. EKSKURSIE: Sonde in Johannes. Aangesien hierdie argument daarop bems dat Johannes nie konsentreer op die hantering en wyse van versoenende uitskakeling van die sonde en sondeskuld nie, moet die opvatting oor sonde5o in die Evangelie van nader bekyk word. Behalwe vir die verwysing in 1 :29 na die Lam wat die sonde van die wereld wegneem, kom die eerste verwysing na exp.apTLa eers in hoofstuk 8 voor. In die Evangelie is dit egter nie die eerste beskrywing van die saak van die sonde as die negatiewe posisie waarin die (verlore) mens homself bevind nie. Daar word reeds van die proloog af na die toestand van onkunde en duistemis waarin die mens verkeer, verwys (1:5,9-11)51. Antropologies fokus die Evangelie nie primer op die mens wat allerlei sonde doen DAAR IS DIE LAM V AN GOD Dit is alleen moontlik as "sonde" , n synstoestand beskryf, wat inderdaad die geval iS57• y y g (ii) Volgens 16:8,9 is dit die werk van die Parakleet om die wereld van hulle sonde, wat daarin bestaan dat hulle nie glo nie, te oortuig. Hulle onwilligheid om Jesus te aanvaar58 en Hom te "ken" vir wie Hy is (1:10; 7:26; 8:27,28,43,55; 14:17,31; 16:3; 17:25; positief: 6:69; 10:14,15,38; 14:7; 17:3,7,8)59, veroorsaak dat die Jode in hul sondige toestand bly voortleef. Die vreemde siening dat as Jesus nie gekom het nie, die Jode nie sonde sou gehad het nie, (15:22; vgl ook 9:41) sluit hierby aan. Hul absolute sonde bestaan daarin dat hulle deur die boodskap en optrede van Jesus bewus behoort te word van hul eie verlore toestand, maar nie sover kom nie. Die teenstrydigheid in hul optrede word in 8:46 deur Jesus aan hulle gestel: ri<; s~ V/lWV sAe,),xeL /le 7repL ap.apria<;; ei. aAit0eLav Ae')'w, &i:x ri v/lel,<; ou 7rwreuere /lot. Immers, nie alleen Jesus se werke nie, maar ook die Vader en die Skrifte getuig vir Hom (5:31-47). Dat hulle egter nie vir Jesus wil aanvaar te midde van al hierdie getuienis nie, laat hulle sonder verskoning in hul sonde en hulle sal in hul sonde sterf (8:24). Die onwilligheid om Jesus te herken en te erken word die groot veroordelende faktor - en dus die "basiese" sonde. Die werklike probleem is dus dat die ongelowiges in die eksistensiele toestand van sonde verkeer, maar meer nog, dat hulle vanwee hulle blindheid of onwilligheid om Jesus te "ken" of te aanvaar vir wie Hy is, hulself die geleentheid ontneem om uit die duisternis en onkunde na die lig en waarheid te ontsnap. Hul groot sonde is juis om in hul sonde te bly deur die geleentheid om in die gesin van God opgeneem te word en so van hul negatiewe synsposisie verlos te word, deur hul vingers te laat glip60. Hulle DAAR IS DIE LAM V AN GOD Dit is alleen moontlik as "sonde" , n synstoestand beskryf, wat inderdaad die geval iS57• (ii) Volgens 16:8,9 is dit die werk van die Parakleet om die wereld van hulle sonde, wat daarin bestaan dat hulle nie glo nie, te oortuig. Hulle onwilligheid om Jesus te aanvaar58 en Hom te "ken" vir wie Hy is (1:10; 7:26; 8:27,28,43,55; 14:17,31; 16:3; 17:25; positief: 6:69; 10:14,15,38; 14:7; 17:3,7,8)59, veroorsaak dat die Jode in hul sondige toestand bly voortleef. Die vreemde siening dat as Jesus nie gekom het nie, die Jode nie sonde sou gehad het nie, (15:22; vgl ook 9:41) sluit hierby aan. Hul absolute sonde bestaan daarin dat hulle deur die boodskap en optrede van Jesus bewus behoort te word van hul eie verlore toestand, maar nie sover kom nie. Die teenstrydigheid in hul optrede word in 8:46 deur Jesus aan hulle gestel: ri<; s~ V/lWV sAe,),xeL /le 7repL ap.apria<;; ei. aAit0eLav Ae')'w, &i:x ri v/lel,<; ou 7rwreuere /lot. Immers, nie alleen Jesus se werke nie, maar ook die Vader en die Skrifte getuig vir Hom (5:31-47). Dat hulle egter nie vir Jesus wil aanvaar te midde van al hierdie getuienis nie, laat hulle sonder verskoning in hul sonde en hulle sal in hul sonde sterf (8:24). Die onwilligheid om Jesus te herken en te erken word die groot veroordelende faktor - en dus die "basiese" sonde. (i) In 'n illustratiewe verhaal van 'n blinde wat genees is, dring Johannes in hoofstuk 9 deur tot die essensie van die probleem van die Jode. Hulle is geestelik blind, maar erken dit nie (9:39-41) en daarom soek hulle nie genesing soos die blinde man nie56. Dit veroorsaak dat hulle in hul sonde bly (9:41). Dit gaan dus om die vermoe tot geestelike visie al dan nie (3:6). Toe die gesonde man in Jesus die Seun van die Mens raakgesien het, het hy neergeval en Hom aanbid (9:36-38). Die Fariseers se geestelike blindheid weerhou hulle egter daarvan om in Jesus die Seun van God raak te sien. Daarin Ie dan ook juis hulle eintlike sonde. Immers, bloot die gelowige aanvaarding van Jesus as die Seun van die Mens bring totale verlossing uit die sonde. DAAR IS DIE LAM V AN GOD 148 nie52 , maar op , n eksistensiele beskrywing van die mens wat in ' n toestand van verlorenheid en skuld verkeer. Hierdie "toestand" lei daartoe dat die mens verkeerde dinge doen (3:19; 7:7). nie52 , maar op , n eksistensiele beskrywing van die mens wat in ' n toestand van verlorenheid en skuld verkeer. Hierdie "toestand" lei daartoe dat die mens verkeerde dinge doen (3:19; 7:7). As Jesus dan aan die Jode se dat hulle in hul sonde gaan sterf, verwys Hy met "sonde" binne die Johannese dualisme53 na hul negatiewe synsposisie (8:21,24) met Satan as hul vader wat ook hul aard bepaal (8:44). Dit plaas hulle dualisties teenoor God54. Die antropologiese kategorie waarmee hier gewerk word, is groeps- of familieverbon- denheid. Hierdie verbondenheid aan 'n groep bepaal weer die optrede van die mens. Die ongelowiges se sondige dade is 'n uitvloeisel van hul sondige synsposisie as kinders van Satan (3:19-20). Anders gestel, hulle is slawe van die sonde (8:34)55. Kortom, dit gaan dus nie primer oor sondige dade wat gedoen word nie, maar om ' n sondige synsposisie waarin die mense as kinders van Satan verkeer. As Johannes dan verder die werklike dieptedimensie van die sonde binne hierdie synsposisie wil beskryf, maak hy van veral twee verwante beskrywingswyses gebruik om die saak te belig, naamlik blindheid, wat met duisternis en lig saamhang, en onkunde of die onvermoe om die waarheid te herken. onkunde of die onvermoe om die waarheid te herken. (i) In 'n illustratiewe verhaal van 'n blinde wat genees is, dring Johannes in hoofstuk 9 deur tot die essensie van die probleem van die Jode. Hulle is geestelik blind, maar erken dit nie (9:39-41) en daarom soek hulle nie genesing soos die blinde man nie56. Dit veroorsaak dat hulle in hul sonde bly (9:41). Dit gaan dus om die vermoe tot geestelike visie al dan nie (3:6). Toe die gesonde man in Jesus die Seun van die Mens raakgesien het, het hy neergeval en Hom aanbid (9:36-38). Die Fariseers se geestelike blindheid weerhou hulle egter daarvan om in Jesus die Seun van God raak te sien. Daarin Ie dan ook juis hulle eintlike sonde. Immers, bloot die gelowige aanvaarding van Jesus as die Seun van die Mens bring totale verlossing uit die sonde. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 149 aksie van verwerping van Jesus versterk en bevestig juis hulle toestand van verlorenheid. Hierdie gegewens bevestig die argument rondom die hantering van die sonde. Dit gaan om onkunde, om duistemis, om slawemy. Deur Jesus se openbarende optrede, deur die lig wat skyn, wi! Hy mense uit hul onkunde verlos en na vryheid lei. Daarom is die openbarende optrede van die A6'Yo~ 'n sentrale moment in die beskrywing van die kruisgebeure. Johannes delf nie in die kumulatiewe skuld van die sonde, die prys wat betaal moet word of wat die versoening kos omdat die mense blind en in die duister was nie. Hy wil net vertel hoe hulle daaruit verlos word. Anders as Paulus wat na die noodsaaklikheid van die versoenende sterwe van Jesus verwys omdat die mens so deur die sondeskuld toegespin is, konsentreer Johannes op die heilsbrengende teenwoordigheid van Jesus wat diegene wat aan Hom behoort na Hom te trek, ongeag hul vorige posisie in die sonde. Met ander woorde, wat gedoen moet word aan die sonde of die feit dat die mens al die tyd in die duistemis was, is nie ter sprake nie, maar weI dat die mens van die duistemis na die lig oorgegaan het. Redding beteken (weder)geboorte uit die dood (5:25). Hier word nie gefokus op die situasie van die dood en wat nou met die dood sou gebeur wanneer die persoon na die lewe toe oorgaan nie. Dit is nie te se dat daar niks met die "doods- of sondesituasie" gebeur nie, maar Johannes gee bloot nie aandag daaraan nie. Met sy positiewe benadering beskryf hy liewer die heilskonsekwensies van nuwe lewe. Jesus het immers nie gekom om te oordeel nie, maar om te red, hoewel die oordeel die negatiewe sy van die munt van die redding is (3:16-18)61. Tog wil hy vertel van die positiewe boodskap van Jesus wat kom om te red, nie van Hom wat wil oordeel nie. Dit dien as rede waarom Johannes nie op die hantering van die sonde as sodanig fokus nie, maar op die vreugdevolle redding. g p g g Dit is juis op hierdie punt waar die primere funksionele bydrae van die offertradisie te vinde is. In die opofferende aflegging van sy lewe neem Jesus die sonde en die skuld wat dit meebring weg tot voordeel van die gelowiges. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 As daar dus gevra word na wat met die verskynsel van sonde as sodanig in die gelowige se Ie we gebeur, antwoord Johannes met die offertradisie. Die Lam van God sorg daarvoor. Dit word nie teen die rekening van die mens gehou nie. Daarop gaan hy nie verder in nie, want sy klem Ie elders, maar indien die gelowige wonder wat met die sonde gebeur kan hy of sy die antwoord by die offerlam gaan soek, die offerlam wat in sy of haar plek die saak van die sonde hanteer. Johannes laat dus nie die sonde en skuld buite rekening nie, soos die offerlamtradisie duidelik uitwys. Dit is en bly 'n realiteit waarmee Jesus rekening hou en wat Hy ook op sy manier hanteer. Jesus neem die sonde, asook die gevolge van die sonde weg. Op die wyse ko-eksisteer die offertradisie en die verheerlikings- tradisie rakende die kruis van Jesus in die Evangelie62• Dit beantwoord die DAAR IS DIE LAM VAN GOD 150 heilsvrae in verskillende en aanvullende rigtings. Die twee tradisies moet dus nie as botsend gesien word nie, maar as aanvullend. In die sin bevat die J ohannesevangelie 'n verdieping van die kruisteologie in die lig van die ander vroeg-Christelike tradisies. 'n Intertekstuele argument63 versterk hierdie bevinding verder. Indien aanvaar word dat 1 Johannes na die Evangelie geskryf is en teologies rigtinggewend vir die J ohannese gemeente in hul onderlinge konflik was, is die benutting van heilsterme in die Brief van belang. Die vrye gebruik in die Brief van vroeg-Christelike heilsterme wat op versoening dui en nie werklik so in die Evangelie gebruik word nie, byvoorbeeld TO cxhux 'b]aov TOV VLOV CXVTOV Kcx()cxpiteL iJp.&<; a1rO 1raaTJ<; ap.cxpTicx<; en I Acxap.o<;64, dui daarop dat hierdie tempelkultiese versoe- ningsgedagtes65 nie as botsend met die soteriologie van die Evangelie ervaar word nie en natuurlikerwys daarby hoort66• Dit kan onder andere duidelik in 1 Johannes 4:9-10 gesien word waar die gee van die ewige lewe (tipies van die Evangelie) en die verwysing na die versoening naas mekaar in soortgelyke uitdrukkings gebruik word. As die vraag na die hantering van sonde binne die "Johannese gemeente" opduik, blyk dit dat die antwoord vanuit die versoenings- en offertradisies van die vroee- Christendom gegee (vgl Rom 8:3) word. So ko-eksisteer die offer- en verheerlikingstradisies teologies sonder oenskynlike spanning in die Brief. Dit maak ook allerlei redaksionele pogings om die teenwoordigheid van die twee tradisies te probeer verklaar, onnodig. Verder beteken dit dat om 'n eksklusiewe verheerlikingsteologie aan Johannes toe te skryf op 'n misverstand berus. SAMEVATTING 4 Die vraag is gevra waarom Johannes die plaasvervangende offergedagte in die Evangelie behou, maar dit nie ontwikkel nie. Daar is gesien dat van wee die positiewe aard van die boodskap van die evangelie, Johannes teologies verkies om op die heil te konsentreer. Hy fokus nie op die wyse waarop die sonde of sondeskuld versoenend of andersins hanteer word nie. Hy vertelliewer van die redding in die Seun. Dit beteken egter nie dat Johannes daarmee te kenne wil gee dat die sonde en skuld glad nie "hanteer" word nie. Deur die behoud van die plaasvervangende offergedagte vestig hy juis die aandag van die leser daarop. Dit blyk ook uit 1 Johannes se benutting van die versoenings- en offerterminologie as dit by die vraag na die hantering van die sonde kom. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 151 NOTAS: Daar sal ter wille van ekonomie na die outeur verwys word as Johannes sonder om daarmee 'n uitspraak oor die outeurskap of die redaksionele ontwikkeling van die Evangelie te maak. Daar sal ter wille van ekonomie na die outeur verwys word as Johannes sonder om daarmee 'n uitspraak oor die outeurskap of die redaksionele ontwikkeling van die Evangelie te maak. Daar sal ter wille van ekonomie na die outeur verwys word as Johannes sonder om daarmee 'n uitspraak oor die outeurskap of die redaksionele ontwikkeling van die Evangelie te maak. E Kasemann, The Testament of Jesus, London 1968. E Kasemann, The Testament of Jesus, London 1968. 3 Vergelyk J Becker, Das Evangelium nach Johannes. Kapitel 11-21, Wurzburg 1981, 402; R Schnackenburg, The Gospel according to St John Vol II London 1980, 398; L Morris, The cross in the New Testament, Exeter 1976, 145. Dat die kruis weI een of ander rol, selfs 'n sentrale rol, in die Evangelie speel, word tog wyd erken (C Panacke1, 'Ioov 0 av(}pw7rOC; (In 19,5b), Rome 1988, 325-326. Byvoorbeeld H Bavinck, Magnalia Dei, Kampen 1931, 311 vv; A G Honig, Handboek van de Gerefonneerde Dogmatiek, Kampen 1938, 470vv. Schnackenburg, a w, 398; R Bultmann, Theologie des Neuen Testaments, Tubingen, 91984, 406. Cx7ro(}vvaKELv word weI tel kens gebruik om na die dood van Jesus te verwys (12:24,33,50-52; 18:14,32; 19:7). Vergelyk byvoorbeeld E F Scott, The Fourth Gospel, its purpose and theology, Edinburgh 1906, 225: "In the true Johannine doctrine there is no logical place for the view of the death of Christ as an atonement" . E Kasemann, a w, 7; U Muller, "Die Bedeutung des Kreuztodes Jesu im Johannesevangelium", KD 21 (1975), 69; S Schulz, Das Evangelium nach Johannes, G6ttingen 1975, 237-238. Bultmann, a w, 406vv; T Forestell, The Word of the Cross, Rome 1974, 113 stel dit so: "The theology of the cross is not a theology of sacrifice and expiation but a theology of revelation" . Die term "kruisgebeure" word gebruik om die totale siening van Johannes oor die dood, opstanding en "hemelvaart" te omskryf. Indien daar van 'n spesifieke faset van die geheel sprake is, sal dit alleen genoem word. Ek is van oortuiging dat die kruis, opstanding, hemelvaart en waarskynlik die parousia teologies as eenheid hanteer moet word - vergelyk Bultmann, a w, 410v; Kasemann, a w, 17; C Dietzfelbinger, Johanneischer Osterglaube, Zurich 1992, 5. 10 Dit is iets wat Bultmann, a w, 406 kategories ontken. 11 Hierdie artikel wil nie aandag skenk aan die teologiese hooflyn waarbinne die kruisgebeure in die Evangelie gedui word nie, maar aan die vraag of daar werklik plek is vir 'n plaasvervangende offer binne die Johannese teologie. 152 2 DAAR IS DIE LAM VAN GOD 12 Of dit nou Jesus (6:51), Petrus (13:37-38), die goeie herder (10: 11,15), 'n man (11 :50-52; 18: 14) of 'n vriend (15: 13) is. Alleen in drie gevalle 1 :30, 11:4 en 17: 19 (?) verwys dit nie spesifiek na die dood van iemand nie. D A Carson, The Gospel according to John, Michigan 1991, 386,422. C K Barrett, The Gospel according to S1. John, London 21978, 375. 16 v7rip kom algemeen in offer- en versoeningskontekste in die vroee Christendom voor - Barrett, a w, 298; Carson, a w, 295. J C Breytenbach, "Versohnung, Stellvertretung und Siihne. Semantische und Traditions- geschichtliche Bemerkungen am Beispiel der paulinischen Briefe", NTS 39 (1993), 67-68 waarsku ook op grond van Versnel se navorsing dat die dood v7rip nie onkrities met plaasvervanging verbind mag word in die Grieks- Latynse wereld nie. Hy toon aan dat dood v7rip nie altyd by Paulus plaasvervanging beteken nie. Dieselfde is van Johannes waar. 17 Breytenbach, a w, 70-71 verbind die ontwikkeling van hierdie gedagte met die Griekssprekende Joden-Christendom wat van die tempel ontkoppel is. 18 R E Brown, The Gospel according to John. I-XII, London 1971, 440. Hier word v7rip saam met Cx7r08V'iJaKELV gebruik - vergelyk hieroor M Hengel, The Atonement. A study of origins of the doctrine in the New Testament, London 1981,51. 19 J Becker, Das Evangelium nach Johannes. Kapitel 1-10, Wiirzburg 1979, 332 ontken tog die aanwesigheid van enige offer- of versoeningsgedagtes. Hier is dit meer die opstanding van Jesus wat die voordeel vir die skape inhou, soos uit 10:28-29 blyk. Immers, as die herder sterf sal die wolf sekerlik die skape ook bydam, soos Jesus sy dissipels in 16:32 waarsku. Met die sterk klem in 10: 11 vv op die verhouding tussen die herder en die skape, moet hier primer aan "vanwee" gedink word. Die herder sterf vanwee sy verhouding met die skape. In elk geval is hierdie 'n gekompliseerde en veelfasettige metaforiese teks wat sulke kontekstuele beslissings bemoeilik. 20 Die gebruik is nie noodwendig plaasvervangend nie, maar kan dit ook wees, as die liefde dit eis. Dit sou ook met "vanwee" vertaal kon word. Om dus vir jou vriend iets tot sy voordeel te doen, sonder dat jy grense stel aan dit wat jy bereid is om te bied, is liefde. Vergelyk LPaZ,aLP Ka'i avro'i TJ'YLau/liPOL 8P aA1](h:LQ!. Vergelyk LPaZ,aLP Ka'i avro'i TJ'YLau/liPOL 8P aA1](h:LQ!. Schnackenburg, a w, 1982, 187-188 en R E Brown, The Gospel according to John. XIII-XXI, London 1972, 766-767. Schnackenburg, a w, 1982, 187-188 en R E Brown, The Gospel according to John. XIII-XXI, London 1972, 766-767. 29 Hier is 'n semantiese beginsel op die spel. Kan 'n hele offertradisie deur die gebruik van een woord in die konteks ingedra word? Die semantiese vraag is of 'n woord sodanig betekenis dra dat bogenoemde moontIik sou kon wees. Hier word daar dus op die terrein van die leksikaliese en assosiatiewe (konnotatiewe) semantiek beweeg. Natuurlik bring elke woord sy eie leksikale potensie na die teks wat dan binne die betrokke konteks meer spesifiek gerealiseer moet word. Daarom moet die eksegeet sensitief bly vir beide die leksikaliese en moontlike assosiatiewe nuanses, maar hy moet ook die kontekstuele duiding nie uit die oog verloor nie. Die twee sake werk interaktief saam in die semantiese duiding van 'n gedeelte. Die een moet nie ten koste van die ander oorbeklemtoon word nie. Om dus alleen vanwee die gebruik van 'n betrokke woord groot teologiese konstrukte te maak sonder dat die konteks dit ondersteun, sou semanties riskant wees. 30 Carson, a w, 295. Barrett, a w, 298 verwys na ander gebruike in die Nuwe Testament en stel dit versigtig: "These passages... suggest a sacrificial meaning, but no precision about the mode or significance of the sacrifice can be obtained" . Carson, a w, 295. Barrett, a w, 298 verwys na ander gebruike in die Nuwe Testament en stel dit versigtig: "These passages... suggest a sacrificial meaning, but no precision about the mode or significance of the sacrifice can be obtained" . 31 W F Arndt & F W Gingrich, A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature, Chicago 21979, ad loc.; Becker, a w, 1979, 221-223 bespreek die opneem en aanpassing van tradisies. 33 Barrett, a w, 176 noem die volgende moontlikhede: die Paaslam (Eks 12); die lam van Jesaja 53:7; die bok wat die sonde op die Dag van Versoening Barrett, a w, 176 noem die volgende moontlikhede: die Paaslam (Eks 12); die lam van Jesaja 53:7; die bok wat die sonde op die Dag van Versoening 154 DAAR IS DIE LAM VAN GOD Ook hier is die gedagte van ' n offer of versoening nie direk aanwesig nie (hoewel hierdie uitdrukking natuurlik algemeen is en dit kan impliseer). R Schnackenburg, The Gospel according to St John Vol III, London 1982, 109. 21 Schnackenburg, a w, 1980, 296 wat die v7rip in 10:11,15 sien as bloot 'n beklemtoning van die alleenheid van die herder is te versigtig. Barrett, a w, 153 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 375 is ewe-eens verslgtlg, maar se tog dat dit om 'n opoffering in 'n algemene sin gaan. 22 Barrett, a w, 407 en Becker, a w, 1981, 369 dui tereg aan dat die Hoepriester nie hier die tradisie van die onskuldige wat plaasvervangend en versoenend vir die volk moet sterf, in gedagte het nie. Vergelyk v7rip avrwp [8'YW] a'YLasw 8/laVrOp (17:19). Barrett, a w, 511 en Schnackenburg, a w, 1982,187. DAAR IS DIE LAM VAN GOD C H Dodd, The interpretation of the Fourth Gospel, Cambridge 1960, 424, 233-237 sien dit as moontlik, maar nie waarskynlik nie. Hy interpreteer "Lam van God" as Messiaanse titel, aangesien die Joodse Messias ook 'n einde aan sonde moes maak. 40 B H Grigsby, "The cross as an expiatory sacrifice in the Fourth Gospel", JSNT 15 (1982), 66. B H Grigsby, "The cross as an expiatory sacrifice in the Fourth Gospel", JSNT 15 (1982), 66. 41 Schnackenburg, a w, 1968, 300 toon aan dat daar geen rede is om hier aan ander lamtradisies te dink nie: "As soon as Jesus was regarded as the paschal lamb of the N.T., the thought of his expiatory death was necessarily involved". Dit is nie so duidelik bewysbaar uit die Evangelie nie en daarom moet hier met versigtigheid te werk gegaan word. Grigsby, a w, 66 wat ook na Schnackenburg verwys, argumenteer dat die Paaslam reeds in die Ou- Testamentiese tyd versoeningskwaliteite weerspieel het. Hy haal North en Pedersen aan wat se dat alle offers ten minste in die afsluiting van die Ou Testament al versoenende waarde verkry het: "Rabbinic thought fully endorsed this infusion of expiatory significance to all sacrifices. Cf. especially Ex. R. xv.12". Hierdie bewerings is egter omstrede in die navorsing. 42 Hiermee word nie gese dat die invloede vir hierdie tradisiegroei alleen vanuit die Judai"sme gekom het nie. Die inner-Christel ike dryfvere kan onder geen DAAR IS DIE LAM VAN GOD weggedra het (Lev 16:21 v); die lam wat met die daaglikse brandoffer gebruik is. Verder oortuig Dodd se voorste1 dat die Lam na die apokaliptiese leier of messias wat sy volgelinge van hul oortredinge reinig (Op 7: 17; 17:14) verwys, hom nie. Carson, a w, 149 voeg die "gentle lamb" van Jeremia 11: 19 by en Morris, a w, 174 die lam uit Genesis 22: 8. weggedra het (Lev 16:21 v); die lam wat met die daaglikse brandoffer gebruik is. Verder oortuig Dodd se voorste1 dat die Lam na die apokaliptiese leier of messias wat sy volgelinge van hul oortredinge reinig (Op 7: 17; 17:14) verwys, hom nie. Carson, a w, 149 voeg die "gentle lamb" van Jeremia 11: 19 by en Morris, a w, 174 die lam uit Genesis 22: 8. weggedra het (Lev 16:21 v); die lam wat met die daaglikse brandoffer gebruik is. Verder oortuig Dodd se voorste1 dat die Lam na die apokaliptiese leier of messias wat sy volgelinge van hul oortredinge reinig (Op 7: 17; 17:14) verwys, hom nie. Carson, a w, 149 voeg die "gentle lamb" van Jeremia 11: 19 by en Morris, a w, 174 die lam uit Genesis 22: 8. Vergelyk J G van der Watt, "'Metaphorik' in Joh 15,1-8", BZ (1994), 67-80 se bespreking oor die funksionering van metafore. Bultmann, a w, 406. R Schnackenburg, The Gospel according to St John Vol I, London 1968, 299; F Hahn, Der ProzeB Jesu nach dem Johannesevangelium. Eine redaktionsgeschichtliche Untersuchung (EKK Vorarbeiten Heft 2), Neukirchen 1970, 51. Hahn, a w, 51. Barrett, a w, 558; Carson, a w, 627. Vergelyk ook 1 Korintiers 5:7; 1 Petrus 1: 19. Die moontlikheid dat hier na 'n aanhaling uit Psalm 34: 20 verwys kan word, wat dan sou beteken dat die aanhaling na die beskerming van God vir sy lydende Kneg sou verwys, word deur verskeie kommentatore genoem. Schnackenburg, a w, 1982, 292 meen dat daar nie gekies kan word tussen hierdie verklaring en die Paaslam-verklaring nie. 34 Vergelyk J G van der Watt, "'Metaphorik' in Joh 15,1-8", BZ (1994), 67-80 se bespreking oor die funksionering van metafore. 39 C H Dodd, The interpretation of the Fourth Gospel, Cambridge 1960, 424, 233-237 sien dit as moontlik, maar nie waarskynlik nie. Hy interpreteer "Lam van God" as Messiaanse titel, aangesien die Joodse Messias ook 'n einde aan sonde moes maak. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 45 Die motief van die kneg wat sonde dra uit Jesaja 53: 12 mag vol gens Barrett a w, 176-177 'n rol speel, maar daar moet in gedagte gehou word dat die idee van sonde wat weggeneem word (N~J = aLpw) , algemeen in die Ou Testament is (Eks 28:38; 34:7; Num 14:1; 1 Sam 15:25; Mig 7:18). Brown, a w, 1971,56 en Schnackenburg, a w, 1968,298 wys daarop dat "sonde" in die enkelvoud na 'n sondige toestand in plaas van individuele sondige dade verwys. 46 Morris, a w, 175 stel dit dat dit vir hom moeilik is om "offer" sonder "plaasvervanging" voor te stel. 47 Bultmann, a w, 407 sien dit daarom as Fremdkorper. 48 Bultmann, a w, ad loco 49 Forstell, a w. 50 Hoofsaaklik aan die hand van die gebruik van die term ap.apTLa In die Evangelie. y Morris, a w, 175 stel dit dat dit vir hom moeilik is om "offer" sonder "plaasvervanging" voor te stel. Bultmann a w 407 sien dit daarom as Fremdkorper Morris, a w, 175 stel dit dat dit vir hom moeilik is om "offer" sonder "plaasvervanging" voor te stel. 46 Morris, a w, 175 stel dit dat dit vir hom moeilik is om "offer" sonder "plaasvervanging" voor te stel. Bultmann, a w, 407 sien dit daarom as Fremdkorper. 50 Hoofsaaklik aan die hand van die gebruik van die term ap.apTLa In die Evangelie. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 155 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 omstandighede buite rekening gelaat word nie. Carson, a w, 150, 152-153 Ie klem op die versoenende, verlossende effekte van die lam. omstandighede buite rekening gelaat word nie. Carson, a w, 150, 152-153 Ie klem op die versoenende, verlossende effekte van die lam. 43 So Barrett, a w, 175-177 en Brown, a w, 1971, ad loco Beide argumenteer in die rigting dat die koppeling van die Paaslamtradisie aan die wegneem van die sonde eintlik 'n natuurlike progressie binne vroeg-Christelike kringe veronderstel en dat ingewikkelde konstrukte oor hoe dit moontlik sou wees, nie nodig is nie. Vergelyk ook Schanckenburg, a w, 1968, 298-299; Becker, a w, 1979,97 praat van 'n "Doppeldeutigkeit". 44 Die begrip versoening is terminologies swaar gelaai en dit maak die gebruik daarvan gevaarlik omdat dit maklik oorgei'nterpreteer kan word. Dieselfde mag waar wees van die wyse waarop die verskillende tradisies wat aan die "Lam" verbind word. Barrett, a w, 176 konkludeer byvoorbeeld dat die "Lam van God" -verwysing 'n vervlegting van die Paaslamtradisie met die motief van die plaasvervangende wegneem van sonde (moontlik uit Jes 52- 53, maar veral 53: 7 ,10) bevat. Dit is bloot spekulatief en waarskynlik te spesifiek. 0 Hofius, "Das Vierte Gottesknechtslied in den Briefen des Neuen Testaments", NTS 39 (1993), 414vv het die resepsies van Jesaja 52: 13-53: 12 in die Nuwe Testament ondersoek waaarop ook hier gelet kan word. Hy toon aan dat die Jesajakneg nerens in die Nuwe Testament in sy oorspronklike sin opgeneem word nie, maar steeds interpretatief dieper in die perspektief van die persoon en werk van Christus ingetrek word. So word die gedeelte steeds nuut ge"interpreteer. Die Jesusgebeure bepaal dus die interpretasie van Jesaja 53 en nie andersom nie. Daarom kan Jesaja 53 nie die hermeneutiese sleutel wees in die interpretatiewe betekenisgewing van die kruisdood van Jesus nie. 45 Die motief van die kneg wat sonde dra uit Jesaja 53: 12 mag vol gens Barrett a w, 176-177 'n rol speel, maar daar moet in gedagte gehou word dat die idee van sonde wat weggeneem word (N~J = aLpw) , algemeen in die Ou Testament is (Eks 28:38; 34:7; Num 14:1; 1 Sam 15:25; Mig 7:18). Brown, a w, 1971,56 en Schnackenburg, a w, 1968,298 wys daarop dat "sonde" in die enkelvoud na 'n sondige toestand in plaas van individuele sondige dade verwys. DAAR IS DIE LAM V AN GOD 156 51 Die rede waarom die mens in die sonde is, word nie deur Johannes gegee nie. Hy postuleer eenvoudig die feit: die mens is in die duistemis. Hierdie situasie laat in dogmatiese terme nogal aan die erfsonde dink, hoewel dit ook nie duidelik is wat met kinders van gelowige ouers binne die Johannese familiedenke gebeur nie. In elk geval is die prim ere aard van sonde die gebrek aan 'n verhouding met God deur Jesus. 51 52 2 Hoewel hierdie uitdrukking tog in die Evangelie voorkom (5:14; 9:2,3), is dit geensins prominent nie. 53 54 Dat sonde 'n mens teenoor God stel, is 'n oortuiging wat Jesus met die Jode deel. Dit blyk uit 9:16,24,31. Sonde beteken volgens die Jode om nie godvresend God se wil te doen nie (9:31). Hierdie uitsprake bied die agtergrond vir die waarheid wat Jesus bring. As Jesus in die passie werklik God aan sy kant het, beteken dit dat die Jode sondig, want 4an stel hulle huiself teenoor die wil van God soos dit in Jesus na yore tree. 55 Sonde word gepersonifieer in 8:34. Dit word egter nie uitgebou as selfstandige grootheid nie, soos blyk uit die parallelle uitdrukking in 8:38, waar Satan as die mag agter die sonde geteken word. Satan as owerste van hierdie wereId, is dus nie alleen soos 'n pa (met die potestas van die paterfamilias) nie, maar ook soos 'n slawedrywer as dit by die optrede van die mens kom. Daarom wil die Jode, soos hul vader Satan, Jesus doodmaak (8:37). 59 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(1) 1995 157 byna 25 % van die gebruiksgevalle in die Nuwe Testament. Verder kom 'Yvwpirw drie maal voor. Barrett, a w, 177 is daarom waarskynlik korrek as hy die gebruik van CxJLa.pria. in 9:41; 15:22,24; 19:11; 20:23 met "skuld" verbind. Tog moet die semantiese reikwydte van die woord in hierdie verse nie net daartoe beperk word nie. Bultmann, a w, 391. Teenoor Bultmann, a w, 407 wat die offertradisie as Fremdkorper sien. Hierdie is anders as Boismard (vgl Schnackenburg, a w, 1968, 298 se bespreking van Boismard) wat die Evangelie vanuit die Brief lees. Vergelyk Breytenbach, a w, 61 oor die semantiese verband tussen hierdie woorde. Breytenbach, a w, 92. Of dit hier gaan om uitbreiding of verdieping van die soteriologiese denke van die Evangelie, of bloot artikulering van wat in die Evangelie reeds staan, is nie maklik te beantwoord nie, maar dit is ook nie van soveel belang vir die standpunt wat hier ingeneem word nie. Vergelyk ook W F Howard, Christianity according to St. John, London 1965, 98vv. Daar bestaan geen rede om hierdie uitsprake as glosse te sien soos wat Bultmann, a w, 406-407 wil nie. byna 25 % van die gebruiksgevalle in die Nuwe Testament. Verder kom 'Yvwpirw drie maal voor. 60 Barrett, a w, 177 is daarom waarskynlik korrek as hy die gebruik van CxJLa.pria. in 9:41; 15:22,24; 19:11; 20:23 met "skuld" verbind. Tog moet die semantiese reikwydte van die woord in hierdie verse nie net daartoe beperk word nie. 61 Teenoor Bultmann, a w, 407 wat die offertradisie as Fremdkorper sien. Hierdie is anders as Boismard (vgl Schnackenburg, a w, 1968, 298 se bespreking van Boismard) wat die Evangelie vanuit die Brief lees. Vergelyk Breytenbach, a w, 61 oor die semantiese verband tussen hierdie 63 Hierdie is anders as Boismard (vgl Schnackenburg, a w, 1968, 298 se bespreking van Boismard) wat die Evangelie vanuit die Brief lees. Hierdie is anders as Boismard (vgl Schnackenburg, a w, 1968, 298 se bespreking van Boismard) wat die Evangelie vanuit die Brief lees. Vergelyk Breytenbach, a w, 61 oor die semantiese verband tussen hierdie woorde. 66 DAAR IS DIE LAM VAN GOD 158

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/445/371

Afrikaans

Godsdienstige perspektiewe in die heropbou van die gemeenskap D Crafford Religious perspectives in the reconstruction of the society The multi-religious context in South Africa is a fact and must be taken into account in any effort towards reconstruction and development of the society. The different religiOns are challenged to participate in the process of reconstruction. In many ways they can contribute positively towards the process. There are however also elements in religions which can hinder and obstruct the process. 17lis article considers a number of perspectives in Islam, Hinduism, African Traditional Religion and Christianity which can have a positive or negative influence on the Reconstruction and Development Program in South Africa. 1 INLEIDEND In die nuwe bedeling van die regering van nasionaIe eenheid in Suid-Afrika word 'n mens in 'n groeiende mate bewus van die land se multi-religieuse opset. Aanhangers van ander godsdienste speel 'n vee I groter rol in politieke, ekonomiese en kulturele instellings. Vir baie Christene is dit 'n verleentheid wat hulle moeilik kan verwerk. Dit kan egter ook as 'n geleentheid tot samewerking gesien word op talle terreine. Die Christene, wat bykans 80% van die bevolking uitmaak, is by verre die grootste groep. Die Afrika Tradisionaliste wat steeds afneem in getalle en baie aanhangers afstaan aan Onafhanklike Swart Kerke, maak nog steeds tussen 12% en 15% van die bevolking uit. Die invloed van tradisionele denke op die swart bevolking is egter veel groter as wat die persentasie aandui. Moslems en Hindoes verteenwoordig elk minder as 2 % van die bevolking, maar speel 'n veel groter rol as wat hulle getalle mens sou laat dink vanwee hulle kontak met die invloedryke blokke van Islam en Hindoe"isme elders in die wereldI . Hoewel elkeen van hierdie godsdienste 'n eie identiteit het en aanspraak kan maak op die vryheid om hulle geloof te beoefen2 , is daar tog terreine waarop samewerking tussen die godsdienste 'n groot uitdaging geword het. 'n Mens dink hier aan terreine soos menseregte en menswaardigheid, bevolkingsontwikkeling, bekamping ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(2) 1995 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(2) 1995 277 van vigs, bestryding van more Ie verval, misdaad en geweld en die ophef- fing van armoede en die lewenspeil van mense. AIle godsdienste het die ideaal om 'n beter we reid te skep en om sinvol betekenis te gee aan die menslike bestaan in 'n verwarde wereld. Dit gee ten minste 'n grondslag vir samewerking ten spyte van die radikale verskille wat daar tussen hulle mag wees. Dit is veral op die terrein van die heropbou en ontwikkeling van die bree Suid-Afrikaanse gemeenskap dat die verskillende godsdienste uitgedaag word om elkeen 'n bydrae te lewer tot opbou van die geheel. Hulle moet ook kyk of daar terreine is waarop hulle kan saamwerk. In hierdie artikel wil ons kyk na 'n aantal religieuse motiewe wat 'n invloed kan he op heropbou en ontwikkeling. Te midde van die gebrokenheid, verskeurdheid en agterstande op talle gebiede wat in Suid-Afrikaanse gemeenskappe ervaar word, is ons almal maar te bewus van die behoefte aan heropbou en ontwikkeling. In 'n land waarin armoede, ongeregtigheid, ongelykheid, ongeletterdheid, geweld en misdaad hoogty vier, is die klem wat op heropbou gele word eintlik vanselfsprekend. Vanuit 'n teologiese gesigshoek gesien, is die gebrokenheid waarin die wereld hom bevind ook nie in obreenstemming met God se wil nie. Hy het juis ingegryp om 'n stukkende, verlore en verknegte wereld weer heel te maak, te verlos en te bevry. Hiertoe het Hy sy Seun in die wereld ingestuur en sy Gees op pinksterdag uitgestort. Ons kan dus met reg se dat heropbou en ontwikkeling in ooreenstemming met God se reddingsplan vir die wereld is. Oak by ander godsdienste wat in ons land teenwoordig is, is daar dimensies wat heropbou van die samelewing belangrik ag en daarom ook kan stimuleer. Die regering se heropbou- en ontwikkelingsplan kan nie slaag as daar nie aandag aan die godsdienstige dimensies gegee word nie. Die mens se verhouding tot God is primer en daaruit vloei al die mens se ander verhoudinge. Die golf van misdaad, die verslawing aan dwelms en alkohol en die spiraal van geweld kan nie gestuit word indien mense se gesindhede nie deur godsdiens verander word nie. Daar word tans groot klem gele op die materiele en ekonomiese aspekte van heropbou en ontwikkeling. Die verwaarlosing van geestelike aspekte kan egter tot die mislukking van die program lei. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(2) 1995 Godsdiens bepaal grootliks mense se motiewe en optrede. Dit het oak 'n invloed op mense se opvattings oor armoede en ontwikkeling. Ons wil vervolgens let op 'n aantal godsdienstige modelle in ons land wat 'n invloed kan he op heropbou van die gemeenskap. Die rol wat hulle kan speel maar ook die gebreke van die mode lIe moet aangetoon word. GODSDIENSTIGE PERSPEKTIEWE 1 \VETTIESE MODEL: ISLM1 'Vanneer die muezzin op die minaret, die toring van die moskee, k!im om mense op te roep tot gebed op Vrydag, roep hy uit: "Allah is die allergrootste, ek getuig dat daar geen god is behalwe Allah nie; ek getuig dat Mohammed die Apostel is van God. Kom en aanbid! Kom na die hoogste goed (HCI)ya al-Falah),,3. Die oproep na die goeie beteken 'n oproep na geluk, vrede en voorspoed wat die volk van God ervaar in sy teenwoordigheid. Dit is egter ook 'n oproep om die goeie uit te leef in die gemeenskap van elke dag. Dit is 'n oproep tot die opbou en heel maak van die gemeenskap4. Vir Islam is die hoogste goed die absolute gehoorsaamheid aan die wil van Allah soos geopenbaar in die Qur'an. Om 'n Moslem te wees beteken dan ook om in totale gehoorsaamheid aan Allah te lewe. 'n Moslem is dienskneg en slaaf van Allah. Daarby moet onthou word dat Islam die tot ale lewe van mense omspan en nie net 'n aspek daarvan nie. Daar word nie geskei tussen die pligte van die gelowige en die van die staatsburger nie. Sosiale verpligtinge is religieus van aard en godsdiens word nie net in die moskee beoefen nie, maar ook in die markplek. Die oproep tot die daad - die doen van die goeie - is dus sowel 'n sosiale as 'n godsdienstige oproep. Islam omspan dus die geestelike, politieke, ekonomiese en wetenskaplike sfere van die leweS. Die doen van wat goed is, word teruggevoer na die wil van Allah soos geopenbaar in die Qur'an. Daaruit is afgelei die Shariah - die universele wet wat 'n mens se totale lewe bepaal en jou sosiale verpligtinge omskryf. Die goddelike wet bepaal die totaIe lewe. Dit gee aan Islam 'n deur en deur wettiese karakter. Dit wat goed is word bepaal deur Allah, die profeet, die Qur'an, die tradisie en uiteindelik deur die Ummah - die gemeenskap wat die plig het om die tradisie te bewaar en te verklaar. Konsensus speel dus 'n groot rol in die bepaling van wat reg of verkeerd is6• Die oproep tot Fallah is dus 'n oproep tot die noukeurige onderhouding van die 5 pligte: die geloofsbelydenis (Shahadah); gebed (salat); vas (sawn); gee van Iiefdadigheid, aalmoese (zakat) en die pelgrimstog na Mekka (Haj))7. 1 \VETTIESE MODEL: ISLM1 Waar dit in hierdie artikeI gaan om die sosiale verantwoordelikhede teenoor die minderbevoorregtes in die gemeenskap, gaan dit dus veral om die Znkat - die gee van aalmoese. Die filosofie hieragter is dat daar groter gelykbeid en geregtigheid in die samelewing moet bestaan8• In die Qur'an ISSN 0257-8891 = SKRIF E~ KERK Jrg 160) 1995 279 word ook die woord Sadaqar vir aalmoese gebruik. Dit dui op geregtigheid en regverdigheid wat moet heers in die gemeenskap. Dit Ie 'n plig op elke Moslem om vrywillige liefdadigheid en geregtigheid teenoor armes en noodlydendes te beoefen. Dit het die gewoonte van bedelary in Moslemlande laat toeneem9• Die ZLlkat was egter min of meer 'n verpligte belasting van tussen 21h % tot 10% van 'n persoon se inkomste. In Moslemlande word dit meestal aan die owerhede oorbetaal, maar elders word dit deur die geloofsgemeenskap self aangewend. Hieruit word armes, weduwees en weeskinders versorg, hulp aan vreemdelinge gebied en selfs slawe vrygekoop. Dit kan ook gebruik word vir onderwys en vir die stryd om die uitbreiding van Islam. Moslemteoloe beskou ZLlkar as 'n ideologie van sosiale verantwoor- delikheid wat beter is as kapitalisme en kommunisme. Dit voorkom die uitbuiting van kapitalisme en besweer die gebrek aan private inisiatief by kommunisme. Uiteindelik is die doel om 'n meer eweredige verspreiding van besittings tussen ryk en arm te kry. Die rykes het 'n plig teenoor armes. Om te besit beteken ook om te dee!. Eiendom wor~ slegs in trust ontvang om weer te gebruik ten bate van die gemeenskap. Dit verklaar waarom daar meesal groot trustfondse onder Moslems beskikbaar is om vir verskillende vorme van liefdadigheid te gebruiklO. ZLlkat leer aan die Moslem sosiale verantwoordelikheid. Dit skerp sy gewete op om gehoorsaam te wees aan die wet. Die wet kan egter 'n swaar tugmeester wees. Daar is altyd die vraag of die gehoorsaamheid aan die wet genoegsaam uitgevoer is. Die wet verplig ook in die eerste pJek hulp aan behoeftige Moslems. By al die goeie wat gedoen word binne die raamwerk van Znkar ontbreek tog soms die liefde. Plig sonder liefde, kan aan liefdadigheid so 'n wettiese karakter gee dat die egte medemenslikheid daaruit verdwyn. Dit is duidelik dat Islam 'n teorie van sosiale verantwoordelikheid het wat mense oproep tot hulp aan minderbevoorregtes. Die wettiese karakter van 'n verpligte belasting skep tog 'n probleem. 1 \VETTIESE MODEL: ISLM1 Die motief is op die ou end selfsug (my eie onderhouding van die wet) eerder as ware medelye met die behoeftige. Die idee van 'n belasting vir minderbevoor- regtes funksioneer ook net in lande waar die Moslemwette verpligtend is. In Suid-Afrika, waar Moslems in die minderheid is, kan dit nie funksiOIleer nie. Die plig tot vrywillige liefdadigheid, skep 'n morele basis om Moslems op te roep tot samewerking in die bestryding van armoede. Ook hier is daar tekortkominge. Die gedagte van aalmoese uitdeel aan armes laat nie reg geskied aan hulle menswaardigheid nie. In Moslemlande het dit GODSDIENSTIGE PERSPEKTIEWE 280 ook aanleiding gegee tot grootskaalse bedelary. Die gewer salf sy eie gewete en die ontvanger leer om athanklik te word van aalmoese. Verder is Moslems geneig om vrywillige liefdadigheid te beperk tot geloofsgenote. Suid-Afrikaanse Moslems het al groot veldtogte ge"inisieer om lydende Moslems elders in die wereld te help. Daar is nog nie grootskaalse projekte aangepak vir die opheffing van swart gemeenskappe nie. Ten spyte van bogenoemde kritiek is daar 'n gemeenskaplike ideaal tot sosiale verantwoordelikheid wat 'n basis vir samewerking tussen Moslems en Christene op hierdie gebied kan skep. Daar bestaan 'n morele basis van waaruit 'n oproep op Moslems gedoen kan word om deel te neem aan die heropbou en ontwikkelingsprogram (HOP) in Suid-Afrika. Hulle het toe gang tot finansiele bronne in Arabiese lande wat groot steun vir die HOP-program sou kon verskaf. Tot dusver is Islam se bronne grootliks tot eie voordeel en uitbreiding aangewend. Hulle behoort uitgedaag te word om vee I meer daarvan in te ploeg vir die opbou en ontwikkeling van die gemeenskappe wat nie hulle geloof aanhang nie. 3 DIE KAmlA-l\IODEL: HINDOKiSl\1E In die HindoeYsme word die goeie werke teenoor die noodlydende me de mens grootliks bepaal deur die werking van kanna. Kanna is 'n Sanskrit-woord wat beteken aksie, handeling, daad. Dade van mense kan goed of sleg wees. Karma bepaal dat goeie dade be loon word en sIegte dade gestraf word 11. Kanna is daardie geheimsinnige onpersoonlike kosmiese morele orde wat outomaties in werking tree om die goeie te beloon en die kwade te straf. Dit is dus 'n kosmiese wet dat 'n goeie daad geluk sal bring en 'n slegte daad ongeluk en ellende. Dit is dus 'n verabsolutering van die beginsel van wat 'n mens saai, sal jy maai. Kanna word nou gekoppel aan die gedagte van Sarnsara. Samsara is die cwige wiel van inkarnasies van siele in hoer of Iaer vorms. Die wyse waarop 'n reYnkarnasie gaan plaasvind, word deur karma bepaal. Wie goed geleef het, kon in die volgende Iewe met 'n hoer sosiale status gebore word. Die wat sIeg geleef het, kan in 'n Iaer vorm ge·inkarneer word soos byvoorbeeld die van 'n hond of 'n vark. Karma sal dus grootliks bepaal of 'n mens gebore word in die priesterklas, die soIdatekIas, die handelaarsklas of die arbeidersklas. Die klas waartoe 'n mens behoort, bepaaI ook jou verpligtinge (dhanna) in die samelewing. Die probleem met kanna is die onverbiddelike wyse waarop dit werk. Die straf volg outomaties en daar is geen ruimte vir berou of ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(2) i995 281 vergifnis nie. Die mens se lot word onverbiddelik deur sy eie dade bepaal. Hy is die slagoffer van 'n onverbiddelike kosmiese more Ie ordel2• vergifnis nie. Die mens se lot word onverbiddelik deur sy eie dade bepaal. Hy is die slagoffer van 'n onverbiddelike kosmiese more Ie ordel2• Kanna verklaar die verskille wat tussen plante, diere en mense be~taan. Dit verklaar en bestendig ook die verskillende klasse in die samelewing. Dit verklaar verder die verskille tussen ryk en arm. Dit het tot gevolg dat armoede en ellende soms gelate in Hindoe-gemeenskappe aan- vaar word. Dit is immers die gevolg van mense se eie optrede van die verlede wat hulle huidige lot bepaal. Daar kan dus nie veel daaraan gedoen word nie. 'n Mens kan egter deur jou goeie werke jou lot vir die toekoms verbeter. Een van die verlossingswee in Hindoelsme is die kanna-lnarga. Dit is verlossing deur goeie dade. 3 DIE KAmlA-l\IODEL: HINDOKiSl\1E Deur onseIfsugtige dade en deur die regte rituele handelinge kan 'n mens tog aan die wiel van relnkarnasie ontsnap en deel word van die AI-Gees. Dit is verlossing Moksja. Dit moedig mense aan tot onbaatsugtige diens aan die naaste. Die hoogste werklikheid (Brahlnaan) is teenwoordig in die armes, ellendiges, blindes, bedelaars en siekes. Diens aan hulle is ook diens aan die Brahmaan en dit kan help om uiteindelik 'n eenheid met Hom te beIeef13• Die kanna-model spoor mense aan tot gOeie werke om hoofsaaklik selfsugtige -redes. Dit kan jou help om in 'n volgende lewe in 'n beter posisie te wees of dit kan jou help om tot uiteindelike verlossing te kom. Die religieuse pligte van die Hindoe"isme is grootliks gerig op die mistieke eenwording met die AI-Gees. Dit is in wese 'n religie wat eerder die wereld wil ontvlug as om dit te wil verander en te verbeter. Die gevolg is dat Hindoes die sosiale gebrokenheid (soos wat dit byvoorbeeld in die Kaste-stelsel tot uiting kom) met groot gelatenheid kan aanvaar. Die minder bevoorregte het baie tyd om langs die weg van kanna en talle relnkarnasies sy eie posisie te verbeter in lewenssiklusse wat nog kom l4• Die gedagte van hulp aan mense wat nie in die struktuur van Hindoelsme leef nie, funksioneer nie. Die lot van die onaantasbares in Indie het dus treurig gebly en Hindoes het hulle min daaraan gesteur. Daar is dus groot struikelblokke wat oorkom sal moet word voordat Hindoes op 'n groot skaal betrek sal kan word by deelname aan heropbou en ontwikkeling. Die Christelike ideale van barmhartigheid en geregtigheid en hulp aan almal wat in nood is, sal die tekortkominge in die Hindoelsme moet aanvul ten einde 'n bree sosiale verantwoordelikheid te ontwikkel. GODSDIENSTIGE PERSPEKTIEWE 282 (a) Verandering van 'n geslote sakrale kosmos na 'n oop gedesakraliseerde kosmos (a) In die tradisionele kosmologie is die heelal 'n geslote stelsel van kragte waarin aIle voorwerpe met mekaar in verband staan en op mekaar invloed uitoefen. Van die stelsel is die Opperwese en die mens ook dee!. Daar is geen radikale verskil tussen Skepper en skepsels nie. Die mens word as mikro-kosmos en die Opperwese as makro-anthropos beskou. In hierdie geslote kosmos word alles in balans gehou deur kragte wat op alles inwerk. Dit is inderdaad 'n sakrale kosmos omdat dit gevul is met geeste en kragte. Die Opperwese is die bron van kosmiese lewenskrag wat ook in aIle bestaande dinge aangetref word. In hierdie wereld van geeste en kragte is die mens so vasgevang dat hy weinig vryheid van beweging en keuse het. Hy is 'n gevangene van die kosmiese kragte. Hy leef in voortdurende vrees vir mense wat die kragte kan beheers en manipuleer. Onder die invloed van die evangelie moet hierdie geslote sakrale kosmos egter verander word in 'n oop, gedesakraliseerde kosmos. Dit beteken die erkenning van 'n persoonlike God wat volmagtig_ regeer oor sy skepping. Hy gebruik die mens as sy gevolmagtigde verteenwoordiger om te regeer oor die skepping. Die mens word dus bevry van die vrees vir geeste en kragte. Hy word nie meer deur die natuur gemanipuleer nie, maar kan self die natuur beheers. Die kosmos is nie meer 'n heilige en onaanraakbare ruimte nie, maar 'n neutrale ruimte waar God aan die mens 'n roeping gee om sy kultuurtaak uit te oefen. Die wereld moet dus gedesakraliseer word van die invloed van geeste en kragte. As die proses egter te ver gevoer word, word dit 'n totaal gesekulariseerde wereld waarin daar geen plek meer is vir die transendente nie. Wanneer bogenoemde oorgang plaasgevind het, sal die magiese benadering van die kosmos wat ingestel is op 'n manipulering van kragte, vervang kan word met 'n wetenskaplike benadering waarin die natuurwette geken en beheers kan word. Die rituele benadering waardeur die kosmiese kragte beheer moet word, sal vervang word met geloofsafhankIikheid van God en gebed. Voordat hierdie oorgang plaasgevind het, sal die basiese wette wat wetenskap en tegnologie beheers, nie begryp kan word nie. (b) Verandering van 'n geslote sakrale stam-gemeenskap na 'n oop pluralistiese gemeenskap (b) Verandering van 'n geslote sakrale stam-gemeenskap na 'n oop pluralistiese gemeenskap Die tradisionele gemeenskap word oorheers deur die belange van die eie stamgroep. Alles wat tot voordeel van die starn is, is goed en alles wat tot 284 4 DIE BALANS VAN KOSMIESE KRAGTE-l\IODEL: AFRIKA TRADISIONELE GODSDIENSTE. Die kosmologie in Afrika bestaan uit 'n eenheid, 'n harmonie en totaliteit wat saamgestel is uit die Opperwese, die geeste, mense, diere, plante en lewelose dinge. Alles word in balans gehou deur 'n fyn balans van kosmiese kragte wat in mindere of meerdere mate in aIle bestaande dinge voorkom. Die Opperwese is die bron van lewenskrag en die geesteswereld die bemiddelaars daarvan. Op 'n beperkte wyse word dit beskikbaar aan mense, diere, plante en dinge. Die lewenskrag kan vermeerder of verminder word deur magiese handelinge. Die sirkel is die simbool wat die beste uitdrukking gee aan die gevoel van heelheid en harmonie. Daarom is die tradisionele hut rond en die tradisionele stat 'n sirkel van hutte. So is die beeskraal en selfs die graf rond en die inkatha as simbool van die Zoeloevolk se eenheid is 'n spiraal. Binne die sirkel is Ie we en eenheid, krag en harmonie, gemeenskap en beskerming. Buite die sirkel is gevaar en dood, siekte en chaos, eensaamheid en verval. Die kosmiese totaliteit vind in die menslike samelewing en weI in die stam- en familieverband neerslag. Binne die kleiner en groter familie is daar dieselfde harmonie, beskerming, gemeenskap en voorspoed. Die mens voel hom een met die gemeenskap maar ook met die kosmiese totaliteit. Alles wat die harmonie bedreig, is uit die bose. Hierdie holistiese Iewens- en wereldbeskouing het aan indiwidue en gemeenskappe geluk, sekuriteit, krag, voorspoed, vrede en gemoedsrus verseker. Harmonie en welsyn hang daarvan af of die mens in hierdie totaliteit sy regte plek gevind en behou het. Welsyn en geluk in Afrika hang dus ten nouste met die kosmiese balans en die harmonie in die stamgemeenskap saam. Wanneer dit verbreek word is die mens ontwrig en sielsongelukkig. Dit verklaar die ontwrigtende uitwerking van akkulturasie. Die groot klem op ware menswees, harmonie met die natuUf en harmonie in die gemeenskap moet positief beoordeel word. Daar is egter ook aspekte van hierdie model wat ontwikkeling en die heropbou van die gemeenskap ernstig kan strem. Veral op drie terreine behoort die tradisionele model deur die Christelike evangelie verander en hervorm te word. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(2) 1995 283 (a) Verandering van 'n geslote sakrale kosmos na 'n oop gedesakraliseerde kosmos GODSDIENSTIGE PERSPEKTIEWE nadeel is, is verkeerd. Die voorvadergeeste bewaar die stamtradisies en stamgebruike en dit mag nie verander word nie. Die teenwoordigheid van die voorvadergeeste as deel van die starn maak dit 'n sakrale gemeenskap. Die opperhoof is die verteenwoordiger van die Opperwese en die kosmiese kragte op aarde en as sakrale hoof oefen hy goddelike gesag oor die starn uit. Deur die invloed van die evangelie moet hierdie gemeenskap verander na 'n oop pluralistiese gemeenskap waarin mense van ander stamme en groepe ook aanvaar word. Dit skep ruimte vir beTnvloeding wat weer op verandering en vernuwing van stamgebruike kan uitloop. Partiku- larisme kan nou verander word in 'n meer universalistiese benadering waar aIgemeen menslike norme en regte geld. Dit sal ruimte skep vir groter verdraagsaamheid teenoor andersdenkendes in die gemeenskap. Hulle is dikwels juis die mense wat verandering en vernuwing kan bevorder. Verdraagsaamheid en aanvaarding van mense van ander stamme en politieke oortuigings is juis in Suid-Afrika vandag van die grootste belang. Die geweldige beheptheid met lewenskrag, vitaliteit en vrugbaarheid in die gemeenskap as hoogste norm kan aileen so vervang word met ander norme soos byvoorbeeld diensbaarheid aan die medemens. Dit sal dus 'n totale verandering in wereldbeskouing verg om die oordrewe vrugbaarheidskultus en onbeheersde bevolkingsaanwas te verander na 'n uitgangspunt van verantwoordelike ouerskap. (c) Verandering van rituele pligte na morele verantwoordelikhede In die tradisionele gemeenskap kom die kwaad altyd van buite die mens af in die vorm van rituele onreinheid, smet of toordery. Dit moet afgewend word deur rituele wassinge, reiniginge en afweer van toordery. Min ruimte word gelaat vir die mens se eie morele verantwoordelikheid en vir 'n sondebesef wat in die hart van die mens sy oorsprong het. Morele verant- woordelikheid teenoor God en die medemens kan aIleen gevorm word deur die wet en die evangelie. Vir ontwikkeling en verandering is morele verantwoordelikheid teenoor God, die medemens en die lewensruimte van die mens egter 'n belangrike voorwaarde. Hierdie paar terreine illustreer die belangrike rol wat die christelike evangelie te speel het in die verandering van basiese tradisionele lewens- beskouinge. Baie meer voorbeelde sou genoem kon word. Akkulturatiewe kragte is besig om die tradisionele godsdienste van Afrika af te takel omdat hulle hulle nie goed leen tot aanpassing en vernuwing nie. As alternatiewe sal Afrika moet gryp na die Christendom of Islam, Marxisme of naakte 5 DIE DANKBAARHEIDSMODEL: DIE CHRISTELIKE DIAKONAAT Die Christel ike bewoenheid oor mense in nood spruit voort uit dankbaarheid van gelowiges vir die verlossing, bevryding en genesing wat God aan hulle skenk in Christus en deur die werking van die Heilige Gees. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(2) 1995 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 16(2) 1995 285 sekularisme of materialisme. Die kontinent kan maklik verval tot normlose samelewings waarin misdaad hoogty vier. Dit kan na die beste voorkom word as Christelike norme en beginsels nuwe sin en stabiliteit aan gemeenskappe in Afrika gee. Dit sal ook die deure vir verandering en vemuwing open en as geesteskrag dien waardeur dit verwesenlik kan word. (a) Teologiese begronding van die diakonaat Die diakonaat vind sy begronding daarin dat God nie die gebrokenheid soos ons dit in 'n onvolmaakte we reId ervaar wil legitimeer nie, maar dat Hy juis sy heilsplan in werking gestel het om te herstel en te vernuwe. Hy het ook aan die verloste mens as sy verteenwoordiger die opdrag gegee om helend, genesend en vertroostend in die gebroke wereld werksaam te weeSe Slegs enkele lyne in die begronding van die diakonaat as Skriftuur- like mandaat kan hier aangestip word: Die diakonaat is eerstens gegrond in God se barmhartigheid en geregtigheid. As barmhartige en regverdige God voed Hy die hongeriges en klee die naaktes; genees die siekes, blindes en lydendes; versorg die vreemdelinge, weduwees en weeskinders; laat reg geskied aan die verdruktes en bevry die gevangenes (V gl Eks 22:20-21; Lev 22:21; Deut 15:7-18; 24:17; Jes 58:5-7; Jer 7:6; Pss 82; 146:7-9;). God se barmhartigheid en geregtigheid vind sy hoogtepunt in die geboorte en sterwe van Jesus Christus as die lydende kneg van die Here. In sy bewoenheid oor die lydende en verdrukte mens is Christus teken van God se barmhartigheid en instrument van God se regverdiging van sondaars. In die Pauliniese briewe word in die oproep om barmhartigheid telkens na die voorbeeld van Christus verwys (2 Kor 8:9,10 en Fil 1:5). Die diakonaat in die gemeente word moontlik gemaak deur die Heilige Gees deur wie die gemeente as liggaam van Christus tot stand kom. Die Heilige Gees verander harde harte en skep 'n gesindheid van welwillendheid, Hefde en barmhartigheid teenoor mekaar. Hy skenk die vrug van die Gees wat 'n lewe van diensbaarheid moontlik maak. Hy skryf die verbondswet in die harte van gelowiges en laat die liefde en barmhar- GODSDIENSTIGE PERSPEKTIEWE 286 tigheid van Christus in hulle lewe gestalte kry. Hierdie trinitariese begronding konstitueer die eie aard van die kerklike diakonaat en onderskei dit van humanitere hulpverlening. Dit spruit voort uit 'n lewende verhou- ding met God drie-enig en kan daarom ware hoop aan 'n lydende wereld bring. Dit moet onthou word dat die diakonaat ook binne bepaalde perspek- tiewe funksioneer. Eerstens funksioneer dit binne 'n verbonds-perspektief. God het 'n genadeverbond met sy yolk gesluit waardeur hulle 'n bepaalde status en roeping ontvang. Binne die ruimte van die verbond word barmhartigheid en geregtigheid moontlik. Verbondskinders word opgeroep tot 'n verbondslewe van dankbaarheid. Dit maak diakonaat tot dankbaar- heidsdiens. Mense wat soveel genade ontvang het, kan ook genade betoon. Tweedens funksioneer die diakonaat binne koninkryksperspektief. Die Koning van die Koninkryk wil die beginsels van sy Koninkryk laat geld. Hiervan is barmhartigheid, geregtigheid, liefde en vrede belangrike elemente. Die Koninkryk breek in 'n gebroke werklikheid in en binne die ruimte van die Koninkryk word iets van God se barmhartigheid en gereg- tigheid beleef. Gelowiges word opgeroep om die beginsels van die Koninkryk in die konkrete lewenssituasie van lydende mense in 'n gebroke wereld sigbaar te maak. Derdens funksioneer die diakonaat in 'n eskatologiese perspektief. Dit funksioneer in die wete dat die volkome herstel van die gebrokenheid eers met die wederkoms sal geskied. Dit gee aan die diakonaat 'n voorlopige tekenkarakter. Dit rig tekens op van die komende volmaaktheid. Dit is nietemin belangrike tekens van hoop vir die wereld - tekens dat 'n volkome herstel op pad is. Dit rig tekens op van die Koninkryk wat nou reeds in 'n gebroke wereld inbreek. maar wat eenmaal in sy volmaakte gestalte sal kom. Dit alles wys heen na die feit dat die diakonaat 'n roeping en mandaat van die kerk van Christus in 'n gebroke wereld is. Dit is die opdrag van die Here: "\Vees barmhartig soos julle Vader in die hemel barmhartig is" (Luk 6:36). Die sentrale tema van die bergrede by Lukas is dat die dissipels barmhartigheid teenoor ander mense en in besonderheid ook teenoor hulle vyande moet bewys. Die gelykenis van die barmhartige 5amaritaan (Luk 10) spel die aard en omvang en adres van die barmhartig- heid duidelik uit. Die nuwe verbondsvolk van God moet hulle lewe Inrig volgens die Wet van die Koning wat gese het: "Elkeen wat onder julle groat wi! word, moet julIe dienaar wecs" (Mat 20:26). GODSDIENSTIGE PERSPEKTIEWE 50 is die grondslag van 'n dienende gemeente in 'n lydende \vereid gele. Die gemeente vind die sin van sy ISSN 0257 .. 889! =:= SKRIF EN KERK Jrg 101:::: i995 287 bestaan in dieris aan die wereld. Die gemeente moet sy verskeidenheid van gawes aanwend in diens van die ander. .. As goeie bedienaars van die veelvuldige genade van God moet elkeen, namate hy 'n genadegawe ontvang het, die ander dien" (1 Pet 4:10). So gesien, word die diakonaat 'n dankbaarheidsdiens en barmhartig- heidsdiens wat die sigbare sy is van God se liefde vir 'n noodlydende wereld. Dit is tegelyk die sigbare aspek van die getuienis en verkondiging dat God besig is om in Christus en deur die Heilige Gees die stukkende en sondige wereld heel te maak. Dit alles sou net mooi teoriee bly indien die diakonaat nie gestalte vind in praktiese dade van barmhartigheid en geregtigheid van die kerk in die we reid nie. Hieraan word ten slotte aandag gee. (b) Die diakonaat as praktiese daad van die kerk in die wereld Die wyse waarop die diakonaat as handeling van die kerk in die wereld gesien word, hang af van die konteks waarin mense leef en van die uitgangspunte waarvolgens hulle die Skrif verstaan. In die bevrydingsmodel beleef mense hulle situasie as onderdrukking en hulle primere strewe is na bevryding. God wil hulle uit 'n situasie van armoede en onderdrukking uitlei, maar hierin het hulle self ook 'n rol te speel. Die armes moet in opstand kom teen hulle situasie en politieke en kerklike drukgroepe vorm om hulle posisie te verbeter. Die kerk moet in die vorm van basisgemeentes self 'n instrument van verandering en selfs rewolusie word. Die onregverdige gesagstrukture moet aangeval word en vernietig word sodat geregtigheid vir almal kan geskied. Hier val die klem op diakonaat as sosio-politieke handeling. In die pietiese model word die we reid beleef as 'n plek vol sonde waaruit mense gered moet word. Binne die kring van gelowiges is daar vrede en beskerming. Die sondige wereld kan beswaarlik verander word en daarom moet dit liewer vermy word. Armoede en lyding sal daar altyd wees tot,dat die nuwe aarde deur God geskep word. Barmhartigheid moet bewys word aan noodlydendes wat op jou weg kom, maar die vernuwing van die samelewing is nie die taak van die kerk nie. Hier val die klem op diakonaat as geisoleerde dade van barmhartigheid en as verlossings- handeling. Die koningryksmodel aanvaar dat die koninkryk van God inbreek en 'n werklikheid word in 'n sondige en gebroke wereld. Die gelowige is geroep om mee te werk aan die koms van die omvattende koninkryk wat verlossing uit sonde en redding uit nood insluit. Die tekens van die GODSDIENSTIGE PERSPEKTIEWE 288 koninkryk word hier reeds opgerig deur dade van barmhartigheid en geregtigheid. Die beginsels van die koninkryk word so ver moontlik in die samelewing ingedra hoewel die finale bevryding van nood en lyding eers met die voleinding sal plaasvind. Hier val die klem op diakonaat as dade van barmhartigheid en geregtigheid wat gerig is op die vergestalting van die omvattende koninkryk. Hier is diakonaat dus koninkrykshandeling. Vanuit hierdie raamwerk van diakonaat as koninkrykshandeling word elke gelowige lidmaat, elke ampsdraer en elke gemeente opgeroep om deel te he aan die heropbou van die gemeenskap en die genesing van die gebrokenheid waarin ons Iewe. So Iewer ons 'n bydrae tot die koms van God se koninkryk in 'n stukkende wereld. 6 SA..\,IEVATTING Uit alles wat gese is, is dit duidelik dat die godsdienstige dimensies in die opbou van die gemeenskap nie misgekyk mag word nie. Al die godsdienste in Suid-Afrika het perspektiewe wat die heropbou en ontwikkeling van die gemeenskap kan stimuleer. Dit behoort positief en konstruktief aangewend te word. Elemente wat dit strem behoort raakgesien en erken te word. In 'n proses van samewerking kan godsdienste mekaar se gebreke aanvul. \Vaar Christelike kerke die oorgrote meerderheid van mense in ons land verteenwoordig. Ie daar 'n groot verantwoordelikheid op die skouers van die kerke om die uitdaging van heropbou en ontwikkeling raak te sien en konstruktief daaraan deel te neem. Die nodige ekumeniese strukture behoort geskep te word om daaraan uitvoering tegee. Die mees primere taak van die kerke bly steeds om mense tot geloof en bekering op te roep sodat hulie vanuit die regte verhouding tot God hulle ook in dankbaarheid en met barmhartigheid tot die me de mens in nood kan wend. Daarna is dit die taak van kerke om deur 'n aktiewe diakonaat ook aan heropbou programme deel te neem om op die wyse tekens op te rig van die teenwoordigheid van God se Koninkryk in die wereid. NOTAS: J J Kritzinger, Die godsdiensmosaiek van Suid-A/rikn, ISWEN, Universiteit van Pretoria 1986, 4. 2 N Koshy, Religfous freedom iro a changing world, Geneva 1992, 115. 3 K Cragg, The call a/the minaret. New York 1956.105. 4 Cragg, a w, 140. 2 N Koshy, Religfous freedom iro a changing world, Geneva 1992, 115. 3 K Cragg, The call a/the minaret. New York 1956.105. ISSN 0257-8891 = SKRlF EN KERK Jrg 16(2) 1995 J J Kritzinger, Die godsdiensmosaiek van Suid-A/rikn, ISWEN, Universiteit van Pretoria 1986, 4. 7 G C Oosthuizen, Die godsdienste van die wereld, Pretoria 1977, 68. 7 G C Oosthuizen, Die godsdienste van die wereld, Pretoria 1977, 68. 8 Moosa, a w, 233. 9 Cragg, a w, 151. 10 Cragg, a w, 153. 11 Oosthuizen, a w, 181. 12 R C Zaehner, Hinduism, Oxford 1966, 102 ev. 13 P Maxwell en T Naidoo, "The religions of India", in: De Gruchy en Prozesky, aW,66. 14 H C Wolf, "The Hindu tradition", in: S G Fry, J R King, E R Swanger & H C Wolf, Great Asian religions, Grand Rapids 1984, 41. 290 GODSDIENSTIGE PERSPEKTIEWE ISSN 0257-8891 = SKRlF EN KERK Jrg 16(2) 1995 289 5 N Smart, The religious experience of mankind, New York 1984, 408. 6 E Moosa, "Islam" in: J W de Gruchy en M Prozesky, A Southern African guide to world religions, Kaapstad 1991, 210.

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/453/379

Afrikaans

Jesaja 7:14 en die maagdeIike geboorte* W S Prinsloo (UP) W S Prinsloo (UP) Isaiah 7:14 and the virgin birth Despite the fact that Matthew 1:22-23 uses Isaiah 7:14 to legitimise the virgin birth - or, rather the virgin conception - Isaiah 7:14 can not be interpreted to be a prediction of the virgin birth. Matthew 1 :22-23 is a total reinterpretation of Isaiah 7:14 and cannot be applied as a criterion to the reading of Isaiah 7:14. These are two unique texts, each having its own junction and message. ABSTRACT Isaiah 7:14 and the virgin birth *Kort referaat gelewer tydens die Interdissiplinere Simposium, 2 Mei 1996, gereel deur die Fakulteit Teologie (Afd A), Universiteit van Pretoria. JESAJA 7:14 JESAJA 7:14 2 Jesaja 7 vorm deel van 'n groter geheel, naamlik Jesaja 6: 1-9:6. Hoewel hierdie gedeelte nie in alle opsigte eenvormig is nie, vorm dit tog 'n natuurlike eenheid. Anders as die voorafgaande en die daaropvolgende gedeeltes bestaan Jesaja 6:1-9:6 hoofsaaklik uit narratologiese of verhalen- de stof. Dit is ook opvallend dat die profeet hier heel dikwels in die eerste persoon aan die woord is wat maak dat hierdie gedeelte dikwels as gedenk- skrif of memoirs van Jesaja getipeer word. Die sentrale tema van Jesaja 6:1-9:6 is die mislukking van die koningshuis van Juda en hulle volgehoue verwerping van die profetiese verkondiging. Nog 'n samebindende faktor by Jesaja 6: 1-9:6 is die feit dat hierdie gedeelte verbind word met die gebeurtenisse tydens die Siro-Efraimitiese oorlog gedurende die agste eeu vC. Die Siro-Efraimitiese oorlog (± 7331732) handel oor 'n konflik tussen koning Agas van Juda aan die een kant en Peka van Israel (= Efraim) en Resin van Damaskus (= Sirie) aan die ander kant. Die aanleiding tot hierdie oorlog was dat Resin en Peka in die lig van die Assiriese bedreiging 'n anti-Assiriese koalisie gesluit het, maar dat Agas geweier het om saam met hulle daaraan mee te doen. Hier- die weiering van Agas loop daarop uit dat Peka en Resin volgens 2 Konings 16 'n poging aangewend het om Jerusalem oor te neem en om die koningskap van Agas omver te werp. Hoewel hulle nie daarin kon slaag om Jerusalem in te neem nie, is daar tog sprake van groot verliese wat Juda gely het (2 Kron 28). Die aanval van Resin en Peka teen Juda misluk egter omdat Agas die hulp van die Assirier Tiglatpileser III teen hulle inroep (2 Kon 16; 2 Kron 28). Ironies genoeg, ontsnap Agas die Siro- Efraimitiese bedreiging net om 'n vrywillige vasaal van Assur te word. Dit is binne hierdie spesifieke konteks dat Jesaja 7 gelees moet word. Agas se keuse om op Assirie le vertrou staan Iynreg teenoor die advies van die profeet Jesaja. Agas se optrede word as ongeloof en as 'n mosie van wantroue in Jahwe deur die profeet beskou. Om by die kern van die gedeelte uit te kom: Jesaja 7:1-7 is 'n verhalende gedeelte waarin Jesaja tydens die Siro-Efraimitiese oorlog vir Agas by wyse van 'n heilsaankondi- ging en die Immanuelteken (vergeefs) oproep om op die Here te vertrou. 1 INLEIDEND Hierdie akademiese gesprek fokus op die maagdelike geboorte. Eintlik sou dit meer korrek wees om te praat van die maagdelike ontvangenis. Matteus 1 :22-23 verwoord die gebeure soos volg: 1 :22-23 verwoord die gebeure soos volg: "Dit het alles gebeur sodat die woord wat die Here deur sy profeet gese het, vervul sou word: "Dit het alles gebeur sodat die woord wat die Here deur sy profeet gese het, vervul sou word: 'Die maagd sal swanger woro 'Die maagd sal swanger woro en 'n Seun in die wereld bring, en hulle sal Horn Immanuel noem'. en 'n Seun in die wereld bring, en hulle sal Horn Immanuel noem'. Die naam beteken God by ons" (AV·J 983). Die naam beteken God by ons" (AV·J 983). Dit is duidelik dat Matteus 1 :22-23 vir Jesaja 7: 14 as legitimering gebruik vir die maagdelike geboorte. Hiervolgens word Jesaja 7 ge"interpreteer as 'n voorspelling wat gerealiseer het deurdat die maagd Maria, sonder die tussenkoms van 'n man, swanger geword het en vir Jesus gebaar het. My taak is nie om as propagandis vir 6f teen die maagdelike geboorte op te tree nie. Ek laat dit aan Nuwe-Testamentici oor om volledige kommentaar te lewer op die interpretasiemodel waarmee Matteus 1 vir Jesaja 7 benader. Ek wil hier slegs enkele opmerkinge oor Jesaja 7:14 maak en probeer om die gedeeJte primer binne sy eie konteks te lees. *Kort referaat gelewer tydens die Interdissiplinere Simposium, 2 Mei 1996, gereel deur die Fakulteit Teologie (Afd A), Universiteit van Pretoria. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 18(2) 1997 323 Digitised by the University of Pretoria, Library Services JESAJA 7:14 Jesaja 7:10-17 kan as die onmiddellike konteks van Jesaja 7:14 beskou word. Ten spyte van Agas se onwilligheid om 'n "teken" (ri'~) te aanvaar, se Jesaja dat Jahwe nietemin self 'n teken aan die koningshuis ('1'1 n~) sal gee. Die woord n·'~ word normaalweg in die Ou Testament, soos ook hier, gebruik om Jahwe se aktiewe teenwoordigheid en sy ingry- ping in die geskiedenis aan te dui. Die teken wat Jahwe sal gee is dat die JESAJA 7:14 JESAJA 7:14 324 :1~7jz sal swanger word en 'n seun met die naam Immanuel in die were Id sal bring. Die naam van die seun (Immanuel) bevestig juis wat pas gese is, naamlik dat dit hier oor 'n teken gaan wat die teenwoordigheid en ingryping van Jahwe moet aandui. Die vraag is egter hoe die woord :17t7jz verstaan moet word. Dit is belangrik om daarop te wys dat die Septuagint dit met 1] 7rap(jivoc;, dit is met "maagd" vertaal. Die Vulgaat, in aansluiting by die Septuagint, vertaal dit met virgo. Dit is egter ook belangrik om daarop te wys dat die ander Griekse vertalings soos Aquila, Symmachus en Theodotion dit met 1] ve&vtt;, dit wil se "jongvrou" vertaal. Dit is dus duidelik dat Matteus 1 :22- 23 by die Septuaginttradisie aangesluit het in sy gebruik van die woord 7rap()ivoc; ten einde die maagdelike geboorte te legitimeer. Matteus inter- preteer Jesaja 7:14 dus as 'n profesie wat sewe en 'n half eeue vooruit gewys het. Voordat daar na die moontlike betekenis van :17t7jz in Jesaja 7 gekyk word, sou dit egter loon om ook te kyk na die manier waarop die res van die Ou Testament die woord gebruik. Genesis 24:43 gebruik die woord om 'n ongetroude jongmeisie, wat oenskynlik ryp vir die huwelik is, aan te dui; Eksodus 2:8 praat van Miriam die suster van Moses as 'n :17t7jz; Psalm 68:26 praat van die tamboerynspelers in die tempel as ri'~?~; Hooglied 1:3 en 6:8 gebruik die woord om 'n geliefde aan te dui; Spreuke 30: 19 praat van die manier hoe die liefde tussen 'n man en 'n :17t7;? werk. Vit hierdie oorsig blyk dit dat daar geen konnotasie van maagdelikheid by ;,7t7jz te besp~ur is in die manier waarop die woord in die Ou Testament gebruik word nie. Die tertium comparationis wys eerder in die rigting van iemand wat seksueel ryp is of wat gereed is om 'n huwelik te sluit. "l7 7 l Wat van die voorkoms van ;"l7t7:l in die Ou Testament as geheel gese kan word, geld ook van Jesaja 7: 14. Hier is geen sprake van maagdelik- heid nie. Die klem val op 'n vrou wat geboorte aan 'n kind gaan gee. Die geboorte is teken van die Here se aktiewe ingryping in 'n krisistyd. Die woord ;"l7t7;? in Jesaja 7: 14 sou dus ook vertaal kon word met ·'jongvrou". JESAJA 7:14 Die presiese identifikasie van die jongvrou is egter ook 'n probleem. Dit is opvallend dat daar 'n bepaalde lidwoord v~~r die selfstandige naam- woord staan: ;'I7t7;;~, "die" jongvrou dus. Hoewel dit vir ons vandag moeilik is om ;'I~71~ te identifiseer kan ons tog die afleiding uit Jesaja 7: 14 maak dat dit vir die oorspronklike hoorders of lesers nie 'n probleem sou gewees het nie, aangesien die woord van die profeet blykbaar hier 'n bepaalde jongvrou in gedagte gehad het. Dit is juis een van die kenmerke van die Ou-Testamentiese profesie dat dit primer bedoel was en relevant moes wees vir die situasie waarin dit uitgespreek was en dat dit ook ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK lrg 18(2) 1997 325 verstaanbaar vir die hoorders moes wees. Vir Jesaja 7:14 om se we en 'n half eeue vooruit te wys, sou dus baie vreemd aan die aard van die profesie wees. verstaanbaar vir die hoorders moes wees. Vir Jesaja 7:14 om se we en 'n half eeue vooruit te wys, sou dus baie vreemd aan die aard van die profesie wees. Verskeie pogings is in die loop van die tyd aangewend om die jong- vrou te probeer identifiseer. Die volgende belangrikste pogings tot iden- tifisering kan genoem word: ;'i~7i word veral deur die Christelike kerk in aansluiting by Matteus met die maagd Maria, die moeder van Jesus geiden- tifiseer; die vrou van die profeet Jesaja word ook soms as 'n moontlikheid genoem; daar is ook 'n kulties-lI\itologiese interpretasie in die sin dat ;'i~7i 'n kultusfiguur sou wees wat 'ri rol sou speel in 'n rituele, heilige huwelik; daar is ook 'n kollektiewe interpretasie, naamlik dat "jongvrou" op elke vrou wat swanger sou wees of word, betrekking sou he; nog 'n moontlik- heid is dat die jongvrou 'n onbekende meisie in die skare sou wees waarna die profeet sou gewys het - vandaar die bepaalde lidwoord. Wanneer die konteks van Jesaja 7 egter in gedagte gehou word, naamlik dat die koningshuis van Juda hier aangespreek word deur die profeet en dat juis die geboorte van 'n koningskind 'n besondere teken sou wees van die teenwoordigheid van Jahwe, dan is die moontlikheid sterk dat ;'i~?i iemand in die destydse koninklike hotbouding sou wees, heelwaar- skynlik een van die koning se vrouens. JESAJA 7:14 Dit is ook belangrik om daarop te wys dat die woord van Jesaja wel in vervulling gegaan het in die sin dat die klein Judese koninkrykie van Agas die van Resin en die van Peka oorleef het. Sowel Peka as Resin is deur Assirie oorwin (vg} onderskeidelik 2 Kon 15:29 en 2 Kon 16:9). Dat Juda die aanslag van die Assiriese mag oorleef het en eers baie later in 587 vC deur die Babiloniers in ballingskap weggevoer is, was 'n wonderwerk - 'n Ji'K van die aktiewe ingryping van Jahwe. Wanneer hierdie interpretasie aanvaar word, kan die vraag weer eens gevra word of dit wel moontlik is om die "jongvrou" en die koning- seun waarvan Jesaja gepraat het te identifiseer. Hiskia, se un van Agas en Abia, sou baie goed by hierdie konteks kon inpas. Dit was juis Hiskia wat 'n politieke en godsdienstige hervorming bewerkstellig het en dit was tydens die regeringstyd van Hiskiadat Jahwe vir Jerusalem op wonderbaarlike wyse van die Assiriese beleg gered het (vgl2 Kon 18-19). 3 Uit bogenoemde bespreking kan die volgende afleidings gemaak word: 1 Jesaja 7: 14 is nie 'n voorspelling van die maagdelike geboorte of ontvangenis nie. Die Jesajateks moet binne sy eie literere en 1 Jesaja 7: 14 is nie 'n voorspelling van die maagdelike geboorte of ontvangenis nie. Die Jesajateks moet binne sy eie literere en !Ill JESAJA 7:14 historiese konteks verstaan word as 'n heilsorakel waarin Jahwe die ongehoorsame J udese monargie nogtans van Sy aktiewe ingryping verseker. historiese konteks verstaan word as 'n heilsorakel waarin Jahwe die ongehoorsame J udese monargie nogtans van Sy aktiewe ingryping verseker. Matteus 1 :22-23 is 'n totale herinterpretasie van Jesaja 7: 14. Matteus 1:22-23 is 'n nuwe teks naas die van Jesaja 7. Ons het hier dus te doen met twee unieke tekste, elkeen met sy eie funksie en boodskap. Matteus 1:22-23 moet - soos Jesaja 7:14 - gevolglik binne sy eie konteks gelees word. Matteus 1 :22-23 is 'n totale herinterpretasie van Jesaja 7: 14. Matteus 1:22-23 is 'n nuwe teks naas die van Jesaja 7. Ons het hier dus te doen met twee unieke tekste, elkeen met sy eie funksie en boodskap. Matteus 1:22-23 moet - soos Jesaja 7:14 - gevolglik binne sy eie konteks gelees word. 2 3 Met behulp van 'n interpretasiemodel, eie aan sy tyd, wat horn juis toegelaat het om woorde buite hulle konteks te gebruik, gee die skrywer van Matteus 'n totaal nuwe betekenis aan Jesaja 7 sodat dit 'n nuwe teks word wat die lesers daarvan moes oortuig dat Jesus wel die Christus is. Matteus gebruik juis 'n gesagsvolle teks, naamlik die uit Jesaja, om gesag aan sy stelling oor die maagdelike geboorte te verleen. Matteus 1 :22-23 relativeer nie die oorspronklike bedoeling of boodskap van Jesaja 7 nie. Matteus 1 :22-23 is ook nie 'n aanhaling van Jesaja 7: 14 in die eksakte sin van die woord nie en is gevolglik ook nie bedoel om as kriterium te dien van hoe Jesaja 7 ge·inter- preteer behoort te word nie. Wanneer Jesaja 7:14 binne sy eie konteks gelees word, het dit as gesagsvolle Woord steeds 'n unieke boodskap wat relevant bly - ook vir Christene. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 18(2) 1997 1'};7 Digitised by the University of Pretoria, Library Services

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/566/638

Afrikaans

Dekor of konteks? - Die verdiskontering van sosio-historiese gegewens in interpretasie van 'n Nuwe Testament-teks vir die prediking en pastoraat, geillustreer aan die hand van die 1 Petrus-brief F Janse van Rensburg (Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys) Decor or context? The utilisation of socio-historic data in the interpretation of a New Testament text for the preaching and pastorate, illustrated with First Peter Decor or context? The utilisation of socio-historic data in the interpretation of a New Testament text for the preaching and pastorate, illustrated with First Peter The article proposes, from a reformed perspective, a method for the valid utilisation of the socio-historic data of a New Testament book in the process of interpretation. Firstly a synoptic indication of the difference between a "background" and a "context" approach is given, as well as of a socio-historic and the socio-scientific approach, and qf an emic and an etic approach, in each case motivating the choice for a specific approach. The sources for the determination of the socio- historic context of the New Testament are indicated, and the preference for literary sources motivated. The theological perspective from which the utilisation is done, is defined, specifically the relation between the Bible text and other sources, in the light of Articles 2-7 of the Belgic Confession. The preferred view of text and society is given, as well as the reasons for the preference in each case. All of this is done, using First Peter as illustration. • Enersyds was daar vir byna 'n eeu die neiging om hierdie data te sien as bloot die "kultuur-historiese agtergrond" van die Nuwe Dekor of konteks? - Die verdiskontering van sosio-historiese gegewens in interpretasie van 'n Nuwe Testament-teks vir die prediking en pastoraat, geillustreer aan die hand van die 1 Petrus-brief Dekor of konteks? - Die verdiskontering van sosio-historiese gegewens in interpretasie van 'n Nuwe Testament-teks vir die prediking en pastoraat, geillustreer aan die hand van die 1 Petrus-brief 1.1 OrU~ntering en probleemstelling Die Nuwe Testament het ontstaan in, en dra die tekens van, ander kultu- rele en sosiale omstandighede as in die byna een en twintigste eeuse Suid-Afrika. 'n Mens kan eers die krag van Nuwe-Testamentiese woorde en begrippe begin verstaan, as daar vasgestel is wat hulle waarskynlik in die tyd van die ontstaan van die betrokke dokument beteken het (Van Unnik 1980:203). 'n Geldige konstruksie van die waarskynlike sosio- historiese konteks moet dus gemaak word. g Die data wat nodig is vir die konstruering van hierdie sosio- historiese konteks, is geredelik beskikbaar. Die verdiskontering daarvan in die interpretasieproses lewer egter etlike teoretiese en praktiese probleme op . • Enersyds was daar vir byna 'n eeu die neiging om hierdie data te sien as bloot die "kultuur-historiese agtergrond" van die Nuwe • Enersyds was daar vir byna 'n eeu die neiging om hierdie data te sien as bloot die "kultuur-historiese agtergrond" van die Nuwe nEKOR OF KONTEKS? nEKOR OF KONTEKS? 564 Testament, wat niks meer is as die (dooie) "dekor" van die dinamiese gebeure wat in die Nuwe Testament beskryf is nie. • Andersyds is daar weer dikwels die neiging om tot 'n ander uiterste op te gaan. Elliott (1981 :21) stel byvoorbeeld dat elke Nuwe-Testa- mentiese boek "like all documents of the early Christian movement, is a product of and a contribution toward a social world in the making". g • 'n Derde probleem kom by: die wyse waarop in die interpretasie- proses met die sosio-historiese gegewens van die eerste eeu omge- gaan word, het beslissende implikasies vir die wyse waarop die sosiale en politieke gegewens van die huidige tyd in die toepassing van die boodskap vir vandag verreken word. Die spesifieke probleem wat ondersoek word, is hoe sosio-historiese gegewens van 'n Nuwe-Testamentiese boek in die interpretasieproses deur 'n Gereformeerde Nuwe-Testamentikus en 'n bedienaar van die W oord in die reformatoriese tradisie verreken kan word. Die spesifieke probleem wat ondersoek word, is hoe sosio-historiese gegewens van 'n Nuwe-Testamentiese boek in die interpretasieproses deur 'n Gereformeerde Nuwe-Testamentikus en 'n bedienaar van die W oord in die reformatoriese tradisie verreken kan word. Om hierdie probleem op te los, word die volgende teoretiese vrae beantwoord, en ten opsigte van 1 Petrus (vera12:11-12) geillustreer: • Wat is die verskil tussen 'n "agtergrond"- en 'n "konteks"-benade • Wat is die verskil tussen 'n "agtergrond"- en 'n "konteks"-benade- ring, en die gronde vir voorkeur van die konteksbenadering? 1.1 OrU~ntering en probleemstelling • Wat is die verskil tussen die sosio-historiese en die sosio-weten- skaplike benadering, en die gronde vir voorkeur van die sosio- historiese benadering? • Wat is die verskil tussen 'n emiese en 'n "etic" benadering, en die gronde vir voorkeur van 'n emiese benadering? • Wat is die aard van die bronne vir die bepaling van die buite-teks- tuele konteks van 'n Nuwe-Testamentiese boek, en waarom is daar voorkeur vir die literere bronne? • Vanuit watter teologiese perspektief word die verdiskontering gedoen? En spesifiek: wat is die verhouding tussen die Bybelteks en ander bronne? • Vir watter teksbeskouing is daar voorkeur, en waarom? • Vir watter samelewingsbeskouing is daar voorkeur, en waarom? • Wat is die beginsels vir die interpretasie van 'n Bybelboek vir di • Wat is die beginsels vir die interpretasie van 'n Bybelboek vir die sosiale en politieke konteks van vandag? 1.2 Doeistelling Die doelstelling is om, op 'n wyse wat ook vir die bedienaar van die Woord bevatlik en relevant is, aan te to on hoe die sosio-historiese gegewens van 'n Nuwe-Testamentiese boek in die interpretasieproses gel dig op grond van reformatoriese vertrekpunte verreken kan word. 1 Die 1983-Vertaling gee die frase wS' TTapOlKOUS' Kat TTapETTl8TlllouS'weer met in die wereld is julIe vreemdelinge en bywoners. Die toevoeging van in die wereld gee daaraan noodwendig 'n figuurlik-geestelike betekenis. Daarom word in die eie vertaling die frase in die wereld weggelaat. 1.3 Sentrale teoretiese argument Die "konteks" -benadering is 'n meer geldige en effektiewe manier om met die sosio-historiese gegewens van die Nuwe Testament om te gaan, as wat die agtergrondbenadering dit is. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK. Jrg 21(3) 2000 565 1.4 Metodologie Hierdie Nuwe-Testamentiese sosio-historiese navorsingstudie word gedoen vanuit die gereformeerde tradisie. In die oorsigtelike aantoning van die genoemde teoretiese aspekte, en die grond vir die voorkeur telkens, word die stand van navorsing op grond van literatuurstudie bepaal. Waar tersaaklik, word die eksegese volgens die grammaties-histo- riese metode (Deist & Burden, 1980: 111-113) gedoen, en woord-studie volgens die metode van komponensiele analise, met die ontginning van die data van die Louw & Nida-woordeboek (1989). 1 PETRUS 2:11-12 Ter wille van gemaklike latere verwysing word die teks van 1 Petrus 2 11 12 11 d' - vo e 19 gegee: Griekse teks (UBS [4]) Afrikaanse VertaUngl , A ),aTTllTol, TTapaKaAw wS' TTapolKouS' Geliefdes, ek dring by julIe as vreemdelinge Kat TTapETTl8TlIlOUS' aTTEXE0"8aL TWV en bywoners daarop aan om nie aan julIe O"apKLKwv ETTl8UIlLWV, atTLVES' o"Tpa- natuurlike geaardheid toe te gee nie. Dit TEVOVTaL KaTcl Tf\S' tVUxf\S" 12 TllV verwoes net 'n mens se lewe. 12Gedra julle avaO"Tpo<i>llV UllwV EV TOlS' E8vEO"LV altyd goed onder die heidene sodat, al praat EXOVTES' KaATlV, tva, EV ~ KaTaAaA- hulle kwaad van jUlle asof julIe misdadigers OVO"LV UllwV wS' KaKoTToLwV, EK TWV is, hulle jUlle voorbeeldige lewe kan sien, en KaAwv EP),WV ETTOTTTEVOVTES' 8oeaO"- God kan verheerlik op die dag van WO"LV TOV 8EOV EV ~IlEpq ETTlO"KOTTf\S'. afrekening. Ter wille van gemaklike latere verwysing word die teks van 1 Petrus 2 11 12 11 d' - vo e 19 gegee: Afrikaanse VertaUngl Geliefdes, ek dring by julIe as vreemdelinge en bywoners daarop aan om nie aan julIe natuurlike geaardheid toe te gee nie. Dit verwoes net 'n mens se lewe. 12Gedra julle altyd goed onder die heidene sodat, al praat hulle kwaad van jUlle asof julIe misdadigers is, hulle jUlle voorbeeldige lewe kan sien, en God kan verheerlik op die dag van afrekening. Griekse teks (UBS [4]) , A ),aTTllTol, TTapaKaAw wS' TTapolKouS' Kat TTapETTl8TlIlOUS' aTTEXE0"8aL TWV O"apKLKwv ETTl8UIlLWV, atTLVES' o"Tpa- TEVOVTaL KaTcl Tf\S' tVUxf\S" 12 TllV avaO"Tpo<i>llV UllwV EV TOlS' E8vEO"LV EXOVTES' KaATlV, tva, EV ~ KaTaAaA- OVO"LV UllwV wS' KaKoTToLwV, EK TWV KaAwv EP),WV ETTOTTTEVOVTES' 8oeaO"- WO"LV TOV 8EOV EV ~IlEpq ETTlO"KOTTf\S'. 2 HOOFPUNTINDELING Die behandelingsorde is die volgende: 2 HOOFPUNTINDELING Die behandelingsorde is die volgende: Die behandelingsorde is die volgende: 1 Die verskil tussen 'n "agtergrond" en 'n "konteks" -benadering; 1 Die verskil tussen 'n "agtergrond" en 'n "konteks" -benadering; 1 Die verskil tussen n agtergrond en n konteks benadering; 2 Die verskil tussen die sosio-historiese en die sosio-wetenskaplike benadering; 2 Die verskil tussen die sosio-historiese en die sosio-wetenskaplike benadering; 3 Die verskil tussen 'n emiese en 'n etiese benadering; Die aard van die bronne vir die konstruksie van die buite-tekstuele k k ' N T i b k 4 Die aard van die bronne vir die konstruksie van die buite-tekstuele konteks van 'n Nuwe-Testamentiese boek; 4 Die aard van die bronne vir die konstruksie van die buite-tekstuele konteks van 'n Nuwe-Testamentiese boek; 1 Die 1983-Vertaling gee die frase wS' TTapOlKOUS' Kat TTapETTl8TlllouS'weer met in die wereld is julIe vreemdelinge en bywoners. Die toevoeging van in die wereld gee daaraan noodwendig 'n figuurlik-geestelike betekenis. Daarom word in die eie vertaling die frase in die wereld weggelaat. DEKOR OF KONTEKS? 566 5 Die teologiese perspektief; 6 Die teksbeskouing; 8 Interpretasie vir die sosiale en politieke konteks van vandag; 9 Samevatting; 10 Implikasie vir die onderrig en navorsing. 2.1 Die verskil tussen 'n "agtergrond"- en 'n "konteks"-benade- ring 2.1 Die verskil tussen 'n "agtergrond"- en 'n "konteks"-benade- ring Die agtergrondbenadering en konteksbenadering werk met dieselfde buite-tekstuele gewens: die sosiale en politieke omstandighede van die tydvak waarin die betrokke boek ontstaan het. Die verskil Ie egter in die wyse waarop daardie gegewens by die verstaan van die betrokke boek verdiskonteer word 2 • 'n Mens kan maklik hare kloof oor terme, en te veel daaruit aflei. Wanneer iemand egter na die sosiale en politieke gegewens met betrek- king tot die Nuwe Testament verwys as die "kultuurhistoriese agter- grond van die Nuwe Testament", is dit gewoonlik tekenend daarvan dat sodanige persoon hierdie gewens (ten minste in die praktyk van inter- pretasie) as dooie agtergrond hanteer, soos die dekor in 'n teater. Volgens hierdie benadering gee 'n Nuwe-Testamentiese boek die aksie op die verhoog weer, en die sosiale en politieke gegewens is die dooie dekor. Daar is geen werklike interaksie tussen die gebeure op die verhoog en die dekor nie. Die dekor gee weI 'n bietjie relief, maar die enigste dinamika is onder die karakters in die opvoering. 2 Een van die goeie dinge wat die strukturalisme veroorsaak het, is dat daar 'n nuwe waardering vir die "verweefdheid", nie net van taalverskynsels nie, maar van alles in die werklikheid, gekom het. 2 HOOFPUNTINDELING Hierdie karak- ters verwys weI na die "agtergrond", na dinge in die dekor, maar daardie dekor bly dood. y Die sosio-historiese gegewens word nie regtig in die interpretasie- pr9ses verdiskonteer nie, maar word bloot as agtergrondsketsing gebruik. Vergelyk Duvenage (s j) se boek met die titel Die dekor van die Nuwe Testament. 'n Kultuur-historiese agtergrondstudie. Hierteenoor is die konteksbenadering meer soos 'n film oor dieselfde gebeure. Die sosiale en politieke omstandighede is nou nie meer dooie props op die "verhoog" nie, maar dee 1 van die dinamiese gebeure op die "verhoo g" . • Waar die agtergrond van 'n Bybelboek die backdrop van die boek aandui, dui die konteks van die boek presies aan wat die woord konteks beteken: die gebeure in die boek word beskou as verweefd met die sosiale en politi eke werklikhede van daardie era. Die • Waar die agtergrond van 'n Bybelboek die backdrop van die boek aandui, dui die konteks van die boek presies aan wat die woord konteks beteken: die gebeure in die boek word beskou as verweefd met die sosiale en politi eke werklikhede van daardie era. Die ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 567 Christene word gesien as deel van 'n dinamiese samelewing; ook as groep is die Christene met hierdie samelewing in interaksie. Christene word gesien as deel van 'n dinamiese samelewing; ook as groep is die Christene met hierdie samelewing in interaksie. g p g • Waar by die agtergrondbenadering die boek geYnterpreteer word teen die agtergrond van die sosiale en politi eke gegewens, inter- preteer die konteksbenadering die boek binne die konteks van die hierdie gegewens, of nog duideliker gese: in terme van hierdie gegewens. g g • Waar daar by die agtergrondbenadering in die interpretasiepraktyk 'n isolasie is van die gebeure in die boek, beskou die konteks- benadering die gebeure in die boek as gerntegreerd deel van die volledige buite-tekstuele konteks van die boek. 3 Die waarskynlike "texture of life" (Meeks 1983:2) in die gebied(e) waar die geadresseerdes geleef het, word hiervolgens bepaal, en dan word die tersaaklike data verreken in die verstaan van die betrokke boek. 2 HOOFPUNTINDELING Die agtergrondbenadering bestudeer dus weI die politieke en sosiale gegewens, maar as 'n saak op sigself, en die effek daarvan blyk op ten minste twee maniere: • In die akademiese kurrikulum word die vak "kuItuur-historiese agtergrond" 'n geisoleerde appendiks: die student kry die opdrag om deur die loop van die betrokke semester 'n bron (of meer) oor die kultuur-historiese agtergrond deur te werk, en dan word dit as 'n losstaande saak geevalueer, om niks meer vas te stel as die student se feite-kennis oor hierdie kultuurhistoriese agtergrond nie. Binne die konteksbenadering eindig dit nie hier nie. Na die feite- kennis kom die eintlike saak aan die orde: om raak te sien hoe die betrokke Bybelboek sou kon inpas binne 'n konstruksie van die leefwereld van die tyd van sy ontstaan, en: watter effek dit het op die interpretasie van onderdele van die boek. • In kommentare wat vanuit die agtergrondbenadering geskryf is, word die kuItuur-historiese agtergrond van die boek netso geYso- leerd aangebied. Dit maak deel uit van die inleidingstof van die boek, en later in die boek word op 'n lukraak manier seIde van daardie inligting verreken. In kommentare vanuit die konteksbe- nadering word 'n konstruksie van die sosio-historiese konteks gemaak. Die he Ie boek word dan binne daardie konstruksie geYn- terpreteer3• 3 Die waarskynlike "texture of life" (Meeks 1983:2) in die gebied(e) waar die geadresseerdes geleef het, word hiervolgens bepaal, en dan word die tersaaklike data verreken in die verstaan van die betrokke boek. DEKOR OF KONTEKS? 4 Die sosiaal-wetenskaplike benadering is ook vroeer getipeer as die sosiologiese benadering (VgI Botha 1990:58-62). Konteks Wanneer hy later (1993:1950) sy kommentaar op 2:11-12 gee, verreken hy volledig wat hy aanvanklik oor die sosio- historiese konteks gese het. Hy verduidelik wat die status van uitlanders destyds was (o.a. dat hulle nie eiendom kon besit nie, en die prooi van veronreg- ting en diskriminasie was), en hoe hierdie veronregting verdiep het wanneer so 'n uitlander Christen word. Hy wys ook hoe die skrywer hierdie skeld-terme tot 'n eretitel omvorm (1993:1951). Wanneer hy later (1977:43) sy kommentaar op 2: 11-12 gee, is daar geen verrekening van wat hy in sy inleiding oor die historiese situasie gese het nie. Sy interpretasie van die terme bywoners en vreemdelinge is dan ook volledig figuurlik-geestelik: Dit beteken dat die gelowiges hulle weI in die wereld bevind en hier moet lewe, maar met die leefwyse van die wereld kan hulle hulle nooit vereenselwig nie (1977:43). 800s later hieronder (punt 9) sal blyk, maak hierdie verrekening van die sosiale en politi eke omstandighede van die eerste hoordersllesers dit moontlik om die boodskap van hierdie kort perikopie baie spesifieker toe te pas vir gelowiges vandag, en om nie in algemene geestelike waarhede verskuild te raak nie. 2.3 Die verskil tussen die sosio-historiese en die sosio- wetenskaplike benadering DEKOR OF KONTEKS? 568 2.2 Toegepas op 1 Petrus: Dekor Konteks Groenewald (1977:7-11) gee in sy Van Rensburg (1993:1946) inleiding inligting oor die historiese verklaring van 1: 1-2 'n konst situasie wat deur die brief aangedui die buite-tekstuele konteks va word. Behalwe om te meld dat die Hy noem onder andere dat die geadresseerdes verspreid gewoon en lingskap van die eerste le klein gemeenskappe gevorm het, en dat politieke status kan aandui: d die meerderheid van hulle dalk slawe uitlanders geen burgerregte was, gee hy geen verdere aanduiding van gebied waar hulle woon nie. hulle sosiale en politieke omstandighede slegs verblyfreg. nie. Wanneer hy later (1993 Wanneer hy later (1977:43) sy kommentaar op 2:11-12 gee, v kommentaar op 2: 11-12 gee, is daar geen volledig wat hy aanvanklik oo verrekening van wat hy in sy inleiding historiese konteks gese oor die historiese situasie gese het nie. verduidelik wat die status van Sy interpretasie van die terme bywoners destyds was (o.a. dat hulle n en vreemdelinge is dan ook volledig kon besit nie, en die prooi van figuurlik-geestelik: Dit beteken dat die ting en diskriminasie was), en gelowiges hulle weI in die wereld bevind en hier moet lewe, maar met die leefwyse van die wereld kan hulle hulle nooit vereenselwig nie (1977:43). veronregting verdiep het wan uitlander Christen word. Hy w die skrywer hierdie skeld-ter eretitel omvorm (1993:1951). 2.2 Toegepas op 1 Petrus: Dekor Groenewald (1977:7-11) gee in sy inleiding inligting oor die historiese situasie wat deur die brief aangedui word. Behalwe om te meld dat die geadresseerdes verspreid gewoon en klein gemeenskappe gevorm het, en dat die meerderheid van hulle dalk slawe was, gee hy geen verdere aanduiding van hulle sosiale en politieke omstandighede nie. Wanneer hy later (1977:43) sy kommentaar op 2: 11-12 gee, is daar geen verrekening van wat hy in sy inleiding oor die historiese situasie gese het nie. Sy interpretasie van die terme bywoners en vreemdelinge is dan ook volledig figuurlik-geestelik: Dit beteken dat die gelowiges hulle weI in die wereld bevind en hier moet lewe, maar met die leefwyse van die wereld kan hulle hulle nooit vereenselwig nie (1977:43). 5 Vergelyk Botha (1990:58-62) vir In goeie vergelyking van die sosio-historiese en die sosio-wetenskaplike benadering, asook Garrett (1992). 6 Vergelyk Botha (1990:58-62) en Elliott (1981:7) vir 'n vollediger bespreking van die onderskeid sosiaal en sosiologies. 7 Hiennee bevind ek my onder die groep navorsers wat Garrett (1992:90), nadat sy die uiterste pole van die sosio-historiese en sosio-wetenskaplike benaderings beskryf het, soos volg tipeer: "... many have held that the most promising approach is one that continues to employ old methods and questions, but that is also infonned by the questions social scientists ask and the models they employ." 2.3 Die verskil tussen die sosio-historiese en die sosio- wetenskaplike benadering Die sosio-wetenskaplike benadering4 en die sosio-historiese benadering werk met dieselfde buite-tekstuele gegewens: die sosiale en politieke omstandighede van die tydvak waarin die betrokke boek ontstaan het. Die verskil Ie egter in die metodes wat gebruik word om daardie gege- wens by die konstruksie van die buite-tekstuele konteks van die betrokke Bybelboek te verreken. Vanuit 'n sekere hoek bekyk vorm die suiwer sosio-wetenskaplike benadering en die suiwer sosio-historiese benadering die twee uiterste pole van 'n kontinuum. Elke persoon wat navorsing do en oor die sosio- ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 569 historiese konteks van 'n Bybelboek, bevind homlhaar erens op hierdie kontinuum: 6f neigend nader aan die suiwer sosio-wetenskaplike, of nader aan die suiwer sosio-historiese. Die volgende bied 'n oorsigtelike tipering van hierdie twee poles: • By die sosiaal-wetenskaplike benadering funksioneer die uitgangs- punte van die sosiaal-wetenskaplike dissiplines as vertrekpunte, terwyl die sosio-historiese benadering teologies bly, weI met die gebruikmaking van resultate van die sosiaal-wetenskaplike dissi- plines. • Die sosiaal-wetenskaplike benadering is sosiologies, terwyl die sosio-historiese benadering sosiaal is. Dit hou onder andere in dat, in die konstruksie van die sosio-historiese konteks van die betrokke Bybelboek, die sosiaal-wetenskaplike benadering op sosiologiese teoriee (daargestel op grond van navorsing van huidige sosiale verskynsels) konsentreer, terwyl die sosio-historiese benadering op die sosiale verskynsels van die eerste eeu konsentreer6• Die belowendste benadering is (m i) die sosio-historiese benadering. Dit word verryk deur die vrae wat sosiaal-wetenskaplikes vra en die resultate van die modelle wat hulle gebruie. • Die "suiwer" sosio-historiese metode gaan mank daaraan dat die beoefenaar in teorie-vergetelheid verkeer: daar word op 'n intuitief- natewe wyse met die sosiale gegewens gewerk, asof dit moontlik is om teorievry te werk. Intussen word nie teorievry gewerk nie, maar met 'n intuitiewe en natewe teorie, ongedefinieer en ongetoets. • Die "suiwer" sosiaal-wetenskaplike metode gaan weer daaraan mank dat die beoefenaar se fokus eensydig ingestel is op temporere teoriee en modelle, en dat die gegewens uit die tydvak van die betrokke boek sekonder hanteer word. • Die "suiwer" sosiaal-wetenskaplike metode gaan weer daaraan mank dat die beoefenaar se fokus eensydig ingestel is op temporere teoriee en modelle, en dat die gegewens uit die tydvak van die betrokke boek sekonder hanteer word. Daarom die voorkeur vir 'n sosiaal-wetenskaplik verrykte sosio-histo- riese benadering. 8 Vir 'n definisie van die emic/etic-onderskeiding in die linguistiek, vergelyk Crystal (1985:108). 9 Dit wil nie se dat hier beredeneer word dat 'n emiese benadering nie teoriebepaald is nie. Wat die argument weI inhou, is dat die emiese benadering die data met betrekking tot die buite-tekstuele konteks van die boek nie met (en: in terme van) 'n sosiologiese model benader nie. Geen benadering is immers teorievry nie, en daarom is dit noodsaaklik dat elke navorser sy/haar interpretasieteorie eksplisiet maak. Sodoende word die effek daarvan op die navorsingsresultaat meetbaar en kontroleer- baar. 2.4 Die verskil tussen 'n emiese en 'n etiese benadering Die onderskeiding emies/eties (emic/etic) is vanuit die linguistiek8 ook op die terre in van die sosio-historiese navorsing van toepassing gemaak. • 'n Emiese benadering laat die klem val op die situasie van destyds. Data en verskynsels word beskryf in terme van die funksies binne die destydse samelewing. Die data en verskynsels dikteer as 't ware die ondersoek. • 'n Etiese benadering wil ook die situasie van destyds bestudeer, maar dan in terme van teoriee en modelle wat in die huidige tyd ontwikkel is op grond van data en verskynsels in huidige same- lewings. Die ondersoek word gedikteer deur die betrokke teorie/ model. Vit hierdie beskrywing is dit duidelik dat die sosiaal-wetenskaplike benadering wesenlik eties is, en die sosio-historiese wesenlik emies. My eie voorkeur is dus vir 'n emiese benadering, 'n poging om deurdrenk te raak met die data en verskynsels uit die era van die betrokke boek, sonder om met 'n vooropgesette teorie of model die data en verskynsels te bekyk9. DEKOR OF KONTEKS? 570 10 Wilken (1984:xiv-xv) noem dat die vroegste behoue vermelding van die Christendom deur 'n nie-Christelike skrywer tagtig jaar na die ontstaan van die Christendom plaasgevind het. Dit is 'n emstige leemte, en moet doelbewus in die konstruksie van die sosio-historiese konteks verreken word. 3 DIE AARD VAN DIE BRONNE VIR DIE KONSTRUKSIE VAN DIE BUITE-TEKSTUELE KONTEKS VAN 'N NUWE- TESTAMENTIESE BOEK Die hoofbronne vir die sosiale konstruksie van die vroee Christendom is literer (Malherbe 1983: 15). Insigte uit argeologiese data word dus, soos die geval is met modeme sosiologiese teoriee, as sekonder hanteer. In hierdie verband is dit belangrik om in gedagte te hou dat daar in sekere opsigte In groot verskil is tussen die vlak van die literere kultuur soos blyk uit die Nuwe-Testamentiese boeke en die van baie van die geskrifte kontemporer aan die Nuwe Testament. Die Nuwe-Testamen- tiese geskrifte is byvoorbeeld van In meer populere aard, terwyl meeste van die ander geskrifte meer literer en filosofies is. Tog lewer hierdie geskrifte waardevolle inligting vir die konstruksie van die buite-tekstuele 571 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 konteks van 'n Bybelboek. Kategoride geskrifte wat vir hierdie doel ontginbaar is, is die volgende (vgl Malherbe 1983: 19-20): • Die papiri; • Die papiri; p p • geskrifte uit die kring van en oor die siniese filosowe; • outeurs soos Dio Chrisostomos; • die satiriste. • die satiriste. MacMullen (1981 :206) beklemtoon tereg dat dit belangrik is om eerste- hands met die ander, dit wil se nie-Christelike bronne, te werk. Dit is belangrik om te weet wat nie-Christene geglo en gedink het, want "to ignore the prior views of converts or to depict the mission as operating on a clean slate is bound to strike an historian as very odd indeed." y Daar is ongelukkig geen bronne van nie-Christene uit die eerste eeu waarin hulle hulle siening van Christene uiteensit nie (vgl Malherbe 1983:21)10. In die konstruksie van die sosio-historiese konteks moet dus rekening gehou word daarmee dat daar hoofsaaklik vier kategoriee getuienis is: • Direkte verwysings in die Nuwe-Testamentiese boeke na die sosiale omstandighede; • Direkte verwysings in die Nuwe-Testamentiese boeke na die sosiale omstandighede; • Opmerkings in die Nuwe-Testamentiese boeke waaruit bepaalde afleidings oor die sosiale omstandighede gemaak kan word; • Direkte verwysings in ander literere bronne oor die tersaaklike sosiale omstandighede; • Opmerkings in die ander literere bronne waaruit afleidings oor die tersaaklike sosiale omstandighede gemaak kan word. • Opmerkings in die ander literere bronne waaruit afleidings oor die tersaaklike sosiale omstandighede gemaak kan word. Die werkmetode hou dus in dat inligting uit die betrokke Bybelboek gebruik word en gekorreleer word met historiese en sosiale data, en omgekeerd. 3 DIE AARD VAN DIE BRONNE VIR DIE KONSTRUKSIE VAN DIE BUITE-TEKSTUELE KONTEKS VAN 'N NUWE- TESTAMENTIESE BOEK Die oogmerk van dit alles is 'n geldige konstruksie van die buite-tekstuele konteks van die betrokke boek, in terme waarvan die interpretasie van die boek of perikoop dan gedoen kan word. p p p g Hierdie werkmetode klop met wat in NGB Art 6 bely word. Alhoewel artikel 6 dit het oor die gebruik van apokriewe boeke, kan die beginsel wat gestel word van toepassing gemaak word op enige antieke bronne wat gebruik word. In artikel 6 word die apokriewe boeke gelys. Daar staan: DEKOR OF KONTEKS? 11 Ma1herbe (1983: 17) bek1emtoon tereg dat die Nuwe-Testamentiese geskrifte in sodanige studie voorrang moet geniet: "We must begin with these writings, and we must read them with a sensitivity to their social dimensions before we hasten to draw larger patterns." 12 Die volgende artikels gee blyke van my eie interaksie met die teks van 1 Petrus: Van Rensburg 1990, 1990b, 1992 en 1992b. DEKOR OF KONTEKS? 572 "Die kerk mag hierdie boeke wei lees en daaruit lering trek vir sover hulle met die kanonieke boeke ooreenstem. Bulle het egter geensins sodanige krag of gesag dat iemand deur hulle getuienis enigiets van die geloof of van die Christelike godsiens sou kan bevestig nie. Bulle mag nie in die minste aan die gesag van die ander, die heilige boeke, ajbreuk doen nie". g j Om literere bronne (apokriewe, pseudepigrawe of enige ander antieke bron) te gebruik om die buite-tekstuele konteks van 'n Bybelboek te konstrueer, is dus nie in stryd met hierdie belydenisskrifnie. 3.1 Toegepas op 1 Petrus: Daar is noodwendig In voortdurende wisselwerking tussen besigwees met die teks van 1 Petrus, en die ander bronne. Besigwees met die teks van 1 Petrus gaan voorop 11, want hierdie teks bevat betroubare getuienis oor die probleme wat die eerste hoorders/lesers in hulle interaksie met die nie-Christelike samelewing waarvan hulle noodwendig deel uitmaak, ondervind het (Elliott 1986:67; Malherbe 1983:17-18). Die teks gee aanduidings van die buite-tekstuele konteks, dit is die situasie van die geadresseerdes. Eers nadat die buite-tekstuele konteks op hierdie wyse met redelike sekerheid bepaal is, kan die studie sy volgende fase betree, naamlik die bepaling en bestudering van ander bronne wat lig op die buite-tekstuele konteks kan werp12. p Daar is egter die hele tyd In wisselwerking en In korrektief: resul-tate van die besigwees met die teks van 1 Petrus kan op nuwe fasette van die situasie dui, en omgekeerd: resultate van die bestudering van die situasie (uit ander bronne) kan lei tot In ander en (hopelik) geldiger lesing van die teks van 1 Petrus. Die 1983-Vertaling gee die frase W~ TTapo(Kov~ Kat TTapETTL- 8~~ov~ weer met in die wereld is julie vreemdelinge en bywoners. Reeds 'n oppervlakkige besigwees met die teks 1: 11-12 laat dit duidelik word dat die frase in die wereld 'n bepaalde kleur aan die twee Griekse woorde gee wat dit nie noodwendig moet he nie. Nadat die gebruik van die terme in nie-Bybelbronne uit die eerste eeu bestudeer is, het dit duidelik geword dat die terme nie net in die LXX tegniese terme was om die Joodse bannelinge se vreemdelingstatus aan te dui nie, maar dat dit ook in die eerste eeuse Hellenistiese wereld terme is wat spesifiek die politieke status van besoekende en gevestigde uitlanders aangedui het. In 12 Die volgende artikels gee blyke van my eie interaksie met die teks van 1 Petrus: Van Rensburg 1990, 1990b, 1992 en 1992b. 13 VgI Van Wyk & Van Rensburg (1997:237-240) vir 'n vollediger bespreking van die uitlanderverskynsel in die eerste eeu. 14 VgI Van Rensburg (1992b:283-306) vir 'n voorlopige definiering van die betekenisse van die betrokke Griekse woorde. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 573 stand is hulle Iaer as die burgers van die betrokke staat, maar weI hoer as die slawe 13 • N adat hierdie inligting vanuit die nie-Bybelbronne verkry is, is die definisies getoets aan 1 Petrus (en ander Nuwe-Testamentiese boeke). Daar is bevind dat dit die verstaan van die boek toespits en verdiep.14 4 TEOLOGIESE PERSPEKTIEF VAN WAARUIT DIE VERDISKONTE-RING GEDOEN WORD Geen interpretasie kan vooronderstellingloos gedoen word nie. In plaas daarvan om die bestaan van vooronderstellings te ontken, of op objek- tiewe verklaring te roem, moet die eie teologiese tradisie duidelik ver- meld word. Verder moet daar ook 'n teoretiese en praktiese aanduiding wees van die implikasies van hierdie teologiese perspektief. p g p p My eie teologiese perspektief is dat elke Bybelboek deel uitmaak van die bundel boeke, die Ou en Nuwe Testament, wat kanonies en daar- om gesagvol is vir die gelowige se verhouding met God en sy naaste (vgl NGB, Art 2-7). Die betrokke Bybelboek is vee I meer as net die produk van of In bydrae tot In wordende sosiale wereld. In "Vertikale faktor" 'is by die ontstaan van hierdie boeke betrokke, naamlik God Drie-enig. Hy gebruik onder andere die sosiale omstandighede om nuwe fasette van die openbaring van sy wil tot uitdrukking te laat kom, om s6 vir die geslagte daarna - en dus ook vir ons - gedragskodes vir meerdere konkrete situa- sies daar te stel, en te wys hoe geopenbaarde beginsels in verskillende sosiale en politieke situasies toegepas moet word. 4.1 Toegepas op 1 Petrus: Elliott (1981 :21) stel byvoorbeeld dat 1 Petrus "like all documents of the early Christian movement, is a product of and a contribution toward a social world in the making". Vanwee my eie teologiese perspektief kan ek hierdie uitgangspunt nie onderskryf nie. Dit is weI so dat die Nuwe-Testamentiese boeke getuienis gee van die dinamiese sosiale wisselwerking tussen persone wat op gegewe tye op spesifieke plekke geleefhet (vgI Garrett 1992:90). Om die boeke egter te beskryf as die produk van sosiale prosesse, is om God se direkte, vormgewende en inisiatief-nemende betrokkenheid daarby te ontken. My teologiese perspektief maak dat daar juis erken- ning vir sodanige betrokkenheid van God is. Hierdie erkenning veroorsaak dat die opdrag in 1 Petrus 2:11-12 nie maar net beskou word as 'n mens (Petrus) se advies vir sy eerste hoorders/lesers nie, maar as God se opdrag vir die uitlander-Christene DEKOR OF KONTEKS? 574 oor hoe hulle moet reageer op die veronregting en diskriminasie waar- onder hulle ly: hulle moenie aan hulle natuurlike geaardheid toegee en terug kwaad doen nie, maar die kwaad wat hulle aangedoen word, met goed-doen neutraliseer. Die erkenning het ook 'n verdere implikasie: God se opdrag geld ook vir Christene in Suid-Afrika vandag. Wanneer hulle sou ly onder poli- tieke veronregting en diskriminasie, mag hulle nie aan hulle natuurlike geaardheid toe gee en terug kwaad doen nie! 5 TEKSBESKOUING Dit is belangrik dat die navorser uitspel wat sy/haar teksbeskouing is, en ook prakties en teoreties die implikasie van daardie beskouing verreken. Die teksbeskouing op grond waarvan sosio-historiese gegewens in die interpretasie van 'n Nuwe-Testamentiese teks vanuit die teologiese perspektief hierbo (punt 6) uiteengesit, verdiskonteer kan word, is die volgende: Die teks van In dokument is nie In blote outonome artefak wat self- referensieel en dus outosemanties is nie. Aan die ander kant is die teks ook nie In blote tekensisteem wat deur die leser geaktiveer moet word nie . • Indien die artefak-standpunt gehandhaaf sou word, Ie daar In weerspreking in die oogmerk met die studie. As 'n mens immers net belangstel in die teks en wat die teks se (en ook glo dat die teks self alles se, en dat dit bloot op grond van die teks self bepaalbaar is), sou die bestudering van die buite-tekstuele konteks van 'n boek nie ter sake wees nie. Dit sou voldoende wees om bloot net met die teks van die betrokke boek te werk. • Aan die ander kant, indien die tekensisteem-beskouing gehandhaaf sou word, bots dit weer met die teologiese uitgangspunt dat God met die teks In bepaalde boodskap kommunikeer, sowel destyds aan die eerste hoorders/lesers, as vandag aan die huidige hoordersl lesers. Volgens die tekensisteem-standpunt ken die leser betekenis aan die teks toe, en dra die teks nie self daardie betekenis nie. Die uitgangspunt is dat die teks self weI betekenis het, en dat dit die verantwoordelikheid van die leser is om deur die gebruikmaking van geldige wetenskaplike metodes en met die duidelike uitspel van sy/haar vooronderstellings, daama te streef om die boodskap van die teks te formuleer. Noodwendig - vanwee die gebrokenheid van die mens - bly dit in In sekere sin In strewe en realiseer dit nooit volledig nie. Tog kan 15 Elliott (1986:78) beklemtoon byvoorbeeld tereg dat (re)konstruksie van sosiale situasies en die konseptualisering van sosiale dinamikas wat in anti eke tekste gelm- pliseer is, net gedoen kan word wanneer geldige sosiaal-wetenskaplike modelle gebruik word. 5.1 Toegepas op 1 Petrus: Sekere van die praktiese implikasies van hierdie teksbeskouing is die volgende: die teks van 1 Petrus en die ander primere bronne word onder andere soos In venster gebruik waardeur mens uitkyk om In indruk te vorm van die tersaaklike fasette van die sosiale wereld van destyds. Die "indruk" wat ek as leser "kry", maak ek eintlik, maar nie op bloot intui- tiewe en subjektiwistiese wyse nie. Dit is 'n ingeligte indruk, medebe- paal deur eie vooronderstellings. Daarom moet dit so duidelik as moont- lik uitgespel word. Die teks van 1 Petrus word gebruik om die oogmerk wat die outeur gehad het, uit die brief te konstrueer: Om Christene wat deur die same- lewing veronreg word, te bemoedig en riglyne te gee om op 'n Christe- like wyse op daardie veronregting te reageer (Van Rensburg 1993: 1944). Ook hier is dit noodwendig die navorser se konstruksie, en daar- om is dit en bly dit - soos aIle wetenskaplike arbeid - voorlopig en relatief. Die navorser moet juis moeite doen om die pad wat geloop word om by die konstruksie uit te kom, so duidelik as moontlik uit te spel, sodat dit gekontroleer en die geldigheid daarvan s6 bepaal kan word. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 575 daar ontwikkeling wees; die blote feit dat dit moontlik is om oor die "stand van navorsing" te handel, laat dit blyk. daar ontwikkeling wees; die blote feit dat dit moontlik is om oor die "stand van navorsing" te handel, laat dit blyk. Hierdie teksbeskouing het dus komponente van sowel die artefak- standpunt as die tekensisteem-standpunt; dit is in In sekere sin In kombinasie daarvan, daarin dat die teks gesien word as 'n kommuni- kasie-handeling. DIE SAMELEWINGSBESKOUING Enige konstruksie van die buite-tekstuele konteks van 'n Bybelboek, kan nie net op stelle data gebaseer word nie, maar ook op konsepsies van hoe hierdie data onderling met mekaar verband hou. Daarom is dit noodsaak- lik dat die sosiale teorie waarmee die data geinterpreteer word, uitgespel word, sodat die navorser se interpretasie van die data teen die agtergrond van en met verwysing na sy samelewingsbeskouing geevalueer kan word15• Die model help om die data te organiseer sodat suksesvol veral- gemeen kan word. Alhoewel die oogmerk juis is om nie sosiaal-weten- skaplik te werk te gaan nie, en ook nie in die eerste plek om op grond van die data te veralgemeen nie, is dit tog belangrik dat uitgespel word binne watter raamwerk data ontgin en geinterpreteer word. 15 Elliott (1986:78) beklemtoon byvoorbeeld tereg dat (re)konstruksie van sosiale situasies en die konseptualisering van sosiale dinamikas wat in anti eke tekste gelm- pliseer is, net gedoen kan word wanneer geldige sosiaal-wetenskaplike modelle gebruik word. DEKOR OF KONTEKS? DEKOR OF KONTEKS? 576 Een van die noodsaaklike toetse vir In goeie model is dat dit al die tersaaklike data huisves. Verder moet dit nie voorskriftelik wees nie (Balch 1986:79; Meeks 1983:5). In navolging van Meeks (1983:6) word die samelewing beskou as In proses waarbinne persoonlike identiteit en sosiale vorme wedersyds en voortdurend deur interaksie (wat deur middel van simbole plaasvind) geskep word. Ook godsdiens is In integrale deel van die kultuumetwerk. In Verdere uitgangspunt, anders as by Meeks, is dat die Christelike godsdiens nie bloot In sosiale verskynsel is nie; daar is In vertikale dimensie by, naamlik daarin dat God die inisiatief neem, en dat Hy sy wil deur middel van die geskrifte wat die kerke mettertyd as kanoniese geskrifte erken het, bekend maak. Die feit dat hierdie vertikale dimensie nie (sosio-histories) bestudeer kan word nie, neem nie weg dat die veron- derstelling van die bestaan daarvan In groot effek het, veral op die wyse waarop data in die teks van die Nuwe-Testamentiese boeke hanteer word, asook data uit ander bronne. Dit is noodsaaklik om hierdie effek, waar dit ter sake is, eksplisiet te maak. 7 INTERPRETASIE VIR DIE SOSIALE EN POLITIEKE KONTEKS V AN V ANDAG Die teks van die Bybelboek word ondersoek, nie bloot net om vas te stel wat die teks (na die leser se oortuiging) se nie, maar ook wat die teks (en deur die teks die Heilige Gees) doen, sowel met betrekking tot die eerste hoorders/lesers destyds, as met betrekking tot huidige Christene in Suid- Afrika. Dit is egter eers wanneer die sosiale en politieke omstandighede van die betrokke Bybelboek geldig gekonstrueer is, dat dit moontlik word om skerp en akkuraat te bepaal watter tipe sosiale en politi eke situasies vandag deur die betrokke perikoop "belig" word. Wanneer die boodskap van die Bybelboek (of perikoop) vir die gelowiges van vandag geinterpreteer word, word hierdie proses grond- liggend bepaal deur die prediker as interpreteerder en toepasser. Predikers se eie persoonlikheid, algemene en wetenskaplike agtergrond, teologiese tradisie, lewens- en wereldbeskouing, die sosiaal-politiese situasie waarin hulle verkeer en die wyse waarop hulle dit beleef, die belewing van hulle persoonlike verhouding met God, dit wil se, hoe hulle oor God se betrokkenheid by die kommunikasie van die teks teoretiseer, en hoe hulle daardie betrokkenheid self beleef. Dit alles bepaal die interpre- tasieproses. Voorts bepaal die leser se visie op sy geadresseerdes se situasie grootliks hoe hy die toepaslikheid van die boodskap van die betrokke Bybelboek (of perikoop) op gelowiges vandag in Suid-Afrika sien. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 577 Dit beteken dat die prediker sy biddende interpretasie slegs tot voltooiing kan bring as hy sy eie tersaaklike sosiale en politieke konteks (en die van sy waarskynlike hoorders) goed ken. Hy kan die huidige situasie eintlik net regtig ken, as hy goeie insig het nie net in die huidige stand nie, maar ook hoe die huidige stand histories tot verwerkliking gekom het. g Hiervoor is dit belangrik dat hy die wereld waarin hy leef regtig moet ken, en dat hy die leefwereld van die mense wat hy moet bedien, ook regtig ken. Die eie sosiale en politieke omstandighede moet egter nie net sommer in die algemeen ontleed word nie. Die betrokke perikoop voor- sien as't ware die kragtige soeklig wat spesifieke fasette van die huidige konteks in die kalklig gaan bring. Die betrokke perikoop skryf dus voor watter tipe sake in die huidige konteks aan die orde is. 16 As hierdie interpretasie vir die Suid-Afrikaanse sosiale en politieke situasie vergelyk word met die van Groenewald (1977:43), blyk dit hoe spesifiek en "skerp" die toepassing word. Die rede daarvoor is te vind in die feit dat die buite-tekstuele konteks van 1 Petrus binne die konteksbenadering nie net akkuraat gedefmieer is nie, maar ook in die interpretasie verreken is. 7.1 Toegepas op 1 Petrus 2:11-12 Die prediker kan in die ontleding van sy/haar konteks die volgende self- ondersoekende vrae stel, en biddend vasstel of sy/haar reaksie daarop werklik getipeer kan word as "nie aan my natuurlike geaardheid toe gee nie" (2: 11): • Tot watter mate beleef ek self "vreemdelingskap" in my konteks, sowel in die sosiaal-politieke sin van die woord, as in die figuur- lik-geestelike sin? Hoe beleef ek die politieke bede1ing waarin Suid-Afrika nou is? • Hoe wil my eie aapKlKal EmeUJl.lm, my eie natuurlike geaard- heid, reageer wanneer ek ly onder veronregting en diskriminasie? • Watter getuienis kan ek uit my eie lewe gee oor hoe dit mens se lewe verwoes as jy toegee aan jou natuurlike geaardheid, en kwaad teen jou met kwaad vergeld? • Watter getuienis kan ek uit my eie lewe gee oor hoe dit mens se lewe verwoes as jy toegee aan jou natuurlike geaardheid, en kwaad teen jou met kwaad vergeld? • In watter opsigte bevind ek my onder "heidene", en in watter opsig praat hulle kwaad van my asof ek 'n misdadiger is? (Dink ook spesifiek aan jou doen en late tydens die vorige politieke bede1ing, meer spesifiek die feit dat aIle optredes en motiewe in die "apart- heidsera" afgemaak word as '''n sonde teen die mensdom".) • Watter dinge is daar nou in my lewe waaroor die "heidene" my verguis, maar waaroor ek dink hulle God sal verheerlik op die dag van afrekening? • Watter dinge is daar nou in my lewe waaroor die "heidene" my verguis, maar waaroor ek dink hulle God sal verheerlik op die dag van afrekening? Die prediker moet ook die omstandighede van sy/haar waarskynlike hoorders verreken, en veral ook hoe hulle hulle omstandighede beleef (ongeag die geldigheid van daardie belewing). Baie Christene (juis blankes, en veral Afrikaanssprekendes) voel hulleself uitlanders en DEKOR OF KONTEKS? 578 bywoners in hulle eie land. Hulle voel dat daar teen hulle gediskrimineer word, en dat misdadige motiewe en dade aan hulle toegedig word. g g g Die prediker moet die hoorders daarin begelei om te besef dat dit menslik is om terug "lelik" te wil wees wanneer mense teen hulle diskri- mineer en hulle veronreg. Die prediker moet konkrete voorbeelde uit die onmiddellike samelewing noem om te wys dat vergelding (terug kwaad doen) beteken dat mens aan jou natuurlike geaardheid toegee, en dat dit uiteindelik in 'n spiraal van geweld ontwikkel wat alles verwoes16. GEVOLGTRE~NG Die sosio-historiese konteks van 'n Nuwe-Testamentiese boek kan effek- tief deur 'n Gereformeerde Nuwe-Testamentikus en 'n bedienaar van die W oord in die reformatoriese tradisie in die interpretasieproses verreken word wanneer daar biddend gepoog word om aan die volgende voor- waardes te voldoen: • Wanneer die konteksbenadering (en nie die agtergrondbenadering) nie, die sosio-historiese benadering (en nie die sosio-wetenskaplike benadering), en 'n emiese benadering (en nie 'n etiese benadering) nie, gevolg word. • Wanneer sowel die boeke van die Bybel as buite-Bybelse literere bronne vir die bepaling van die buite-tekstuele konteks van 'n Nuwe-Testamentiese boek gebruik word, en inligting uit nie- literere bronne ook sekonder verreken word. • Wanneer die Gereformeerde teologiese perspektief nie net bely word nie, maar bewustelik in die interpretasieproses verreken word. • Wanneer die teks gesien word as 'n kommunikasie-handeling, dit wil se tegelyk 'n artefak en 'n tekensisteem. • Wanneer die teks gesien word as 'n kommunikasie-handeling, dit wil se tegelyk 'n artefak en 'n tekensisteem. • Wanneer die samelewing (van destyds en vandag) gesien word as as In proses waarbinne persoonlike identiteit en sosiale vorme wedersyds en voortdurend deur interaksie (wat deur middel van simbole plaasvind) geskep word, met godsdiens as In integrale dee 1 van die kultuumetwerk. • Wanneer die sosiale en politieke omstandighede van die betrokke Bybelboek gel dig gekonstrueer is, en skerp en akkuraat bepaal is • Wanneer die sosiale en politieke omstandighede van die betrokke Bybelboek gel dig gekonstrueer is, en skerp en akkuraat bepaal is ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 579 watter tipe sosiale en politieke situasies van vandag deur die betrokke perikoop "belig" word. watter tipe sosiale en politieke situasies van vandag deur die betrokke perikoop "belig" word. 17 De Klerk & Van Rensburg (1998) het sodanige handleiding in konsepvorm beskikbaar gestel, en sedertdien in die onderrig gebruik. 8.1 Implikasie vir onderrig en navorsing Hierbo (punt 2) is aangedui watter leemtes die agtergrondbenadering vir die akademiese kurrikulum en vir kommentaar-skrywe het. Hierdie leemtes kan op die volgende wyses uitgeskakel word: • In die akademiese kurrikulum moet mi die feitekennis oor die eerste eeuse samelewings die eintlike saak aan die orde kom: om die student te begelei om raak te sien hoe die betrokke Bybelboek sou kon inpas binne 'n konstruksie van die leefwereld van die tyd van sy ontstaan, en: watter effek dit het op die interpretasie van onderdele van die boek. Dit behoort ook vergestalting te vind in eksplisiete stappe in die eksegetiese proses met die oog op preekmaak17 • • In kommentare (en die rapportering van aIle interpretasiewerk) moet 'n duidelike konstruksie van die sosio-historiese konteks gemaak word, en die interpretasiewerk moet dan binne daardie konstruksie gedoen word. Literatuurverwysings Balch, D L 1981. Let wives be submissive: The domestic code in 1 Peter. Chicago: Scholars Press. (SBL Monograph Series, 26). Barkhuizen J H, Stander H F, Swart G J (reds) 1992. Hupomnema. Feesbundel opgedra aan prof J P Louw. Departement Grieks, Universiteit van Pretoria: Pretoria. Barrett, C K (ed) 1980. Sparsa collecta: The collected essays of W C van Unnik (part 2). Leiden: Brill. ) Beare, F W 1970 (3rd rev ed). The First Epistle of Peter. Oxford: Blackwell. Botha, J 1990. Semeion. In Inleiding tot die interpretasie van die Griekse Nuwe Testament. Pretoria: NG Kerkuitgewers. Chevallier, M-A 1974. Condition et vocation des Chreatiens en diaspora. Remarques exeageatiques sur la Ire Eptre de Pierre. RSR 48:387-398. Crystal, David 1985. A dictionary of linguistics and phonenetics. Oxford: Basil Blackwell. Deist, F E & Burden J J 1980. 'n ABC van Bybeluitleg, Pretoria: Van Schaik. De Klerk B J & Van Rensburg F J, 1998. Die geboorteproses van 'n preek. 'n Handleiding vir Gereformeerde eksegese en prediking. Potchefstroom: Fakulteit Teologie, PU vir CHO. Duvenage, S (s j). Die dekor van die Nuwe Testament. 'n Kultuur-historiese agtergrondstudie. Pretoria: Interkerklike Uitgewerstrust. 17 De Klerk & Van Rensburg (1998) het sodanige handleiding in konsepvorm beskikbaar gestel, en sedertdien in die onderrig gebruik. DEKOR OF KONTEKS? 580 Elliott, J H 1981. A home for the homeless. A sociological exegesis of 1 Peter, its situation and strategy. Philadelphia: Fortress. -, 1986. 1 Peter, its situation and strategy: a discussion with David Balch, in Talbert 1986:61-78. Furnish, V 1975. Elect sojourners in Christ: an approach to the theology of First Peter. Perkins Journal 28:1-11. Garrett, Susan R 1992. Sociology of early Christianity. Anchor Bible Dictionary, 6:89-99. Goppelt, L 1978 (8th ed). Der erste Petrusbrief Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Groenewald, E P 1977. Die briewe van Petrus; die brief van Judas. Kaapstad: NG Kerkuitgewers. Kiimmel, W G 1975. Introduction to the New Testament. Translated and edited by H C Kee. Nashville: Abingdon. g Lohse, E 1954. Paraenese und Kerygma im 1. Petrusbrief. ZNW 45:68-89. Louw, J P & Nida, E A 1988. Greek-English Lexicon of the New Testament based on semantic domains. Volumes I & II. New York: United Bible Societies. MacMullen, Ramsey 1981. Paganism in the Roman Empire. New Haven: Yale University Press. Malherbe, A J 1983 (2nd enlarged ed). Social aspects of early Christianity. Philadelphia: Fortress Press. -, 1986. Moral exhortation, A Greco-Roman sourcebook. Vosloo, W & Van Rensburg, F J 1993. Die Bybel in Praktyk. Vereeniging: Chris- telike Uitgewersmaatskappy. Wilken, R L 1984. The Christians as the Romans saw them. New Haven: Yale University Press. Literatuurverwysings Philadelphia: The Westminster Press. Meeks, W A 1983. Theftrst urban Christians; the social world of the apostle Paul. New Haven: Yale University Press. Richard, E 1986. The functional Christology of First Peter, in: Talbert, C H (ed), 1986:121-139. Selwyn, E G 1952 (2nd ed). The First Epistle of St Peter. London: Macmillan. Selwyn, E G 1952 (2nd ed). The First Epistle of St Peter. London: Macmillan. Talbert C H (ed) 1986 Perspectives on First Peter Macon Georgia: Mercer C H (ed) 1986. Perspectives on First Peter. Macon, Georgia: Mercer ersity Press. Van Rensburg, F J 1990. Indikatief en paraklese in 1 Petrus en die implikasie daarvan vir die kerklike pre diking vandag. In die Skriflig 24: 71-101. -, 1990b. The use of intersentence relational particles and asyndeton in First Peter. Neotest 24:283-300. -, 1992b. The outline of First Peter - a reconsideration. Ekklesiastikos Pharos: 74/1 (NS3): 26-41. -, 1993. 1 Petrus, in: Vosloo, W & Van Rensburg, F J, 1993:1944-1958. -, 1996. 'n Metodologiese verkenning na die verdiskontering van sosiohistoriese gegewens in die bestudering van vreemdelingskap in 1 Petrus. In die Skriflig 1996:37-55. Van Rensburg, J J J 1992. Vreemdelingskap in 1 Petrus: Voorlopige definiering van die betekenisse van die betrokke Griekse woorde, in: Barkhuizen J H, Stander H F & Swart G J (reds), 1992:283-306. ( ) Van Unnik, W C 1980. Corpus Hellenisticum Novi Testamenti, in: Barrett, C K (ed), 1908: 194-214. Van Wyk, G J & Van Rensburg, F J 1997.'OlKETat (huisbediendes) in die eerste eeuse Grieks-Romeinse samelewing. 'n Sosio-historiese konstruksie vir die inter- pretasie van 1 Petrus 2:18. In die Skriflig 1997:229-249. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 581 582 DEKOR OF KONTEKS? DEKOR OF KONTEKS?

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/640/737

Afrikaans

1 Hierdie artikel is 'n verwerkte weergawe van 'n referaat gelewer op Saterdag 21 Augustus 1999 tydens 'n seminaar oor prediking gereel deur die uitgewer Lewende Woorde, verbonde aan die Departement Griekse en Latynse Studies, Randse Afrikaanse Universiteit, waar die seminaar ook gehou is. 2 "The critical paraphrase... is the crown of any interpretation"-Von Rad 1965/66:13. "Oortuiging" en prediking: woordspel op 'n "hartspel" C J S Lombaard (Universiteit van Pretoria) l op n hartspel C J S Lombaard (Universiteit van Pretoria) Persuasion/Conviction and Preaching: Word Play on a Heart Game Persuasion/Conviction and Preaching: Word Play on a Heart Game Persuasion/Conviction and Preaching: Word Play on a Heart Game This article employs a wordplay on "oortuiging" - persuasion and integrity - to analyse certain aspects of homiletics. Examples of the use of research into persuasive communication and the benefits of these perspectives for effective preaching are given. Of greater importance, though, is the integrity of the preacher, which has three dimensions: that ministers should themselves be convinced of the theology of the text from which they preach, that the concrete contexts of the hearers of the message should be addressed competently, and that exegetical metho- dology and homiletical pronouncements should correspond. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 3 Hierdie tipe metafoor word deesdae al hoe meer in Afrikaanse teologiese geledere gevind: eksegese is ook al as spel beskryf (Le Roux 1996:46-56), dogmatiek- homiletiek as dansmaats (Vos 1994:52-64), die erediens as fees en die liturgie as dans (Muller 1990 se hele werk, en p 107 onderskeidelik) - met gemengde reaksie (0 a Prinsloo 1996:21-33; Heyns 1994:158-159). Ook die Nederlande Ou-Testamen- tikus E Noort het tydens 'n onlangse kongres in Pretoria die volgende opgemerk: "eksegese is kuns ... koorddans sonder vangnet ... ". 1 Pre diking is in twee opsigte 'n "hartspel". In die eerste opsig is predi- king iets wat vir ons as belangstellendes 1 in hierdie omvormende kuns- vorm mi aan die hart Ie. Om die lewende Woord van die lewende God in 'n preek mi te praat 2 , bly aangrypend-onbegryplik. Ons kan pre diking ontleed in verskillende dimensies, maar dan bly daar altyd iets onont- leedbaars oor - 'n misterie. Spiritualiteit en prediking bly daarom eng verbonde aan mekaar, en vind mede neerslag in die wese (die eksisten- sie) van die prediker. Pre diking raak 6ns bestaan, ons menswees, ons roeping aan die hart .... Maar prediking is, tweedens, ook 'n "hartspel" omdat dit aan die kern Ie van gelowige-wees en gemeente-wees. Die praedicatio verbi Dei, spesifiek in die Reformasie-teologie, is 'n "hartsaak": n6g die indivi- duele gelowige, n6g die gemeenskap van die gelowiges (die gemeente) is denkbaar in tradisionele Gereformeerde denke sonder die pre diking van die Skrifas polsslag (vgl bv Rossouw 1963: 140ff; 205-213). ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 607 As ons die spee van prediking speel, impliseer die dinamika van hierdie spel dus, breedweg, twee "speelrigtings" as die prediker as vertrekpunt geneem word: * na buite - hulle wat die preek aanhoor (die gelowige/die gemeente); en * * na buite - hulle wat die preek aanhoor (die gelowige/die gemeente); en * * na binne - ons as predikers, belangstellendes, entoesiaste. * na binne - ons as predikers, belangstellendes, entoesiaste. Ek gaan hierdie tweedeling gebruik om 'n paar opmerkings te maak rondom die term "oortuiging". Eers wil ek oortuiging betrek op die hoorder (Dingemans 1991 se terminologie; sien veral bladsye 51-65 van sy werk; kyk plaaslik onder andere Pieterse 1988:79-128); daama wil ek oortuiging betrek op die prediker. 4 Raadpleeg gems die tradisionele dogmatiek-werke insake die teologiese aspekte van die prediking. Ook, resent, plaaslik en opsommenderwys: Beukes 1993:34-44. Oor die "Gepredikte Woord" of "Verkondigde Woord" het J A Heyns (1977:8-20; 1978:146-147; 1988:82 - vergelyk Jonker 1994:21-22) plaaslik die "Woord-spel" van Karl Barth (1955:89-127) uitgebrei. 3 Hierdie tipe metafoor word deesdae al hoe meer in Afrikaanse teologiese geledere gevind: eksegese is ook al as spel beskryf (Le Roux 1996:46-56), dogmatiek- homiletiek as dansmaats (Vos 1994:52-64), die erediens as fees en die liturgie as dans (Muller 1990 se hele werk, en p 107 onderskeidelik) - met gemengde reaksie (0 a Prinsloo 1996:21-33; Heyns 1994:158-159). Ook die Nederlande Ou-Testamen- tikus E Noort het tydens 'n onlangse kongres in Pretoria die volgende opgemerk: "eksegese is kuns ... koorddans sonder vangnet ... ". 4 Raadpleeg gems die tradisionele dogmatiek-werke insake die teologiese aspekte van die prediking. Ook, resent, plaaslik en opsommenderwys: Beukes 1993:34-44. Oor die "Gepredikte Woord" of "Verkondigde Woord" het J A Heyns (1977:8-20; 1978:146-147; 1988:82 - vergelyk Jonker 1994:21-22) plaaslik die "Woord-spel" van Karl Barth (1955:89-127) uitgebrei. 5 Die kultuurbepaaldheid van retoriese tegnieke moet nooit oor die hoof gesien word nie. Retoriek is nie bowe-kultuurlik nie. Hierdie besef lei tot redelik emstige vrae rondom die retoriese kritiek in die analise van die Bybel. 6 Hierdie veranderlikes is gekies bloot op grond van persoonlike voorkeur, en daar is vele meer sulke veranderlikes- sien byvoorbeeld Mulholland 1994; Bettinghaus & Cody 1994; Ross & Ross 1981. 7 Sien byvoorbeeld Severin & Tankard 1992:38-53; meer algemeen: Littlejohn 1996; plaaslik en toegepas op die prediking: Webb 1986:35-45. 2 OORTUIGING EN DIE HOORDER VAN DIE PREEK Oor die teologiese aspek wil ek hier nie uitbrei nie4: ek neem dit gewoon as gegewe dat 'n mens, by wyse van spreke, 'n instrument is in enige proses waar die evangelie oorgedra word. Die werklike oortuigingswerk bly die terrein van die Heilige Gees. Tog, as instrument, kan 'n mens sekere kommunikasieverander- likes aanwend (vgl Burger 1991:27-30): afhanklike diensbaarheid beteken nie inisiatiefloosheid nie. Drie van die veranderlikes wat binne 'n (ver)Westerse kultuur toepaslik iss, word aangeraak6• In navolging van die bekende (maar oorvereenvoudigende7) kommunikasiemodel "Sender-Boodskap-Ontvanger", word telkens een aspek gekies uit 4 Raadpleeg gems die tradisionele dogmatiek-werke insake die teologiese aspekte van die prediking. Ook, resent, plaaslik en opsommenderwys: Beukes 1993:34-44. Oor die "Gepredikte Woord" of "Verkondigde Woord" het J A Heyns (1977:8-20; 1978:146-147; 1988:82 - vergelyk Jonker 1994:21-22) plaaslik die "Woord-spel" van Karl Barth (1955:89-127) uitgebrei. 5 Die kultuurbepaaldheid van retoriese tegnieke moet nooit oor die hoof gesien word nie. Retoriek is nie bowe-kultuurlik nie. Hierdie besef lei tot redelik emstige vrae rondom die retoriese kritiek in die analise van die Bybel. 5 Die kultuurbepaaldheid van retoriese tegnieke moet nooit oor die hoof gesien word nie. Retoriek is nie bowe-kultuurlik nie. Hierdie besef lei tot redelik emstige vrae rondom die retoriese kritiek in die analise van die Bybel. 6 Hierdie veranderlikes is gekies bloot op grond van persoonlike voorkeur, en daar is vele meer sulke veranderlikes- sien byvoorbeeld Mulholland 1994; Bettinghaus & Cody 1994; Ross & Ross 1981. 6 Hierdie veranderlikes is gekies bloot op grond van persoonlike voorkeur, en daar is vele meer sulke veranderlikes- sien byvoorbeeld Mulholland 1994; Bettinghaus & Cody 1994; Ross & Ross 1981. 7 Sien byvoorbeeld Severin & Tankard 1992:38-53; meer algemeen: Littlejohn 1996; plaaslik en toegepas op die prediking: Webb 1986:35-45. 7 Sien byvoorbeeld Severin & Tankard 1992:38-53; meer algemeen: Littlejohn 1996; plaaslik en toegepas op die prediking: Webb 1986:35-45. 8 Die gebruik van kommunikasieteorie ter verry king van die homiletiek en die praktiese teologie in die algemeen, is geen nuwigheid in Afrikaanse teologie- navorsing nie. Sien veral die werke van H J C Pieterse en C J AVos, wat saamgevat word in Vos & Pieterse 1997:15-28. Sien ook Heyns & Pieterse 1990; Ne11994: o.a. pp 21f, 83f, 291; Webb 1986:31-61; Cronje & Van Wyk 1982. Met my keuse hier van die drie elemente in die kommunikasieproses - te wete, Sender, Boodskap en Ontvanger - probeer ek die te enge onderskeid in die praktiese teologie tussen die klem op Of die pastor Of die gemeente (sien L M Heyns in Heyns & Pieterse 1990:18-19) ondervang. Sowel die kommunikasiegebeure in die erediens as geheel as enige van die elemente daarvan is 'n legitieme studieveld. "OORTUIGING" EN PREDIKING 608 navorsing oor, onderskeidelik, Sender-, Boodskap- en Ontvangerver- anderlikes8• Telkens word eers die kommunikatiewe agtergrond gegee (hierin word redelik sterk gesteun op Lombaard 1990:116-124, 141), waama die toepassing daarvan binne die konteks van die pre diking uitgelig sal word. In die aanduiding van hierdie veranderlikes, is dit nie moontlik om al die verbandhoudende sake aan te dui nie9• Hierdie inhoude is dus gedekontekstualiseer, en sal moeilik effektief aangewend kan word sonder dat die verbandhoudende sake ook eers in berekening gebring word. Tog bied dit eerste insigte in die moontlike waarde wat deur hierdie tipe navorsing gebied kan word. 8 Die gebruik van kommunikasieteorie ter verry king van die homiletiek en die praktiese teologie in die algemeen, is geen nuwigheid in Afrikaanse teologie- navorsing nie. Sien veral die werke van H J C Pieterse en C J AVos, wat saamgevat word in Vos & Pieterse 1997:15-28. Sien ook Heyns & Pieterse 1990; Ne11994: o.a. pp 21f, 83f, 291; Webb 1986:31-61; Cronje & Van Wyk 1982. Met my keuse hier van die drie elemente in die kommunikasieproses - te wete, Sender, Boodskap en Ontvanger - probeer ek die te enge onderskeid in die praktiese teologie tussen die klem op Of die pastor Of die gemeente (sien L M Heyns in Heyns & Pieterse 1990:18-19) ondervang. Sowel die kommunikasiegebeure in die erediens as geheel as enige van die elemente daarvan is 'n legitieme studieveld. 9 Sien byvoorbeeld Bettinghaus & Cody 1994 en Mulholland 1994 vir 'n goeie oorsig oor navorsing in die oorredingskunde. Vir verdere bronne sien onder andere http://carmen.artsci. washington.edulpropagandalcontents.htm en http://directory. netscape.com/Science/Social_ Sienes/Psychology !Persuasion_and _ Social_ Influence/ 2.1 'n Sender-veranderlike: Die "sleeper"-effek 2.1 'n Sender-veranderlike: Die "sleeper"-effek Die aanvaarding van 'n boodskap, veral 'n oorredingsboodskap, deur 'n ontvanger is veral aanvanklik sterk gekoppel aan die waargenome geloofwaardigheid van die sender. Die saak is goed bevestig in die navorsing (vgl Severin & Tankard 1992:153-157). Die "sleeper"-effek behels egter dat, met verloop van tyd, die identiteit en rol van die sender van 'n spesifieke boodskap in die geheue van die ontvanger geskei word van die inhoud en effek van die boodskap. Dit beteken dat 'n hoogs- geloofwaardige persoon se boodskap aanvanklik 'n sterk oorredende effek kan he, maar dat hierdie boodskapinvloed met verloop van tyd afneem. In die geval van 'n sender met 'n lae waargenome geloofwaar- digheid, is die teenoorgestelde egter waar. Soos wat sender en boodskap- inhoud mettertyd in die gedagtes van die ontvanger geskei word, sal die boodskap aan invloed toeneem (vgl Drop et al 1972:31-33). Die implikasie is dus dat oorredingsinvloed en sender mettertyd al hoe meer onafuanlik van mekaar in die gedagtewereld van die ontvanger funksioneer. Die "sender se invloed, hetsy positief of negatief, (neem dus at), sodat die inligting toenemend op eie meriete beoordeel word" (Lombaard 1990:116). 9 Sien byvoorbeeld Bettinghaus & Cody 1994 en Mulholland 1994 vir 'n goeie oorsig oor navorsing in die oorredingskunde. Vir verdere bronne sien onder andere http://carmen.artsci. washington.edulpropagandalcontents.htm en http://directory. netscape.com/Science/Social_ Sienes/Psychology !Persuasion_and _ Social_ Influence/ 609 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 Die invloed van hierdie "sleeper" -effek, is bevind, kan deur middel van sekere tegnieke aangewend word ter wille van groter oorredingseffektiwitiet. Ben daarvan is waarskuwing teen teenbein- vloeding. Indien 'n ontvanger reeds 'n boodskap aanvaar, is dit moontlik om hierdie aanvaarding stewiger te anker deur die ontvanger daarop te wys dat daar ander kompeterende "interpretasies" is. Hiedie teenargu- mente kan gelys en bespreek word. Selfs al word teenargumente egter net in verswakte vorm bespreek, of dit word bloot genoem dat daar teenargumente bestaan, kan dit die opinie wat die ontvanger tans huldig, help "innokuleer". Aansluitend by die "sleeper" -effek, vergroot die invloed van hierdie waarkuwing/"innokulasie" oor tyd heen, sodat weer- stand teen latere beinvloeding mettertyd vergroot (Drop et al 1972:31- 33; Williams 1984:92). Die implikasies hiervan vir die prediking, is kortweg, goeie nuus vir "swak" sprekers en slegte nuus vir "goeie" sprekers: * Vir predikers met 'n lae waargenome geloofwaardigheid as gevolg van, byvoorbeeld, ongemaklike openbare optrede, beteken dit dat alles nie verlore is nie. 2.1 'n Sender-veranderlike: Die "sleeper"-effek Hulle boodskappe mag weI op die kort termyn minder effektief blyk te wees omdat hulle "swak sprekers" is, maar mettertyd word die boodskapinhoud en die sender van mekaar geskei in die gedagtewereld van die ontvangers. Die boodskap sal dan aan invloed toeneem. In kerklike taal: die evangelie word dus steeds goed bedien, oor tyd heen, ten spyte van dorings in die vlees (2 Kor 12:7, met apologie) van die prediker. * Met "goeie" sprekers is dit anders gesteld. Predikers met 'n hoe waargenome geloofwaardigheid, wat dikwels deur kerkgangers verbind word daaraan dat die predikante "goeie sprekers" is, word maklik invloed-ryk deur hulle prediking. Mettertyd egter, soos wat boodskapinhoud en sender van mekaar geskei word in die gedagte- wereld van die ontvangers, verloor die boodskap aan oortuigings- krag. Waargenome sendergeloofwaardigheid kan dus nie onbepaald die waargenome meriete van 'n boodskap "dra" nie. Dit is dus, oor die lang termyn, slegte nuus veral vir predikante wat deur middel van 'n "persoonlikheidskultus" die evangelie bedien. Die insig dat 'n goeie spreker en 'n goeie prediker nie noodwendig dieselfde ding is nie, vind dus hier ook uitdrukking. In verb and met die waarde van waarskuwings teen teen- beinvloeding (die "innokulasie" -effek) en die "sleeper" -effek daarmee verbonde, net enkele kemopmerkings. Hierdie verskynsel verklaar onder andere die effektiwiteit vanjeugbediening (vgl NeI1982:72) op 'n vroee ouderdom, maar ook die weerstand teen nuwere Bybeluitleg in die kerk. "OORTUIGING" EN PREDIKlNG 10 Houdings kan omskryf word as "the internal mental and emotional states that affect how we react to outside persuasion ... our feelings, beliefs, or ideas that affect how we may eventually behave" - Williams 1984:87. 11 Vergelyk die titel van die hoofstuk "The magic of rapport" in die populere werk van Zucker 1994:67-75. "OORTUIGING" EN PREDIKlNG 610 Vroeere "waarskuwings" teen, onderskeidelik, nie-Christelike lewenswyses en 'n ander Bybelbegrip, speel bepaald 'n rol in die permanensie van hierdie gevestigde houdings lO• Vroeere "waarskuwings" teen, onderskeidelik, nie-Christelike lewenswyses en 'n ander Bybelbegrip, speel bepaald 'n rol in die permanensie van hierdie gevestigde houdings lO• p g g g V oorbeelde van verdere moontlike toepassings hiervan kan vermenigvuldig word. 2.2 'n Boodskap-veranderIike: Kongruensie-skepping Gemeenskaplike gronde tussen sender en ontvanger is die basis van waar af (nie-geforseerde) oortuiging moontlik word. Hierdie gedeelde belange moet vroeg in die boodskap reeds gestel word; dit is 'n "aanvangstaak" (Lombaard 1990:116). Soos wat enige openbare speker weet, moet die gehoor se belangstelling vroeg reeds getrek word. Die aanduiding van gemeenskaplikhede wen ook vertroue, wat die sender se geloofwaardig- heid - een van die belangrikste oorreedingsveranderlikes - verhoogll. g g g Taal en spreekstyl in die boodskap is 'n goeie manier om identifi- sering met die sender te verhoog (RaIl 1980:25). Daarmee saam moet die argumente in die boodskap direk in verband gebring word met die ont- vanger se "huidige probleme, houdings, verwagtinge, ideale, behoeftes en waardes" (Lombaard 1990: 117). Hierdie sake moet aangeraak word in die "probleem" wat vroeg in die boodskap gestel word, en, belangrik, ook in die verlangde "oplossing" wat aangebied word. Maniere waarop 'n effektiewe "oplossing" (dit is die oorredingsintensie) aangebied kan word, sluit in (ter opsomming van Fleming & Levie 1978:214-216 en Lerbinger 1977:10): * bied "beginselkennis": dit wil se inligting wat die onbekende verstaanbaar, aanvaarbaar, en dan positief voorstel; * * bied "beginselkennis": dit wil se inligting wat die onbekende verstaanbaar, aanvaarbaar, en dan positief voorstel; * * dui die "gebruikswaarde" aan: die voorstel wat aan die hand gedoen word, moet ooglopend effektief blyk te wees in die oplossing van 'n sekere probleem of in die weerspieeling van 'n belangrik-geagte waarde; * * die "aanpasbaarheid" van die voorstel: 'n rigiede voorstel sal moeiliker aanvaar word as een wat aangepas kan word binne onderskeie kontekste, soos wat dit individue/groepe se kontekstuele eise en voorkeure pas; * * die "ego-funksie": voorstelle wat die moontlikheid bied om uitdrukking te gee aan die selfbeeld van die ontvanger, staan 'n * die "ego-funksie": voorstelle wat die moontlikheid bied om uitdrukking te gee aan die selfbeeld van die ontvanger, staan 'n ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 611 goeie kans op sukses l2• Die ideale seltkonsep word ook hierin betrek: die strewes van die ontvangers word ook ingesluit. goeie kans op sukses l2• Die ideale seltkonsep word ook hierin betrek: die strewes van die ontvangers word ook ingesluit. * g g * interessantheid: prikkeling van ontvangers se belangstelling bly ook hier belangrik; * * geloofwaardigheid: stellings wat gemaak word, moet as gel dig waargeneem word. 12 Interessant genoeg, lyk dit of 'n aggresiewe, outoritere oorredingsappel die mees effektiewe oortuigingsmetode is indien met outoritere persoonlikhede gewerk word. 13 Die "voet-in-die-deur" -tegniek stel eers 'n meer gematigde standpunt; indien dit aanvaar word, word hierop voortgebou na 'n meer progressiewe standpunt. 14 Die "deur-in-die-gesig"-tegniek stel eers 'n te ekstreme standpunt, wat beslis verwerping sal ontlok; later word dan 'n meer gematigde standpunt aangebied, wat minder ekstreem Iyk as wat dit sou gebIyk het as dit van die begin af gestel is. Daarom word dit vervolgens makliker aanvaar. 15 Die verhouding tussen houding en gedrag is egter nie noodwendig of eenvoudig nie (Vgl Williams 1984:93-96) vir 'n opsomming hiervan. 2.2 'n Boodskap-veranderIike: Kongruensie-skepping N atuurlik moet die kongruensie wat die boodskap skep tussen sender en ontvanger genoeg ruimte laat vir verskil: sonder verskil is oortuiging onnodig (Lombaard 1990:118). 'n Te groot oorvleueling tussen sender en ontvanger se opinies impliseer dikwels vir 'n ontvanger dat verande- ring onnodig is (die "assimilasie-effek"); 'n te ekstreme verskil tussen sender en ontvanger veroorsaak weer dat die boodskap as meer ekstreem waargeneem word as wat dit werklik is (die "kontras-effek" - Lerbinger 1972:74; cf Sandell 1977:77), wat daartoe lei dat die boodskap of getg- noreer, of verwerp, of tot aanvaarbaarheid verdraai word (RaIl 1980:2; Sampson 1964:277). Die "aanvaardingsveld" - die sielkundig-aanvaar- bare "grense" vir 'n boodskap om potensieel aanvaar te word (Triandis 1971: 187) - moet dus versigtig binne die boodskap daargestel word. Indien tyd dit toelaat, kan tegnieke soos die "voet-in-die-deur,,13 en die "deur-in-die-gesig,,14 as oorredingstrategiee aangewend word (Lerbinger 1972:74). Om hierdie saak te betrek op die prediking, word 'n denkbeelde situasie geskets: 'n predikant wil die gemeente betrokke kry by 'n voedselskema vir armes in die middestad. Die gedeelde belange moet dus eers in die preek gestel word - sake so os liefde tot God en liefde tot die naaste, met laasgenoemde wat ook praktiese hulp aan armes beteken. As die gedeelde basis van empatie en roeping tot optrede 15 wat predikant en gemeentelede deel, gestel is, kan die saak nou ook verbind word aan verdere gedeelde behoeftes (bv in verband met probleme: voorkom diefstal deur voedsel te voorsien; in verband met ideale: streef na 'n gemeenskap waar almal genoeg het). Deur verder "beginselkennis" oor te dra (oor hoe die projek prakties geloods kan word), en deur die "aan- pasbaarheid" van die projek (bv by individue se besige programme) aan 15 Die verhouding tussen houding en gedrag is egter nie noodwendig of eenvoudig nie (Vgl Williams 1984:93-96) vir 'n opsomming hiervan. "OORTUIGING" EN PREDIKING 612 te toon, word die kanse op effektiewe oortuiging vergroot. Indien gemeentelede vermoedelik traag sal wees om betrokke te raak, kan die voet-in-die-deur tegniek moontlik gebruik word - deurdat aanvanklik 'n baie beperkte betrokkenheid by die projek as ideaal gestel word. Kongruensie tussen prediker en gemeente word dus in die boodskap uitgespel. Dit word dan gebruik as basis in die oortuigings- proses. 16 Hierdie insig open belangrike perspektiewe vir byvoorbeeld HIVNIGS- voorkomingsprojekte in verallandelike gebiede. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 2.3 'n Ontvanger-veranderlike: Selfagting Selfagting is die waarde wat persone aan hulleself heg (vgl Ross & Ross 1981 :31). Hoe laer persone se selfagting is, hoe meer oorreedbaar blyk hulle te wees, te meer deur persone met 'n hoe waargenome selfagting. Lae selfagting impliseer naamlik dat eie opinies as van minder waarde as die van ander persone geag word. Selfagting is een van die belangrikste ontvangerveranderlikes insake die effektiwiteit van 'n oortuigingspoging. Dit hang egter saam met sake soos intelligensie, opvoedingspeil, en dies meer, omdat hierdie sake weer bepaal in hoe 'n mate rasionele en emosionele boodskap- elemente (in so 'n mate as wat hulle onderskeibaar is - RaIl 1980:20) aansluiting vind by die oorredingsvatbaarheid van die ontvangers (Lerbinger 1972:71). In die geheel gesien beteken hierdie vertrekpunte dat rasionele argumente aan te beveel is vir ontvangers met 'n hoe opvoedingspeil, as die gevolge van die boodskap helder tuisgebring moet word by die ont- vangers, of as die onderwerp tegniese onderskeidings benodig (RaIl 1980:20). Dit is tipies die soort boodskappe wat aan persone met 'n hoe opvoedingspeil gebring sal word. Omdat die groep mense weens 'n suksessirkel in hulle lewens (vgl Jones 1977) geneig sal wees tot hoe selfagting, sal 'n appel op hulle denke, eerder as hulle emosies, die beste oorredingsresultate verkry. 'n Emosionele aanpak is meer gepas waar die ontvangers die sender reeds vertrou (Johannesen 1967:38), waar ideale, begeertes of optrede sonder vergoeding van die ontvangers verlang word, en waar die ontvangers 'n lae intelligensie/opvoedingspeil het (RaIl 1980:20; Andersen 1971:158). Met laasgenoemde waarskynlik die belangrikste van hierdie veranderlikes (wat dus 'n groot impak sal he op die ander veranderlikes), is die implikasie dat rasionele argumentvoering - ten spyte van die Westerse vertroue op die rede - waarskynlik onsuksesvol sal wees om ongesofistikeede mense se houdings/gedrag te verander16• am hierdie oorredingsaspek op die prediking toe te pas: sommige van die geloofsherlewings in die negentiende eeuse kerkgeskiedenis het 16 Hierdie insig open belangrike perspektiewe vir byvoorbeeld HIVNIGS- voorkomingsprojekte in verallandelike gebiede. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 613 gepaard gegaan met groot klem op die wederkoms-en-oordeels-teologie (vgl Bosch 1991:281-283, 313-327). Vrees was 'n belangrike motief in die tipe prediking, en vrees is juis een van die mees kragtige emosionele appelle - indien gematigd aangewend (vgl Severin & Tankard 1992:167- 161; Lombaard 1990:121-123). 2.4 Samevatting Vit bostaande blyk dat die aanwending van kommunikasienavorsing, spesifiek oorredingsnavorsing, interessante en bruikbare perspektiewe vir die pre diking kan bied. Wat hier aangebied is, is egter bloot eerste tree. Voordat met enige gesaghebbendheid oor die sake gepraat kan word, is veel meer interdissiplinere navorsing17 nodig. Laat ek daarom vir eers hierby volstaan, en oorbeweeg na die tweede deel van my woordspel rondom oortuiging en prediking. 17 Insluitend teologie, sielkunde, sosiologie, kommunikasiekunde, filosofie, etiek, kultuurstudies, en dies meer. 2.3 'n Ontvanger-veranderlike: Selfagting Die herlewings was suksesvol in die sin dat groot groepe mense hulle tot die Christendom, of tot groter "Christe- likheid", bekeer het. Tans reageer teoloe egter dikwels negatief op die moontlikheid dat die tipe prediking nog in bekeringsveldtogte aangewend word. Kommu- nikasiekundig beskou, is dit aanduiding van twee sake: * dit is eintlik te verwagte dat teoloe, weens 'n hoer opvoedingspeil en daarmee gepaardgaande hoe selfagting, negatief op hierdie emo- sionele vreesboodskappe sal reageer, ongeag of die boodskappe direk op hulle gerig is of nie; * * dit is eintlik te verwagte dat teoloe, weens 'n hoer opvoedingspeil en daarmee gepaardgaande hoe selfagting, negatief op hierdie emo- sionele vreesboodskappe sal reageer, ongeag of die boodskappe direk op hulle gerig is of nie; * p g g * aan die ander kant verwoord teoloe wat die sendingmetode kritiseer waarskynlik akkuraat 'n kultuur-historiese tendens, naamlik dat mense oor die algemeen (minstens in Westerse en verwesterse lande) tans 'n baie hoer opvoedingspeil het as wat die geval was tydens hierdie groot herlewingsbewegings. * aan die ander kant verwoord teoloe wat die sendingmetode kritiseer waarskynlik akkuraat 'n kultuur-historiese tendens, naamlik dat mense oor die algemeen (minstens in Westerse en verwesterse lande) tans 'n baie hoer opvoedingspeil het as wat die geval was tydens hierdie groot herlewingsbewegings. Daarom is dit waarskynlik geldig om op te merk dat sowel die opvoe- ding/selfagting van die teoloe as die van die samelewing tans, kommu- nikasiekundig gesproke, die groeiende afkeur in emosionele, vreesop- jaende prediking verklaar. 3 OORTUIGING EN DIE VERBI DIVINI MINISTER Een van my leermeesters, Professor Wil Vosloo, is iemand wat verseg om twee sake van mekaar te skei: die harde akademiese studie van 'n 17 Insluitend teologie, sielkunde, sosiologie, kommunikasiekunde, filosofie, etiek, kultuurstudies, en dies meer. 18 Let egter daarop dat hierdie 'n "orale uitspraak" is. Sover ek weet, het Vosloo nooit hierdie insigte op papier neergepen nie. 19 Vergelyk die opmerking hierbo oor goeie sprekers en goeie predikers ... 20 Die woord "verwoord" is doelbewus gekies: dit verwys na voetnota 2 van hierdie artikel. Pre diking in die reformatoriese tradisie is nie die kwytraak van eie wyshede nie, maar bly die napraat van die Skrif. Vergelyk Von Rad (1965/66: 11-18). 21 Sien Nolan (1988: 15) in verband met "universalising truths". 22 Die ems van die konkreet-historiese dimensie spreek onder andere ook daaruit dat vele studies wat ems maak met die sosio-historiese agtergrond van die Bybelse tekste, tot soortgelyke gevolgtrekkings as die van, byvoorbeeld, Strijdom & Van Aarde (1990: 185) kom: "dat teologie in 'n konkrete sosio-historiese konteks funksioneer, en nie in abstracto nie". "OORTUIGING" EN PREDIKING 614 Bybel-teks, en die sinvolle pastorale - dit is, kerklike - toepassing van hierdie arbeid. Een van sy "spreuke" wil ek hier aanhaal18: 'n goeie prediker het drie kenmerke: hy/sy sal die gemeente wat voor homlhaar sit, goed ken; hy/sy sal die betrokke Bybelteks goed ken; en hy/sy sal opreg glo, dit wat hy/sy verkondig. Dit is oor die laaste frase wat ek eerste iets meer wil se. 'n "Goeie prediker,,19 is een wat van harte glo dit wat in sy/haar preek verwoord20 word. Anders gestel: wat 'n goeie prediker bring, is 'n boodskap met integriteit - die boodkapper se wese word mede in die kerugma (verkon- diginglboodskap) opgeneem. Ek gl6 wat ek preek. Nie omdat ek my troeteltemas bepreek nie, maar omdat ek myself geheel oortuig vind van die boodskap van die Bybelteks wat my - en dan my hoorders - in trek. Dit gaan dus nie net daarom dat ek die Bybelteks verstaan nie, maar 66k dat ek myself - en dan my hoorders hulleself - in die Bybelteks verstaan vind (vgl Rossouw 1963:229-245). Die Bybel lees my, respektiewelik: 6ns. Hiedie "oortuiging" van die prediker is dus om oortuig te wees van die integriteit (teologies-eksistensieel en prakties) van sy/haar aangespreek wees en mipraat van die Bybel. Hierdie oortuiging wat met prediking gepaard gaan, het sekere voorvereistes, wat ons by die eerste twee dele van die Vosloo-spreuk hierbo terugbring. 'n Prediker wat sy/haar gemeente nie ken nie, kan moeilik meer as tydlose waarhede kwytraak. Hoewel dit deel van die (ver)Westerse kerkstroming se tradisie is (vgl Nurnberger 1999:21-23), is dit net te Grieks-filosofies, net te Westers om altyd reg te laat geskied aan die kontekstuele gesitueerdheid van die evangelie21. 'n Preek moet neerslag vind grondvat in die spesifieke konteks van die hoorders22. Dit is des te moeiliker in (ver)Westerse kerke en denke, wat beginels bo praktyk stel. 615 ISSN 0257-8891 = SKRTF EN KERK lrg 21(3) 2000 23 Christelike, dit is Bybelse, prediking as kultuurkritiek bly 'n grootliks onontginde dimensie van prediking, klaarblyklik oor aIle kulture heen. Dit is Of as gevolg daarvan dat ons dikwels onbewus is van ons eie kulturele aannames (wat ons dan gewoon in die Bybel "in-lees" of selektief "raaklees"), of weens 'n on(der) ontwikkelde vermoe om kultuur (gebruike, aannames, "waarhede", tradisies, mens- beelde, verhoudinge, tendense, "mites") krities te "lees", Of omdat dit psigologies so ongemaklik is om 'n mens se eie kultuur te bevraagteken. 23 Christelike, dit is Bybelse, prediking as kultuurkritiek bly 'n grootliks onontginde dimensie van prediking, klaarblyklik oor aIle kulture heen. Dit is Of as gevolg daarvan dat ons dikwels onbewus is van ons eie kulturele aannames (wat ons dan gewoon in die Bybel "in-lees" of selektief "raaklees"), of weens 'n on(der) ontwikkelde vermoe om kultuur (gebruike, aannames, "waarhede", tradisies, mens- beelde, verhoudinge, tendense, "mites") krities te "lees", Of omdat dit psigologies so ongemaklik is om 'n mens se eie kultuur te bevraagteken. 24 Harrington 1980:190 (vgl Strijdom & Van Aarde 1990:185) merk hieroor op: "The great interpreters from Origin to Bultmann have studied biblical texts with an eye toward individual experience and have relied on various kinds of philosophical anthropology. Yet critics of this personalist approach always point to the communal and social character of NT writings. They correctly demand a hermeneutic more appropriate to the material being studied. Perhaps the critical use of sociological concepts will help toward developing a socially-oriented method of interpretation". 25 Dit impliseer nie dat een van die twee nou on-Christelik is nie. Beide is historiese uitdrukkings van verskillende Christelikhede. Niirnberger (1999:22-23) argumenteer in hierdie rigting deur sy gebruik van die inklusiewe frases "Christian fold" en "versions of Christianity". ISSN 0257-8891 = SKRTF EN KERK lrg 21(3) 2000 Maar hierdie "spesifieke konteks" is nie enkelvoudig nie. Gemeen- telike konteks sluit in: belangrike sake in die Iewe van individuele gemeentelede; singewende momente in die lewe van die gemeente as geheel; die nouer (plaaslike) en breer (intemasionale) sosio-politiese en kulturele konteks23; die ekologiese konteks, die ekonomiese konteks (Marx is dood ... ?), en dies meer24• Die eerste twee van hierdie aspekte kan moeilik aangeraak word deur 'n gas-prediker in 'n gemeente; al die ander moontlikhede bly egter nog beskikbaar. y g g Die Afrikaanse kerke se teologiese opleiding gee egter min aandag aan hierdie "buite-persoonlike" realiteite (vgl Lombaard 1999:22-24). Dit maak dit aireeds moeilik vir persone wat deur so 'n leerskool gegaan het, om oor hierdie sake te preek. Daarmee saam: baie mense wat besluit om predikant te word, neem die besluit om hulle "iets wil beteken vir mense". Beide hierdie tendense word gekleur deur kerklike en persoon- like geskiedenisse met 'n sekere soort pieteit (naamlik pietisme), gepaardgaande met 'n redelik eng (en on-Calvinistiese!) siening van "roeping" (meer spesifiek: roepingsterreine; vgl McKim 1992:339-341). Al hierdie aspekte maak dit makliker vir predikers om "ewige waarhede" (vir die brein) eerder as kontekstueel-relevante boodskappe (vir die hele mens) te Iewer25• Sodanige eensydige klemtone in die prediking verarm nie aIleen die he Ie ondememing van prediking nie, maar verskraal ook die areas wat aange(s)preek word. Al hierdie kontekste (sosio-polities, kultureel; ekologies, ekonomies) moet met oortuiging aangeraak word in die predi- king, te meer omdat die Gereformeerde Christendom by uitstek nog altyd God se heerskappy oor al hierdie sake bely het. "It is never possible to express the Word in timeless abstractions, but each witness must use his g g 24 Harrington 1980:190 (vgl Strijdom & Van Aarde 1990:185) merk hieroor op: "The great interpreters from Origin to Bultmann have studied biblical texts with an eye toward individual experience and have relied on various kinds of philosophical anthropology. Yet critics of this personalist approach always point to the communal and social character of NT writings. They correctly demand a hermeneutic more appropriate to the material being studied. Perhaps the critical use of sociological concepts will help toward developing a socially-oriented method of interpretation". 25 Dit impliseer nie dat een van die twee nou on-Christelik is nie. Beide is historiese uitdrukkings van verskillende Christelikhede. Niirnberger (1999:22-23) argumenteer in hierdie rigting deur sy gebruik van die inklusiewe frases "Christian fold" en "versions of Christianity". 26 Die skeiding van die drie aspekte bly kunsmatig. 27 Die benaming is na my beste wete die eerste keer in Lombaard (1997:204) §ebruik. 8 Sien Le Roux (1993) vir 'n oorsig oor die debat binne die (Suid-)Afrikaanse Ou Testamentiese wetenskap tot 1987. Werke oor die debat binne die plaaslike Nuwe Testamentiese wetenskap, en 'n nuwe verwerking van die 1993-werk in verband met die plaaslike Ou Tesamentiese wetenskap, word tans deur Le Roux voorberei. 29 J A Loader (1998:496-497), byvoorbeeld, is 'n uitsondering. SLOT Die prediker beskik oor metodes om die oortuigingskrag van sy/haar boodskaplewering te bestudeer. Enkele, voorlopige voorbeelde daarvan is bierbo gegee. Van groter belang is egter die integriteit van die predi- ker self. Integriteit oortuig. g g Dit is belangrik vir 'n prediker wat aktueel wil preek om die indi- vidu, kerk en samelewing in al bulle fasette op geldige wyses te kan "lees,,30. Dit maak oortuigende toepassing van die Bybelteks moontlik. Dit is ewe belangrik om die Bybelteks goed te kan verstaan, op so 'n wyse dat Bybeluitleg, -pre diking en -toepassing 'n oortuigende gebeel vorm. Van grootste belang is egter dat die prediker bomself / baarself ook van die teologie van die betrokke Bybelteks oortuig, verstaan vind. As die prediker vanuit 'n genhikte geloof preek, sal gemeentes veel vergewe, omdat bulle kan meeleef (op verskillende maniere) in die spiritualiteit-met-integriteit waardeur bulle hulself opgeneem vind. 30 Vyf benaderings hiertoe word in Lombaard 1999 aangetref, naamlik deur die predikant en rolprent-resensent Danie du Toit, die teoloog en skrywer Christo Lombaard, die predikant en skilder Marius Lourens, die predikant en sanger Francois Mulder, en die teoloog en digter Cas Vos. Literatu urverwysings Andersen, K E 1971. Persuasion: theory and practice. New York: Allyn and Beacon. Barth, K 1955. Die kirchliche Dogmatik. 1. Halbband, 7. Auflage. Zurich: Evan- gelischer Verlag. Bettinghaus, E P & Cody, M J 1994. Persuasive communication. 5th edition. Fort Worth: Harcourt Brace College Publishers. g Beukes, M J du P 1993. Erediens /. Pretoria: Kital. Bosch, D J 1991. Transforming mission. Paradigm shifts in theology of mission. Maryknoll: Orbis Books. Burger, C 1991. Die dinamika van 'n Christelike geloofsgemeenskap. Nuut gedink oor gem een tes . Kaapstad: Lux Verbi. Cronje, J M & Van Wyk, J A 1982. Van mens tot mens. Kerklike kommunikasie in teorie en praktyk. Pretoria: NG Kerkboekhandel Transvaal. Dingemans, G D J 1991. Als hoorder onder de hoorders: hermeneutische homiletiek. Kampen: Kok. Drop, W, Kuitenbrouwer, J, Schellens, P, Verhoef en, G, Voet, A, Vree, A, We in- tjies, A, & Zinkstok, I 1972. Over overtuigen: een orientatie in de persuasive communicatie. Groningen: Wolters-Noordhof. Fleming, M & Levie, W H 1978. Instructional message design: principles from the behavioral sciences. Englewood Cliffs: Educational Technology Publications. Harrington, D 1980. Sociological concepts and the early church: a decade of research. Theological Studies 41, 181-190. Heyns, J A 1977. Die kerk. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Heyns, J A 1977. Die kerk. Pretoria: NG Kerkboekhandel. -, 1978. Dogmatiek. Pretoria: NG Kerkboekhandel. 30 Vyf benaderings hiertoe word in Lombaard 1999 aangetref, naamlik deur die predikant en rolprent-resensent Danie du Toit, die teoloog en skrywer Christo Lombaard, die predikant en skilder Marius Lourens, die predikant en sanger Francois Mulder, en die teoloog en digter Cas Vos. 618 "OORTUIGING" EN PREDIKING 616 own contemporary language" (Schweizer 1970:23; vgl Strijdom & Van Aarde 1990: 185). own contemporary language" (Schweizer 1970:23; vgl Strijdom & Van Aarde 1990: 185). Om met oortuiging oor hierdie sake te kan preek, verg egter 'n goed ingeligte prediker. Dit is daarom 'n belowende ontwikkeling wat tans in teologiese opleiding plaasvind, dat studente by sommige instel- lings ook 'n hoofvak uit 'n ander, tradisioneel nie-teologiese terre in kan neem as deel van 'n teologiegraad. Dit sal aan predikante die instrumente voorsien om met kompetensie oor verskillende kontekste te kan preek. Die kerke staan dus 'n beter kans om naas "ewige waarhede", ook tydge- bonde, aktueel-relevante preek-"uitsette" te voorskyn te sien kom. Oor die voorlaaste deel van die V osloo-spreuk (die predikant sal die betrokke Bybelteks goed ken), wil ek nie veel se nie; die meeste wat 'n mens hieroor kan se is ooglopend. Die belangrikste vir 'n predikant om met geloofwaardigheid en oortuiging te kan preek, bly vir my dat eksegetiese metode, preekinhoud en lewenstoepassing26 by mekaar sal aansluit. Om dit met 'n voorbeeld konkreet te stel: van tyd tot tyd word gevind dat die Pretoria-skooe7 van struktuur-analitiese eksegese die vertekpunt vorm om in 'n preek uitsprake oor die historiese Jesus te maak. Diegene wat bekend is met die Suid-Afrikaanse eksegese-debat28, sal bewus wees daarvan dat vir die grootste deef9, plaaslike struktuur- analitici historiese navorsing wantrou en hulle bevindinge beperk tot die teks, eerder as om hulle te waag aan die geskiedenis van waaruit die teks voortkom. Die filosofiese aannames en die eksegetiese praktyk wat met hierdie teksimmanente metode saamgaan, maak dit beswaarlik moontlik om oor geskiedenis iets te se. Die teks staan op die voorgrond. Daarom is dit myns insiens nie moontlik om byvoorbeeld oor die historiese Jesus te preek, as 'n a-historiese metode van Bybeluitleg gevolg is nie (vgl Lombaard 1996: 106-113). Die integriteit van die ineengestrengelde proses van eksegese-preek-toepassing word daardeur gekompromiteer. Om 'n preek te lewer wat oortuig - ten spyte daarvan dat 'n mens van die eksegetiese resultate en hoe dit in die preek opgeneem is, kan verskil - is dit dus van die uiterste belang dat leesmetode en verkondi- gingsinhoud by mekaar aansluiting vind. 617 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 "OORTUIGING" EN PREDIKING -, 1988. Inleiding tot die dogmatiek aan die hand van die Nederlandse Geloofs- belydenis. Pretoria: NG Kerkboekhandel. -,1994. 'n Weerwoord. Skrifen Kerk 15/1,156-176. Heyns, L M & Pieterse, H J C 1990. Eerste tree in die praktiese teologie. Pretoria: Gnosis. Johannesen, R L 1967. Ethics and persuasion. New York: Random House. Jones, R A 1977. Self-fUlfilling prophecies. Social, psychological a effects of expectancies. New York: John Wiley and Sons. Jones, R A 1977. Self-fUlfilling prophecies. Social, psychological and phys Jones, R A 1977. Self-fUlfilling prophecies. Social, psychological and physiological effects of expectancies. New York: John Wiley and Sons. Jones, R A 1977. Self-fUlfilling prophecies. Social, psychological and physiologic effects of expectancies. New York: John Wiley and Sons. Jonker, W D 1994. In gesprek met Johan Heyns. Skrifen Kerk 15/1, 13-26. J , 9 S f fU f g p p s S , psy g effects of expectancies. New York: John Wiley and Sons. effects of expectancies. New York: John Wiley and Sons. Jonker, W D 1994. In gesprek met Johan Heyns. Skrifen Kerk 15/1, 13-26. ff f p y Jonker, W D 1994. In gesprek met Johan Heyns. Skrifen Kerk 15/1, 13-26. Jonker, W D 1994. In gesprek met Johan Heyns. Skrifen Kerk 15/1, 13-26. Lerbinger, 0 1972. Designs for persuasive communication. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Lerbinger, 0 1972. Designs for persuasive communication. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Le Roux, J H 1993. A story of two ways. Thirty years of Old Testament scholarship in South Africa. Pretoria: Verba Vitae (Old Testament Essays Supplement Number 2). -, 1996. Eksegese is 'n spel. Acta Theologica 1611,46-56. Littlejohn, S W 1996. Theories of human communication. 5th edition. Belmont: Wadsworth Publishing Company. Loader, J A 1998. The redactional manifestation of Pentateuchal theology. Old Testament Essays 1113,487-498. Lombaard, C J S 1990. Oorredingsveranderlikes in redaksionele kommentaar in koerante: 'n verkenning. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Randse Afrikaanse Universiteit. -, 1996. 'n Nota op die aanwending van "tradisies" in die Suid-Afrikaanse struktuur- analitiese eksegese van die Ou Testament. Skrif en Kerk 17/1, 106-113. -, 1997. Book review: Sun, T C & Eades, K L (eds) 1997. Problems in Biblical Theology. Essays in honor of Rolf Knierim. Grand Rapids: William B Eerdmans. Old Testament Essays 1111, 202-206. -, 1999. 'n Woord vir ons wereld. Kontekstuele prediking met behulp van kommen- taarjoernalistiek, in Lombaard, C (red.) 1999. " ... in die wereld ... " Vyfbydraes tot kontekstuele prediking, 22-39. "OORTUIGING" EN PREDIKING Johannesburg: Lewende Woorde (Departement Griekse en Latynse Studies, Randse Afrikaanse Universiteit). McKim, D K, The "call" in the reformed tradition, in McKim, D K (ed) 1992: Major themes in the reformed tradition, 335-343. Grand Rapids: William B Eerdmans. Mulholland, J 1994. Handbook of persuasive tactics. A practical language guide. London: Routledge. London: Routledge. Miiller, J 1990. Die erediens asfees. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Nel, M 1982. Jeug en evangelie. Pretoria: NO Kerkboekhandel Transvaal. -, 1994. Gemeentebou. Halfway House: Orion. g Miiller, J 1990. Die erediens asfees. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Miiller, J 1990. Die erediens asfees. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Nel, M 1982. Jeug en evangelie. Pretoria: NO Kerkboekhandel Transvaal. 1994 Gemeentebou Halfway House: Orion Miiller, J 1990. Die erediens asfees. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Nel, M 1982. Jeug en evangelie. Pretoria: NO Kerkboekhandel Transvaal. 1994 G t b Half a Ho se: Orion Nel, M 1982. Jeug en evangelie. Pretoria: NO Kerkboekhandel Transvaal. -, 1994. Gemeentebou. Halfway House: Orion. Nolan, A 1988. God in South Africa: the challenge of the gospel. Cape Town: David Philip. Noort, E 1999. Josua en de receptiegeschiedenis als hermeneutisch probleem. Hoof- referaat gel ewer, 27 Augustus 1999, tydens die gesamentlike kongres van die Ou- Testamentiese Werksgemeenskap van Suid Afrika en die Nederlandse Oud Testa- mentische Werkgeselschap, 25 - 27 Augustus, aan die Fakulteit Teologie, Uni- versiteit van Pretoria. Bydraes van hierdie kongres word eersdaags gepubliseer in die Nederlandse reeks Oud Testamentische Studien. Niirnberger, K 1999. The exodus - ethnic identity or revolutionary memory? The trajectory of the exodus paradigm in biblical history and its political relevance today. Missionalia 2711, 20-61. Niirnberger, K 1999. The exodus - ethnic identity or revolutionary memory? The trajectory of the exodus paradigm in biblical history and its political relevance today. Missionalia 2711, 20-61. Pieterse, H J C 1988. Gemeente en prediking. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Pieterse, H J C 1988. Gemeente en prediking. Pretoria: NG Kerkboekhandel. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 21(3) 2000 619 Prinsloo, W S 1996. Eksegese is 'n spel (sonder reels?). Acta Theologica 1996/2,21- 33. Ran, A 1980. Die boodskap as element in die kommunikasieproses - 'n literatuur- oorsig. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (Navorsingsbevinding KOMM-N-41.) Ross, R S & Ross, M C 1981. Understanding persuasion. Englewood Cliffs: Prentice-Hall, Inc. Rosouw, H W 1963. Klaarheid en interpretasie. Enkele probleemhistoriese gesigs- punte in verband met die leer van die duidelikheid van die Heilige Skrif (VU proefskrif). "OORTUIGING" EN PREDIKING Amsterdam: Jacob van Campen N.V. p ) p Schweizer, E 1970. The Good News according to Mark. London: John Knox. Severin, J W & Tankard, J W Jr 1992. Communication theories: origins, methods, and uses in the mass media (third edition). New York: Longman. Strijdon, J & Van Aarde, A G 1990. Markus 16:1-8 in die konteks van 'n rekon- struksie van die Markaanse gemeente. Hervormde Teologiese Studies 46/1 & 2, 153-189. Triandis, H C 1971. Attitude and attitude change. New York: John Wiley and Sons. Triandis, H C 1971. Attitude and attitude change. New York: John Wiley and Sons. Von Rad, G 1965/66. About exegesis and preaching, in Von Rad, G (translated by J E Steely) 1977. Biblical interpretation in preaching, 11-18. Nashville: Abingdon. Vos, C J A 1994. Dansmaats: dogmatiekietiek en homiletiek. Skrif en Kerk 15/1, 52- 64. Triandis, H C 1971. Attitude and attitude change. New York: John Wiley and Sons. Von Rad, G 1965/66. About exegesis and preaching, in Von Rad, G (translated by J Triandis, H C 1971. Attitude and attitude change. New York: John Wiley and Sons. Von Rad, G 1965/66. About exegesis and preaching, in Von Rad, G (translated by J E Steely) 1977. Biblical interpretation in preaching, 11-18. Nashville: Abingdon. Vos C J A 1994 Dansmaats: dogmatiekietiek en homiletiek Skrifen Kerk 15/1 52 Von Rad, G 1965/66. About exegesis and preaching, in Von Rad, G (translated by J E Steely) 1977. Biblical interpretation in preaching, 11-18. Nashville: Abingdon. E Steely) 1977. Biblical interpretation in preaching, 11-18. Nashville: Abingdon. Vos, C J A 1994. Dansmaats: dogmatiekietiek en homiletiek. Skrif en Kerk 15/1, 52- 64. Vos, C J A 1994. Dansmaats: dogmatiekietiek en homiletiek. Skrif en Kerk 15/1, 52- 64. Vos, C J A & Pieterse, H J C 1997. Hoe liejlik is U woning. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing. (RGN Studies in die Praktiese Teologie.) g g Webb, V N 1986. Kommunikasie in die erediens, in Louw, J P, Vosloo, W & Webb, V N. Die taal van die Bybel en die predikant, 31-63. Pretoria: NG Kerkboek- handel Transvaal. Williams, F 1984. The new communications. 2nd edition. Belmont: Wadsworth Publishing Company. Zucker, E 1994. Injluence. Portable power for the '90s. Menlo Park, California: Crisp Publications. 620

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/647/744

Afrikaans

Original Research Page 1 of 6 Original Research Page 1 of 6 Original Research Page 1 of 6 Liturgie en Letterkunde - ’n ‘Herfs’-liturgie vir Paasfees in die Suidelike Halfrond Authors: Casparus J.A. Vos1 Casparus J. Wepener1 Affiliations: 1Department of Practical Theology, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Cas Wepener Email: cas.wepener@up.ac.za Postal address: Private Bag X20, Hatfield 0028, South Africa Dates: Received: 04 Oct. 2012 Accepted: 05 Feb. 2013 Published: 24 Apr. 2013 How to cite this article: Vos, C.J.A. & Wepener, C.J., 2013, ‘Liturgie en Letterkunde - ’n “Herfs”- liturgie vir Paasfees in die Suidelike Halfrond’, Verbum et Ecclesia 34(1), Art. #801, 6 pages. http://dx.doi.org/ 10.4102/ve.v34i1.801 Liturgy and Literature – An Autumn liturgy for Easter in the Southern Hemisphere. The aim of this article was to explore possibilities regarding the liturgical inculturation of the Easter liturgy in the Southern Hemisphere. The Easter liturgy originated in the Northern Hemisphere, where it was and is celebrated during Spring with all its concomitant symbolism of new life. That symbolism seems to be lacking in the Easter liturgy in the Southern Hemisphere, where Easter occurs during Autumn. In order to address this issue an interdisciplinary exploration of the themes of both the Easter liturgy and the liturgical ordo was undertaken, as well as a study of Afrikaans poems about Autumn. An example of a liturgy making use of the ecumenical- protestant fourfold order of worship [ordinarium] and enriched with liturgical elements based on the poems studied here as well as some traditions relating to the Easter liturgy [proprium] is presented. As a whole this article serves as an example of how Liturgical Studies can seek alliances with other disciplines in order to address its own questions and for its own purposes. Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. doi:10.4102/ve.v34i1.801 Dates: Die herfs kom altyd as ’n dreigement: die ligte karteling van die rand van ’n blaar, die koelheid van die lug en die vergang van die blomme. Die dae word korter en killer en die ure van hulle samesyn verminder. (Schoeman 1996:151) So skryf Karel Schoeman in sy kortverhaal ‘Die park na die val van die blare’ oor ’n klein groepie Jode wat gereeld in ’n park bymekaarkom, maar telkens weer die kaddisj moet gaan bid nadat nog een van die klein groepie te sterwe gekom het. Uiteindelik bly Treisman alleen oor met niemand om die kaddisj, waarin God geprys en daar onder andere gevra word vir die koms van die Messias, vir hom te bid nie – die munisipaliteit sal hom moet begrawe. Op dieselfde Hoëveld wat Schoeman so trefseker in sy verhaal skets, word die koms van die Messias jaarliks gedurende daardie somber herfsseisoen liturgies deur Christene gevier. Terwyl die blare in die parke van Pretoria en Johannesburg val, die gras vergeel en die bytende winterluggie kerkruimtes binnekom, breek bloeisels liturgies deur en word God gedank vir die Messias wat gekom het. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Copyright: Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. In hierdie artikel tree die Afrikaanse Letterkunde (veral poësie) en die Liturgiewetenskap met mekaar in gesprek. Die eksplisiete bedoeling en oogmerk van hierdie interdissiplinêre prakties- teologiese (sien Walton 2012) verkenning is om aan te toon wat die kreatiewe moontlikhede is wanneer nie-teologiese dissiplines verken word om op ’n verantwoordelike wyse die bestaande liturgiese praxis te verryk. As sodanig verteenwoordig hierdie artikel ook ’n spesifieke benadering wat sommige liturge en eredienswerkgroepe van waarde mag vind en ook kan inspan met betrekking tot ander aanverwante velde en kunssoorte, soos byvoorbeeld Dramakunde en drama-tekste of Kunsgeskiedenis en skilderye of ander vorms van visuele kuns. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Die werkswyse wat gevolg word, behels in die eerste plek ’n kort verkenning van liturgiese diensordes en ’n posisionering van die ekumeniese diensorde soos wat dit ook neerslag gevind het in die nuutste Handleiding vir die erediens (reds. Clasen, Carstens, Bartlett, Schoeman et al. 2010) van die NG Kerk. Saam daarmee word die onderskeid tussen die sogenaamde vaste en verskuifbare handelinge [ordinarium en proprium] aangetoon en beredeneer, en dit sal dan as basis dien vir die ‘eindproduk’ wat in die artikel aangebied word. In ’n volgende deel word vier Afrikaanse gedigte ontleed. In die bespreking van die eerste drie gedigte tree die latere gedigte soms doelbewus met die oueres in gesprek. Die gedigte is ‘Vroegherfs’ (N.P. van Wyk Louw), ‘Herfs’ (D.J. Opperman) en ‘Herfs’ (Johann de Lange). In pas met die aard van die ekumeniese diensorde word ’n vierde gedig, ‘Laaste dae van herfs’, deur Cas Vos ook betrek; sodoende word die oopgelate kring van die ekumeniese liturgiese vierslag voltooi. In ’n derde fase van hierdie verkenning word die materiaal in gesprek gebring met bronmateriaal vir ’n spesifieke liturgie, te wete Paassondag 2013, wat in die Suidelike Halfrond gedurende die herfs gevier word. Tydens hierdie fase sal daar na die Skrif sowel as die tradisie van die liturgie van Paassondag gekyk word. Ten slotte word ’n volledige Paasliturgie aangebied wat uit die verf gekom het na aanleiding van hierdie liturgiese en literêre verkenning. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. 1.Vergelyk in hierdie verband ook die Preekstudies met liturgiese voorstelle (Orsmond 2011) asook Word and worship (Burger et al. 2011) – wat onderskeidelik deur Communitas en Ekklesia uitgegee word – wat ook met die basiese onderskeid van vaste en verskuifbare handelinge werk en wat al redelik inslag gevind het in die liturgieë van gemeentes. Vier herfs-gedigte Hier word nou telkens ’n gekose gedig weergegee en daarna word ’n literêr-kritiese bespreking van die bepaalde gedig gedoen. Die gedigte word hier chronologies volgens publikasiedatum aangebied, dus in die volgorde Louw, Opperman, De Lange en Vos. Die bedoeling van hierdie afdeling is om die gedigte se bruikbaarheid binne die liturgie en ook spesifiek gegewe die ekumeniese diensorde te berde te bring. Die bevindinge word in die slot in die vorm van ’n voorstel geïntegreer: Copyright: Read online: Page 2 of 6 Original Research In sy bekende artikel wat handel oor die gebruik van sosiale wetenskappe in liturgiewetenskap, ‘For our own purposes: the appropriation of the social sciences in liturgical studies’, doen die gereformeerde liturgis John Witvliet (2007) ’n kritiese evaluasie van hoe ander dissiplines in gesprek kan tree met die Liturgiewetenskap, maar pleit dan dat sulke alliansies ‘for our own purposes’ sal wees en dat die besondere objek en doel (vgl. Wepener 2006) van liturgiese navorsing nie in die slag sal bly nie. Hierdie artikel dien as ’n voorbeeld van hoe Letterkunde as vakgebied by uitstek ’n goeie gespreksgenoot vir Liturgiewetenskap kan wees, aangesien die twee velde heelwat in gemeen het, onder andere ’n kreatiewe en kritiese wetenskaplike omgaan met die (W)woord. word as die vaste vier bewegings van die ekumenies- protestantse diensorde en die proprium as die verskuifbare handelinge wat in verskillende liturgieë op verskillende wyses aan bod kan kom.1 Met hierdie onderskeid tussen ordinarium en proprium binne die ekumenies-protestantse diensorde soos dit in moderne Liturgiewetenskap gebruik word in gedagte, word die Letterkunde vervolgens betrek in die vorm van enkele Afrikaanse herfs-gedigte. Daarna word die Paasliturgie onder die loep geneem. Die ekumeniese diensorde In navorsing wat handel oor die frekwensie van die viering van die Nagmaal in die Gereformeerde tradisie word daar dikwels na Zwingli se optrede in 1525 verwys (vgl. Wolterstorff 1992:294; McKee 2003:8, 12). Daarvolgens het Zwingli, ten einde lidmate se deelname aan die nagmaal van slegs een maal per jaar na vier maal te vermeerder, op Witte Donderdag 1525 vir die eerste keer in die geskiedenis van die liturgie die vaste kern van Woord en tafel in die Christelike liturgie geskei. Grondstowwe by die Siklus van Seisoene Herfs Die Pieke wissel in ’n kwepergloed wat appels en die laaste druiwe voed; die wingerde verroes tot rooi pontak terwyl uit eikebome koperblare sak. Die bye en jangroentjies steek suikerkanne en kerse van die populiere brand. Ontspanne drink jy vonkelwyn en koer: op die dak lê reeds die rye boerpampoene weggepak. Nou met brokkolie, blomkool en sampioene spriet ’n dieper drif en soet uit suurlemoene; jy smul aan borriepatats en, gesmoor of gerook, voel jy in jou die eerste snoek wat loop. (Opperman 1979) Hierdie vier bewegings, wat ekumenies wyd aanvaar word en as die ekumenies-protestantse diensorde (Schuman 1998a:47) bekend staan, is ook die basiese ordo waarop die NG Kerk se nuutste eredienshandleiding (sien Clasen et al. 2010) se liturgiese voorstelle geskoei is. Dit is dus duidelik nie ’n nuwe ontwikkeling nie, maar eerder ’n teruggaan of herontdekking van iets wat eie is aan die skat van die tradisie van die Christelike liturgie. Vroegherfs Die jaar word ryp in goue akkerblare, in wingerd wat verbruin, en witter lug wat daglank van die nuwe wind en klare son deurspoel word; elke blom word vrug, tot selfs die traagstes; en die eerste blare val so stilweg in die rook-vaal bos en laan dat die takke van die lang populiere al teen elke ligte môre witter staan. O Heer, laat hierdie dae heilig word: laat alles val wat pronk en sieraad was of enkel jeug, en vér was van die pyn; laat ryp word, Heer, laat U wind waai, laat stort my waan, tot al die hoogheid eindelik vas en nakend uit my teerder jeug verskyn. (Van Wyk Louw 1988) Die jaar word ryp in goue akkerblare, in wingerd wat verbruin, en witter lug wat daglank van die nuwe wind en klare son deurspoel word; elke blom word vrug, tot selfs die traagstes; en die eerste blare val so stilweg in die rook-vaal bos en laan dat die takke van die lang populiere al teen elke ligte môre witter staan. O Heer, laat hierdie dae heilig word: laat alles val wat pronk en sieraad was of enkel jeug, en vér was van die pyn; laat ryp word, Heer, laat U wind waai, laat stort my waan, tot al die hoogheid eindelik vas en nakend uit my teerder jeug verskyn. (Van Wyk Louw 1988) Skrif en tafel in kombinasie is deel van die kern van die Christelike liturgiese ordo soos dit deur die tradisie oorgelewer is en Schuman (1998a:39) verwys daarna as die oermodel. Ons sal na hierdie twee dele van die liturgie, die sogenaamde synaxis [Woorddiens] en eucharistie [Tafeldiens] verwys as die tweede en derde bewegings onderskeidelik. En alvorens daar uit die Woord gelees en gepreek kan word, moet ’n gemeente noodwendig eers versamel (die eerste beweging) en na afloop van die saamwees aan tafel word die versamelde gemeente ook weer die wêreld ingestuur (die vierde beweging) na die sogenaamde liturgie ná die liturgie (vgl. ook Van der Merwe 2009:173–178). In verskillende tradisies het hierdie verskillende bewegings verskillende name, soos die openings- en slotrite in die Oosters Ortodokse tradisie (Schuman 1998a:42). Grondstowwe by die Siklus van Seisoene Herfs http://www.ve.org.za Dae vol Herfs Al matvoet die dae vol herfs, raak die blare se are verkalk en dwarrel op die kaal grond, al fluister wind in bome se ore en begin takke sug oor verlies waar ’n bries vlugtig daaraan raak, al is duiwe besig om hees te koer wanneer stilkoue veerbaadjies streel, al loop die son rooivoet oor rante, gloei my liefde vir jou steeds sag en ryp. (Vos 2012) Teenoor van Wyk Louw se ‘akkerbome’ staan Opperman se ‘eikebome.’ Opperman verwys net soos van Wyk Louw na ‘populiere.’ N.P. van Wyk Louw se gedig ‘Vroegherfs’ vorm deel van sy ‘Vier gebede by jaargetye in die Boland’. Die siklus is in Mei 1937 – Julie 1937 geskryf. Die gedigte is al vier sonnette. N.P. van Wyk Louw se gedig ‘Vroegherfs’ vorm deel van sy ‘Vier gebede by jaargetye in die Boland’. Die siklus is in Mei 1937 – Julie 1937 geskryf. Die gedigte is al vier sonnette. Johann de Lange se gedig, ‘Herfs’, kom uit sy bundel Waterwoestyn (1984). Al is die gedig in terme van tyd ver van Van Wyk Louw verwyderd, kan die herfskwas van Louw in de Lange se gedig gemerk word. Louw se ‘witter lug’ word by de Lange ‘’n helder koeler lug’. ‘Die jaar word ryp …’ is by de Lange ‘Kontoere wat na skadu’s ryp …’ Daar is ook duidelike teenstellings: ‘ligte môre’ (Louw) en ‘na skadu’s ryp’ (de Lange). De Lange se ‘appelboord’ het ’n raakpunt met Opperman se ‘appels’. ‘Vroegherfs’ bestaan as vorm uit ’n oktaaf met die Shakespeariaanse sonnet as grondslag (a-b-a-b-c-d-c-d). Die sekstet is op die Petrarchiaanse sonnet geskoei (e-f-g- e-f-g) (vir die sonnet as digvorm vgl. Hirsch 1999:309–312; Fenton 2003:62, 73, 77–81, 91–92; Beukes 2012:177–179). In die Afrikaanse literêre tradisie is die reeks soos die seisoene wat elke jaar herhaal word. Elke seisoen bly uniek en aangrypend. De Lange se gedig het egter ’n eie herfskleur. Dit is ’n rymlose sonnet wat iets van sy tyd aandui. Dit is veral die metafore wat ’n nuwe herfsseisoen inlui. ‘Die somermusikante tuimel / uit die notebalk van telefoondrade / en flikker noord.’ Wat veral in de Lange se gedig opval, is die verwysing na klank: ‘Die somermusikante…’, ‘…die laaste dae swerm ylings / soos bye in die milde halflig’, ‘…’n dieper stem / wat uitroep in die appelboord’. Daar is by de Lange ook sprake van oorvloed en soetigheid. Herfs Onder ’n helder koeler lug raak die vrugte swaar aan tak en loot. Die somermusikante tuimel uit die notebalk van telefoondrade Onder ’n helder koeler lug In die liturgie is daar ’n basiese onderskeid tussen die sogenaamde ordinarium en proprium. Eersgenoemde verwys na die vaste dele van die liturgie en laasgenoemde na die eietydse elemente wat ’n vaste deel van die liturgie vorm maar wat na gelang van die bepaalde tekste van ’n spesifieke Sondag ook kan verskil (vgl. Immink 2011:27–28). Vir die doeleindes van hierdie artikel sal na die ordinarium verwys http://www.ve.org.za doi:10.4102/ve.v34i1.801 Page 3 of 6 Page 3 of 6 Original Research en flikker noord. Die son sak na warmer streke saans, en die laaste dae swerm ylings soos bye in die milde halflig. en flikker noord. Die son sak na warmer streke saans, en die laaste dae swerm ylings soos bye in die milde halflig. D.J. Opperman se seisoengedigte noem hy ‘Grondstowwe by die Siklus van Seisoene’. Dit het in 1979 verskyn en kom voor in sy bundel Komas uit ’n bamboesstok, wat geskryf is ná sy mirakelagtige terugkeer ná lewerversaking. Al vier die gedigte is twaalfreëlige gedigte wat deur koeplette gevorm is. Kontoere wat na skadu’s ryp en sap wat óp in dun skeute stoot en spring, ’n dieper stem wat uitroep in die appelboord: Ja, ook hierdie kort verblyf skink op sy tyd ’n speelse heuning. (De Lange 1984) Die gedigte is Kaaps. Die Pieke is Kaaps. Al vier seisoengedigte begin met ‘Die Pieke …’ Ook die vrugte, groente en vis waarna verwys word (appels, druiwe, borriepatats en snoek) is eie aan die Kaap. Alles gebeur ‘ontspanne’. Hier word aan koningskos gesmul en aan vonkelwyn geteug. Dit is ’n maaltyd van oorvloed. Die snoek word deel van jou: jy voel ‘in jou die eerste snoek wat loop.’ Al is die gedig Kaaps, is dit nogtans tydloos. Dié maaltyd word seisoen na seisoen herhaal. Hier skemer reeds iets deur van die eucharistie, van dankbaarheid en viering. doi:10.4102/ve.v34i1.801 Die Paasliturgie As ’n Sondag en dag van die opstanding was Paasfees (Van Leeuwen 2004:69) deur die eeue nie ’n vasdag nie en die gebruiklike vasdae is ook opgehef in die daaropvolgende Paasseisoen (vgl. ook Jungmann 1959:27). Die liturgies- teologiese tekstuur van Paasfees was altyd dié van oorwinning, en dit is met oorgawe as sodanig gevier. Enige vrees vir triomfantelistiese neigings behoort besweer te word indien die viering binne die groter konteks van eerstens die triduum en tweedens die voorafgaande en daaropvolgende liturgiese seisoene van Lydenstyd en Paastyd beskou word (vgl. ook Vos & Pieterse 1997:156). Paasdag as sodanig staan egter uit as ’n dag van vreugde en die 50 dae daarna word deur Van Leeuwen (2004:69) as ‘één lange zondag’ beskryf. Soos reeds opgemerk in die inleiding van hierdie artikel, val die herfsseisoen in die Suidelike Halfrond saam met die Paassiklus van die liturgiese jaar. In sy klassieke werk oor die liturgie van die eerste eeue merk Josef Jungmann (1959) op: Easter is to the course of the year exactly what Sunday is to the course of the week: it is the great festival of salvation, the feast that was gradually extended into an entire cycle. (bl. 25) Soos wat Sondag onder andere die dag van die opstanding is, is Paasfees en die Paassiklus die fees en seisoen van die opstanding (teologies gesproke hoort die kruis ook by die opstanding in Paastyd, net soos die leë graf by die kruis hoort in Lydenstyd) en is dit dus ’n tyd wat ryk is aan die simboliek van nuwe lewe. Lente as seisoen in die natuur is dus ’n goeie kosmies-temporele konteks vir hierdie liturgiese tyd. Die outeurs van hierdie artikel is van mening dat hier ruimte vir en noodsaak is aan liturgiese inkulturasie van die Paassiklus om dit temporeel gesproke sinvol vir die Suidelike Halfrond aan te pas. ’n Voorbeeld van so ’n stuk liturgiese inkulturasie wat onses insiens reeds in die liturgie gedurende die Kerssiklus plaasgevind het, is die lied ‘Welkom, o stille nag van vrede’ waarin daar onder andere gesing word van ‘’n helder somer-Kersfees onder die Suiderkruis’. Soortgelyke pogings tot liturgiese inkulturasie ten opsigte van die Paassiklus in die herfs is noodsaaklik en wel moontlik en hier kan die Letterkunde, soos reeds aangetoon, by uitstek van waarde wees. Paassondag was in die eerste eeue ’n hoogtepunte binne die uitgebreide kategumenaatsproses (sien Wepener 2007a, 2007b). Die Paasliturgie Die kandidate is op Paassondag gedoop, waarna hulle ’n wit doopkleed omgehang is en vir die eerste maal toegang tot die nagmaal verkry het. ’n Besondere gebruik in die Paasoktaaf (oftewel ag dae ná Paassondag) binne die kategumenaatsproses was die sogenaamde mistagogiese kategese, wat onder andere behels het dat die pasgedooptes of neofiete eers geleer is wat die betekenis van die doop en nagmaal is. Die neofiete moes met ander woorde eers die sakramente beleef alvorens hulle die inhoudelike teologiese betekenis van die sakramente geleer is. Eerstens kom die gebruik van wit as kleur in Paastyd hier na vore en tweedens ook die klem op belewenis en ervaring as belangrike toevoeging tot die inhoudelike en kognitiewe. Hier sal natuurlik ook bygevoeg kan word die betekenis van die sakrament van die doop wat op Paassondag op ’n besondere wyse met tekste soos Romeine 6 resoneer – die gedoopte sterf met Christus om vir ewig met Hom te lewe. Paasfees is die oudste liturgiese fees en die enigste wat tot en met die vierde eeu deur die hele kerk gevier is (Jungmann 1959:25). Die verband wat bestaan tussen Paasfees en Pasga verleen aan Paasfees ook ’n karakter van herinnering en van dankbaarheid (Vos & Pieterse 1997:156–157). Baie bekend uit die eerste eeue is die groot dispuut oor die vasstelling van die Paasdatum. Daar was diegene wat van mening was dat omdat Christus op die 14de Nisan gesterf het, dít die datum van Paasfees moes wees (die sogenaamde Quattrodecimane), maar dan sou hierdie datum nie altyd op ’n Sondag geval het nie. Dit het die kerk in die Weste, waar die gebruik reeds ingeburger was om Paasfees op ’n Sondag te vier, omgekrap het. Die uiteindelike oplossing was om die Sondag direk ná 14 Nisan te gebruik (Monshouwer 1998:112–115; Jungmann 1959:26; White 2000:55) – daarom dat die Paasdatum jaarliks wissel, soos ons dit ook in Suid-Afrika ken. As sodanig kan Paassondag en die triduum van Paasfees (Goeie Vrydag, Stil Saterdag en Paassondag) gesien word as die episentrum van die liturgiese jaar, die kern en temporeel-simboliese hoogtepunte van die heilsgebeure (vgl. ook Van Leeuwen 2004:49–78). En van hierdie ou kern of episentrum het die liturgiese jaar ook na weerskante ontwikkel. Dae vol Herfs Al is die herfsseisoen kort, skink dit ‘’n speelse heuning’. Die bye is ’n aanloop tot die heuning. Die wyse waarop hierdie gedig aan die Woorddiens diensbaar kan wees, sal later aan bod kom. Die ouer taalregister blyk uit woorde soos ‘klare’ (versreël 3) en ‘teerder’ (versreël 14). Ou woorde is egter skatte wat nie verlore mag gaan nie. Deur dié woorde word die taaltradisie bewaar. Van Wyk Louw stel die verandering in die natuur in die eerste agt reëls voor (Esterhuizen 2012:158–162), van die rypwording van die ‘goue akkerblare’ tot ‘die eerste blare val’. Daar is ook sprake van die ‘witter lug wat daglank van die nuwe wind en klare son deurspoel word …’ Die ryping word voltrek deurdat ‘elke blom’ vrug word en ‘die takke van die lang populiere al teen elke ligte môre witter staan.’ Cas Vos se gedig, ‘Dae vol herfs’, is ’n vrye vers (vgl. hieroor Odendaal 2012:182–187). Natuurbeelde, visuele vergestalting, klankspel (‘bome’ en ‘ore’, ‘sug’ en ‘koer’) en personifikasie word as poëtiese bindmiddele gebruik. Die kosmiese (‘blare’, ‘grond’, ‘bome’, ‘takke’, ‘rante’) kry ’n persoonlike kleur. Dit dui ook aan hoe innig mens en natuur verbind is. Daar is ook ’n verwysing na die tortels van die bome: ‘duiwe wat hees koer / wanneer stilkoue veerbaadjies streel’. Die laaste ses reëls is ’n aangrypende gebed (vgl. Esterhuizen 2012:159–160). Dit wat in die herfs gebeur, word nou in die mens voltrek. Die eerste van die laaste ses reëls begin met ’n gebed: ‘O Heer, laat hierdie dae heilig word’. En dan word die betekenis daarvan onthul. Soos ‘die eerste blare val’ en ‘die takke van die lang populiere al teen elke ligte môre witter staan’, só noodsaaklik is die mens se verlies aan eiewaan en hoogmoed. Die ‘hoogheid’ wat oorbly, kom ná die gestrooptheid. Dit alles kom deur die Here se werking. Hy laat hierdie dae heilig word; Hy laat alles val wat pronk en sieraad was; Hy laat sy wind waai. Dan staan die mens nakend en jeugdig voor Hom. ‘Dae vol herfs’ is ’n liefdesgedig wat herfsbeelde gebruik om die liefde te verklaar. Hoewel die gedig ’n persoonlike stempel dra, is die liefde só algemeen menslik dat dit op alle liefdesverhoudinge toegepas kan word. doi:10.4102/ve.v34i1.801 http://www.ve.org.za Page 4 of 6 Page 4 of 6 Original Research doi:10.4102/ve.v34i1.801 Die Paasliturgie The Season of Easter begins with Easter Vigil and concludes on the Day of Pentecost. Ascension of the Lord commemorates the ending of Christ’s historical visibility and the beginning of his sacramental visibility. (bl. 69) Kontoere wat na skadu’s ryp en sap wat óp in dun skeute stoot en spring, ’n dieper stem wat uitroep in die appelboord: Ja, ook hierdie kort verblyf skink op sy tyd ’n speelse heuning. (1984) En dit is waar ons dan nou ook ons verkenning van die tema verder voer, en dit ondersoek as ’n verryking van die bestaande Paasliturgie wat ’n getuienis is van Christus se sakramentele sigbaarheid in ons eie dag. Die liturg kan enkele toeligtings oor die gedig gee. Die liturgiese betekenis van die gedig bestaan in die ‘dieper stem / wat uitroep in die appelboord’. Die prediking is God se ‘dieper stem’ wat in die erediens uitgeroep word. Die preek is die skink van ‘’n speelse heuning’. Die heuning-metafoor word in Psalm 19:11 gebruik om die soetheid en smaakvolheid van God se bepalings (Woord) te verduidelik. En in die eerste eeue na Christus het die neofiete, nadat hulle gedoop is en net voordat hulle vir die heel eerste keer deelgeneem het aan die Nagmaal, eers aan ’n lepel melk en ’n lepel heuning geproe. Dit was ’n simboliese herinnering dat, soos Augustinus dit gestel het, die liturgie (hier die Nagmaal) slegs die steierwerk is van die hemelse stad waarop gelowiges hoop. Só is die Woordverkondiging ook: Dit is heuning wat die hoorders nuwe moontlikhede laat proe, en hulle ook aan die beloofde land herinner, aan iets méér as slegs die land hier benede. Die Paasliturgie Dit is onmoontlik om ’n groot tema in die liturgiese kalender soos Paasfees hier volledig te behandel en daarom word vervolgens slegs enkele van die belangrikste liturgiese gebruike soos dit voorgekom het in die geskiedenis van die liturgie uitgesonder. Hierdie gegewens kan saam met die voorafgaande inligting uit die Afrikaanse poësie en die liturgiese diensorde gebruik word om ’n herfsliturgie vir Paasfees in die Suidelike Halfrond te ontwikkel. Vos en Pieterse (1997:158) wys op die potensiaal van die simboliek van lig en duisternis in Paastyd en dat dit liturgies benut kan word. Wegman (1991) merk ook in hierdie verband op: Het betekende dat men herdacht dat er harmonie was tussen licht en duisternis, gelijkwaardigheid tussen dag en nacht. Bovendien bracht men de schepping van het licht op de eerste dag in verband met de verrijzenis van Jezus, op de eerste dag van de week. (bl. 22) Sodoende is die fees volgens Wegman (1991:22) beleef as ’n oomblik van ewewig en orde in die chaos waarin die mens en die kosmos saam deel. Ander praktyke wat anders was as gedurende die ander seisoene was die gebruik om tydens gebed te staan eerder as om te kniel soos die gebruik was, en daarmee simbolies uitdrukking te verleen aan die feit dat hulle met Christus opgestaan het (Jungmann 1959:27). Oor die algemeen is hier dus sprake van simbole wat ’n oorgang van dood na lewe en duisternis na lig uitdruk. Die uitdaging sal juis wees om hierdie simboliek liturgies sinvol tot uitdrukking te bring in ’n seisoen wat oënskynlik die teenoorgestelde simboliseer, naamlik herfs wat die naderende winter aankondig. Opsommenderwys kan aangevoer word dat die belang van Paasfees as liturgiese tyd nie oorskat kan word nie, aangesien dit, net soos die week en die Sondag, geskoei is op die lewe van Christus. In essensie is Paasfees, net soos die res van doi:10.4102/ve.v34i1.801 http://www.ve.org.za Page 5 of 6 Page 5 of 6 Original Research Original Research die liturgiese jaar, ’n getuienis van Christus se oorwinning. White (2000) vat die betekenis hiervan as volg saam: momente ook kommunikasie van en met God bewerk (vgl. Vos & Pieterse 1997; Oskamp & Schuman 1998; Schmidt- Lauber 2003). In die voorgestelde liturgie kan die sekstet van Johan de Lange se gedig deur die liturg gelees word: All is changed as Christ gives himself to us as the resurrected one at Easter. Uitsending Aanvanklik het die Rooms-Katolieke Kerk nie die seën geken nie. Die diens is slegs met die wegsendingsformule afgesluit: ‘Ite, missa est’ [Gaan, dit is die einde]. Vanaf die elfde eeu was die seën aan die einde van die mis ’n vry algemene gebruik (Barnard 1985:57). Die Reformatore gebruik die seën aan die einde van die diens in die Aäronitiese vorm van Numeri 6:24–26 (Vos & Pieterse 1997:256). Ons vind dit in dié vorm ook by Calvyn, Pollanus en die 1574-Sinode van Dordrecht (Barnard 1985:577). In die voorgestelde liturgie kan die gemeente die sekstet van Van Wyk se gedig hardop bid: O Heer, laat hierdie dae heilig word: laat alles val wat pronk en sieraad was of enkel jeug, en vér was van die pyn; laat ryp word, Heer, laat U wind waai, laat stort my waan, tot al die hoogheid eindelik vas en nakend uit my teerder jeug verskyn. (1988) O Heer, laat hierdie dae heilig word: laat alles val wat pronk en sieraad was of enkel jeug, en vér was van die pyn; laat ryp word, Heer, laat U wind waai, laat stort my waan, tot al die hoogheid eindelik vas en nakend uit my teerder jeug verskyn. (1988) ’n Herfsliturgie vir Paasfees in die Suidelike Halfrond Dit is opvallend hoe kleur die seisoen in al vier die herfsgedigte stempel. Kleur word as’t ware ’n erkennings- en herkenningsteken. Kleur speel ook in die waarneming en ervaring van die visuele ’n sleutelrol. ’n Kleurvolle liturgie gee sin aan die ontmoeting tussen God en mens. Dit het ook liturgiese waarde vir die gemeente in hulle ervaring van die liturgie. Van Paasfees tot en met die Sondag ná Hemelvaart is die liturgiese kleur wit (Vos & Pieterse 1997:167). Wit simboliseer oorwinning en fees word gevier. Die erediens kan in wit uitgedos word. Die nagmaaltafel, kansel en paadjies in die kerk kan wit skitter. Toetrede Die ritueel van die intog of introïtus het in die Vroeë Middeleeue ontstaan. Die pontifikale hoogmis is in een van die katedrale in Rome gevier, en daar is ’n plegtige psalm aangehef op die oomblik wanneer die pous en sy gevolg hulle intog in die katedraal maak. Die optog na die kerk het mettertyd tot ’n volledige prosessie gegroei (Schuman 1998b:167; Vos 2001:455–456). Tafeldiens Vervolgens word enkele voorstelle aangebied vir die gebruik van die voorafgaande gedigte in die vier bewegings van die erediens en word verduidelik hoe die bestaande liturgie verryk kan word deur goed gekose woorde van hoë kwaliteit en terselfdertyd toeganklik vir ’n verskeidenheid erediensgangers. Op die Nagmaaltafel kan akkerblare, populierblare en druiwetrosse gerangskik word. Die Nagmaaltafel is oorlaai met God se genade en oorvloed (vgl. Boendermaker 1998:226–256; Vos & Pieterse 1997:168–174; Schmidt-Lauber 2003:207–246). Die wyn verwys na Jesus Christus se bloed en die brood dui daarop dat Hy sy liggaam laat breek het om ons heel te maak en te voed. Enkele liturgiese momente Toetrede Die liturg kan die eerste vier reëls van D.J. Opperman (1979) se gedig lees, en ook die woorde ‘Ontspanne / drink jy vonkelwyn en koer’. Hy of sy kan wys op die oorvloed op die tafel. Daar is brood uit die grafoond en wyn uit die groot Bo-land. Hier kan ons op ons heil in Christus drink en word ons gevoed. Ons vier die fees van die ewige lewe. doi:10.4102/ve.v34i1.801 Ten slotte McKee, E.A., 2003, ‘Reformed worship in the sixteenth century,’ in L. Vischer (red.), Christian worship in reformed churches past and present, pp. 3–31, William B. Eerdmans, Grand Rapids, MI. Liturgiese inkulturasie kan beskryf word as ’n voortgaande proses van krities-wederkerige interaksie tussen die liturgie en omringende kultuur of kulture sodat ’n heeltemal nuwe entiteit tot stand kom, te wete ’n geïnkultureerde liturgie (Wepener 2009:42). In hierdie proses van liturgiese inkulturasie daag die liturgie sekere aspekte van die kultuur uit op ’n kontra-kulturele wyse, maar aan die ander kant word ander aspekte van die kultuur weer bevestig of omhels. Dít was dan ook die doel van hierdie artikel, naamlik ’n eksemplariese oefening in liturgiese inkulturasie deur die Liturgiewetenskap in gesprek te bring met die Letterkunde en sodoende aan te toon, in die woorde van Van Wyk Louw ‘… dat alle rus die lewe dien’. Die Afrikaanse Letterkunde is dus, soos ander vakdissiplines ook sal wees, ’n waardevolle interdissiplinêre gespreksgenoot wat kon help om teologie wat temporeel-simbolies ingebed is in ’n liturgie in die Noordelike Halfrond, ook oop te dek in dieselfde liturgie in die Suidelike Halfrond: Monshouwer, D., 1998, ‘Pasen en de andere feesten,’ in P. Oskamp & N. Schuman (reds.), De weg van de liturgie, pp. 108–123, Meinema, Zoetermeer. Odendaal, B., 2012, ‘Vrye vers vs. tradisionele vorme: Die ontdekking van die wit,’ in R. Scheepers & L. Kleyn (reds.), ble. 182–187, Die Afrikaanse skryfgids, Penguin, Johannesburg. perman, D.J., 1979, Komas uit ’n bamboesstok, Human & Rousseau, Kaapsta Orsmond, E., 2011, Preekstudies met liturgiese voorstelle gebaseer op die leesrooster, Communitas/Bybelmedia, Wellington. Oskamp, P. & Schuman N.A. (reds.), 1998, De weg van de liturgie, Meinema, Zoetermeer. Schmidt-Lauber, H-C., 2003, ‘Die Eucharistie,’ in H-C. Schmidt-Lauber, M. Meyer- Blanck, Michael & K-H. Bieritz (reds.), Handbuch der Liturgik, pp. 207–246, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. Schoeman, K., 1996, ‘Die park na die val van die blare,’ in A.H. De Vries (samesteller), Eeu. Honderd jaar van Afrikaanse kortverhale, 5de hersiene uitg., ble. 151–153, Human & Rousseau/Tafelberg, Kaapstad. Schuman, N., 1998a, ‘Een net van wegen,’ in P. Oskamp & N.A. Schuman (reds.), De weg van de liturgie, pp. 11–52, Meinema, Zoetermeer. Schuman, N., 1998b, ‘De Psalmen,’ in P. Oskamp & N.A. Schuman (reds.), De weg van de liturgie, pp. 165–174, Meinema, Zoetermeer. Van der Merwe, I.J., 2009, ‘Ontdek die beweging van die erediens,’ in C. Wepener & I.J. van der Merwe (reds.), Ontdekkings in die erediens, ble. Woorddiens Die liturgie in die erediens loop uit op die erediens van die lewe. Wie oor die drumpel van die erediens die daaglikse lewe instap, leef onder die gemeenskap met God wat in die erediens plaasgevind het (Josuttis 1991:314; Van Leeuwen 1998:257–265). In die Gereformeerde erediens staan die Woord sentraal. Veral die Reformasie onder die invloed van Luther en Calvyn het tot hierdie fokus gelei. Dit kan egter tot ’n eensydige liturgie lei as daar uit die oog verloor word dat die ander liturgiese doi:10.4102/ve.v34i1.801 http://www.ve.org.za Original Research Page 6 of 6 Page 6 of 6 Vir die erediens van die lewe geld net een gebod: liefde vir God, bo alles en almal, en vir die naaste (vgl. Deut 6:4–9; Matt 22:34–40). Hiertoe seën die liturg die gemeente in die Naam van die Vader en die Seun en die Heilige Gees. Die liturg kan Numeri 6 of 2 Korintiërs 13:13 gebruik. Vervolgens kan hy of sy Cas Vos se gedig lees waarin die liefde konkreet gemaak word: Mededingende belange Die outeurs verklaar hiermee dat hulle geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hulle nadelig kon beinvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Wepener, C.J., 2007b, ‘Die lang pad van bekering. Deel 2. Die verval van die kategumenaat in ’n staatskerk,’ Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif 48(1&2), 318–329. Wepener, C.J., 2009, ‘From fast to feast. A ritual-liturgical exploration of reconciliation in South African cultural contexts’, Liturgia Condenda 19, Peeters Pers, Leuven. Wepener, C.J., 2010, Aan tafel met Jesus, Bybelmedia, Wellington. White, J.F., 2000, Introduction to Christian worship, 3rd rev. edn., Abingdon Press, Nashville, TN. Literatuurverwysings Barnard, A.C., 1985, Die erediens, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Beukes, M., 2012, ‘Digvorme: Die digvorm as alkantbyl kap veelkantig,’ in R. Scheepers & L. Kleyn (reds.), ble. 171–182, Die Afrikaanse skryfgids, Penguin, Johannesburg. Boendermaker, J., 1998, ‘Maaltijd van de heer: Oecumenisch-protestant,’ in P. Oskamp & N.A. Schuman (reds.), De weg van de liturgie, pp. 236–244, Meinema, Zoetermeer Burger, C.W., Theron, B., Griffiths, K. & Harris, J. (eds.), 2011, Word and worship, Suggested sermon outlines and liturgies, Ekklesia, Stellenbosch. Clasen, F., Carstens, C., Bartlett, A. & Schoeman, F. (reds.), 2010, Handleiding vir die erediens, Bybelmedia, Wellington. Al matvoet die dae vol herfs, raak die blare se are verkalk en dwarrel op die kaal grond, al fluister wind in bome se ore en begin takke sug oor verlies waar ’n bries vlugtig daaraan raak, al is duiwe besig om hees te koer wanneer stilkoue veerbaadjies streel, al loop die son rooivoet oor rante, gloei my liefde vir jou, steeds sag en ryp. (2012) Al matvoet die dae vol herfs, raak die blare se are verkalk en dwarrel op die kaal grond, al fluister wind in bome se ore en begin takke sug oor verlies waar ’n bries vlugtig daaraan raak, al is duiwe besig om hees te koer wanneer stilkoue veerbaadjies streel, al loop die son rooivoet oor rante, gloei my liefde vir jou, steeds sag en ryp. (2012) De Lange, J., 1984, Waterwoestyn, Human & Rousseau, Kaapstad. De Lange, J., 1984, Waterwoestyn, Human & Rousseau, Kaapstad. Esterhuizen, L., 2012, ‘Algemene inleiding tot die skryf van poësie,’ in R. Scheepers & L. Kleyn (reds.), ble. 158–165, Die Afrikaanse skryfgids, Penguin, Johannesburg. Fenton, J., 2003, An introduction to English poetry, Penguin Books, Londen. Hirsch, E., 1999, How to read a poem, A Harverst Book Harcourt, San Diego. Immink, G., 2011, Het heilige gebeurt. Praktijk, theologie en traditie van de protestantse kerkdienst, Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer. Immink, G., 1998, ‘Heilig Avondmaal: Klassiek-greformeerd,’ in P. Oskamp & N.A. Schuman (reds.), pp. 245–256, De weg van de liturgie, Meinema, Zoetermeer. Josuttis, M., 1991, Der Weg in das Leben. Ein Einfürung in den Gottesdienst, Kaiser Verlag, München. Jungmann, J.A., 1959, The early liturgy to the time of Gregory the Great, Darton, Longman & Todd, Londen. Louw, N.P. van Wyk., 1988, Versamelde gedigte, Human & Rousseau/Tafelberg Uitgewers, Kaapstad. Erkenning Wepener, C.J., 2007a, ‘Die lang pad van bekering. Deel 1. Die opkoms van die kategumenaat in die Patristieke tyd,’ Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif 48(1&2), 307–317. Ten slotte 165–180, Lux Verbi. BM, Wellington. Van Leeuwen, M., 2004, Van feest naar feest. Over de christelijke feesten – hun geschiedenis en betekenis, Uitgeverij Balans, Nederland. Van Leeuwen, M., 1998, ‘Wegzending en zegen,’ in P. Oskamp & N.A. Schuman (reds.), De weg van de liturgie, pp. 257–265, Meinema, Zoetermeer. Op die ritme van liturgie en gedigte beweeg ons volgens hemelse berigte in die volheid van seisoen na seisoen tot ons die nuwe hemel en aarde sien. Kyk net, al die bome is immergroen en ons kan Hom saam met engele dien. (Vos ongebundeld) Op die ritme van liturgie en gedigte beweeg ons volgens hemelse berigte in die volheid van seisoen na seisoen tot ons die nuwe hemel en aarde sien. Kyk net, al die bome is immergroen en ons kan Hom saam met engele dien. (Vos ongebundeld) Vos, C.J.A. & Pieterse, H.J.C., 1997, Hoe lieflik is u woning, RGN Uitgewery, Pretoria. Vos, C.J.A., 2001, ‘Met ’n lied in die hart’, Verbum et Ecclesia 22(2), 455–464. http:// dx.doi.org/10.4102/ve.v22i2.665 Vos, C., 2012, Weerloos lewe, Protea Boekhuis, Pretoria. Walton, H., 2012, ‘Poetics,’ in B. Miller-McLemore (ed.), The Wiley-Blackwell Companion to Practical Theology, pp. 173–182, Wiley-Blackwell, Malden, MA. Wegman, H.A.J., 1991, Riten en mythen. Liturgie in de geschiedenis van het chistendom, J.H. Kok, Kampen. Wepener, C.J., 2006, ‘The object and aim of multi-disciplinary liturgical research,’ Scriptura 93, 384–400. Outeursbydrae Witvliet, J.D., 2007, ‘For our own purposes: The appropriation of the social sciences in liturgical studies,’ in P. Bradshaw & J. Melloh (eds.), Foundations in ritual studies: A reader for students of Christian worship, pp. 17–40, SPCK, Londen. C.W. (Universiteit van Pretoria) was verantwoordelik vir die konsep van die artikel waarna die outeurs se samewerking en mede-outeurskap op ‘n gelyke bases was. Wolterstorff, N., 1992, ‘The Reformed Liturgy,’ D.K. McKim (ed.), Major themes in the Reformed tradition, W.B. Eerdmans, Grand Rapids. doi:10.4102/ve.v34i1.801 http://www.ve.org.za

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/801/1223

Afrikaans

- 53 - - 53 - DIE KERK AS DRAER VAN DIE GODDELIKE WOORD C J Wethmar Waarom word die vraag na die wese van die kerk so dikwels by tussen= kerklike samesprekinge gestel? 'n Mens sou hierdie vraag kon probeer beantwoord met die stelling: dit gebeur, onder andere, vanweë die historisiteit van die kerk. Wanneer na die historisiteit van die kerk verwys word dan is daannee gesê dat die kerk nooit in 'n vakuum lewe nie. Die kerk vind sy gestalte altyd in 'n bepaalde tyd en op 'n bepaalde plek. En as kerk van 'n bepaalde tyd en 'n bepaalde plek vertoon die kerk dus steeds 'n wisselende gestalte. Hierdie stelling sou maklik toegelig kon word met 'n voorbeeld uit die vroeë kerkgeskiedenis. Die kerk soos dit in 'n Hellenistiese omgewing tot uitdrukking kora, verskil in gestalte van die kerk wat in 'n Romeinse omgewing ontwikkel. Die Hellenisme met sy klem op kultuurontwikkeling bring mee dat die kerk hier gesien word as *n instansie wat in die eerste plek 'n kultuurtaak bet, naamlik die opvoeding van mense. In 'n Romeinse omgewing egter met sy klem op strak geordende saraelewingsverbande word die geinstitusionaliseerde orde van die kerk as wesenselement daarvan beklemtoon. Aan hierdie twee tipes kerkbeskouing korrespondeer ook telkens 'n ander opvatting oor die aard van die kerklike amp. In die Hellenistiese omgewing waar geywer word vir die toename in insig van alle gelowiges sal die amp van die gelowige en sy funksie in die kerk sterk op die voorgrond staan. In die Romeinse teologie waarin die strenge geordend- heid van kerklike strukture benadruk word, word die besondere amp buitengewoon sterk beklemtoon - in so 'n mate dat juis dit bepalend word vir die wese van die kerk. Wanneer nou in 'n bepaalde geografiese oord verskillende kulturele samelewingsverbande, waaraan verskillende kerkbeelde of ekklesio” logieë kan korrespondeer, voorkom, is dit duidelik dat so 'n plurali- teit van ekklesiologiee die vraag na die wese van die kerk besonder - 5A - aktueel en dringend sal maak. Waar die vraag na die wese van die kerk op grond van 'n veelheid van voorstellings oor die kerk aktueel word, is dit nou van belang cm in te sien dat een bepaalde kerkbeeld of een fase in die historiese verskyningsvorm van die kerk nie tot normatiewe ideaaltoestand verhef mag word nie. Die wese van die kerk kan nie af= gelees word aan die uiterlike gestalte wat die kerk op 'n bepaalde plek in 'n bepaalde tyd aanneem nie. DIE KERK AS DRAER VAN DIE GODDELIKE WOORD Dit kan ook nie bepaal word deur 'n optelsom te maak van al die afsonderlike elemente uit die verskillende voorstellinge oor die kerk nie. Hiermee is nou nie gesê dat die geskie= denis van die kerk vir die wese van die kerk onbelangrik is nie. Dit beteken alleen dat die historisiteit van die kerk nog 'n dieper dimen= sie het as om aan te toon dat die kerk deur die geskiedenis van hierdie wereld medebepaal word. Die diepste dimensie in die historisiteit van die kerk is dáárin geleë dat die kerk wel sy oorsprong het erens in die wêreldgeskiedenis raaar dat die oorsprong van die kerk van daardie wereIdgeskiedenis tog onderskeie is. En dit is die geval omdat die kerk sy oorsprong het in die Woord van God. Die kerk is die kerk van die Woord. En omdat dit so is, is die kerk ten diepste ook nie die objek van empiriese en statistiese voorstellings nie maar voorwerp van die geloof. Daarom sê die Apostoliese geloofbelydenis ook nie dat ons weet of besef wat die kerk is nie maar dat ons glo aan die kerk. As kerk van die Woord, is die geskiedenis van die kerk ten diepste die geskiedenis van die Woord met die kerk. Die kerk het nie net die Woord nie maar die kerk bestaan in en danksy die Woord. Die kerk is die draer van die Woord alleen in soverre as wat die kerk deur die Woord gedra word. Wanneer ons nou daarvan uitgaan dat die kerk die kerk van die Woord is dan beteken dit dat dit wat die kerk tot kerk maak die Woord van God is. Wil ons dus weet wat kerk is, sal eers beskryf moet word wat met die term "Woord van God" bedoel word en hoe dit met die kerk in verband staan. Nou is dit so dat met die term Woord van God, na sy diepste betekenis, niks of eerder niemand anders bedoel kan word as Jesus Christus, die tweede Persoon van die Goddelike Drie-eenheid nie. En waar die wese van die kerk nou bepaal word deur die verhouding daarvan tot die Woord van God beteken dit dat die kerkwees van die kerk ten diepste bepaal word - 55 - deur die verhouding daarvan tot Jesus Christus. In die Nuwe Testament word hierdie verhouding tussen Christus en die kerk in verskillende beelde beskryf. DIE KERK AS DRAER VAN DIE GODDELIKE WOORD Waarskynlik die betekenisrykste van hierdie beelde is die waarin die kerk "die Liggaam van Christus" genoem word. In hierdie beeld kom lets tot uitdrukkin^ van die intieme en blywende band wat daar tussen Christus en sy kerk bestaan. Van kerk kan alleen dáár sprake wees waar Christus self teenwoordig is en waar die gemeente in Christus lewe. En die Nuwe Testament leer dat dit alleen geskied waar mense rondom Horn as redder saamgetrek word en waar hulle as liggaam deur Hom as Hoof regeer word op weg na die geloofsvoleinding waartoe Hy die leidsman is. AI is Jesus Christus die mees sublieme vergestalting van die Uoord van God is Hy tog nie die enigste vergestalting daarvan nie. Die toegang tot Jesus word tans verkry deur die getuienis aangaande sy lewe en werk soos dit normatief en gesaghebbend in die Heilige Skrif neerslag gevind het. Naas die vleesgeworde Woord van God is daar dan ook die Skrifgeworde Woord van God. En deur die gesaghebbende funksionering van die Heilige Skrif word die Liggaam van Christus dan ook opgebou. Van= daar dat 2 Tim 3:16 en 17 kan sê: "Die hele Skrif is deur God ingegee en is nuttig tot lering, tot weerlegging, tot teregwysing, tot onder- wysing in die geregtigheid, sodat die mens van God volkome kan wees, vir elke goeie werk volkome toegerus." So nou is die verhouding tussen Heilige Skrif en kerk dat die geskiede= nis van die kerk beskryf kan word as die geskiedenis van die uitleg van die Heilige Skrif. Die Skrif oefen sy gesag nie in isolasie van die prediking van die kerk uit nie maar in 'n groot mate juis deur die prediking van die kerk. Wanneer die Reformasie die "sola Scriptura" beklemtoon dan probeer die Reformasie nie die kerk buite spel plaas nie want die "Scriptura" waarvan daar in hierdie Reformatoriese formule sprake is, is juis die gepredikte Skrifwoord - die Skrif soos dit sy gesag deur die prediking van die kerk laat geld. Van hieruit is dit dan ook duidelik waarom die Nederlandse geloofsbelydenis in Artikel 29 die suiwere prediking van die evangelie as die eerste kenmerk aandui waar> volgens die ware kerk uitgeken kan word. - 56 - Die'kerk is dus die kerk van die Woord - die kerk van die tot verkondiging gekome Skrifwoord. Maar as sodanig is die kerk ook nog op 'n verdere wyse aan die Woord verbonde. DIE KERK AS DRAER VAN DIE GODDELIKE WOORD Die suiwere verkondiging van die Woord roep die geloof op wat as belydenis uitdrukking'vind. As sodanig het die kerk nie alleen 'n belydenis nie maar bestaan die kerk in feite as belydenis. Daarotn dra die kerk na sy wese steeds 'n konfessionele karakcer. In 'n sekere sin tref ons in die belydenis die grondstruktuur van die kerk aan. Ora die wese van die kerk te verstaan, is dit dus van belang om aandag te skenk aan enkele fasette van die belydenis. Juis die belydenis maak duidelik dat die kerk sy wortels nie in homself het nie. Want die belydenis is ten diepste nie 'n eerste woord nie maar 'n antwoord - 'n antwoord op die Woord van God soos dit in die Heilige Skrif ter sprake kom. Die Heilige Skrif is nie alleen die grond van die belydenis nie. Die Heilige Skrif kan ook, in 'n sekere sin, beskou word as die historiese basis van die belydenis. Anders gestel; in die Heilige Skrif tref ons reeds aanduidinge aan van die aard van die belyde= nis. As voorbeeld kan na Rom 10:9 verwys word. Daar word gesê: "As jy met jou mond bely dat Jesus die Here is, en met jou hart glo dat God Horn uit die dood opgewek het, sal jy gered word." Die Griekse woord vir bely wat hier gebruik word, is homologein. Homologein beteken letterlik om dieselfde te sê; of nog noukeuriger: om in te stem met dit wat gesi is; om in ooreenstemming te verkeer met iemand. Hierdie ooreenstemming waarvan in die belydenis sprake is, kan geskied in twee rigtings. In die eerste instansie geskied dit in die rigting van Christus. As sodanig is dit 'n daad, 'n beslissing waarin 'n persoonlike posisiekeuse vir Christus gemaak word. In die vroegste Christelike ge= meenskap het hierdie daad geskied deurdat die gelowige die eretitel "Christus", "Heer" of "£eun van God” belydend aan Jesus toegeskryf het. Die uitspreek van die erename kan beskou word as die vroegste Christelike geloofsbelydenisse. En dit is presies hierna wat verwys word as Rom 10:9 gewagmaak van 'n belydenis met die mond dat "Jesus die Here" is. Maar die belydenis is nie net 'n daad nie dit het ook 'n heel bepaalde inhoud. Hierdie inhoud kom nie uit die hart van die kerk op nie maar dra steeds 'n verwysingskarakter. DIE KERK AS DRAER VAN DIE GODDELIKE WOORD Dit verwys na die groot dade van God in die geskiedenis soos dit oorspronklik in die Heilige Skrif betuig is. - 57 - Die ooreenstemming wat in die homologie of belydenis voorkom, is egter nie alleen vertikaal op Chriscus gerig nie maar dit is ook horisontaal op die medemens gerig. Sodoende vra die belydenis om insteraming en vorm dit die identifikasiepunt waarrondomheen 'n kerklike gemeenskap ontstaan. Daar waar daar 'n ooreenstemming tussen gelowiges ontstaan, kom 'n ge* loofsgemeenskap tot stand. Hierdie geloofsgemeenskap is nie 'n gemeen= skap wat rondom algemene menslike ideale en ooreenkomstig natuurlike menslike insigte tot stand kom nie. Dit is 'n persoonlike aanvaarding van en binding aan die Persoon van Jesus Christus. Dat die belydenis 'n persoonlike aanvaarding is, beteken dat dit lets is wat jy nie net intellektueel aanvaar nie maar dat dit iets is waar= voor jy met jou voile lewe instaan. Jy staan daarvoor in met jou lewe soos dit op 'n konkrete plek in 'n konkrete tyd afspeel. Daarom funk= sioneer die belydenis in die eerste instansie binne 'n "plaaslike" kerk en met plaaslik word hier bedoel daar waar die tyds- en lewens= omstandighede sodanig is dat die verbondenheid aan Christus 'n bepaalde identifiseerbare struktuur gaan vertoon. En as dit so is dui die be= lydenis ook die grense aan van 'n "plaaslike" kerk. Maar die belydenis, het ons gesien, is nie 'n eerste woord nie maar steeds antwoord. Daarom sou uit die voorafgaande nou die konklusie kon volg dat die belydenis die wyse is waarop die Skrif sy gesag op 'n bepaalde plek en tyd onder bepaalde gegewe omstandighede laat geld. Die belydenis is die wyse waarop die Skrif in 'n gegewe siCuasie verstaan word en verstaan moet word. En so is die belydenis ook die wyse waarop die kerk in 'n bepaalde konkrete situasie aan Jesus as Heer verbonde is. Maar juis omdat die belydenis konkreet en histories bepaald funksioneer daarom is die belydenis as menslike daad ook steeds voorlopig. Met voorlopig word hier bedoel dat die belydenisantwoord wat die Woord van God oproep in verskillende situasies verskillend daar kan uitsien. Daar~ om moet die belydenis telkens weer aan die Heilige Skrif getoets word. - 58 - Met die perspektief op die voorlopigheid tree egter nog 'n belangrike gesigspunt na vore in verband met die horisontale funksie-rigting van die belydenis. DIE KERK AS DRAER VAN DIE GODDELIKE WOORD Bewus van die beperktheid wat 'n konkrete situasie vir die belydenis nieebring, wil die belydenis doelbewus nie opgesluit word in 'n bepaalde situasie nie. Die belydenis wil steeds deur die Heilige Skrif van sy eie beperkte visie verlos word. Die wyse waarop die geskied is dat die eie beperkte visie teenoor 'n ander beperkte visie geplaas word met die wedersydse oproep tot toetsing aan die Heilige Skrif. Die belydenis het daarom nie alleen 'n denominasionele of lokaliteitsdimensie nie maar telkens ook weer 'n ekumeniese dimensie. Die kerk is nie alleen apostolies en heilig nie. Die kerk is ook algemeen en een. Die wyse waarop die belydenis aktueel funksioneer en dus ook die wyse waarop Christus sy kerk as draer van sy Woord gebruik, is dat kerke mekaar ook steeds weer getuigend en belydend tegemoettree om mekaar so te beskerm teen die gevaar van eensydigheid wat altyd weer met die historisiteit van die kerk gegee is. Daarom het die beklemtoning van die historisiteit van die kerk en die ekumenisiteit van die belydenis niks te maak met relatiwisme nie maar met die wese van die belydenis waarin die ortodoksie steeds weer blyk te funksioneer as dialogiese ortodoksie - dialogiese ortodoksie waarin ons, volgens die woord van Efese 3, in staat kan wees om saam met al die gelowiges (van alle tye en ook almal van ons tyd) te begryp hoe wyd en ver en hoog en diep die liefde van Christus strek sodat ons vervul kan word met die volheid van God. Nou moet 'n mens nie mislei word deur die verwysing na dialoog nie. Die gerigtheid van kerke op mekaar in die stryd om die ware belydenis kan 'n heel moeitevolle onderneming wees en met 'n ware worsteling gepaard gaan. Daarom moet hier nog een gesigspunt ter sprake kom. En dit hang saam met die vraag hoe beslis word wat die suiwere belydenis is. By hierdie beslissing speel die teologie 'n rol. Wanneer konfessies met mekaar in stryd kom, kan die oplossing alleen gevind word indien hulle saam getoets word aan die Heilige Skrif met die vraag of hulle die bood= skap van die Skrif suiwer ter sprake bring in 'n betrokke situasie. In die proses waarin die Skrif sowel as die belydenis hulle gesag uitoefen, het die teologie 'n rol te speel. Skrif en belydenis kan hulle gesag alleen uitoefen as hulle werklik verstaan word. DIE KERK AS DRAER VAN DIE GODDELIKE WOORD En in die totstandkoming - 5 9 - van hierdie verstaan speel die streng gedissiplineerde prosedures van die teologie as wetenskap 'n belangrike rol. Daarom sou 'n mens in hierdie verband die teologie kon beskryf as daardie dissipline wat die prediking en die belydenis en die ekumeniese gesprek so raoeilik as nodig maak. Die teologie moet help dat in die spreke van die kerk dit nie menslike vooroordele is wat aan die woord kom nie maar dat menslike woorde deursigtig word op die Woord van God. In die dinamiese gebeure waarin die kerk as "Liggaam van Christus" draer van die Woord van God is, is daar verskillende dimensies wat onderskei en ge’iraplementeer moet word, tewete die suiwere verkondiging van die Skrifboodskap, ernstige bemoeienis om die suiwere belydenis van die geloof en die eerlike beoefening van die teologie. En waar kerke werklik met mekaar in gesprek wil tree en werklik tot 'n grondige wedersydse ooreenstemraing wil kora, sal hierdie grondtrekke in die bestaan van die kerk nie alleen herken moet word nie maar ook verwerklik moet word.

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/923/1323

Afrikaans

Hilary of Pontiers on the atonement The development of Hilary’s thought on the atonement is discussed by comparing his three main works, viz. Commentary on Matthew, De Trinitate and Commentary on the Psalms. His indebtedness to the Early Latin Fathers Tertullian and Cyprian is also pointed out. The so- called divinization of man in Hilary’s works generally ascribed to the influence of Eastern theologians with whom he made contact during his period of exile in the East, may rather be seen as a spiritualisation of the body which is consistent with the ideas of other Latin writers. In die vroeë Christelike belydenisse word daar baie min oor die versoen- ing gesê. In die Niceens-Konstantinopelse belydenis word slegs gesê dat In die vroeë Christelike belydenisse word daar baie min oor die versoen- ing gesê. In die Niceens-Konstantinopelse belydenis word slegs gesê dat Christus ter wille van ons, mense, en ons saligheid uit die hemel afgekom het, vlees geword het en mens geword het. Die eerste teoloog wat ’n sis- tematiese uiteensetting van die versoeningsleer gegee het, was Ansel- mus in die twaalfde eeu. Dit beteken nie dat die kerkvaders nie oor die versoening nagedink het nie. Inteendeel, die evangelie is ’n blye bood- skap van verlossing. Oor hierdie feit is almal dit eens maar hoe dit presies bewerk is en wat Christus se versoening beteken, is op verskillende maniere deur die kerkvaders beskrywe.11 Eweneens is dit so dat ver­ skillende historici verskillende temas in die werke van die kerkvaders sien. Ons vind verskillende indelings in werke oor die versoening. Die mees algemene is die sogenaamde objektiewe en subjektiewe versoenings­ leer.21 Hiernaas het Aulen gemeen dat die eintlike versoeningsleer gaan om die goddelike stryd en oorwinning oor die bose magte, en dit noem hy die klassieke versoeningsleer.31 Bogenoemde bewys maar net dat die historici ook subjektief is in die selektering van hullestof en hoewel hulle ’n bepaalde kerkvader onder ’n bepaalde rubriek tuisgebring het, is daar dikwels ander uitsprake van dieselfde kerkvader wat weer ’n ander aspek van die versoening beklemtoon. Die een historikus behandel Hilarius van Poitiers onder die hoofstuk “Die verherrlichende Menschwerdung“ ,4) ter- wyl McDonald die gedagtes van die biskop van Poitiers behandel in sy hoofstuk wat handel oor “the requirement of reconciliation”5* Albei is natuurlik reg want albei aspekte kom in die werke van Hilarius voor, maar hy beklemtoon ook baie ander aspekte random die versoeningswerk van Christus. ABSTRACT Hilary of Pontiers on the atonement ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(1) 1989 HILARIUS VAN POITIERS OOR DIE VERSOENING C F A BORCHARDT Hilary of Pontiers on the atonement Daar moet ook onthou word dat Hilarius nie ’n spesifieke werk In die vroeë Christelike belydenisse word daar baie min oor die versoen- ing gesê. In die Niceens-Konstantinopelse belydenis word slegs gesê dat Christus ter wille van ons, mense, en ons saligheid uit die hemel afgekom het, vlees geword het en mens geword het. Die eerste teoloog wat ’n sis- tematiese uiteensetting van die versoeningsleer gegee het, was Ansel- mus in die twaalfde eeu. Dit beteken nie dat die kerkvaders nie oor die versoening nagedink het nie. Inteendeel, die evangelie is ’n blye bood- skap van verlossing. Oor hierdie feit is almal dit eens maar hoe dit presies bewerk is en wat Christus se versoening beteken, is op verskillende maniere deur die kerkvaders beskrywe.11 Eweneens is dit so dat ver­ skillende historici verskillende temas in die werke van die kerkvaders sien. skillende historici verskillende temas in die werke van die kerkvaders sien. Ons vind verskillende indelings in werke oor die versoening. Die mees algemene is die sogenaamde objektiewe en subjektiewe versoenings­ leer.21 Hiernaas het Aulen gemeen dat die eintlike versoeningsleer gaan om die goddelike stryd en oorwinning oor die bose magte, en dit noem hy die klassieke versoeningsleer.31 Bogenoemde bewys maar net dat die historici ook subjektief is in die selektering van hullestof en hoewel hulle ’n bepaalde kerkvader onder ’n bepaalde rubriek tuisgebring het, is daar dikwels ander uitsprake van dieselfde kerkvader wat weer ’n ander aspek van die versoening beklemtoon. Die een historikus behandel Hilarius van Poitiers onder die hoofstuk “Die verherrlichende Menschwerdung“ ,4) ter- wyl McDonald die gedagtes van die biskop van Poitiers behandel in sy hoofstuk wat handel oor “the requirement of reconciliation”5* Albei is natuurlik reg want albei aspekte kom in die werke van Hilarius voor, maar hy beklemtoon ook baie ander aspekte random die versoeningswerk van Christus. Daar moet ook onthou word dat Hilarius nie ’n spesifieke werk 1 1 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(1) 1989 1 geskryf het oor die versoening nie - ons vind sy gedagtes daaroor in al sy werke. Hilary of Pontiers on the atonement y Daar is wel geskryf oordie invloed wat Hilarius van die Oosterse teoloë ondergaan het tydens sy ballingskap aldaar.61 In dié opsig was Hilarius die brug tussen die Ooste en die Weste en die een teoloog van die weste wat verstaan het wat teologies in die Ooste aangegaan het en daarom ook probeer het om die Oosterse denke aan die Weste bekend te stel. Heel gepas is hy deur iemand as die “Athanasius van die Weste” beskrywe.7’ Aan die ander kant is tereg ook aangetoon dat hy in sy denke veel te danke het aan sy Westerse Latynse voorgangers.8’ In hierdie studie wil ek pro­ beer nagaan hoe sy denke ontwikkel het en daarom behandel ek sy verskillende werke in die volgorde waarin hulle geskryf is. 1. Sy Matteuskommentaar teliking (spiritualisation) van die liggaam, eerder as ’n vergoddeliking.13’ By die verduideliking van die gelykenis van die verlore skaap, skryf Hilarius dat die verlorene terug gedra word in Domine corpore (18.6). Hier vind ons ’n aanduiding dat Christus die Bewerker van verlossing is en die doel van verlossing word ook aangedui as ’n inkorporasie binne die verheerlikte liggaam van Christus.14' Vanweë ons inlywing in Horn, het Hy ons sondes gedra en al die smarte van ons swakhede het met sy liggaam en lyding gesterwe (31.10) en sy kinders “is begrawe in die prys van die bloed van Christus” (32.6). 1.3 Christus is ons versoening want God het in Horn die wêreld met Horn- self versoen (12.7; 31.3). Dit het Hy bewerk omdat Hy gely het vir die los- koping van die wêreld (pro universorum redemptione - 14.15). hy alleen het gely vir almal (pro omnibus) en die sondes van almal vrygeskeld. Hy het almal losgekoop (14.16). Dieselfde gedagte vind ons ook ’n paar keer by Tertullianus.15* Hy het sy lewegegee om ons heil te koop (20.12). Hy het ons sondes gedra en ter wille van ons smart gely (31.10). Hy het aan die kruis alles volbring omdat Hy alle menslike gebreke en verdorwenheid weggeneem het (letterlik staan daar'leeggedrink het’ - 33.6). Die wêreld is met die prys van Christus gekoop (32.6). Christus word dus geteken as ons plaasvervanger wat vir ons gely en gesterf het. Hierdie gedagte kom ook telkens by sowel Tertullianus as Cyprianus voor.16) As mens al die tekste nagaan dan meen ek dat gekonstateer kan word dat daar meer as net “a hint of the doctrine of substitution” by Cyprianus te bespeur is soos wat Kelly17* gemeen het. Ook die term dat ons gekoop is met die prys van die bloed van Christus kom by Tertullianus en Cyprianus voor.18) 1. Sy Matteuskommentaar Hierdie werk is voor sy ballingskap geskryf, dus voordat hy enige direkte beinvloeding deur die Oosterse teoloë kon ondergaan. 1.1 Hilarius praat van die misterie (sacramentum) van die kruis wat Chris- tus moes onderneem (17.9); vanaf die grondlegging van die wêreld is die misterie van ons verlossing in Christus geopenbaar (31.7). Ter wille van ons redding het Christus mens geword (16.9). Tertullianus het dit ook beklemtoon dat Christus na die wêreld gekom het om sondaars te red en vir hulle te sterf.9) 1.2 ’n Gedagte wat ’n paar keer by Hilarius voorkom, is die noue verhou- ding tussen Christus en die mensdom. Deurdat Christus ’n liggaam aangeneem het, verkry ons deel aan Horn en vind daar ’n aaneensluiting van die hele menslike^eslag plaas (4.12). Op ’n mistieke wyse is Christus dus die volmaakte verteenwoordiger van die mensheid.101 Elders stel Hilarius dit so dat God na die mens gekom het, sodat die mens weer God kon word (homo rursum fietin Deum - 5.15). Hierdie terminologie laat ons dadelik dink aan Athanasius wat êrens geskrywe het dat Christus mens geword het sodat ons God kon word.11* Navorsers is van mening dat Hilarius dus ’n eksponentis van diesogenaamdefisieseteorievan die ver­ soening en skryf dit toe aan beinvloeding deur Oosterse teoloe.12) Burns het egter hierdie saak deeglik ondersoek en in die lig van onder andere die gedagte van uitruiling en mededeling tussen God en mens by Ter­ tullianus, tot die gevolgtrekking gekom dat dit ’n kenmerk was van gedagtes wat vroeg reeds in die Weste voorgekom het. Hilarius het in hier­ die opsig dus bloot net die Westerse tradisie voortgesit. Burns sien hierdie proses van die mens se neiging of ontwikkeling na God toe as ’n vergees- 2 HILARIUS VAN POITIERS OOR DIE VERSOENING teliking (spiritualisation) van die liggaam, eerder as ’n vergoddeliking.13’ By die verduideliking van die gelykenis van die verlore skaap, skryf Hilarius dat die verlorene terug gedra word in Domine corpore (18.6). Hier vind ons ’n aanduiding dat Christus die Bewerker van verlossing is en die doel van verlossing word ook aangedui as ’n inkorporasie binne die verheerlikte liggaam van Christus.14' Vanweë ons inlywing in Horn, het Hy ons sondes gedra en al die smarte van ons swakhede het met sy liggaam en lyding gesterwe (31.10) en sy kinders “is begrawe in die prys van die bloed van Christus” (32.6). 2. Sy De Trinitate Die eerste deel van die werk is waarskynlik geskryf nog voordat hy in ballingskap na die Ooste vertrek het, en die res is tydens die balling- skap voltooi. 2.1 Hy maak weer melding daarvan dat God se plan van ons redding (dis- pensationis mysterii) verborge was van die begin van die wêreld af (I.29; I.30). Die geheimenis van die menslike redding is egter geopenbaar in die Seun (V.22). 2.2 Hy herhaal ook weer die tema van die noue verhouding tussen Chris­ tus en sy kinders. Christus is as ’n mens gebore, het die dood oorwin, die 3 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(1) 1989 poorte van die hel oopgebreek, vir Homself ’n volk as mede-erfgename ver- werf en die vlees uit verderf tot ewige heerlikheid oorgebring (111.7). Dit was nie vir Horn nodig om mens te word nie, maar ons het behoefte daaraan gehad dat God vlees sou word en onder ons sou woon (11.25). In Horn is die hele mensheid geheilig deur die vereniging van God met die mensheid (11.24). Nadat Christus as mens gebore is en al die lyding van ons vlees ondergaan het, het Hy na God en ons Vader opgevaar sodat ons mens­ heid verheerlik kon word tot God (in Deum 1.33). Hierdie gedagte, dat deur die menswording van Christus ons vlees tot God verhoog word, kom ’n paar keer by Hilarius voor (1.11 - caro proficeret in Deum Verbum - die vlees styg op na God die Woord; IX.4 - ut Deus sit, IX.38 - ut Deus esset). Bums het verskillende terme aangetoon wat Hilarius in sy Matteuskom- mentaar gebruik het om die gedagte van ’n voortgang van die liggaamlike toestand na die geestelike toestand uit te druk.19) Ons word deur God in Christus saam opgewek deur sy dood (1.13) en alle vlees (omnis caro) word lewend gemaak in Christus (111.15). Soos hierbo aangetoon (par 1.2) lyk dit asof Hilarius hier die sogenaamde vergoddeliking van die mens leer, maar dit is in ooreenstemming met sy gedagte van die vergeestelik- ing van die mens. 2.3 Hilarius het uitvoerig oor Christus as Middelaar geskrywe. Christus self is daargestel as Middelaar tot redding van die kerk (IX.3) en is as mens gebore om die verlossing van die mensdom te bewerkstellig (V.18; 111.16) en alles wat begin het met sy geboorte uit die maagd is in sy lyding vol- bring (111.16). 2. Sy De Trinitate gemaak is, kom ook by Cyprianus voor.21) Hilarius sê dat Christus die dood vernietig het en die verdorwenheid van die menslike vlees wegge- neem het deur die heerlikheid van sy liggaam (IV.42). Christus het as God ons heil bewerk toe Hy gesterf het (IX.10). Hy het ons sondes gedra en is ter wille van ons ongeregtighede gewond (X.47). Cyprianus het dit so ge- stel: Christus is verwond om ons wonde te genees.22> ’n Dergelike parallel vind ons ook wanneer Hilarius sê dat Hy, die onsterflike wat nie deur die dood oorwin kon word nie, gesterwe het sodat sterflikes die ewige lewe mag verkry (1.13).23) Elders sê hy dat deurdat Christus self vlees geword het, het Hy die ewige lewe teruggegee aan verganklike, liggaamlike en sterflike mense (111.13). Christus is gebore om ons in Horn op te neem,24) Hy het gely sodat ons onskuldig verklaar sou word en gesterwe sodat ons die wraak van God kon ontkom (IX.7). In sy De Trinitate vind ons ongeveer dieselfde temas as in die Matteus- kommentaar. Die sogenaamde vergoddeliking van die mens in De Trini­ tate wat aan beinvloeding wat hy in die Ooste ondergaan het, toegeskryf word, is ’n uitbreiding van die vergeesteliking van die mens wat reeds in sy vroeëre werk voorkom. 2. Sy De Trinitate Hy het gekom as die Verlosser van alle mense (11.31). Hilarius verwys ook na die plaasvervangende rol van Christus, naamlik dat Hy ter wille van die menslike geslag gebore is (II.24) en elders, dat Hy as plaas- vervanger van die skepping opgetree het (VI.18). In hierdie konteks ver­ wys dit na die rol wat Christus gespeel het in die verlossing van die mens deur in ons plek aan die geregtigheid van God te voldoen.20) Hilarius se treffende verklaring van die woorde in Romeine 8:31 -2 dat God sy eie seun nie gespaar het nie, was dat God nie ’n aangenome seun gegee het vir die wat aangeneem moet word nie, nie ’n skepsel virskepsels nie, maar sy eie Seun vir vreemdelinge, sy eie Seun vir diegene wat maar slegs sy kinders genoem mag word. So leer ons die grootheid van sy liefde teenoor ons ken (VI.45). 2.4 Die vrugte van sy middelaarswerk was dat Hy ons oortredinge kwyt- geskeld het, die doodsvonnis uitgewis het, en deur die feit dat Hy aan die kruis vasgespyker is al die vervloekinge van ons aardse vervloeking ver- wyder het (1.13). Aangesien ons sonde vergewe is, is ons saam met Chris­ tus lewend gemaak (IX. 10). Hierdie gedagte dat ons deur Christus lewend 4 HILARIUS VAN POITIERS OOR DIE VERSOENING gemaak is, kom ook by Cyprianus voor.21) Hilarius sê dat Christus die dood vernietig het en die verdorwenheid van die menslike vlees wegge- neem het deur die heerlikheid van sy liggaam (IV.42). Christus het as God ons heil bewerk toe Hy gesterf het (IX.10). Hy het ons sondes gedra en is ter wille van ons ongeregtighede gewond (X.47). Cyprianus het dit so ge- stel: Christus is verwond om ons wonde te genees.22> ’n Dergelike parallel vind ons ook wanneer Hilarius sê dat Hy, die onsterflike wat nie deur die dood oorwin kon word nie, gesterwe het sodat sterflikes die ewige lewe mag verkry (1.13).23) Elders sê hy dat deurdat Christus self vlees geword het, het Hy die ewige lewe teruggegee aan verganklike, liggaamlike en sterflike mense (111.13). Christus is gebore om ons in Horn op te neem,24) Hy het gely sodat ons onskuldig verklaar sou word en gesterwe sodat ons die wraak van God kon ontkom (IX.7). 3. Sy Psalmkommentaar 3.1 Ons vind hier soos Kelly sê, “a milder version"25» van die gedagte van ’n transaksie met die duiwel wanneer Hilarius sê dat die duiwel homself veroordeel het toe hy die sondelose gewer van die lewe aan die dood wat die straf vir sonde is, onderwerp het (68.8). 3.2 Weer eens vind ons die temas van die misterie van verlossing en die noue verband tussen Christus en sy kinders hier. Die Eniggebore Seun van God is gebore vir die sakrament van menslike verlossing (139.2; 54.13). Ons het behoefte aan ’n geneesheer gehad en slegs deur die aan- neming van ons vlees, is ons siekte weggeneem en is ons redding geheel en al in God (13.4). Die gelowige se verbintenis met God druk hy so uit, naamlik dat hy as’t ware deel het aan die vlees van God (tamquam consors dominicae carnis - 51.16). Hy is die Goeie Herder en ons is sy skape vir wie Hy sy lewe gegee het (2.35). 3.3 ’n Nuwe tema is die vrywillige karakter van die werk van Christus. Hy het Homself vrywillig aan die Vader geoffer om die vloek op ons weg te neem (53.13). Hy is nie weens ’n natuurlike noodsaaklikheid aan lyding onderworpe nie, maar uit vrye wil het Hy lyding ondergaan sonder dat Hy gedwing is; Hy het dit vrywillig opgeneem (non ex naturae necessitate... voluisse ... voluntarie - 53.12). 5 5 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 10(1) 1989 3.4 Hilarius verwys ook telkens na Christus se plaasvervangingsrol. Christus het nie gesondig nie maar ons sondes op Horn geneem; Hy was nie swak nie, maar het ons swakhede gedra (138.3). Hy wat nie ’n skulde- naar aan die dood en die sonde was nie, is as skuldenaar gereken (68.7). Vir ons het Hy gely, gesterf en weer opgestaan en alhoewel Hy God is, het Hy al hierdie dinge vir die versterking van ons heil opgeneem (67.21). Die straf vir dwaashede en vergrype wat Hy nie gepleeg het nie, het Hy betaal (68.8). Hy het ons swakhede op Horn geneem (68.9) en die Here wat ons sondes op Horn geneem het, is getref en het vir ons smarte gely (68.23). 3.5 Die gevolge hiervan is dat die gelowige weet dat sy oortredinge en skulde deur Christus versoen is (64.4). 3. Sy Psalmkommentaar Alle vlees is in Christus vrygekoop (68.8) en Hy het ons deur sy bloed, deur sy lyding, sy dood en sy opstan- ding losgekoop (135.15). Die lyding van die Here is ook beskrywe as 'n loskoping deur die Boom van die Lewe (per redemptionem ligni vitae - 1.18). Hierdie gedagte dat ’n boom die dood meegebring het in die paradys maar ook lewe veroorsaak het aan die kruis, vind ons ook in die geskriftevan Irenaeusen Tertullianus.26’ In Hilarius seuitleg van Psalm 54 beklemtoon hy dat Christus vrywillig gely het, dat Hy voldoen het aan ’n taak wat straf meegebring het (officio ipsa poenali satisfactura - 53.12). Hierdie woorde word verskillend vertolk want terwyl Riviêre meen dat hier hoegenaamd nie na enige satisfaksie verwys word wat deur Christus gebring word nie,27) meen ander historici dat die term satisfaksie vir die eerste keer hier vir die sterwe van Christus gebruik word.281 Myns insiens moet ons nie hier dink aan satisfaksie soos dit later deur Anselmus geb­ ruik is nie. Hilarius wou net sê dat Christus aan die straf wat die mens moes gely het, voldoen het. ’n Verdere gevolg van die dood van Christus volgens Hilarius, is dat Hy alles gely het vir die mens se heil (54.6) en deur die kruis op te neem, het Hy verlossing aan die mensdom geskenk (54.13). Deur die gawe van sy heilige en volmaakte offerande was dit ’n volledige verlossing vir die menslike geslag (53.13). Daarom is ons deur sy bloed versoen met God, dit wil sê Hy het die sondes van die wêreld weggeneem en het ons van ons sondes vrygekoop en versoen (129.9). Deur die liggaam en bloed van Christus is ons herstel van vyande tot kinders van God (149.3). Deur sy opstanding uit die dood is genesing aan ons teruggegee (68.23). Hierdie gedagte herinner aan ’n dergelike uitdrukk- ing by Cyprianus naamlik dat die Here met sy koms na die wêreld die wonde van Adam genees het.29' Die tweede Adam, sê Hilarius, het die mens teruggeroep na die ewige lewe wat sonder ewige straf is (68.23). Ons sluit af met die woorde van Hilarius dat ons heil deur die barmhar- tigheid van God is en dat die gawe van sy goedhartigheid in ons is (118 2) 6 HILARIUS VAN POITIERS OOR DIE VERSOENING I 4. 3. Sy Psalmkommentaar Ten besluite lyk dit asof die grondgedagtes van Hilarius oor die ver- soening reeds in sy Matteuskommentaar voorkom. In sy latere werke het hy hierop voortgebou en ’n nuwe gedagte was dat Christus vrywillig vir ons gesterf het. Uit parallelle wat in die werke van Tertullianus en Cy­ prianus voorkom, is dit duidelik dat daar baie gedagtes was wat algemeen in omloop was. Dit is verder ook duidelik dat Hilarius nie soveel deur die Oosterse teoloë bei'nvloed is as wat soms aanvaar word nie. Samevattend leer Hilarius dat God die verlossing van die mens voor die grondlegging van die wêreld beplan het. Verder wys hy ook op die noue verhouding tussen Christus en sy kinders wat in Horn ingelyf is en steeds in beweging is na God toe. Christus het vrywillig en plaasver- vangend alles gedoen wat die mens nie kon doen nie. Die vrug van dit alles is dat Hy volkome vir ons voldoening bewerk het, ons genesing bewerk- stellig het en ons saam met Horn lewend gemaak het. ISSN 0257-8891 - SKRIF EN KERK Jrg 10(1) 1989 NOTAS Die teksuitgawes wat gebruik is, is die volgende: Die teksuitgawes wat gebruik is, is die volgende: Hilaire de Poitiers, Sur Matthieu, J Doignon (ed), Paris (Sources Chretiennes no 254-1978; no 258-1979. Sancti Hilarii Pictaviensis episcopi, De Trinitate, P Smulders (ed), Tumholt (Corpus Chris- tianorum no 62-1979; no 62A-1980). S Hilarii episcopi Pictaviensis, Tractatus super Psalmos, A Zingerle (ed), Vindobonae (CSEL No 22 — 1891). Hilaire de Poitiers, Sur Matthieu, J Doignon (ed), Paris (Sources Chretiennes no 254-1978; no 258-1979. Hilaire de Poitiers, Sur Matthieu, J Doignon (ed), Paris (Sources Chretiennes no 254-1978; no 258-1979. Sancti Hilarii Pictaviensis episcopi, De Trinitate, P Smulders (ed), Tumholt (Corpus Chris- tianorum no 62-1979; no 62A-1980). S Hilarii episcopi Pictaviensis, Tractatus super Psalmos, A Zingerle (ed), Vindobonae (CSEL N 22 1891) cti Hilarii Pictaviensis episcopi, De Trinitate, P Smulders (ed), Tumholt (Corpus Chris- orum no 62-1979; no 62A-1980). S Hilarii episcopi Pictaviensis, Tractatus super Psalmos, A Zingerle (ed), Vindobonae (CSEL No 22 — 1891). 1. J Pelikan, The Christian Tradition, vol 1. The emergence of the Catholic tradition (100-600), Chicago and London 1971, 141. 2. H D McDonald. The Atonement of the Death of Christ, Grand Rapids 1985, 9. 3. G Aulen, Christus Victor, London 1975, 2-4. 4. B Studer & B Daley, Soteriologie, M Schmaus et at. (eds), Handbuch der Dogmenge- schichte, Bd. Ill 2a, Freiburg/Basel/Wien 1978, 130-135. 5. McDonald, aw, 156-157. P Lóffler, “Die Trinitátslehre des Bischofs Hilarius von Poitiers zwischen Ost und West” Zeitschrift fur Kirchengeschichte, vol 71 (1960), 30. g 7. K Hase, Kirchengeschichte, Leipzig 1836, 137. g p g 8. PTWild, ThedivinizationofmanaccordingtoSaintHilaryof Poitiers, Mundelein 1950, 21 -22 n. 87; J Doignon, Hilaire de Poitiers avant I'exil, Paris 1971, passim; P C Bums, The Christology in Hilary of Poitiers' Commentary on Matthew, Roma 1981,44,101, 121. 9. 9. Tertullianus, De pud. 18.16; 22.4; De patientia 3.9; De carne Christi 6. Vgl ook Cy­ prianus, Ad Demetrianum 16. 10. J Riviêre, Le dogme de la rédemption, Paris 1905, 226-227. 9. Tertullianus, De pud. 18.16; 22.4; De patientia 3.9; De carne Christi 6. Vgl ook Cy­ prianus, Ad Demetrianum 16. 10. J Riviêre, Le dogme de la rédemption, Paris 1905, 226-227. g p 11. Athanasius, De incarnatione, 54. 12. J N D Kelly, Early Christian doctrines, London 5th rev. ed. 1977, 386. 13 B 97 112 12. J N D Kelly, Early Christian doctrines, London 5th rev. ed. 1977, 386. 13. Burns, aw, 97-112. 28. H E W Turner, Jesus le Saveur, Paris 1965, 103 n. 8; Pelikan, aw, 147. 29. Cyprianus, De op. et eleem. 1 - vulneratus est ut vulnera nostra curaret ... cum Dominus adveniens sanasset ilia quae Adam portaverat vulnera. NOTAS y, y , , 13. Burns, aw, 97-112. 14. Bums, aw, 116. Dit is interessant dat Cyprianus daarop wys dat gebed nie net vir die mens self is nie maar vir almal omdat Christus ons almal in Horn gedra het - De Dom. orat 8; vgl ook Ep. 63, 13 - nos omnes portabat Christus. 7 ISSN 0257-8891 - SKRIF EN KERK Jrg 10(1) 1989 15. Tertullianus beskrywe Horn ook as ’n offer vir alle nasies - Adv. Judaeos 13.21 pro omnibus gentibus; Adv. Marc. 3.7 pro omnibus nobis; De pud. 22 pro peccatori- bus obiret. 16. Tertullianus, De cultu fem. 1.1; Depudicitia 18; 22. Cyprianus, Ep. 58.6 passus est ille pro nobis; 58.13; 63,13; De bono pat. 6; De lapsis 17; De Dom. orat, 8; 14; Ad Fort. 5 ille passus sit pro alienis peccatis. p p 17. Kelly, aw, 178. y 18. Tertullianus, Ad uxorem 2.3; De pudicitia 6.18; De fuga in pers. 12. Cyprianus, De Dom. orat. 30; De op. et eleem. 2; Ad Demetr. 26; Ep. 55.22. 19. Bums, aw, 123. , , 20. S McKenna, Saint Hilary of Poitiers. The Trinity, New York 1954,186 n. 12; R J Kin- navey, The vocabulary of St Hilary of Poitiers, Washington 1935, 262. y y y 21. Cyprianus, Ad Fort. 3; De bono patientiae 8. y y y g 21. Cyprianus, Ad Fort. 3; De bono patientiae 8. yp , ; p 22. Cyprianus, De op. et eleem. 1 vulneratus est ut vulnera nostra curaret. yp , p 23. Vgl Cyprianus, De op. et eleem. 1 mori sustinuit ut inmortalitatem mortalibus exhiberet. yp p 23. Vgl Cyprianus, De op. et eleem. 1 mori sustinuit ut inmortalitatem mortalibus exhiberet. 24. In die lig van Hilarius se beskouing oor ons inkorporasie in Christus soos reeds in sy Matteuskommentaaraangedui, lyk dit vir mydie gedagte hier, en dat dit nie net ’naan- 23. Vgl Cyprianus, De op. et eleem. 1 mori sustinuit ut inmortalitatem mortalibus exhiberet. 24. In die lig van Hilarius se beskouing oor ons inkorporasie in Christus soos reeds in sy Matteuskommentaar aangedui, lyk dit vir my die gedagte hier, en dat dit nie net ’n aan- neming is nie. 25 Kelly aw 387 25. Kelly, aw, 387. 26. Irenaeus, Adv. haer. V 16.3; Tertullianus, Adv. Judaeos 13.19 - a ligno Christo, id est passionis eius ... ut quod perierat olim per lignum in adam, id restitueretur per lignum Christi. NOTAS 27 Riviêre aw 230 5 e y, a , 38 26. Irenaeus, Adv. haer. V 16.3; Tertullianus, Adv. Judaeos 13.19 - a ligno Christo, id est passionis eius ... ut quod perierat olim per lignum in adam, id restitueretur per lignum Christi. 27. Riviêre, aw, 230. , , 28. H E W Turner, Jesus le Saveur, Paris 1965, 103 n. 8; Pelikan, aw, 147. 28. H E W Turner, Jesus le Saveur, Paris 1965, 103 n. 8; Pelikan, aw, 147. 29. Cyprianus, De op. et eleem. 1 - vulneratus est ut vulnera nostra curaret ... cum Dominus adveniens sanasset ilia quae Adam portaverat vulnera. 8 8 HILARIUS VAN POITIERS OOR DIE VERSOENING

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/993/1395

Afrikaans

Rasseverhoudings in Suid- Afrika: 1652-1952. 188 188 189 189 Bewus of onbewus word die arbeidsvraagstuk hier reeds op die voor- grond gestel met as oplossing ingevoerde, goedkoop arbeiders— ’n beleid w at later, tot oneindige komplisering van die rasseverhoudings, in drieër- lei vorme toegepas is: die invoer van slawe, van lndiese Koelies vir die suikerbedryf en van Chinese Koelies vir die goudbedryf. Op grond van hulle ervaring gedurende die verblyf van die beman- ning van die Haerlem verwerp Jansz. die bewering as sou die „inwoon- ders brutale ende mensch eetende menschen zijn, daer niets goets van en sal te verwachten, maer altijt op onse hoede sullen moeten wesen” as „een Jan Haegels praten.” Hulle behandeling w as onder alle omstan- dighede vriendelik. Tog gee hy toe dat die inboorlinge op ’n ander beskawingspeil leef, dat hulle „sonder wetten ende politie gelijck veel Indianen zijn” en dat hulle reeds van die bootsgeselle en soldate doodge- slaan het. Dit skrywe hulle aan provokatiewe omstandighede toe waar- onder selfs „de huijsluijden hier te lande, ingevallen men haer beesten onder de voet schoot en sonder betalen wegh nam, als geen justitie en fiadde te vresen, niet een haer beter dan dese inwoonders souden sijn.” Die verskil van mening oor die gedrag en gesindheid van die inboor­ linge word verder beklemtoon deur Van Riebeeck se „Nader Consideratie off Bedenckinge” oor die Remonstrantie. W at die „humeuren der Inwoon- deren” betref, was hy meer wantrouig. Hulle is na alles tog m aar „niet te vertrouwen m aer een brutale hoop sonder conscientie levende.” Tog skyn dit asof Van Riebeeck hierdie toestand as ’n tydelike beskawings- verskil aanvaar w at wel onder aanraking met goeie leermeesters uitgewis kan word. Hy onderskryf die mening van Leendert Jansz. dat die „In- w oonders” of hulle kinders moontlik die Nederlandse taal sal aanleer en noem dit ook „een goede saecke” m aar sien dan blykbaar ook verdere horisonte met die byvoeging „maer ingevolge noch beter de voortplan- tinge onser gereformeerde Christelijcke religie daer denselven meede hope toe schijnt te hebben en in welcke saecke een goet leeraer de beste dienste soude kunnen doen . . In sy wantroue was Van Riebeeck nie verkeerd nie, van sy hoop en verw agtings het hy bitter weinig tereg sien kom. Alleen die aan- skouing van die uitkoms van die beskawingseksperiment met Eva is hom waarskynlik gespaar. I. 1652. As Stormkaap het Suid-Afrika onder die aandag van Europa gekom, maar die geloof het oorwin in die benaming: Kaap die Goeie Hoop. So staan Suid-Afrika vandag nog in die wêreldkalklig nie vanw eë sy pres- n IDEAAL wat Van Riebeeck tweekeer gestel het, is na drie eeue nog nie gerealiseer nie: die nie- blanke is nog nie binne die kader van die gerefor- meerde religie gebring nie. — Deur J. H. COETZEE. tasies nie maar weens sy probleme. In die sentrum van die storm s staan die rassevraagstuk. tasies nie maar weens sy probleme. In die sentrum van die storm s staan die rassevraagstuk. Voordat die Strandlopers en Saldanhers nog gedroom het van enige versteuring van hulle tradisionele bestaan, selfs nog voordat amptelik besluit is om 'n Europese verversingspos aan die Kaap te stig, is die aanwesigheid van die besondere inheemse bevolking al in die kader van die handelsproblematiek betrek. In hulle „Remonstrantie” aan die V.O.C. oor die voordele van die aanleg van ’n „Fort ende T uijn” meld Leendert Jansz. en Proot reeds hierdie faktor as ’n beswarende om stan- digheid. Uit hulle opmerking blyk drie sake: dat daar reeds verskil van mening oor die gesindheid van die „Inwoonders” bestaan het; dat daar reeds verskil van mening oor die gesindheid van die „Inwoonders” bestaan het; dat die laer beskawingsniveau van die inboorlinge bekend w as, en dat van hulle blykbaar nie konstante arbeid verw ag kon w ord nie. dat die laer beskawingsniveau van die inboorlinge bekend w as, en dat van hulle blykbaar nie konstante arbeid verw ag kon w ord nie. Om by die laaste te begin: die opstellers beveel aan dat van Batavia „eenige Chinesen ’t welck een laboreus volck is ende haar meest op ’t hovenieren verstaan” ingevoer sou moes word om die tuine te bewerk. 189 „Kingh Herry” het in elk geval getoon dat hy deeglik vatbaar was vir lering uit die Europese beskawing. Hoewel blykbaar immuun teen die morele standaarde van die nuwe het hy wat diplomasie en handelsvaardigheid betref, veel en vinnig geleer van sy eertyds Engelse en latere Hollandse meesters. Hy het sy eie krag en w aarde geken. Vir sy onontbeerlike middelmansdienste eis hy sy kom- missie, en langs hierdie weg gebruik hy dié posisie en die goedgelowig- 190 heid van Van Riebeeck en sy minderes om homself te verryk. M aar van groter beskawingsvermoë as om ’n bietjie Engels en Hollands te praat, om in „Hollantse clederen” rond te loop, aan die Komniandeur se tafel te eet en 0111 vrede te sluit terwille van die genieting van „Hollantse kaes ende boter,” „Spaense wijn ende broot” gee hy geen bewys nie. So w as ook die vordering van die ander in die Europese beskawing teleurstellend: wel het hulle Hollands geleer en was hulle gewillig om hulle ,,door- gaens den buyck” te laat vul, maar origens het hulle verkies om te wees soos „de vogels, die liever uit wilt vliegen als de beste coninghs salen bewoonen.” heid van Van Riebeeck en sy minderes om homself te verryk. M aar van groter beskawingsvermoë as om ’n bietjie Engels en Hollands te praat, om in „Hollantse clederen” rond te loop, aan die Komniandeur se tafel te eet en 0111 vrede te sluit terwille van die genieting van „Hollantse kaes ende boter,” „Spaense wijn ende broot” gee hy geen bewys nie. So w as ook die vordering van die ander in die Europese beskawing teleurstellend: wel het hulle Hollands geleer en was hulle gewillig om hulle ,,door- gaens den buyck” te laat vul, maar origens het hulle verkies om te wees soos „de vogels, die liever uit wilt vliegen als de beste coninghs salen bewoonen.” Van Riebeeck se instruksies was om ten alle koste ’n goeie ver- standhouding met die inboorlinge te bewaar en hulle te gew en aan omgang met die Europeërs, al moes hy ook gedurig versigtigheid betrag. Die primêre motief was natuurlik die handelsbetrekkinge. D aarn aas kom die gewenning aan ’n Europese lewenswyse, met al sy implikasies, as ’n terloopse bysaak. In hoeverre daar kragdadiglik opgetree is om Van Riebeeck se ge­ dagte, soos uitgespreek in sy koinmentaar op Jansz. 189 se m em orandum en herhaal in sy landingsgebed, te bevorder, is onbekend. Dit skyn egter asof die Komniandeur so besig was met die handels- en adniinistratiew e belange, dat hy aan die uitvoering van die idee gedurende sy redelik beperkte verblyf nie aandag kon gee nie. Tog kom dit voor asof die sieketrooster nie onverskillig teenoor die kerstening van die „Inw oonders” gestaan het nie. In 1655 bekla Willem Wijlant hom teenoor die Classis Amsterdam dat die inboorlinge „beroft (is) van alle kennisse G odts,” en dat enersvds weens die taalmoeilikheid geen kennis tot hulle gebring kan word nie. Andersyds het sy pogings om van „haer jonges” by hom te neem met die oog op hulle opvoeding, nog geen vrugte afgew erp nie, hy vrees dat daar „luttick hoop schint te wesen van diese natie.” Ten opsigte van die ingevoerde nie-blankes het die optrede enigsins verskil. Daaruit spreek ’n groter mate van beskawingsoptimisme. Die redes hiervoor was waarskynlik drieërlei: die Komniandeur en andere het beter kennis gedra van die slawe uit die Ooste; die slawe se lewenspeil w as oor die algemeen hoër as dié van die Hottentotte, en uit die aard van die saak w^as hulle in die nouste aanraking met die blankes as bediendes in hulle huise en op hulle hoewes. Die eerste skool w at opgerig w ord (April 1658), is dan ook ’n slaweskool met Van der Stael, die opvolger van Wijlant, as onderwyser. Toe Van Riebeeck in Mei 1662 die Kaap verlaat, was die stand van die rasseverhoudings ongeveer soos volg: 191 1. Van die verskillende etniese groepe in suidelike Afrika het die blankes slegs nog met drie groepe Hottentotte kennis gemaak: die Strand- lopers of W aterm ans, die Kaapm ans of Saldanhers en die Vismans. Met die Boesmans is blykbaar alleen sporadies kontak gemaak deur binne- landse ekspedisies. Die derde komponent van die nie-blanke gemeenskap w as die ingevoerde slawe wrat, met uitsondering van ’n klein groepie uit M adagaskar en Batavia, hoofsaaklik uit W es-Afrikaanse Negers bestaan het. 2. Die verhouding met die Hottentotte is primêr bepaal deur han- delsbelange, dié met die slawe deur die arbeidsbehoeftes. 3. Die goeie voornemens van die blankes is na twee en ’n halwe jaar die bodem ingeslaan. Hulle vriendelike omgang is beantwoord met moord en veediefstal. 189 T og w as Van Riebeeck nog bereid om te vergewe en te vergeet, totdat herhaalde provokasie uiteindelik ook sy voorge- skrewe beleid ingrypend gewysig het en die eerste Hottentotoorlog in 1659 uitbreek. 4. So tree die deurlopende motief van wantroue en antipatie tussen blank en nie-blank op die voorgrond. Die Hottentotte motiveer hulle optrede met die argument „dat sij (die blankes) op haer landt saten ende sagen (sij) vast lustigh aenbanden om nimmermeer te vertrekken.” Die grondkwessie w aaroor blank en nie-blank sulke uiteenlopende menings gehuldig het, het sy historiese rol begin speel. 5. Op sosiale terrein is prakties nog ’n kennelike afstand tussen blank en nie-blank bewaar, hoewel die weg reeds geopen was vir gelyk- stelling van beskaafde gekerstende inboorlinge: Herry word aan Van Riebeeck se tafel toegelaat; terwille van handelsvoordele is die Komman- deur selfs bereid om die Hottentotte te omhels al is dit ten koste van sy klere. Die logiese implikasies hiervan is die huwelik (21 M aart 1656) van die assistent Jan W outersz. met Catarina Antonis van Salagoa, ge- wese slavin, en die latere huwelik van Pieter van Meerhof die onder- chirurgyn met Eva, die „beskaafde” Hottentottin (1666). Volgens Francken w as daar dertig jaar na die nedersetting reeds sow at 60 baster- kinders aan die Kaap. Hulle is blykbaar die produkte van egtelike sowel as buite-egtelike verbintenisse, soos die latere Eva-geskiedenis en ander gevalle aantoon. Die posisie is trouens begryplik as in aanmerking ge­ neem word die skaarste aan blanke vroue en die beskawingspeil van ’n aansienlike deel van die koloniste. 5. Op sosiale terrein is prakties nog ’n kennelike afstand tussen blank en nie-blank bewaar, hoewel die weg reeds geopen was vir gelyk- stelling van beskaafde gekerstende inboorlinge: Herry word aan Van Riebeeck se tafel toegelaat; terwille van handelsvoordele is die Komman- deur selfs bereid om die Hottentotte te omhels al is dit ten koste van sy klere. Die logiese implikasies hiervan is die huwelik (21 M aart 1656) van die assistent Jan W outersz. met Catarina Antonis van Salagoa, ge- wese slavin, en die latere huwelik van Pieter van Meerhof die onder- chirurgyn met Eva, die „beskaafde” Hottentottin (1666). Volgens Francken w as daar dertig jaar na die nedersetting reeds sow at 60 baster- kinders aan die Kaap. Hulle is blykbaar die produkte van egtelike sowel as buite-egtelike verbintenisse, soos die latere Eva-geskiedenis en ander gevalle aantoon. 189 Die posisie is trouens begryplik as in aanmerking ge­ neem word die skaarste aan blanke vroue en die beskawingspeil van ’n aansienlike deel van die koloniste. 6. Oor die algemeen w as die toestande nog veel eenvoudiger, min­ der ingewikkeld as vandag. D aar was die ruimte om geografies apart te 192 leef. Maar daarby was die inboorlinge sowel as die blankes veel meer aparte homogene groepe, sodat met ’n enkele horisontale lyn ’n sosiale, beskawings- en rasse-onderskeid geskep kon word. leef. Maar daarby was die inboorlinge sowel as die blankes veel meer aparte homogene groepe, sodat met ’n enkele horisontale lyn ’n sosiale, beskawings- en rasse-onderskeid geskep kon word. II. 1952. Oor die huidige stand van die rasseverhoudings kan vergelykender- wys in hierdie ontleding slegs enkele hooftrekke aangeraak word. 1. Deur die loop van drie eeue het dit tot ’n groter integrasie van die twee ekonomiese aspekte van die verhouding, naamlik die handels- en arbeidsoorwegings, gekom. Eintlik het die regstreekse handelsbelang- rikheid van die nie-blanke sedert Van Riebeeck sy primêre plek afgestaan aan die arbeidsbelangrikheid sodat ons huidige ekonomiese struktuur hoofsaaklik op die gewoonte van sogenaamde goedkoop nie-blanke arbeid gebou is. Op grond van sy arbeidsbetekenis alleen word die nie- blanke in die blanke samelewing geduld, d.w.s. as nie-kompeterende ongeskoolde werker. Daarin lê ook die anomalie van die huidige beleid: begeerte tot apartheid teenoor behoefte aan nie-blanke arbeid. Langs die weg word apartheid ook geleidelik omgeskep tot parallelisme. 2. Etnies het die verhouding veel ingewikkelder geword. Die eers kontakstamme, Hottentot en Boesman, het die gevolge van die kultuur- veranderinge nie kon oorleef nie. Onderwyl is in aanraking gekom met die getal- en kultuur-sterkere Bantoe en is die kompleksiteit verhoog deur die binne- en buite-egtelike ontstaan van die Kleurlinggroep en ver­ der deur die invoer van Indiërs (ook om arbeids- en handelsoorwegings). 2. Etnies het die verhouding veel ingewikkelder geword. Die eers kontakstamme, Hottentot en Boesman, het die gevolge van die kultuur- veranderinge nie kon oorleef nie. Onderwyl is in aanraking gekom met die getal- en kultuur-sterkere Bantoe en is die kompleksiteit verhoog deur die binne- en buite-egtelike ontstaan van die Kleurlinggroep en ver­ der deur die invoer van Indiërs (ook om arbeids- en handelsoorwegings). 3. Ook kultureel het ’n groter kompleksiteit ontstaan deur die meer piramidale vorm wat die „rasse-struktuur” aangeneem het. W aar dit vir Van Riebeeck betreklik eenvoudig was om ’n vertikale rasse- en kultuur- verskil tussen die koloniste en „inwoonders” te trek, bevind ons ons van- dag onder die omstandighede dat die piramides van elke gemeenskap mekaar in die samelewing as geheel oorvleuel. Die hoogste spitse van die gekleurde piramide staan reeds— al is dit met ’n skraal punt— hoër as en oordek dus die laer strata van die blanke piramide. 3. Ook kultureel het ’n groter kompleksiteit ontstaan deur die meer piramidale vorm wat die „rasse-struktuur” aangeneem het. II. 1952. W aar dit vir Van Riebeeck betreklik eenvoudig was om ’n vertikale rasse- en kultuur- verskil tussen die koloniste en „inwoonders” te trek, bevind ons ons van- dag onder die omstandighede dat die piramides van elke gemeenskap mekaar in die samelewing as geheel oorvleuel. Die hoogste spitse van die gekleurde piramide staan reeds— al is dit met ’n skraal punt— hoër as en oordek dus die laer strata van die blanke piramide. 4. ’n Ideaal w at Van Riebeeck tweekeer gestel het, maar aan die verwesenliking waarvan hy nooit besondere aandag gegee het nie, is na drie eeue nog nie gerealiseer nie. Die nie-blanke is nog nie binne die kader van die gereformeerde religie gebring nie, in elk geval nog nie sodanig dat die nie-blanke gemeenskap oor die algemeen as gekerstend beskou kan word nie. Die bestaan van meer as 800 onafhanklike natu- 193 rellekerke mag niemand verlei tot die konklusie dat die nie-blanke groot- skaals tot die Christendom bekeer is nie. . As Sundhler beweer dat ,,the W hite m an’s God and the White m an’s gold” die Zulu se geloof en gedrag grootliks verander het, dan is die rol van die goud in die veranderings- proses tans nog sterker as die van die religie. En wanneer die Naturelle- Kerkekommissie (1925) konstateer dat die Suid-Afrikaanse naturel met snelheid en gemak die Christelike leerstellings van die Europese beska- wing aanvaar het, kan dit alleen onderskryf word insoverre dit die uitwendige betref. Die organisasie, die ritueel en die leérstellinge van die meeste van hierdie kerke het slegs ’n dun lagie Christelike vernis. 5. Die heel belangrikste verandering ten opsigte van die rassev houdings w at gedurende die drie eeue ingetree het, geld waarskynlik die opvatting oor die verhouding self. Van Riebeeck en sy tydgenote het die verskil aanvaar as ’n beskawingsverskil, geaksentueer deur of vergesel van ’n kleurverskil, m aar laasgenoemde w as sekondêr en selfs ’n nalaatbare faktor. Geleidelik is die beskawingsverskil geprojekteer op die kleurverskil, sodat die een sinoniem met die ander geword het. III. Die voorgaande vergelyking dien eintlik geen doel as dit nie lei tot ’n w aardering van die huidige posisie nie. Die ruimte ontbreek om dit hier te doen. V ragenderwys kan slegs die rigting aangedui word waar- langs daardie w aardering gevind moet word. W at het die kontak die nie-blanke gebied, en w at het dit die blanke gelewer? W aiter foute is begaan, en hoe kan dit herstel en verdere foute voorkom word? W atter bates het daaruit voortgevloei, en hoe kan dit gestimuleer en versterk word? Is elke groep eerlik bewus van die inhoud en sin van die verhou- dinge en toestande, of word van beide kante slegs enkele fasette onder die vergrootglas geneem en uit perspektief gesien? Het die nie-blanke die beste gebruik van sy geleenthede gemaak, en het die blanke waarlik in alle opsigte die beste geleenthede vir hom geskep en veral met al sy krag probeer om die grondslag van die W esterse beskawing, die gereformeerde religie, tot die „Inwoonders” van hierdie land te bring? Het ons na drie eeue nog die suiwere verwagting dat die Stormkaap uiteindelik ’n Kaap van Goeie Hoop sal word?

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/2043/2137

Afrikaans

I. In September 1951 is van die Nederlandse uitgewer J. H. Kok, N.V., Kampen, ontvang die derde deel van J. Waterink se monumentale Inleiding tot de Theoretische Paedagogiek. Weens allerlei omstandig hede kon ek hierdie werk nie eerder aankondig of bespreek nie. Dit sou in Oktober 1951 ’n besonder gepaste moment gewees het, want toe het prof. Waterink sy eerste 25 jaar as professor in die Opvoedkunde aan die Vrye Universiteit, Amsterdam, voltooi. Op 8 Oktober 1926 het hy naamlik aldaar in sy amp ingetree met ’n belangrike inougurele rede: „Berekening of Constructie”, terwyl hy reeds in 1924 gepromoveer het 43 op ’n akademiese proefskrif: Plaats en Methode van de ambtelijke vak- ken. op ’n akademiese proefskrif: Plaats en Methode van de ambtelijke vak- ken. In die 25 jaar as professor in die Opvoedkunde het Waterink nie alleen vir homself ’n wêreldnaam as opvoedkundige verwerf nie maar ook geword dié vooraanstaande Calvinistiese opvoedkundige. Baie jongmanne, in die besonder nie-Nederlanders, het onder hom gestudeer en heelparty van hulle het ook gedoktoreer. In dagblad en week- en maandblad het Waterink gedurig op gesaghebbende en ondernemende wyse van hom laat hoor, want hy is by uitnemendheid ’n skrywer vir die gewone mens. Maar dit is veral sy werke in boek- en brosjurevorm wat hom tot akademiese leier in die Christelik-opvoedkundige wêreld gemaak het. In hierdie artikel wil ek in die besonder wys op sy onskatbare bydrae op die gebied van die streng wetenskaplike Opvoedkunde (of „Paedago- giek”, soos hy die vak by voorkeur aandui). II. Onmiddellik na sy aanvaarding van die leerstoel in die Opvoedkunde het Waterink aan die werk gegaan om ’n wetenskaplik gefundeerde en gesistematiseerde opvoedkunde uit te bou. Voor hom is daar min sprake van ’n sistematiese wetenskap van die opvoeding gebou op en ontwikkel uit die gereformeerd-Christelike, of Calvinistiese, beginsel. Voor hom het daar wel uiters belangrike werke verskyn. Ek noem veral J. A. Comenius se Groot Onderwysleer en H. Bavinck se Paedagogische Beginselen. Maar tot ’n voile uitbouing van die Calvinistiese Opvoedkun­ de het niemand nog gekom nie. Aan Waterink kom die eer toe om die eerste geleerde te wees wat sistematies die Opvoedkunde as wetenskap van die opvoeding vanuit Calvinistiese beginsel beoefen. In 1926 begin hy met die publikasie van ’n grootse onderneming, nl. die samestelling van ’n Inleiding tot de Theoretische Paedagogiek. Dit begin met die uitgee van die eerste deel oor die Paedagogiek als Weten- schap, wat self uit vier stukke sou bestaan en die omvang van 653 groot bladsye druk sou aanneem. In 1926 verskyn in stuk 1 sy antwoord op die vfaag: „Is de Paedagogiek een Wetenschap?” In 1927 lewer hy ’n sistematiese studie oor die verband tussen die Opvoedkunde en sy twee hulpwetenskappe, die Psigologie en die Sosiologie—deel I, stuk 2. In 1929 verskyn die derde stuk van deel I, waarin Waterink grondig ingaan op „De Paedagogiek en haar Grondwetenschappen”. In 1931 voltooi hy die eerste deel deur in die vierde stuk te behandel „Richtingen in de Paedagogiek”. Twee jaar later, in 1933, begin hy met die publikasie van die tweede deel van sy Inleiding tot de Theoretische Paedagogiek. Die tweede deel 44 bestaan ook uit vier stukke, wat altesaam 980 groot bladsye druk beslaan. In hierdie deel bestudeer hy die „Geschiedenis der Paedagogiek” : in stuk 1 van die vroegste tye tot 500 n.C., in stuk 2 die Middeleeue (600— 1400), in stuk 3 die Humanisme-Reformasie (1400— 1700) en in stuk 4 die tydperk na 1700 tot vandag. Die jare van publikasie is agter- eenvolgens resp. 1933, 1934, 1936 en 1947. Die Tweede Wêreldoorlog, waarin Waterink, soos alle getroue vaderlanders, veel moes ly, het ook sy wetenskaplike werk in boekvorm gestrem. Die derde en tewens laaste deel van sy Inleiding het eers in 1951, nie in afsonderlike stukke nie maar as een boekdeel, verskyn. Die afslui- tende deel van sy werk noem hy Theorie der Opvoeding. III. Waterink self besef die ingrypende verskil tussen die derde deel aan die een kant en die eerste en tweede dele aan die ander. Hy sê in sy „Een Woord Vooraf” „dat er nogal enig verschil is in opzet en stijl tusschen het eerste, het tweede en het derde deel”. Toe hy die eerste deel 25 jaar gelede saamgestel het, het hom as ideaal voor oë gestaan: ’n in wetenskaplike terme geskrewe teoretiese verhandeling oor die peda- gogiese probleme waarby vry veel wysgerige kennis by die leser veron- derstel word. Dit het hom egter duidelik geword dat mense wat die Opvoedkunde bestudeer, in die reel nie van so ’n struktuur is dat hulle ’n behandeling van die vraagstukke waarmee hulle in aanraking kom, in so’n vorm soos die van die eerste deel kan waardeer, in baie gevalle selfs kan verteer nie. Hierdie ervaring het hom veral getref in verband met die tweede deel. Na sy byna 25 jarige ervaring het hy dus tot die slotsom gekom dat hy veel „eenvoudiger” moet skryf: dit, die eenvou- diger skrywe, is wel doeltreffender inaar moeiliker. Daarby voel hy aan dat die geleerderigheid in wetenskaplike geskrifte soms blote verba- lisme word. Sy derde deel word dan in minder streng wetenskaplike styl en opset geskryf, en die lesers wat hy op die oog het, is nie so seer vakwetenskaplikes nie maar die gewone ontwikkelde lesers. Omdat hy hom op ’n suiwer prinsipiële standpunt stel, moet hy nogal stelling inneem teenoor ander opvoedkundiges, en waar dit gebeur, gaan hy nog in mindere of meerdere mate die ou vorm handhaaf. En so eindig hy sy eie verdediging: „Zo ontstond een boek, met een vrijwel geheel thethisch karakter, als gevolg van de noodzakelijkheid ora de omvang ervan binnen zekere perken te houden”. En die omvang beloop desnie- teenstaande 610 groot bladsye in druk! Dit wat die vorm betref. Wat behandel Waterink nou in sy Theorie der Opvoeding? 45 45 In die eerste twee hoofstukke bespreek hy twee algemene vraag- stukke: in die eerste die algemene prinsipes van die pedagogiek, soos bepaling van die begrippe, die pedagogiese verbande, lewenseenheid, hoofmomente van die pedagogiese teorie; in die tweede die algemene aspek van die opvoeding, soos die wese van die mens, die kind en die opvoeder, tug en gesag, aspekte en doel van die opvoeding, oortuiging, erflikheid. III. In die agt hoofstukke wat daarop volg, behandel hy agtereenvol- gens die grondaspekte of verskillende lae of trappe in die Opvoeding. Hy begin in die derde hoofstuk met die „verstandelike” opvoeding en sluit in die tiende af met die godsdienstige opvoeding. En tussen die twee uiterstes ondersoek hy die een na die ander: die kulturele opvoe­ ding; die wils-, sedelike en karakteropvoeding; die gevoels- en estetiese opvoeding; die sosiale opvoeding; die nasionale opvoeding en die lig- gaamlike opvoeding. IV. Met die verskyning van die Theorie der Opvoeding kon Waterink genadiglik die een groot taak wat hy hom reeds in 1925 voorgestel het, voltooi op ’n wyse wat alle gereformeerde opvoedkundiges en onderwys- manne tot dankbaarheid stem. Die eerste deel, De Paedagogiek als Wetenschap, behandel probleme wat alleen sy vakgenote en bestudeerdes interesseer. Daarin het hy ondubbelsinnig en oortuigend die eie reg op wetenskaplikheid van die Opvoedkunde bewys. Daarin het hy verder die Opvoedkunde gegrond op sy hulpwetenskappe (die Psigologie en die Sosiologie maar met weglating van o.a. die Biologie en die Fisiologie) en op sy grond- wetenskappe (die Filosofie, die Dogmatiek, die Etiek ens). Hierin het hy tot voltooiing gebring die grondgedagte van Plato dat die Opvoeding op ’n lewens- en wêreldbeskouing rus, en later van Herbart dat die Opvoedkunde op die Etiek vir sy doelstelling en op die Psigologie vir sy metode berus. Die tweede deel, Geschiedenis der Paedagogiek, is na opset en styl ook bedoel vir vakwetenskaplikes. Die blywende betekenis van dié geskiedenis van die Pedagogiek is dat Waterink skerp en finaal die Christelike beginsel laat insny in die beskrywing van die ontwikkeling van die opvoedkundige teorie en praktyk. Sy bestudering van die op­ voeding onder die ou kultuurvolke, in die Middeleeue en in die moderne tye is normatief: hy toets alles aan die Christelike beginsel. Van be- sondere waarde is sy studie oor die Joodse, die vroeë Christelike en die Humanistiese opvoeding, wat uitloop op sy prinsipiële oorsig van die moderne opvoeding. 46 46 Die derde deel, Theorie der Opvoeding, wat nou onder bespreking kom, verskil dan in opset en styl van die voorgaande twee dele. Van sistematiese, volgehoue dokumentering en beredenering word nou afge- wyk ten gunste van tetiese, populêr-wetenskaplike uiteensetting. Terwyl ’n mens in die eerste twee dele soms Waterink nie vry kan pleit van die gevreesde „verbalisme” nie, is die derde deel vrywel gespeen aan die „termen, die men wel „gebruikt”, maar waarbij de student dikwijls weinig „voorstellingen” en nog minder „inzicht” verkrijgt”. Dokumen­ tering in die vorm van voetnote ontbreek heeltemal. Aan die einde van elke hoofstuk word bygevoeg „Literatuur bij Hoofdstuk”. Die lysies is deurgaans kort en onvolledig. Dit bevat dus eintlik „uitge- soekte boeke” alleen. Waterink verwys na Nederlandse, Duitse, Engelse en ander bronne, eenmaal selfs na ’n Afrikaanse boek! Oor die sistema- tisering van die behandelde stof val niks aan te werk nie: dit is mooi in orde. IV. 372—471) ruim hy baie meer plek in as vir die gevoels- opvoeding (bll. 472—509), vir die sosiale opvoeding (bll. 510—534) en vir die godsdienstige opvoeding (bll. 557—596), en nog baie meer plek as vir die nasionale opvoeding (bll. 535-549) en vir die liggaamlike op­ voeding (bll. 550—556). Van ’n oortuigde voorstander van Christelik Nasionale Onderwys verwag die leser ’n grondiger bestudering van die nasionale en die godsdienstige opvoeding. Wat geheel en al ontbreek in die studie, is ’n verhandeling oor die teorie van C.N.O. wat gewis nie die gangbare Christelike opvatting weergee nie. Eintlik is daar s.i. geen sprake van ’n Christelike kultuur nie! In Bezinning (1951— 1952) moes Waterink hom oor hierdie beskouing verdedig, en m.i. sonder om daarin te slaag om sy teenstanders te oortuig. As daar geen Christelike kultuur is nie, dan kan daar ook geen Christelike wetenskap wees nie—en gevolglik geen Christelike opvoeding nie! Die behandeling van die verskillende aspekte van die opvoeding (hoof- stukke II—X) is onewewigtig. Vir die „verstandelike opvoeding” (bll. 159—322), die kulturele opvoeding (bll. 323—371) en vir die wils- opvoeding (bll. 372—471) ruim hy baie meer plek in as vir die gevoels- opvoeding (bll. 472—509), vir die sosiale opvoeding (bll. 510—534) en vir die godsdienstige opvoeding (bll. 557—596), en nog baie meer plek as vir die nasionale opvoeding (bll. 535-549) en vir die liggaamlike op­ voeding (bll. 550—556). Van ’n oortuigde voorstander van Christelik Nasionale Onderwys verwag die leser ’n grondiger bestudering van die nasionale en die godsdienstige opvoeding. Wat geheel en al ontbreek in die studie, is ’n verhandeling oor die teorie van C.N.O. Ten slotte moet my nog ’n bedenking uit die pen. Hoe wetenskap- lik nodig en nuttig ’n behandeling van die opvoeding onder .aspekte” is, die gevaar bly nie denkbeeldig dat die opvoeding aspeksgewys gesien word nie. Met ander woorde, die gevaar dreig dat die totaliteit van die opvoeding van die mens uit die oog verloor word. Waterink is bewus van die gevaar. En daarom vind ek dit tog jammer dat hy in ’n gesag- hebbende Theorie der Opvoeding van die aspektebenadering so sterk gebruik maak. Ter toeligting mag ek net op die werklikheid van die gevaar wys. In ons eeu word „liggaamlike” opvoeding en nog erger „seksuele” opvoeding uit hul verband geruk, en dan word die lewe ’n saak van liggaain, van seks! IV. Van blote subjektiwiteit kan niemand Waterink beskuldig nie, maar van ’n sgn. neutrale objektiwiteit is daar nog minder sprake. Waterink het ’n standpunt; hy steek dit nêrens onder banke en stoele weg nie; nee, sy beginsel is deurgaans sy norm van uiteensetting en van beoordeling. En vir Calvinistiese opvoedkundiges is hy in prinsipe ’n veilige gids. In praktyk stem ons nie altyd saam nie, maar dit is ook nie nodig nie. ft ft Hoe omvangryk die keuse van sy stof is, mis ek tog in hierdie Theorie der Opvoeding sekere dinge wat ons in Suid-Afrika en ander lande gewoonlik onder die opskrif bespreek. Daar is veral twee sake waaraan Waterink in hierdie studie geen of slegs weinig aandag gee. Die eerste en belangrikste is seker die feitlike gemis van enige behande- ling van vraagstukke van opvoedkundige organisasie en administrasie. Van die skool as opvoedingsinstrument by uitstek word baie niin gesê. Ewe belangrik is m.i. die afwesigheid van die behandeling van vraag­ stukke van die algemene en die besondere Didaktiek. Organisasie, ad­ ministrasie, didaktiek is tog ook teoretiese probleme van die opvoeding. Hoe simpatiek en oortuigend die uiteensetting deurgaans is, is daar tog sekere dele daarvan wat minder bevredig. Sonder om maar enigsins alles te wil noem, moet ek veral die volgende as onbevredigend noem, sowel om die omvang en diepte daarvan as om die standpunt ingeneem. Waterink bespreek die grondprobleem van die opvoedingsdoel in een vrywel kort paragraaf (II, 9, bll. 110— 120). In ’n studie oor die teorie van die opvoeding, veral vanuit die Calvinistiese standpunt, sou ’n grondiger bespreking van die tema juis op sy plek wees, ’n Tweede vraagstuk wat m.i. onbevredigend deur Waterink behandel is, is die kultuur en die kulturele opvoeding. Waterink neem hier ’n standpunt in 47 wat gewis nie die gangbare Christelike opvatting weergee nie. Eintlik is daar s.i. geen sprake van ’n Christelike kultuur nie! In Bezinning (1951— 1952) moes Waterink hom oor hierdie beskouing verdedig, en m.i. sonder om daarin te slaag om sy teenstanders te oortuig. As daar geen Christelike kultuur is nie, dan kan daar ook geen Christelike wetenskap wees nie—en gevolglik geen Christelike opvoeding nie! Die behandeling van die verskillende aspekte van die opvoeding (hoof- stukke II—X) is onewewigtig. Vir die „verstandelike opvoeding” (bll. 159—322), die kulturele opvoeding (bll. 323—371) en vir die wils- opvoeding (bll. IV. As ’n wetenskaplike opvoedkun­ dige werklik wetenskaplik wil wees, moet hy nie spreek van verstan- delike of kulturele of sedelike of estetiese of sosiale of godsdienstige opvoeding nie. Ons kan dit ook so stel: hy mag nie sê soos Waterink (bl. 101) doen nie: „Er zijn verschillende lagen, verschillende trappen in de opvoeding”. Die opvoedkundige moet liefs bly praat van „aspekte” of „gesigspunte”, d.w.s. die opvoeding van die mens sien van die ver- standelike of kulturele of sedelike of estetiese of godsdienstige gesigs- punt. Maar ter verdediging van Waterink: ons het al so gewoond geraak aan die gebrekkige terminologie dat ons die regte saak onder die verkeerde naam verstaan. J. CHR. COETZEE.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1971/2064

Afrikaans

:o:- :o:- BOEKBESPREKING. se senders 'n reeks praatjies gehou onder die rubriek „Weg en werk der kerkhervormers” en die re- sultaat van hierdie uitsendings vind ons nou in hierdie book. pas weer geblyk het uit 'n persberig dat ’n sewentienjarige rolprenster van Hollywood haar derde huwelikssluiting aangekondig het! Begryplikerwys het dr. Mace ook hier daarvoor kom pleit dat iets deurtastends gedoen si moet word. Terwyl baie mense vandag so seksueel oorbewus is, moet een ding ten seer- ste betreur word. Dit is naamlik dat aan ons volk in geskrifte en ander- sins so bitter min voorligting gegee word wat die gees adem van ons tradisionele Calvinistiese lewens- en wêreldbeskouing. Pornografiste laat egter nie op hulle wag nie. C. M. v.d. Heever verklaar dat seks in die plek van godsdiens gekom het; in poësie en prosa is dit byna ’n obsessie . . . . ’n verlammende skaamteloosheid onder- myn alles wat waarde het. D it bring mee dat ons nie anders kan as om die verskyning van hierdie boek van ds. Erasmus in sy tweede druk besonder te verwelkom nie. Die skrywer het inderdaad daarin geslaag om Luther sc lewe en sy op- trede as hervormer só te teken dat dit ’n lus is om die boek te lees. Die book het verskyn net toe die rolprent oor Luther deur bemiddeling van die Amerikaanse Lutherse kerke gereed was vir vertoning en gevolglik is die boek pragtig geïllustreer met ’n aan- tal opnames uit die filmwerk. Hierdie illustrasies verhoog bepaald die waarde van die boek. Die inhoud bestaan uit 50 sketse uit die lewe en werk van die hervormer, en die beste manier om daarvan ken- nis te neem is om die bock te koop en te lees. Die boek is besonder keurig op die mark gebring, sodat sowcl aan skrywer as aan die uitgewers ’n woord van hartelike gelukwensing toekom. In ons tydsklimaat moet veral ons jongmense met boeke van hierdie stempel gewapen word. Dit sal in ’n atmosfeer vol infeksie ’n bydrae lewer tot wat A. D. Muller so dringend noodsaaklik ag, nl. ’n „Entdaimonisie- rung” van die seksuelc lewe. Weer- stand teen die heersendc tydsgees kan nie opgebou word met die los kalk- pleistering van ’n bloot humanisticse krect dat jy fatsocnlik en goedgema- nierd moet wees, of met die prinsipiële ankerloosheid van die naturalistiese ctiek nie. BOEKBESPREKING. Dr. W. J. Kooiman: Luther, zijn wen en werk; Uitgewerij W. Ten Have N.V., Amsterdam, 1954. Bis. 221; prys Í5.50. geleentheid gehad het om die rolprent oor Luther te sien. By wat ons nou net genoem het, verskyn daar ook van tyd tot tyd boeke, selfs in Afrikaans, oor sy lewe. Dit lyk dus waarlik of die naam Luther in die nabye toekoms meer tot sy reg sal kom as in die ver- lede. Ons het die laaste tyd baie van die naam Luther gesien in ons koerante en dit dikwels hoor noem deur mense wat 309 Die werk van Kooiman is waarlik s besonders en dien as sodanig aan- kondig te word. Op bl. 219 vind ons sleutel tot die werk, want daar d die skrywer vir ons die volgende gewens: Vanaf Oktober 1953 tot Ok- ber 1954 het hy Sondagaande oor die C.R.V. se senders 'n reeks praatjies hou onder die rubriek „Weg en rk der kerkhervormers” en die re- ltaat van hierdie uitsendings vind s nou in hierdie book. Die skrywer het inderdaad daarin slaag om Luther sc lewe en sy op- de as hervormer só te teken dat dit lus is om die boek te lees. Die ok het verskyn net toe die rolprent r Luther deur bemiddeling van die merikaanse Lutherse kerke gereed s vir vertoning en gevolglik is die ek pragtig geïllustreer met ’n aan- opnames uit die filmwerk. Hierdie strasies verhoog bepaald die arde van die boek. pas weer geblyk het uit dat ’n sewentienjarige rolp Hollywood haar derde huwe aangekondig het! Begrypli dr. Mace ook hier daarvoo dat iets deurtastends gedo word. Terwyl baie mense vandag oorbewus is, moet een din ste betreur word. Dit is n aan ons volk in geskrifte sins so bitter min voorlig word wat die gees adem tradisionele Calvinistiese wêreldbeskouing. Pornogr egter nie op hulle wag nie Heever verklaar dat seks van godsdiens gekom het; i prosa is dit byna ’n obsess verlammende skaamteloosh myn alles wat waarde het. mee dat ons nie anders kan verskyning van hierdie bo Erasmus in sy tweede dru Die werk van Kooiman is waarlik iets besonders en dien as sodanig aan- gekondig te word. Op bl. 219 vind ons die sleutel tot die werk, want daar bied die skrywer vir ons die volgende gegewens: Vanaf Oktober 1953 tot Ok- tober 1954 het hy Sondagaande oor die N.C.R.V. BOEKBESPREKING. Hier word tevergeefs ge- soek na ’n uitweg tussen aan die een kant die miskenning van die voile waarde van die seksuele lewe, soos bv. by Rome met sy sclibaat, en aan die ander kant die panseksualistiese nega- sie van alle heilige binding waarheen die Freudianismc voer. Die regte wog word vir ons in die Bybel aangewys: in die gcnadelewc word net die son- dige ontaarding, maar nie die bete- J.P.J. * • * Ds. D. F. Erasmus: Verlowing en Huwelik, tweede druk. Sacum Be- perk. 149 pp. 5/9. Die bespreking van geslagsaange- lccnthede is ook in Suid-Afrika iets alledaags. Onlangs is hicraan ’n ver- dere stoot gegec deur die besoek van dr. David Mace, professor in mensc- verhoudings aan die Universiteit Dow, New Jersey. In sy vaderland noem wantoestande op hierdie gebied ook sorgwekkende afmctings aan, soos so 310 kenis van die seksuele as sodanig be- stry nie. 1. W. S. van der Westhuizen, M.A., D.Ed.: Onderwys ondcr die alge- mene Skoolkommissie: Die periode 1804-39. y As Skrifgelowige dui ds. Erasmus hierdie lg. weg aan. Met sy rype er- varing staan hy vaderlik en begrypend 'as ons die woorde van Brillenburg W urth mag gebruik) teenoor die reële problematiek van ons natuurlike, deur die sonde ontwrigte menselewe. Hy skrywe oor baie delikate dinge i.v.m. die seksuele lewe, maar die trant is anders as by die pornografis. Hy doen dit op so ’n wyse dat ons gedagtes by die lees daarvan „Bybels gevuld” bly. Die sedelike normbesef word op- geskerp. Die standpunt dat die drifte uitgeleef en nie beheers moet word nie, dat die lusmotief deurslag moet gee, dat die seksuele lewe in ewolusionis- tiese sin ’n gewone dierlike funksie is, soek tevergeefs steun by hierdie skrywer. Die rede is dat die begin- sels van die Heilige Skrif nie gedeva- lueer word nie Die werk is ’n proefskrif vir die doktorsgraad wat die skrywer onder leiding van prof. dr. H. P. Cruse aan die Universiteit van Stellenbosch sanmgestel het. Dit bevat, hoofsaak- lik aan die hand van oorspronklike dokumente, ’n uitvoerige historiese uit- eensetting van die onderwys en on- derwystoestande in die Kaapkolonie vanaf 1804 tot 1839. By die deurlees van die werk kan mens nie help om tot die gevolgtrekking te kom dat die skrywer geen moeite ontsien het om die dokumente-materiaal te vind en uit te put nie. BOEKBESPREKING. Aandag word geskenk aan die versklllende onderwysinrigtinge vir blankes sowel as nie-blankes in Kaapstad en in die buitedistrikte. Die leser kry ’n duidelike beeld van die organisnsie en inrigting van die skole, lccrplanne wat gevolg is, onderwysme- Lodes wat toegepas is, die onderwy- sers wat in diens gestaan het, en veral word op die beheer van die onderwys gedurende die tydperk onder behan- deling besondere klem gelê. Hoewel ki-itiese opmerkings, waar nodig, indie teks voorkom, sou ’n slothoofstuk, waarin die skrywer ’n samevatting van sy bevindinge gee, die waarde van die werk ongetwyfeld baie verhoog het. Dit is werklik bemocdigend dat 'n boek soos Verlowing en Huwelik nou 'n tweede druk belewe. Dit is tog ’n teken dat daar nog bohoefte moet woes aan sulke leesstof. Mag duisende ek- semplare nog verder versprei word. Na die eerste druk het werke verskyn wat ek graag nou in die uitvoerige en waardevolle lys van geraadpleegde boeke sou wou gesien het. Op ’n en- kele plek kon die aksent miskien ef- fens anders geval het. ’n Keer of wat kon wydlopigheid uitgeskakel gewees het. Dit alles verminder egter nie die waarae van hierdie allesins lesens- waardige boek nie. Dr. van der Westhuizen verdien alle lof vir die teniese versorging en mooi afwerking van sy proefskrif. Die werk is baie volledig en op uitstekende wyse gedokumenteer; dit bevat ’n uitvoerige bronnelys sowel as ’n volledige regis­ ter. Die taal is deurgaans goed ver- sorg en die werk lees baie vlot. Die werk is nie alleen vir die student van die historiese opvoedkunde van belang nie maar ook vir die persoon wat in die geskiedenis van ons volk belang- .stel, omdat dit bcsonder waardevolle P. J. COETZEE. Bloemfontein. Bloemfontein. • • • 2. Margaret Park, M.A.: The History of Early Verulam, 1850-18B0. 2. Margaret Park, M.A.: The History of Early Verulam, 1850-18B0. » » * In hierdie werkie, ’n M.A.-verhan- dcling (Universiteit van Natal), gee Margaret Park 'n kort maar duidelike oorsig van die stigting van die Veru- lam-nedersctting in 1850 en die lotge- valle van die nedersetting gedurende die eerstc tien jaar van sy bestaan. Die nedersetting, geleë aan die Umhloti- rivior, ongeveer 20 myl noord van Durban, het ten spyte van veel moei- likhede en teëslae tot stand gekom on- der beskerming van die Britse „The Natal Christian Colonisation Society”, waarvan die ywerige en vrome W il­ liam Josiah Irons nie alleen die vader was nie, maar ook die bestuurder en sekretaris. Die doel van die emigra- sie-skema wat deur hierdie vereniging van stapel gestuur is met die oog op die stigting van die nedersetting, was nie kommersieel van aard nie maar „it was a sincere attempt on the part of a man genuinely interested in the welfare of his fellow men, to improve their social and economic position by enabling them to partake of the ad­ vantages offered by a land overseas, which, individually, they would have been incapable of reaching”. Agtereen- volgens word dan ook nog gewys op die snellc ontwikkeling van die maat- skaplike, ekonomiese en kulturele lewe van die Vreulam-nedersetters tot 1860, waaruit duidelik blyk dat die neder- setting nie alleen aan die hoë ideale van die stigter voldoen het nie, maar dat daarvandaan ook 'n belangrike in- vloed na ander dele van die Natalse kolonie uitgegaan het. 3. Ds. B. Spoelstra, M.A.: Die Be- windsnanvaarding van die Botha- regering oor Transvaal as selfrege- rende Britse Kolonie in 1907. As student van die P.U.K. vir C.H.O. en onder leiding van prof. dr. D. W. Kriiger het B. Spoelstra met hierdie verhandeling die M.A.-graad met lof van die Universiteit van Suid-Afrika ontvang. Afgesien van die meedeling van gewone feite-materiaal (hoofsaak- lik uit oorspronklike amptelike doku- mente en koerante verkry) het Spoel­ stra 'n fyn ontleding gemaak van die verskillende faktore wat daartoe aan- leiding gegee het ,,dat 'n Boere-rege- ring so spoedig na die oorlog weer die bcwind oor die pasverowerde Britse Kolonie kom aanvaar”. Ewe fyn is die ontleding van die motiewe wat verant- woordelik was vir die konsiliasiebeleid wat deur die Botha-regering aanvaar is, terwyl die algemene probleme waar- mee onmiddellik na die bewindsaan- vaarding te doen gekry is, baie duide­ lik uiteengesit is. AKGIEF-JA ARBO EK V IK SUID- AFRIK A A N SE G ESK IED EN IS. Sestiende jaargang, deel II. Die Staatsdrukker, 1953. Hierdie uitgawe van die Argief-jaar- boek bevat drie bydraes. , Hierdie uitgawe van die Argief-jaar- boek bevat drie bydraes. 311 Die skryfster het werklik daarin ge- slaag om ’n klein brokkie uit die Na­ talse verlede weer lewend te maak. Van die bronne tot haar beskikking het sy 'n baie oordeelkundige gebruik gemaak. Taal en styl is baie goed ver- sorg, terwyl die tegniese afwerkingvan die werkie feitlik niks te wense oor- laat nie. * * * 2. Margaret Park, M.A.: The History of Early Verulam, 1850-18B0. Spoelstra het met hierdie verhande­ ling wat „nog maar die eerste sport van selfstandige studie verteenwoor- dig" homself as 'n bekwame navorser en skrywer geopenbaar. Interpretasie van die geskiedkundige gebeure kom in die werkie tot sy reg terwyl die styl, hoewcl somtyds ietwat saaklik, fris en helder is. Tegnies is die werk goed vcrsorg. Mer.s wil hoop dat ds. Spoelstra die tyd en geleentheid mag vind om nog 312 verdere navorsingswerk tc onder- neem. volgens die statistiese metode bereken. Hierin het die skrywer hom nougeset by die vereiste prosedure gehou. volgens die statistiese metode bereken. Hierin het die skrywer hom nougeset by die vereiste prosedure gehou. Die ondersoek het positiewe resultate afgewerp, en daarom beskou onderge- tekende hierdie werkie van besondere belang vir beroepsvoorligters en on- derwysers. Dit prikkel tot dieper stu­ die oor die terrein van die persoonlik­ heid wat o.i. die kern veel bevredi- g^nder saamvat as wat ooit uit ’n ver- splintering van die persoonlikheid op- gebou kan word. Ten slottc ’n woordjie van waarde- ring aan die Minister van Onderwys Kuns cn Wetenskap en die Argief- pcrsoneel wat vir die uitgawe van die Argiefjaarboek verant- woordelik is. Deurdat dit geleent- heid vir publikasie bied, word navorsing geweldig aangemoedig; deur die publikasie van verdiens- telike proefskrifte, verhandelinge en ander navorsingswerk, word ’n groot diens aan die geskiedskrywing in Suid-Afrika sowel as aan die Afri- kaanse volk bewys. Die ondersoek het positiewe resultate afgewerp, en daarom beskou onderge- tekende hierdie werkie van besondere belang vir beroepsvoorligters en on- derwysers. Dit prikkel tot dieper stu­ die oor die terrein van die persoonlik­ heid wat o.i. die kern veel bevredi- g^nder saamvat as wat ooit uit ’n ver- splintering van die persoonlikheid op- gebou kan word. H. J. J. BINGLE. Potehefstroom. Potehefstroom. H. J. J. BINGLE. Potehefstroom. J. S. DU PLESSIS. * * * J. S. DU PLESSIS. # * # Spoelstra, .1.: Die Nlavin. Pro Rege- Pers, Bpk., Potehefstroom, 79 blad­ sye; prys 5'B. Pretorius, J. L .: ’n Ondersoek na die Persoonlikheid en Beroepsbelang- stellinge van Universiteitstudente volgens Sprnnger se Waardetipes. Uitgegee onder ..Opvoedkundige Studies" van die Fakulteit Opvoed- kunde, Universiteit Pretoria, 1954. 65 bladsye. Dio skrywer neem die geskiedenis van die genesing van Naáman van sy melaatsheid deur die profeet Elisa en bou dan daaromheen ’n verhaal. Die sentralo figuiir hirr is die dogtertjie uit Israel wat as .siavin in die huis van Naiiman die lig van die kennis van die ware God in die heidenland indra. Die skrywer slaag good daarin om die mense tc laat loef cn om die geloof van die siavin weer tc gee. Met hierdie verhandeling het die skrywer die M.Ed.-graad aan die Uni­ versiteit Pretoria verwerf. Die publi­ kasie is egter ’n verkorting van die oorspronklike. Aan die einde is dit voorsien van ’n opsomming in Engels. Die skrywer wend hom in hierdie ondersoek tot 'n gebied wat dieper tas as die gebruiklike wat in aanmerking kom by beroepskeuse, nl. die norma- tiewe aspek van die persoonlikheid. Die probleem word op die eksperimen- tele metode gehanteer en die resultatc Graag boveel ondergetekende hierdie bookie by ons oners aan wat gcsonde leesstof vir hulle kinders soek. Dit help ook mee om die Bybelse agter- grond vir die kind te laat leef. H. J. J. BINGLE.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1954/2048

Afrikaans

2) Die gedagtes uitgespreek in hierdie artikel is in die eerste instansie die vrug van ervaring opgedoen in die organisasie van die Musiekdepartemente aan die P.U. vir C.H.O., die eerste inrigting om twee afsonderlike leerstoele vir Musiek in te stel. 1) Hervorming van die Musiekopvoeding in Suid-Afrika Die Veteraan Deel X V III, 1953, bis. 21-26. 1) Hervorming van die Musiekopvoeding in Suid-Afrika Die Veteraan Deel X V III, 1953, bis. 21-26. 2) Die gedagtes uitgespreek in hierdie artikel is in die eerste instansie die vrug van ervaring opgedoen in die organisasie van die Musiekdepartemente aan die P.U. vir C.H.O., die eerste inrigting om twee afsonderlike leerstoele vir Musiek in te stel. 298 DIE TAAK EN METODES VAN DIE MUSIEK- OPVOEDING AAN S.A. UNIVERSITEITE. In ’n vorige artikel het ek verskillende aspekte van die Musiekopvoe- ding in Suid-Afrika oorsigtelik behandel en onder andere verwys na die dringende noodsaaklikheid van ’n sistematiese, gebalanseerde opleiding van ’n nuwe Musiekonderwyserstipc.' Ek verwelkom die geleentheid om tans nader in te gaan op die taak en metodes van sodanige opleiding aan ’n universitêre Musiekdepartement.'1 Dit word gedoen in die vaste oor- tuiging dat uitstippeling van die musiekterrein en definitiewe stellingname ten opsigte van die musiekopvoeding noods-aaklik is, enersyds om opti- male werkprestasie van dosente en studente te bewerkstellig, andersyds om die leemte wat daar bestaan aan ’n geformuleerde musiekbeleid in die opvoeding te help aansuiwer. Dit is te meer noodsaaklik omdat Musiek, as betreklike nuweling onder die humaniora, en as eersteling onder die Skone Kunste om aan Suid-Afrikaanse Universiteite opgeneem te word, by alle welwillendheid, tog onvermydelik blootgestel is aan wanbegrip en vooroordeel. In ooreenstemming met die dubbele hoedanigheid van die vak as ’n kuns en ’n wetenskap, word ’n verdeling van die opvoedkundige bestek in twee basiese departemente voorgestel nl., Musiekwetenskap en Praktiese Musiek, wat verskillende oogmerke en metodes het, maar uit die aard van die saak in noue voeling met niekaar moet bly. Ons wil nie ’n musikus vorm met ’n gesplete of eensydige musikale persoonlikheid, met kompar- tementele opvattings oor die kuns nie, maar ’n twee-in-een, ’n kunstenaars- of opvoedkundige tipe wat kenner en liefhebber tegelyk is. Weliswaar kom hierdie strewe in die lig van ervaring byna oral waar musici vergader, idealisties voor. Wrywinglose koordinering van kunstenaarstemperament en wetenskaplike metodes is sekerlik ’n moeilike ideaal om te verwesenlik. Die gebruiklike Europese oplossing is ’n skeiding van die funksies in aparte liggame, Hochschule of Konservatorium aan die een kant, die universi- teitsdepartement vir Musiekwetenskap aan die ander kant. Die gevaar van sodanige verdeling is dat daar twee “musiekstande” ontwikkel wat nogal 299 heel dikwels antagonists teenoor mekaar staan: die wat ken maar weining kan en die wat kan maar weinig ken. ’n Nuwe land met ’n ontluikende, eie kulturele lewe staan in die gelukkige geleentheid om uit die geskiedenis en ervaringsrykdom van die ou lande die beste te Haal en in diens van eie konstruktiewe arbeid te stel. Meer nog, heersende omstandighede en be- hoeftes dwing ons 0111 ’n eie rigting op te gaan en ’n middeweg te probeer vind, wat in die tradisioneel en histories gebonde Europese lande nouliks meer moontlik is. 298 DIE TAAK EN METODES VAN DIE MUSIEK- OPVOEDING AAN S.A. UNIVERSITEITE. Die snelle tempo van ontwikkeling in Suid-Afrika vereis, ook van diegene belas met die opleiding van musici, realistiese benadering en aktiewe aanpassing. Laat ons die feit in die gesig staar: beide hoog- geleerde musiekwetenskaplikes sowel as hoogontwikkelde musiekvoor- dragkunstenaars is op hierdie stadium van ons ontwikkeling ’n luukse wat ons moeilik kan bekostig. Hulle bestaansmoontlikhede is gering. Daar- teenoor staan ’n skreiende behoefte aan opvoedkundige musici dwarsdeur die land, mense wat deur aanleg en opleiding bevoeg is om die talryke vakatures te vul en Musiek as kuns en as kennis aan die opkomende geslag oor te dra. Ons Musiekopvoeding het in die groef beland van ’n uitheem- se, eensydige sisteem wat totaal ontaard en Mgsiek verneder het tot kla- viergetokkel in die dreigende skaduwee van jaarlikse eksamens. Van die magtigc vormingspotensiaal van die toonkuns as middel tot Godsver- heerliking, as sosiale funksie van die homo ludens, as geestelike en sosiale dissipline vir die kind en as skoonheidsbelewenis kom daar, helaas, weinig tereg. Ek hoef hier slegs te verwys na resulterende verskynsels soos die snelle afname van belangstelling in Musiek vanaf die vierde jaar nadat die kind begin het, die swak gehalte van ons kerkmusiek, die kwynende bestaan van kore en orkeste, die sporadiese en eentonige gehalte van ons konsert- bedrywighede en die woekering van ’n soort Musiek wat wel die vermoë het om bewegingsreflekse uit te lok, maar die skoonheidsin afstomp, ’n soort van musikale pornografie wat ongelukkig gereeld in veldtogte teen onsedelikheid misgesien word. Samevattend: ons behoefte gaan na ’n tipe van opvoedkundige musikus wat bcnewcns aanleg en goeie wil, beskik oor voldoende artistieke en wetenskaplike vorming 0111, deur teëwerking van wanpraktyke en die ver kondiging van ’n goedgefundeevde musiekbeskouing in onderrig en in die musiekbeoefening in Kerk en maatskappy, hervormend en bouend die status en vormingspotensiaal van die toonkuns in Suid-Afrika te verhoog. Die opleiding van sodanige musici is die taak van die universiteite wai oor musiekdepartemente beskik. In breë trekke het alle sodanige inrig- tings hulle opleiding gevorm langs die twee weë hierbo genoem, maar met soms belangrike verskille ten opsigte van kursusduur, kursusindeling en interne organisasie. Die vraag ontstaan of die tyd nie nou ryp is vii 300 onderlinge samesprekings om definitiewe riglyne en doelstellings sowel as groter eenheid in die opleiding vas te stel nie. 1) Jevons, W. S., Elementary Lessons in Logic, New York 1914, p. 7. 2. Handwerktuigkundige Vakke: Tearetiese beginsels, Harmonie, Kontrapunt, Instrumentasie, Orkestrasie, Struktuur van Musiek. In al hierdie vakke val die klem eers op die studie van tegniek en dan op die vcrwerwing van tegniek. 298 DIE TAAK EN METODES VAN DIE MUSIEK- OPVOEDING AAN S.A. UNIVERSITEITE. Daar bestaan ’n dringende behoefte aan ’n gemeenskaplike program van aksie 0111 die musiekopvoe- ding in gesonder en nieer progressiewe bane te lei. Verder is daar aktuele vraagstukke soos die verlammende gevolge van die Holloway-kommissie se bevinding, dat Praktiese Musiek nie as onderdecl van die universitêre musiekopleiding vir subsidiedoeleincles erken mag word nie, wat dringen­ de aandag van die universiteite vereis. Dit maak die een been korter as die ander en strem gevolglik op daadwerklike wys die hele vordring van ons arbeid. van ons arbeid. Aangaande die verhouding van kuns tot wetenskap in die opleiding van toekoinstige musici hoef daar geen misverstand te heers nie. In die klassiekgeworde definisie van Jevons lui dit: “A science teaches us to know and an art to do”.‘ Musiek as wetenskap het betrekking op die kennis van Musiek. Musiek as kuns is primer verbonde aan inusikate aktiwiteite soos koinposisie, musiekvoordrag en die blote luister na Musiek. Dit is nie ’n kompartementele indeling in teenoorgestelde oppo- ncrende rigtings nie, want kennis en praktyk is in die Musiek in alle opsigte komplementêr. Die uitvoerende kuns berus op musiekwetenskaplike fon- damente en omgekeerd vereis wetenskaplike arbcid die sensitiewe, artis- tieke reaksies en gevormde intui'sie wat voortvloei uit volgehoue praktiese studies, ’n Furtwángler word gehuldig as dirigeerkunstenaar van groot formaat, veral omdat kennis en kuns in hom in so ’n hoë mate geïntegreer was. Hy het nie slegs beskik oor hoog ontwikkclde gawes van intui'tiewe be.ijrip en inhoudsdeurskouing nie, maar kon hom voortdurend beroep op ’n nmvattende, deeglik geassimileerde kennis van die akoestiese en teg- niese hoedanighede van orkestrale instrumentc en van teoretiese hand- werksvakke soos Harmonic, Kontrapunt cn Orkcstrasie, sowel as van die historiese en geestelike milieu waaruit die kunswerk ontstaan het. Omge­ keerd sou geen navorser op grond van wetenskaplike kundigheid alleen die redigering van ’n ongepubliseerde 17e-eeuse manuskrip kon behartig nie. Selfs die realisering van die volgbas plaas hom voor probleme van klankeffck wat net opgelos kan word deur sensitiewe aanvoeling en ’n innerlike gehoor, geskool in die praktyk. Nog nicer, wetenskap en kuns is van die begin af aan saanigesmelt in ’n hocrc eenheid. Daar kan geen Musiek sonder ’n sisteem van toonverhoudings wees nie en geen instru- mentebou sonder ten minste proefondervindelike kennis van die akoestiese hoedanighede van pype, snare en resonansruimtcs nie. Dit kan as aksio- maiies aanvaar word dat die twee studierigtings komplementêr en in die musiekopvoeding samehorig is. 1. Praktiese Musiek: solistiese, ensemble-, koor- en orkeswerk. 302 3. Musiekgeskiedenis, met die klem op deeglike orientering en intieme kennismaWng met die literatuur van die vak deur middel van per- soonlike declnanie, grammofoonplate en partituurlees. 3. Musiekgeskiedenis, met die klem op deeglike orientering en intieme kennismaWng met die literatuur van die vak deur middel van per- soonlike declnanie, grammofoonplate en partituurlees. 1. Intensiewe bestudering van die metodiek van individuele onderrig en klasmusiekonderwys. OF 1. Intensiewe bestudering van die metodiek van individuele onderrig en klasmusiekonderwys. OF 2. Sistematiese Musiekwetenskap. OF 3. Intensiewe praktiese studie, insluitende Komposisie. 301 In verband met die aard, omvang en sistematisering van wetenskap en kuns, moet daar deeglik rekening gehou word met die bekwaamhede en voorkennis van die studentemateriaal wat hulle vir musiekstudie aan- meld. Die standaard is onder eerstejaarstudente veels te laag en speel ’n vername rol in die bepaling van universitêre standaarde. Hiervoor is ver- skillende omstandighede verantwoordelik waarvan die vernaamste hier net genoem kan word: die halfhartigheid en gebrekkigheid van die skool- musiekleerplanne, die knellende tekort aan behoorlik opgeleide leerkragte om definitiewe rigting aan die skoolmusiek te gee, die sisteem van indivi- duele onderrig wat gerig is op eksamenresultate in plaas van musikale vorming in breëre sin, en die vry algemene gebrek, veral op die platteland, aan ’n aktiewe gemeenskapsbeoefening van die kuns. Hieroor kan daar breedvoerig uitgewei word, maar dit val buite die bestek van die artikel Van groot belang is op die oomblik slegs dit: dat die tipiese eerstejaar- student feitlik sonder uitsondering pianis is, dat sy hele kennis van Musiek beperk is tot ’n handjievol klaviermusiek geput uit die agtiende en negen- tiende eeu, dat hy nouliks kan onderskei tussen polifonie en harmonie en dat sy kennis van die wordingsprosesse, selfs van die stukke wat hy speel, totaal onbenullig is. Hierdie feite speel hulle rol in die bepalings van universitêre musiekstandaarde. Die werksaamhede moet so ingerig word dat die hele voorgraadse studie geskoei is op die lees van ’n breë oriënte- ringskursus. Idealistiese verhoging van universitêre standaarde sou in die beginstadium so eliminerend werk dat die universiteite nie aan hulle roeping sal voldoen oin aan die nasionale behoefte aan musiekopvoed- kundiges te voorsien nie. Om dieselfde rede word drie jaar vir die duur van hierdie inleidende studie as voldoende beskou. Op die fondamente gelê in die voorgraadse studie moet dan egter ten minste een jaar na- graadse studie volg, wat van gespesialiseerde aard kan wees. Dit kan gewy word aan musiekopvoedkunde, musiekwetenskap in enger sin, of aan musiekvoordrag met die oog op ’n moontlike professionele loopbaan as pianis, violis of wat ook al. Die inhoud van hierdie studies kan gerieflikerwys opgesoni word: A. Voorgraadse Studie. 1. Praktiese Musiek: solistiese, ensemble-, koor- en orkeswerk. 1. Praktiese Musiek: solistiese, ensemble-, koor- en orkeswerk. 2. Handwerktuigkundige Vakke: Tearetiese beginsels, Harmonie, Kontrapunt, Instrumentasie, Orkestrasie, Struktuur van Musiek. In al hierdie vakke val die klem eers op die studie van tegniek en dan op die vcrwerwing van tegniek. 302 3. Intensiewe praktiese studie, insluitende Komposisie. Uit akademiese oogpunt gesien, is dit wenslik dat die verkryging van ’n Honneurs- of Magistersgraad gebaseer word op ’n kombinering van 2. en 3. in die een of ander aanneemlike verhouding. In die praktyk sal die student wat Musiek studeer ter wille van die Musiek self, waarskyn- lik volstaan met die driejarige studie, terwyl die toekomstige professionele inusiekonderwyser nog een jaar professionele opleiding ontvang en die toe­ komstige musiekwetenskaplike begin met die werk wat eindelik lei tot die verwerwing van die doktorsgraad. Benewens die professionele opleiding hierbo geskets moet die univer- sitêre Musiekdepartement ook nog voorsiening maak vir die redelik wyc belangstelling wat daar onder B.A.-, B.Ss.- en ander studente vir die vak heers. Om aan hulle behoeftes te voorsien, moet al die vakke hierbo ge- noem gereduseer word tot ’n formaat wat pas in die kader van vakke voorgeskryf vir die betrokke graad. Ten slotte moet hier nog die voorbereiding vir 'n diploma as kerkorre- lis of as inusiekonderwyser genoem word. Dit het gebruiklik geword dat universiteite ook hierdie soort opleiding behartig, grotendeels omdat hulle in hoofsaak nog die enigste instansies met fasiliteite vir sodanige opleiding is. Waarskynlik sal hierdie driejarige opleidings ook nog in die toekoms ’n funksie van die Universiteite bly. Dit moet egter gestel word, dat ’n aka­ demiese Musiekdepartement in die eerste instansie verantwoordelik is vir die voorbereiding van graadstudente. Die regverdiging vir diplomaoplei- ding kan slegs geskied op grond van die landswye nood aan musiekonder- wysers en orreliste, wat ons noodsaak om ook persone wat nie aan univer- sitêre toelatingsvereistes voldoen nie, te aanvaar. Diplomaopleiding loop parallel met die graadopleiding hierbo geskets, maar net op ’n laer peil, en sonder die moontlikheid van ’n erkende voortsetting van studies in 'n vier- de jaar. 303 Wanneer ’n mens nou in gedagte hou dat dit steeds weer dicselfde personeel is wat jaar na jaar hierdie wydvertakte pligte moet nakom en dat die personeel aan al die universiteite veels te klein is vir die omvang van die werk, sodat elkeen gereëld twee tot drie aspekte van die kuns op uni- versitêre standaard moet doseer, dan is dit duidelik dat die musiekdose- rendes in ’n uiters ongunstige posisie verkeer, nie net in vergelyking met hulle oorsese kollegas nie, maar ook vergelykenderwys met hulle kollegas in ander Universiteitsdepartemente. Die S.-A. 3. Intensiewe praktiese studie, insluitende Komposisie. musiekdosent staan vas in sy pedagogiese tuig en kan slegs verlangende blikke werp op die menig- vuldige, wydvertakte weë van die vak wat hy selde of ooit kan betree. Kunstenaars-, skeppings- en navorsingsaktiwiteite moet noodgedwonge agterweë bly, of ternouernood ingepas word. Dit is ’n aspek van ons uni- versitêre musiekopvoeding wat ernstige aandag verdien. Terwyl die vakbiblioteke in Afrikaans oral met handleidings, monografieë en ander publikasies verryk word, toon die Musiek weinig of geen vordering nie. Die vakmanne is almal deur personeeltekort aan bande gelê. Dit is in die loop van hierdie artikel lierhaaldelik beklemtoon dat daar in die musiekprofessie ’n groot agterstand in die voorsienng van geskik- te leerkragte heers. Ons kan nie voorsien aan die behoeftes wat voortdu- rend denr Kerk, Skool en privaatgemeenskappe aan ons gestel word nie. In ooreenstemming met die aanvraag is die geleenthede vir jong musici menigvuldig en ryk aan belofte. Daar was ’n tyd toe afgestudeerde skool- onderwysers feitlik werkloos was en toe Musiek in Suid-Afrika feitlik net deur dames beoefen is. Ouers was in die reel huiwerig 0111 kinders, hoe begaafd ook al, in dié rigting te laat ontwikkel. Tans heers daar, net soos in die skoolonderwys, ’n knellende tekort aan opgeleide leerkragte in Musiek. Daar hoef geen bedenkinge meer te bestaan oor die wenslikheid om begaafde kinders Musiek as professie te laat kies nie.. Trouens, dit het ’n dure plig geword om almal wat oor die nodige aanleg beskik in diens van die kuns te stel, want daarmee word ’n diens bewys aan ’n maat- skappy wat hier, soos elders, dreig om geestelik te disintegreer en in duis- tere onverskilligheid te verval. Musiekopvoeding beteken verdere ver- stewiging van die bolwerke teen die duistere magte wat die geestelike kern van die Wes-Europese beskawing bedreig. Die musiekprofessie het in hoë mate nou ook roeping geword. Dit is ook die gees waarin die universitêre Musiekdepartemente hulle roeping wil vervul. J. P. MALAN.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1952/2046

Afrikaans

:—: Ikoet's :—: TWEEMAANDELIKSE TYDSKRIF Deel XXII. Februarie 1955. No. 4. :—: Ikoet's :—: TWEEMAANDELIKSE TYDSKRIF Deel XXII. Februarie 1955. No. 4. AANKONDIGING. Die volgende uitgawe van „Koers” sal ’n dubbelnommer wees, nl. nr. 5 en 6 (April/Junie 1955) en sal in Meimaand verskyn. By genoemde uitgawe sal ook ’n inhoudsopgawe van die afgelope 21 jaargange van die blad ingesluit wees. DIE REDAKSIE. DIE REDAKSIE.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1927/2021

Afrikaans

POLITIEKE GEDAGTES VAN DIE CALVINISME: HULLE VERSPREIDING EN INVLOED. Die vrees was nie ongegrond nie, want ’n eeu later het die Engelse Protestante die stryd teen hulle Rooms-Katolieke vors aangegryp onder die banier: Geen Pous en geen Koning nie. Afgesien van hierdie algemene invloed van die Kerkhervorming was daar ’n ander veel meer direkte invloed nl. die geskrifte van die Hervormers wat in alle lande versprei is. Die eerste groot Protestantse denker van die 16de eeu wat uiting gegee het aan politieke denkbeelde, was die Hervormer Melanchton. Hy het die leer verkondig dat die owerheid nie die reg het om iets te gebied wat teenstrydig is met die natuurreg nie. By hom vind ons die eerste tekens wat die verbreking van die knellende politieke bande voorspel. Maar oor die algemeen het die Hervormers ontken dat hulle stryd teen die Rooms-Katolieke Kerk ook op politieke gebied ’n uitwerking kon hê. In 1536 het daar egter ’n boek verskyn wat ’n grootse en sisteniatiese uit- eensetting gegee het van die politieke filosofie van die Hervorming, nl. die Institutio Religionis Christianae van die Fransman Jean Calvin. Met reg merk die Anierikaanse geskiedskrywer, Abbott, op: “Its appearance marked an epoch in European History. Designed to furnish a complete and logical refence of Protestantism, Calvin’s doctrine............ appealed to many who had been untouched by Luther’s vague formulas. Sterner, more logical, better organized than the loose-woven Lutheran belief, it embodied a doctrine and a discipline which lent themselves more readily to a widespread sentiment of revolt, political as well as theological.” Die Calvinisme was gekenmerk deur ’n ysere dissipline, ’n logiese sisteem en ’n buitengewone eenvoud, en bo alles het dit tot die volk gespreek in sy eie taal. Dit het die speerpunt geword in die stryd om die politieke vryheid in byna alle lande, en dit was nie lank of dit het uit Switserland soos ’n veldbrand versprei oor geheel Weseuropa. In Calvyn se hoofwerk, sowel as in ander geskrifte het hy die grond- stellinge neergelê wat in die loop van die tyd deur aanvulling, verbetering en uitbouing deur ander skrywers, tot ’n bepaalde denksisteem ontwikkel, en uitgegroei het tot ’n grootse lewensbeskouing wat alle terreine van die lewe dek. Dit kan beskou word as ’n organisnie waaraan steeds gearbei word, maar tog bly dit steeds in wese en karakter soos Calvyn dit neergelê het. POLITIEKE GEDAGTES VAN DIE CALVINISME: HULLE VERSPREIDING EN INVLOED. Dit word taamlik algemeen aangeneem dat die demokratiese denke van die moderne tyd sy oorsprong in die 16de eeu het. Dit kan ook nie anders nie, want die gees van die Kerkhervorming moes noodwendig ook tot vryheid in die politieke denke lei. Die 16de eeu het die losmaak aanskou van die bande waardeur die Rooms-Katolieke kerklike tirannie die menslike gees gebind het en die optrede van die leiers van die verset teen daardie oorheersing het uit die aard van die saak die neiging gehad om die weg van vryheid op elke ander lewensgebied in te slaan. Die gees van kritiek wat die periode van die Renaissance gekenmerk het, was die voorloper tot die verset wat gevolg het. Maar daar was iets anders wat meer in die besonder die weg gebaan het vir die politieke vryheid en dit was die demokratisering van die kerk deur middel van die Hervorming. In die soek na die suiwere waarheid is die Hervormers deur die voorbeeld van die Christelike Kerk soos dit georganiseer was gedurende die eerste eeue na Christus, gei'nspireer. Hulle strewe was dan ook gerig op ’n vereenvoudiging van die kerklike organisasie, sodat dit ontdaan is van alle prag en praal en priesterlike oorheersing. Die gewone gemeentelid het ’n nuwe betekenis verkry, want die priester was nie meer die middelaar tussen hom en sy God nie. Gevolglik het ook sy seggenskap in kerksake toegeneem, want kerkrade is vry verkies deur die gemeentelede. Hierdie demokratisering van die kerk het ’n aansteeklike voorbeeld in die politieke lewe geword, hoewel die uitwer- king nie onmiddellik bespeurbaar was nie. In elk geval het dit die weg voorberei vir die verspreiding en aanvaarding van moderne politieke vryheidsideë. Die Franse filosoof, Montesquieu, het met ’n sekere mate van reg verklaar dat die Rooms-Katolisisme ’n innerlike verwantskap met die nionargale stelsel vertoon, en die Protestantisme met Republi- kanisme. Dit is miskien te veel gesê, maar ’n tendens in daardie rigting is in die geskiedenis ongetwyfeld bespeurbaar. Die geskiedenis bewys 25 dat in daardie lande waar die Kerkhervorming eerste en blywend posge- vat het, die politieke vryheid ook eerste gevolg het, terwyl in die Rooms- Katolieke lande die koninklike despotisnie nog eeuelank hoogty gevier het. Sowel die Pous as die Vorste het reeds dadelik die vrees uitgespreek dat die Hervorniing sou lei tot vernietiging van die nionargale stelsel. POLITIEKE GEDAGTES VAN DIE CALVINISME: HULLE VERSPREIDING EN INVLOED. Hierdie besondere denkrigting wat ’n bepaalde uitkyk op die lewe en die wéreld verteenwoordig, en wat bekend geword het as die Calvinisme, het in die loop van die 16de, 17de en 18de eeue ontwikkel 26 tot ’n mag van groot betekenis vir die maatskaplike, kerklike en politieke lewe. Op baie lewensterreine het dit hervormend gewerk, want wat Calvyn werklik gedoen het, was om ’n nuwe beginsel in die lewe te roep, ou Christelike waarhede opnuut te formuleer, ’n nuwe wêreld van gedagtes vir die menslike gees te ontsluit, en ’n nuwe rigsnoer vir die lewe neer te lê. tot ’n mag van groot betekenis vir die maatskaplike, kerklike en politieke lewe. Op baie lewensterreine het dit hervormend gewerk, want wat Calvyn werklik gedoen het, was om ’n nuwe beginsel in die lewe te roep, ou Christelike waarhede opnuut te formuleer, ’n nuwe wêreld van gedagtes vir die menslike gees te ontsluit, en ’n nuwe rigsnoer vir die lewe neer te lê. Die Calvinisme is deur die Duitse skrywer, Troeltsch, bestempel as die „eigentliche Hauptmacht des Protestantismus,” en met reg noem die Amerikaanse geskiedskrywer, Abbott, dit “the most vigorous fighting force of the Reformed communions.” Bakhuizen van den Brink, geen Calvinis nie, het daarvan getuig: „Het Calvinisme was de hoogste ont- wikkelingsvorm in het godsdienstig en staatkundig beginsel der zestiende eeuw.” In die stryd teen die Rooms-Katolisisme het hierdie aggressiewe beweging, wat ons ken as die Calvinisme, die voortou geneem en die spit afgebyt, en in die eeue wat gevolg het ’n verreiknde invloed uitgeoefen, so selfs dat die bron van veel van wat ons vandag as vanselfsprekend aanvaar, by daardie magtige lewenstroom gesoek moet word. Die Nederlandse geskiedskrywer, dr. Robert Fruin, wat seker nie tot die geledere van die Calviniste gereken kan word nie, betuig daarvan die volgende: „Het Calvinisme kwam naar Nederland over met een eigen welslui- tend stelsel van godgeleerdheid, met een eigen plan van democratische kerkorde, doordrongen van een streng zedelijken zin, en evenzeer voor de zedelijke hervorming, als voor hare godsdienstige ijverend. Tegen- over het Roomsche levensbeginsel stelde het Calvinisme een eigen levens- beginsel over. En in den oorlog die volgde (nl. 27 27 Calvyn gaan uit van die Soewereiniteit van God, en in hoofsaak kom dit hierop neer: die sondeval het ’n toestand van verwarring in die lewe geroep, en dit maak die instelling van die owerheidsgesag noodsaaklik ten einde die orde te bewaar. Die onderdaan is gehoorsaamheid ver- skuldig aan daardie owerheid, hoe swak en hoe sleg dit ook al mag wees. Die Christen moet ly en gehoorsaam. Haat van tiranne is ’n teken van die sondige natuur van die mens. Gehoorsaamheid aan die owerheid is ook gehoorsaamheid aan God wat daardie owerheid daar- gestel het. Selfs ’n slegte owerheid is deur God ingestel om die mens te straf vir sy sonde. Die regeerder is verantwoordelik aan God en wraak kom die mens nie toe nie. Op die oog skyn hierdie stelling juis die posisie van ’n despotiese gesag te versterk, maar in ’n ander stelling kwalifiseer Calvyn die beginsel van gehoorsaamheid deur te verklaar dat die individuele onderdaan wel absolute gehoorsaamheid verskuldig is, maar nie die magistrate daargestel deur die volk nie. Ook hulle ont- leen hulle soewereiniteit aan God en hulle is ingeskuif tussen die vors en die onderdane om eersgenoemde te beteuel. Dit sou pligsversuim en verraad van die magistrate teenoor die volk wees as hulle die vors se willekeur nie in toom hou nie. Waar die volk dus magteloos is, behoort sy verteenwoordigers die nodige beperkinge op die owerheid toe te pas. Wanneer mag hulle gehoorsaamheid weier? Die antwoord is: wanneer gehoorsaamheid aan die owerheid bots met gehoorsaamheid aan God. Maar wie sal oordeel wanneer die ower­ heid teenstrydig met die ordinansies van God handel? En hier antwoord Calvyn: die Skrif. Op slot van sake word dit aan die individuele gewete oorgelaat om te besluit oor die reg van verset al dan nie. Die moderne Calvinisme is van mening dat so’n verset teen die owerheid toegepas moet word volgens die lesse van die geskiedenis. Hoewel gehoorsaamheid by Calvyn in die reël ’n absolute vereiste is, word dus tog toegegee dat die onderdane in sekere omstandighede die reg het om ongehoorsaam te wees. En daardie verset moet volgens hom deur middel van die verteen­ woordigers van die volk, in sy tyd ’n standeverteenwoordiging, uitgeoefen word in die eerste plek, en volgens ingewing van die individuele gewete in die tweede plek. POLITIEKE GEDAGTES VAN DIE CALVINISME: HULLE VERSPREIDING EN INVLOED. die tagtig-jarige) was het Calvinisme krachtig genoeg, om den gemeenen vijand te weerstaan.” Op ’n ander plek verklaar Fruin: „In Zwitserland, in Frankrijk, in Nederland, in Schotland, in Engeland, overal waar het Protestantisme zich door het zwaard moest vestigen, is het het Calvinisme geweest, dat den strijd heeft gewonnen.” Hierdie magtige beweging het die staatkundige vryheid van baie volkere gewaarborg. Dit lei geen twyfel nie dat dit die stukrag was agter die godsdiensstryd van die Hugenote in Frankryk, die Nederlanders se vryheidstryd teen Spanje, Engeland se stryd teen die Stuarts in die 17de eeu, en so meer. Maar in die besonder was daar veral een politieke leerstelling wat Calvyn in sy Institusie neergelê het wat weldra die loop van die geskiedenis grootliks sou bei'nvloed. Die magtigste en mees vrugbare politieke element wat gesoek moet word in Calvyn se soewereiniteitsleer, is die leer van die Reg van Verset. 27 Hier moet baie duidelik beklemtoon word dat Calvyn se beskouinge in geen enkel opsig argumente ten gunste van die parle- mentêre stelsel as sodanig is nie. Dit hou slegs rekening met die bestaan van een of ander vorm van verteenwoordiging. Sy gedagtes met hulle groot potensiële invloed was niks anders as ’n uitdaging aan die bestaande politieke gesag nie. . As ’n oproep tot die opstand teen dwinglandy het dit in skrille kontras gestaan tot die 28 Rooms-Katolieke leer van slaafse gehoorsaamheid. En dit sou nie lank duur nie of studente uit alle lande het aan die voete van Calvyn in Switserland gesit, waarvandaan hulle sy gedagtes meegeneem het, elkeen na sy eie vaderland, waar die saad in vrugbare aarde geval het. Hon- derde predikante het daardie denkbeelde wyd en syd verkondig. John Knox het dit na Skotland geneem en daar die tak van die Protestantse kerke gestig, wat bekend staan onder die naam „Presbiteriaans” en bestemd was om ook in Engeland die loop van die geskiedenis grootliks te beïnvloed. Ander persone het die Calvinisme na Frankryk oorgedra. Daar was die volk reeds in beroering gebring deur die pouslike en koninklike absolutisme, en die Calvinisme was in staat om die basis te vorm vir die optrede van die Hugenote. Ook na Nederland, langs die Ryn en in Noord-Italië het die Calvinistiese leerstellings aanhangers gekry, totdat dit ten laaste vir Rome ’n veel groter gevaar geword het as die Lutheranisme. Die denkbeelde van Calvyn het maklik en vinnig versprei. Dit word bereken dat van sy Institusie elke tien weke ’n nuwe uitgawe verskyn het vir meer as 100 jaar lank, d.w.s. gemiddelde 5 uitgawes per jaar vir ’ir eeu lank. Geen wonder dan ook, dat daardie nuwe opvattings soos ’n stormwind oor Europa gejaag het, en binne 25 jaar na Luther se eerste optrede het die Hervorming so ’n omvang aangeneem dat die Rooms Katolieke Kerk, wat vir meer as 1,000 jaar die moederkerk was, tot in sy grondveste geskud is. En nie alleen in hierdie opsig nie, maar ook in die staatkundige lewe het die idee van die reg van verset ’n groot verandering teweeggebring, Republieke laat oprig en koningstrone omvergegooi. Die nuwe politieke denkbeelde is in Frankryk verkondig deur die Hugenoot Hotman. 27 Hy was die skrywer van die beroemde “Franco- Gallia,” waarin hy leer dat die Galliese volk onder die Franke ’n absoluut vrye konstitusie geniet het, sodat die vors deur die volk verkies is en hy sy kiesers oor die wette moes raadpleeg. Die bestaande Franse staat- stelsel, meen hy, is dus verkeerd en hy eis ’n herstel van die oue. ’n Ander werk wat hierna in Frankryk verskyn het, was die “Vindiciae Contra TJrannos,” die outeurskap waarvan toegeskryf word aan Du Plessis-Mornay en ook aan Languet, of miskien altwee saarn. Hierdie werk vertoon ’n besonder sterk invloed van Calvyn se Institusie. Die outeurs herlei sekere beginsels tot die onvervreembare regte van die mens, regte wat deur God in die mens geskape is. Die doel van die skrywer is om die Staat weer op die voetstuk te plaas vanwaar Machia- velli dit afgeruk het. Die vraag word gestel of die volk gehoorsaam mag wees aan ’n vors wat die wet van God verbreek. En as daardie 29 wet van God verbreek is deur die owerheid, mag die volk horn verset? Die antwoord van die skrywer hierop is dat dit di£ reg en ook die plig is van magistrate en die vooraanstaande burgers in die stede om hulle te verset teen so’n vors. Hier bespeur ons duidelik Calvyn se hand, hoewel die outeur van die Vindiciae hom nog sterker uitdruk as sy leermeester. Tog voeg hy daarby dat God die swaard nie in die hand van die indiwi- duele burger stel nie. Die vors is verhef deur die volk en lei sy mag van die volk af, naas God natuurlik. Hierin lê die gedagte van volksoewerei- niteit opgesluit, asook die kontrak-teorie. Maar dit staan nog naas die idee van die soewereiniteit van God, en verskil hierin hemelsbreed van die leer van volksoewereiniteit van J. J. Rousseau. Hier is die volksoewe- reiniteit afgelei van God. Eers veel later sou die leer verkondig word dat die volk sy soewereiniteit uit homself put, die grondslag van die Franse Rewolusie. Maar tot daardie uiterste het die mense in die 16de eeu nog nie oorgegaan nie. Voorts verkondig die Vindiciae dat niks meer koninklik is as om te regeer volgens goeie wette nie. Die gedagte is dat die koning onder die wet staan. Hierdie gedagtes sou ’n eeu later by die Engelsman, John Locke, weerklank vind. 27 Goodman het net so’n merkwaardige werk uitgegee onder die titel: “How superior powers should be obeyed and wherein they may be lawfully and by God’s word resisted.” Hierin word die reg van verset uiteengesit en verdedig. Toe Koningin Elizabeth, wat self Protestant was, die troon bestyg het, was daar minder behoefte aan die publikasie van sulke geskrifte, want die begeerte om die vors te weerstaan, het verdwyn. In hierdie tyd word ’n ander leer verkondig nl. “passive obedience," ’n leer wat later gekoppel sou word aan die idee van die goddelike reg van vorste nl. dat konings die verteenwoordigers is van God op aarde en in alle omstandighede blindelings gehoorsaam moet word. Dit is die teenvoeter van die Calvinistiese en Puriteinse idee van die reg van verset. Hoewel in Engeland die pamfletstroom opgedroog het, was dit in Skotland terselfdertyd anders gesteld. Daar het die Katolieke Koningin, Maria Stuart, die bewind gevoer, en onder leiding van John Knox het die Skotse Calviniste teenstand gebied. Weldra het die volgelinge die mees- ter oortref. Naas Knox het ook Buchanan opgetree. Knox, wat in noue kontak met Calvyn verkeer het, het sy politieke leer verkondig in “an address to the Nobility of Scotland” en in sy “Blast of the Trumpet against the monstrous regiment of women.” Onder ander verklaar hy daarin: “No oath or promise can bind the people to obey and maintain tyrants against God; and if they have ignorantly chosen such as after declare themselves unworthy of the regiment of the people of God, most justly may they depose and punish them.” Dit word duidelik dat Calvyn se leerlinge al verder en verder van die meester se idee afgewyk het, en meer en meer ekstremisties geword het, iets wat onder die om­ standighede verstaanbaar is. Knox het die Skotse Presbiteriaanse kerk wat selfs vandag nog ’n serk Calvinistiese kleur dra, gegrondves, en sy politieke denkbeelde het nie weinig daartoe bygedra om die volk ’n vryheidsin in te boesem nie. ’n Ander Engelse groep denkers wat die Calvinistiese denkbeelde op politieke gebied uitgedra het, was die volgelinge van Brown, die s.g. Browniste. Hulle ideaal was ’n independente kerk, los van die Staat, meer selfstandig selfs as dié van Calvyn, en heeltemal demokraties omdat hierdie leer in Engeland, met sy staatskerk, nie toegepas kon word nie, het Brown en ander van sy geesgenote na Holland uitgewyk. 27 Van hom weer het dit teruggekeer na Frankryk en is in J. J. Rousseau se Contrat Social weerspieël. Hoewel dit oorspronklik van die Vindiciae afkomstig is, is die demokrasie van die Franse Rewolusie, met sy algehele verwerping van God, tog iets heel anders as die Calvinistiese demokrasie van die Hugenote. Die invloed van die Vindiciae in Frankryk was enorm, en nie alleen daar nie. Ook in Nederland en in Engeland is dit gelees. Dit is waarskynlik dat dit doelbewus geskryf is vir gebruik in die Nederlande. Meer as ’n eeu later is dit gesiteer om die onthoofding van Koning I van Engeland te regverdig en dieselfde het gebeur in 1689 toe die Engelse ’n bevredigende regsbasis gesoek het om die onttroning van Jacobus II te regverdig. Nie alleen die Hugenote en die opstandige Hollanders is deur sulke denkbeelde be'invloed nie, maar ook veral die Engelse in hulle demokra- tiese optrede. Die geskrifte is intiem bestudeer in Engeland nog lank voor die Stuarts se tyd, veral deur die Puriteine. Reeds voor die tyd van Elizabeth is politieke ideë gebore uit die Hervorming, in Engeland ver­ kondig deur mense soos Poynet en Goodman. Eersgenoemde was die skrywer van ’n pamflet wat veral in die 17de eeu ’n groot invloed uit- geoefen het nl. “A short Treatise of Politique Power.” In 1641 was dit een van die eerste boeke wat gepubliseer is deur die opposisie teen die Kroon. Poynet gaan uit van die veronderstelling dat God vanweë die sonde wette ingestel het, en sowel koning as volk is daaraan gebonde. Ook is albei gebonde aan die positiewe wette wat alleen opsy gesit kan 30 word met die toestemming van diegene wat die wette maak. Geen onregverdige of slegte wet van die koning behoef gehoorsaam te word nie. ’n Lid wat sleg is, word afgekap om die hele liggaam te vrywaar van bederf. Daarom mag tiranne doodgemaak word. Goodman het net so’n merkwaardige werk uitgegee onder die titel: “How superior powers should be obeyed and wherein they may be lawfully and by God’s word resisted.” Hierin word die reg van verset uiteengesit en verdedig. word met die toestemming van diegene wat die wette maak. Geen onregverdige of slegte wet van die koning behoef gehoorsaam te word nie. ’n Lid wat sleg is, word afgekap om die hele liggaam te vrywaar van bederf. Daarom mag tiranne doodgemaak word. 27 Daar is hulle deurdring van Hollandse denkbeelde en ideale wat 31 in die 17de eeu ’n groot invloed gehad het. Hulle het aanskou hoe ’n klein nasie teen ’n wêreldmag van die eerste rang om sy vryheid veg. Dit kon nie anders as vir die Engelse independente ’n spoorslag tot aksie wees nie. Daardie stryd tog was gegrond op ewige beginsels van reg en regverdigheid en buitendien het op die Nederlandse opstand ’n won­ derlike kulturele en ekonomiese oplewing gevolg, sodat Holland spoedig ’n groot mag in Europa geword het, ’n seevarende en koloniale moond- heid wat die bewondering afgedwing en naywer opgewek het van die omliggende lande. Veral in Engeland het hulle die Hollanders bewonder en was die Hollandse invloed groot. Deur die Browniste is die Hollandse opvattinge oor kerk- en staatsregering na Engeland geneem en het daar in vrugbare bodem geval, wortel geskiet en in die 17de eeu in die stryd teen die koninklike prerogatief tot voile wasdom gekom. Die Engelse leiers het geput uit die staatkundige denke van Holland maar veral die beginsels oorgeneem van Althusius, die Duitse Calvinis, ’n merkwaardige politieke denker, en skrywer van die bekende “Politica methodice digesta,” wat geheel en al gebaseer is op die Nederlandse opstand teen Spanje en dit regverdig. Hier tref ons ook die idee van volksoewereiniteit aan sowel as die beginsel van die sosiale kontrak. Dit sou ons te ver voer om sy beginsels te ondersoek en te ontleed; ons kan volstaan deur te meld dat hy die reg van verset aflei uit die kontrak- teorie, en die volk groot magte toeken. Die beginsels is bowedien gestel in ’n Republikeinse raam. Ook Grotius se werke lei in die rigting van demokrasie, en hierdie ideë word deur die independente oorgeneem na Engeland, en saam met die Pelgrimvaders in 1620 na Amerika, waar dit net so heilsaam gewerk het. Afgesien van hierdie Nederlandse invloed, het baie Puriteine weens die toestand in Engeland self, langs ander weg tot dieselfde insigte gekom. In Engeland ontwikkel die Presbiteriane en die Independente hierdie gedagtes en hulle sou in die groot stryd teen die Stuarts die kern vorm van die parlementêre opposisie wat uiteindelik in 1689 so ’n skitterende sukses bepaal het deur die Rooms Katoliek Jacobus II van die troon te verjaag en die Calvinis Willem III tot Koning uit te roep. 27 In 1705 is dit by wetgewing bepaal dat elke Engelse vors of vorstin die Protestantse geloof toegedaan moes wees, en bowedien is die Parlement se gesag as gevolg van die stryd vir eens en altyd onbetwisbaar vasgestel. In hierdie stryd was dit die Calvinistiese begin­ sel van die reg van verset wat die deurslag gegee het. in die 17de eeu ’n groot invloed gehad het. Hulle het aanskou hoe ’n klein nasie teen ’n wêreldmag van die eerste rang om sy vryheid veg. Dit kon nie anders as vir die Engelse independente ’n spoorslag tot aksie wees nie. Daardie stryd tog was gegrond op ewige beginsels van reg en regverdigheid en buitendien het op die Nederlandse opstand ’n won­ derlike kulturele en ekonomiese oplewing gevolg, sodat Holland spoedig ’n groot mag in Europa geword het, ’n seevarende en koloniale moond- heid wat die bewondering afgedwing en naywer opgewek het van die omliggende lande. Veral in Engeland het hulle die Hollanders bewonder en was die Hollandse invloed groot. Deur die Browniste is die Hollandse opvattinge oor kerk- en staatsregering na Engeland geneem en het daar in vrugbare bodem geval, wortel geskiet en in die 17de eeu in die stryd teen die koninklike prerogatief tot voile wasdom gekom. Die Engelse leiers het geput uit die staatkundige denke van Holland maar veral die beginsels oorgeneem van Althusius, die Duitse Calvinis, ’n merkwaardige politieke denker, en skrywer van die bekende “Politica methodice digesta,” wat geheel en al gebaseer is op die Nederlandse opstand teen Spanje en dit regverdig. Hier tref ons ook die idee van volksoewereiniteit aan sowel as die beginsel van die sosiale kontrak. Dit sou ons te ver voer om sy beginsels te ondersoek en te ontleed; ons kan volstaan deur te meld dat hy die reg van verset aflei uit die kontrak- teorie, en die volk groot magte toeken. Die beginsels is bowedien gestel in ’n Republikeinse raam. Ook Grotius se werke lei in die rigting van demokrasie, en hierdie ideë word deur die independente oorgeneem na Engeland, en saam met die Pelgrimvaders in 1620 na Amerika, waar dit net so heilsaam gewerk het. Afgesien van hierdie Nederlandse invloed, het baie Puriteine weens die toestand in Engeland self, langs ander weg tot dieselfde insigte gekom. 27 In Engeland ontwikkel die Presbiteriane en die Independente hierdie gedagtes en hulle sou in die groot stryd teen die Stuarts die kern vorm van die parlementêre opposisie wat uiteindelik in 1689 so ’n skitterende sukses bepaal het deur die Rooms Katoliek Jacobus II van die troon te verjaag en die Calvinis Willem III tot Koning uit te roep. In 1705 is dit by wetgewing bepaal dat elke Engelse vors of vorstin die Protestantse geloof toegedaan moes wees, en bowedien is die Parlement se gesag as gevolg van die stryd vir eens en altyd onbetwisbaar vasgestel. In hierdie stryd was dit die Calvinistiese begin­ sel van die reg van verset wat die deurslag gegee het. Ook ander lande het ’n dergelike stryd gevoer, gebaseer op die politieke beginsels van die Calvinisme, en byna oral het hulle geseëvier. 33 Dat daardie denkbeelde later steeds meer en meer rewolusionêr geword het en in die 18de eeu ontaard het in die leer van die volksoewe- reiniteit wat die reg van verset as ’n plig beskou het en anargisme in die hand gewerk het, veral in Frankryk, daarvoor kan Calvyn en die Calvinisme nie verantwoordelik gehou word nie. Maar in die 16de en 17de eeue veral het die politieke beginsels van die Calvinisme seënend gewerk op die wêreldgebeurde, so selfs dat dit beskou is as die grootste positiewe bydrae van die Kerkhervorming tot die wêreldgeskiedenis. D. W . KRUGER. Potchefstroom.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1924/2018

Afrikaans

ISSN 1727-3781 DIE NASIONALISERING VAN WATERREGTE IN SUIDAFRIKA: ONTNEMING OF ONTEIENING? * 2003 VOLUME 6 No 1 2003 VOLUME 6 No 1 2003 VOLUME 6 No 1 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 DIE NASIONALISERING VAN WATERREGTE IN SUIDAFRIKA: ONTNEMING OF ONTEIENING? * Elmarie van der Schyff ** Suid-Afrika word beskou as een van die twintig mees waterarme lande ter wêreld. 2 Die rol wat water, as skaars hulpbron, in hierdie land speel word verwoord in die onderstaande passasie: "Water plays a central role in all aspects of life - public and private, at all levels from international waters to the household level, it plays a critical role in the natural environment, in our economies, in food security, in production and in politics… Because of its value and its importance in all aspects of life, water is a highly political issue. Access to water is a question of power. Lack of access to, and control over, water is both a primary indicator and a primary cause of poverty." 3 Met die inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet 36 van 1998 4 op 1 Oktober 1998 is die waterregbedeling in Suid-Afrika dramaties gewysig. Bestaande water- gebruiksregte 5 ingevolge die Waterwet 54 van 1956 is direk geraak. Aangesien artikel 25 van die Grondwet 6 die ontneming en onteiening van eiendom reguleer, is die vraag wat in hierdie artikel ondersoek word of die staat, deur die bepalings van die Nasionale Waterwet, gevestigde regte in eiendom onteien het en of die inbreukmaking op bestaande waterregte bloot op 'n ontneming neerkom. g ** BA LLB LLM Senior lektor in Privaatreg, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderw * Erkenning word verleen aan die insette en kommentaar verleen deur Prof GJ Pienaar van die P.U. vir C.H.O. Inleiding 1 Suid-Afrika word beskou as een van die twintig mees waterarme lande ter wêreld. 2 Die rol wat water, as skaars hulpbron, in hierdie land speel word verwoord in die onderstaande passasie: g g g 2 Van Zyl "Waterskaarste gaan elke onderneming ten nouste raak" 2000 Finansies en Tegniek 15. 3 Anon "The Waterpage" http//www.thewaterpage.com/policyandlaw.htm 26 Okt. 4 Hierna genoem die Nasionale Waterwet. ede d e Su d aa se eg u tge sta see et o o de d e soe 2 Van Zyl "Waterskaarste gaan elke onderneming ten nouste raak" 2000 g, y 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake soos dit tot op * Erkenning word verleen aan die insette en kommentaar verleen deur Prof GJ Pienaar van die P.U. vir C.H.O. ** BA LLB LLM Senior lektor in Privaatreg, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake soos dit tot op hede in die Suid-Afrikaanse reg uitgekristalliseer het kom onder die soeklig. 2 Van Zyl "Waterskaarste gaan elke onderneming ten nouste raak" 2000 Finansies en Tegniek 15. 3 Anon "The Waterpage" http//www.thewaterpage.com/policyandlaw.htm 26 Okt. 4 Hierna genoem die Nasionale Waterwet. g, y 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake soos dit tot op hede in die Suid-Afrikaanse reg uitgekristalliseer het kom onder die soeklig. g 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake hede in die Suid Afrikaanse reg uitgekristalliseer het kom onder die soeklig * Erkenning word verleen aan die insette en kommentaar verleen deur Prof GJ Pienaar van die P.U. vir C.H.O. ** BA LLB LLM Senior lektor in Privaatreg, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys BA LLB LLM Senior lektor in Privaatreg, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die stand van sake soos dit tot op hede in die Suid-Afrikaanse reg uitgekristalliseer het kom onder die soeklig. 2 Van Zyl "Waterskaarste gaan elke onderneming ten nouste raak" 2000 Finansies en Tegniek 15. 3 Anon "The Waterpage" http//www.thewaterpage.com/policyandlaw.htm 26 Okt. 4 Hierna genoem die Nasionale Waterwet. g 1 Die omvang van hierdie artikel laat nie 'n regsvergelykende studie toe nie. Die s g g 6 A 25 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. 7 A 25(2) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. 8 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996, hierna die Grondwet genoem. 81/112 81/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff Die relevansie van die vraag te vinde daarin dat beide die ontneming en onteiening van eiendom 'n groot invloed op die vermoë van regsubjekte sal hê. Die verpligte betaling van vergoeding is alleen van toepassing in gevalle waar staatsoptrede op onteiening neerkom. 7 Gesien in die lig van die vanselfsprekende voordeel wat die betaling van vergoeding vir die boedel van die betrokke regsubjek inhou, is dit noodsaaklik om die aard van elke owerheidshandeling wat 'n invloed op die individu se eiendom het, te bepaal. Ten einde hierdie vraag te hanteer moet drie voorvrae beantwoord word. • Kan watergebruiksregte as eiendom geklassifiseer word? • Wat is die omvang van die beskerming wat deur artikel 25 van die Grondwet verleen word? • Wat is die omvang van die beskerming wat deur artikel 25 van die Grondwet verleen word? • Wat is die omvang en inhoud van die begrippe onteiening en ontneming soos dit in artikel 25 van die Grondwet 8 figureer? Nadat hierdie vrae behandel is, sal spesifieke bepalings van die Nasionale Waterwet in oënskou geneem word ten einde te bepaal of dit, in die lig van die gestelde riglyne, op ontneming of onteiening neerkom. 5 Die begrip bestaande watergebruiksregte verwys deurgaans na watergebruiksregte wat voor die inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet bestaan het. 9 A 25 van die Grondwet. 10 Ackermann R beslis in First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Services; First National Bank of g 9 A 25 van die Grondwet. 5 Die begrip bestaande watergebruiksregte verwys deurgaans na watergebruiksregte wat voor die inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet bestaan het. 6 A 25 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. 7 A 25(2) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. 8 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996, hierna die Grondwet genoem 5 Die begrip bestaande watergebruiksregte verwys deurgaans na watergebruiksregte inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet bestaan het. 2 Die eiendomsbegrip 2 Die konstitusionele eiendomsbegrip is nog tot 'n groot mate 'n vreemde begrip vir die tradisioneel Romeins-Hollands geskoolde regsgeleerde en die gebrek aan uitsprake waar die bepalings van die eiendomsklousule 9 deur die howe geïnterpreteer word, dra by tot onsekerheid binne hierdie komplekse regsveld. 10 Die omvang van hierdie artikel leen hom nie tot 'n 82/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 volledige uiteensetting van die ontwikkeling van die eiendomsbegrip in die Suid- Afrikaanse sakereg nie. Dit is wel noodsaaklik om hierdie ontwikkeling in breë trekke weer te gee, aangesien konsensus aangaande die inhoud van die eiendomsbegrip noodsaaklik is vir die argumente wat in die artikel geopper word. 2.1 Die voor-konstitusionele eiendomsbegrip Die omskrywing van die eiendomsbegrip binne 'n bepaalde regstelsel word deur verskeie faktore bepaal en dit is geen maklike taak om dit aan die hand van 'n eenvoudige definisie te omskryf nie. Religieuse, filosofiese, historiese, ekonomiese, politieke en sosiale faktore dien as medebepalers van die eiendomsbegrip. 11 Nege jaar het reeds verloop sedert daar vir die eerste maal in die Suid-Afrikaanse regsgeskiedenis sprake was van 'n sogenaamde konstitusionele eiendomsbegrip. 12 Sommige skrywers is van mening dat die eiendomsbegrip met die inwerkingtreding van die Grondwet onherroeplik verander is. 13 Ander is die mening toegedaan dat die begrip sy normale konteks en betekenis behou het, aangesien geen konstitusionele definisie van die begrip eiendom in die Grondwet gegee word nie. 14 In die uitspraak van Watermeyer CJ in Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 15 blyk dit duidelik dat die begrip eiendom reeds van vroeg af geïnterpreteer is om, afhangende van die konteks waarin SA Limited t/a Wesbank v Minister of Finance 2002 7 BCLR 702 (KH) 723: "At this stage of our constitutional jurisprudence it is, … practically impossible to furnish -and judicially unwise to attempt - a comprehensive definition of property for the purposes of section 25." ( ) 15 Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 656. 14 Southwoord The Compulsory Acquisition of Rights (2000) 15; De Waal, Currie en Erasmus The Bill of Rights Handbook (2000) 384. 12 A 28 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 p 13 Van der Walt en Pienaar Inleiding tot die Sakereg (2002) 389. p p y p p Pienaar "Ontwikkelings in die Suid-Afrikaanse eiendomsbegrip in perspektief" 1986 TSAR 295. 16 Sien ook Vinkrivier Klipbrekery v Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens en Neserberend (KPA) 7 Mei 1975 (ongerapporteerd) soos na verwys in Gildenhuys Onteieningsreg (1976) 51; Jewish Colonial Trust Ltd v Estate Nathan 1940 AD 163 op 175. p 17 Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 667. 18 Van der Merwe en De Waal The Law of Things and Servitudes (1993) par 1520; Van der Walt en Pienaar 10; Carey Miller en Pope Land Title in South Africa (2000) 295 y p ( ) 19 Van der Walt "The fragmentation of land rights" 1992 SAJHR 434. 83/112 Tradisioneel is die begrip eiendom in die privaatreg beperkend uitgelê om hoofsaaklik eiendomsreg (ownership) op stoflike sake in te sluit, met slegs enkele toegewings wat onstoflike sake aanbetref. 18 Eiendomsreg is nie alleen beskou as die mees omvattende saaklike reg nie, maar ook tegelykertyd as die bron van alle beperkte saaklike regte. 19 Van der Merwe stem saam dat die woord eiendom in verskillende betekenisse gebruik word waarvan die ruimste betekenis dui op 'n verhouding tussen 'n persoon en 'n stoflike of onstoflike regsobjek. 20 In die voor-konstitusionele era was hy egter van mening dat hierdie omskrywing te ruim is om van enige wetenskaplike waarde te wees saaklike reg nie, maar ook tegelykertyd as die bron van alle beperkte saaklike regte. Van der Merwe stem saam dat die woord eiendom in verskillende betekenisse gebruik word waarvan die ruimste betekenis dui op 'n verhouding tussen 'n persoon en 'n stoflike of onstoflike regsobjek. 20 In die voor-konstitusionele era was hy egter van mening dat hierdie omskrywing te ruim is om van enige wetenskaplike waarde te wees vir die sakereg en beperk moes word tot eiendomsreg op stoflike sake. 21 Die privaatregtelike konsep van eiendom was dus om pragmatiese redes beperk en dit het vir die sakereg en beperk moes word tot eiendomsreg op stoflike sake. 21 Die privaatregtelike konsep van eiendom was dus om pragmatiese redes beperk en dit het die illusie geskep dat daar geen ander geldige interpretasie aan die begrip gegee kon word nie. De Waal et al verwys na hierdie tendens wanneer hulle stel dat: 22 16 Sien ook Vinkrivier Klipbrekery v Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens en Neserberend (KPA) 7 Mei 1975 (ongerapporteerd) soos na verwys in Gildenhuys Onteieningsreg (1976) 51; Jewish Colonial Trust Ltd v Estate Nathan 1940 AD 163 op 175. 17 Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 667. 18 Van der Merwe en De Waal The Law of Things and Servitudes (1993) par 1520; Van der Walt en Pienaar 10; Carey Miller en Pope Land Title in South Africa (2000) 295. 19 Van der Walt "The fragmentation of land rights" 1992 SAJHR 434. 83/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff dit gebruik is, sowel die objek van 'n reg, as regte self aan te dui: 16 "The word 'property' is capable of a variety of meanings (see Salmond Jurisprudence ch 20). Austin stigmatises it as a word most difficult to get on with intelligibly and without endless circumlocution. One would expect that when the estate of a person is described as consisting of property, what is meant by property is all rights vested in him which have a pecuniary or economic value." 17 Hierdie wye interpretasie van eiendom wat reeds so vroeg as 1943 gehuldig is, is egter nie verteenwoordigend van die tradisionele privaatregtelike beskouing van eiendom nie. Tradisioneel is die begrip eiendom in die privaatreg beperkend uitgelê om hoofsaaklik eiendomsreg (ownership) op stoflike sake in te sluit, met slegs enkele toegewings wat onstoflike sake aanbetref. 18 Eiendomsreg is nie alleen beskou as die mees omvattende saaklike reg nie, maar ook tegelykertyd as die bron van alle beperkte saaklike regte. 19 Hierdie wye interpretasie van eiendom wat reeds so vroeg as 1943 gehuldig is, is egter nie verteenwoordigend van die tradisionele privaatregtelike beskouing van eiendom nie. Tradisioneel is die begrip eiendom in die privaatreg beperkend uitgelê om hoofsaaklik eiendomsreg (ownership) op stoflike sake in te sluit, met slegs enkele toegewings wat onstoflike sake aanbetref. 18 Eiendomsreg is nie alleen beskou as die mees omvattende saaklike reg nie, maar ook tegelykertyd as die bron van alle beperkte saaklike regte. 19 Van der Merwe stem saam dat die woord eiendom in verskillende betekenisse gebruik word waarvan die ruimste betekenis dui op 'n verhouding tussen 'n persoon en 'n stoflike of onstoflike regsobjek. 20 In die voor-konstitusionele era was hy egter van mening dat hierdie omskrywing te ruim is om van enige wetenskaplike waarde te wees vir die sakereg en beperk moes word tot eiendomsreg op stoflike sake. 21 Die privaatregtelike konsep van eiendom was dus om pragmatiese redes beperk en dit het die illusie geskep dat daar geen ander geldige interpretasie aan die begrip gegee kon word nie. De Waal et al verwys na hierdie tendens wanneer hulle stel dat: 22 Hierdie wye interpretasie van eiendom wat reeds so vroeg as 1943 gehuldig is, is egter nie verteenwoordigend van die tradisionele privaatregtelike beskouing van eiendom nie. Merwe en De Waal The Law of Things and Servitudes (1993) par 1520; Van der Walt en Pienaar 10; "[L]awyers in the Roman-Dutch legal tradition prefer to 20 Van der Merwe Sakereg (1979) 109. 20 Van der Merwe Sakereg (1979) 109. 21 Van der Merwe 109. 22 De Waal, Currie en Erasmus 382. 84/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 conceptualise property as a legal relationship between persons and corporeal physically tangible) things. Property is then narrowly defined as the object of this elationship, the physical object of a real right." conceptualise property as a legal relationship between persons and corporeal (physically tangible) things. Property is then narrowly defined as the object of this relationship, the physical object of a real right." conceptualise property as a legal relationship between persons and corporeal (physically tangible) things. Property is then narrowly defined as the object of this relationship, the physical object of a real right." Hierdie beskouing verleen egter nie krediet aan die wye omvang van die begrip eiendom soos dit pre-konstitusioneel in die Suid-Afrikaanse regstelsel gegeld het nie. 23 'n Reg op water, 24 patentregte, regte ingevolge 'n kontrak en aandele is in terme van die Onteieningswet 25 as goed beskou wat onteien kon word. 26 Die beginsel dat nie net eiendomsreg nie maar ook ander regte deel vorm van 'n persoon se vermoë, het dus reeds voor die inwerkingtreding van die Grondwet in die Suid-Afrikaanse reg bestaan. 23 Gildenhuys 57. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 26 Gildenhuys 51; Du Plessis en Olivier Property clause http://fpb-win2/butter worthslegal/lpext.dll/PLLib/Digest…/1504?f 27 Schoeman Silberberg en Schoeman The Law of Property (1975) 5 stel: "It must be understood that the various rules and concepts of the law of property always had, and still have, when properly understood, 'a very necessary relation to the economic facts of life', but once created and defined, they seem to move among themselves according to the rules of a game which exist for its own purpose. Such 'movements' are in fact an indication that the substance of the rules has changed while their form is preserved." par 4 3 Jun. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 23 Gildenhuys 57. 24 Badenhorst v Minister van Landbou 1974 1 PH K7. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 26 Gildenhuys 51; Du Plessis en Olivier Property clause http://fpb-win2/butter worthslegal/lpext.dll/PLLib/Digest…/1504?f 27 Schoeman Silberberg en Schoeman The Law of Property (1975) 5 stel: "It must be understood that the various rules and concepts of the law of property always had, and still have, when properly understood, 'a very necessary relation to the economic facts of life', but once created and defined, they seem to move among themselves according to the rules of a game which exist for its own purpose. Such 'movements' are in fact an indication that the substance of the rules has changed while their form is preserved." par 4 3 Jun. 28 S h 6 7 28 Schoeman 6, 7. 29 Van der Walt en Pienaar 1; Chaskalson et al Constitutional Law of South Africa (1999) hfst 31 3; Incledon (Welkom) (Pty) Ltd v Qwaqwa Development Corporation Ltd 1990 4 SA 798 (A). y 24 Badenhorst v Minister van Landbou 1974 1 PH K7 24 Badenhorst v Minister van Landbou 1974 1 PH K7. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 23 Gildenhuys 57. 24 Badenhorst v Minister van Landbou 1974 1 PH K7. 25 Onteieningswet 63 van 1975. 26 Gildenhuys 51; Du Plessis en Olivier Property clause http://fpb-win2/butter worthslegal/lpext.dll/PLLib/Digest…/1504?f 27 Schoeman Silberberg en Schoeman The Law of Property (1975) 5 stel: "It must be understood that the various rules and concepts of the law of property always had, and still have, when properly understood, 'a very necessary relation to the economic facts of life', but once created and defined, they seem to move among themselves according to the rules of a game which exist for its own purpose. Such 'movements' are in fact an indication that the substance of the rules has changed while their form is preserved." par 4 3 Jun. 28 Schoeman 6, 7. 29 Van der Walt en Pienaar 1; Chaskalson et al Constitutional Law of South Africa (1999) hfst 31 3; Incledon (Welkom) (Pty) Ltd v Qwaqwa Development Corporation Ltd 1990 4 SA 798 (A). 37 Carey Miller en Pope 294-298; De Waal, Currie en Erasmus 384. 2.2 'n Paradigmaverskuiwing Die beginsels wat toepassing vind in die sakereg was nog nooit stagnant nie en in die privaatregtelike beskouing van eiendom het 'n paradigma verskuiwing voorgekom. 27 Reeds in 1983 is opgemerk: "[T]he idea of ownership has become more and more 'depersonalised'. Thus the law of property which has until recently been regarded as the pith and essence of private law has become more and more the concern of public law." 28 Immateriële goedereregte is erken en 'n konsep van kommersiële eiendom is ontwikkel. 29 In samehang hiermee het ekonomiese druk en behuisingsnood onder andere daartoe bygedra dat die superficies solo Immateriële goedereregte is erken en 'n konsep van kommersiële eiendom is ontwikkel. 29 In samehang hiermee het ekonomiese druk en behuisingsnood onder andere daartoe bygedra dat die superficies solo 85/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff cedit–beginsel afgeskaf is wat deeltiteleiendom aanbetref 30 en die plena in re potestas- beginsel by eiendomstydsdeling. 31 Sowel die individuele aard van eiendomsreg as die absolute karakter daarvan, is reeds voor 1996 in 'n mate deur regswerking ingeperk en afgewater. Die klem het geleidelik begin verskuif van eiendomsreg na regte in eiendom. 32 Die begrip eiendom het dus reeds voor die inwerkingtreding van die Grondwet begin ontwikkel vanweë die feit dat nuwe regte voortdurend ontwikkel as gevolg van ekonomiese vooruitgang. Hierdie ontwikkeling bring nuwe konsepte voort wat onbekend was aan die Romeinse en Romeins-Hollandse regstelsels. 33 Die dephysicalisation van eiendom is nie bloot 'n teoretiese argument nie, maar die gevolg van veranderinge in die ekonomiese basis van die samelewing en gevorderde tegnologiese ontwikkeling. 34 Die belange wat geskep word skep ook nuwe vermoënsregte. 35 Wanneer hierdie nuwe belange gemeet word aan die uitspraak in die Estate Crewe-gewysde 36 stel dit ongetwyfeld eiendom daar. Carey Miller en ander akademici stel egter grense aan die ontwikkeling van nuwe eiendom en is van oordeel dat alleen daardie vermoënsregte wat in die staat kan vestig, as eiendom (property) geklassifiseer kan word. 37 Wanneer Van der Walt dus verwys na die konstitusionele eiendomsbegrip en 'n vergelyking tref tussen die tradisioneel privaatregtelike beskouing van eiendom en die konstitusionele 86/112 ; y p 35 Chaskalson "The property clause: section 28 of the Constitution" 1994 SAJHR 132. 30 Wet op Deeltitels 66 van 1971; Pienaar 1986 TSAR 296; Van der Merwe 272277. 31 Pienaar 1986 TSAR 297. 32 Regte in eiendom is 'n wye begrip wat eiendomsreg kan insluit, maar nie beperk is tot eiendomsreg nie. Voorbeelde hiervan is beperkte saaklike regte, minerale regte, huur en verhuur en gemeenregtelike grondgebruiksregte - Van der Walt en Pienaar 333. 33 Lewis "The right to private property in a new political dispensation in South Africa" 1992 SAJHR 389-430; Chaskalson et al hfst 31 5 met verwysing na Charles Reicher se konsep van new property; Murphy "Property rights in the new Constitution:- an analytical framework for constitutional review" 1993 THRHR 630. 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. 35 Chaskalson "The property clause: section 28 of the Constitution" 1994 SAJHR 132. 36 1943 AD 656. 37 Carey Miller en Pope 294-298; De Waal, Currie en Erasmus 384. Wet op Deeltitels 66 van 1971; Pienaar 1986 TSAR 296; Van der Merwe 272277. 31 Pienaar 1986 32 Regte in eiendom is 'n wye begrip wat eiendomsreg kan insluit, maar nie beperk is tot eiendomsreg nie. Voorbeelde hiervan is beperkte saaklike regte, minerale regte, huur en verhuur en gemeenregtelike grondgebruiksregte - Van der Walt en Pienaar 333. g y 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. y p 35 Chaskalson "The property clause: section 28 of the Constitution" 19 Voorbeelde hiervan is beperkte saaklike regte, minerale regte, huur en verhuur en gemeenregtelike grondgebruiksregte - Van der Walt en Pienaar 333. 33 Lewis "The right to private property in a new political dispensation in South Africa" 1992 SAJHR 389-430; Chaskalson et al hfst 31 5 met verwysing na Charles Reicher se konsep van new property; Murphy "Property rights in the new Constitution:- an analytical framework for constitutional review" 1993 THRHR 630. 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. 35 Chaskalson "The property clause: section 28 of the Constitution" 1994 SAJHR 132. g g g 33 Lewis "The right to private property in a new political dispensation in South Africa" 1992 SAJHR 389-430; Chaskalson et al hfst 31 5 met verwysing na Charles Reicher se konsep van new property; Murphy "Property rights in the new Constitution:- an analytical framework for constitutional review" 1993 THRHR 630. 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296 30 Wet op Deeltitels 66 van 1971; Pienaar 1986 TSAR 296; Van der Merwe 272277. 31 Pienaar 1986 TSAR 297. 32 Regte in eiendom is 'n wye begrip wat eiendomsreg kan insluit, maar nie beperk is tot eiendomsreg nie. Voorbeelde hiervan is beperkte saaklike regte, minerale regte, huur en verhuur en gemeenregtelike grondgebruiksregte - Van der Walt en Pienaar 333. 33 Lewis "The right to private property in a new political dispensation in South Africa" 1992 SAJHR 389-430; Chaskalson et al hfst 31 5 met verwysing na Charles Reicher se konsep van new property; Murphy "Property rights in the new Constitution:- an analytical framework for constitutional review" 1993 THRHR 630. 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. 35 Ch k l "Th t l ti 28 f th C tit ti " 1994 SAJHR 132 g y 34 Chaskalson et al hfst 31 5; Carey Miller en Pope 296. C C S 43 Carey Miller en Pope 297. Sien egter Lebowa Mineral Trust Beneficiaries Forum v President of the Republic of South Africa 2002 1 BCLR 23 (T) waar Daniels R bevind dat a 25 van die Grondwet slegs grond en liggaamlike sake 38 Van der Walt 1992 SAJHR 431; Van der Walt "Notes on the interpretation of the property clause in the new 39 Van der Walt "The impact of a bill of rights on property law" 1993 SAPR/PL 299; Vgl ook Carey Miller en Pope 285: "The existing system and rules will be adapted where appropriate rather than altered in substance." 40 Chaskalson et al hfst 31 6. 38 Van der Walt 1992 SAJHR 431; Van der Walt "Notes on the interpretation of the property clause in the new 39 Van der Walt "The impact of a bill of rights on property law" 1993 SAPR/PL 299; Vgl ook Carey Miller en Pope 285: "The existing system and rules will be adapted where appropriate rather than altered in substance." 40 Chaskalson et al hfst 31 6 42 Van der Walt en Pienaar 26. 41 Carey Miller en Pope 297. y p 42 Van der Walt en Pienaar 26. 86/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 eiendomsbegrip, verwys hy in wese na eiendom in die wye sin wat nie onbekend aan die Suid-Afrikaanse regstelsel is nie. 38 Hy bevestig ook dat dit nie 'n radikale ommeswaai na 'n totaal nuwe en regsvreemde eiendomsbegrip is nie: 39 eiendomsbegrip, verwys hy in wese na eiendom in die wye sin wat nie onbekend aan die Suid-Afrikaanse regstelsel is nie. 38 Hy bevestig ook dat dit nie 'n radikale ommeswaai na 'n totaal nuwe en regsvreemde eiendomsbegrip is nie: 39 "[I]n fact this development signifies nothing more than a contemporary interpretation of essentially the same perception of property, which is no longer focused on old-fashioned thing-ownership, but on the social and economic benefits which have replaced it in the modern welfare state." Die vraag is of die ontwikkeling wat plaasgevind het, deur die Grondwet beskerm gaan word. Indien dit in die praktyk blyk dat die howe hierdie ontwikkeling interpreteer as ooreenstemmend met die Grondwet, sal dit verdere ontwikkeling aanmoedig: "The property clauses contain no feature which defines property, and it may be that all things conceived to be property in accordance with the tenants of Roman- Dutch law will be afforded protection, while the 'new property' might not. That would be retrogressive." 40 Tog swyg die Grondwet nie in toto oor die vergestalting van die eiendomsbegrip nie. 41 Artikel 25(4) van die Grondwet bepaal dat eiendom nie beperk is tot grond nie en artikel 25(6) handel met regte wat minder volledig is as eiendomsreg. Dit is aanduidend van 'n meer liberale eiendomsbeskouing waar vermoënsregte en regte in eiendom nie beperk word tot eiendomsreg nie. 42 Hierdie regte hoef nie tradisioneel saaklike regte te wees alvorens dit beskerm sal word nie en die objekte van sodanige regte hoef nie noodwendig liggaamlike sake te wees nie. 43 Die moontlikheid dat selfs persoonlike eiendom soos Tog swyg die Grondwet nie in toto oor die vergestalting van die eiendomsbegrip nie. 41 Artikel 25(4) van die Grondwet bepaal dat eiendom nie beperk is tot grond nie en artikel 25(6) handel met regte wat minder volledig is as eiendomsreg. Dit is aanduidend van 'n meer liberale eiendomsbeskouing waar vermoënsregte en regte in eiendom nie beperk 87/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 pensioenbelange en mediese voordele beskerm kan word, kan nie per se uitgesluit word nie. 86/112 ( ) 44 Davis, Cheadle en Hayson Fundamental Rights in the Constitution: Commentary and Cases (1997) 255; Transkei Public Servants Association v Government of the Republic of South Africa 1995 9 BCLR 1235 (Tk) 1246 B. 46 Chaskalson et al hfst 31 6. 48 Transkei Public Servants Association v Government of the Republic of South Africa 1995 9 BCLR 1235 (Tk); Ferreira v Levin 1996 1 SA 984 (KH). 48 Transkei Public Servants Association v Government of the Republic of South Africa 1995 9 BCLR 1235 (Tk); Ferreira v Levin 1996 1 SA 984 (KH). 86/112 44 Ter samevatting van hierdie aspek, die volgende: pensioenbelange en mediese voordele beskerm kan word, kan nie per se uitgesluit word nie. 44 Ter samevatting van hierdie aspek, die volgende: De Waal et al definieer eiendom soos volg: 45 De Waal et al definieer eiendom soos volg: 45 " '[P]roperty' for purposes of s 25 should therefore be seen as those resources that are generally taken to constitute a person's wealth, and that are recognised and protected by law. [A]n important qualification of the expansive interpretation of property that has been advocated here is that for a right to constitute property it must be a vested right." Chaskalson doen geen definisie aan die hand nie, maar stel die volgende voor: 46 "[R]ather to assume that the Roman classification of things as being susceptible to private rights or else beyond the patrimony of individuals should remain static, the courts should ask whether, as a matter of policy, prevailing morality and, of course, as a matter of physical possibility, a resource should be 'propertized'." Net tyd sal leer hoe die Suid-Afrikaanse howe die nuwe tendense en ontwikkeling van die eiendomsbegrip sal ondersteun en uitbou. 47 Uit uitsprake waarin die howe reeds met die eiendomsbegrip gehandel het, blyk dit dat die ontwikkeling wat in die sakereg plaasgevind het, onderskryf word en dat elke saak individueel beskou word om te bepaal of die betrokke regte en objekte ter sprake wel eiendom daarstel. 48 In Net tyd sal leer hoe die Suid-Afrikaanse howe die nuwe tendense en ontwikkeling van die eiendomsbegrip sal ondersteun en uitbou. 47 Uit uitsprake waarin die howe reeds met die eiendomsbegrip gehandel het, blyk dit dat die ontwikkeling wat in die sakereg plaasgevind het, onderskryf word en dat elke saak individueel beskou word om te bepaal of die betrokke regte en objekte ter sprake wel eiendom daarstel. 48 In beskerm en nie minerale regte nie. Vergelyk hierteenoor die uitsprake in Mkangeli v Joubert 2002 4 SA 36 (A); First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v South African Revenue Services 2002 4 SA 768 (KH); National Director of Public Prosecutions v Mohamed 2002 4 SA 843 (KH). ( ) 44 Davis, Cheadle en Hayson Fundamental Rights in the Constitution: Commentary and Cases (1997) 255; Transkei Public Servants Association v Government of the Republic of South Africa 1995 9 BCLR 1235 (Tk) 1246 B. 45 De Waal, Currie en Erasmus 385. Vgl Lebowa Mineral Trust v Lebowa Granite Pty Ltd 2001 2 All 388: "Non existent rights or expired rights could not be exercised or protected". 88/112 88/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 Geyser v Msunduzi Municipality word uitdruklike erkenning verleen aan die feit dat eiendom ook regte in eiendom insluit: 49 "The property that is protected by section 25 of the Constitution includes property rights such as ownership and the bundle of rights that make up ownership such as the right to use property or to exclude other people from using it ..." Dat die Romeins-Hollandse invloed nog lank in ons sakereg weerklank sal vind, blyk uit die uitspraak van die konstitusionele hof in First National Bank v South African Revenue Services: 50 "Here it is sufficient to hold that ownership of a corporeal movable must - as must ownership of land - lie at the heart of our constitutional concept of property, both as regards the nature of the right involved as well as the object of the right and must therefore, in principle, enjoy the protection of section 25." Geyser v Msunduzi Municipality word uitdruklike erkenning verleen aan die feit dat eiendom ook regte in eiendom insluit: 49 "The property that is protected by section 25 of the Constitution includes property rights such as ownership and the bundle of rights that make up ownership such as the right to use property or to exclude other people from using it ..." "The property that is protected by section 25 of the Constitution includes property rights such as ownership and the bundle of rights that make up ownership such as the right to use property or to exclude other people from using it ..." Dat die Romeins-Hollandse invloed nog lank in ons sakereg weerklank sal vind, blyk uit die uitspraak van die konstitusionele hof in First National Bank v South African Revenue Services: 50 "Here it is sufficient to hold that ownership of a corporeal movable must - as must ownership of land - lie at the heart of our constitutional concept of property, both as regards the nature of the right involved as well as the object of the right and must therefore, in principle, enjoy the protection of section 25." Dat die Romeins-Hollandse invloed nog lank in ons sakereg weerklank sal vind, blyk uit die uitspraak van die konstitusionele hof in First National Bank v South African Revenue Services: 50 "Here it is sufficient to hold that ownership of a corporeal movable must - as must ownership of land - lie at the heart of our constitutional concept of property, both as regards the nature of the right involved as well as the object of the right and 2.3 Kan watergebruiksregte as eiendom geklassifiseer word? 51 Die regulering van watergebruik voor 1998 kan in twee afsonderlike fases onderskei word. Sedert 1652 is die gemeenregtelike beginsel dat die regering as dominis fluminis die reg het om water in strome te beheer, toegepas. 52 In 1873 is hierdie beskouing egter radikaal verander. 53 'n Nuwe stel beginsels is vir die verdeling van water neergelê. Hiervolgens was oewereienaars geregtig om te deel in die 51 Die omvang van hierdie artikel leen hom nie tot 'n volledige bespreking van die historiese oorsig van die ontwikkeling van die regstatus van water nie. Verskeie ander werke handel omvattend hiermee. Sien Vos Principles of South African Water Law (1968) 1-2; Hall The origin and development of waterrights in South Africa (1939) ; Uys "Natuurbewaring se aanspraak in regshistoriese perspektief" 1992 Stell LR 375-401; Wessels Waterreg in 'n nuwe konstitusionele bedeling (2001) 7 - 11. g g ( ) 52 Hall 8, 15. Kotze Simon van der Leeuwen's Commentaries on Roman-Dutch Law (1886) 296. 53 Gildenhuys "Nasionale Waterwet" 1. g g ( ) 52 Hall 8, 15. Kotze Simon van der Leeuwen's Commentaries on Roman-Dutch Law (1886) 296. 53 Gildenhuys "Nasionale Waterwet" 1. 49 Geyser and Another v Msunduzi Municipality and Others 2003 (3) BCLR 235 (N) 249. y p y ( ) (N) 249. 50 2002 7 BCLR 702 (KH) 724. Sien ook Scrole v Stark 1999 1 All SA 562 (GEH) 570: "Such a right could constitute a significant inroad into the owner's common-law property rights. A court will not interpret a statute in a manner which will permit rights granted … to intrude upon the common-law rights of another, unless it is clear that such intrusion was intended." 51 Die omvang van hierdie artikel leen hom nie tot 'n volledige bespreking van die historiese oorsig van die ontwikkeling van die regstatus van water nie Verskeie ander werke handel omvattend hiermee Sien Vos ( ) 50 2002 7 BCLR 702 (KH) 724. Sien ook Scrole v Stark 1999 1 All SA 562 (GEH) 570: "Such a right could constitute a significant inroad into the owner's common-law property rights. A court will not interpret a statute in a manner which will permit rights granted … to intrude upon the common-law rights of another, unless it is clear that such intrusion was intended." 54 Lord De Villiers is as hoofregter van die Kaap aangestel en hierdie verandering was grootliks te wyte aan sy uitsprake -Sien Gildenhuys "Konstitusionele beperkings op 'n nuwe waterregbedeling?" 1-2. 59 Gildenhuys "A new water law dispensation" 1999 Butterworths Property Law Digest 10. 56 Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferens vir Voortgesette Regsopleiding, Fakulteit Regsgeleerdheid, UOS op 28 Augustus 2001) 2. 57 Van der Merwe 23. 89/112 60 Water van hierdie aard is in die 1956 Waterwet as privaatwater geklassifiseer en die bewoording van artikel 5(1) stel dit duidelik dat die grondeienaar eksklusiewe gebruiksregte ten opsigte van sodanig geklassifiseerde water geniet het. Geen melding word egter in die Wet gemaak van eiendomsreg op privaatwater nie. Hieruit kan die afleiding gemaak word dat geen eiendomsreg op water na 1956 erken is nie. Geregistreerde p y p g p g g 55 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. 89/112 89/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff water van 'n rivier wat langs of oor hulle eiendomme vloei. 54 Hierdie beginsels het die basis gevorm vir die waterreg in Suid-Afrika waarop latere kodifikasies 55 gegrond is. 56 water van 'n rivier wat langs of oor hulle eiendomme vloei. 54 Hierdie beginsels het die basis gevorm vir die waterreg in Suid-Afrika waarop latere kodifikasies 55 gegrond is. 56 Die regsaard van water word duideliker wanneer die wyse waarop water tradisioneel ingedeel is, beskou word volgens die rol wat dit in die regsverkeer gehad het. Water is hoofsaaklik as res extra commercium beskou. 57 Sake wat binne hierdie kategorie geval het, was nie vatbaar vir privaatbesit nie maar wel beskikbaar vir openbare gebruik. 58 Beide vloeiende water wat as res omnium communes beskou is en openbare riviere wat as res publicae beskou is, was derhalwe aanwendbaar deur individue tot hul eie voordeel, maar nie vatbaar vir privaatbesit nie. Alhoewel die oewereienaar beginsel, soos gekodifiseer in die Waterwet 54 van 1956, 'n sterker gebruiksreg van water aan oewereienaars verleen het, kon geen eiendomsreg ten opsigte van die vloeiende water vestig nie. Die regsaard van water word duideliker wanneer die wyse waarop water tradisioneel ingedeel is, beskou word volgens die rol wat dit in die regsverkeer gehad het. Water is hoofsaaklik as res extra commercium beskou. 57 Sake wat binne hierdie kategorie geval het, was nie vatbaar vir privaatbesit nie maar wel beskikbaar vir openbare gebruik. 58 Die gemeenregtelike regstatus van water in nie-standhoudende stroompies, opgedamde vloedwater, reënwater en ondergrondse water, was nie altyd baie duidelik Die gemeenregtelike regstatus van water in nie-standhoudende stroompies, opgedamde vloedwater, reënwater en ondergrondse water, was nie altyd baie duidelik nie. 59 Dit wil voorkom asof privaat eiendomsreg ten opsigte van sulke water wel erken is. 60 Water van hierdie aard is in die 1956 Waterwet as privaatwater geklassifiseer en die bewoording van artikel 5(1) stel dit duidelik dat die grondeienaar eksklusiewe gebruiksregte ten opsigte van sodanig geklassifiseerde water geniet het. Geen melding word egter in die Wet gemaak van eiendomsreg op privaatwater nie. Hieruit kan die afleiding gemaak word dat geen eiendomsreg op water na 1956 erken is nie. Geregistreerde opgedamde vloedwater, reënwater en ondergrondse water, was nie altyd baie duidelik nie. 59 Dit wil voorkom asof privaat eiendomsreg ten opsigte van sulke water wel erken is. 58 Schoeman 16; Van der Merwe 23. uitsprake Sien Gildenhuys Konstitusionele beperkings op n nuwe waterregbe 55 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. 54 Lord De Villiers is as hoofregter van die Kaap aangestel en hierdie verandering was grootliks te wyte aan sy uitsprake -Sien Gildenhuys "Konstitusionele beperkings op 'n nuwe waterregbedeling?" 1-2. 55 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. 56 Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van die Sentrum Gildenhuys Nasionale Waterwet, 1998 (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van vir Voortgesette Regsopleiding, Fakulteit Regsgeleerdheid, UOS op 28 Augustus 2001) 2. Van der Merwe 23 54 Lord De Villiers is as hoofregter van die Kaap aangestel en hierdie verandering was grootliks te wyte aan sy uitsprake -Sien Gildenhuys "Konstitusionele beperkings op 'n nuwe waterregbedeling?" 1-2. 55 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. 56 Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van die Sentrum vir Voortgesette Regsopleiding, Fakulteit Regsgeleerdheid, UOS op 28 Augustus 2001) 2. 57 Van der Merwe 23. 58 Schoeman 16; Van der Merwe 23. 59 Gildenhuys "A new water law dispensation" 1999 Butterworths Property Law Di t 10 p g g ; 56 Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van die Sentrum vir Voortgesette Regsopleiding, Fakulteit Regsgeleerdheid, UOS op 28 Augustus 2001) 2. 57 Van der Merwe 23 Besproeiings- en Waterbewaringswet 8 van 1912; Waterwet 54 van 1956. Gildenhuys "Nasionale Waterwet, 1998" (Ongepubliseerde voordrag gelewer by die konferensie van die 90/112 90/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 serwitute kon aan ander verleen word ten opsigte van water wat op 'n spesifieke grondstuk aangetref is. 61 Watergebruiksregte kon dus in een van drie kategorieë val: gebruiksregte gebaseer op oewereienaarskap; serwitute kon aan ander verleen word ten opsigte van water wat op 'n spesifieke grondstuk aangetref is. 61 Watergebruiksregte kon dus in een van drie kategorieë val: • gebruiksregte gebaseer op oewereienaarskap; • gebruiksregte gebaseer op privaat water gevind op privaat eiendom; • gebruiksregte gebaseer op serwitute verleen deur enige van bogenoemde reghebbendes. Die reg om water te gebruik, was dus gekoppel aan die grondstuk waarop of waarlangs die water voorgekom het. 62 Die reg om water te gebruik, was dus gekoppel aan die grondstuk waarop of waarlangs die water voorgekom het. 62 Ten spyte daarvan dat die ware regstatus van water voor 1998 in 'n waas gehul was en nie duidelik gedefinieer kon word nie, 63 is dit duidelik dat regmatige watergebruikers oor gevestigde watergebruiksregte beskik het. Uit die bespreking van die eiendomsbegrip hierbo kom dit baie duidelik na vore dat gevestigde regte binne die konstitusionele bedeling as eiendom beskou sal word en beskerming geniet onder artikel 25 van die Grondwet. 64 62 Selfs as die gebruiksreg op 'n serwituut gebaseer was, was die serwituut verleen deur die eienaar van die dienende erf waarop die water geleë was. Persone wat 'n reg van toegang tot 'n publieke stroom gehad het, het ook die reg gehad om daarin vis te vang, daarop te roei ens. Dit spruit voort uit die aard van 'n publieke stroom as res publicae - Van der Merwe 26. Hierdie maatreëls het gegeld ten opsigte van landelike gebiede. 63 Gildenhuys 1999 Butterworths Property Law Digest 10 g g g g ( ) 61 Van der Walt en Pienaar 272; De Witt v Knierim 1994 1 SA 141 (A). 3 Beskerming deur artikel 25 van die Grondwet 3 g: 65 : 65 60 Vos 10-11. Vir 'n teenoorgestelde standpunt sien Olivier, Pienaar en Van der Walt Statutêre Sakereg:Omgewingsbewaring (1988) 9. "[T]he purpose of the property clause is to ensure that a just and equitable balance is struck between the interests of private property holders and the public interest in the control p 63 Gildenhuys 1999 Butterworths Property Law Digest 10. y 64 Par 2.1 en 2.2. 65 Van der Walt 67. 65 Van der Walt 67. p 63 Gildenhuys 1999 Butterworths Property Law Digest 10. p g g p g 63 Gildenhuys 1999 Butterworths Property Law Digest 10. and regulation of property." Hierdie beskouing word deur die konstitusionele hof ondersteun wanneer in First National Bank v South African Revenue Services 66 bevestig word "[t]hat property should also serve the public good ...". 67 Die beskouing dat eiendomsreg nie absoluut is nie, is nie vreemd aan die Suid-Afrikaanse reg met sy sterk Romeins-Hollandse inslag nie. 68 In die vroegste Romeinse reg is reguleringshandelinge al deur die owerhede uitgevoer ten einde te verseker dat die maatskaplike belang beskerm word. 69 Selfs diegene wat eiendom in wese as onaantasbaar beskou het, moes toegee dat die staat wel sekere reguleringshandelinge ten opsigte van privaat eiendom kon uitvoer: Hierdie beskouing word deur die konstitusionele hof ondersteun wanneer in First National Bank v South African Revenue Services 66 bevestig word "[t]hat property should also serve the public good ...". 67 Die beskouing dat eiendomsreg nie absoluut is nie, is nie vreemd aan die Suid-Afrikaanse reg met sy sterk Romeins-Hollandse inslag nie. 68 In die vroegste Romeinse reg is reguleringshandelinge al deur die owerhede uitgevoer ten einde te verseker dat die maatskaplike belang beskerm word. 69 Selfs diegene wat eiendom in wese as onaantasbaar beskou het, moes toegee dat die staat wel sekere reguleringshandelinge ten opsigte van privaat eiendom kon uitvoer: "De eigenaar van een zaak heeft hem recht om hem te gebruiken zoals hem goeddunkt. Of hij haar bewaart of vernietigt, behoudt of weggeeft, hij is er de absolute meester van. Zonder twijfel kan zijn vrijheid in bepaalde gevallen worden beperkt door wetten of verordeningen; maar die beperking heeft alleen plaats als ze wordt geboden door een groter belang; ze wordt slechts ingevoerd door het algemeen belang, waarvoor het private belang altijd moet wijken. Als bijvoorbeeld de wet de eigenaar van een bos niet toestaat om het te kappen, is een wijse voorsorg welke wet neemt voor het behoud van een soort rijkdom die in zoveel opzichten waardevol is voor alle leden van de staat." 70 91/112 91/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff 71 2002 7 BCLR 702 (KH). 72 Sien oa Van der Walt 102; Van der Merwe, Pienaar en Eisenberg "The property clauses – Section 28 of the Interim Constitution and section 25 of the final Constitution" 1996 Annual Survey of Law 334-337; Carey Miller en Pope 301-302; Davis, Cheadle and Haysom 242-250; De Waal, Currie en Erasmus 386-388; Chaskalson et al hfst 31 14-18; Van Wyk et al Rights and Constitutionalism: The New South African Legal Order (1994) 495. 78 b First National Bank v South African Revenue Services 78 bring egter 'n nuwe perspektief op die onderskeid tussen en daarmee saam, die inhoud en omvang, van die begrippe ontneming en onteiening. Die hof bevestig dat die begrip ontneming veelduidig is maar bevind dat dit binne die konteks van artikel 25 gebruik word om op elke inbreukmaking 70 Faure (1760-1837) "Rapport au Tribunat" - in Van den Bergh Eigendom (1979) 58. 71 2002 7 BCLR 702 (KH). ( ) 72 Sien oa Van der Walt 102; Van der Merwe, Pienaar en Eisenberg "The property clauses – Section 28 of the Interim Constitution and section 25 of the final Constitution" 1996 Annual Survey of Law 334-337; Carey Miller en Pope 301-302; Davis, Cheadle and Haysom 242-250; De Waal, Currie en Erasmus 386-388; Chaskalson et al hfst 31 14-18; Van Wyk et al Rights and Constitutionalism: The New South African Legal Order (1994) 495. 73 Van der Walt 102. 74 Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 SA 589 (N) 611. 75 Gildenhuys 18; Carey Miller en Pope 285, 299; Van der Walt 103. y y p 76 Van der Walt 103. Let egter daarop dat die bewoording van a 25(1) nie die begrip openbare belang bevat nie. In a 25(3) word die openbare belang wel vermeld ten aansien van die vasstelling van die vergoedingsbedrag. 76 Van der Walt 103. Let egter daarop dat die bewoording van a 25(1) nie die begrip openbare belang bevat nie. In a 25(3) word die openbare belang wel vermeld ten aansien van die vasstelling van die vergoedingsbedrag. ( ) p g g 77 Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 589 (N) 611. 77 Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 589 (N) 611. 78 2002 7 BCLR 702 (KH). 70 Faure (1760-1837) "Rapport au Tribunat" - in Van den Bergh Eigendom (1979) 58. 4.1 Die onderskeid tussen ontneming en onteiening Voor die uitspraak in First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Services and Another; 66 2002 7 BCLR 702 (KH). 67 724. 68 Hierdie beskouing strook met die Christelike beginsel dat die mens as rentmeester deur God aangestel is en sy besittings ook tot hulp van sy medemens moet aanwend - Heyns Die nuwe mens onderweg: oor die Tien Gebooie (1970) 224-225. 69 Van Zyl Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (1977) 129; Gildenhuys en Grobler Expropriation (1994) 4. 66 2002 7 BCLR 702 (KH). ( ) 69 Van Zyl Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (1977) 129; Gildenhuys en Grobler Expropriation (1994) 4. ( ) 69 Van Zyl Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (1977) 129; Gildenhuys en Grobler Expropriation (1994) 4. 92/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Minister of Finance 71 is baie geskryf oor die onderskeid wat getref kan word tussen die begrippe ontneming en onteiening soos dit in artikel 25 van die Grondwet gebruik word. 72 Die algemene beskouing was dat die begrip ontneming vatbaar is vir twee betekenisse. In die wye sin is dit soms gebruik as oorkoepelende term vir alle legitieme staatsinmenging in privaat eiendom, waarvan onteiening 'n sub-kategorie is. 73 In die enger sin dui dit op die regulering van die gebruik van eiendom 74 en word dit as teenpool vir onteiening gebruik. Regulerings- of beheermaatreëls is beskryf as daardie maatreëls wat die staat neem om onder meer ekonomiese voorspoed en openbare veiligheid en -gesondheid te bevorder. 75 Hierin is die regverdiging vir die regulering dan ook gevind - eiendom word geregverdigd ingeperk deur regulerende ontnemings in openbare belang. 76 Hierdie beskouing is ook in regspraak toegepas. 77 ( ) p g g Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 589 (N) 611. Van der Walt 102. Colonial Development (Pty) Ltd v Outer West Local Council 2002 2 SA 589 (N) 611. 79 725 par 57. Die hof volg dus die wyer benadering soos hierbo genoem. 80 726 59 80 726 par 59. 81 First National Bank v SARS 2002 7 BCLR 702 (KH) 726-730; 740. 82 726 par 59. Indien nie aan die vereistes van a 25(1) voldoen is nie, moet 'n ondersoek eers gedoen word in terme van a 36 om te bepaal of die beperking geregverdig is alvorens die konstitusionele geldigheid van die bepaling bevraagteken word. 93/112 93/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 van eiendom te dui. 79 Onteiening word dus beskou as 'n onderafdeling van ontneming. Die hof waarsku teen die tendens om die verhouding tussen ontneming en onteiening met verwysing na voor-konstitusionele uitsprake te ontleed. 80 Die geldigheidsvereistes waaraan enige inbreukmaking op eiendom moet voldoen, word in artikel 25(1) gestel en dit behels: Die geldigheidsvereistes waaraan enige inbreukmaking op eiendom moet voldoen, word in artikel 25(1) gestel en dit behels: • dat die inbreukmaking in terme van algemeen geldende wetgewing moet geskied; en • nie arbitrêr mag wees nie. • nie arbitrêr mag wees nie. Die toets wat deur die hof neergelê is om te bepaal of 'n spesifieke ontneming arbitrêr is, is uiters omvattend. 81 Samevattend kan dit gestel word dat 'n ontneming arbitrêr sal wees indien: Die toets wat deur die hof neergelê is om te bepaal of 'n spesifieke ontneming arbitrêr is, is uiters omvattend. 81 Samevattend kan dit gestel word dat 'n ontneming arbitrêr sal wees indien: • dit prosedureel onbillik is; of • die bepaling onder beoordeling nie voldoende redes verskaf vir die betrokke ontneming nie. Of daar voldoende redes vir die ontneming is, word onder meer aan die hand van die volgende aspekte bepaal: • 'n afweging van die aard en omvang van die inbreukmaking en die verlangde doel; • 'n vergelyking van die verhouding tussen die doel van die inbreukmaking en die individu se eiendom wat geaffekteer word; • 'n vergelyking tussen die aard van die eiendom en die omvang van die inbreukmaking. Ackermann R bevestig dat die vraag of die ontneming 'n onteiening daarstel, eers ter sprake sal kom indien aan bogemelde vereistes 79 725 par 57. Die hof volg dus die wyer benadering soos hierbo genoem. 80 726 par 59 94/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff voldoen is. 82 Waar die staat dus reguleringshandelinge uitvoer ten einde die ekonomiese voorspoed, veiligheid en gesondheid van sy onderdane te bevorder deur eiendom in privaatbesit te laat, maar beperkings op die gebruik daarvan plaas, sal dit met inagneming van hierdie toets, legitieme ontnemings wees indien aan die vereistes gestel in artikel 25(1) voldoen is. g p g ( ) 84 Beckenstrater v Sand River Irrigation Board 1964 4 SA 510 (T) 515B-C; Gildenhuys en Grobl p g g 83 Tongaat Group Ltd v Minister of Agriculture 1977 2 SA 961 (A) 972D. 4.2 Onteiening In die voor-konstitusionele era is die onteieningsbegrip gedefinieer om die volgende betekenis te omsluit: "[D]ie gewone betekenis van die woord 'onteien' verwys na 'n handeling deur die Staat (of ander bevoegde instansie) waardeur o.a. grond, van die eienaar ontneem word en die eiendom van die Staat word." 83 Die kern van onteiening was dat regte in eiendom en eiendom nie bloot van die individu weggeneem is nie, maar dat daardie regte weer in die staat of ander bevoegde instansies gevestig het. Hierdie vestigingsvereiste is so rigied toegepas dat daar nie van onteiening sprake was indien die wegneem van regte nie gepaard gegaan het met 'n meegaande vestiging daarvan in die Staat nie - "Firstly, the ordinary meaning of 'expropriate' is to 'dispossess of ownership, to deprive of property' … but in statutory provisions … it is generally used in a wider sense as meaning not only dispossession or deprivation but also appropriation by the expropriator of the particular right, and the abatement or extinction, as the case may be, of any other existing right held by another which is inconsistent with the appropriated right." 84 Die vraag is of hierdie definisie ook in die na-konstitusionele era Die vraag is of hierdie definisie ook in die na-konstitusionele era Die vraag is of hierdie definisie ook in die na-konstitusionele era p g g Tongaat Group Ltd v Minister of Agriculture 1977 2 SA 961 (A) 972D. 82 726 par 59. Indien nie aan die vereistes van a 25(1) voldoen is nie, moet 'n ondersoek eers gedoen word in terme van a 36 om te bepaal of die beperking geregverdig is alvorens die konstitusionele geldigheid van die bepaling bevraagteken word. 83 Tongaat Group Ltd v Minister of Agriculture 1977 2 SA 961 (A) 972D. 84 Beckenstrater v Sand River Irrigation Board 1964 4 SA 510 (T) 515B-C; Gildenhuys en Grobler 3 31 95/112 95/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 werkbaar is. Van der Walt huldig die opinie dat dit onhoudbaar is om 'n voor- konstitusionele uitleg aan 'n na-konstitusionele begrip te verleen. 85 In die hieropvolgende bespreking van die begrip onteiening sal die howe se hantering van hierdie begrip ontleed word. 85 Van der Walt "Moving towards recognition of constructive expropriation? Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (SCA)" 2002 THRHR 469. 86 2002 7 BCLR 702 (KH) 87 Sien par 4.1; Van der Walt 115. 90 Badenhorst "Compensation for purposes of the property clause in the new South African Constitution" 1998 De Jure 253. p y 86 2002 7 BCLR 702 (KH). 91 Van der Merwe 294 295. 92 Badenhorst "Enkele opmerkings na aanleiding van die moderne Suid-Afrikaanse onteieningsreg" 1998 Obiter 31. 86 2002 7 BCLR 702 (KH). 87 Sien par 4.1; Van der Walt 115. p ; 88 Chaskalson et al hfst 31 14. 89 A 25(2) 25(3) l t 25(4) di G d t p ; Chaskalson et al hfst 31 14. Aa 25(2) en 25(3) gelees met a 25(4) van die Grondwet. p g g g g 93 Badenhorst 1998 De Jure 253; Badenhorst Expropriation http://fpbwin2/butterworthslegal/lpext.dll/BCLLC …/2443?f 10 Okt. 91 Van der Merwe 294-295. lson et al hfst 31 14. ) en 25(3) gelees met a 25(4) van die Grondwet. C f f S f C Chaskalson et al hfst 31 14. Aa 25(2) en 25(3) gelees met a 25(4) van die Grondwet. Badenhorst "Compensation for purposes of the property clause in the new South African Constitution p ; 88 Chaskalson et al hfst 31 14. ( ) 87 Sien par 4.1; Van der Walt 115. ( ) g ( ) t "Compensation for purposes of the property clause in the new South African Constitution" 1998 De erwe 294-295. "Enkele opmerkings na aanleiding van die moderne Suid Afrikaanse onteieningsreg" 1998 Obiter 31 p 88 Chaskalson et al hfst 31 14. p p p p p y 3. r Merwe 294-295. orst "Enkele opmerkings na aanleiding van die moderne Suid-Afrikaanse onteieningsreg" 1998 Obiter 3 88 C as a so et a st 3 89 Aa 25(2) en 25(3) gelees met a 25(4) van die Grondwet. Van der Merwe 294-295. adenhorst "Enkele opmerkings na aanleiding van die moderne Suid-Afrikaanse onteieningsreg" 1998 O 91 Van der Merwe 294-295. Gesag vir hierdie standpunt word gevind in Modderklip Boerdery (Pty) Ltd v Modder East Squatters 95 - waar Marais R die volgende opmerking maak: Gesag vir hierdie standpunt word gevind in Modderklip Boerdery (Pty) Ltd v Modder East Squatters 95 - waar Marais R die volgende opmerking maak: "The Act does not authorise the informal expropriation by unlawful invaders of land from its landowner. If the Act purported to do so it would plainly be unconstitutional, particularly as such expropriation would be an expropriation without provision for compensation …" 96 94 Onteieningswet 63 van 1975. g 95 2001 4 SA 385 (W). ( ) 97 Sien verder Southwood 15; Cape Town Municipality v Abdulla 1976 2 SA 370 (K) 374-376; Apex Mines LTD v Administrator, Transvaal 1988 3 SA 1 (A). ( ) 96 2001 4 SA 385 (W) 395. 95 2001 4 SA 385 (W). 96 2001 4 SA 385 (W) 395. 4.2.1 Onteiening as administratiewe handeling 86 Die feite in First National Bank v South African Revenue Services 86 het hulle nie daartoe geleen dat die konstitusionele hof 'n definisie van die begrip onteiening kon gee nie. Bevestiging is egter verkry vir die standpunt dat onteiening as 'n sub-kategorie van ontneming beskou word. 87 Bo en behalwe die feit dat onteiening moet voldoen aan die 88 Die feite in First National Bank v South African Revenue Services 86 het hulle nie daartoe geleen dat die konstitusionele hof 'n definisie van die begrip onteiening kon gee nie. Bevestiging is egter verkry vir die standpunt dat onteiening as 'n sub-kategorie van ontneming beskou word. 87 Bo en behalwe die feit dat onteiening moet voldoen aan die vereistes wat vir ontneming gestel is, word twee verdere geldigheidskriteria gestel. 88 Onteiening mag alleen ter bevordering van openbare doeleindes of in openbare belang geskied en dit moet gepaard gaan met die betaling van billike en regverdige kompensasie aan die benadeelde. 89 ontneming beskou word. 87 Bo en behalwe die feit dat onteiening moet voldoen aan die vereistes wat vir ontneming gestel is, word twee verdere geldigheidskriteria gestel. 88 Onteiening mag alleen ter bevordering van openbare doeleindes of in openbare belang geskied en dit moet gepaard gaan met die betaling van billike en regverdige kompensasie aan die benadeelde. 89 vereistes wat vir ontneming gestel is, word twee verdere geldigheidskriteria gestel. Onteiening mag alleen ter bevordering van openbare doeleindes of in openbare belang geskied en dit moet gepaard gaan met die betaling van billike en regverdige kompensasie aan die benadeelde. 89 Onteiening is, wat die regsgebiede waarbinne die begrip funksioneer aanbetref, van nature dualisties. 90 Vanuit 'n sakeregtelike perspektief word dit beskou as 'n oorspronklike wyse van eiendomsverkryging. 91 Vanuit 'n administratiefregtelike perspektief word dit egter as 'n administratiewe handeling beskou. 92 Badenhorst stel dit duidelik, dat ten einde konstitusioneel te wees, onteiening aan die gestelde vereistes in artikels 25(1) en 25(2) van die Grondwet moet voldoen en dat administratiewe geregtigheid moet geskied. 93 Die wet waardeur die 96/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff betrokke onteiening gemagtig word, moet die korrekte administratiewe prosedure voorskryf of bepaal dat die bepalings van die Onteieningswet 94 toepassing vind. Indien sekere staatsoptredes derhalwe in wese op onteiening neerkom, en daar nie voorsiening gemaak is vir die korrekte administratiewe prosedures nie, of geen kompensasie aangebied word nie, is sodanige onteiening SA 385 (W). SA 385 (W) 395. S C S 95 2001 4 SA 385 (W). 96 2001 4 SA 385 (W) 395. 97 Sien verder Southwood 15; Cape Town Municipality v Abdulla 1976 2 SA 370 (K) 374-376; Apex Mines LTD v 94 Onteieningswet 63 van 1975. 95 2001 4 SA 385 (W) SA 385 (W) 395. rder Southwood 15; Cape Town Municipality v Abdulla 1976 2 SA 370 (K) 374-376; Apex Mines LTD strator Transvaal 1988 3 SA 1 (A) 98 Harksen v Lane NO 1997 11 BCLR 1489 (KH). Hierdie standpunt word ook onderskryf in Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (HHA) 1246F-C. 99 1502 C [32]. 4.2.2 Na-konstitusionele interpretasie van die begrip onteiening In die bogaande bespreking is aangetoon dat daar voor 1996 geensins sprake was van onteiening waar bestaande regte bloot uitgewis is of verval het, sonder die meegaande vestiging van daardie regte in die Staat nie. 97 Die vraag kan nou tereg gevra word of hierdie beskouing nog geldig is in die lig van die bepalings van artikel 25(2) van die Grondwet, uitsprake deur die howe na 1993 en kommentaar deur konstitusionele regsgeleerdes. As die mosaïek van beskikbare gesag van nader bestudeer word, ontvou 'n interessante perspektief. 97/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 Wat onteiening aanbetref, is Harksen v Lane 98 die toonaangewende post- konstitusionele gesag. Goldstone R definieer onteiening soos volg: 99 Wat onteiening aanbetref, is Harksen v Lane 98 die toonaangewende post- konstitusionele gesag. Goldstone R definieer onteiening soos volg: 99 "[E]xpropriation (or compulsory acquisition as it is called in some other foreign jurisdictions) … involves acquisition of rights in property by a public authority for a public purpose." 100 Hieruit is dit duidelik dat die hof steeds die meegaande toeeieningshandeling as vereiste vir onteiening stel. Hierdie vereiste word ook gestel in Davies v Minister of Lands, Agriculture and Water Development 101 waar bevind is dat onteiening eers plaasvind wanneer die ontneming van so 'n aard is dat dit neerkom op compulsory acquisition. In Colonial Development v Outer West Local Council 102 maak Combrink R die obiter opmerking: "In any event expropriation involves appropriation ". Conradie R steun ook in First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue Services 103 op voor-konstitusionele gesag wanneer hy sê: "The effect of an expropriation is to vest ownership (of land) in the government.". In Lebowa Mineral Trust Beneficiaries Forum v President of the Republic of South Africa 104 bevind Daniels R soos volg: 105 "It follows that the expropriations to which section 25(2) refers are instances where the Hieruit is dit duidelik dat die hof steeds die meegaande toeeieningshandeling as vereiste vir onteiening stel. Hierdie vereiste word ook gestel in Davies v Minister of Lands, Agriculture and Water Development 101 waar bevind is dat onteiening eers plaasvind wanneer die ontneming van so 'n aard is dat dit neerkom op compulsory acquisition. In Colonial Development v Outer West Local Council 102 maak Combrink R die obiter opmerking: "In any event expropriation involves appropriation ". [ ] 100 Badenhorst 1998 De Jure 252 onderskryf hierdie beskouing; Sien egter Van der Walt "Coming to grips with the new constitutional order: critical comments on Harksen v Lane NO" 1998 SAPR/PL 17–41se kritiek hierop. 101 Davies v Minister of Lands, Agriculture and Water Development 1997 1 SA 228 (ZS). "It follows that the expropriations to which section 25(2) refers are instances where the State, without the consent of the owner or of the property concerned, acquires that property or transfer it to a third party." 4.2.2 Na-konstitusionele interpretasie van die begrip onteiening Conradie R steun ook in First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue Services 103 op voor-konstitusionele gesag wanneer hy sê: "The effect of an expropriation is to vest ownership (of land) in the government.". In Lebowa Mineral Trust Beneficiaries Forum v President of the Republic of South Africa 104 bevind Daniels R soos volg: 105 "It follows that the expropriations to which section 25(2) refers are instances where the State, without the consent of the owner or of the property concerned, acquires that "It follows that the expropriations to which section 25(2) refers are instances where the State, without the consent of the owner or of the property concerned, acquires that property or transfer it to a third party." 103 First National Bank of SA Ltd t/a Wesbank v Commissioner, South African Revenue Services 2001 3 SA 310 (K) op 329. ( ) p 104 Lebowa Mineral Trust Beneficiaries Forum v President of The Republic of South Africa 2002 1 B 105 30. 98/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 Die regter brei uit: 106 "State interference with property which did not involve acquisition or transfer of property was not an expropriation irrespective of the extent of the interference." Uit bogenoemde passasies is dit duidelik dat die howe tans die geykte voor- konstitusionele waarde aan die inhoud van die onteieningsbegrip heg. Dit blyk verder dat verskeie konstitusionele skrywers hierdie benadering van die howe ondersteun of erkenning daaraan verleen. 107 Chaskalson is van oordeel dat die huidige beskouing van onteiening as volg saamgevat kan word: 108 Uit bogenoemde passasies is dit duidelik dat die howe tans die geykte voor- konstitusionele waarde aan die inhoud van die onteieningsbegrip heg. Dit blyk verder dat verskeie konstitusionele skrywers hierdie benadering van die howe ondersteun of erkenning daaraan verleen. 107 Chaskalson is van oordeel dat die huidige beskouing van onteiening as volg saamgevat kan word: 108 "The word 'expropriation' is now used almost interchangeably with 'compulsory acquisition…Although the Oxford English Dictionary records that the original meaning of 'expropriate' was 'to dispossess of ownership, to deprive of property', its legal meaning now includes an element of acquisition." Southwood huldig 'n ooreenstemmende standpunt: 109 Southwood huldig 'n ooreenstemmende standpunt: 109 "When a person acquires rights in property, whether all rights in it, or only some of them, another person loses those rights. 106 31. 107 Van der Walt "Compensation for excessive or unfair regulation: A comparative overview of constitutional practice relating to regulatory takings" 1999 SAPR/PL 279: "The most obvious general difference is that regulation does not acquire or appropriate the property for the state, while expropriation does." 108 Chaskalson et al hfst 31 14 4.2.2 Na-konstitusionele interpretasie van die begrip onteiening Compulsory acquisition of such rights by the one implies their involuntary loss by the other." Carey Miller en Pope is egter van oordeel dat onteiening plaasvind waar die benadeelde die kern van sy ius abutendi verloor: 110 Carey Miller en Pope is egter van oordeel dat onteiening plaasvind waar die benadeelde die kern van sy ius abutendi verloor: 110 Carey Miller en Pope is egter van oordeel dat onteiening plaasvind waar die benadeelde die kern van sy ius abutendi verloor: 110 "Expropriation - involving a loss of the core constituent right of disposal (ius abutendi)- necessarily calls for compensation while the lesser form of loss involved in a deprivation does not." "Expropriation - involving a loss of the core constituent right of disposal (ius abutendi)- necessarily calls for compensation while the lesser form of loss involved in a deprivation does not." "Expropriation - involving a loss of the core constituent right of disposal (ius abutendi)- necessarily calls for compensation while the lesser form of loss involved in a deprivation does not." g q 108 Chaskalson et al hfst 31 14. Dit behoef geen betoog dat hierdie toe-eieningshandeling sonder die 109 Southwood 1. 99/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff instemming van die eienaar van die betrokke eiendom geskied nie. 111 Die onteiende kan egter die aangebode vergoedingsbedrag aanveg. 112 Uit die bewoording van die toepaslike artikel blyk dit ook dat alleen die staat 113 eiendom kan onteien. Die staat kan die onteiende regte aan 'n derde party oordra. 114 Uit bogenoemde is dit egter duidelik dat die Suid-Afrikaanse howe nie in die onteieningsreg eise teen die staat, wat gebaseer is op staatsinmenging of regulering van eiendomsregte en nie verband hou met die direkte toe-eiening van regte deur of ten behoewe van die staat, 115 sal toelaat nie. 116 4.2.3 Die leerstuk van konstruktiewe onteiening Die vraag ontstaan egter wat die regsposisie is in gevalle waar die staat 'n reguleringshandeling uitvoer en geen regte in die eiendom vir homself toe-eien nie maar die gevolge uiters nadelig vir die reghebbende is. Ter illustrasie kan erwe wat deur 'n plaaslike owerheid gesoneer is as residensieel 3 en later hersoneer word na residensieel 1, vermeld word. Aangesien geen regte in die staat gevestig het nie, is hier nie van onteiening sprake nie en kan die reghebbende nie op enige vergoeding aanspraak maak nie. Die reghebbende kan skade ly in die proses en die vraag ontstaan of daar geen remedie tot sy beskikking is waardeur hy vergoeding kan eis nie. Dit wil voorkom asof 'n sub-kategorie onteiening, naamlik konstruktiewe y g ( ) ; 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. y g ( ) ; 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. y g ( ) ; 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. y g ( ) 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. 112 Onteieningswet 63 van 1975 a 14; Southwood 69. g 113 Staat word hier in die wye sin gebruik en sluit alle owerheidsinstansies in; Groengras Eiendom Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T) 137. p ( ) 114 By gebrek aan enige ander voorskrifte in die magtigende wetgewing, gaan die dominium op die staat oor op die stadium wat die onteieningskennisgewing aan die huidige eienaar van die eiendom gelewer word. Selfs waar die eiendom ter sprake grond is, word geen formele akte van oordrag benodig om eienaarskap oor te dra nie - Nel Jones Conveyancing in South Africa (1991) 92; Mathiba v Moschke 1920 AD 354. 111 Chaskalson et al hfst 31 15. 111 Chaskalson et al hfst 31 15. d hier in die wye sin gebruik en sluit alle owerheidsinstansies in; Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v ein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T) 137. 112 Onteieningswet 63 van 1975 a 14; Southwood 69. g 113 Staat word hier in die wye sin gebruik en sluit alle owerheidsinstansies in; Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants 2002 1 SA 125 (T) 137. 114 By gebrek aan enige ander voorskrifte in die magtigende wetgewing, gaan die dominium op die staat oor op die stadium wat die onteieningskennisgewing aan die huidige eienaar van die eiendom gelewer word. Selfs waar y g ( ) 115 Chaskalson et al hfst 31 14; Hou egter in gedagte dat dit nie eise teen die staat wat gegrond is op onregmatige dade uitsluit nie - Gildenhuys 2. Dit wil voorkom asof 'n sub-kategorie onteiening, naamlik konstruktiewe 111 Chaskalson et al hfst 31 15. 116 Let egter op die uitspraak van Kondile R in Geyser v Msunduzi Municipality 2003 (3) BCLR 235 (N) 250 waar hy onteiening tipeer as ‘a taking away of property’. Hierdie beskouing is nie in lyn met bestaande regspraak nie. ( ) 118 Sien egter Van der Walt se kritiek op hierdie argument - Van der Walt "Moving towards recognition of constructive expropriation? Steinberg v South Peninsula Municipality 2001 4 SA 1243 (SCA)" 2002 THRHR 459-473; Die uitspraak in First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Services 2002 7 BCLR 702 (KH) bevestig dat die bestaande verskil tussen ontneming en onteiening nie noodwendig in die konstitusionele bestel toepassing sal vind nie. 120 In sy minderheidsuitspraak in Ndlovu v Ngcobo: Bekker and another v Jika 2002 (4) All SA 384 (SCA) bevestig Olivier AR dat enige vorm van onteiening wat nie met vergoeding gepaardgaan nie in stryd is met beide die gemenereg en die Grondwet. g p g y 117 2001 4 SA 1243 (HHA) 1246C-F. 100/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff onteiening, besig is om in die Suid-Afrikaanse reg te ontwikkel. Cloete AR het in Steinberg v South Peninsula Municipality 117 bevind dat daar wel ruimte is vir die ontwikkeling van 'n leerstuk van konstruktiewe onteiening in die Suid-Afrikaanse reg. Hy is egter nie oortuig dat dit tot regsekerheid sal bydra nie, aangesien so leerstuk die onderskeid tussen ontneming en onteiening kan verdof. 118 Van der Walt verwelkom egter die ruimte wat vir die ontwikkeling van hierdie leerstuk gelaat is. 119 Hy noem dat dit gevalle sal insluit waar die onteieningshandeling nie onderneem is ingevolge onteieningswetgewing en -prosedures nie en geen voorsiening gemaak is vir die betaling van vergoeding nie. Skrywer hiervan is van oordeel dat hierdie kriteria die werking van die leerstuk sal verskraal. Indien 'n owerheidshandeling in wese op onteiening neerkom en die korrekte administratiewe prosedure is nie gevolg nie, is sodanige handeling per se onkonstitusioneel. 120 Die leerstuk van konstruktiewe onteiening sal met groot vrug gebruik kan word in gevalle waar die reguleringshandelinge van die staat so 'n geweldige inperking op die uitoefening van die reghebbende se regte in die eiendom meebring, dat dit die houer van die reg die bevoegdheid ontneem om enige van sy regte uit te oefen. Al vestig hier geen regte in die staat nie, word die reghebbende onvergelykbare skade berokken. Dit sal uitkoms bied in gevalle soos gerapporteer in Apex Mines v Administrator Transvaal 121 waar regte totaal uitgewis is, maar dit nie as onteiening beskou is nie aangesien daardie regte nie in die staat 119 Van der Walt 2002 THRHR 459. 120 In sy minderheidsuitspraak in Ndlovu v Ngcobo: Bekker and another v Jika 2002 (4) All SA 384 (SCA) bevestig Olivier AR dat enige vorm van onteiening wat nie met vergoeding gepaardgaan nie in stryd is met beide die gemenereg en die Grondwet. SA (A) 120 In sy minderheidsuitspraak in Ndlovu v Ngcobo: Bekker and another v Jika 2002 (4) All SA 384 (SCA) bevestig Olivier AR dat enige vorm van onteiening wat nie met vergoeding gepaardgaan nie in stryd is met beide die gemenereg en die Grondwet. 101/112 101/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff gevestig het nie en geen vergoeding derhalwe aan die benadeeldes betaal is nie. 100/112 Na die uitspraak in First National Bank v South African Revenue Services 122 het die rigiede onderskeid wat getref is tussen reguleringshandelinge van die staat en onteiening, vervaag. Met verwysing na die voldoende redes-toets 123 wat ontwikkel is om te bepaal of die inbreukmaking op eiendom arbitrêr is, kom dit tog voor asof die toepassingsgebied vir die leerstuk van konstruktiewe onteiening ingeperk is aangesien die vraag na die "appropriate relationship between means and ends, between the sacrifice the individual is asked to make and the public purpose this is intended to serve" 124 reeds vroeg in die ondersoek na die konstitusionele geldigheid van die inbreukmaking gevra word. Twee onlangse gewysdes wat stilswyend ondersteuning verleen vir die leerstuk van konstruktiewe onteiening is Modderklip Boerdery (Pty) Ltd v Modder East Squatters 125 en Groengras Eiendomme (Pty) Ltd v Elandsfontein Unlawful Occupants. 126 In beide hierdie gewysdes verwys die hof na onteiening, sonder dat aan die tradisionele vereistes vir die begrip voldoen is. Tradisioneel sou hierdie tipe optrede geensins as onteiening geklassifiseer kon word nie. Dit wil dus voorkom asof die howe in die rigting beweeg om die Grondwet en ander wetgewing in hierdie verband op 'n "context- sensitive, flexible and open-minded" 127 wyse te benader. 122 2002 7 BCLR 702 (KH) 724. 123 Par 4.1. 124 First National Bank v SARS 2002 7 BCLR 702 (KH) 739 par 98. 125 2001 4 SA 385 (W). 126 2002 1 SA 125 (T). 127 Van der Walt 2002 THRHR 473. 5 Die impak van die Nasionale Waterwet 36 van 1998 Wanneer 'n studie gedoen word om te bepaal of die bepalings van die Nasionale Waterwet waardeur inbreuk gemaak word op bestaande watergebruiksregte, op ontneming of onteiening neerkom, moet die 102/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff bepaling van artikel 25(8) van die Grondwet nie uit die oog verloor word nie. Artikel 25 (8) maak uitdruklik daarvoor voorsiening dat die staat wel kan afwyk van die voorskrifte wat in artikel 25 gestel is, mits dit met die oog op die hervorming van regte in grond, water en verwante aangeleenthede gedoen is. Sodanige afwyking moet in ooreenstemming met die bepalings van artikel 36(1) van die Grondwet geskied. Waar stappe om waterhervorming dus geneem word om die gevolge van rassediskriminasie uit die verlede aan te spreek, mag van 25128 die voorskrifte van artikel afgewyk word indien die betrokke maatreëls nie met die bepalings van artikel 36(1) bots nie. 129 die voorskrifte van artikel afgewyk word indien die betrokke maatreëls nie met die bepalings van artikel 36(1) bots nie. 129 die voorskrifte van artikel afgewyk word indien die betrokke maatreëls nie met die bepalings van artikel 36(1) bots nie. 129 129 Southwood 33. Asmal "The active promotion of the values of the Constitution in a new water law for South Africa" 1997 The Human Rights and Constitutional Law Journal of South Africa 3 stel dit duidelik dat die oogmerke met waterhervorming juis is om te verseker dat ongeregtighede van die verlede aangespreek word - "South Africa's water law must then reflect the principles of the Constitution." y p p p 131 Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. p p 130 Gildenhuys en Grobler Purpose http://fpb-win2/butterworthslegsl/lpext.dll/ LAWSA.nfo/4…/78d72 128 A 25 van die Grondwet. p p Gildenhuys en Grobler Purpose http://fpb-win2/butterworthslegsl/lpext.dll/ LAWSA.nfo/4…/78d72?f 16 O Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. 128 A 25 van die Grondwet. 129 Southwood 33. Asmal "The active promotion of the values of the Constitution in a new water law for South Africa" 1997 The Human Rights and Constitutional Law Journal of South Africa 3 stel dit duidelik dat die oogmerke met waterhervorming juis is om te verseker dat ongeregtighede van die verlede aangespreek word - "South Africa's water law must then reflect the principles of the Constitution." 130 Gildenhuys en Grobler Purpose http://fpb-win2/butterworthslegsl/lpext.dll/ LAWSA.nfo/4…/78d72?f 16 Okt. 131 Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. 5.1 Die Nasionale Waterwet 36 van 1998 Die voor-1998 waterwetgewing was hoofsaaklik gebaseer op Romeinse en Romeins- Hollandse regsbeginsels. Waar dit die hoofdoelstelling van grondeienaars in die Romeinse en Romeins-Hollandse reg was om die kanalisering van die vloei van surplus water oor hul eiendom te verhoed, is dit juis die tekort aan standhoubare waterbronne wat grondeienaars in Suid-Afrika bekommer. Die toepassing van die bestaande Romeinse en Romeins-Hollandse regsbeginsels op plaaslike omstandighede was dus te bevraagteken. 130 In die kort historiese oorsig van die ontwikkeling van die regstatus van water 131 is aangedui dat 'n onderskeid in die 1956 Waterwet getref is tussen privaatwater en openbare water. 132 Eksklusiewe gebruiksbevoegdhede ten opsigte van vloeiende water in openbare riviere is verleen aan oewereienaars en persone wat 'n reg van toegang 103/112 130 Gildenhuys en Grobler Purpose http://fpb win2/butterworthslegsl/lpext.dll/ LAWSA.nfo/4…/78d72 131 Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. y p p p g p 131 Par 2.3. 132 A 1 van die Waterwet 54 van 1956. 133 Lazarus en Currie "Water law reform: Assessing the constitutionality of restrictions on the right to use water" 1996 The Human Rights and Contitutional Law Journal of Southern Africa 12. Let egter daarop dat hierdie reg beperk was tot die hoeveelheid water wat die oewereienaar voordelig kon gebruik. Klug "Water law reform under the new Constitution" 1997 The Human Rights and Contitutional Law Journal of Southern Africa 7. 134 Minister van Waterwese v Mostert 1964 2 SA 656 (A) 667 g 134 Minister van Waterwese v Mostert 1964 2 SA 656 (A) 667. g 134 Minister van Waterwese v Mostert 1964 2 SA 656 (A) 667. p p ( ) 137 Aanhef van die Nasionale Waterwet. 138 Bylae 1 van die Nasionale Waterwet lys die spesifieke g waarvoor geen magtiging nodig is nie. g ( ) ; y 136 Scheepers Practical Guide to Law and Development (2000) 84. g ( ) y 136 Scheepers Practical Guide to Law and Development (2000) 84. ( ) 135 Stoffberg v All Stones 2000 2 SA 8 (A) 18; Gildenhuys "The Na 136 S h P i l G id L d D l (2000) 84 133 Lazarus en Currie "Water law reform: Assessing the constitutionality of restrictions on the right to use water" 1996 The Human Rights and Contitutional Law Journal of Southern Africa 12. Let egter daarop dat hierdie reg beperk was tot die hoeveelheid water wat die oewereienaar voordelig kon gebruik. Klug "Water law reform under the new Constitution" 1997 The Human Rights and Contitutional Law Journal of Southern Africa 7. 134 Minister van Waterwese v Mostert 1964 2 SA 656 (A) 667. 135 Stoffberg v All Stones 2000 2 SA 8 (A) 18; Gildenhuys "The National Water Act" 1997 De Rebus 59. 136 Scheepers Practical Guide to Law and Development (2000) 84. 137 Aanhef van die Nasionale Waterwet. 138 Bylae 1 van die Nasionale Waterwet lys die spesifieke gebruike waarvoor geen magtiging nodig is nie. 103/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff tot sodanige openbare riviere gehad het. 133 Aan die eienaar van privaatwater is dieselfde inhoudsbevoegdhede verleen as aan " 'n eienaar van grond". 134 Met die inwerkingtreding van die Nasionale Waterwet is die konsep van privaatwater en oewerregte heeltemal afgeskaf. 135 Billike toegang tot water en die gebruik van waterhulpbronne word deur die Wet nagestreef. 136 Deur weg te doen met die verdeling van water in verskillende kategorieë, moes die basis vir die toedeling van watergebruik verander. Die nuwe toedelingsbasis is voorafgegaan deur die kodifikasie van die "Nasionale Regering se oorhoofse verantwoordelikheid vir en gesag oor die nasie se waterhulpbronne en hul gebruik". 137 In terme van artikel 3(1) is die Nasionale Regering, handelend deur die Minister van Waterwese en Bosbou, aangestel as die openbare trustee van die nasie se waterhulpbronne. Artikel 4 handel met aansprake op watergebruik. Artikel 4(1) bepaal die gebruik van water vir doeleindes soos redelike huishoudelike gebruik, huishoudelike tuinmaak, dieresuiping, brandbestryding en ontspanningsgebruike. Vanweë die beperkte invloed wat hierdie gebruike op 'n waterhulpbron het, is geen magtiging hiervoor nodig nie. 138 Die strydpunte rondom aansprake op watergebruik, kom hoofsaaklik na vore waar nywerhede en kommersiële boerdery ter sprake is. Die strydpunte rondom aansprake op watergebruik, kom hoofsaaklik na vore waar nywerhede en kommersiële boerdery ter sprake is. Artikel 4(2) bepaal dat 'n persoon kan voortgaan met 'n bestaande wettige watergebruik ooreenkomstig artikel 34 maar artikel 4(4) bepaal 104/112 104/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff dat enige bestaande reg om water te gebruik, kragtens enige ander wet, vervang word met 'n aanspraak in terme van die Nasionale Waterwet. Alle watergebruikers wat water gebruik vir besproeiing, mynboudoeleindes, nywerheidsgebruik en voerkrale en nie hul water van 'n plaaslike owerheid, diensverskaffer, waterraad, besproeiingsraad, staatswaterskema of enige ander grootmaat watervoorsiener kry nie, is verplig om hul waterverbruik te registreer. 139 Hierdie registrasie is verpligtend ten einde die regering in staat te stel om die waterhulpbron te bestuur, 'n regverdige toedeling te verseker, die omgewing te beskerm en tariewe te hef op die verbruik van water. 140 Die praktiese implikasie hiervan is dat alle bestaande wettige watergebruiksregte, met die uitsondering van gebruike soos vermeld in artikel 4(1), met verloop van tyd gelisensieer sal word aangesien nie-registrasie daartoe aanleiding kan gee dat die reghebbende sy aanspraak op die gebruik van water in geheel kan verloor. g p; g j 140 Anon Registreer u waterverbruik http;/www.dwaf.gov.za/Projects/WARMS/ Afrikaans.htm 13 Jan 139 Anon Registreer u waterverbruik http;/www.dwaf.gov.za/Projects/WARMS/ Afrikaans.htm 13 Jan 142 Hfst 4 van die Nasionale Waterwet 26 van 1998. 143 Gildenhuys "Nasionale Waterwet" 6; Stark v Schreiber 2001 1 All SA 167 (K) 183. g p g j 1 Anon Registreer u waterverbruik http;/www.dwaf.gov.za/Projects/WARMS/ Afrikaans.htm 13 Jan. 2 Hf 4 di N i l W 26 1998 van die Nasionale Waterwet 26 van 1998. uys "Nasionale Waterwet" 6; Stark v Schreiber 2001 1 All SA 167 (K) 183. y ( ) an die Nasionale Waterwet vermeld die faktore wat in aanmerking geneem word by die toekenning van e of permit. 143 Gildenhuys Nasionale Waterwet 6; Stark v Schreiber 2001 1 All SA 167 (K) 183. 144 A 27 van die Nasionale Waterwet vermeld die faktore wat in aanmerking geneem word by die toekenning van 'n lisensie of permit. 103/112 141 Waar watergebruiksregte voorheen aan die grondstuk van die reghebbende gekoppel was, kan iemand nou slegs geregtig wees om water te gebruik indien die gebruik kragtens die Nasionale Waterwet toelaatbaar is. 142 'n Persoon wat in die verlede as gevolg van die bepalings van die 1956 Waterwet dus eksklusiewe gebruiksbevoegdhede ten opsigte van water gehad het verkry nou bloot 'n watervergunning. 143 Hierdie vergunning word diskresionêr toegeken 144 en duur nie onbeperk nie. Dit moet ooreenkomstig die bepalings van die Wet hersien word na verstryking van die vervaltermyn wat in die lisensie vermeld word. 145 Bestaande watergebruiksregte, wat as eiendom geklassifiseer kon word, het vir die individu verlore gegaan en p; g j eer u waterverbruik http;/www.dwaf.gov.za/Projects/WARMS/ Afrikaans.htm 13 Jan. 145 A 49(1) van die Nasionale Waterwet. ( ) 146 2002 7 BCLR 702 (KH). ( ) 146 2002 7 BCLR 702 (KH). ( ) 147 726 par 60. 105/112 105/112 105/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff die vraag is of die inbreukmaking op hierdie eiendom, as onteiening geklassifiseer kan word. Dat die wetgewer bewus was van die verreikende gevolge wat hierdie wetgewing op bestaande watergebruiksregte kan hê, word weerspieël deur die bepalings van artikel 22(6). Hier word voorsiening gemaak vir die betaling van vergoeding aan enige persoon of instansie wat om 'n lisensie ten opsigte van 'n bestaande wettige watergebruik aansoek doen en wie se aansoek geweier is of toegestaan is vir 'n mindere gebruik as die bestaande wettige watergebruik, indien die inkorting of weiering ernstige benadeling vir die ekonomiese lewensvatbaarheid van die persoon of instansie se onderneming teweegbring. 147 726 par 60. 5.2 Voldoen die toepaslike bepalings van die Nasionale Waterwet aan die vereistes soos neergelê in First National Bank of SA Limited t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Services? In First National Bank v South African Revenue Services 146 is dit baie duidelik gestel dat enige ondersoek na die konstitusionele houdbaarheid van 'n inbreukmaking op eiendom by artikel 25(1) begin. 147 Dit is voor die hand liggend dat die bepalings vervat in die Nasionale Waterwet algemeen geldend is. Vervolgens moet bepaal word of die bepalings vervat in artikel 4(4) ingevolge waarvan bestaande gevestigde regte vervang word met aansprake in terme van hierdie Wet, arbitrêr is. Bestaan daar voldoende redes vir die inbreukmaking op die eiendom, ten einde hierdie bepalings konstitusioneel te regverdig? Die doel van die Nasionale Waterwet is om die volhoubare gebruik van water tot voordeel van alle gebruikers te bewerkstellig. 148 Een persoon se eksklusiewe gebruiksreg op water word afgeweeg teen 'n nasie se 106/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 behoefte aan volhoubare waterhulpbronne. Erkenning word verleen aan die feit dat water 'n skaars en oneweredig verdeelde natuurlike hulpbron is, wat op verskillende plekke in verskillende vorme voorkom, en deel vorm van 'n "unitêre interafhanklike kringloop". 149 Ten spyte daarvan dat water 'n definitiewe ekonomiese potensiaal het, blyk dit duidelik uit die bewoording van artikel 3(1) van die Nasionale Waterwet dat die regering nie hier inbreuk maak op bestaande regte ten einde sy eie ekonomiese situasie te verbeter nie. Die regering kom bloot sy versorgingsplig teenoor landsburgers deur die bepalings van hierdie Wet na. 150 Wanneer 'n vergelyking tussen die aard en omvang van die inbreukmaking en die doel van die Nasionale Waterwet getref word, kom 'n duidelik omlynde nexus tussen die inbreukmaking en die doel waarvoor dit gedoen word, na vore. Die opoffering wat van die individu verlang word en die openbare doel wat nagestreef word 151 moet binne die konteks van volhoubare ontwikkeling en die doel en gees van die Nasionale Waterwet en die Grondwet geplaas word. Hieruit blyk dit dat die bepalings van artikel 4(4) waardeur bestaande wettige watergebruiksregte vervang is, nie arbitrêr is nie. 150 Die Skrif verklaar dat die owerheid deur God ingestel is (Rom 13:1-7). God verleen groot bestuursmag aan die staat (Gen 9:5, 6). Die staat is egter ook as rentmeester aangestel oor die individue wat aan sy mag ondergeskik is. Vanuit die aard en rigting van die staat as samelewingsverband staan die versorgingsreëlings wat met betrekking tot die staat se onderdane getref word, voorop. Hierdie versorgingsplig kom prakties tot uiting in die staat se regsbenadering -Koning, Kuiper, Van de Langemaat De verzorgingstaat voorbij (1996) 21. ; g 149 Anon Proposed First Edition – National Water Resource Strategy - Summary (2002) 3; Aanhef van Nasionale Waterwet. 148 Asmal 1997 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 3; aa 2, 3(1) Wet 36 van 1998; Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 11. g g g g, p , g g g 151 First National Bank v SARS 2002 7 BCLR 702 (KH) 739 par 98. 1998; Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 11. 149 Anon Proposed First Edition – National Water Resource Strategy - Summary (2002) 3; Aanhef van Nasionale Waterwet. 153 Southwood 15. 154 Daar is diegene wat van mening is dat die bestaande waterregte wel deur die staat teruggeneem moes word, alvorens die staat weer oor die nodige inhoudsbevoegdhede kon beskik om gemelde regte te vervang. Geen grond vir sodanige beskouing word egter in die Nasionale Waterwet gevind nie. Gildenhuys "Nasionale Waterwet" 14 stel dit so: "In die omskakeling van 'n ou stelsel na 'n nuwe stelsel, bly sommige van hierdie bestaande regte en aansprake wat onder die ou stelsel bestaan het, onvermydelik in die slag." 155 Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 12 153 Southwood 15. 5.3 Kan hierdie ontneming as 'n onteiening geklassifiseer word? In die voorafgaande bespreking het dit duidelik na vore gekom dat die begrip onteiening so geïnterpreteer word dat dit alleen daardie gevalle 148 Asmal 1997 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 3; aa 2, 3(1) Wet 36 van 1998; Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 11. 149 Anon Proposed First Edition National Water Resource Strategy Summary (2002) 3; Aanhef van Nasionale 107/112 107/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff insluit waar die betrokke regte in die staat, of sy genomineerde, vestig. 152 Southwood het dit onomwonde gestel dat onteiening nie geïnterpreteer word "to include situations where some rights are extinguished without some transfer of such rights" 153 nie. Daar is in die Nasionale Waterwet geen sprake van die opneem of oorneem van bestaande waterregte deur die regering nie. Daar word ook nie in die Wet voorsiening gemaak vir die vestiging van bestaande wettige watergebruiksregte in die regering, of enige ander instansie nie. Artikel 4(4) meld ondubbelsinnig dat bestaande watergebruiksregte vervang word. 154 Voor-1998 watergebruiksregte het tot niet gegaan in die regsubjek se hande. In die bespreking handelend met die aard van die regstatus van water is aangetoon dat die staat nooit eiendomsreg op water aan enige individu verleen het nie. Die staat het watergebruik gereguleer en verkies om dit te doen deur die bepalings van die 1956 Waterwet. Sedertdien het wetenskaplike navorsing die interafhanklikheid van die watersiklus in geheel beklemtoon. 155 Politieke omstandighede in Suid-Afrika het radikaal verander en ten einde te verseker dat Suid-Afrika se waterreg die beginsels van die Grondwet weerspieël, moes die wyse waarop waterbeheer gereguleer is, aangepas word. Die vraag kan inderdaad gevra word of die maatreëls getref onder die Nasionale Waterwet gesien in die lig van die bepaling van artikel 3(1) van die Wet, nie bloot 'n kodifikasie van die dominus fluminis beginsel is nie. Die verwysing na artikel 25(3) van die Grondwet in artikel 22(7) van die Nasionale Waterwet wat handel met die bepaling van die bedrag van 152 Par 42 2. g p y g 155 Lazarus en Currie 1996 The Human Rights and Constitutional Law Journal of Southern Africa 12 156 Dit blyk duidelik uit die bepalings en gees van die Wet, dat die wetgewer nie beoog het om enige individu se bedryf ten gronde te laat gaan as gevolg van die bepalings in die Wet nie. Die doel van die Wet is nie die verkryging van politieke mag nie, maar die regverdige en billike verdeling van water. Waar 'n spesifieke individu dus buite verhouding tot ander, wat deur dieselfde wetgewing geraak word, benadeel word, kan dit as onvergelykbare nadeel beskou word 108/112 108/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff vergoeding wat in terme van artikel 22(6) betaalbaar is, is ook nie aanduidend daarvan dat onteiening as regsfiguur deur die wetgewer geantisipeer is nie. Die wetgewer het slegs voorsiening gemaak daarvoor dat die beginsels wat in artikel 25(3) van toepassing is, deur verwysing geïnkorporeer word om ook hier as riglyne te dien. Die bepalings van artikel 25(3) van die Grondwet sal ook slegs toepassing kan vind in die spesifieke gevalle wat reeds deur artikel 22(6) van die Nasionale Waterwet gedefinieer is en dit sluit nie alle gevalle waar inbreuk gemaak is op bestaande watergebruiksregte in nie. Slegs daardie gevalle waar die nadeel vir die reghebbende buite verhouding groot is tot die openbare doel wat met die Wet nagestreef word, word aangespreek. In die lig van die vereistes wat gestel word vir onteiening is skrywer nie oortuig daarvan dat die bepalings van artikel 4(4) van die Nasionale Waterwet op onteiening neerkom nie. 5.4 Konstruktiewe onteiening? Alhoewel die toepaslike bepalings van die Nasionale Waterwet nie voldoen aan die vereistes gestel vir onteiening nie, kan die inkorting van wettige bestaande watergebruike in sekere gevalle onvergelykbare nadeel vir die betrokke reghebbende teweegbring. Dit sal gevalle insluit waar die verhouding tussen die nadeel wat die individu ly en die openbare belang wat gedien word buite verhouding groot is. 156 Ten spyte van die feit dat geen regte in die staat vestig nie kan ernstige benadeling in die proses van regulering, aan die reghebbende toegereken word. Skrywer is van oordeel dat in hierdie gevalle sprake is van konstruktiewe onteiening of inverse condemnation. 157 In die voorafgaande gedeelte is daarop gewys dat die wetgewer voorsiening Alhoewel die toepaslike bepalings van die Nasionale Waterwet nie voldoen aan die vereistes gestel vir onteiening nie, kan die inkorting van wettige bestaande watergebruike in sekere gevalle onvergelykbare nadeel vir die betrokke reghebbende teweegbring. Dit sal gevalle insluit waar die verhouding tussen die nadeel wat die individu ly en die openbare belang wat gedien word buite verhouding groot is. 156 Ten 109/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff gemaak het vir die betaling van vergoeding in gevalle waar die inkorting van bestaande wettige watergebruike ernstige benadeling tot gevolg het. 158 Dit is bloot billik dat hierdie individue vergoed word aangesien 'n groter bydrae ten opsigte van die "laste van die gemeenskap" 159 van hulle geverg word, as van hul eweknieë. 160 159 Gildenhuys 1. 160 Dit is egter te betwyfel of vergoeding in terme van a 22(6) geëis sal kan word in gevalle waar watervoorsiening itv die lisensie voldoende is op die tydstip van uitreiking daarvan, maar omstandighede so verander dat dit op 'n later stadium nie meer voldoende is nie. Samevatting Die vraag wat hier ondersoek is, is of die staat, deur die bepalings van die Nasionale Waterwet, gevestigde regte in eiendom onteien het en of die inbreukmaking op eiendom slegs op 'n ontneming neerkom. In die eerste plek is aangetoon dat die eiendomskonsep in die Suid-Afrikaanse reg dermate uitgebrei het, dat weg beweeg is van die gedagte dat eiendomsreg (ownership) nie alleen die mees omvattende saaklike reg nie, maar ook die bron van alle beperkte saaklike regte is. Reeds voor die aanvang van die konstitusionele bedeling het nuwe regte ontwikkel wat onbekend was aan die Romeins-Hollandse regstelsel en is sowel die objek van 'n reg as regte self onder die begrip eiendom tuisgebring. Geen konstitusionele eiendomsbegrip is sedert 1993 in die Grondwet gedefinieer nie maar akademici, gesteun deur toepaslike hofuitsprake, is van oordeel dat hierdie ontwikkeling in die sakereg deur die Grondwet gesteun word, en dat die beskerming wat die eiendomsklousule verleen so ver sal strek om ook regte in eiendom te omsluit. Derhalwe kan die bestaande watergebruiksregte waaroor sekere individue in terme van die 1956 Waterwet beskik het, wel as eiendom geklassifiseer word. Uit die navorsing het dit verder geblyk dat die beskerming wat ingevolge artikel 25 verleen word, nie per se die beskerming van die individu se belang in sy persoonlike eiendom waarborg nie. In die lig van die gees 110/112 159 Gildenhuys 1. 158 Par 51 en5 2. 157 Sien par 4 2 3. 158 Par 51 en5 2. 159 Gildenhuys 1. 160 Dit is egter te betwyfel of vergoeding in terme van a 22(6) geëis sal kan word in gevalle waar watervoorsiening itv die lisensie voldoende is op die tydstip van uitreiking daarvan, maar omstandighede so verander dat dit op 'n later stadium nie meer voldoende is nie. 110/112 E van der Schyff PER/PELJ 2003(6)1 van die Grondwet en in ooreenstemming met bekende gemeenregtelike beginsels is dit juis die doel van die eiendomsklousule om 'n gelyke en regverdige balans te skep tussen die belange van die individu en die openbare belang. van die Grondwet en in ooreenstemming met bekende gemeenregtelike beginsels is dit juis die doel van die eiendomsklousule om 'n gelyke en regverdige balans te skep tussen die belange van die individu en die openbare belang. Artikel 25(1) magtig die inbreukmaking op privaateiendom in sekere omskrewe gevalle. Ten spyte van baie akademiese werke waarin gepoog word om die verskil tussen ontneming en onteiening uit een te sit, het die konstitusionele hof in First National Bank v South African Revenue Services 161 hierdie aangeleentheid vanuit 'n na-konstitusionele perspektief beskou en anders hanteer. Onteiening is omskryf as 'n subkategorie ontneming. Artikel 25(1) moet dus in alle gevalle waar 'n ondersoek na die konstitusionele geldigheid van inbreukmaking in eiendom geloods word, as beginpunt gebruik word. Eers wanneer dit vasstaan dat aan die vereistes van artikel 25(1) voldoen is, word die vraag gevra of die ontneming op onteiening neerkom. Artikel 25(1) magtig die inbreukmaking op privaateiendom in sekere omskrewe gevalle. Ten spyte van baie akademiese werke waarin gepoog word om die verskil tussen ontneming en onteiening uit een te sit, het die konstitusionele hof in First National Bank 161 'n Studie van na-konstitusionele gesag het aan die lig gebring dat die begrip onteiening, soos in die voor-konstitusionele era, nie bloot die wegneem van regte behels nie. 'n Meegaande toe-eieningshandeling is noodsaaklik om onteiening te vestig. Verder moet nie uit die oog verloor word dat onteiening ook 'n administratiewe handeling is wat aan die vereistes soos gestel in die Onteieningswet van 1975, moet voldoen nie. Dit het ook aan die lig gekom dat 'n leerstuk van konstruktiewe onteiening ontwikkel om voorsiening te maak vir daardie gevalle waar die praktiese uitwerking van 'n konstitusioneel geldige ontneming, onvergelykbare nadeel vir die betrokke reghebbende teweegbring. Hierna is sekere bepalings van die Nasionale Waterwet bestudeer. In artikel 4(4) word bepaal dat alle watergebruiksregte wat voor die inwerkingtreding van die Wet bestaan het, vervang word met aansprake ingevolge die Nasionale Waterwet. Eksklusiewe gebruiksregte is dus 161 2002 7 BCLR 702 (KH). 111/112 PER/PELJ 2003(6)1 E van der Schyff vervang met watervergunnings wat diskresionêr toegeken word. vervang met watervergunnings wat diskresionêr toegeken word. vervang met watervergunnings wat diskresionêr toegeken word. Nadat die doel van die Nasionale Waterwet opgeweeg is teen die nadeel wat individue, deur hierdie inbreukmaking op hul gevestigde regte, ly, is tot die gevolgtrekking gekom dat die nasie se behoefte aan volhoubare waterhulpbronne swaarder weeg as die individu se eksklusiewe gebruiksreg op water. 'n Konstitusioneel houdbare ontneming het plaasgevind. Aangesien die staat egter geen regte toegeëien het in hierdie proses nie word tot die slotsom gekom dat hierdie bepaling nie op die onteiening van eiendom neerkom nie. Gesien in die lig van die feit dat situasies wel kan ontstaan waar bepaalde individue uitermate benadeel word deur die verandering in die basis vir die toedeling van watergebruik, is inverse condemnation of konstruktiewe onteiening moontlik ter sprake. Artikel 22 van die Nasionale Waterwet maak voorsiening vir die betaling van vergoeding aan benadeeldes in spesifieke gevalle. Die inbreukmaking op eiendom wat deur die werking van die Nasionale Waterwet plaasvind, is by uitstek 'n voorbeeld van individuele belang wat moet swig voor openbare behoefte. Tog word 'n proporsionele balans gehandhaaf deur die moontlikheid van die betaling van vergoeding aan benadeeldes in gevalle wat dit regverdig. 112/112

https://journals.assaf.org.za/index.php/per/article/download/2859/2768