diff --git "a/bylatypov/Яра_tat.txt" "b/bylatypov/Яра_tat.txt" new file mode 100644--- /dev/null +++ "b/bylatypov/Яра_tat.txt" @@ -0,0 +1,741 @@ +Аяз Гыйләҗев +Яра + +Борынгы Болгарда дуамал аксөякләрнең берсе, юк кына гаеп өчен, аталы-уллы ике адәмгә йөзәр таяк хөкем кылган. Ата, улы алдында хурлыкка калмас өчен, тешен кысып йөз таякны алган. Улының аркасына беренче таяк төшү белән илереп кычкырып җибәргән: Җәзалауны тамаша кылырга яраткан аксөяк: "И адәм, йөз таякка түзгән идең, улыңа төшкән беренче таяктан ук нигә шулай кычкырасың?" - дип сораган. Адәм: "Тегеләре тәнгә төшкән иде, бусы нәкъ йөрәккә барып сукты бит, хөкемдар", - дигән. +1. ШӘКҮР +Сөләйман картның иң соңгы, актыккы өмете дә киселде - төпчеге сугыштан кайтмады. Кырык дүртнең көзендә үк өзелгән иде Габдулланың хәбәре, алай да Сөләйман үзе дә, газиз карчыгы Зөләйха да кадерле улларының эзсез-өнсез югалуына ышана алмадылар, ышанмадылар. Əнə ич, Шәфигулла Хәбибенең хаты-хәбәре кырык өчнең уртасында ук килми башлаган иде. Дөреш күрәзәчесе, өч йомарлам май бәрабәренә багып, үлгәнгә чыгарды, ə егетең, сугыш бетеп ай да үтмәде, бакыр биш тиен кебек ялтырап кайтып керде, өс-башы да хәйран ару, гимнастерка белән чалбары уңып, җиң очлары, балак очлары сизери башласа да, бөтен түшендәге орден-медальләрнен чуты юк, талир тәңкәләр сырышкан чулпы кебек, атлаган саен чеңгел-чеңгел килеп торалар. Каты яраланып госпитальдә яткан икән. Кылый Мәрфуганың Салихҗаны да кайтты, ул да дүрт елга якын тоташтан сугышта йөреп, ялгыз әнкәсенә кош теле чаклы дүрт хат яздымы икән? Кайткан əнə! Кәҗә башы урамының Габделхәен Зәйдән атка салып китереп ташладылар, ике аягы да тез тиңентен юк икән бичараның. Аяклары булмаса да кайткан, туган җирен таба алган, башы-күзе исән, куллары теп-төзек, хатыны Саҗидә сәкедә һушсыз яткан иренең кисек тезләрен кочып-кочып ике көн тоташтан үкседе, диләр... +Кайтканнарның һәммәсе диярлек, беренче көнне үк булмаса да, атна эчендә Югары очка Сөләйманнарга менде. Сугыш елларыннан сеңгән гадәт - авыл арасында хәбәр тиз тарала, кайтуга ук Габдулланың өнсез-эзсез югалуын ишеттеләр, ишеттеләр дә, савап санап, Сөләйман картның ишеген кактылар. Берәүләргә Габдулла яшьтәш иде, икенчеләргә дус, өченчеләргә чыбык очырак булса да туган тиешле, бүтәннәр Сөләйман картның ил агасы булуын, авыл арасындагы абруен хаклап килделәр. Кайтучылар йопйомшак ак киез җәелгән тәбәнәк сәкегә чак җайлашып кысыр чәй эчтеләр, сугышта күргәннәрен, госпитальләрдә, юлда-вокзалларда юлдашларыннан ишеткәннәрен сөйләделәр, сәке түрендә сул тезен бөкләп, ике кулы белән шуны кочып утырган Сөләйманга да, табын белән кече як арасында күләгә кебек шым гына йөргән эре сөякле Зөләйха карчыкка да ярарга тырыштылар. — Югала торган егетме Габдулла? — Кайтыр, кайтыр! - диештеләр. +Әйткәнебезчә, ярага һәр май шифалы, кайтучыларның якты күзләре Сөләйман картны күтәреп җибәрә, ул, "көймәләрнең генә дәрьяда эзе калмый", дип әңгәмәне сөенечле якка бора, "бу араларда гел ару төшләр керә", дип сүзен йомгаклый. Иренә ышанырга һәм карышусыз буйсы нырга күнеккән Зөләйха бугазына килеп тыгылган ачы төерне йотып җибәрә дә елмайгандай итә: — Əнə ич, кайтып-табылып торалар, иншалла, безнекенең дә ризыгы +киселмәгәндер әле, - дип куйгалый. +"Аллаһе тәгалә алай ук шәфкатьсез булмас ла!" - ди Сөләйман, көн яралганда кояш чыгышына карап. Зөләйха карчык, иренә сиздермәскә тырышып, көн баешына карый да тирән итеп бер көрсенә... +Сөләйман исә: — Əнə, Мөхәммәт картның дүрт малае, ике кияве алынды, алтысы тиң +тасырдашып кайтып керделәр. Хак, ике улының сыңардан куллары юк, +бер кияве мина ярчыгы тиеп сул күзен герман җирендә агызган, алай да +һәркайсы әлегә эшкә ярарлык, бала-чагаларына әти, хатыннарына ир! - +дип, бераз ярсып әңгәмәгә нокта куя... +Кырык бишнең җәе чамасыз озак узды, ниһаять, күпләрнең омете өзелгән, кыска сөенечләре озак хәсрәт белән алышынган айлар үтте. Көз кинәт килде, җир туңып та өлгермәде, калын юрган булып кар төште, сиздермәстән көзгә кыш ялганды. Кышын сүнеп, басылып торган өметләр язын тагын яңардылар, сукага, тырмага, чәчүгә төшкәч, кышкы өннәреннән чыккан кешеләр ешрак очраша башлады, бер-берсен юаттылар, өметләндерделәр. Сүз сүзне, сүз күңелне җылытып: "Бүген кайтып кермәсме?" дип тиктомалдан коймак изделәр, каклаган казлар чормаларда эреп, һаман эленеп торды, җиләк-җимеш какларын чирләгәндә дә капмадылар... Шаулап-гөрләп үк булмаса да, сабан туйлары узды, печәнне җыеп алдылар, урак өсте дә үтеп китте, бу юлы чиратын белеп кенә ябырылып кара көз килде, көзге каткакларны, көзге өметләрне каплап ак кар яуды, чана юлы төште. Инде югалганнар да табылды, үзләре кайтып җитмәгәннәрнең хәбәре иреште. "Фәлән авылның фәлән кешесе улыгызны күреп кайткан", дигән имеш-мимешне ишеткәч, Кәҗә башы урамыннан Хөсәен Кәримов сиксән чакрымдагы мишәр авылына, Чистай ягына кара буранда чыгып китте. Башын бөгеп, сакалын түшенә терәп чыгып киткән иде, күкрәген киереп, тула оекчан кайтып керде. Шул тикле кабаланган Хөсәен Кәримов, өр-яңа чабатасының кылкасы да калмаган. Улы исән икән, "Германда пленда бергә булдык, озакламас Миннәхмәт тә кайтып җитәр", дигән мишәр. +Сөләйман белән Зөләйха тирә-яктагы хәбәрләрне түкми-чәчми җыяҗыя, әбәткә кадәр төш сөйләп, өйләдән соң төш юрап, кырык биштә сабырлык саклап Габдулланы көттеләр. +Кырык алты да узды... +Кырык алтыда Сөләйман картның ышанычын какшаткан ике мөһим вакыйга булды. Көннәрдән бер көнне, күптәннән хәбәре килмәгән, инде "югалды!" дигән даны ныгыган Таҗетдин малае Шәкүр кайтып төште. Хәбәрләрнең төрлесенә ияләнә башлаган Югары авыл бу юлы тоташтан гөж килде, башта ышанмадылар. Таҗетдинның бу ягы терәлгән, теге ягы авышкан ихатасына яу төште. +Шәкүр бик нык җәрәхәтләнеп, камалышта калып, немецларга әсир төшкән икән. Шушы хәбәрне ишетүгә йөрәге бүтәнчә җилкенә башлаган Сөләйман карт Шәкүр солдатны көн көтте, төн көт��е, өч көн узды, атна үтте, ун көн, Шәкүрнең шәүләсе күренмәде. "Чыгып йөрми икән", диделәр. "Иртәнчәк тә мунча керә, кичен дә барып чабына", дип ишеттерделер. Чыгып та йөрмәгәч, адәм балаларын күрәсе килми торгандыр, бераз ал-хәл алсын дип Сөләйман да Таҗетдиннарга төшәргә кыймады. Кайткан шәпкә йөрәксенеп барып кергән булса, болай борсаланып, тилмереп ятмас иде, солдатларны үз түрендә күрергә гадәтләнгән Сөләйман бу юлы тәмам һушы таралып, югалып калды. Шәкүрнең килми калуында шикле бер ым да күрде: Габдулласы турында бер-бер күңелсезлек ишетеп, шуны җиткерергә базмыйча күз яшерәме әллә егетең?! +- Төш, белеш, - дип инәлә Зөләйха бичара. Сөләйман дәшми, күзе капкада булса да, авыл арасына чыгып китәргә кыюлыгы җитми, нидер тота, көн үткән саен күңел түрендә ямьсез, шомлы каралык куера. Мөгаен, мөгаен... Шәкүр Габдулла белән бер чордарак алынган иде, шуны искәр еп булса да менәргә кирәк иде дә... Юк! +Баганалары бер турга ава төшкәннән соң сөйрәлеп кенә ачыла торган капка куркып кына шыгырдагач, Сөләйман белән Зөләйха тәрәзәгә капландылар. Керүченең Таҗетдин малае икәнен алар чак таныдылар... +Шәкүр ипләп кенә, нигәдер як-ягына карана-карана, ишегалдын бүлеп үтте, болдырга менгәч тә колагын акрын искән җилгә куеп тыңланып торды. Ишекне ике куллап ачты, ишектән кергәндә бусагада абынды, гаепле төс белән хуҗаларның аны көтеп катып калган гәүдәләренә карады, сөякчел йодрыгын йомарлады, тавышын кыса төшеп кенә сәлам бирде. Хуҗалар, икесе ике яктан талпынып, аның карлыккан сәламен йотып алдылар. +Мәктәптә физкультура укытучысы иде Шәкүр, биек, авылча төз буйлы, бөдрә башлы чая егет иде киткәндә, бөкрәеп, ярым пеләшләнеп, суырылып кайтып кергән икән! Ике яңагында да яра җөйләре зәңгәрләнеп тора, сул күзе йомыла төшкән, ул стенадагы сәгать йөреше уңаена мелтмелт итеп тартышып ала... +Картлар беравык сөйләшергә сүз табалмыйча, каккан казык кебек кымшанмыйча басып калдылар. Шәкүр ияртеп кергән кайгы-хәсрәт әлегә сүзгә хут бирмичәрәк тора иде... Ниһаять, өч-дүрт җирдән аккургашын белән ямалган җиз самавыр, очрашу авырлыгын җиңеләйтергә теләгәндәй, кыяр-кыймас кына җырлап сәкегә менде, киез өстенә җәелгән шакмаклы кызыл ашъяулыкка өч чынаяк тезелде. Өченче чынаякны, нәкъ Шәкүр бите кебек ашык-пошык ямалган чынаякны куйганда, Зөләйха чак кына идәнгә төшереп җибәрмәде, карчык Шәкүрнең йөзенә карап алган иде... +Бик юка туралган, борчак оны катыш арыш оныннан иләмичә пешерелгән, уалып торган ипи килде. Хуҗа, табынының юкалыгыннан читенсенеп, күзләрен түбәнгә төшереп тирән генә бер көрсенде дә кунакның кан качкан зәңг әрсу иреннәренә күтәрелеп карап тынды, керфеге дә селкенмәде, мәңге ачылмаска кысылган бу авыздан нинди сүз чытар? Шәкүр сәлам биргәннән соң бер сүз әйтмәде, ипи телемен олылап ике куллап тотып алды да иң әүвәл авызына түгел, күзенә таба якын китерде, бер ягы чатнаган борын яфракларын киңәйтеп иснәде, "ипи, ипекәй!" дип, кайнарланып пышылдап, ашыкмыйча гына телемнең бер читеннән капты. Сирәгәеп калган сынык тешләре арасына ипи кергәч, ул рәхәтлектән күзләрен йомды. Капкан сыныгын ялыктыргыч озак итеп чәйнәде, чәйнәгән арада телемне әйләндерә-әйләндерә күз тирәсендә йөртте. Хуҗалар дәшмәделәр, кунакның газаплы сүзсезлегендә алар белмәгән, моңарчы белә дә алмаган тирән бер сер бар кебек иде. +Телемнең яртысын чәйнәп йоткач кына Шәкүр чынаякка үрелде, инде суына да башлаган чөгендер катыш кишер чәен вак-вак йотымнар белән озаклап эчте, уалып тезенә коелган ипи валчыкларын тырнаклары ярылып, сынып беткән бармаклары белән берәмтекләп учына җыйды, учын авызына каплаганда башын артка чөйде, моң тулы күзләре көйгән керфекләр арасына кереп югалып тордылар. Шуннан соң гына ул үзенә текәлеп торган ике пар комсыз, сүзгә зарыккан күзне абайлады, читенсенеп учын тезенә ышкыды, авызы майланып, шомарып беткән кесәсеннән корымлы казан кебек кап-кара тәмәке янчыгы суырып чыгарды да, кем йортында утыруын абайлап, аны тиз-тиз кире тыкты. +Зөләйха кунак алдында бушап калган сапсыз чынаякны самавыр борыны астына куеп тагын чәй ясады. Борыны тыңкыш самавырдан тегәрҗеп юанлыгы гына су акты, өч пар күз текәлеп чынаякның тулганын көтеп тордылар. +Кысылган иреннәр арасыннан аксак-туксак сүзләр чыга башлады, тавышы да шушы кайнар су кебек нәзек, әйткән сүзләре дә өзек-өзек иде солдатның. — Сугыш нәрсә... Нәрсәкәй дисеңме? Кулга корал кергәч сугышасың анысы. +Плен яман! Плен! Берзаман командирлар качып бетте, припаслар юк. +Кергәндә үк өч кешегә бер мылтык, бер мылтыкка дистә ярым патрон +биргәннәр иде... Плен әшәке! Качтык без аннан, Сөләйман абзый, пленнан +дим. Ике түгел, өч качтым. Икесендә тотылдым. Эт итеп кыйнап, сул +аяктан баганага асып куйдылар... Явыз ул немец, вәхшидән дә явыз... +Әнекәчкәем, ник тудырдың бу дөньяга, дип кычкырасы килгән чаклар +булды... Кычкырыр идең дә, кем ишетә аны?!. +Өченчесендә Шәкүр француз партизаннары арасына барып кергән, анда партизаннарны "маки" дип атыйлар икән. — Тел белмибез, кием адәм страмы. Башта ышанмадылар, ябып асрадылар. +Вчүтеки ашарга бирделәр... +Инде сүнде дигәндә җиз самавыр тагын бер талпынып җыламсырап куйды, өчесе дә бу тавышка игътибар иттеләр. Шәкүр ике төймә белән беркетелгән түш кесәсеннән дүрткел бер төргәк чыгарды, ашыкмыйча гына сүтәргә кереште. Кат-кат чорнаган икән, башта ак чүпрәккә, аны тараткач, эчтән кургаш кәгазь килеп чыкты, ул да сүтелеп беткәч, Шәкүр кулында пичәтле, икегә бөкләнгән юка гына катыргы калды. Сөләйман ике кулын сузса да, Шәкүр катыргыны ычкындырмады, бармак очларына гына элеп, хуҗаның күз төбенә якынайтты. +- Шушы дукамент булмаса әгәренки, Сөләйман абзый, кайту тәтеми иде. Да, дөнья бездән кәмит ясады, икмәктер! Чуалды инде халаеклар сугыш юлларында. Яхшылары да бар адәм балаларының, мәгәр арада эткош та җитәрлек икән! +Урталай бөкләнгән катыргыны язып җибәргәч, уң кырыйга сыланган берәүнең фотосы күренде. Аннан козырексыз кара кепкасын кырын салган олы күзле, ябык кеше чекерәеп карап тора иде. Җентекләбрәк карагач, Сөләйман карт кәртечкедәге кешенең Шәкүр икәнлеген төсмерләде. Күзе әлегә шактый ачык күрсә дә, латин хәрефләре белән язылган сүзләрне укый алмады. Гадәтенчә, "мәле, сиңа әйтәм, карачы", дип катыргыны карчыгына сузмакчы иде, Шәкүр куркынып катыргыны үзенә тартты, "макиларда булуымны раслаган дукамент", дип аңлатты. +Кәртечкедә Шәкүр хәзерге сыман таушалмаган, күзләре дә исән-төзек, чәче дә белен кебек кара кепкасы астыннан бүселеп, бөдрәләнеп тора. Димәк, Франциядән соң да күрәчәге булган икән егетнең! Сораштырасы килә картның, түземсезлектән эче авыртты, күз аллары караңгыланды, әмма өлгермәде, Шәкүр икенче чынаягын эчә башлады, бу юлы да бер дә ашыкмыйча, кулыннан чынаягын тартып алмагайлары, дип як-ягына карангалап, анда да кабаланмыйча тәмләп эчте. Эчеп бетергәч, ипләп кенә йомрысын чынаягына каплады, ике учын да Зөләйха сонган чүпләм башлы, шакмаклы тастымалга сөртте, эз калмаганмы дип тастымалны күз югарысына күтәреп карады, шуннан соң гына сәкедә, тез турында яткан документын баягы тәртипкә китерә башлады. Башта аккургаш кәгазь белән урады, аннары ак чүпрәккә төрде, төргәк капкачлы кесә төбенә кереп урнашты. Ике төймәсен дә ныгытып каптыргач, нидер әйтергә теләп талпынды, сүзе бер кавым ишетелми торды. +Франциядән инглизләр йолып алды безне. Коткардылар да, әсир итеп прахутка төяп, илләренә аппардылар. Өч-дүрч көн тоткач ук Англиядә калырга кыстарга тотындылар. Өзә-төтә генә түгел, көн саен үгетлиләр. Чәтердәп торган бер марҗа теттерә генә урысча сөйләп. Без әз-мәз французча да сукалый башлаган идек. Әллә урысчаны аңламыйлармы дип французча да кыстап карыйлар, инглизчә дә кыстыралар. Ə без татарлардан ике егет идек, "кайтабыз!" дигәнне русча да, татарча да җибәрәбез тегеләргә. Терәлеп катты тегеләр: "Рәчәйгә кайтсагыз, башыгыз Себердә черәячәк", диләр. Күрәбез, жәлләп сөйлиләр! — Калучылар булдымы? - диде ашыгып-каушап Сөләйман. — Эт-кош булмаган җир бармы, кемдер калгандыр, мәгәр минем сүзем гел +бер булды: "кайтам и вче!" И, анда күргәннәрне сөйләсәң, Сөләйман +абзыкаем, баш китәчәк. — Англичанда да безнекеләр күпме? - дип сүз катты хуҗа иләс-миләс кенә. — И, кым-кырыч. Аларда күргәннәр инде актыккысы дисәк, мин әйткәнгә +син ышанмассың, Сөләйман абзый... Аннан башны исән-аман алып +котылдык... Кызыл әләм селкеп озатып калдылар, яр буена җыелган +халык юлга ризыгын-мазарын бирде, "илегезгә кайткач кирәге чыгар", +дип кием-салым тоттырдылар... Союзниклар!.. Кызыл әләм селкеп каршы +да алдылар. Прахуттан төшкәч, җирне кочаклап җылашабыз, +"котылдык!" дип бер-беребезне үбеп тә алабыз... Бер баракка илтеп +яптылар да, сәгать ярым үтте микән, ишегалды сыман җиргә чыгарып +тезделәр. Чишендерделәр. Авызларны ачып карыйлар. "Кәгазь-мазар, +акча эзлиләр!" дип пышылдаша иптәшләр. Шәп-шәрә торабыз шулай, +актык чиктә әйберләремне аралап шушы дукаментны саклап алып +калдым. Аны да алмакчы булалар!.. Бирмәдем, артка лык-лык тибәләр, +әле генә үпкән туган ил җирен тырмый-тырмый җыладым. Фильтрация +пунктында ярты ел яттык... Немец хәтәр иде, болар алардан да хәтәррәк +булып чыкты. Чакыралар да мылтык түтәсе белән төяләр, таяк белән +каезлыйлар... "Англиядән нинди задание белән кайттың, син кайсы ил +шпионы?" дип теңкәне корыталар. Тикшергәндә ялгышлык белән +"француз телен әз-мәз беләм", дип ычкындырганмын... Рәчәй җирендә +авызың биктә торсын икән ул агай, ачылмасын да, ябылмасын да! +Чәчләрем картаеп коелмады, учма-учма йолкый торгач сирәкләнде... +Шушы дукамент булмаса, исән калулар юк иде... - Шәкүр түшенә бер +сукты да, тәрәзәләргә төшкән моңсу кояш нурларына карап, тынып +калды. Аның сеңердән генә торган аягына йомшак, җып-җылыкай песи +килеп уралды. Зөләйха карчык, күзенә терәлгән яулыкның чылануын +күрсәтмәс өчен, җәһәт кенә кече якка кереп китте. — Кайтыр, Габдулла да кайтыр,- диде Шәкүр саубуллашканда.- Ул югала +торган егет түгел. Үлеменә дә бирешмәс. Сугышта, пример, башлап +куркак үлә... Алай да, Сөләйман абзыкаем, мин сөйләгәннәрне берәүгә дә +тишмә. Җанның тиз генә чыкмаганлыгын әйтергә теләп примерга гына +сүләдем боларын. Кайттык менә, ахыры хәерлегә булсын! Кайтыр +Габдулла! +Килеп үзләрен юаткан өчен бүтән чагында чын күңеленнән рәхмәт укып кала торган Сөләйман бүген Шәкүрнең соңгы сүзләренә ышанмады. Киресенчә, шундый кискен вакыйгалар тутырып үткәннәрен сөйләгәннән соң, һич көтелмәгәндә әйтелгән төче сүзләр аны шиккә төшерде. Шәкүр нидер белә, нәрсәнедер яшерә кебек тоелды... +Бүтән чакта солдатлар булып киткәннән соң, ничектер, күңелләре ачыла торган иде, Сөләйман белән Зөләйха, кайта-кайта Габдулланың балачагын, егет булып җитүен, сугышка чыгып киткән көнен, ваклыклары белән хәтерләп, тәмләп сөйләшә, һәрчак яңача сагына торганнар иде, бүген икесе, урман аланының ике читендә моңсу сагыш галәмәте булып утырган ике төп кебек, тып-тын калдылар. +Шулай, тәкъдирдә язганы булды, кайтасылар кайтып бетте, югалып торганнар табылды, хәбәре юкларның хәлен сугыш елларында азынган күрәзәләр, багучылар, әпчи карчыклары ачып бирде. "Улың вафат, көтмә", диделәр алар бактыручының коры кулына карап. Ашлы-сулырак өйгә тап булсалар, "кайта ирең (яки улың!), күр дә тор, әйткән иде диярсең, уравыч юллардан кайтырга чыккан", диештеләр. "Дөреш күрәзәсе фәләннәргә төшкән!" дигән сүз йөри башлауга, алъяпкыч итәгенә бер дистә күкәй тутырып, шуның янына барырга ниятләп чыккан иде Зөләйха, капка төбендә аны карты туктатты. "Кая барасың? Тәкъдирдә язган икән, кайтыр. Дистә күкәеңне, əнə, Бибиҗамалларга керт. Биш баласы белән ятим калды, савап булыр!" +Шәкүр кереп чыкканнан соң атна үтте микән, Зөләйха карчык Түбән очтан каударланып, бетеренеп кайтытт керде. — Шәкүрне кичә иртәнчәк Зәйдән килеп алып киткәннәр. Бүген дә +кайтармаганнар,- диде ул керә-керешкә. Сөләйман картның йөрәге +өзелеп төшкәндәй булды. +Йөрәге дөрес сизенгән икән, Шәкүр югалганның өченче көнендә үк аны районга чакырып алдылар. Барса да барды Сөләйман, бармаса да барды, язуда "военкоматка фәлән сәгатьтә килеп җитәргә, диелсә дә, военкоматта аңа бүтән юл күрсәттеләр. Кызыл кирпечтән салынган, тимер рәшәткәләр тоткан вак-вак тәрәзәле бу йорт яныннан үтеп китәргә дә шүрли иде туры яшәгән Сөләйман, бүген, башын аска иеп, кипшергән иреннәрен ялап, шул ихатага барып керде. Ялтыр киң каешлар белән билен, иңен кат-кат ныгытып буган яшь кенә бер егет күп сөйләп, аңлатып тормады, картның якасыннан эләктереп алды. +- Чит ил шпионы сездә булган. Чәй янында озаклап сөйләшеп утыргансыз. Нинди задание белән кайтуын сөйләдеме? Сезнең әлегә эзе табылмаган улыгыз Габдулла белән кайсы илдә күрешкәннәр? Шәкүрнең нинди планнарын беләсез? Улыгыздан алып кайткан хатта нинди сүзләр бар иде?.. +Киң каешның берсе артыннан берсе яудырган авыр сораулары, күктән төшкән ташлар булып, миен аңгырайтты, Сөләйман җавап бирә алмады, күзләрен челт-челт йомып сантыйланып утырды да утырды. Аны бүлмәдә кичкә кадәр тоттылар, янадылар, төрмә белән куркыттылар, иң ахырдан: "Улыңнан бер-бер хәбәр килсә, немедленно безгә җиткер!" - дип, җиз төймәләр белән чуарланган калын ишектән кырыс кына чыгарып җибәрделәр... +Бәла бәлане ияртә, кайгы бүтән кайгыларга да юл саба, дигәннәр. Икенче көнне кичкырын өйгә Мөхәммәт карт килеп керде. Сөләйман белән Мөхәммәт яшьтәшләр, балачакта җан дуслар булмасалар да, бергә тәгәрәп үстеләр, исәйгәч кичке уеннарга, аулак өйләргә бергә йөрделәр. Олыгайгач та читләшмәделәр диярлек, мәгәр сугыштан соң аралар ерагайды. Юк, Мөхәммәтнең дүрт улы, ике кияве исән-аман әйләнеп кайтканнан көнләшмәде Сөләйман, кайтсыннар берүк, бөтен киткән кеше үлеп калырга димәгән, дөнья бетмәгән, дөнья читенлек белән булса да яши, Югары авылда да аны кемдер яшәтергә, алга таба илтергә тиештер ләбаса, берүк кайтсыннар гына! Толларны юатырга, үксезләрнең күз яшен сөртергә җылы куллар кирәк. Мөхәммәтнекеләр нәсел-нәсәпләре белән инсафлы, кешелекле, гадел яшәделәр, исән кайтканнар икән, ишле бала-чагалары куанычына, эшчән хатыннары сөенсенгә! Бер уе белән гаҗәпләндерде, бер сүзе белән өшетте Сөләйманның тәшвиш тулы җанын Мөхәммәт! Шул авыр сүз арага җил кертте... +Сугышка кадәр Югары авылда җыйнак кына, ипле генә мәчет бар иде. Айлы манарасы авылны бизәп, гүзәллек биреп, тирә-юньне ямьләп тора иде. Мөхәммәт тә, Сөләйман да ни сәбәптәндер мәчеткә барып йөрмәделәр, ата-бабалары бәйрәм-сәйрәмнәрдә пошкыртып җибәргәләгәч, кереп чыгалар да шуның белән вәссәлам! Укыган догалары да гап-гади такмазадан узмады: "Ят та тор, ят та тор, идәннәре тап-такыр!" Олыгая төшкәч тә күңелләре мәчеткә тартылмады. Инде сугыш ачылып, илдә хәвеф башлангач, Мөхәммәт кинәт үзгәрде, мәчетнең манаралы чакларын сагынып сөйләде, ике сүзнең берендә: "Аллаһы тәгалә, ходай, тәңре", дигәннәрне кыстырды. Сөләйман бу юлы кордашына иярмәде, әйткәнен әдәп белән тыңлады, каршы төшеп әрепләшмәде, җайлашып та маташмады... Шулай яшәп ятканда, кырык биштә, Мөхәммәт Сөләйманны урамда туктатты да: — Тәңредән ерагайдың, кордаш,- диде. Көтелмәгән, ят гаепләү иде бу, болай +да курач Сөләйман картайса да туп-туры сынын саклаган озын буйлы +Мөхәммәт алдында куырылып төште. - Менә мин сугыш елларында биш +вакыт намазымның берсен калдырмадым. Намаз арты саен улларыма, +кияүләремә исән-иминлек сорап бер ходама ялвардым. Теләгәннәрем +кабул булды, иншалла, ялваруларым барып иреште, балаларым тезелеп +исән кайтты, мең шөкерләр ходама! +Турыдан-туры әрләү дә, кыеклатып кына мактану да бар иде бу сүзләрдә. Әр сүзләренә Сөләйман көтелмәгәнчә кырку җавап кайтарды. — Андый изге җан икәнсең, кордаш, тәңре белән турыдан-туры алыш +бирешкә дә керер чамаң бар икән, нигә шунда бер тапкыр булса да минем +улым өчен дога кылмадың? Нигә аның исемен дә ходайга ирештермәдең? +Гарәфә киче иде бу, кичтән гаеткә барырга ниятләнеп яткан Сөләйманның иртән нигәдер зиратка аягы тартмады. Бармады карт. Күтәрелеп бер ходасына каршы сүз әйтмәсә дә, күңеле икеле-микеле уйлар белән туп-тулы иде. Соңг ы дәвердә әҗәл, үлем, тәмуг газаплары хакындагы авыр уйлар күңеленә еш-еш хуҗа булып алса да, Сөләйман җир кешесе иде, җирдә яшәвенә куанып, яшәвеннән тәм табып курыкмыйча яшәде. Моңарчы үз гомерендә ике тапкыр гына ходайга эндәште, икесендә дә балалары өчен ялварып баш орды... +Өч балалары булды аларның. Көтеп алынган, кадерле, тансык беренче балалары кыз иде. Разия исемле. Дүрт яшенә кадәр ул-бу сизелмәгән иде, кыз бишенче яшенә чыккач, ата-аналары аңа шигәебрәк карый башлады. Яшьтәшләреннән соңгарак кала түгелме бу бала? Гәүдәгә дә кәй, аяккуллары да нәзегрәк, муены да нечкә. Кызны аерым ашатырга тотындылар, алдыннан куе сөт, каймак, май өзмәделәр, табадан сикереп төшкән беренче коймаклар да аңа булды. "Егәр кертә, тәнне ныгыта", дигәч, татарда булмаган яшелчә ашларын пешерделәр. Юк, кыз тамакка нәзберек калды, буйга да үсмәде. Беренче классның беренче көнендә үк кызга "Кәтүк" дигән кушамат тагылды. Җылап кайтты кыз, атна буе сабагына йөрмәде. Укытучысы килеп юатып, китап-каләмнәр тоттырып юмалагач кына, киндер букчасының почмагын чәйнәп мәктәпкә китте. +Телгә беткән чәтертән кыз булып җитеште Разия, ызгышканда берәүгә дә авыз ачтырмады, оятсыз сүзләр белән олыны да, кечене дә җиңде, үзенә буйсындырды. +ТБУМ тәмамлап, бер ел яшелчәдә эленке-салынкы йөрде дә туыпүскән авылына, ата-анасына, күрше-күләнгә ләгънәт укып, яман сүз белән каргап, Яраслауга торф эшенә китте. Ата-анасы хәер-фатихасын бирмәде, кыз сорамады да, китә башлагач күңелләре балавызланган ата-ана кызларын җылап, хәерле сәфәр теләп озаттылар. +Шул көнне кичтән, аулаграк чакны сагалап алып, Сөләйман чишмә башына, Йомры таш эргәсенә менде, кесәсеннән ак намазлык чыгарып чирәмгә җәйде, кыйблага карап тәңр есенә баш орды. "Бердәнбер кызымны харап итмә берүк, Түбән оч Ибраһим көненә калдырма! (Ибраһим кызы марига урман кисәргә барган җирдән куенына акча, бүксәсенә бәбәй тутырып кайткан иде.) Аңа зиһен бир, түземлек өстә, ярдәмеңнән ташлама!" дип ихлас ялварды. Чишмә Анасының хәтерен саклап, тиле Баһавига, аксак Ситдыйкка сәдакалар бирде, тирә-юньнең диванасы Гыйльванны атна дәвамына ашатып-эчертеп өендә асрады. Озак кайтмады Разия шул китүеннән. Үзе шикелле үк тәбәнәк, дәү чуен башлы, муенсыз рус егетенә кияүгә чыгып, бергә җайсыз кысылышып төшкән сап-сары фотоларын салдылар да тындылар. Сугыш беткән көзне каты, җирән кыл чәчле, сипкелле почык борынлы, муенсыз ике малаен ияртеп Разия Югары авылга кайтып китте. Малайлар татарча бер авыз сүз белмиләр, үзләренең татар имие имгәннәрен онытканнар, бабаларының көмештәй кыска чәче өстенә кунган кара кәләпүшне бер-берсенә төртеп күрсәтәләр дә ярылаярыла көләләр болар, "чаплашка, чаплашка!" дип шыркылдыйлар. Сөләйман оныкларын иркәләргә кулын сузса, Яраслау муенсызлары шырыйлап качып китәләр, прәннек-кәнфитне дә кыргый бүреләрдәй карап, тартып алалар да качалар. +Озак юанмады Разия, тиз китте, ата белән ана тынычланып калдылар... +Икенче балалары Йосыфҗан таза бәдәнле, егәрле егет булып үсте. Төскә-биткә дә күркәм, теле дә ягымлы, Сөләйман белән Зөләйха аңа карап сөенеп туймадылар, әмма егетнең бер кимчелеге бар иде, артык тамаксау, ашарга утырса, һич туюны белмәс гуҗ бине гонык иде. Бер утырганда унике бәрәңге дурьгчмагын күз ачып йомганчы бөкләп куя, ярма ташы хәтле бәлешнең йогын да калдырмый, ояга менеп сигез җылы күкәй эчә, олы бер чүлмәк сөтне тын тартмыйча чөмереп бетерә торган иде. Ипи телемен кул яссуы калынлыгы кисә, вак бәлешләрне бер кабуда йота, ашны, ботканы чүмеч хәтле агач кашык белән соса иде. Пилмән бөгә башласа, Зөләйха кулсыз кала, чөнки Йосыфҗан бер утыруда ике йөз пилмәнне сыпыртып бетерә иде. Яшь чагыннан шундый бирән булып үсте, үскән саен комагайлана барды егет, кунак килгәндә, табында ят кеше барында аны кече якка күчерә башладылар, авыл арасында "Сөләйманның Йосыфҗаны бирән булган, гуҗ кебек тыгына икән, һич туйдырыр әмәл калмаган", дигән яман сүз чыкты. Разияның, авыл-күрше арасында йөргән сүздән туеп, башын алып олакканын яхшы аңлаган Йосыфҗанны аяп, төрле гайбәтләрдән сакларга тырыштылар, мәктәпкә озатканда ярты бөтен ипигә ярты кадак май ягып тамагын ныгыттылар, букчасына вак-төяк ризык - дүрт-биш катлама, мичтә тәгәрәткән ике кило бәрәңге, киндер, мәк түбе ише туклыклы ризыкларны төяп җибәрәләр иде. Тутырып җибәрәләр, кайтканда букчада бер бөртек ризык калмый. Йосыфҗан авыл уртасындагы мәктәптән Югары очка кадәр разбой салып менә: "Əнə-әй, карыным ачты!" Зөләйха малайны капка төбенә чыгып, я күпер өстенә үк менеп каршы ала, кулында әрчелгән күкәй, карабодай тәбикмәге яки бер кыерчык ипи була. Көтү каршысына төшкән Йосыфҗан әнкәсе кулындагы сарыкларга дигән каткан-котканнарны чәйнәмичә генә йотып җибәрә иде. Сабый чагында тавыкларга сипкән ярманы чүпләп, ярма ташы ялап теңкәгә тигән малай үскән саен бирәнен котыртты, ашады да ашады. +Кырык бернең июнендә ук Йосыфҗанны сугышка алдылар. Немец ядрәсеннән дә артык курыкмады Сөләйман, сугышта кеше үлеп бетми, бомбалар, миналар турында да уйлап хафаланмады, сугыш икән - күрәчәгең үзең белән, кеше арасында ничек тә үз-үзен югалтмас, бер җәһәттән борчылды ата күңеле - улы тамагын ничек туйдыдыр? Солдат өйрәсенең бүген куе, иртәгә сыек, берсекөнгә бөтенләй тәтемәслеген карт яхшы чамалый иде. +Разиясенә ак юл, хәерле сәфәр азагы сорап чишмә башына менеп, Йомры таш ягасында ходасына ялварганнан соң, нәтиҗәсе күренмәгәч, күкләр белән арадашлыгы тагын бер сызыкка суынган булса да, ул борынгыдан, ата-бабасыннан килгән ныклы гадәт буенча, нәкъ кичке эңгердә янә тау башына менде, күңеле тулып ашканга, чыдары бетеп, моңсуланып тәңрегә ялварды. "Йосыфҗанымның карынын тук ит, тап әмәлен, берүк адәм көлкесенә калдыра күрмә", дип иңрәде ул. Чишмә Анасының рухына багышлап, сукыр Миңлебикәгә тавык суеп илттерде, тиле Баһави ул чакта үлгән иде инде, әрвахлар рухына кат-кат дога кылганда аны да онытмады, аның намына да оҗмах сорап ходага ялварды. "Урынын җәннәттә ит бичараның, бу дөньяда татымаган рәхәтлекләр әйлә". +Теләкләре изге, сүзләре ак иде, әмма бу теләге дә кабул булмады, тәңресе чарасыз калган атаны тыңламады, бик күп адашкан күңелләргә юл табышкан, ятимнәрне иркәләгән, толларны юаткан Чишмә Анасы аның гозерен ишетмәде, Йосыфҗан сугышка да барып җитә алмады, шунда, шанлы-шәүкәтле шәһре Казаннан ерак та түгел, Суслонгер дигән каһәрләнгән урында, запас полкта торганда эче китеп, дизентерия дигән афәттән җан тәслим кылды. +Хурланды Сөләйман, атна-ай дигәндә сакалы тоташкан агарды. Гарьләнде Зөләйха, төз сынлы, бөтен карчык иде, сыгылып төште. Кызы кыз булмады, улы ул. Тугры ире Сөләйманнан оялды, яулыгы белән миң кунган авыз читен генә түгел, күз-кашларын бөркәп йөри башлады, сул беләгенә тимрәү чыгып йөдәтте. Гомере тоташ хурлыктан тора кебек тоелды. +Йосыфҗанның вафаты хакында авыз ачып сөйләргә читенсенделәр, әзмәвердәй ир-егет булып сугышка, ил сакларга чыгып кит тә, тфү, дөньялыктан алып киткән чирен телгә кертмәс өчен әллә ниләр бирерсең! Эч китеп якты дөнья белән араңны өз иңде! "Куркак белән т... к янәшә йөриләр, куркакның эче китә", диләр Югары авылда. Тамак тәмугка кертә, тамак - эт белән бер сукмактан йөртә, ашагандыр шунда бер-бер ярамаган ризык, бирән корсак!.. +Улы хакында шундый яман уйлаганы да булды Сөләйманның. Инде бар өмет, соңгы өмет төпчек уллары Габдуллада иде... +Габдулла, Габдулла... +Дүрт саны төгәл туды, алты айда ике ирен арасында тешләр җемелдәде, унбер айда тәпи басып китте, яшь ярым дигәндә теле тәмам ачылды. Башлап әйткәне "әттә" булды, тиз-тиз үсте, җитез булды, яшьтәшләреннән бер ягы белән дә калышмады, зиһене нык, кулы егәрле, нәфесе тыенкы, тамакка ашавы да ипле, килешле, һәр яктан камил иде Сөләйман белән Зөләйханың төпчек уллары. "Олан" дип эндәшә иде Сөләйман улына чиксез яратып, "Оланым!" Төпчек итеп малайны артык иркәләмәделәр, күрше-күлән көнләшеп: "Иелеп су да эчмичә үсте Габдуллалары!" дисә дә, ышанмагыз, иркәләмәделәр, күз тидерүдән курыктылар. Малай тиз тернәкләнде, ут борчасыдай үсте, бик яшьли кул арасына кереп, әтисе белән печәнгә чыкты, ат сакларга йөрде, сабантырмага да яшьтәшләреннән иртәрәк төште. Тагын бер күркәм ягы бар иде баланың - моңлы иде ул, җырчы иде. Тавышы үтә моңлы иде Габдулланың. Бишенче класстан аны авыл сәхнәсенә меңгерделәр, инде моннан ары бер концерт та аның моңлы тавышыннан башка үтмәде. +Габдулла үсеп буйга җиткәч, авыл яшьләре, бик олы хәстәрен күреп, "Галиябану" пьесасын куйдылар. Габдулла - Хәлил, ə Галиябануны Түбән очның Зәйтүнә уйнады. Авыл халкы елый-елый аһ итте, инде сакаллары чаларган ил агалары да шушы кичтән Габдулла очраганда беренче булып бөгелеп сәлам бирделәр, ул үтеп киткәч борылып карый торган булдылар. +Яңа ел алдыннан, декабрь азагында, аларны район олимпиадасында җиңүчеләр итеп Зәйгә чакырдылар. Авыл артистларын, кием-салымнарны, декорацияләрне төягән алты ат, дуга кыңгырауларын чеңләтеп, буран уйнатып, Зәйгә барып керде. Зәйдә ул чагында күбесенчә руслар яши иде. Югары авыл талантларын ишетеп беләләр, район газетасында Габдулла белән Зәйтүнәнең рәсеме басылды, җырчы моңлы егет хакында халык арасында сүзләр күп йөрде, шул сәбәплеме, спектакль карарга байтак халык җыелды. Клуб кызыл чиркәүгә урнашкан иде. Кыш буе ягылмаган чиркәү- клубның аулаграк почмакларында бәс сарылып яткан... Мәктәп директоры сәхнәгә чыгып, "Галиябану"ның эчтәлеген кыскача гына русча сөйләп бирде. Аннан уен башланып китте... Салкынны да, почмактагы бәсне дә, залда руслар утырганын да тоймадылар Югары авыллар, Габдулланың моңы һәммәсен әсир итте, спектакльне менә дигән итеп уйнап чыктылар, күңелләрне тетрәндереп җырладылар... +Олы якалы, озын итәкле йомшак бәрән толыпларга чумып Габдулла белән Зәйтүнә аркага-арка терәп бер чанада кайттылар. Клубта чакта туңганны сизмәделәр, чанага утыргач әллә ничек кенә тәннәре өшеп, калтыранып китте. Җылынырга тырышып алар бер-берсенә тыгызрак тартылдылар, толып аша булса да бер-берсенең тән кайнарлыгын тоеп, юлның шакт��й озынлыгын да, суыкның көчәя баруын да абайламадылар. Гаҗәп, эштә, репетицияләрдә гел бергә булып, кичке уеннарда очрашып, кулга-кул тотынышып җырлап-биеп йөргәннәрдә Габдулла белән Зәйтүнә аңлаша алмаганнар иде, шунда, унике чакрым арада, Зәй белән Югары авылны тоташтырган кышкы юлда алар бер-берсенә үтә якын икәнлекне аңладылар. +Оеп кына кар явып торды. Талгын-талгын күтәрелгән җил ишле кар бөртекләрен өертеп уйный, дугадагы көмеш тавышлы пар кыңгырау, туктаусыз чеңгелдәп, төнге юлны бизи, аңа гаҗәеп, кабатланмас ямь өсти! Тирән чокырга төшкәндә дилбегәне тоткан егет (ул Исмәгыйльне уйнаган иде!) атка ирек куеп чөңгереп җибәргән иде, чана салулады, Зәйтүнә белән Габдулланы калын, йомшак карга сибеп калдырды. Бусы да бер мәзәк иде. Ялт итеп калкынып өлгергән җитез егет сикереп торып Зәйтүнәгә булышты, кыз ныклап аякланып өлгергәнче, аны кочагына алды, әллә иреннәр иренгә тиде инде, әллә юк, белми дә калдылар, әмма егет белән кыз арасында нидер булды, нидер туды, нидер мәңге югалмаска яралды. Чанага менеп утыргач, алар аркаларын аркага якын китерергә куркып бардылар... +Йөрәкләр бер-берсен ышанычлы аңлаганнан соң, язгы чәчкәләр кебек ачылып киткән күңелләр ихтыярсыз бер-берсенә тартылганда мәхәббәткә сүзләр кирәкме икән? Габдулла белән Зәйтүнә теләп тә, очраклы рәвештә дә гел очрашып тордылар, кичләрен ул Зәйтүнәне озата барды, ниләр хакында гына сөйләшмәде алар, авылның бүгенгесе, үткәне, яшьләр, картлар, чит ил хәбәрләре, кайсы якка керсәләр, сөйләшеп туймаслык гади сүзләр таптылар, мәгәр алар бер чакта да сөю, гыйшык-мыйшык турында әңгәмә кузгатмадылар. "Сөям!" димәде Габдулла. Зәйтүнә дә ул ят, кадерле сүзне әйтергә базмады. Сүзләр икесе өчен дә артык иде, Югары авылның ике җырчысы, егет белән кыз, иң нечкә күңелле табигать балалары берберсенә əнə шулай сүзсез генә тартылдылар. +Сугыш башланды. +Габдулла Йосыфҗан абыйсыннан өч көнгә соңга калып китте. +Кичен алар Чишмә башында, тарлавыкта очраштылар. Икесе ике яктан килеп Йомры ташка кулларын куеп тордылар. +"Сөям!" димәде Габдулла. +Аның чын күңеленнән гомерлеккә яратуын Зәйтүнә болай да белә иде. +"Мин дә!" димәде кыз, Зәйтүнәнең бары тик үзен генә сөйгәнен, җанытәне, бөтен барлыгы белән яратканын Габдулла аңлый ала иде. "Көт мине!" димәде Габдулла, Зәйтүнәнең атна-айлар гына түгел, еллар буена үзен көтәчәген, мәңге тугры калачагын белә иде егет, инана иде. "Көтәрмен!" димәде Зәйтүнә, ул да шушы моңлы егетне, бердәнберен, кадерлесен мәңге көтәчәген, аннан башка яши алмаслыгын сизә иде. +Ике арада тиңдәшсез олы бер сер бар иде... +Тормышта, кеше арасында алар ике кеше - Габдулла белән Зәйтүнә булсалар да, кадерле еллар дәвамында, сәхнәдә Хәлил белән Галиябану булып калганда, аларның икесенә бер җан иңә иде. Уен белән чын шул кадәр тыгыз аралашалар иде ки, егет белән кыз татлы кавышу хисләренә чынлап торып чумалар ��де. Җыр булып түгелгән сүзләр, моң булып ташыган җырлар алар арасын мәңгелеккә ныгытып өлгергән иде инде. Алай гынамы, а-а, Мирхәйдәр Фәйзи, татарның бөек мәхәббәт җырчысы, Габдулла белән Зәйтүнәнең Хәлил - Галиябануы аша залда утырган яшьләрне дә уятты, аларның бәгырен җылытты, шул гади вакыйгалардан торган бөек спектакль күпме буын яшьләрендә мәх әббәт иманы тәрбияләде. +Җан кинәт икегә бүленде: Габдулла китте, Зәйтүнә калды. +Габдулла китте дә югалды, кайтмады. +Сөләйман карт белән Зөләйха карчыкның соңгы өмете суынды. Шәкүр кереп чыкканнан соң, Сөләйман картны рәшәткәле тәрәзәгә чакырып алганнан соң, аларның өмете тәмам киселде, нидер сынды, нидер өзелде. Габдулланың кайтачагына ышанган ярты җан - Зәйтүнә калды. Ул, көн туса, тилмереп җанының икенче яртысын - Габдулласын көтә иде. +Габдулланың кайтмаслыгына Сөләйманны ышандырган икенче шомлы шикне Шәкүрдән соң Мөхәммәт, аның кордашы алып килде... +Шәкүр дә югалды. Тик аның кая таба китеп гаип булганын Югары авыллар чамалыйлар иде. +Мөхәммәт аларга истә-оста югында, көтмәгәндә килеп керде. +Гомере буе тик торуны белмәгән Сөләйман карт колхоз эшеннән бераз читләшсә дә, өй арасында тынмый, шөгыль, күңел юаткычы табарга тырыша, ихатада, өй арасында мәж килә иде. Купкан койма такталарын икешәр-өчәр тапкыр үлчәп, вәзенләп ныгыта, ишегалдын, урам-тыкрыкларны һәр иртәдә себереп чыгара, тавыкларга җим сибә, коедан су ала, ялгаш-чапчакларны мөлдерәмә тутырып куя. Кышын эш тагын да ишәя, ул һич иренмичә урам карын көри, тыкрыктан чишмәгә юл ача, бер караңгыдан икенчесенә кадәр үзенә эш таба иде. Мал-туарның астын карау, ашату-эчертү, мичкә утын кертү, кече учактан колашага көл тутырып ындырга сибү - һәммәсе аңа йөкләнгән, аның өстендә иде. Берүк Зөләйха хаталанып Сөләйманның эш өлешенә кермәсен, карты күз агы белән карап бер генә сүз әйтә: +- Сиңа әйтәм! +Шуннан һәммәсе үз урынына кайта, Сөләйман үз эшендә, Зөләйха үз сукмагыңда, өйдә, хуҗалыкта аңа да эш җитәрлек... +Сугыштан соң беренче тапкыр кибеткә кадак кайтты, аны күкәй тапшырганнарга бүлеп бирделәр. Сөләйман болдыр баскычының күгәрепчереп беткән кадакларын суырып, алар урынына яңаларын кагып маташа иде. Җил капка ыңгырашып кына ачылды, аннан шактый җитез кыланып Мөхәммәт килеп керде. Өстендә яңа дип әйтерлек яшел бушлат, аягыңда таза солдат ботинкалары. Сөләйман аны күргәч ямаулы брезент бияләйләрен билбавына кыстырды да читкә борылып борынын сеңгерде, кулын алъяпкыч итәгенә сөртеп, кордашын ым белән генә утырырга чакырды. Шунда, баскыч тактасына утырып дога кылдылар. Соңг ы айда аларның юньләп очрашканнары да, очрашсалар, юньләп сөйләшкәннәре дә юк иде шикелле. Ни сөйләшсеннәр, сукмаклары бер булса да, язмышлар үзгә, сүзләр ялганмый, берекми, оешмый... Мөхәммәт кырык биштә малай артыннан малай каршылады, артык җәелмичә генә каршылау мәҗлесләре үткәрде. Сөләйманны баштарак өндәп караганнар иде дә, төшмәгәч, чакырмас булдылар. Малайлар артыннан түш киереп кияүләре кайтты, Мөхәммәтне очраткан саен Сөләйман үзенең ятим-ялпы калуын, бәхетсезлеген ачыграк аңлый, күңеле өшеп, җаны тараеп кала иде. +Нигә килде икән бүген? Нишләп йөри? Килгән икән - йомышы бар. Килгәч тын гына боегып утыра икән, йомышы авыр, четерекле дигән сүз. Мондый чакта килгәннең сүзен ишетергә кирәк... +Берсе өйгә өндәргә ашыкмады, икенчесе, əнə шулай такталары ашалган баскычта утырган килеш кенә, йомышын кузгатырга яхшысынмады, шактый вакыт тынсыз утырдылар. Ниһаять, Мөхәммәт башын калкытты, сүз югыннан сүз ясап, тактада таралып яткан кадакларга ымлады: — Яңартабыз диген, ə? - диде. +Соравы чырайсыз, төссез иде, моны икесе дә аңлап, тагын сүзсез дәрьяда ага башладылар. — Бакчага керик булмаса, - диде Сөләйман. Олы кешене баскычта утырту +килешми, кунакны өйгә дә дәшәсе килми иде аның. Шәкүрдән соң берәүне +дә күрәсе килми иде Сөләйман бичараның. +Керделәр, утырдылар... Сүз сүрән генә үргеп китте. Сүрән үргесә дә, Мөхәммәт әйткәннәр Сөләйманның баш түбәсенә агач тукмак белән китереп суккандай булды... +Мөхәммәтнең сугыштан исән-имин йөреп кайткан, өйләнмәгән улы Кәримҗан Зәйтүнәне алырга ниятләгән дә, ике як та ризалашкан, хәзер эш анда, Сөләйманда гына терәлеп калган икән. Төпчек улының теләген куәтләп, Зәйтүнәне киленлеккә сорарга йөри икән Мөхәммәт!.. +Шәкүрдән соң гел томаланып торган колагыннан үтеп, бу хәбәр аңына барып җиткәч, Сөләйманның Мөхәммәтне пыр туздырып куып чыгарасы килде. Ни пычагыма йогышсыз йомыш белән аның катына килгән ул? Ярый, Зәйтүнә ятим бала булсын ди. Кызның әткәсе. Сөләйманның яшьлек дусты Габделәхәт, күп еллар элек чәчәк зәхмәтеннән дөнья куйды... Ярый, шулай да булсын ди, Габделәхәтнең җан дусты иде, хак, ə Зәйтүнәнең кеме инде Сөләйман карт? Кеме? Ерак кардәше дә түгел ичмасам, кызны очратканда юньләп сөйләшкәннәре юк, очратса, Зәйтүнә шып туктап кала да, чамасыз алланган битен читкә борып, күзләрен яшерә. "Сау гына йөрисеңме, балам?" Әйткән бар сүзе шул Сөләйманның. Ни белә Сөләйман Зәйтүнә турында? Нинди уртак гамьнәре бар аларның? Бармы? Булганмы? Калганмы? +Өйләнә икән, өйләнсен әйдә Мөхәммәтнең кәнфит суырып үскән төпчеге! Ул Кәримҗаннан гаеп-кыек эзләргә тотынды... Чү, аяклары да камыт бугай әле аның... Бер теше дә алга чыгып калкынып тора... Тәмәке дә пыскыта шикелле... Ала икән - алсын; бара икән - барсын Зәйтүнәсе! +Ачу дулкынының иң беренчесе бөтен гәүдәне изеп-таптап уза, кеше бер мәлгә ерткыч җанварга әйләнә, Сөләйман ике кулы белән чытырдатып эскәмия тактасына ябышты, күзләрен йомып җиргә текәлде. — Син, кордаш, соравымны ишетмәдең бугай,- диде Мөхәммәт бераздан. — Ишеттем, ишетмәгән кая. Кычкырдың лабаса... +Былтыр, Сабан туе өстендә, мәйданда, кызлар арасында ул киенгәнясанган Зәйтүнәне күреп калды. Чыркылдашкан иптәшләре р��тендә ул боек кына бара, ят кунак кызы сыман берәү белән дә сөйләшми иде... Мәйдан уртасына аны җырларга чакырып карадылар, ике аягының берсен атламады ул чакта кызый. Тук һәм тәкәббер амбарчы Вәли Мөҗаһитенең Зәйтүнә тирәсендә йомгак булып тәгәрәвен күргәч, яшь чагында шактый ук кыдрач, кызу канлы Сөләйманның җене котырды, шул кичтә үк, саклап торып, Тугашлар тыкырыгында ул куна җилкәле, текә күкрәкле егетнең якасыннан каерып алды. +- Син, - диде ул, тынын көчкә-көчкә алып. - Буең җитмәслеккә үрелмә! Син яшь, көчле, егәрле егет, мәгәр усаллыкка калса, барыбер мин сине җиңәм. Үзең чамала шуннан! +Мөҗәһит кызулыкның серен аңламады, олы кеше белән талашып та тормады, тик бу чәкәләшүне кемдер күреп калган икән, икенче кән иртән, картына кисәтергә күнекмәг ән Зөләйха почмак яктан, күренмичә, шыпырт кына аңа дәште: — Сиңа әйтә-әм! - диде. +Ни әйтәсен шунда ук аңлап алды Сөләйман, "улың өчен яшьҗилкенчәк белән тәмсезләнеп йөрисең", диясе икән Зөләйха... +Чынын әйткәндә, Зәйтүнә Сөләйман картның күңел тоткасы, якты юанычы, сагышлы өмете иде. "Әти!" дип шушы кыз килергә тиеш иде бит аның йортына! Шушы кыз аның дәвамчыларын, ул сөясе ыштансыз малайларны бәкедән алып кайтырга тиеш иде! Шушы яшен җитеп, җанга якын "бабай!" дигән әле ишетмәгән сүзне дә шушы кыз балалары яңгыратырга тиеш иде! Шушы кыз аны да, Зөләйхасын да чиксез бәхет белән күмеп, аның Габдулласын, оланын, кадерлесен яратырга тиеш! Юк, килен - килгән кеше, ким кеше түгел, килен ул йортның бизәге, өмете, кояшы да! Аа, Сөләйман карт бик күптәннән Зәйтүнәне киленем булачак, дип сөеп, күзе белән назлап тора, кыз тирәсендә егет-җилән бөтерелә дигәнне ишеткәндә ул бетеренә, пошаманга төшә, өзлексез борчыла иде... Карчыгы белән Габдулла хакында ни генә сөйләшсәләр дә, әңгәмәнең азагы һәр чакта Зәйтүнәгә барып тоташа иде... Инде өмет шул яктан да киселәме?!. +Кем дигән әле, кордашы, замандашы Мөхәммәт һәммәсен өзеп, бозып ташлап, турап-тураклап Сөләйман картны шомлы өметсезлек дәрьясына ыргыттымы?.. "Зәйтүнә" дигәндә моңарчы аның күңеле җылынып китә, кызның төпле генә егетләрне яучылаганда борып җибәргәнен ишеткәч, "оланны көтә, Габдулланы!" дип куана иде. +Район үзәгендә, военкоматта эшли башлагач, Вәл и Мөҗәһитенең Зәйтүнәне сорап барганын көне-сәгате белән ишетте карт. Кызның ризалык бирмәвен төшенгәч, ул урынында басып тора алмады. Тук урында, Зәйдә эшкә урнашкан егеткә барырга ризалашмаган икән, "көтә!" дип шашты картның күңеле, "көтә икән - өметләнә". Кызлар күңеле сизгер, Зәйтүнәнең күңеле дә сизенәдер, мөгаен, Габдулла исәндер, бүген булмаса, иртәгә кайтыр дип, ышанычын ныгыта, шик-шөбһәләрен тарата иде ул. +Шәкүрнең җиде ят җирләрне бер итеп урап кайтуы аның уйларын бүтән якка кертеп җибәрде. "Әгәр Шәкүр шикелле гарипләнеп кайтып керсә... Кайтып керүгә аны дөбердәтеп алып китсәләр... Әллә кайтмавы яхшыракмы әлегә?.." дип уйлаган мизгелләре дә булды картның... Зәйтүнәне читтән генә күреп калса да, күңелендәге шомлы уйларны аста калдырырлык җылы өметләр дә уянгалады... Менә хәзер барысы да бетте... Өйалды ишеге ачылды һәм аннан: — Сиңа әйтәм!..- дигән мөлаем тавыш яңгырады. +Бу - Зөләйхасы. — Сиңа әйтәм...- дип кабатлады ул, тагын да йомшаграк итеп. +Сөләйманның исә карчыгы эндәшенә җавап кайтарырлык түгел, күтәрелеп карарга да көче калмаган иде. Күлмәген дымландырып тир тамчылары изелеп-сытылып аска шуыштылар. Йодрыклары мәңге ачылмастай бер йомарланды, бер язылды, Мөхәммәт аның хәлен аңламады, бәхетле мизгелдә бәхетсезләрне аңларлык дәрәҗәдә түгел иде ул. Төпчек баласы "Өйләнәм, әти!" дигәч, кемгә өйләнергә нияте барлыгын да белдергәч, Мөхәммәт яңарып, яшәреп китте. Кыз биргәндә аналар бәхетне яңача татыса, ул өйләндергәндә аталар бәхетле борчылалар... +"Мөгаен, Габдулланың кайтмавыдыр!.." +Кыз күңеле һәммәсен сизгәндер, тормышның кызларга гына насыйп яшертен ымнарын аңлагандыр. — Нигә миңа киләсе иттең инде,- диде, ниһаять, Сөләйман. — Кыз шулай сораган. — Ул әйтер дә... Кыз бала. Менә сез нишләп миннән кыз сорыйсыз? Аның +язмышында минем дәхелем юк. - Сөләйманның тавышы суык, төсе +кыяфәте чирленеке кебек иде. Кордашына нык итеп, үткәзерлек җавап +бирәсе килә аның, иреннәре генә буйсынмыйлар, теле эрегән, иреннәр +салкын яфрак кебек дерелдиләр... +Мөхәммәтнең дә ачуы уянды. — Син, кордаш, ачык итеп аңлат: ризамы син, рәнҗемисеңме? Кыз Тәгаен +шуны белергә теләгән. +Мөхәммәт сүзен шул урында кырт кисте, әйтеләсе әйтелгән иде. Әлбәттә, ул кордашының җанын кырт урталай телеп үткәнен башына да китермәде, ярабби, ни булган бу кадәр? Берәү өйләнә, берәү кияүгә чыга, нигә шулай дөм орынып утырырга? +"Олан кайтмады, югалды, кайтмас та... Чыннан уйлаганда, кыз бала күпме көтә ала? Тере кеше яшәргә тиеш. Тере җан ишен, иш кушын эзли. Дөрес алары, хак. Малай кайтмады. Югалды. Алай да, нигә шул тиклем кабалана кыз? Ник бүген уянган күңеле? Шәкүрнең кайтып төшкәч тә кабат югалуы тәшвишләндергәнме аны? Ул күргән гыйбрәтләрдән соң шикләре үрчедеме? Юк, юк... монда нидер бар, Зәйтүнә алай капыл-копыл гына ризалашмас! Әллә электән үк шул уйда булып, Шәкүрнең кайтуы ниятен ашыктырдымы?" +Сөләйман сабырын җыеп өлгерде: — Улыма ярәшелгән кыз түгел, яшь чакта дуслашып йөргәннәр икән, кем +кем белән дус булмаган? Бүгенгә улым хәбәрсез югалган. Кыз безне +шулай олылап, эш башлардан әүвәл киңәшергә уйлаган икән, аңа +рәхмәттән бүтән сүз булмас. Риза булмый нишлисең? - диде. — Сиңа әйтәм!.. - тагын Зөләйха. +Ниңди кайгыртучан, мөлаем һәм күңел күнеккән тавыш бу! +Сөләйманның үксеп-үкереп җылаганын ишетәме әллә Зөләйха? +Егылып, җир тырмап җыламас өчен эскәмия тактасына бармаклары тирәнрәк сеңә барганны күреп торамы? Эндәшә дә, җавап-мазар көтеп тормый, тагын югала карчыгы. Ике картның, ил агаларының, ике кордашның чытык йөз белән, сөзешергә ��ыенган тәкәләр кебек янбакчада суык гөлләр арасында бик озак утыруын күрмиме әллә ул? Сөләйманның җиңелүен, сүздә аста калуын, хәле мөшкел икән ен сизгер җаны белән әллә кайчаннан бирле тоя, йөрәге бәргәләнә, ярдәмгә килергә дип ярсып талпына да нидер тыйлыктыра, туктата. +Мөхәммәт кат-кат рәхмәт әйтеп чыгып китте. Капканы япмады, ачык калдырды, "туйга рәхим итегез", дип әйтергә теләде, тыелды, шул чакта телен тыя алганы өчен соңыннан үз-үзенә рәхмәт укып йөрде. Яхшылык эшләде, туйга да чакырса, кордашы алдында мәгънәсез, чорсыз бер адәм актыгы булып калачак икән. — Сиңа әйтәм! - диде Зөләйха картының япа-ялгызы калганын күргәч, +кысып ачылган өйалды ишеге ярыгыннан аның моңлы күзләре генә +елтырый, ишек аның кулларына ияреп сизелерлек калтырый иде. Бу +юлы да карты аңа җавап кайтармады, бакча капкасын ачык калдырып, +ишегалдына чыкты, җиргә тәгәрәгән иске иләк кысасын алып, койма +казыгы башына элде, өйгә керде, бер минутта кире әйләнеп чыкты. +Башына ак киез эшләпәсен кигәч, карчыгы Сөләйманны аерата ярата, +гомер иткән карты пәйгамбәрләргә, сәләтле, хөкемдар ил агаларына +охшап китә иде. Тик бүген ак эшләпә дә аның кыяфәтен бизәмәде, +каушаган чыраена эшләпә кырларыннан тонык күләгә төште. +Менә ул кулларын артка кушлап-боҗралап акрын гына Мөхәммәт ачык калдырган капкадан чыкты. Капкалары таушалган аларның, җил капка, сугыш чыгасы елны Кырынды өсте урманыннан биш имән багана кайтарып, һәйбәт, җил дә үтмәслек урыс капка утыртырга җыендылар, өлгермәделәр. Имән кискәләр хәзер дә лапас астында ышыкта, җилдәняңгырдан качып, мыштым гына нидер көтәләр... +Сөләйман да капкасын япмады, чыкты да уңга борылды. Олы су буена төшә башлады. +Чуал елгасы буйлап уңга борылганда аны Зөләйхасы куып җитте, карчыгы гадәттән тыш дулкынланган иде. — Сиңа әйтәм! - диде ул шактый коры тавыш белән.- Кая китеп барышың +болай? — Барыйм әле,- диде Сөләйман, Чуалның нык ук ачулы мырылдавына колак +салып. — Нинди хәбәр җиткерде тагын Мөхәммәт? Шуның белән күрешәсең дә +тәмам акылыңны җуясың. Дөньяда мин барын онытып бетерәсең. Син +теләгән җиреңә барырсың, ə мин монда берни белмичә дивана булып +калам. Йомры ташка барам дисәң, ике балаңа җиңеллек сорап барып ка +радың лабаса... Ни файдасын таптың? Мөхәммәт хәбәрен нигә миңа +ачмыйсың? +Ни әйтергә? Ярты сүз белән карчыгын ничек ипкә китерергә? Ничек юатырга? Мөхәммәт әйткән сүзләрне ничекләр юкка чыгарырга? Зәйтүнә Мөхәммәт малаена чыкмасын дип авыл советына дәгъвалап бара алмассың, колхоз председателенең хәсрәте дә ул түгел, аның мазасы башыннан ашкан, авыл ач, авыл ялангач, кешеләр бәрәңге яфрагына ачы сулы алабута кушып "ипи" пешерәләр... Хәзрәт янына йөз тотып "укыма аларга никах!" дисәң, җүләргә чыгарырлар, әллә кайчан җир тузанына әйләнгән улың өчен кеше башы бутап йөрмә, диячәкләр... +Мондый чакта - аптыраганга юл кайда? - дигәндә, бердәнбер баш о��ыр җир Йомры таш кала... +Тарлавыкның югары очында, нәкъ кыйблага карап, мул сулы чишмә чыга. Изге чишмә дип йөртәләр аны тирә-якта. Чишмә Анасы төннәрен утырып ял итсен өчен чишмә башында ук кәп-кәкре, тубырлы кабыклы, тармаклы ботаклы тал агачы үсә. Айлы төннәрдә Чишмә Анасы талда утырганда су агышы әкеренәя, кайсыбер төннәрдә бөтенләй туктый, тына, диләр. Таң яралганда ыргылып тагын килеп чыга, бөркелеп-бөркелеп ага, имеш... +Талдан сулдарак, тарлавыкның читендә, үләннәр бетеп, ташлы калкулыклар, чокырлар башланган урында хикмәтле йоп-йомры таш утыра. Таш шактый дәү, аркылыга метрдан аша, нык, ничәмә-ничә еллардан бирле ник бер кыйпылчыгы кубып төшсен! Яңгыр-җилләр дә имгәтә алмый аны, кар-бураннарга да бирешми Йомры таш. Аны байтактан Изге санаганнар, олылап бәет тә чыгарганнар. Югары авылда бәе тне белмәгән кеше юктыр да әле! +Әй, Йомры таш, Йомры таш, +Татар башы кебек таш. +Татар ашы кебек таш, +Татар яше кебек таш. +Әй, Йомры таш, Йомры таш! +Күпне күрде безнең баш, +Күпне күргән башлар гына Бу дөньяда түгә яшь. +Әй, Йомры таш, Йомры таш! +Йомарлан да тәгәрә - +Кайгы-хәсрәт күргәннәрдән Шәфкатеңне жәлләмә. +Кемнәрдер бәет борынгы түгел, аны теге герман сугышы беткәндә Австриядән әсирлектән кайткан солдатлар гына чыгарган дип бәхәсләшәләр, монысын Йомры таш белми, Чишмә Анасын саклап утыра да утыра... +Зәй юлында, уңда, шул төбәкнең иң биек ноктасы Кашка тауда, таш кыяларның берсендә нәкъ Йомры таш сыярлык кына бер тишек бар, аны Изгеләр куышы дип йөртәләр. Имеш, Югары авылларның изге Чишмә Анасы үзенә иптәш итеп Йомры ташны шул кыядан китереп утырткан... Чирләп киткән, тазалыкка туймый башлаган карчык-корчыклар айның ундүртенче кичәсендә тауга менәләр дә, кыйблага багып, Йомры ташка кулларын куеп торалар, белгән догаларын укып теләк телиләр. Ярыннан аерылган кыз-кыркын, бәбәй табалмаган яшь киленчәкләр, ата-аналарын җуйган ятим-ялпы, юлдан язган өметсезләр, байгышлар ярдәм эстәп Йомры ташка ялваралар. Кашка тау куенындагы Изгеләр куышын Югары авыллар ябып, бикләп тотарга тырышалар, берәр юньсезе куышны ачып ташласа, тау итәгеннән ургылып җил күтәрелә дә ыргылып авыл өстенә барып та җитә. "Əhə! - диләр Югары авыллар,- Куыштагы изгеләрнең тынычлыгын бозганнар"... +Юк-бар ырымнарга ышанмаган гадел Сөләйман карт, ике тапкыр ялынып Йомры ташның мәрхәмәтен татымаган адәм, бүтән тагын нигә бара? Ялварырга барамы, үпкәләп каргарга җыенамы?.. +Зөләйха Чуал ярында озак тормады, кабыл-тибел генә ишегалдына керде, абына-сөртенә ындырга, бәрәңге бакчасына чыкты. Шунда дәү яфраклы, эре сабаклы көнбагышлар арасыннан Сөләйманын күзәтергә кереште. Карты беразга күздән югалды. +Басманы чыккач та Олы су буе куе таллык; язын таллар су иркендә кала, ел саен диярлек шашып-тилереп аккан Олы су тал кәүсәләрен урап, аркан итеп ишеп, гарипләндереп бетергән. Таллардан арырак өянкелек, агачларны С��ләйманның ата-бабалары, күпчелеген ул үзе утырткан. Өянкелек чишмә суы төшә торган тарлавыкка кадәр бара. +Өянкелектән чыккач, Сөләйман аермачык күренә башлады, ул кабаланмыйча диярлек тарлавыкка кереп китте. Аны күзәтеп керфек кагарга базмаган Зөләйханың шиге таралды: Йомры таш янына бара Сөләйманы, мөгаен генә, теге сасы көзән, хәйләкәр тук төлке Мөхәммәт хәбәрнең авырын, чишә алмаслыгын җиткергәндер. +Үчегеп Йомры ташны таудан тәгәрәтеп төшермәсен тагын, әллә ни күрерсең... Ялварырга бармыйдыр, юктыр, өмете киселгәч ни дип ялынсын?.. Нинди хәбәр китерде Мөхәммәт?! Хәбәре авырдыр, югыйсә, ил агасы, зирәкләрнең зирәг е, гадел, ярдәмчел, эшсөяр Сөләйман орчык хәтле генә калып үзе ышанмаган Йомры таш катына бармас иде. Зөләйханың Олы су буласы килде; һичшиксез, ул тар басманы үткән картының аягына ияргән кайгы-хәсрәтләрен үзе белән агызып китәр иде... Зөләйханың бер генә минутка, зәп-зәңгәр күктә тирбәлгән гөнаһсыз ак болыт буласы килде; мөгаен, ул бөтен иңе белән азга гына кояшны каплап картына җиләс җиңеллек китерер иде. Зөләйханың хәзерге мәлдә искән җил буласы килде, тау тарлавыгына керә башлаган картының сагышларын үзе белән очыртып китәр иде! Китәр иде дә урман-кырлар, сарык көтүе утлап йөргән тау киртләчләренә кайгыларын түгеп-чәчеп бетерер иде. Зөләйханың бик азга, токмач кабарып чыгарлык вакытка гына, Йомры таш буласы килде, картының кытыршы учлары ташның шадра яңакларын сыйпаганда Мөхәммәтнең нинди яман хәбәр ияртеп килгәнен аңлар иде Зөләйха. Карчыкның бер арага гына Изге Чишмә Анасы буласы килде, Сөләйманның арган йөрәгенә ял бирер иде ул, сөендереп челтерәр, җырлар иде... +Юк шул, юк, искән җил булып та иркәли алмый бүген ул картын, сердәш булып сайраша да алмый, чишмә җыры булып юата да алмый. +Җыр димәктән, тагын Габдулласы исенә төшеп йөрәге телгәләнде. Бигрәк моңлы бала иде шул! Кибетче Әсмабикә бер мәлне, һич уйламаганда, "И Зөләйха, бигрәк моңлы инде бу Габдуллагыз, яшәмәс бу, тәңре ашыктырып үз янына алыр, моңлы балалар, вафатларыннан соң фәрештәгә әйләнеп, тәңре катында хезмәт итәләр икән",- дигән иде. Ай тулды, Зөләйха кибеткә кермәде, сепаратка иң актыккы булып барды, Әсмабикәгә юньләп сәлам бирмәде, аның юравын кичермәде... +Бара Сөләйман, тауга менеп бара. Аяклары таш сукмакта, гәүдәсе тарлавыкта чайкала, күңеле кайда икән?.. +Бот төбенә чыккан кыяракны, шапшак кулындагы тимрәүне, тавык күкәе булып кабарган олы авыруны дәвалый аладыр да Йомры таш, әллә кай җирләрдә югалып, дөнья давыллары ак сөякләрен ят чокырларда тараткан улыңны Чишмә Анасы гына коткара алырмы икән? Яныпялварып йөрүдән ни файда?! +Әй, Йомры таш, Йомры таш, +Татар башы кебек таш! +- Кө-еш, каһәрләр! +Зөләйха карчык чыдамады, ачык капкадан бакчага кереп тулган тавыкларны пыр туздырып куып чыгарды. Сөләйман карт күренми иде инде. +3. СӨЛӘЙМАН +Зәйтүнә кияүгә чыкты. +Мөхәммәтнең тамыры нык, тирәнгә киткән, башта туйны зур итеп уздырырга, күрше авыллардан туганнарны дәшәргә ниятләнгәннәр иде, инде алдым-бирдем хәл ителгәч, моңарчы басынкы гына, тыйнак кына йөргән Зәйтүнә болай диде: — Нигә алай? Кешене күп җыймыйк... Вакыты да андый түгел, болай да... +Вакыты "Ул!" иде. Канлы сугыш беткән еллар, Җиңү тантанасы йөргән еллар. Күңелләр калка, калкына башланган тарихи еллар. Ни әйтергә теләде икән Зәйтүнә ярым-йортына бүлеп, "болай да!.." сүзе белән? Кияү буласы Кәримҗанның шөбһәле күңелен нидер ачыттырып, тырнап үтте. Ул карышмады, карышырга чамасы бәләкәй иде, егет җүләр түгел, ул Зәйтүнәнең үзеннән күп өстен, бик күп мәртәбәләр көчле икәнен аңлады. Үзе дә төшеп калган егет түгел, артында Мөхәммәт токымы дигән даны бар, әмма Кәримҗан моңарчы әтисе күләгәсендә, нәсел-нәсәбенең канат астында яшәгән икән. Моңарчы ул алар сүзеннән чыкмады. Шулай тыңлаучан булу аңа сугышта да ярады. Командирларның сүзен тыңлый белде егет, кушканны төгәл үтәде, дары төтенен мул иснәгән картрак соддатлар янына сыенды, алардан акыл алды. +Өлкән абыйлары, җиңгиләре туй мәсьәләсендә төзегән матур планнарының Зәйтүнәнең бер сүзеннән җимерелүен күреп торсалар да, Кәримҗанны аяп, алар да тузынып тормадылар, юк икән, юк! Кәримҗан әтисенә күтәрелеп бакты, абыйларына; алар да түгәрәкләнеп, тып-тын калып Зәйтүнәгә карап торалар, ник берсе кыеп сүз әйтсен! Төнлә, йокларга яткач, чыбылдык чаршау артыннан әнисенең сак пышылдавы ишетелеп калды: — Бу кыз, Зәйтүнәне әйтәм, килеп җитмәс борын ирләр сүзеннән өстен куя +башладашы үзен? +Мөхәммәт көрәк-көрәк арык кулларына башын куеп уйланып ята иде, янәшәсенә килеп ауган карчыгына җавап биреп тормады. Туй хакында чыннан да көндез сүз озайтып тормады, һәммәсен яшьләргә тапшырып, үзе күләгәдәрәк калырга тырышты. Балалар моны сизде, "Әткәйнең картаюыдыр", дип уйлашты алар. Югыйсә моңа кадәр, җитди тормыш якларын хәл иткәндә, соңгы сүз һәрчак Мөхәммәт авызында була торган иде. Гаделсез чакларында да гаиләдә аңа каршы тору юк, карышу бу гаиләдә гадәткә кермәгән иде. +Ике як та килешенеп, туй көне аталып, кунакларның саны билгеләнгәч, Мөхәммәт инеш буйлап кына Югары очка менеп китте, нияте Чишмә Анасына, Йомры ташка сәлам биреп төшү иде. Тарлавык авызына җиткәч, кинәт кире борылды... Борылып карагач, Чуал буенда, яшеллек эчендә күмелеп утырган Сөләйман кордашының ихатасы күзгә чалынды... Менмәде тауга Мөхәммәт... +Шулай иттеләр, туйны гади генә, җырсыз-нисез генә үткәрделәр. Кәримҗан табында ялгызы утырды, Зәйтүнә кече якта, яңа әнкәсе тирәсендә, аш-су кырында булды. Яшь киленнең уңганлыгын, искиткеч пөхтәлеген, җитезлеген, нәрсәгә тисә дә кулы ятып торганлыгын өч киленне, ике кияүне җете кайнана күзе аша ничәмә-ничә сынап үткәргән Сафура тиз аңлап алды. "Малайга алтын кыз туры килде!" дип куанды ул. +Элеккеге солдатлар бераз кәгеп алгач, үзләренең туйда утырганнарын да онытып, фронтта күргәннәренә икеле-микеле мәзәкләр дә кушып сиптерә башладылар. Сәхәбиләр Әхнәфе, Кәримҗанның дусты, уң аягы бөгелми торган гарип солдат аракыны калай кружкага мөлдерәмә тутырып салды да эчеп җибәрде, шунда ук үксеп еларга да тотынды. Олы кияү: +- Эчкән аракың күз яше булып кире чыга икән, әрәм итмә син аны, эчеп азапланма,- дип Әхнәфне әрләп тә алды. +Әхнәф елады, Кәримҗан җырлады. Тавышы әллә ни түгел иде егетнең, абыйлары, кунаклар беравыздан: "Кияүне җырлатыйк!" - дигәч кенә баш бирде. Берне җырлады, икене, "Арча" көен башлап ташлады. "Галиябану"ны җырла, "Галиябану"ны!" дип шаулады кунаклар, кияү кеше, тамагын кыргалап, алар сораганны башларга торганда гына кече яктан коймак өелгән коштабак тотып Зәйтүнә килеп чыкты. Хикмәтле мәзәкләр шунда өзелде, кунаклар дәррәү айныды, Кәримҗан шып туктады - Зәйтүнәнең ике күзе тулы яшь иде. Кунаклар кем туенда утыруларын аңладылар, яшь киленнең кодрәтен, көчен күреп, Сафура тагын да ныграк хәйран калды. Зәйтүнә азга гына йомшап китте дә горур басып кече якка керде, күз яшьләрен берәүгә дә күрсәтмәс өчен елмая төшеп бәлешне табын уртасына китереп утыртты. Бүлмәгә хуш ис таралды... +"Малайга кызның асылы туры килде,- дип уен дәвам итте Сафура,- ир булып ярый алса гына инде..." +Кырык җиденең язы җитте, язгы матур көннәрнең берсендә Зәйтүнә ир бәбәй алып кайтты. Карт мулла абзыйны туйга чакырмаганнар иде, Зәйтүнә теләмәде, инде бу юлы исем кушарга чакырдылар. "Ил-күз бар, килен, атаң да яратмас, берүк карышып кәефен кыра күрмә",- диде аерата юхаланып Сафура. +Улы туган куанычтан Зәйтүнә ризалыгын бирде, мулла абзый килде, көмеш таҗ чәче өстенә кара кәләпүшен бастырып куйган, шундый килешә үзенә, сусыл иреннәрен каймалаган көмеш дага сакалы да ипле, сүзләре дә сайланып кына чыга... Бер тәлинкә өреле тавык шулпасы ашады, чеметеп кенә ике-өч тапкыр ит капты, сәхабәләр тормышыннан риваятьләр, гыйбрәтләр сөйләде, йомры башлы нәни малайга Хәлил исеме кушып кайтып китте. Аңа бер дистә күкәй, бер йомарлам ак май һәм ун сум акча бирделәр. Бик зур бүләк иде болар ул еллар өчен! "Акча бирмәсәң дә ярар", дип пышылдап маташкан Сафура Зәйтүнәгә бер карап алды да тынды, мулла абзыйга акчаны килен сонды ... +Кырык җиденең җәенә дә керделәр... +Кайтмады Габдулла, югалды. +"Чакырыйк мулла абзыйны, балабызның җаны кая барып сыенырга белмичә тилмереп йөридер, рухына коръән укытыйк", - дип инәлде Зөләйха. Сөләйман аның инәлүләр енә җавап таба алмады. Бер инәлде Зөләйха, ике ялынды, өченчесендә яшьле күзләрен текәп торды да сәке киезенә капланды. Сөләйман күп сүзлелекне яратмый, бер үк сорауны өч кабатлаганны өнәми дә, кичерми дә иде. Белмиме әллә Зөләйха ничәмәничә еллар күзгә-күз яшәгән картының холкын-фигылен?.. +Яши-яши холык үзгәрә, диләр, юк сүз, сафсата, үзгәрми кеше, яшәгән саен холкының ятышсыз якларын яшерергә генә өйрәнә, уңай якларын алгарак чыгарып йөртә башлый. Кеше картая, йөзен җыерчыклар каплый, чәч сирәгәя, агара, тырнаклар ярыла, тешләр сирәгәя, колак катылана, тезләр йомшый, буе бәләкәйләнә, күр, җентекләп кара, бөтенләй яңа кеше йөри сыман, ə текәлебрәк карасаң кешенең үткәндәге чалымнарын тулысыңча табасың. Холык та шулай, бер карасаң яңа кеше, әмма ул үзе булып калган, гадәтләре дә шул ук, пырдымсыз пырдымсыз калган, телгә беткән һаман телчән, малай чактагы кара бүкәй сирәк теш арасыннан сүзне бүген дә акчага гына сатып чыгара. Саран бәндә һаман саран бака, тфү, каберең якын булмасын!.. +Сөләйманның яшь чагындагы холкы бер дә үзгәрмәде дияр идең, аңа бер яңа сыйфат өстәлде - яшь бала тавышын яратмас булды. +Ə кырык җидедә балалар гел туа торды, күбесенчә малайлар туа иде. Җир-ана - безнең кодрәтле тудыручыбыз, үзенең кыр-урманнары, диңгездәрьялары, чүл-таулары язмышын хәл итәрдәй ир-атлардан ятим калганын белеп, аналарның карыннарына ир бәбәйләр генә җибәрде. Əнə, Зәйтүнә Хәлилен алып кайтты, Әхнәфнең ике игезәк улы туды, байтак кешеләрдә силә-бишекләрдә, кабык арбаларда Югары авылның зәп-зәңгәр өметле күгенә текәлеп кап-кара, сап-сары татар малайлары карап яталар иде... +Сугышка бармаган кылый Минәчнең кызы туу авылда зур бер вакыйга булды. "Синең кызга миндә егет үсә!" дип Минәчне кунактанкунакка йөрттеләр бәхетле Югары авылда. +Әлегә гел малайлар туды, алар хәтәр тавышлар чыгарып җирне-күкне яңгырата башладылар. Ирлек куәтләрен ничә еллар файдасыз яткырган, ирлек көчләрен Европа илләре буйлап йөртеп алып кайткан гайрәтле татарлардан көр тавышлы бәбиләр генә туды ул көннәрдә. Сөләйманга да сөенергә, куанырга иде дә, юк, бәби тавышына, бала чыр-чуына күнә, күнегә алмады. +Ул урам буйлап түбән очка төшеп бара... +Тәрәзәләр ачык, урам капкалары бәбәй арбалары кереп-чыгып йөрсен өчен ябылмаган, агачлардан төшкән куе күләгәләрдә кабык гөмбәзле җиңел арбалар... Тәрәзә җиләсендә эчтә, ак чүпрәкләр белән томаланган үрмә бишекләр. Зар-моң түгелгән әби-сәбиләр ирененнән бүген бишек җырлары агыла... Күпер төбендәге ямь-яшел чирәмлектә сап-сары каз бәбкәләре белән рәттән исәйгән малайлар тәгәрәшә... +Үз очыннан ипле генә атлый башлаган Сөләйманның адымнары кинәт үзгәрә, аяклары кылдый-былдый адашып як-якка каерылалар. Йә бер тыкрыкка кереп китә карт, йә икенчесенә, кая сөрлексә дә, кая барса да, бөтен җирдә - бала тавышы, бала-чага чыр-чуы. Бала тавышы чыгарып авыл өстеннән торналар уза, койма казыкларына кунган каргалар да бүген бала булып кычкыра. Чыпчыклар да балаларга ияреп бертавыштан сөенечле чыркылдашалар. Чебиләрен ияртеп капка астыннан чуар тавык чыга, чебиләр аңа бәби-малайлар булып күренәләр... +Белә, бала тавышы яратмау иң зур көферлек, оят, хурлык. Кеше белсә адәм тәганәсенә калырсың, мөртәт дип атың чыгар... +Нишләсен соң бичара ятим карт? Кое янында яшь киленнәр үчти-үчти бәбәй сөя, бәбиләрен бер-берсенә күрсәтә-күрсәтә мактанышалар, тешләрен саныйлар, учтан-учка күчереп авырлыгын сыныйлар. Урам эскәмияләренә тезелешкән карчыкларның арык тезләренә карлыгачлар булып малайлар тезелешкән. Картлар əнə намаздан чыгып киләләр. Алар да алла турында түгел, бала хакында сөйләшә. Сугыш елларында авылның бик күп хәсрәтен өлешчә үзенә алган карт хәзрәт Минһаҗетдин тәмам яшәреп китте, ул хәзер көн саен диярлек бәби чәенә йөри, угыз коймагы ашый, сөннәткә утырта һәм көн саен улы буып кайткан солдат каешында чаж да чож бритвасын үткенли... +"Сүзеңнең кадерен белергә теләсәң, телеңнең урынын бел!" дигән кагыйдә белән яшәгән Сөләйман бөтенләй диярлек телдән калды. Карчыгы Зөләйха белән ни сөйләшсең, уе кая таба гына тәгәрәсә дә, гел Габдуллага барып туктала. Юктан гына башланган әңгәмә дә аңа барып ялгана. +Беркөн тавыклар яман да кытакларга тотынды. Элек булса "һава үзгәрергәдер, мөгаен", дияр иде. Юк бит, Зөләйханың тиктормас теле сүзләрне бер якка тәгәрәтә башлады. — Сиңа әйтәм!.. Исеңдәдер, Җәббарлар бер елны Чаллыдан кунакка +кайтканнар иде. Тау башында тары уңган ел иде. Бик тере, бик шук +малайларын иярткәннәр иде. Аты кем иде соң әле үзенең?.. Ярар, анысы +онытылган. Арбага төялеп печән әйләндерергә барган идек. Көне +шундый матур иде. Кайткач теге шук малай әллә кай арада тавык оясына +менеп тә киткән, итәген тутырып күкәй алып төшкән. Ə тавык ояларына +безнең Габдулла хуҗа. Бер дә, бер дә тынгылык бирми иде ояларына, гел +кармап, гел тикшереп тора иде. Кунак малаеның үзеннән алда күкәй +җыеп төшүенә гарьләнде бит, әй. Елый да елый, һич тыяр әмәл юк. Яшер +тен генә төз лапаска менеп, күкәйләрне таратып, көчкә көйләдек +малайны... +Менә сүз дисәң сүз! Хан заманында килгән кунакларны, аларның пәри арбасыннан төшеп калган малаен телгә алгач, нигә Габдулланы китереп кыстырырга инде?! — Безнең Габдулла җылак түгел иде, хәзер генә ул, бала-чага сытык күкәй +булып җыларга гына тора... +Чәйләп утыралар иде, үзеннән-үзе чәйнең яме, авызның тәме китте. Сөләйман ишегалдына чыкты, ары каранды, бире каранды, эш табалмагач, таш амбарның тимер ишеген ачты һәм сискәнеп куйды: салкын эңгердә аңа таба әллә ничә пар күз карап тора иде! Ул авыр тимер ишекне шапылдатып япканын абайламыйча да калды, беравык, куркуын үткәреп торгач, тагын ишекне ачты. Ишек ярыгыннан аңа ияреп көн яктысы керде һәм ул түшәмне терәткән сөян баганага эленгән йөгәнне күрде. +Каеш йөгәнен оланына дип Сөләйман үзе теккән иде. Үзе җизләде. Җиз төймәләр тоныкланган, авызлык тимере күгәрә башлады. Ул тезгенне тартып-тартып карады да йөгәнне буш бурага ыргытты, чыңгылдап, сызланып барып төште йөгән... Йөгән җизләрен яшьле күз дип күрә башла инде... Зөләйханы сүккән була тагын, ə үзе, ə үзе... +Җил сырпаланып үтте. Көн кичегеп килә иде, күкне җиңелчә болытлар каплаган, офыкта куерып-тыгызланып болытлар аст��нда алсу пәрдә - шәфәкъ кызарып-янып тора. Ул, учын ак кашлары өстенә куеп, батып барган кояшка карады һәм "шәфәкъ нихәтле матур булмасын, барыбер сүнү, үлү инде", дип сызланды. +Көтү иртәрәк кайтты бугай, урамда бала-чага йөгергәне ишетелде, сарык бәрәннәре бәэлдәде, олы имчәкләрен селлин-селлин селтәп сыерлар үтте. +Җил сизелерлек көчәйде, капка шыгырдады. "Изгеләр куышына кагылганнар бугай!" дип пошынды Сөләйман һәм үз уеннан үзе куркып китте. Ыбыр-чыбыр ырымнарга, юк-бар юрауларга элгәре дә бер ышанмый иде карт, хәзер кинәт үзгәрде, шикчел, вакчыл, куркакка әйләнеп китте. Кем ача Изгеләр куышын? Малай-шалай дисәң, берәүнең дә әлегәчә тотылганы юк. Әллә күкләр эшеме, тәңре кодрәтеме? Җил чыгарып күкләр Югары авылларга бер-бер әмер китерәләрме? Шоммы? Хәбәрме? +Көтү каршыларга Зөләйха да чыгып китте, мышлап кайтып кергән сыерга ашлы су эчертеп, аны лапас астына куып кертте. Сыер җиленен җиз комгандагы җылы су белән кат-кат юды, корытып сөртте һәм чиләк төбенә сөт тамчылары сызылып төште... Эш юкта эш табып, Сөләйман сыер койрыгына сарган тигәнәкләрне чүпләргә кереште. Сыер бу хәлне яратып бетермәде, ахрысы, ике-өч тапкыр койрыгын сыртына тидереп алды. — Сиңа әйтәм! - диде Зөләйха. — Нәрсә? - Бу юлы Сөләйман карчыгының ишарәсен аңламады. — Тигәнәгеңнең чаты сөткә төшә күрмәсен. — Төшсә, сөзәрсең. — Чаты бик вак була аның, тигәнәкнең. +Сөләйман карышмады, учын-учка ышкып, бер читкәрәк китте. Кичке болыт дулкыннарын кисеп-кисеп уйнаган карлыгачлар выж-выж килеп һаман аскарак төштеләр, картның колак төбеннән ике-өч тапкыр йомылып үттеләр дә лапас өрлекләренә ябышкан сандык-ояларына кереп югалдылар. Ни хәбәр китердегез сез, кошкайлар?.. Кичке җил, син ни сөйлисең? Кара-кучкыл болытлар, сезнең канатларга нинди хәбәрләр утырып килә? — Хайваннарны абзарга ук кертәсеңме әллә, сиңа әйтәм? — Җиле көчәя. Кертсәм дә кертермен шул. +Җил төне буе тынмады, бертуктаусыз улады, ярсып-ярсып тәрәзәгә килеп орынды, өй ышыгыннан, түрдән урын таләп итте. Бер өлгенең замазкасы купкан икән, пыяласы селкенеп тора, Сөләйман карт торып зәгыйфь өлгене меңдәр белән бастырып килде. Хәзер уч төбе хәтле пыяла табармын димә, əнə ич, Шәкүр ни сөйләп китте: "Европада тәрәзәләрне пыялалы итәр өчен дә ун ел кирәк булачак әле, ким түгел!" диде. Ун ел, ун ел... +Җил-давыл төн ката агачларны талады, морҗага кереп бөтерелде, әллә нәрсәләрне вата-җимерә ишегалдында туктаусыз буталды... +Бәрәңге ызаннары Олы суга барып җитәм дигән урында Сөләйманның нәни генә агач бакчасы бар. Янбакчада карлыган, крыжовниклар, шомырт агачлары куерып утырса, арт бакчада өч нарат, өч ак каен һәм өч бөртек кенә чыршы үсә. "Утыртма каен,- диде аңа бер мәлне Мөхәммәт,- урыс агачы бит ул!" "Мин каен үсә торган җирдә яшим",- дип өзеп җавап бирде Сөләйман. Каеннар шәп кенә үсеп, ныгып китте, нарат белән чыршы да алардан күрмәкче калкынып, ныгып мат��шалар... "Нигә алар өчәр генә?" дип кызыксынды күрше-күлән. Бусына Сөләйман җавап бирмәде, аңлаганга болай да аңларлык: өчәр-өчәр өч җирдә... Берсе кызы Разияныкы, икенчесе Йосыфҗанныкы, өченче оя оланына, төпчегенә адарынган. +Гаҗәп бер уйласаң, кәтәнә Разиягә багышланганнары да егетагачлардан калышмый, төп-төз булып үсеп маташалар. Йосыфҗанныкылар нәзегрәк, озыннар, оланга билгеләнгәннәр төптән юан чыгып, киңәеп, шәбәеп, бик озакка тууларына ышанып күзне иркәләп утыралар. Өчесенең дә тамырлары, кәүсәләре монда, ə үзләре кайда? +"Нигә бәрәңге җиреңне әрәм итәсең?" - диде берзаман Мөхәммәт. +Әрәмме, юкмы, анысын Сөләйман үзе генә белә... +Агачлар ул көткән, ул өметләнгән балалар кебек нык, зифа, иң мөһиме: алар һәрвакыт янда, ындыр түрендә, печәнгә лапас өстенә менсәң дә, талгын җилдә чайкалышып утыралар, бакчага көл түгәргә чыксаң да, алар сине гөжләп сәламлиләр... +Язын каен яфракларыннан сабый чак исе килә, тереклек исе, яшәү исе килә. Моңайган чакларында Сөләйман агачларга рәхәтләнеп эндәшә... +Вакыт аккан саен җил котырынды, өй бүрәнәләре мүкләнгән, сыланган җекләреннән атылып чыгардай селкенәләр, гүя каядыр китәргә ашкынып, улый, көрсенә, юлга чыккан пароходлар кебек аваз сала, хушлаша... Мич арасында бертуктаусыз шәүләләр бии, аларның аяк тавышына кадәр ишетелеп китә. Идәннәр мыдыр-мыдыр гәпләшәләр, йөзләгән аяк эзләре урын өчен талашалар, тыенкы гына ызгышалар. Сәке бер яктан икенче якка сабыр гына шуып бара да, урын үзгәләгәнне яратмыйча, кире кайта. Ишегалдында пәри туе булып иске себеркеләр, төпсез иләк кысалары, тәти ватыклары тәгәри, йөз ел кузгалмаган тишек казан шыңгырдап, барабан булып бәргәләнә башлый... +"Өй искерде, йорт-җир бетәште, - дип офтана да борылып ята Сөләйман карт, - ə яңасы кемгә кирәк? Сары маңкалы "чаплашкаларгамы"?! +Йокламады диярлек Сөләйман, Зөләйха торып "колһуалласын", "ләхәүләсен" укып, юшкәне япканны да ишетте, лыштыр-мыштыр мич арасында уралуын да абайлады, дәшмәде генә. +Таң алдыннан яңгыр сибәләп узды, иренеп кенә еракта күк гөрселдәде, тагын бер дөбердәп алды да тынды. Тып та тып йөргән сәгать тавышын ишетте Сөләйман, йөри икән, карт гомеренең өметсез, чарасыз минутларын санаучыны давыл-гарасат та туктата алмаган икән. +Ул торып чыкканда ындыр ягыннан комганын тотып Зөләйха килә иде. +- Сиңа әйтәм... - диде ул. - Бәрәңге сабакларын җил аударган. +Сөләйман аны ишетмәде, ул урам якка чәчрәп авып төшкән капкага карап каткан иде. Ауган капканы җирдә яткырасы килмәде аңың, кулларын төкерекләп, кызарынып-бүртенеп капканы күтәреп торгызды да койма баганасына илтеп сөяде. Капканың ике баганасы да төптән череп, муртаеп кырт сынып чыккан иде. Ауган капка янында озак юанмады Сөләйман, ияк астын кашып бер көрсенде дә, кәгазь калынлыгы гына чыланган туфракны иске резин галуш белән сыта- сыта, Олы суга таба, ындыр түре бакчасына китте. +Əhə, нарат, чыршыларга берни булмаган, җил тимәгән дә кебек аларга, ə каеннар, каеннар... Сураеп, сузылып үсеп киткән Йосыфҗан каенын җил нәкъ биленнән сындырган, Разия каенының дәү генә бер ботагын каерып төшергән, +Габдулла каены гына, төптән юан чыкканы, төне буе җил белән рәхәтләнеп тартышкан шикелле лепердәп утыра. Ботагына кунган кош сайрый! Сөләйман карт кош сайравын ишетеп шып туктады да ипләбрәк бара башлады. Кош нәни күзләрен уйнатып бер карады да очып китте. +Артбакчадан Олы суга чыгып йөрер өчен тар гына капка калдырган иде Сөләйман, хәзер ул шуны ачты. Олы суның иртәнге сәламен тыңлап, елга ягына колагын куеп торды, басма аша бүген җитезрәк чыкты, ашыкты, гарип, бөтеренке гәүдәле таллар янында да тукталып торды, биле авыртып китте, кулын билгә куеп, күзе белән тирә-якны тентеп-капшап тагын атлады. Өянкеләр арасына барып керде. Әй, тураган икән аларны җил! Беләк юанлыгы ботакларны сындырып-талап бетергән, ятим ботаклар белән сукмак үзе дә, сукмак яннары да түшәлгән. Шәрә диярлек калган талларны күргәч, карт ахылдап куйды. Җилнең иң хәтәре кызыл талларга килеп орынган икән, юан-юан ботаклар сынып, каерылып, төп кәүсәдән аерылырга теләмичә, төрлесе төрле якка җилгә иелгәннәр, сөрлеккәннәр. +Татарның һәр агачка төгәл мөнәсәбәте бар: — Имән кебек ирләр,- ди ул. — Яшь кызлар сыман зифа каеннар,- ди. — Каен кайгылы агач,- дип тә өсти. — Куркак усак. — Кире беткән карама... +Ə тал агачына татарның мөнәсәбәте бүтәнчәрәк, моңлы, сагышлы. "Таянып ял итә торган талларымны кискәннәр", дип җырлый татар күңеленә сагыш кошы килеп кунганда... +Бусы егетләрнеке, йөрәк авазы, Габдулла да бер тапкыр Зәйтүнәгә шушы җырны җырлаган иде түгелме? Кайда ишетте соң аны Сөләйман? Əə, шушы ындыр түрендәге бакчада утыралар иде ич алар! Ул, сәнәк-тырма алып төшеп, сынган ботакларны җыештырып, ялганырдайларын бәйләп куярга булып, ашыга-ашыга кайта башлады да басманы чыккач сискәнеп туктап калды. Чү, баягы кош сайрый, сандугач! Сандугачны сирәк кеше күрә, күрә икән, билгеле ул, йә хәбәргә, кайчагында көенечкә, күп вакытта сөенечкә дип белә иде Сөләйман, ипләп кенә, иелеп килә-килә бакчага карады. Сандугач! Габдулланың җилгә-давылга бирешмәгән каенына кунып сайрый... +Ызаннар буйлап, ауган бәрәңге сабакларын турайта-турайта, кулына ябышкан балчык, кисәкләрен селкеп, бирегә таба Зөләйха төшеп килә иде. Сандугач аны күрде дә очып китте. +4. ЗӨЛӘЙХА +Зөләйха гөбедә май яза. Сөяннән ясалган шома, хуш исле гөбесен ике тезе арасына кыстырган да атлавычын бер җайга гына аслы-өсле йөртә, атлавыч лыпырдап аска төшеп киткәндә бер-ике тамчы сөт аның битенә килеп куна. Уң як чигәсендә ярты ясмык хәтле генә көрәнсу миңе бар аның. Битенең аклыгын, матурлыгын тагы да бизәр өчен махсус кунган миң, аңа да сөт тамчысы килеп чәчрәгән... +Төне буе ул давыл үкерүен түгел, картының борсаланып, бәргәләнеп кыйналуын тыңлап ятты. Җилне, ��орҗа улавын өзек-өзек ишеткәләде, тәрәзә пыяласының үзәккә үтеп зеңг елдәвенә дә исе китмәде, картының көтелмәгән хәрәкәтләрен, уфылдавын, көрсенүен тоеп, аның өчен янып төн чыкты. Сөләйманның хәлен аңлый Зөләйха, булыша гына алмый, авыр чакта иренә ярдәмгә килә алмавы аның рухын изә, кешелеген кечерәйтә иде... +Атлавыч эшкә күнеккән кулларда җитез йөри, бер төшә, бер менә, апак гөбе селкенергә дә өлгерми кала, бисмилласын әйтеп тотынгач, буыннары языла, бүтән чакта сызлаган кулбашлары, бил, терсәкләр онытыла, Зөләйха машина кебек эшли дә эшли. Гөбедә аска-өскә йөргән атлавычның тавышы тоныклана, сөт бер чаклы куера да кинәт сыеклана, борынга әче әйрән исе бөркелә, май төшә. Өйалдыннан елтыр бүксәле, озын муенлы кринкене алып кереп, әйрәнне шуңа агызгач, Зөләйха эшнең олысына, тантаналысына тотына. Әйрәннән бушаган гөбегә сап-салкын чишмә суы тутыра, гөбене су белән чайкатып, сап-сары, хуш исле майны учлап-учлап алып йомарламнарга тәгәрәтә. Мае дүрт йомарлам булды, сыердан уңдылар, сөте куе, кайнатып суытсаң ике бармак калынлыгы каймак утыра. Гел-гел кайната гына алмыйлар, налоглары түләнеп бетмәгән, заем акчасын да май саткач илтеп бирәсе, йон тапшырмаган, күкәй, и-и дүрт имчәккә карт белән карчык кына ябышып ятмыйлар, тагын әллә кемнәр, әллә ниләр килеп тоташкан әле аңа! Алай да каймаклы сөттән өзелми Зөләйха, бер чүлмәкне базның иң суык җирендә тота, белмәссең, берәрсе кайтып керәсе булса... +Зөләйха тына белми, əнə самовары бу ата башлады, кайнарлап гөбене юып чоланга чыгарды, атлавычын корытты, ары килде, бире чапты, берзаман исенә килсә таң калды, һай аллакай дигәнең, яңа язган, иртәнге чәйгә генә тотармын дигән майны сары май итеп эретеп тә бетергән. "Менә сантый, менә тинтәк баш, алты-биш! Ни дип эреттем мин моны?" +Аптырады, йөдәде Зөләйха, ахыр чиктә исенә килде, башына бер уй төште: "Балаларның берәрсе кайтып килүенә түгелме, ходаем!" дип үз-үзен юатты. +Шактый озак юанды Сөләйманы, сынган, таланган агачларны көйләп йөри бугай, ул югында он иләп куярга да өлгерсә... +Зөләйха амбар ишеген киң ачып, җилпучын яктыга таба тартып, он иләргә кереште. Аз гына солы оны бар иде аның, күрше Латыйпныкылар атлы эшкә йөргәндә солы да ияртеп кайта, бүтәнне дә, онны да шулардай ак майга алыштырып алган иде. Шуны арулап, иләп куярга булды. Илиили, иләгенә кулын ышкып карый, бер бөртек көрпәсе, чүп- чары ияреп калмый моның! Солы оны иләгәндә җиз иләктә учы-учы белән әрсез кылчык бөялеп кала торган иде дә, ни булган, солыныкы дип бүтән төрле он алып чыкканмы әллә бу тинтәк? Зөләйха онны иснәп-иснәп карады, учында төкерекләп изеп бакты, ихлас солы оны! Шунда гына исенә төште, узган атнада, җомга көн "берәрсе кайтып керсә, коймак изәрмен", дип онны иләп куйган иде ләбаса, онытылып китеп тагын иләккә ябышкан!.. +Ул юк эш белән амбарда маташкан арада карты кайткан да лапаста нидер эшләргә җыены�� йөри башлаган икән. Тәртә астына бүкән кыстырып капка баганалыгы имән кискәләрне кузгатырга азаплана бу, тырышатырыша, йә тәртәсе шуып чыга, йә бүкәне читкә тәгәри, кузгалмый гына авыр имән баганалык. +Уң яктан кереп карады, сул яктан килде, көче бетеп Имәнкискә өстенә менеп утырды, озаклап маңгаен корытты. +Бик чыгар иде Зөләйха, атылып барып җитеп хәленнән килгәнчә картына ярдәмләшер иде, ярамый, Сөләйманның кырку холкы ирләр эшенә тылкышырга рөхсәт итми. Бер-бер эшкә тотына икән, үзе генә булсын! Берүзе!.. +Бер чакны шулай Карама куыш урманындагы аланга печәнгә менделәр. Аларның пае шунда, юлга якын гына урында иде. Чабып, әйләндереп, киптереп, күбәләп кайтканнан соң Сөләйман мөлаем генә тавыш белән карчыгына эндәште: "Сиңа әйтәм!"... Бу аның "әйдә, җыен, йөк өстеңдә торырсың", дигән әмере иде... +Сугыш башланган, балалар таралышкан ел иде. Камыт-аркалык җыештырып шактый озак изаландылар, печәнгә барырга соңгарак та калдылар. Юртып диярлек бардылар, төяделәр. Зөләйха йөк өстендә торды, картының боек күңелен күтәрергә теләп: "Сиңа әйтәм!.." дип эндәште. Бу аның: "Мал-туарның бәхете бар икән, бигрәк затлысын әзерләгәнсең курмының, тукранбаш та сарут кына!" дигән мактау сүзе иде. Зөләйха карты астан биргән печәннең учмасын да коймаска тырышып эшләде, бастырыклагач тырма белән тарап караганнар иде, ник бер бөртек үлән коелсын! Кузгалдылар, баралар, баралар, урман авызы ерак та түгел инде. Яңгырлар бу арада еш яумаса да, урман юлы шактый дымлы, чокырларда караеп лай ята, суы чопырдап торган тирән генә чокыр янына барып җиткәч, Сөләйман билендәге бәләкәй балтасын тотып бер уңга кереп чыкты, сулга каерылды, вак- төяк куакларны кыеп төшерде, тезгенен алып атны уңга борды. Күчәр башлары агачларга тиеп-тиеп китсә дә, җайлы гына баралар иде, инде юлга чыгабыз дигәндә, бия кинәт башын чөеп җибәрде, койрыгын яу кырындагы байрак кебек уңга-сулга җилфердәтте. Аннан кушаяклап тибенергә, сикерергә тотынды. Зөләйха "сиңа әйтәм!" дип кисәтергә дә өлгермәде, шашкан күк бия арт аякларын терәп алга ыргылды һәм алда торган Сөләйманны егып-таптап юлга чыкты. Чыкты да кинәт борылды, кендек оясыннан атылды, арт арба печәне-ние белән сулга янтайды, авып та китте. +Куелыктан үткәндә алар шөпшә оясына юлыкканнар икән, шөпшәнең дә ниндие әле, бармак-бармак эресе, явызы, бусан дип йөртелә торган ачкүзе... Бусаннар тирә-юньне тутырып выжылдап оча башлагач, Зөләйха коты чыгып, ак-караны аермыйча, битен каплап алга чапты. Ə Сөләйман, Сөләйман... Егылса да тезгенне кулыннан ычкындырмаган, бераз сөйрәлеп барган да хәзер дүрт аякланып торып маташа... Нинди кыдрач, көйрәк кеше булса да, Сөләйман мал-туарны рәнҗетми иде, атларга олы хөрмәт белән, иркәләп эндәшә торган иде... Хәзер дә күк биянең йомшак яңакларын сөеп атны тынычландырды... Зөләйхага бер генә сүзен әйтте: +- Сиңа әйтәм... +Сирәк очрый торган хәлгә юлы��канга күрә, Зөләйха картының ишарәсен аңлап җиткермәде, качкан җиренәрәк кайтып, картының күзләренә карады. +- Сиңа әйтәм... Алгарак бар да көт мине, беркөн үткәндә пешкән бөрлегәннәр күргән идем, сыйлан,- диде Сөләйман. +Зөләйха инәлеп: "сиңа әйтәм!.." дип әйтеп карады, бу аның, "бер башыңа авыр булыр ла, булышыйм!" дигән үтенече иде, нәтиҗәсе булмады, Сөләйман, аның барлыгын күптән оныткан кебек, эшкә тотынды, бастырыкны чишеп печәнне ауган арбадан бушата башлады. +Зөләйха кайнар күз яшьләрен коя-коя, күз бәйләнгәндә, карты әйткән уйсулыктан бөрлегән эзләп карады, тапмады... +Сөләйман йөкне бушаткан, арт арбаны алгы күчәр өстенә менгереп утырткан, печәнне төягән, бастырыклаган, шактый торып, күз бәйләнгәндә генә күк бияне йомшак кына каулап урман авызына килеп җитте... +Нигә булышырга рөхсәт итмәде икән? Әллә ирлегенә көч килдеме, хурландымы, арба аударуны көчсезлеге дип санадымы, Зөләйха белми дә калды, сорарга базмады... +Зөләйханың мең сынаганы, йөз ялгышканы булды, яши-яши ул бер иманны ныгытты: "Тиешле-тиешсез чакта кул арасына кермәскә!", "Вакытсыз чакта аяк арасында уралмаска!", "Артыгын белмәскә", "түзем һәм чыдам булырга". Шушы кагыйдәләргә тугрылык сакланганда гына Сөләйман кебек ир белән яшәп була. Ə Сөләйман... Мөхәммәткә ачылып китеп бер мәлне: "Минем Зөләйхам кебек йөз хатын белән яшәп була!" дип ычкындырган иде, соңыннан үкенде: хатын-кызны тәненнән җаны чыкканда гына мактарга ярый... +Капка баганалык имәннәрне кузгатырга чыгам дип юкка гына очына Зөләйха, егәре ташып тормый, яше дә җитәрлек, бер кулы да гарип. Анысы болай булды... +Егерме бернең ачлыгын Югары авыллар авыр кичерделәр, ачлыктан интекмәгән гаилә калмагандыр. Ярый, Зөләйхаларның сыерлары бар иде, ул мал акыллы, сөтлөч һәм юаш иде. Бер чакта да көтү каршысына чыкмадылар, кола сыер, имчәкләрен як-якка горур чайкап, мөгри-мөгри кайтып җитәр иде, җил капканы сыңар мөгезен чайкап ача, болдыр баскычы каршысына килеп Зөләйханы дәшеп чыгара иде. Савуы да рәхәт иде аны! Имчәкләренә тотынуга кулны тиңсез рәхәтлек биләп ала торган иде. Шул кола сыер коткарып калды аларны... +Әле Габдуллага яшь тә тулмаган, көзгә кергән мәл, иртән ипи пешерделәр дә өйдә эссе дип йокларга чоланга чыктылар, бишекне дә шунда чыгардылар. Бала астын карарга дип уянган Зөләйха, шылт иткән ят тавыш ишетеп, Сөләйманына дәште: "Сиңа әйтәм..." Тавыш саңгырау гына тагын кабатланды, икесе дә торып утырдылар, өйалды астында кемдер бар иде. Мал йөрер чак түгел, этләре юк, таң яралып килә, чоланның бала учы хәтле генә карындык тәрәзәсеннән саран гына яктылык агыла, тавыш тагын кабатланды. Агач караватыннан Сөләйман идәнгә сикерде, аның күлмәк җиңенә Зөләйха килеп ябышты. Сөләйман ап-ак күлмәк-ыштаннан, яланаяк, тын тартырга да тыелып, чолан ишеген ачты, ишек катыңдагы биек эскәмиядән ялтыр йөзле, үткен юныш балтасын алды. +Чолан турында, аста, ала��ның нәни генә базлары бар, ашыкканда, көзләр салкынга борылганда алар, "гел-гел менеп йөрү була", дип кар базына төшеп тормыйлар, нәрсә-караны, катык-сөтне өйалды асты куышына гына төшерәләр. Сөләйман өйалды келәсен балта очы белән күтәрде, аллы-артлы икәүләшеп ишегалдына төштеләр. Карасалар, ике шәүлә өйалды асты тактасын каерып ташлаганнар да тишектән нидер чыгарырга маташалар. Каракларның тышкы яктагысы, ишек шыгырдаганны ишетеп, читән аша урамга элдерде, икенчесе куш куллап чүлмәк тотып такта арасыннан кысылып килеп чыкты... Сөләйманның балтасы ялтырады, чүлмәк җиргә төшеп көлгә әйләнде, татлы ис бөркеп җиргә катык акты. "Кичтән генә оетып төшергән идем!" дип уйлады Зөләйха. Угрының баш очында балта ялтырады. "Кулыңны чабып өзәм!" - дип кычкырды Сөләйман, нык кычкырды. "Чапма! - дип иңрәде Зөләйха, беренче тапкыр иренә каршы төшеп. - Чаба күрмә!" Шулай диде Зөләйха һәм үз куллары белән каракның дерелдәп торган кулларын каплады. Арага кысылган карчыгына ачуы чыгып, ярсуы кабарган Сөләйманның балтасы һавада бер сызгырып алды да Зөләйханың сул беләгенә барып керде. Сөяккә кадәр төште, чәчрәп кан чыкты, катыкка буялган угрының битенә, яңакларына ал яулык төште, "аһ!" дип ыңгырашты Зөләйха... Сөләйманның шикәрдәй ак күлмәк-ыштаны да канга манчылды. Ул арада Зөләйха уң кулы белән яулыгын йолкып алып ярасын кат-кат урады... +Сөләйман исенә килеп лапас почмакларыннан үрмәкүч пәрәвезе алып килде, ярага агач череге сибеп кат-кат бәйләделәр... +Бәдри Камалы ничек, кай арада чыгып ычкынгандыр, Зөләйха белән Сөләйман искәрми дә калдылар. Ул арада Габдулла тавыш бирде, чоланга керделәр... +Канның һаман саркып торуына борчылып Сөләйман Зөләйхасын иртәнге чәйдән соң Зәй больницасына алып китте. Зәйдә врач булып бик абруйлы, бик һәйбәт, татарча татарлардан да оста сөйләшә торган, заманында Польшадан сөрелгән Сигизмунд Вжесневский эшли иде. Сугыш алдыннан каядыр алып киттеләр дә башын югалттылар бахырның. Лида һәм Валя исемле кызлары гына калды... +Зөләйханы шул карады, ярасын нечкәләп эшкәртте, бәйләде. "Абыстай, ни булды?" - дип сорады. Зөләйха коелып төште, "сиңа әйтәм!.." дип яшьле күзләрен тутырып Сөләйманга карады. Бу аның: "Төшендер, зинһар, ир кеше бит син! Аңлат духтырга, ничек итеп мин чит ир-ат каршысында авыз ачарга кыйыйм?" дигән аңлатмасы иде. Сөләйман да аңлатып тормады, дөресен сөйләргә базмады, ялган сөйлисе килмәде. Дөресен әйтсә, Бәдри Камалын өтермәнгә тыгулары бар иде... Поляк революционеры Сигизмунд Вжесневский акыллы кеше иде, ул күпләрне сүзсез дә аңлый, сүзсез дә кайгы-хәсрәтләрне, бәхетсезлекләрне аңлый ала иде... +Бичара Камал! Байгыш. Кушаматлары ук "Кытлык", "Кытлык Бәдри" иде аларның, ашарына беткәч кая барсын, кичә Зөләйханың катык оетканын да, өйалды астына төшереп утыртканын да күреп торгандыр инде... +Шунда Зөләйха кулына Вжесневскийның име килде, кулы төз��лде, җөйләнеп торган эз генә калды... +Эш тоткаңда әллә ниләр уйламыйсың, әмма әз генә тик торганда да башның тамырларын уйларның төрлесе били, нәни генә вакыйгалар да, яңача мәгънә алып, күз алдыннан тезелеп үтәләр. Олыгайды Зөләйха, таушалды, көянтә-чиләк белән су алып кайтса, күз аллары караңгылана, башы әйләнә... +Имән кискәләрне кузгатырга тотынган картына булышырлык хәле дә, дәрт-дәрманы да юк... Карты да йомшаган, бирешкән, тагын тәртәгә тотына, юк, имән баганалыклар кыймшанып та карамыйлар... +Шунда, шул мизгелдә аның күңеленә яңа уй, яман уй, әшәке уй килеп кунды: "Әгәр мин картымнан алда үлеп китсәм!" дип уйлады ул. Сискәнеп китте. Көтелмәгән әрсез уй аның буынын алды, ул, татар карчыгы, карты имән баганалар белән бергә-бергә көрәшеп ятканда сәкегә барып ятты... +Үлеп китсәм?.. Ул бичара нишләр, кая барыр, кем кулында калыр? Кем кулыннан үтәр? Соңгы сулышында каны качкан иреннәренә, карчыгына бары тик ягымлы сүзләр генә багышлаган иреннәренә кодрәтле, серле Йомры таш яныннан, җирнең үзәгеннән тибеп чыккан чишмә суын каз канатына манчып кем тидерер? Әйе, хәле барында өс-башын карар, мунчасын ягар, аш-суга да кулы килешер, тамагы ач булмас, мәгәр җаны ничек түзәр? Пар сандугач булып, гомер буе бер җайга сайрашкан җаннар кап урталай бүленгәч, ул ничек яшәр? Олы су буйларына юкка гына төшеп йөримени ул? Кодрәтле Йомры таш ягасына уйнап кына барып баш орамы? Басма уртасына кереп су агымын тик-тәскә генә күзәтәме? Оланы турында уйлый ул, төпчеге, Габдулласы хакында уйлый. Йосыфҗан бу дөньяда юк, ул мәңгелеккә күчкән, урыны җәннәттә булсын, авыр туфрагын җиңел ит, ярабби. Тәмуг газаплары белән интектермә... Габдулладан ул картлык бәхете көтә иде, ул яшәсә, бик озак еллар көчендә яшәр кебек тоела иде. Төпчеге - Сөләйманның якты өмете, киләчәге, тормышының моңлы матурлыгы, горур мәгънәсе иде. "Ходайның күзе якты булсын, шулай икән, безне ташламас!" дия иде ул кайчакларда. +"Сиңа әйтәм, Габдуллабыз исән-имин кайтып өйләнсә... Балаларны да күбрәк алып кайтсалар..." дип өзмәс хыяллана иде Сөләйман. Мондый чакларда да Зөләйха картына: "Сиңа әйтәм!.." дип кенә әйтә ала иде. Шушы ике гап-гади сүздә Зөләйханың бөеклеге, инануы, иманы, өмете, фәлсәфәсе, җаны сыеп бетә торган иде. Шуны сүзләр ярдәмендә алар тулысынча аңлаша алалар иде. +Ике сүз! +Бер-берсе өчен яратылган җаннарны тоташтырырга җитмиме әллә? +"Сиңа әйтәм!" Габдулланың киләчәге дә, алар капкасын ачып керәчәк килененең киләчәге дә, аннан туачак таза, сәламәт балалар да сыйды шушы ике сүзгә, якты өметләрне алыштырган кара сагышлар да шуңа сыеп бетте... Киленнең, әлбәттә, Зәйтүнә буласына һичбер шик-шөбһә тотмый иде алар. Габдулла белән Зәйтүнә кушылсалар, картлар киләчәккә карап әҗәл, үлем хакында түгел, балалар, бәбиләр, үлемсезлек турында гына уйларлар иде. +Шулай итеп, Зөләйханың күңеленә үлем сүзе дә үтеп керде... Әйе, көннәрдән бер көнне тәңредән әмер җитеп, Зөләйха җаныннан аерылса?!. Бүгеннән аның газиз карты терәксез калачак, көндез кояшы, төнлә ае сүнәчәк. Шундый хәлгә җиткереп ничек аны ташлап китәргә? Чамадан тыш шәфкатьсезлек, рәхимсезлек була түгелме бу? Иренә иң олы хыянәт, иң кара явызлык кыла түгелме Зөләйха? "Ярабби, Тәңрем-Аллам!" дип ыңгырашып ялварды буй-буй тышлы мендәргә башын куеп чалкан яткан хәлсез Зөләйха. +"Берүк тигез гомер бир, ярабби, күчергәндә беребезне беребездән, зинһар, калдырма, Газраилгә ныгытып әйт, икебезне дә чакырсын, югалган улыбыз Габдулла рухы белән сорыйм синнән, картымны әҗәлемнән соң ятим итеп Йөртмә! Ярабби!" +Шундый уйлар рөхсәтсез-нисез күңелен яулап алгач, Зөләйха әҗәлдән курка, сагая башлады. Беркөн күкләр күкрәтеп, яшен камчылары белән болытларны дерелдәтеп-өерләп кара-кучкыл җилләр исәргә тотынгач, толыпка төренеп чоланга кереп утырды. Тиргә батса да чыдады, яшеннең күзе юк, тәрәзә аша кереп бәреп тә егар! Морҗа тишеген тутырып килеп керүе дә бер ул хәерсезнең! Аны да иске мендәр белән томалады Зөләйха. Чишмәгә суга төшсә, басма аша адымнарын үлчәп атлап кына чыкты, су алганда иелеп агачка ябышты, суык су йотмады, чабынырга яратса да, ләүкәгә менмәде, үткер мөгезле үгез, кәҗә тәкәләре белән кара-каршы килгәндә аларга юл сапты. Ата казларга, усал этләргә, ата күркәләргә елмаеп сәлам биреп үтте. +Яшәргә кирәк аңа, яшәргә! Бары тик шул гына. Сөләйманын яшәтер өчен яшәргә, үз көчендә булырга кирәк. Аның күңеле боекмасын өчен яшәргә кирәк. Аның суык оялап маташкан күкрәгенә әз-мәз җылылык китерер өчен яшәргә... +Үзе турында берни уйламады Зөләйха, уйларга теләмәде дә. Тормышыннан канәгать иде карчык, яшәлгәнчә яшәлгән, ул хәзер карты һәм Габдулласы хакында гына уйлый ала иде. Элек Габдулланы исән дип исәпләгәндә ул аларның икесен аерып уйлый ала иде, хәзер ата белән ул бергә кушылып, бер җанга әйләнделәр. Кайда Сөләйман бетеп, Габдулланың кайда башлануын Зөләйха хәзер аера да алмый иде. Аталыуллы бер алар хәзер, бер якты кояш булып күңелгә иңәләр, кара хәсрәт булып бәгырьне телгәлиләр... Әгәр Зөләйханы сугышка җибәргән булсалар, ул анда Габдулланы саклап алып калыр иде, явыз әҗәлгә бирмәс иде ул аны, әмма Габдулланы бик еракка җибәрделәр шул, моннан күренми торган салкын офыклар артына, ялварып, илереп кычкырсаң да ишетә торган түгел, бер йотым суга тилмереп ятса да, барып җитә алмассың. Габдулласын саклап кала алмады, шөкер, Сөләйманын явыз үлемгә бирмәс, аның хакына үзе дә Газраилга бирешмәс... И агай, ничәмә-ничә еллар җан кыя-кыя Газраил да арып беткәндер инде... Илләр өстендә ак канатларын җилфердәтеп Җәбраил гына йөри торгандыр. Үлмәс Зөләйха, йөрәге кап урталай ярылса да, картына сиздермәс... Кулына үткер балта кереп, каны чәчрәп чыкса да, ул аны беркемгә дә сиздермәде. Егерме беренче ел байтак артта калгач, утызынчы ел башында Бәдри Камалы аның карш��сына тезләнеп елады. "Рәхмәт, Зөләйха түти! Коткардың мине, биш балам ач утыра иде бит, биш җан!" +Юк, судка биреп тилмертмәгән өчен генә түгел, Зөләйханың мәрхәмәте өчен дә укыды рәхмәтне Кытлык Бәдри улы Камал. Биш кеше дигәндә уй бер, биш җан дигәндә бөтенләй бүтән нәрсәләрне күз алдыңа китерәсең. Больницадан кайткан көнне үк, яралы кулын муенына асып ("утын ярганда очлы йомычка чыртлап кисеп керде"), ындыр артлатып кына ул Кытлыкларга китте, сау кулы белән бер чүлмәк сөт кыскан иде. Аннан соң да йомарламы белән ак май, кадагы-кадагы белән тары оны, катык-әйрән илткәләп торды, кулыннан килгәнчә ярдәмләште, булышып яшәде. Бу хакта әллә белде Сөләйман, әллә юк, ачлык елда хәбәрләр кыңгыраулы, белеп тә йөргәндер, мәгәр төсен чыгармады, әрләп авыз да ачмады... +Ничек сакламыйсың шундый асыл затны? Андый олпат ил агасын кайгы җиленә утырып килгән Әҗәлгә ничек тапшырасың? Үзең үлеп китеп, өметсезләр, толлар арасында аны ничек калдырасың? +Юк-юк, ходай, күкләр, тарлавыкта боегып утырган Йомры таш, адәмнәрнең гомер бизәге Изге чишмә шаһит булсын, Зөләйха картын чит кулларда калдырмас, карар, саклар, әмәл ен табар - яшәтер. Менә хәзер торыр да атылып янына чыгар, икәүләп тотынсалар, имән кискәләрне дә чөеп кенә ыргытырлар, менә чак кына хәле кайтсын да чигәләрдә чүкеп торган чүкечләр ялга туктасын, менә хәзер... +Җиңнәрен терсәккә кадәр сызганып, озын күлмәк итәг ен ыштан бөрмәсенә кыстырып, картына булышырга дип лапаска барып керсә, Сөләйманы анда юк, ул җимерек капка баганасы чокырына карап тора, урам яктан аңа каршы Мөхәммәт килеп баскан... Кайчан бастырып килеп җиткән, диген. Капка ауганны ишеткәндер дә, мөгаен, булышырга килгәндер дип яхшыга юрады Зөләйха, амбарга кергән булып ишегалдын аркылыга кисеп үтте, бөрмәгә кыстырган күлмәкне җәһәт кенә төшереп җибәрде. Алай да эченә пошаман йөгерде: капка җимерелгәндә генә килмәсә ярамаганмы бу бәндәгә?! Һәм ул бәбкәсен саклаган тәҗрибәле ана каз шикелле җилкенеп капка төбенә барып басты. Юк, бу юлы ул Мөхәммәткә ирек бирмәс, очып кунып булса да картының кәефен саклар, рухын сындыртмас. Кордашлар әл-хәл сорашкач капкадан бераз читкәрәк, эскәмиягә утырышканнар иде. Зөләйха сүз дилбегәсен үзе каерып тотты: — Кунак бар икән. Исән-сау гына йөрисеңме, Мөхәммәт? - диде. — Җир җимертеп, - диде кунак. — Син җимерткәнгә ауды микәнни безнең капка? +Мөхәммәт яшьләрчә тавыш белән көлеп алды. — Төпчегеңнең бәбие үсәме? - диде Зөләйха әдәп өчен генә. — Тиресен текмәгән, үсми нишләсен? - Мөхәммәтнең ерык авызы җыела +белмәде. - Җылак түлке, көянтәләнә-көянтәләнә җылый. — Ай, аллам, нигә икән? - диде Зөләйха ихлас көялән еп. — Белгән юк инде, аптыраган. - Мөхәммәтнең горгылдык тавышына да +хафа, шөбһә керде. - Теле булса әйтер иде дә... Тере малай үзе, +чүпрәкләрен замат арасында тибеп тарата. — Җылак бала әнкәсенә читен инде,- диде Зөләйха, чын күңеленнән +Зәйтүнәне жәлләп. — Сиңа әйтәм!.. +Зөләйха картының ярым кырыс әмереннән соң да сүзсез-эшсез китеп баруны яхшысынмады, ачык капкадан урамга чыгарга җыенган тавыкларга дәшә-дәшә, лапаска кереп китте. — Ти-ти-ти! — Йомыш кисәге дә бар иде, Сөләйман кордаш, әйтим микән, юк микән дип +утырам. +Мөхәммәт кыяр-кыймасрак шундый сүз башлады... — Сезнекеләр йомышсыз йөрмәс,- дип җайлы гына чеметтерде Сөләйман. — Йомыш бар анысы... Күрәм, синең капка да нужарган икән, баганалары +бөтенләй чергән... Без бит төпчек малайны башка чыгарырга ниятлибез. +Баласы үсә, малае, пүч, җылак булса да үсә! Җамал карчыкны беләсең, +йорт-җире ару гына, үзе тол, ире сугыштан кайтмады, ерак булса да, +безгә кодача тиешле кеше, моңарчы бер-беребезне какмадык, шул Җамал +кодачаның йортын Кәримҗанга килешендек. — Җамал кая бара? — Бибигайшә белән өйдәш булмакчылар. Ике тол, ике карчык. — Гайшәнең кызы, кияве бар. — Калага сеңгән ич алар! Калач ашап кына яталар. Ə монда икесе тиң +алабутага калган. Әз-мәз онын да бирербез, мал суйганда да буш +итмәбез. — Ала-ай, - дип сузды хуҗа, сызланып кына. +Мөхәммәтнең төк тулы борын тишекләре киңәйде: — Шуннан искә төште... - диде ул җанланып. — Ачыграк әйт, бутама башны. — Хан заманыннан бирле капка баганалары ята ич синдә. — Ятса? — Барыбер муртаеп яталар. Биш багана. Сиңа җил капкаңны элеп куярга +ике багана җитеп ашкан. Бишесен дә сорармын дип менгән идем, күрәм, +казалангансың. Минем малайлар җыйнаулашып менеп икесен замат +арасында сиңа көйләп бирер. Калган өч баганаңны миңа сатасың. Хәзер +имән багана табу бик читен икән. Башыңа төшмичә белмисең. Малайлар +лесничествога барып кайттылар, районга кагылганнар, юк, имәннәрне +кисеп, буй-буй турап Донбасска җибәрергә дигән фәрман бар, дигәннәр. +Безгә тиз генә чират тимәс! Ə Җамалның капкасы, ташкүлчим... Яшь кияү, +яшь хуҗа керергә оялырлык. Капка бит ул - йортның, хуҗаның йөзе... +Сөләйман эндәшмәде, агарынды, калак сөякләре өстенә ут йөгерде, ут муенга кадәр кызып менде дә аска төшеп китте. +Ул ак киез эшләпәсен колагы күмелгәнче батырып киде, тонык, әмма шактый нык тавыш белән: — Мине күмәртә булдыгыз алайса? - дип сорады. — Нишләп алай дим? - Мөхәммәт аптырап китте. - Муртаеп яталар диюем... +Беләм ич, заем акчаң да түләнеп бетмәгән... — Күпме бирергә чамагыз бар? - дип сорады хуҗа мыскыллап. — Хакын үзең әйтерсең, - диде Мөхәммәт сүрән генә. — Бай булсаң да, як-ягыңда терәкләрең ишле булса да, мин куйган бәһане +түләрлек чамаң юк синең, кордаш. Күмәргә булдыгыз алайса? Бала +чагасыз яши, үзенең дә көне санаулы калды дип беләсез. Үзегез генә +уйлаштыгызмы, әллә Җамал карчык белән дә киңәштегезме? Икенче +тапкыр баш очымда кара козгын булып каркылдыйсың! Габдулла +кайтмас дип беләсеңме? Капка - хуҗаның йөзе дисең дә, минем +чыраемны, йөземне умырып алмакчы буласың инде... +Мөхәммәт ник килгәненә үкенеп, җирән сакал каймалаган калын итләч ��реннәрен бөрештереп, каргапмы, яманлапмы Чуал күпере өстенә барып менде, аста малайлар балык сөзәләр икән, алар: "Майма, майма!" дип шатланып кычкырып җибәргәч, култыксасыз күпер читеннән чүт кенә суга очып төшмәде. +Аның киткәнен көтеп кар базы тиресендә уралган Зөләйха йомшак кына итеп: +- Сиңа әйтәм!.. - дип эндәшеп карады да тынды... +Сөләйманы ак киез эшләпәсе астыннан күренми дә иде аның... +Капка... +Күпме еллар ачылып-ябылып, ничәмә-ничә еллар кешеләрне, малтуарны үткәреп, ихатаның тынычлыгын саклаган тугры капка хәзер хәле бетеп коймага сөялеп ял итә. +Капка... Сөләйман бу капкага ничә орынгандыр, әмма бүген генә уйлады: ул әнкәсенең карыныңда чагында капка нинди булды икән? Тугыз ай дәвамында аны әнкәсе алып чыгып, алып кайтып йөргән, һәм бер көн килер, ул шушы капкадан чыгар гына. Алып чыгарлар аны! Зөләйхасы да соңгы кат, иң соңгы мәртәбә шушы капка аша узар. Икәүләшеп, бер-бер артлы шушы капка аша еракка, томанлы һәм серле мәңгелеккә, караңгы һәм шомлы ләхеткә чыгып китәрләр. Капка шыгырдап озатып калыр, саубуллашыр, алардан соң бу йортка, ындыр бакчасындагы чыршынаратлар янына керүче, аларны сагынып яшь коючы гына булмас. Капка. Күрер-күзгә гап-гади корылма. Мөхәммәт тә шулай уйлап килгәндер. Аның капкасыннан үтеп-сүтеп йөрүчеләр өзелмәс! Озакламый Зәйтүнәнең улы да чап-чап атлап керер... +Сөләйманның әнкәсе, әҗәл чире килеп җиткәч, күзен шушы капкадан алмады. Бер иртәдә, ярты чынаяк чәй эчкәч, чынаягын каплады, озак итеп амин тотты; кинәт: "Өч көннән мин үләм, улым, капканы ачыбрак тотыгыз, мин аның килгәнен күрергә телим!" - диде. Өч көн якты күздә, кат-кат өелгән мендәргә арык гәүдәсен терәп ятып, капкадан күзен алмады, ышанмасалар да, аның ихтыярын үтәп капканы гел ачык тоттылар. Өченче көнне, өйләдән соң, кояшлы яңгыр явып торганда, урамга тары өйрәсе исе таралганда, ул өй арасында уралган Сөләйманга дәште: "Килде, улым, мин аны күрәм",- диде. Сөләйман да тәрәзәгә ташланды, ишегалдыңда беркем дә юк, кыеклап кына кояшлы яңгыр сибәли, җил дә юк, ə ачык капка нигәдер бер яктан икенче якка тирбәлә иде. Борылып караганда әнкәсе башын мендәргә ташлаган, куллары озынайган, Сөләйман куркып күзәтеп торганда әнкәсенең тәне буйлап бер дулкын йөгереп үтте дә тынды... +Каян белгән ул үзенең үләр сәгатен? +Капкадан кемнең керүен көтеп торган? +Кем кергән? +Тагын шунысы сәер иде: әнкәсенең гәүдәсе суынмады, җып-җылы килеш калды. Кул-аяк буыннары тартышып катмады. Кабер казучыларга: "Ашыкмагыз!" дип, барып әйттеләр. Мәрхүмәнең ирененә көзге тидереп карадылар - тыны юк иде, күз кабаклары өстенә борчак куйдылар, керфекләре селкенмәде. Зиратка: "Казысыннар!" дигән хәбәр китте. Мәрхүмәнең җылы, йомшак тәнен кәфенгә төргән карчыклар курка-курка бер-берсенә караштылар. +Шул көннән Сөләйман капкага бүтәнчәрәк карый башлады, үзгә итеп, сәерләнеп, янына якынлашса, колагын куеп тыңлап торды: ю��мы аңа да бер-бер хәбәр, юкмы шунда берәр ым?.. +Ауган капка үзе бер ым, ишарә түгелме икән? Кемнең соңы хакында хәбәр итте соң ауган капка?.. +"Синең әнкәң изге җаннардан иде, мөгаен, җан кыярга килгән кара канатлы фәрештәләрне иярткән Газреилне күрә алгандыр", дип аңлатты ул чакта йөз яшәгән күрше Латыйп абзый... +Ничә тапкыр капка баганаларын, такталарын алыштырдылар, тимер биге шул килеш калды, берсеннән икенчесенә күчә-күчә бүгенгәчә килеп җитте. Дөнья ага, нидер үзгәрә, нидер алмашына, нәрсәдер яши, кулданкулга, буыннан-буынга күчә... Сөләйман да китәр, ризыгы киселгән көннәренең берсендә кемдер аның артыннан җил капканы ябачак? Кем?! +5. ЗӘЙТҮНӘ +Кәримҗан - Мөхәммәтнең төпчек улы, Зәйтүнә, табигый рәвештә - кече килен. Мөхәммәт йортында кануннар каты, искечә. Төпчек Кәримҗан ишле гаиләдә, абыйларыннан соң гына сүзгә катнаша ала. Зәйтүнәгә әле сүз хокукы бирелмәгән. Амбар ачкычы, чоландагы зур агач сандык Сафура кулында. Акчаны, тозны, онны ул саклап тота, токмачлык он аерым күзәтү астында саклана, азык-төлеккә аннан башка кул ягарга ярамый. Йортта кемнәр яшәгәнен, ничек көн күргәннәрен белеп төште Зәйтүнә, шуңа күрә эш күплеккә дә, катылыкка да зарланмады. Алай да Кәримҗанның артык юашлыгы, абыйлары әйткәнгә һәрчак "ләббәйкә!" дип әзер торуы аның буйсынырга өйрәнмәгән җанын әрнетә иде. Ярый, әтисе алдында төпчек бала булып калсын да ди, нигә абыйларына шул тиклем баш бирә? Сугышта командир булган, чины белән абыйларыннан өстен, лейтенант! Азмы-күпме укымышы бар, ə сөйләшә башласалар, абыйларыннан узып ник бер сүз ычкындырсын! Тегеләр шара-бара, гел җүләр сүз куәтләп утырсалар да, "әйе, шулай" дип пичәт сугып ияк кага. +Кәримҗанны бригадир итеп билгеләделәр, иртән иң беренче булып ул уяна, идарәгә китә, аннан өй борынча йөреп эшкә әйтә, йөгереп өйгә кайта, аягүрә генә капкалый, бәрәңгене ике урты белән генә сыта, яңаклары бүлтәеп-бүлтәеп чыга. Яңагы бүлтәя башласа, Зәйтүнәнең кычкырып көләсе килә, тик ярамый, бу йортта ирнең хакы нык хаклана... +Ул Кәримҗанны яратып чыкмады, Мәхәммәтләрдән яучы килгәч, кире борырга теләп авызын ачарга да өлгермәде, әнисе уртага төште, сүз әйтергә ирек бирмәде, ятимә карчык, япа-ялгызы утын ташып, печән әзерләп, бакча казып, бәрәңге тәпкеләп елның елына җык күргән кеше, яучы алдында ук кызын пешекләргә ябышты. "Син кияүгә чыксаң, - диде ул ярсып-тузынып, - бу чиләнүләрдән әз булса да баш котылыр иде. Сугыштан соң ирләрнең бәясен белмисеңме әллә син, күрмисеңме, шундый-шундый йорттан сине олылап сорыйлар икән, кар өстеннән ялан аяк чабарсың! Ашлы-сулы йортка хәзерге заманда һәркем кызын җырлый- җырлый бирер!" +Сүз дә юк, Мөхәммәтләр токымы Югары авылда иң абруйлы, атлытунлы йорт, ир-ат саныннан да аларга тиңд әш нигез юк, Кәримҗан - таза егет, егәрле, бөтен җире төзек. (Дөрес, кайткан мәлдә, сугыш кызулыгы чыгып бетмәгәндә тол хатыннар белән әз-мәз чирттерә икән, Түбән очның уймак авыз Зөлхиҗҗәнең каймагына төшкән икән, дигән имеш-мимешләр кое тирәсендә хәтәр йөрде, гомерләре буе туры яшәгән Зәйтүнә дә, әнкәсе дә бу гайбәткә ышанмадылар.) +Сүзен кире кайтарып, әнкәсенең өметен кисү яхшы түгел иде. Чыннан да, кемне көтә тагын Зәйтүнә?! Ничә кешене бусагадан борып чыгарды, кичке уеннарга чыкмады, аулак өйләргә бармады, каз өмәләреннән баш тартты, аның киләсен белгән мут егетләр, өмә ашы өлгергәнче, кызлар каз йолыкканда ук килеп кергәлиләр иде. Габдулланы көтәме? Көтмәде түгел, көтте. Җыламады, сыктанмады, зарланмады, күңелен ятларга ачмады, уенмоңын уртаклашмады, йомылып эчтән генә үзе янды. Ялгыз кичергән сагыш тирәнрәк тә, кадерлерәк тә була, ялгыз яна алганнар үз кадерләрен ныграк беләләр, ялгыз кичергән хәсрәт таралмый, ул ансат кына онытылмый. Җиңү көненнән соң ничә тапкыр клубтан ялынып килделәр, "бер булса да чык инде сәхнәгә, бер генә җыру җырла", дип ялындылар. Бармады Зәйтүнә, тантаналарга катышмады, җырласа аулакта, еракта, Аклан чирәмендә әнис җыйганда, кышкы бәсле урманда иңе белән көмеш карлар коя-коя тар юллардан бәләк әй чанада утын алып кайтканда, Чишмә Анасы белән серләшеп бер башы Йомры ташка таянып торганда, үзе һәм изгеләр ишетерлек итеп кенә җырлады. Аерата сагышлы мизгелләрдә кеше бары тик үзе өчен генә җырлый ала, ул моң белән ялгыз калырга тели, моңны канат итеп, бу тирәләрне мәңгегә калдырып, билгесезлеккә, үзе белмәгән якларга китәргә талпына. Әйе, сугыш елларында Габдулласын өзелеп һәм өметләнеп көткәндә ул концертларга катнашкалый иде, аратирә Югары авыллар спектакльләр дә куйдылар, "Галиябану"ны да уйнадылар. Тик бу юлы Зәйтүнә Галиябану түгел иде инде, аны күрше авыл мәктәбендә унынчыда укып йөргән Гөлйөземгә бирделәр. (Илаһым, чабак күзле генә кыз иде, былтыр ул да кияүгә чыкты!) Ə Зәйтүнә Хәлил булып уйнады. Клуб ачылган мәлләрдә хатын-кыз ролен уйнарга кеше тапмаганнар, ирләр кыз булып та, әби-сәбине дә уйнаган, хәзер заманалар үзгәрде, егет роленә кеше юк, көтмәгәндә Зәйтүнә Хәлил булды да куйды. Габдулласына охшатып уйнарга тырышты Зәйтүнә, ул булып җырлады. "Ии, егет киеме сиңа шундый килешә, - диделәр авыл тутырук кызлар, - безнең дә күз рәхәтләнсен, бер-ике көн бу киемнәреңне салмыйча йөр!" +Сугыш беткән елны Зәйтүнә сәхнә белән арасын өзде, кырт кисте... +Кәримҗан белән сабыр тынлыкта яши башладылар. Кыю, чая, тапкыр телле Зәйтүнә иренең тугры күләгәсе булып Мөхәммәтләрнең дәү-зур, алты почмаклы йортында әкрен генә яшәп ята. Бәбигә узгач ул тагын да сүзсезләнде. +- Зәйтүнә, миңа бер сүзең дә юкмыни синең? - дип хаклы борчылды Кәримҗан. - Күз күтәреп караганың да юк. +Сүз кайтармый Зәйтүнә, сыек тут төшкән озынча яңакларына сирпелеп кызыллык йөгерә дә йөзе тагын сүрәнләнә. Әле сөйләшеп тә кеше җанын аңлау кыен, инде газиз хатының тел яшерә икән, аның җанын кемнәр җылытканын, кемнәр суытканын ир кайдан анык белә алсын? Аптырады Кәримҗан. Үзе гомергә гап-гади булды, тормыш агышын гел бер җайга дип аңлады, хатын-кыз әнкәсе Сафура кебек булырга тиеш дип уйлады, шулай яшәргә әзерләнде. Зәйтүнәсе аңа хезмәт итсен, туры булсын, яратсын... Хатьш алып, аның белән чөкердәшеп гомер итмәгәч, ни кызыгы бар? Бала-чага үстерәсе иде, йорт-нигезне ныгытасы иде, туганнар белән тыгызрак аралашасы, кунактан-кунакка йөрешәсе иде! Яратып, әмма эченнән нык ук кыенсынып өйләнде ул Зәйтүнәгә! Сугышта да шактый дәрәҗәле егеткә авылның йөзек кашы кебек кызына өйләнү зур мәртәбә иде. Өйләнеп ай тордылармы икән, күңелдәге кыенсыну шиккә әйләнде, йөрәгенә шом керде, ул теләп алган, өметләнгән Зәйтүнә юк иде егетнең янында. Шул сәбәпле Кәримҗан тиз үк башка чыгу хакында сүз кузгатты. Борынгыдан калган гадәт буенча төпчек бала - нәсел һәм нигез сакчысы, баш балалар үз ыруларын төзеп җибәрсәләр, төпчек ул ыруның турыдантуры законлы дәвамчысы. Башка чыксалар, абыйлары дәртсенергә тиеш иде, әмма телгә кыюланып китеп (беренче мәртәбә!) Кәримҗан әти-әнисен дә, абыйларын да ризалаштырды. Җиңгиләр дә карышмады... "Без башка чыксак, көйлерәк булмасмы?" - диде Кәримҗан. Зәйтүнәгә бу хәбәрне сөенеп җиткерде. +- Бөтенесе ризалар, үзебезчә яшәрбез. Үз казаныңны асып, үз төтенеңне чыгару, үз капкаңны ачып-ябып йөрү минем сугыш елларындагы хыялым иде. Дөньясын шаккаттырып яшик әле, Зәйтүнә! +Әллә Зәйтүнә дә шашып сөенер дип көтсә дә, хатыны ул кадәрле ачылып китмәде. Ник икәнен Зәйтүнә башта аңлап та бетермәде... +Вакыты җитеп кенә бәби туды, нәни Хәлил. Чормадан каз оясы итеп үргән бишекне алып төштеләр. Бишек төбенә чиста-пөхтә сырма оялады, сырма өстенә Хәлил кунаклады. Аның баласы, аларның улы... Шул көннән аларның мөнәсәбәте сизелерлек үзгәрде, ачыкланды. Ул иренә - улының әтисенә икенче күз белән, юк, мәхәббәт белән түгел, һич, бары тик олы хөрмәт белән карады. Кырдан кайтуына җылы сулы җиз тас тотып каршысына чыкты, ихластан аякларын юды, иңеннән ап-ак сөлге алып иренең арган аякларын корытты, Мунчага да бергә йөри башладылар. Ул анда Кәримҗанның аяк тырнакларын кисте, бөтен барлыгы, бөтен хәрәкәте белән ярарга тырышты. Бер генә урында аларның мөнәсәбәте үзгәрмәде - ятакта. Ире янында, улының әтисе янына ятса да, Зәйтүнәнең тәне чит кеше тәненә тиеп киткән кебек туңып-куырылып ала иде. Кәримҗан дәртләнеп хатынын кайнар кочагына алырга сузылганда да ул, сиздермәскә тырышып, карават читенә тартылды. Сүзсез көрәш белән, читенсенеп, оялып, куырылып-җыерылып иренең куенына керде, үптермәде, үзе дә үпмәде, тәне тартыша иде яшь хатынның, тәне, хатынлык билгеләре ирен кабул итә алмый иде. Бәби тугач та шул рәвешле калды. Кәримҗан хатынына үпкәләргә курка да иде, алай да "үз хатыныңны теләгәнчә коча да алма инде!" дип зарлангалады. +Ир бала тугач, Зәйтүнәнең йортка, йортның Зәйтүнәгә мөнәсәбәте яхшы якка үзгәрде, төпчек малайның улы - ыруның дәвамчысы, мирасны алып калырга тиешле олы зат... +Бием анасы, Сафура карчык, туй үткәч киленнәренә карап бәет әйткән иде: +Ике килен-килендәш, +Уртак йортка ят кардңш. +Сездән туган балалар +Булыр инде кан-кардәш!.. +Йортта дүрт килен, дүртесенә хәзер ничә бала, ишәяләр, ишәйсәләр дә, Зәйтүнәнең улы тугач, аралар якынайды, киленнәрнең балалары хәзер үзара кан кардәш булдылар лабаса! +Бер җайсыз як бар иде: Хәлил елап туды, елап үсте. Көндез дә елады, кичен дә, төнлә дә кимен куймады. "Тынар әле, дөньяны ятсына булыр" диде олы киленнәр. "Читләр арасына килмәдең, балам, нигә өзгәләнәсең?! - дип юатты Зәйтүнә Хәлилен. - Əнə бабаң, менә әбиең, бөтенесе сине көтеп торган туганнарың... Əнə, әтиең дә кайтты!" +Бала елады да елады, Мөхәммәт карчыгын ияртеп төнгә йокларга амбарга күченде, килендәшләр ирләрен кайсы-кая алып: печәнлеккә, мунча өйалдына, лапас астына таралдылар. Имчегә алып барып өшкертеп карадылар - бала туктамады, фельдшер кызга күрсәттеләр. "Бар җире төзек, бала сәламәт, үскән чакта әз-мәз еламый булмас инде", - диде кияүгә чыкмаган, бала табу турында хыялланып озын төннәрне ыңгырашып чыккан ап-ак беләкле, йомшак буынлы фельдшер кыз Хафаза. +Бала әз-мәз генә еласа, түзәрләр иде, еламыйча кем үскән, әмма Хәлил чаманы узды. Зәйтүнәнең тынычлыгы югалды, йокысы качты, сөтем бетәр, дип борчылды. Кемдер: "Мәк кабыгы кайнатып эчертегез сез аңа", - дип акыллы киңәш бирде. Кемдә мәк кабыгы бар икән дип, сораштырып йөргән арада аңа укытучы Мәрхәбә апа очрады. Зәйтүнәнең нәрсә эзләгәнен ишеткәч, укытучы киндер кебек агарынып кулларын чәбәкләде: "Җүләрләр, таш гасырымы әллә? Мәк кабыгы - агу. Бәбәйне үтерәсегез килсә, эчертегез!" Күп сөйләргә ярата иде Мәрхәбә, хәзер дә тарихта очраган имчеләр, атаклы табиблар хакында сөйләп, Зәйтүнәнең җелегенә төште... ' +Ахыр чиктә Сафура әбисе Хәлилне эссе яккан мунчага алып китте. Көнбагыш мае катнашкан ачы катык белән бәбинең аркасын сылап, умыртка, калак сөякләре турын бик ныгытып, озаклап уды Сафура, Югары авыллар әйткәнчә, "кәчерткәсен чыгарды". Имеш, елак баланың арка сөяге ягыннан вак-вак кара кыл бөртекләре чыгарга тиеш, шул кыллар тәнен кычыттырганга елый икән сабый! Хәлилне үрле-кырлы сикертеп, беләктән-беләккә йөртә-йөртә кәчерткәсен чыгардылар. "Чыкты, чыкты!" дигән сөенечле тавышка Зәйтүнә мунчага атылып керсә, Хәлилнең елыйелый борыныннан куыклары чыккан... Ул эссе мунчада тәне камырга әйләнгән улын бианасыннан тартып алып өйгә чапты. Мунчадан кайткач, бала берара изелеп йоклады да разбой салып уянды. "Командир булыр бу бала! Бу чаклы тавышы белән солдат булып кына калмас!" дип шаяртырга теләде Кәримҗан. Зәйтүнәнең пошаманы таралмады. +Хәлилнең елаклыгы авылда дан булды. "Күз тигәндер сабыйга, күз тия торган моңлы җан булыр", дип балага иске-москыдан типчеп теккән күлмәк кигерттеләр, күлмәк җиңнәре чукланып-чачакланып торганга, Зәйтүнә улын "Чуклы күлмәк" дип сөяргә кереште. Малайның маңгаена куе корым тидереп тамга салдылар. "Сугыш чукмары булмасын!" - дип, бабасы аның колак артын бал белән ышкыды. Әбисе баланың күлмәк җиңе очына борынгыдан калган, кемгәдер ияреп ерактан кайткан диңгез кабырчыгы текте... +Өй арасында тик торыр бер минут вакыты калмады Зәйтүнәнең. Хәлил тавыш бирүгә сикереп торды, астын алыштырды, вакытында имезде, кайнаган чишмә суы белән генә юындырды, суы таза булсын, дип Йомры таш чишмәсенә барып йөрде... +"Суы сарыксын, үзе калыксын!" Суда чакта балык кебек тып-тын яткан малай, тәнен корыткан чүпрәкне тибеп очырып, дуларга тотынды. "Сытык күкәй,- диде олы килен,- аызыннан гына түгел, к...ннән дә чыгадыр моның тавышы!" +Олы абыйлары, хатынын, бала-чагасын төяп, Әлмәткә, нефтькә чыгып китте. Икенче малай колагына сарык йоны тыгып йөри бантлады. Өй чак кына иркенәйде, әмма Кәримҗан өзә-куймый башка чыгуны ашыктырды. Зәйтүнәгә нигәдер барыбер иде, күчәсе дә килә кебек, күчәргә дә курка - җаны бер дә тыныч түгел иде Хәлил әнисенең... +Балага дүрт ай тулды дигән иртәдә көн иртәдән үк ямьсез булып, күк саран гына пыскаклап торды. Өйлә алдыннан Һава ачылып китте, соры итекле ертык тун-болытлар ашыгып-ашыгып агып беттеләр, ялтырапкөлеп чыккан кояш сулышны киңәйтеп, тәнгә җиңеллек алып килде. Зәйтүнә бер кат өйне җыештырып, идәнне сөртеп чыгарды да бала керләрен кайнатып алды, кер чайкарга Йомры таш чишмәсенә үк барырга булды. Ераграк ерагын, мәгәр, күңеле шул якка тартты. Хәлилнең чүпрәкләрен шунда чайкап, кояш күзендә, көндә киптереп аласы килде. Җитмәсә бүген Хәлил дә артыгын тузынмый, иртән ими ашады да меснәп йоклады, бер кат уянып тамагын ялгады да тагын изрәп йокыга китте. "Әнкәй, син оланны караштыр инде, мин кер чайкап меним" дигәч, Сафура да карышып маташмады, бер сүздән ризалашты. Кояш төшә башлаган бишекне ак чүпрәк төреп томалады да Зәйтүнә, көянтә башларына керле чиләкләрен элеп, ипләп кенә капкага атлады. Бу арада йортта "яңа капка, капка баганалары" дигән сүзләр кабатланып торгангамы, капка янында тукталып торды, тавыш-кара юкмы дип тыңлады, ни өчендер ныклы бер ышаныч белән: "Мин бу капкадан соңгы мәртәбә чыгам", дип уйлады. +Сискәнеп, янәшәсендә улы йоклаган тәрәзәгә борылып карады. Кем әйтте бу сүзләрне? Нигә?.. Ишегалды буш, тәр əзəдə юка батист пәрдә сизелер-сизелмәс кенә җилферди. "Син бу капкадан соңгы кат чыгып барасың!" диде баягы эчке тавыш. +Зәйтүнә урамга чыкты. Бөтен тирә-як, урам-тыкрыклар элеккечә, гадәттәгечә, колак төбендә яңгыраган сәер сүзләр дә аны куркытмады, гәүдәсе җиңеләеп, адымнары шәбәеп китте. Урам уртасыннан бара-бара тыелып кына җыр башлап җибәргәнен сизенми дә калды Хәлилнең әнисе. +Керен аста, беренче тугайда ук чайкарга була иде, күр, тарлавыкның уртасына ук менеп җиткән, əнə, Йомры ташның күләгәсе үк күренә ба��лаган.. +Җиргә баскан урыннары күгелҗем, тыгыз мүк белән капланган шадра Йомры таш. Менә дүрт-биш урыннан кайнап бәреп торган чишмә. +Ул чиләкләрен басмага куя-куя кычкырып сәлам бирде: +- Исәнме, изге Чишмә Анасы! +Иелеп, гашыйкларча онытылып, тәмам сихерләнеп чишмә авызына озак кына карап торды Зәйтүнә, иелә торгач борыны суга тиеп китте. Сәер хәл, могҗиза, чишмә ашыгыбрак агарга тотынды, су, көмеш тавышлар чыгарып, ашыгып-кабаланып челтери иде. Кем, ничек итеп кайната бу суны? Нинди көч? Җирнең үзәгендә тоташ таш та ут диләр, нигә соң бу чишмәнең суы җәен-кышын һаман салкын? Тау башында, тарлавык уртасында, кояш нурлары укмашып төйнәлгән урында нигә үзгәрми аның салкыны? Ул сискән еп башын калкытты. Йомры таш аңа таба иелгән кебек булды. Зәйтүнә, тирә-ягында кеше юклыгына ышангач, калтыранган тавыш белән: +- Исәнме, Йомры таш - дип сәлам бирде. Боегып утырган салкын таш та аны сәламләгәндәй иелде... +Тарлавык тынлык белән, кояш нурлары һәм хуш исләр белән тулган иде. Зәйтүнә чөеп бәйләгән ал яулыгын чишеп җибәрде, икегә үргән калын толымнары очын сүтте, кайнарланган яңакларын талгын җил иркенә куйды. Сыңар кулы белән чишмә улагы астындагы калын тактага таянды, уң кулы белән су чумырып алды. Судан нәни улының тыны тәме килә иде. Ул турайды, чәчләрен чайкап җибәрде, борылып кояшка карады. Кояш бер мәлгә аны сукырайтты, ул күзләрен учы белән каплап Йомры таш янына барып басты, ипләп кенә өскә, тарлавык читенә, тауның биегрәк киртләченә менә башлады. Моннан Югары оч, өй түбәләре, чалыш-чолыш киртәчитәннәр, аклы-чуарлы морҗалар, Чуал күпере төбендәге өянкеләр аермачык күренеп тора иде. +"Кояшлы көн" диләр... Көн белән көн арасында да аерма бик зур була. Җәйнең иң асыл, яктылык мул көннәрендә аерым бер мизгелләр була, офык ерагая, ачыла, күк биегәя, күзнең күрү куәте бермә-бер арта, бүтән чакта чак кына шәйләнгән вак-төякләр дә уч төбендәге кебек ап-ачык һәм нык шәрехләнеп күренәләр. Көн шундый буламы, әллә күзнең күрү куәте гадәттән тыш артып китәме, бүген шундый сирәк очрый торган көннәрнең берсе иде. +Ул сугыш беткән көннән бирле бер тапкыр да Габдулланың исемен кычкырып атамады. Уйлары аңа барып кагылса, үткәннәрне яд итеп киләчәгенә илтеп ялгаса, егет тере адәми зат булып түгел, зәп-зөңгәр күк булып, чишмә юлындагы такыр сукмак булып, йә пырхылдап очып киткән сары песнәк булып күңеленә иңә иде. Кояш та, яңа туган гөнаһсыз ай да, язгы тыгыз күктә мәмрәп-дерелдәп торган йолдызлар да ул иде. Ул Габдулланы күзе белән генә түгел, бөтен барлыгы, бар дөньясы, тыгыз күзәнәкләре белән дә күрә ала иде. Сизә, тоя, аңлый, кабул итә иде. Габдулланың аңлавын да тоя иде кыз... +Сәер иде бу көн, сөенечле сәер иде, капка янында кемдер аны озатып, саубуллашып калды, яктылык та бермә-бер арткан, күз карашын еракларга илтерлек ачылган иде, бүтән чак булса, ул тиз генә керен чайкап алыр иде дә тыз-быз чабып өенә ашыгыр иде. Бүген аның бөтен җаны-тәне рәхәтлектән оеган, гәүдәсе шушы тиңсез табигатьнең аерылмас өлешенә әверелгән... Ул үз ихтыярын җуеп, эреп, көн иркенә, кояш иркенә, чишмә чылтыравы иркенә бирелгән иде. Күптән ял итмәгән җаны бүген рәхәтлек дәрьясында тирбәлеп ял итә иде. +Югары оч... +Гаҗәп, бүген ул Югары очны бер итеп, бөтен итеп, бөтен ваклыклары белән бергә кушып күрә ала... Менә аларның ындыр артын юып Олы су үтә. Олы суга теге яктан Чуал, бу яктан изге чишмә суы килеп кушыла. Инеш, елга, чишмә... Нигә алар бүтән бер урында түгел, нәкъ аларның ихатасы артында кушылдылар икән? Кем аларны тартып китергән дә, капчык авызын бәйләгән кебек, бергә кушып бәйләгән? Юккамы бу, түгелме? +Нигә шулай якты бу дөнья? Əнə, Зәй юлыннан бәләк әй арба тартып ике хатын кайта. Кәкре-бөкре урамнарда ара-тирә кешеләр, бурлыкка чыккан кәҗәләр күренә. +Аның сөенеч-куаныч белән балкыган юмарт күзе тагын бер йорт янында озакка тукталды. Бу түбә астында аның нәни кошчыга Хәлил йоклап ята! Оланы! Хә-лил! Нинди йомшак, телгә ятышлы, әйтергә ансат, колакка ягымлы исем Хәлил! Елап уянмады микән? Елак-елак, җылкы колак. Матуры, тәмле исе, песнәге, кызыл түше ич ул аның! +Кинәт хәтеренә төште: Хәлилне алып кайтып атна тордылармы икән, иртә яз, көн үтә җылы, тәрәзә пыяласына зәңгәр күбәләк килеп-килеп кагыла. Ул баласын имезде дә кадерләп бишегенә салды, тирбәтеп йоклатты да түр тәрәзән е ачып җибәрде. Үзе, сак кына атлап, өй арасында җыештырынып йөрде. Бервакыт бинанасының усал пышылдаганы ишетелде. — Аллакай гынам, теге нәмәрсәләр килеп җиткән. — Кемнәр ул, әнкәй? — Күр инде затсызларны! +Караса, олы якның ачык тәрәзәсе төбендә сагаеп кына пар кызылтүш утыралар. — Шулармы? - дип пышылдады ул. — Тәрәзә төбен пычратып йөриләр шунда... +Зәйтүнәнең җаны җылынып китте, бианасына рәнҗеде: бәбәй малайны үз иптәшләре санап килеп кергән, янып торган кызыл түшле кошларны "нәмәрсәләр" дип кимсетте бит. Бәби малайны тиң санап кергән җан ияләрен!.. +Кинәт аның баш очында гына тургай сайрый башлады, ул күккә күтәрелеп тургайны эзләргә тотынды, күк зәңгәрле, салмак кына куерып ага, ни караса да, гүзәл кошчыкны таба алмады. Ул эзләп тапмаса да, тургай Зәйтүнәне эзләп тапкан әле, рәхмәт! Ул йөгереп диярлек такыр калкулыктан Йомры таш ягына төште, аска, чишмә юлы белән янәшә уралып менгән сукмакка карады, акрын гына җырлап җибәрде: +Сайрый тургай, сайрый тургай, +Баласын җуйган бугай. +Баласын җуйган тургайдай, +ник моңаябыз бояай? +Сөенәсе иде лә бүген! Бары шат җырлар белән генә дөньяны күмәсе иде! Тургайның да моңлы чаклары буладыр, әмма ул бер чакта да боекмый, боекканын күрсәтми, адәм балаларына гел куаныч кына ташый... Бардыр, аның оясын да җимереп ташлыйлардыр, давыл, тузынып килеп, аның уч төбе хәтле генә оясын җәһәннәм чокырларына илтеп ыргытадыр, явыз төлкеләр, әшәке этләр урлап аның балаларын да ашыйлардыр. Ə ��л һаман сайрый, җир ана өстенә, авыллар өстенә, кешеләрнең китек күңелләрен җылытып, бары тик якты моң гына түгә! Шатланасы иде лә бүген, тирәннән уйласаң, тормышы түгәрәк, нинди авыр сугыш үтеп китте, ил имин калды, дошманга кол булмады. Ире бар Зәйтүнәнең, аны сыендырган төпле гаилә бар, гомергә ятим-ялпы булып кеше арасына керә алмаган Зәйтүнә теләсә кемнең түренә үтә ала. Иң куанычлысы: улы бар Зәйтүнәнең, Хәлиле... +Алай да, алай да, алай да... +Чишмә суын битенә бер-ике тапкыр чәчрәтте дә Зәйтүнә тагын өскәрәк, коры калкулыкка меңде, күзе тагын Югары очка, сулар бергә төйнәлгән нәни ноктага төшеп, шунда озакка тукталып калды. Дөньяны бар иткән якты кояш, әйт, шушы нокта гомере буе аңа дәшеп, гел үзенә тартып торырмы? Кырык җиденче ел гына лабаса, алда аны озын, мәшәкатьле гомер көтә. Ничек яшәр ул? Ничек? Менә өй килешенеп йөриләр. Кәримҗан аны-моны эзләп тамактан калды, көн-төн чаба ул, үз нигезләрен корып җибәргәч, Зәйтүнә үзгәрер, тормышы көткән эзгә керер дип хыяллана. Чыгарлар анысы, нидер җайланыр, көндәлек тормыш төрләнер, үзгәрер, әмма күңелне алмаштырып буламыни? Җан бер генә, аны алыштыра алмассың, җирдә андый кодрәт юк, юк. Менә бу иксез-чиксез төпсез күк, чиксезлек, тарлавыкта салкынча күләгә оетып утырган зирек куаклары, тәбәнәк, киңчә ботаклы наратлар... Тере рухлы изге Чишмә... Ничә еллардан бирле кешеләрнең язмышын җыйган Йомры таш, сукмаклар, юллар. Урам-тыкрыклар - Микиләр тыкрыгы, Тугашлар тыкрыгы, Кәҗә башы урамы, Югары оч, Түбән оч... Кая, кайсы йортка күчсәң дә, алар үз урыннарында, үзгәрешсез калачак. Аларның һәркайсы Габдулла күзләре белән әрләп карамасмы яшь хатынга? Әгәр Габдулланы онытырга дисең икән, боларның барысын да күңелдән чыгарып ташларга, үткәннәрне сызып атарга кирәк. Үткәннәрне сызып ташласаң, адәм баласының нинди байлыгы кала? Хәтердән дә бөек байлыгы бармыни сизгер күңелле Зәйтүнәнең? Хәтере бушагач, күңеле ярлылангач, ана үз Хәлилен, башка балаларын, йөрәк парәләрен ничек тәрбияләр? Аларны ничек чын кеше итәр? Аның сабые янына гүзәл кызылтүшләр юкка гына килеп кундымыни? Алар беренче мәртәбә, Хәлилне алып кайткач, тәрәзә төбенә килеп кундылар да, Сафура карчык "теге нәмәрсәләр" дип җәберләгәч, бер чакта да йорт арасында күренмәделәр. Әрсез күгәрченнәр кыектан-кыекка пыр-пыр очты, шомырт агачларында тирбәлеп ач күз чыпчыклар чыркылдашты, ə Хәл илнең сабыйчак иптәшләре кызылтүшләр килмәделәр... +Яңа куышка күчеп кенә юаныч табылмас, иң дөресе - моннан бөтенләйгә күчеп китү булыр... +* * * +Күрче син аны, кай арада өстән төшкән дә, керләрен чайкап, сыгып, чишмә тирәсендәге зирек куакларына берәм-берәм таратып элеп тә чыккан. Бер төслерәк утырган куакларга бүтәнчә ямь кергән... +Нигә өенә ашыкмый бүген Зәйтүнә, нигә кайтасы килми, ни тота аны? Бала тыныч йоклап калды, әзрәк еласа да түзәр, әбисе имезлек каптырыр, ашатыр. Юеш кер төяп моннан ��айтканчы, коры керен төреп алыр, ике чиләк су алып кайтыр. Бала әйберләре арасына үзенең ак күлмәге белән ак яулыгы да ияргән икән, аларын икенче агачка җәеп элде... +Шундый рәхәт, тын... Бала елавыннан колагы тонган Зәйтүнә тынлыкның кадерен белеп әледән-але сукмакка карарга да өлгерә, беркем юк, сукмак буп-буш, ара-тирә таш арасыннан кәлтә еланнары гына чожтырдап килеп чыккалыйлар. +Изгеләр куышына кемдер кагылдымы, тарлавык буйлап астан өскә җил йөгереп менде, Сөләйманнар морҗасыннан сузылып кына чыккан зәңгәрсу төтен чак кына бу якка авышты. Зәйтүнәнең киң ачылган күзләре Сарман ягыннан килә торган юлга төште. Авылга җитәрөк сузылган сөзәк үрдән бер ир кеше килә иде. Аркасына биштәр капчык аскан, таякка таянган, әкрен генә атлап килүче юлаучыны күргәч, Зәйтүнә нигәдер гаҗәпләнде, Сарман ягыннан Югары авыл ягына бары хәерчеләр генә килгәли торган иде. Бала-чага гына түгел, өлкәннәр дә йөри, ипи кыерчыгы бирсәң, сөенәләр, бәрәңгегә дә шатланалар, онны да чит итмиләр. Теләнче балалар, бирмәсәң дә ала торган чая хатыннар хакында уйлап торган арада мосафир авыл очына җитте, урамга керде. Башында солдат картузы түгелме моның? Солдат башы белән хәер сорашырга чыкканмы әллә бичара?! Мосафир күздән югалды, тау астыннан баягы сыман уйнаклап менгән җил кипкән яфракларны кузгатты, Зәйтүнәнең күзенә чүп керде, яңа юылган яулык очы белән күз төбен арчыган арада ниләр булгаңдыр, күз ачылганда Югары урам буп-буш, баягыча кешесез иде. +Ул бәбәй керләре эленгән зирек төбенә килеп утырды, тыныч рәхәтлеккә кинәнеп, аякларын сузды да күккә карап чалкан ятты. Талчыккан канатлардай кулларын баш очына куйды һәм, тар сулышының киңәйгәнен тоеп, сүзләрен кадерләп йота-йота җырлап җибәрде: +Моңлы бала түгел идем, +Миңа ниләр булды икән?.. +Җырлавы елауга кушылып китте, чалкан яткан җиреннән йөзтүбән әйләнде, тәмле итеп, бала анасына сирәк эләгә торган ялгызлыктан сөенеп, татлы итеп, күзе арганчы үкси-үкси елады. Елак бала янында елаганы юк иде Зәйтүнәнең. Бәхете, су юлы һаман буш иде, эш вакыты, кемнәрдер астан, астагы тугайдан су алып кайтып киттеләр, өскә, Йомры таш янына җан ияләреннән берәү дә менмәде, беркем аның елаганын күрмәде, комачауламады, юаш, тәбәнәк тау түбәләре баешка борылган кояшка карап ят итәләр, тирән ермакларга, чокыр битләренә сыек кына күләгә төште. Күк һаман биек-биек, күк аның шатлыгы төсле үк чиксез, аның кайгысы кебек төпсез дә иде. Менә ул уң ягына борылып ятты, талган башын йомшак беләгенә салды да йокыга китте. Күптәннән рәхәт йокы күрмәгән тыгыз керфекләр авырайды, тәне-хәтере, мазалары сак кына чылтыраган чишмә сулары белән әллә кая агып китте, Зәйтүнәнең җаны төпсез упкынга чумды. Ул төш күрде. +Төше - төсле төш иде. Сап-сары каз бибиләре керде аның төшенә, ефәк койрыклы нәни колыннар керде. Колыннар керләнмәгән тояклары белән тау битеннән кыеклап чаба-чаба дөпелдәшеп аның яныннан үттеләр. Берсе ап-ак чүпрәк әләмнәр белән бизәлгән зирек янына килде дә: "Үпкәл əмə, җилне без чыгардык, җил безнең ялларга ияреп йөри", - дип аңлатты. Шунда Зәйтүнә аңа таба бара башлады, нәзек бәкәлле, йолдыз кашка колын курыкмады, Зәйтүнә чүпрәкләрнең иң агын аның күпереп торган чирәм төсле ялына бәйләде. Әй куанды колын, әй куанды, кешни- кешни, койрыгын ялкын ук итеп әллә кая чабып китте! Ул чаба, Зәйтүнә елый, куанычыннан көлә-көлә үкереп елый. Колын чабып кире килде: "Улыңа, Хәлилеңә чүпрәк каламы соң? Бүген аның көне, аның бәйрәме", диде... +Елмаеп йокыга киткән иде, беләге тәмам юешләнгәч елап уянды. Шактый озак йоклаган ахрысы, өйдә югалтканнардыр, Хәлиле үкереп өйдәгеләрнең котын алгандыр. Зәйтүнә сикереп торды, чәчен тиз-тиз үрде, шул чагында аның күзе чишмә авызына төште. Суның иң кайнаган төшендә мәмрәп пешкән каен җиләге салмак кына тирбәлә иде. Сәерсенеп, куркып күзәтте Зәйтүнә җиләкне, җиләк агып китәргә ашыкмады, тирбәлә-тирбәлә һаман чишмә авызында бөтерелде. Бая юк иде ич, каян килгән? Чишмә авызына җиләк каян эләккән? Кем ташлаган аны? Әллә, ходаем, Чишмә Анасы Хәлиленә бүләк итеп җибәрәме җиләкне? Шуны каптырсаң елагыннан котылыр дияме? Ул коты чыгып, җыя башлаган керләрен ике кулы белән күкрәгенә ныгытып кысып, Йомры ташка карады. Күрде, теге якта, шундый ук кучкылланып куерган зирек агачы төбендә әллә кая таба күзен текәп бер кеше утыра иде. +Ир кеше... +6. ГАБДУЛЛА +Авыр сугыш елларында ул әҗәл белән ничә тапкыр күзгә-күз очрашты, ничәмә-ничә мәртәбә үлем белән якалашты. Кайнар күкрәгенә әҗәлнең салкын кулы тия язып калганда, "инде беттем!" дигәндә дә озак вакытлар бирешмәд е, котылып калды. "Әнкәң сине терек суы эчертеп озатмагандыр ла?" дип сорыйлар иде аның шаккаткан иптәшләр е. Елга кичкәндә ике тапкыр бата язды, берсендә алар утырган көймәнең койрыгына снаряд килеп төште... Снаряд ярчыгы аның каскасын өч рәт тишеп узды, берсендә чәче арасына кереп сеңгән тимер кыйпылчыгын үз кулы белән алып ыргытты. Ничә тапкыр дошман тылына разведкага барып исән-аман кайтты... +Берзаман дөнья аңа арты белән борылды... +Утлар-сулар кичеп, язмышның сынауларын татып яшәсә дә, Габдулла боларны өйгә хәбәр итмәде, хат яза белми иде егет. Хатны ничек язарга кирәклеген аңа берәү дә өйрәтмәде, язарга утырса, тиргә бата, бу аның өчен иң зур газап иде. Сугыштан ни язасың? Кунакта түгеллегеңне беләләр булыр, аны-моны язарга ярыймы, язардан элек шунысын уйлыйсың, рөхсәт ителәме, юкмы; кайдалыгыңны белдерергә ярамый, бу - бер, корал-фәлән турында авыз ачарга да рөхсәт юк, күреп тора Габдулла, хат букчаларына куе шәмәхә пичәтләр сугылган, "хәрби цензура тикшерде", диелгән. Ə ул күргәннәрне яза башласаң... Кырылыш, кан коеш, көн дә кабатланып торган үлем хәбәрләре кемгә кирәк? Болай да әллә никадәр имешмимешләр барып җитеп картларның котын аладыр әле... +Шулай фикер йөртте Габдулла, нәтиҗәдә хатларны сирәк кенә, анда да сүзләрне сыгып кына язды. "Хат башы, языгыз каршы", дип куя. Туганнарның, күрше-күләннең "һәрбарчасына аермаенча сәлам тапшырыгыз, үзем, күргәнегезчә, исән-сау" диюгә, сүзе бетә дә куя. Кайда йөри ул, кайсы фронтта, ничек сугыша, янәшәсендә кемнәр бар, - боларның берсен дә хәбәр итеп тормый... +Зәйтүнәгә язмады да диярлек, килгән шәпкә бер-бер артлы ике хат юллады да озак кына тукталып торды, тагын берне язды... +Разведкада ныгыган егетне кырык икенче елның җәендә, заводлар ашыгып-ашыгып танклар чыгарырга тотынгач, кыска сроклы курсларга җибәреп укытып кайтардылар. Укуыннан ул танклар төялгән эшелон белән кайтты. "Бу хакта язарга да ярагандыр, юк ла, мактана дип белерләр..." Шулай уйлады Габдулла... Аз сүзле егет иде, башта русчасы да такы-токырак иде, казах-үзбәк егетләре янына тартылды, алар барысы да чордашлар, беренче тапкыр киң дөньяга чыгып, тормышта әллә ни күрергә өйрәнмәгән, мәг әр сугыш эшенә хәйран остарган егетләр иде. +Сугышта кичергәннәрен Габдулла, шулай итеп, бер хатка да теркәмәде, медаль алуын да язмады, "исән-саумын, сезгә дә шуны телим, вәссәлам!" Хак анысы, ата-ана өчен баланың исәнлек хатыннан да олы нәрсә бармыни? Ризык киселмәсә, туган-үскән якларга исән-сау кайтып элгәшсә... +Тукта, тукта, анда да бу җәһәннәм газапларын сөйлисе килер микән?!. +Сугыш егетне сүзгә тагын да саранландырды, бүтәннәр кебек окопташ иптәшләре белән адреслар алышмады, сугыш бетүгә үк кунакка йөрешергө вәгъдәләшмәде, айлар буе рәттән сугышсалар да, иптәшләре Югары авыл егете Габдулла Сөләймановның кем икәнен белми дә калдылар... +Бервакыт фронт газетасыннан яшь кенә татар лейтенанты килеп төште, ярты сәгать буена җәфалады лейтенант Габдулланы, теленә шайтан төкергән мишәр әллә нинди астыртын сораулар биреп бетерде, анда да Габдулла авызыннан "әйе", "шулайрак булды" дигән сүзләрдән артыгын тартып ала алмады. "Ну, парин, - диде корреспондент азактан, - батыр диләр үзеңне, фрицлар траншеясына беренче булып барып керде, дотларын изде, диләр. Мәгәр тешләк икәнсең, телең юк икән - тарихта эзең калмас, гел-гел тел яшереп яшәмә", - диде ярым әрләп, ярым шаяртып. +Үзе турында газетада басылганнарны укыгач, Габдулла бот чабып көлеп җибәрде, ярты сүз әйткәннән ярты бит әвәләгән шома мишәр! Ниләр генә шыттырмаган анда, исең китәр, ул танклар үкереп чаба, туплар төптөз ата, аткан саен немецларны кырып сала, фрицлар "арлы-бирле сикергән борчалар кебек, төрле якка куркып чабалар". +"Читтән караганда, бәлки, шулай күренәдер дә?" дип шигәйде Габдулла, кичен газетаны түшенә куеп, шактый уйланып ятты. Син боларын бөтенләй күрмисең, сугышта кеше бүтәнчәрәк була, кулга корал керүгә, син бүтән кешегә әйләнәсең, танкка кереп утыргач, танк, экипаж, иптәшләрең бер тән, бер җан булып оеша. Шул тоташу, бердәмлек юк икән, беренче бәрелештә үк әрәм буласың... +Габдулла лейтенант дәрәҗәсе алды, аны танк взводы командиры итеп билгеләделәр. +Кырык өчнең март ае... — Йә, лейтенант, - диде аңа пехота полкының замполиты, карлыккан, +өшәнгән тавышлы, өлкән яшьләрдәге майор. - Безгә юл ача алсаң, җаның +ни тели, шуны сора! Бүләкнең иң кәттәсе булыр. Вәгъдә! Юл ача гына күр! +Вакытлыча шушы полк карамагына беркетелгән танк взводындагы өч машина әче төтен бөркеп кузгалдылар, урман авызында кояш нурларыннан әле ачылып кына килгән үзле балчыкны тирән буразналар белән ермачлап борылдылар. Габдулланың урынбасары, ачык башнядан ярты гәүдәсе чыгып торган Миша Поволяев: +Лейтенант, тиз бул! - дип кычкырды +Ашыгырга кирәклеген белә Габдулла, майор яныннан китә алмыйчарак тора, бердәнбер үтенечен әйтергә һаман кыймый... Миша тагын кул болгады: +- Ашык, лейтенант! +Габдулла каударланып майорга якынрак килде, "әгәр, ул-бу булса, зинһар, ашыгып өйгә хәбәр итмәгез", дияргә теләде... Күпме сугышларга кереп бу фикернең аның акылына килгәне юк иде моңарчы, майорның өлкән, өшәнгән булуы, аның хәрби түгеллеге, кыяфәтенең авылчалыгы тәэсир иттеме, Габдулланың шушы кешегә сыенып үтенечен тапшырасы килде. Кыймады, йә куркак икән бу егет, дип уйлар майор... +Пехота полкының өч көн рәттән һөҗүмгә күтәрелеп тә бер карыш алга китә алмавын, өч көн дәвамында байтак солдатларын югалтканнан соң майорның танкларга чамасыз өметләнүен белә иде Габдулла, бәрелеш аяусыз булыр, кырылышның монысыннан да исән чыгар, мөгаен, алай да, алай да... нигә тукталып калды ул майор янында? Нигә аның белән бәхилләшергә теләде? +"Исән калырмын" дип өметләнсә дә, бер бәрелеш икенчесенә охшамый, Габдулланың ризыгы киселер көн җиткән булса?.. Авылдашлар теленнән, ата-анасының хәтереннән, Зәйтүнәнең җылы күңеленнән югаласы килми иде егетнең, тере саналып яшисе килә иде... +Әйталмады майорга үтенечен, кулын җәлт кенә чигәсенә тидереп алды да танкка сикереп менде, танк урманның бормалы юлларын каерыпизеп алга ыргылды. Майор янында басып торганда күкрәкне тыгызлаган каушау онытылды, югалды, тәннең бөтен әгъзалары бер йодрык булып, танк хәрәкәтенә кушылып киеренке бер халәткә килделәр: колак ун тапкыр саграк ишетте, күз ун тапкыр артыграк күрә башлады. Танклар артыннан чак өлгереп пехота бара, алар автоматларын өскәрәк калкытып атарга керештеләр. Димәк, өч көн дәвамында полкны талкыган траншеялар да ерак түгел инде... Менә Габдуллалар танкы ухылдап алды, ут төкерде, тагын, тагын... Тирә-якта "ур-ра!" авазлары яңгырады. Яңгырады да бер мәлгә дөнья тып-тын булып калды... +Шулчак тәмуг ишеге ачылган төсле булды, җир артта да, алда да тирәнгә убылды, танк эчендә җирән атның куе ялы булып ялкын үрмәләде. Механик-йөртүче шат күңелле, җырчы Ковальчук илереп-илереп бер кычкырды да тынды, Поволяев борыны белән рациягә авып төште. Ялкын шашып-гүләп аны да камап алды, Габдулланың тәне кабырчык-кабырчык бүр��еп чыга да чытырдап ертыла, ярыла иде. Эссе, тын кысыла, һава җитми. Тын белән бугазга ялкын телләре үтеп кергән кебек... +Ул танк чылбыры астында аңына килде, күзе ачылса да, уттан бүтәнне күрә алмады, комбинезоны тоташтан пыскып яна иде, ул исәңгерәп карга ауды, уңга, сулга тәгәрәде, авызына учлап-учлап комлы кар тутырды. Аягына басып алга атлады. Алга барамы, арткамы, кем белсен... Барган хәлдә комбинезонының утлы чүпрәкләрен умырып-умырып ыргытырга тотынды, гаҗәп, авырту да, курку да сизмәде Габдулла... +Авыртуы да, куркуы да соңрак, госпитальдә килеп җитте, алары яралы солдатны шунда көтеп торган икән. +- Сул кулны кисәргә! Сөяк чәрдәкләнгән! - диде хирург. Ап-ак чәчле, йонлач таза беләген сызганган бу кеше баягы өшәнгән майорга үтә дә охшаган иде, "нигә пехота майорына ак халат кигерткәннәр?" дип бутады башта Габдулла, аның "кисәргә!" дигән боерыгын ишеткәч кенә, үзенең кайда ятуын чамалады, яткан җиреннән сикереп төшәргә омтылып, җан авазы белән: "Кулны бирмим, бирмим!" - дип акырды. "Мондый тавышлы солдат чыдар!" - диде хирург. Габдулла тәненә, битләренә ясалган операцияләрне тешен кысып чыдап үткәрде, ыңгырашмады, "исән калдым, исән!" дип , кабатлады ул уз-үзенә, "куркыныч үтте... куркыныч артта калды". Шушы фикер аңа көч-гайрәт өстәде, түзәргә кушты, чыдарга мәҗбүр итте. Әйе, артта калды... Поволяев та, Ковальчук та янып беткәннәрдер... +Авырту артыннан курку килде. I +Ул операциядән соң ике көн, ике төн һушсыз ятты. Ике көннән ике солдат палаталар буйлап белешеп йөрделәр: "Танкистлар юкмы? Танкистлар!" Габдулла исенә килде, тыгыз бәйләнгән марлялар арасыннан сыңар күзен ялтыратып тавыш килгән якка карады, эзләүченең берсен таныды, - Зөфәр Маннапов, якташ. Сарман егете, күрше районнан, тик Зөфәр аны танымады, Габдулланың танкист икән ен палатадагы авыр яралылар да белми иде... +Кич. Эңгер-меңгер. Почмак якта, иң кырыйдагы караватта ятучы яралы чырт иттереп шырпы сызды. Шунда ук палатага шашып-бөркелеп ут-ялкын кереп тулды! Ялкын усалланып, ялмавыз карчык шикелле, тән тиресен чытырдатып Габдулланың бөтен гәүдәсенә үрмәләде, сөякләр шытырдады, ул иреннәрен канатып тешләп: "Бирмим! Бирмим!" дип үкерде. Тән авыртуын көчәйтеп, яткан җирендә бәргәләнде. Аны караватка каеш белән бәйләп яткырдылар... +Тәмәке тартырга өйрәнгән иде, шул көннән тартуны ташлады, кеше кулында янган шырпы күрсә дә, дер-дер калтырарга тотынды, бик озак тынычлана, ипкә килә алмады. Кичен, палатада ут яндыру аның өчен тоташ газап минутларына әйләнде, утка карый алмый, ике кулы тоташтан бик озакка дерелдәргә тотына иде... +Ул бер чакта да көзгегә карамады, уттан чыкканнан бирле егеткә сакал чыкмады, аста, бугаз төере өстендә генә бер- ике төк тырпаеп торды, аларны Габдулла, кеше юкта, капшап табып, кайчы белән кисә иде. +Дәвалана-дәвалана, күчә-күчә ул хәллерәкләр палатасына барып җитте, шул кичтә, иптәшләре концерт ка��арга чыгып беткәч, берәүнең тумбочкасы өстеннән көзге кыйпылчыгы алып йөзенә якынрак китерде һәм кычкырып җибәрде. +Габдулла үз-үзен танымады... Шунда гына үзе белән беренче тапкыр очрашкан солдатларның ни өчен күзләрен ялт итеп түбәнгә тәгәрәтүнең серен аңлады. Җәрәхәт кутырларын, көйгән яңакларын, янган ияген капшап-капшап ул үзендәге үзгәрешләрне азрак чамалый иде, көзгегә карагач, үз чыраеннан имәнеп китте. Каш та, керфек тә калмаган, күз төпләре җыерылып укмашкан да, сул күз акаеп өскәрәк менгән, колак очлары көеп кителгәннәр, ияк тә, яңаклар да, маңгай да тиресе туналып алынган кебек ялтырап, шомарып кипкәннәр. Ул көзге кыйпылчыгын идәнгә китереп сылады да танк эчендә чытырдап янып калган Поволяев белән Ковальчуктан көнләште. Тимер караватка башын бәрә-бәрә озак кына елады. Иптәшләре шактый торып кайтты, ут яндырмадылар, көзге ватыклары палата идәнендә анда-санда адашкан нәни йолдызлар булып елтырашып яталар иде. Алар берни сорашмадылар, төпченмәделәр, Габдулланың хәлен аңлыйлар иде алар, кичәгенәк врач кереп: "Сезгә яңа кеше күчерәбез, - дип, - саграк булырга, артыгын төпченмәскә" өндәп, кисәтеп чыккан иде. +* * * +Госпитальдә солдат нәрсә хакында күбрәк уйлый дип сорасалар, Габдулла бер сүз белән җавап бирер иде: "Туган йорт хакында уйлый!" Өен, йортын сагынган саен дошманга ачуы арта бара, нәфрәт аның бөтен күзәнәкләрен биләп өлгергән иде. Сугышның беренче көннәрендә күп нәрсәне аңламаган, аңларга әзерләнмәгән егет, бүген, күп юллар узган, шул чагында йөзләрчә коралдашларын җирләгән, тапталган кыр-болыннарны, ярым җимерек шәһәрләрне калдырып чыккан Габдулланың йөрәгендә үч нәфрәте көчәйгәннәң-көчәя генә иде. Көзгегә карап үзе белән үзе өр-яңадан танышканнан соң, бу хис тагын да усалланып, төне буе йокыга бирешмичә уйланып ятты. Әйе, яңадан сугышка барырга кирәк аңа! Әле кырык өченче ел гына! Әле дошманнан илне тазартасы, Берлинга барып җитәсе, дошманны үз җирендә тукмыйсы бар. Өлгерә әле Габдулла, үч ярсуын түгәргә вакыт җитәрлек. Тизрәк савыгырга, аякка басарга гына кирәк... +Савыгырга, савыгырга, савыгырга... +Яраланганын илгә хәбәр итеп тормады Габдулла, "хат языймчы", дип ике-өч тапкыр кулына каләм алды, сүзләре әле ачулы, әле ярсулы иде, дәфтәр битендә аларга урын табылмады, фронтка, яңадан фронтка дип талпынды аның күңеле. +Сул кул әкренләп кенә ялганды, чүт кенә кыегаеп калса да, тырыша торгач, аңа яңа егәр, көч кайтты... +Махсус мотоукчы дивизиянең лейтенанты Габдулла Сөләйманов каткат ялынып, командующий исеменә язылган байтак рапортлардан соң гына яңадан фронтка эләкте. Тугыз госпиталь үтеп, туксан җирдән ямалган, фуражкасын күзе өстенә үк төшереп кигән егет уттан курыкмый иде хәз ер, киресенчә, утны сагынган, аның бердәнбер теләген - дошманны кырып, җиңеп үлү теләген тормышка ашырырга җай чыккан иде. Җиңәргә һәм һәлак, булырга! +Аның тәвәккәллегенең, кыюлыгының, кискенлегенең чиге-чамасы юк иде, аны "бәхетле" дип атадылар, фронт буйлап Габдулланың даны китте, ул сугыш сызыгының теләсә кайсы төшеннән, теләгән вакытында үтепсүтеп кичеп йөрде, иң катлаулы операцияләрне шикләнмичә аңа тапшырдылар, иң читен, иң өметсез саналган хәлләрдә дә ул исән калды, янында гына миналар шартлады, снарядлар ярылды, җир янды, күк томаланды, адәм улларына җирдә урын бетте дигәндә дә ул исән калды, җаны тагын да авыррак сынауларны теләп, ярсып-ярсып алга ыргылды. +Ниһаять, дөнья тагын артын күрсәтте, язмышы урталай киселде. +Кырык бишенченең гыйнвары иде, Польша җире. Алар бик күп көч куеп Н. шәһәрен алдылар да, Габдулла ике иптәше белән разведкага китте. Немецлар аяусыз котырынып, теш-тырнаклары белән позицияләренә ябышып, уңайлы плацдарм Польшаны бирмәскә тырышалар иде. Бөтен җирдә гаскәр, шыплап корал тутырган машиналар, танклар... Шуларны ачыкларга тиеш иде алар... +Беренче пуля ук аның җанын алырга тиеш иде... Нейтраль полосада Габдулланы немец снайперы чүкеп алды. +Яндыргыч пуля уңнан керде дә сул яктан ит умырып үтеп чыкты. Мондый зәһәр, шәфкатьсез авыртуны аның моңарчы татыганы юк иде, пуля тигәч ул бер тапкыр сикереп куйды да ике куллап салкын җир каткагына ябышты. Иреннәр енә елмаю сирпелде. "Бетте. Тәмам", дип тынычланып уйлады Габдулла. Ышанычлырак булсын дип снайпер тагын бер тапкыр мылтык тәтесенә басты, икенче пуля да шул ук юлны узды, көче кимеп, зәгыйфьләнә башлаган йөрәк яныннан гына үтте. Икенче тапкырында да уч төбе хәтле ит умырып чыгарды. Аның тәненең дүрт тишегеннән җиңелчә генә пар күтәрелә, кан саркый иде. +Габдулла ике арада, нейтраль җирдә ятып калды. Ул иптәшләреннән алгарак чыгып, аларга үзен көтеп торырга боерган иде. "Әгәр үтә алсам, артымнан барырсыз, юк икән, бүтән җирдән үтәргә тырышыгыз", диде. +Үтә алмады... +Габдулла җиргә сеңгәч, иптәшләре бу сукмакның үтә хәвефле икәнен аңладылар, алар үзебезнең якка бүтән юнәлештән үтеп, төне буе тырышыптырышып җыйган мәгълүматларны таңга кадәр командир кулына тапшырдылар... +"Тапшырырлар!" дип уйлады Габдулла. +Иренеп кенә таң сызылды. Габдулла хәрәкәтсез-ушсыз килеш, каткан җир өстендә, тырнак асларына кан кереп каткан куллары белән каткакны кочаклап ятып калды. Бераздан ул аңына килде, үзен снайпер яралаганын аңлады, дошман аны күздән ычкындырмагандыр, мөгаен, аның кыймшанганын гына көтәдер, хәзер чак кына кыймылдаса да, өченче пуля аның көчсез тәненә килеп керәчәк. Снайперны алдарлык, аны күздән яздырырлык көче дә, җае да калмаган иде Габдулланың. Көче җиткәнчә сыланып җиргә сеңде егет, тәнендәге дүрт ярадан аккан канны тунын тарткалап туктатырга тырышты. Моңарчы ул "минем өчен хәзер иң зур бәхет - сугыш кырында ятып калу", дип инанып йөрсә, үзе шуңа омтылса да, хәзер аның исән каласы, яшисе килде. +"Яшәргә, яшәргә, яшәргә!" дип ыңгырашты аның кан качкан күм-күк иреннәре. Бәхете, баш турында нәни генә калкулык бар икән, пулялардан шул саклап калган, ята торгач ул уң ягына әйләнде, яраларын киеме белән томалады. +Көн яктырган саен аның аңы ачыла барды, әгәр көне буе монда ятса, харап булачагын аңлады. Суык әкрен-әкрен аның хәрәкәтсез аякларына йөгерде, аяусыз бер мыштымлык белән тән буйлап югарыга үрләде. Моннан кузгалып ычкына алса, якында гына сай канау барлыгын хәтерли Габдулла, дошман тылына чыкканда канаудан шуышып үткән иде ул, шуңа барып җитә алса... исән калачак! Җирдән ышкытып ул бер аягын күчереп карады, аякның берсе артта калгач, көчәнеп, бөтен егәрен туплап акрын гына анысын да алгарак шудырды. Бара болай булгач, бара! Башта күчергән аякны кузгатам дигәңдә аның янында гына 1 снаряд шартлады. Үткер, утлы ярчыклар иләктән коелган төсле аның өстенә сибелделәр, сул як кабыргалары арасына кереп тулдылар. Ул дугаланып сикереп торды һәм эрерәк, соңгы ярчыклар яңгыры астында канауга барып капланды, тагын һуштан язды. +Безнең гаскәрләр икенче көнне генә һөҗүмгә күчтеләр һәм бик каты яраланган, теткәләнеп беткән, ярым өшегән лейтенантны табып алып кыр госпиталенә озаттылар. +Нинди көч, кодрәт саклап калды аның җанын? +Үз өстенә йөкләнгән бурычны ахырына үти алмавын тою гарьлегеме? Әллә туган ягын, йортын тиңдәшсез сагынуы чыдамлык өстәдеме егеткә?.. +Һәм ул байтак көннәр үткәч кенә, унҗиденче гыйнварда Варшава азат ителеп, безнең гаскәрләр фашистларны тоташтан куа барганда, февраль башында гына аңына килде. +Аны бөтен яктан гипска төрделәр һәм сөйләшүдән катгый рәвештә тыйдылар... +Ул үзенең ничек монда килеп эләккәнен дә, селкенмәслек итеп ник чорналганын да, гомумән, госпиталь караватында нилектән ятуын да аңламый иде. Үз исемен дә, телен дә оныткан иде. +Яралары коточкыч иде, дүрт кабыргасы умырылган, пуля ике җирдән кереп тәнне үтеп чыккан, тәнен тишкәләгән ярчыкларның саны-исәбе юк, ярчыкларның кайберләре арка сөягенә кагылып-кагылып киткән иде. Исән калды дип авыз тутырып әйтергә дә кыен, яралының сулышы чак-чак сизелеп тора иде. Тагын ике айдан ул иҗекләп русча сөйләшә башлады. Сүздән аның кем икәнен дә, милләтен дә белерлек түгел иде. Аның янына украин яралысын китереп карадылар, үзбәк, казакъ егетләре дә үз телләрендә эндәшеп- эндәшеп бактылар, Габдулла аларның берсенә дә җавап бирмәде. +Ул үзенең көнлек сөйләшү нормасын ярты-йорты русча биш-алты сүз белән тутырып куя иде. Егет утыз ике кило авырлыгын югалтып чырага охшап калды, егерме яшен тутырып чыгып киткән тап-таза егет, гипс биләүдән гәүдәс е бөкрәйгән, муены кыегайган, бөтен җире яра эзләре белән чуарланган, ярым телсез, хәтерсез, исемсез, милләтсез җан иясенә әйләнеп килеп чыкты. +Рухы һәм кайнар җаны исән иде чыдам татарның, аның яшисе килә иде! Алты ай тоткынлыкта тилмергән тән дәва-хәрәкәт кирәклеген кайдан төшенгәндер. Габдулла йокыдан уянып йокыга киткәнче хәрәкәтләнде, мамыкка әйләнгән мускулларын бер катырып, бер йомшартып, кул-аягын йөртергә әзерләнде. +Кырык алтының язында, сугыш беткәнгә нәкъ бер ел дигәндә ул беренче тапкыр урыныннан кузгалды. Торып утырды һәм үзен ишегалдына алып чыгуларын үтенде. Шәфкать туташлары аны ике яктан кочып тотып һавага алып чыктылар. +Ямь-яшел куе яфракларын күңелле лепердәтеп утырган карт тирәкләрне күргәч, аның томанлы башы әйләнеп китте, ул үзен кочып тоткан туташларны этәреп агачка тотынды. Бармаклары җылы кайрыны сытып керергә тырышкандай агачка сыландылар, ләкин әле аның ябышып ук торырлык көче юк икән, ул чайкалып түбәнгә иңә башлады, кызлар аһылдашып аңа ташландылар. Габдулланың берсе өстә, берсе аста елтыраган күмер күзләреннән күз яшьләре кысылышып чыкты, ул көчсезлегеннән, гариплегеннән гарьләнеп, агачка капланып сүзсез үкседе. Аңа ияреп, тыела алмыйча кызлар да елаштылар, алар егетне ике яктан иркәләп кочалар, сөяләр һәм дөньядагы иң матур, иң кадерле иркә сүзләре белән аны юатырга тырышалар иде. +- Миленький ты наш, миленький! Хороший ты наш, умненький... +Ничә айлар, еллар дәвамында кан һәм күз яше, үлем һәм һәлакәт кенә күреп гадәтләнгән Габдулланың күңеле тыела алмыйча ыргый, сикерә, әллә кайларга барып җитәргә тели, аның койма янындагы яшел чирәмлеккә ятып ауныйсы, яланаяк йөгереп китәсе килә, ə үзе биләүдәге көчсез сабый булып, ике кыз кочып эскәмиядә чарасыз утыра... +Берничә көн һавага чыгарга шүрләп, кызлардан читенсенеп ятты Габдулла, тагын оятка калырмын дип уйлады, шуннан соң гына, бераз тернәкләнгән кебек тоелгач, ишегалдына алып чыгуларын үтенде. Бу юлы аны бер туташ кына кочып алып чыкты һәм үзеннән читкә җибәрмәде. Карт тирәк төбендә чайкалып торуына өч атна булды дигәндә ул беренче мәртәбә ялгызы, култык таякларына гына ышанып чыгарга тәвәккәлләде, башта озак кына баскыч тирәсендә басып торды, аннан ярым бөкрәеп, уңгасулга чайкалып, таныш тирәк янына теркелдәде, җанын шушы агач тарта иде егетнең. Тирәк, аның ермач-ермач җыерчыклары бик тә таныш кебек иде егеткә. Кайда күрде соң ул нәкъ шушындый тирәкләрне? Төшендәме, өнендәме? Габдулла озак-озак, күзләрен талдырып тирәкнең ботакларын, яфракларын өйрәнсә дә, үткәннәренең бер көнен дә хәтерләмәде. Гомумән, үткәннәре булдымы икән аның? Хәтере юк, ул сүнгән, аның урынына шомлы томан кереп тулган иде. Агач кайрысын сыпырып торганда аның кырыннан шактый өлкән яшьләрдәге солдат узып китте, ул: — Нихәл, батя? - дип эндәште. +Габдулла тирә-ягына әйләнгәләп карады, үзеннән башка берәү дә юк, димәк, карт солдат "батя" дип аңа эндәшкән?.. +Шул көннән Габдулла ялгызы гына ишегалдына чыккалый башлады, аның үҗәтләнеп, тешләрен кысып ныклап аякка басарга тырышканын күзәтеп торган врачлар куанышып бер-берсенә караштылар. Габдулла госпитальдә иң күп авыр яралар алган өметсез диярлек авыр хәлдәге бу��ып исәпләнә иде. Аның беркеме дә юк дип санала, аңа хатлар да килми, үзе дә беркемгә язмый иде. Аның исем- фамилиясе билгесез, тарихы караңгы, аның тормышы, биографиясе шушы госпиталь бусагасын атлап кергән көннән генә башлана иде. Бу сәер, сүзсез солдатның яшәргә омтылышы, яшәргә, терелергә теләве бүтән яралыларга, ялгыз калган бичараларга бик тә шифалы йогынты ясаганын күреп, врачлар авыр яралылар белән сөйләшкәндә, аларны юатканда, дәртләндергәндә Габдулланы, аның язмышын мисалга китерәләр иде. — Күрегез, сынмаган сөяге юк, тәнендә тимер ярчыклары күпме калган, ə ул +йөри, йөрергә өйрәнә, тырыша, - диләр иде. +Ипләп-интектереп күз тирәләре җыелды егетнең, җәрәх әт эзләре арасыннан күзләре элеккедәй балкып, янып карыйлар. Аны зиһенсез санап врачлар да, шәфкать туташлары да, дөреслекне күз алдында яшермичә сөйләшәләр, аның исе китми, ни әйтсәләр, шуны китек иреннәре белән ихлас көлемсерәп тыңлый, сүзгә катышмый, берәүне дә бүлдерми, кичә сөйләшкәннәрне бүгенгә ялгый алмый иде. +Башта бүлмәдә радио юк иде, үткәрделәр. Хәзер һәммәсе дә соңгы хәбәрләрне йомылып тыңлыйлар, илләрен сагыналар, тизрәк терелеп, йөрерлек хәлгә килгәч, өйләренә кайтырга ашкыналар иде. Үтә дә нык яраланганнар ята иде бу госпитальдә, ара-тирә кемдер үлеп китә, сабыр һәм күз яшьсез аны озаталар да оныталар. Мондагыларның хисләре тупасланган, зиһеннәре һәм аңнары катыланган иде. Монда ятучылар үз гомерләрендә әллә ничә тапкыр үлеп терелгән чакма ташыдай каты җанлы батырлар иде. +Бер көнне радиодан Польша турында нидер сөйләделәр, "Варшава, Варшава", дип кат-кат кабатладылар. Түшәмгә карап чалкан яткан Габдуллага бу сүз бик таныш кебек тоелды. Ул үзенең Варшава юлында яраланганын томанлы гына исенә төшерде. Əнə ул карлы-бозлы кырда ята, күктән кап-каты боз кисәкләре шыбырдап ява... +Шул ук кичтә, һич уйламаганда радиодан татарча концерт тапшырдылар, матур, моңлы тавыш Галиябану көен җырлады. Габдулла башта көйнең-сүзләрнең татарча булуын да аңламады, аңының томанлы болытында ап-ак нәзек бер сызык уянды, тәнендә нидер кьшмшанды, ак сызык кызышкан тәне буйлап аска-өскә йөгерә башлады да тынды. Җырны да, үзенең әсәрләнүен дә онытты Габдулла, аң арасындагы ак сызык кына исән калды, сызык көннән-көн зурайды, ачылды, аңа төс керде, төсләр башта киселешеп-чуалып йөдәттеләр, ниһаять, алар бергә укмашты, төйнәлде, түгәрәккә әйләнде. Бер көнне йокылы-уяулы ятканда ул түгәрәк уртасында ата-анасын, җандай якын Югары авылның биек-биек тирәкләрен, сугышка кадәрге мәчет манарасындагы тонык айны, Зәйтүнәсен күрде һәм үзенең кем булуын исенә төшерде. +Сөендеме Габдулла, моны раслау кыен, сөенмәде бугай, ул үзенең төзәлмәслек гарип, кыяфәтсез зат икәнен хәтере кайтканчы ук аңлап өлгергән иде иңде. Дөрес, ул шактый төз басып йөри башлады, сулыш алуы иркенәйде, тәненә әз-мәзләп ит кунды Ләкин кунган итләр дә тәннең һәр ноктасындагы тирән уелган җөйләрне, шыксыз буразналарны яшерә алмыйлар иде. Яралар юылмый, бетми, бетәчәк тә түгел. Ул госпиталь мунчасына кеше юграк чакны чамалап, бер үзе генә барып йөри иде... +"Нигә яңадан туып маташырга? Нигә Габдулла исемен кабат алырга? Билгесез солдат булып калса яхшырак түгелме? Алда күз күрер тагын..." +Яшьлек үзенекен итте, ул тамакка тазарды, баш врач боерыгы белән ашны-суны икешәр өлеш бирә башладылар. +Егетнең хәтере кайтуы госпиталь хадимнәренә бәйрәм булды, "өеңә хәбәр итәргә кирәк, өеңә!" дип сикерештеләр шәфкать туташлары. Баш врач Леонид Аронович җентекләп, сак кына сорашты. — Ата-анам бер дисең алайса, Габдулла. Хатының бар идеме? — Хатын юк... — Ə сөйгән кызың? +Йөрәге тырпылдап куйды егетнең. — Ничек дип әйтим икән... — Аңлашылды. Бар икән. Анысы әйбәт, тик дөресен әйтим, хатыным бар +дисәң куанычлырак булыр иде. — Ние куанычлы аның? — Уртак тормышың әзер булыр иде, балаларың... — Сөйгән кыз уртаклык түгелме? +Леонид Аронович җавап бирергә ашыкмады, бармакларын бөкләп саный башлады: — Аякларың йөри, гәүдәң хәрәкәтләнә, көч-егәрең әкрен генә кайта, хәлең +тагын да яхшырыр дип ышанам, Габдулла. +Күпме вакытлар үз исемен ишетмәгән егет чак кына елап җибәрмәде... Габдулласын Габдулла, Леонид Аронович юкка гына сорамады "хатының бармы?" дип... Ул гомерлек гарип-гораба, күз көеге, ким кеше, бу кыяфәт белән сөйгән кызың каршына ничек кайтмак кирәк? Котсыз имгәк авылда кемгә кирәк? Кайтмаска, рөхсәт итсәләр, шушы госпитальдә үк хезмәткә калырга, үлгәнче шунда яшәргә... Гомере дә куян койрыгы кебек кыска калгандыр инде аның... — Леонид Аронович, мин гомерем буе чирле булырмынмы? - дип сорады ул +баш врачтан. +- Алтмышларга кадәр сәламәт яшәрсең, Габдулла. Аннан соң чиреңнең кире кайту ихтималы бар, - диде врач, ни уйлаганын яшермичә әйтеп бирде. — Алтмышка? - Көлүен оныткан Габдулла көлемсерәде. - Мин алтмышка +кадәр барып җитә аламмы? — Җитәсең! - диде акыллы яһүд.- Җитәсең, егетем. +Бүтән кешегә болай ышанып әйтмәс идем, аны әйтәм. Тамырың ныклыгын беләм. Токымың таза синең, егәрле. +Сиңа язмыш йөз еллык гомер биргән булган да бер өлешен сугыш кисеп алган. Яшә, ышанып яшә. Кстати, өеңә хат яздыңмы әле? — Язам, язам... +Һәм Габдулла "инде оныттым, инде кайтмыйм!" дигән Югары авылга кайтырга җыенды. Ул бик ныгытып әзерләнде, кемнәрне кайткач та күрергә икәнлеген күңеленнән кичерде, ата-анасын ничегрәк юатырга кирәк буласын кат-кат зиһен иләге аша үткәреп, сүзләр эзләде. Ахыр чиктә, язмыштан узмыш юк, ата-ана егетне кабул итәр, сыендырыр, бергә дә яшәрләр. Әмма туган илгә кайтуның үтә четерекле, моннан торып хәл итә алмаслык бер ягы бар иде, ул - Зәйтүнә. Дөрес, ул инде әллә кайчан кияүгә чыккандыр, бәлки бүтән авылга төшеп, Югары авылдан күчкәндер дә, андый чибәр кызны егетләргә кытлык заманда да ялгыз калдырмаслар, үзе дә көтеп чыдамас, сугыш тынганга еллар үтеп тә хәбәр-хәтере килмәгән, эзсез югалган кешегә өмет баглап кем инде гомерен суга салсын?.. +Шулай да, шулай да... Габдулла кайтып китәргә булды. Леонид Аронович та күргән саен: "Кайт, сәламәтлегең ышанычлы", дип үгетләде. +Аны госпиталь белән озатып калдылар, сугышта ике аягын, бер кулын һәм сыңар күзен югалткан украин егете Гаврил Покуль сыңар кулы белән аның аягын кочаклады. — Күрсеннәр, Абдулка, алтын егет син! Әгәр синнән йөз чөерсәләр, +иманнарын укыт. Беләм, көтәләр анда сине, беләм! Менә минем хәл генә +читен... +Покульның хатыны моннан бер ел элек алырга килгән иде, ирен күргәч карашы караңгыланды, өченче тәүлектә: "Билет юлларга барам", дап чыгып китте дә югалды, эзләттеләр, өенә кайтмаган, илнең берәр ягына качкандыр, дип юрадылар... +Габдулла савыгып яткан госпиталь нәни шәһәргә урнашкан булса да, тимер юл буена, вокзалга кадәр аны йөк машинасы белән төшереп куйдылар. Саубуллашып, ят юлчылар арасында берүзе калгач, ул үз хәленнән үзе сәерсенеп ("Кайтып бараммы?"), стеналарга ябыштырылган сары кәгазьләрне укып бетерде, идәндә тып-тып чабышкан нәни балаларны күзәтте, поезд килергә аз гына вакыт калгач, бер читтәрәк укмашкан солдатлар янына, үзе шикелле инвалидлар катына барып басты. Кем кая кайта, кайсы фронтта сугышкан, кайчан, ничек яраланган, гәп гел шул тирәдә бара иде. Агач аяклы, сыңар куллы, зәңгәр күзле кылчык кына бер адәм Габдулланың үрә каткан гәүдәсенә карап нигәдер аны яратмады, сорау арты сорау яудырып интектерергә тотынды. Габдулла теләртеләмәсрәк җавап бирде, Варшава юлында каты яраланып бүген генә госпитальдән чыгып, иленә кайтып баруын сөйләде. Кылчык солдат та, аның тирәсендәгеләр дә чак кына кәгеп алганнар, битләре тимгел-тимгел кызарып чыккан, кәефләре шәбәйгән иде, кабатлап сорадылар: — Кайсы, кайсы госпитальдән дидең син? +Үзе яткан госпитальнең исемен атагач, кылчык солдат янындагыларга күз кысты: — Анда гарип-гораба ята ич, алдама! - дип кычкырды. — Нишләп алдыйм ди? - Габдулла якынаеп килгән поезд тавышын ишетеп, +аркасындагы биштәр бавын тарткалады. — Анда тома гарипләр ята, ə син, күр, үгез кебек тап-таза,- диде дә кылчык +үткер йодрыгы белән Габдулланың касыгына китереп төртте. +Ни булганын аңышмый калды Габдулла, киселгән агач кебек идәнгә ауды, авызыннан күбек агып чыкты, күзләре калайланды. Ул арада боларны читтән күзәтеп торган, ике аягы да төптән үк киселгән матрос, дүрт тәгәрмәчле нәни арбасын җәһәт-җәһәт тәгәрәтеп Габдулла янына килеп җитте һәм илереп: — Солдат умирает! - дип кычкырды. Аның яшел тавышына читтәрәк +торган гарипләр, сукырлар, аяксызлар соңг ы сулышында яткан +Габдулланы урап алдылар. — Браток, не умирай! Шушы көнгә килеп җиткәч, ради бога, не умирай! +Чыда, үлмә! - дип ялвардылар. +Кылчык солдат күкрәген кулы белән төйгән аяксыз матроска кушылып елый, алар бертуктаусыз: — Не умирай, браток, не умирай! - дип такмаклыйлар иде. +Бу хәлне тамаша итеп торган пассажирлар, хатын-кызлар, бала-чага аларга кушылып төрле тавышларга елашырга керештеләр, поезд килде һәм Габдулласыз гына китеп тә барды. Аны тиз-тиз хәстәрләп озак атнаайлар яткан госпиталенә кире кайтардылар... +Тагын госпиталь. Тагын тынмас җан Леонид Аронович карамагында. Тагын бер-бер артлы авырдан-авыр өч операция. Солдат тәненнән атна буе тимер ярчыклар чүпләделәр. Атна буена ул һушсыз ыңгырашып ятты. Әле поездлар ел дәвамында аннан башка гына үтеп торды, төгәл бер ел караватта аунады Югары авыл егете Габдулла Сөләйманов... Аяусызланды, кырысланды, нәкъ ел үткәч, билен тимер корсет белән ныгытып буып, аны иленә кайтарып җибәрделәр. +Госпиталь ярым буш иде инде, терелгәннәр таралышкан, үләселәр үлгән, вокзалда да солдатлар азайган иде, аның каравы бөтен почмакларны, пәке эзеннән шадраланган эскәмияләрне, диваннарны балалы хатыннар баскан иде. Бала-чаганың ишлелеген күреп Габдулла тирән һәм авыр итеп көрсенде... +7. ҮЗЕМ +Кеше гомере үтә кыска, саескан гомерен биргән дөнья адәм баласына. Кеше туа, исәя башлауга ук ул "үлем, әҗәл" дигән хәтәр сүзләрнең серенә төшенә, якыннарының, белешләренең бу дөньяны ташлап китүләрен күреп, ишетеп яши. Гомернең чикләнгән икәнен, көннәрдән бер көнне үзенең юлы киселәсең дә аңлый. Үләсен белсә дә, кеше бер чакта да үлем турыңда уйлап яшәми. Кеше җир йөзендә үлемсез мәгънәләр, мәңгелек барын белә, шулар белән юана, яшәешен бизи, онытыла. +Мәңгелек - безнең изге җиребез, зәңгәр планетабыз. Мәңгелек - безнең зәңгәр күгебез, мәңгелек нурлы кояш, ягымлы-ягымлы ай, гомеребезне бизәп, бәйрәм ясап балкыган сансыз-исәпсез йолдызлар. Иделебез, сыгылмалы матур телебез, моңыбыз, Тукай, Сәйдәш... Безнең күңелләргә Бетховен, Шаляпин, Григлар да иркен керә, океан-диңгезләр, елга-дәрьялар, Кавказ-Кырым таулары да сыя, алар да синеке, син - кеше, синең күңелең күпне тели, күпне үз итә ала. Җан диләр, йөрәк диләр, татар халкы шулар уртасына Күңел дигән серле дәрья урнаштырган. Кеше күңеле күзгә күренми, барлыгы беленми, әмма ул бар. Күңел - кеше белән бергә туа, бергә ярала, әле ул буш була, тора-бара тормыш тәҗрибәсе, хисләр, тәэсирләр, мәхәббәт белән байый. Күңелнең буш калу ихтималы да бар - бусы кеше өчен иң зур фаҗига! +Кеше табигатендә Мәңгелеккә омтылу хисе туганда ук салынган инде, бала туа, йөрергә, йөгерергә өйрәнә, беркем әйтмәсә дә, сурәт ясарга тотына. Кулына ни эләксә - күмер кисәгеме, акбурмы, чыбык кисәгеме - стенага, мич акшарына, урам комына, яр балчыгына, ак кәгазьгә иң әүвәл Кеше сурәтен сызгалый. Йорт рәсемен төшерә. Кыеш-мыеш була аның йорты, тәрәзәләре авыш-авыш, морҗасы кыек, морҗадан чыккан төтен ат койрыгы сыман таралып китә, мәгәр инде бу - чын йорт. Йорт янында үзе. Бу йорт баланың яшәргә, тормыш итәргә, бәхет эзләргә омтылышы дигән сүз. Кеше яшәргә тели икән, мәңгелеккә омтылмыйча чын тормышын кора да алмый. Мәңгелеккә омтылу аның канына, күзәнәкләренә сеңгән, яшияши шушы омтылыш аның күңеленә дә иңә. Дүрт-биш яшьлек малайлар үзләреннән кечкенәләрне кыерсытырга гадәтләнәләр, кызларның чәчен тарталар, нәниләр ясаган ком тауларын ишәләр, уенчыкларын тартып алып ваталар, кыралар. Тудыру, ясау, кору, төзү белән янәшә үк кешедә җимерү, вату, җиңү инстинкты да туа. Җиде-сигездә малайлар танк рәсеме ясый, зәңгәр канатлы, кызыл йолдызлы самолетлар белән дәфтәр битләрен тутыра. Бу кинолардан күреп, китаплардан укып кына түгел, кеше җаны Җиңү дәгъвалый, өстенлеген расларга омтыла. Өстенлекне алга куеп яши башлау да Мәңгелеккә омтылу. +Баланың кайсы инстинкты алгарак китәр, анысы тирә-якка, бала яшәгән мохитка бәйләнгән. +Хәреф таныганчы ук күп балалар исемнәрен язарга өйрәнәләр. Хәрефләрне кирле-морлы куя-куя, тигезле-тигезсез юлга үз исемен сыйдыра бала һәм шуннан китә! Өй стенасына, урам тузанына, акшарланган мич кабыргасына, үсеп-күкрәп утырган агач кайрыларына, кулына ни эләксә шуның белән исемен беркетә. Әле ул бу дөньядан кайчан да булса китәсен уйламый, әмма уянган күңел үз вазифасын төп-төгәл үти - Кеше, Адәм баласы Мәңгелеккә омтылганын белми дә кала. Әлегә бу омтылыш бердәнбер һәм дөрес чагылыш таба - кайда да исемен беркетү юлы белән кеше үзенең барлыгын раслап, гомерен озайтырга тырыша. Шәһәр йортларына күз салыгыз, бөтен йортларда диярлек "Фәрит +Әминә=мәхәббәт" дип сырланган. Бу ике җанның Мәңгелеккә беренче талпынуы, чөнки Фәрит Әминәсез, Әминә Фәритсез токымын дәвам итә алмаячак. Бала җаннары да инде бер-берсен эзлиләр, күңел монда да акыллы киңәшен бирә: "Уян, эзлә, тап, кушыл!" Әлегә əнə шулай, стеналарга исемеңне янәшә куеп та кушылырга мөмкин. Астарак нык, эреэре хәрефләр белән "Булат - дурак!" дип язып куелган. Бу да Мәңгелеккә омтылуның бер төре. Моны, әлбәттә, кыз бала язган. Ул: "Әгәр син мине вакытында эзләп тапмасаң, минем белән булмасаң, мине иш итеп нәселтокымыбызны калдырмасаң, син - юләр!" Ямьсез яңгыраган ике сүзнең асылында нинди мәгънә һәм алдан күрүчәнлек ята. +Пәке очы белән исемнәрен теләсә кая сеңдергән егет-җиләннәргә без ләгънәт укыйбыз, "Чаян" журналы андыйларны әледән-әле пешекләп тора, әмма бу ярымкыргыйлыкның нигезендә яшәү омтылышы, Мәңгелеккә ашкыну яшерелгән. +Кавказ, Кырым тауларыңда йөргәндә мин биек-биек текә таш кыяларның маңгаена майлы буяулар белән, ат боты-ат боты хәрефләр белән язылган әллә кайлардан кычкырып торган исемнәрне күреп шаккатам, шунда менеп җитәргә кирәк бит, буявын юнәтергә кирәк (әле монда идән буярга табалмыйча тинтерисең!), шунда бауга бәйләнеп асылынып торып кыяга исемеңне теркәргә кирәк. Бүтәнчә менү юлы юк! Күпме мәшәкать чигеп, ничаклы интегеп, акча түгеп йөргән ул ПашаМашалар, Петя-Митяләрне дә əнə шул Мәңгелеккә йөз тоту дәртләндергән. Алар шушы мизгелдә үз бурычлары үтәлде дип сөенгә��нәр һәм күмәк бәхетне татыганнар. "Күрегез, безнең исемнәр таш кыяның күкрәгендә калды. Мәңгелеккә!" +Дөрес, буяулы кулларын тау чирәменә сөртә-сөртә чистарынганда, буяу эзләрен юарга керосин эзләп чапканда алар мондый сүзләрне әйтмәгәннәрдер, әмма Күңел төпкелендә канәгатьләнү, сөенеч һәм горурлык уянмый калмагандыр... +Мәңгелеккә омтылыш нәтиҗәсендә адәм баласының күңеленә Мәхәббәт иңә, егет белән кыз бер-берсен эзләп табалар. Ир белән Хатын дигән югары дәрәҗәне алалар. Мәх әббәт җимеше булып Мәңгелекнең иң ышанычлы дәлиле - Бала туа... +Бала... +Балага мәхәббәт... Аннан да бөек, аннан да татлы, аннан да рәхәт якты хис бармы бу дөньяда? Белмим, юктыр. Бала - кеше яшәешенең якты, тирән мәгънәсе... +Гади генә яшәгән, гади яшәргә әзерләнгән татар егете Габдулла күңелендә дәһшәтле нәфрәт беренче канлы сугышлардан соң ук уянды. Дошманга нәфрәт, үч алу хисе, дошманны күрә алмау - Мәңгелеккә омтылышның бер тармагы ул, әле ышанучан гади акылы белән сугышның һәлакәт китерүенә йомгак ясап бирә алмаса да, Габдулла сугышның бик күп ир-атларның, адәм улларының Мәңгелеккә барыр юлларын вакытсыз кисә торган афәт, гайре табигый хәл икәнлеген Күңеленең бөтен дулкыннары белән тойды. Туган ил, Идел-Йорт, Туган халкың - Мәңгелек икән, фашистдәҗҗал əнə шуларны кырырга, көл итәргә килә. Синең нәсел-нәсәбеңнең, гомер агачыңның тамырына балта чабарга килә. +Мәңгелеккә омтылышы көчле булган егетнең! +Караңгы төн, өстә авыр шинель, аякта калын табанлы кирза итек, кулда автомат, аркада капчык, дөм-кара елга өстендә көймә койрыгына снаряд төшеп ярылгач, ул салкын суга чалкан барып төште, каушаудан мие томаланды, судан калкынды һәм дәү генә такта кисәгенең нәкъ уң кул якта булырга тиешлеген үзен Мәңгелеккә турылаган Күңел күзе белән күрде. Автоматын сул иңенә күчергән иде, уң кулы буш иде һәм шул кул такта башына чытырдап ябышты... +Күңел күзе... +Нинди өметле, якты сүз тапкан татар халкы. "Күңел күзең күрмәсә, маңгай күзең ботак тишеге", дигән. А, маңгай күзе дә нинди үткен, нинди җитез, ə Күңел күзе янында ул гап-гади ботак тишеге икән! Күңел күзе - Мәңгелеккә омтылыш күзе ул. +Шинель манма су булып аны аска сөйрәде, төпкә тартты, як-якта снарядлар ярыла, елга кайный, кемнәрдер илереп-илереп дөнья белән саубуллашалар, кайда уң, кайда сул - белерлек түгел, су котырынып бөтерелә, йолка, батыра, ə Габдулланың күңел күзе туры юл сайлый алды, ул берәр потлы итекләрен чак сөйрәп ярга чыгып егылды... +Әллә ничә снаряд берьюлы тиеп танкны бөтен яктан ут камаланганда, иптәшләре үлеп калганда, дөрләп янган килеш ул танктан чыга алды. "Күзең ничек янып пешмәде икән?" дип шаккатты соңыннан врачлар, таң калды... +Күз... +Малай чакта, дустым Әтәч Ибан белән мунча ишеген мәрә ясап, бакыр көпшәле наганга шырпы күкерте һәм дары тутырып "атыш ярышлары" үткәргән идек. Ибанның күз астына наган көпшәсенең кыйпылчыгы китереп бәргән иде. "Күзне фәрештәләр саклый", дип аңлатканнар иде әпчи карчыклар бу хикмәтле хәлне. Фәрештәләр түгел, маңгай күзен дә күңел күзе саклый. Танкны ничек ача алганын, ничек чыкканын Габдулла белми, хәтерләми, иссез-өнсез иде ул хәтәр мизгелдә егетебез, әмма бу мизгелдә дә аның белән Күңеле җитәкчелек иткән, тимер чыдамыйча эреп акканда, корыч кайнаганда ул аны өскә чыгарга өндәгән, көч биргән, башня капкачының снаряд шартлавыннан ачык икәнен белдергән, сул җиңе белән күзен томаларга боерган, чыгуга атып екмасыннар өчен чылбыр тирәсенә елышырга кушкан. Дөрләп янган гәүдәне шунда ук калкытып кар тулы тирән канауга илтеп ташлаган. Кеше, логик акылы белән боларның берсен дә аңламый, аңлата да алмый, гайре табигый очракларда кеше ихтыярына Күңел тулаем хуҗа булып ала, Мәңгелеккә ифрат тугры Күңел адәм балаларын бик күп бәлаләрдән коткара, бәла-казалардан йолып ала. +Сөләйман бабайның Капка турындагы уйларын хәтерлисезме? Аның Күңеле дә шушы капкадан озакламый чыгып китәсен сизенә иде. Ул чыгып китә икән - кемдер кайтып керергә дә тиеш. Шулай булмаганда изге Мәңгелек чылбыр өзелә. Әгәр берәүнең дә кайтып керәсенә ышанмаса, ул яңа Капка турында уйлый алыр идемени? Бәлки, Разиясе акылга килер, көтмәгәндә авылга кайтыр. Сөләйманның күзе мәңгегә йомылганда, якты дөньяга, Югары авыл тирәләренә, Изге чишмәгә, Йомры ташка аның акылы белән, аның Күңел яктысы белән карар... +Зөләйха әби ак маен язып бетерде дә ялгышып аны сары май итеп эретеп алды. Гаҗәпләнде, үзен тинтәк дип сүкте, асылда монда да искитәрлек эш юк иде. Зөләйха да иртәгәге көне белән яши иде, тормышы бүген белән чикләнмәс, иртәгә дә көн булыр, шул иртәгә аны да ипләп кенә Мәңгелеккә илтер дип ышана иде. Солы коймагы пешереп, сары май белән мул майлап Габдулласын сыйлыйсы килә иде аның. Акылы белән ул моны күз алдына да китерә алмады, әмма күңел... Күңел түренә мәңге китмәскә урнашкан Габдулла, əнə, өстәл янына утырган да майга манчый-манчый коймак ашап утыра... +Сөләйман карт җиз төймәләр белән бизәлгән йөгәнен берәүгә дә бирми, һаман саклый! Ат чабышларына катнаша алмады Сөләйман, чабышкы атлары булмады, ул һаман үзе башкара алмаганнарны да Габдулласы үтәр, башкарып чыгар, ул өметләнгәннәрне тормышка ашырыр дип көтә иде... +Әдипләр күбрәк аналарның балага булган мәхәббәте хакында язалар, әти кешеләр, янәсе кырыс була, алар дөнья гаменә чумып яшәп, гаиләдә тәрбия эшләренә катнашмыйлар, бөтен авырлык аналар җилкәсенә төшә дип раслыйлар. О, алаймы икән? Алаймы?.. Буш күңелләр була, таш күңелләр очрый, ләкин кайнар җанлы аталарның балага мәхәббәтен сөйли алырлык, аңлатырлык кодрәт тә, сүз дә юк... Сөләйман картның "олан, оланым!" дип калкып-ныгып килгән ак каенны назлаганын гына бер күрсәтергә иде сезгә!.. Сөләйман балаларының өчесен дә тигез күрде, керсез мәхәббәт белән яратты. Зөләйха моны белә иде, ул картын балаларны сөйгән өчен дә яратты бугай. Сөләйман аңа бер мәлне: "Бар да булды, сиңа әйтәм, ачлык-ялангачлыкны да, бәхетне дә татыдык, бала сөеп кенә туеп булмады", дигән иде... +Ил агасының онык көтә башлаган мизгеле җиткәнен белдерүче уй иде бу, олы уй, чын уй, матур уй иде. +Нишләсен Зөләйха, ни әйтсен дә ни дип картының күңелен юатсын. Килен булып төшкәч, шактый вакыт бәбәйгә уза алмады, бәбәй арты бәбәй ташыр чагы кысыр үтте дип әйтергә ярый, талканнарының да икесе дөрес булмады, өченчесе, оланнары, канлы кырларда югалып калды... +8. ГАБДУЛЛА (дәвамы). +Ул ашыкмыйча гына озын үрдән төшеп килә. Петровка спирт заводыннан Сарсазга торфка баручылар аны ике юл чатына кадәр утыртып кайттылар, ул чатта төшеп калды. Аның арбадан көч-хәл белән ябышаябыша төшүен күргән олаучы: "Абзый, бик йончыгансың, карт кешегә юл авырдыр, әллә Югары авылга кадәр генә илтеп куйыйммы?" дип сорады. "Ипләп кенә барып җитәрмен, аннан күз күрер", диде Габдулла, сиздермичә генә корсетын рәтләп куеп... +Петровкага кадәр Габдулланы Бөгелмәгә спирт илтергә барган атлылар утыртып кайткан иде. Үзенең кайдан, кая кайтуы турында олаучыларның берсенә дә белдермәде ул, сөйләшмәскә гадәтләнгән солдат сорауларга елмайды, әмма җавап бирмәде, ул ачылып китмәгәч, юлдашлары да төпченергә яхшысынмадылар. Чырае бигрәк куркыныч иде сәер солдатның! Атлар борылып караганда Габдулла пошынып фикер йөртте: "Әллә алар да курка инде миннән?" +Менә ул кузаклары тугаеп килгән борчак басуын урталай ярган туры юл белән төшеп килә. Монда җирнең һәр карышы аңа таныш, авылга җитәрәк чакрым баганасы бар иде, ул юк, череп аугандыр. Уң якта таулар, Кызыл яр, арырак, аларның ындыр турларында тауда - киң авызлы тарлавык, Изге чишмә, Йомры таш... Чуал күпере ягасындагы ике ярдагы тупыллар... Таныш, яклар... Ул шушы таныш якларга ят кеше булып кайтып килә. Күкрәп торган егет булып чыгып киткән иде, әкиятләрдәге дию пәрие каргап бозган ямьсез бер карт кайта. Бала йоныннан гына торган ап-ак мамык чәчле бабай кайта... +Госпитальдә чакта да, кайтканда да аны бер туры сорау газаплады: кемлеген белдерергәме, юкмы? +Хәйран вакыт узды, өйдә дә, авылда да аны үлгән дип санарга күнеккәннәрдер, "кайгы ил белән килде", дип юаныч та тапканнардыр... һәм шул чакта, кайгы яралары әз-мәз ялганганда, гомерлек гарип, имгәк булып кайтып керсен әле. Чыдармы ата-ананың йөрәге? Картларның калган кыска гомерләренә өстәмә газап китермәсме Габдулла?.. +Габдулланың күңел көзгесе хәзер аерата сак, сизгер, бер ялгыш караш та аны чәлпәрәмә китерәчәк! +Кайтыргамы? +Кайтмаскамы? +Авылларының урамына кергәндә бу сорауларга җавабы әзер түгел иде але Габдулланың, иң очтагы йорттан, сунарчы Айтуган йортыннан өере белән бурзайлар өреп чыкты, алар ярсып һау-һаулап аны бераз озата бардылар. "Танымадылар!" дип сыкранды күңел һәм аңа яңа уй иңде: "Әгәр әти белән әни таныса, калам... Юк икән, китәм дә барам!" +Капка яңа. Әле тактасы каралмаган, кадак башлары күгәрмәгән, таптаза имән баганаларга эленгән өр-яңа урыс капка иде. "Өйдә хуҗа бар икән, әллә Разияләр кала икмәген тарсынып кайтып төшкәннәрме?" дип уйлады Габдулла. Капка тимере дә, баганага кагылган ат бәйли торган боҗра да таныш, "йортта ат җигәрлек яшь кеше бар икән!" һәм бу яңа уй, йортта яшь кеше булуы аны өркеткәндәй булды, ул адымнарын тагын да акрынайтып ишегалдына керде, баскычта таралып-сузылып яткан ялкау песи сыңар күзен чүт-чүт кенә ачып карады да, колакларын селкеткәч, татлы йокыга китте. Тануымы бу, танымавымы? Баскычтан менгәндә корсет күкрәк читлеген изеп кергән кебек булды, бусаганы атлап чыккач, ул туктап калды, тынычланды. — Исәннәрмесез,- диде ул аңкавына ябышкан коры телен чак-чак +әйләндереп. +Икесе дә өйдәләр икән, әтисе ян сәкегә утырып, тезенә кайрак куеп пычак үткенли, әнисе тастымал тотып кече якка кереп барган җиреннән шып тукталып, керүчегә карадылар. — Саумы, солдат, - әтисенең ак кашлары өскә күтәрелеп алды, ул, кара кәләпүшен төзәтеп, пычагын сәкегә куйды. - Уз, әйдә, түрдән уз. Күнитекләрне салыргамы, әллә шул килеш узаргамы?.. +Карт белән карчык бусага янына басып тынып, йомылып калган сәер юлаучыга карадылар: кем булыр бу? Хәерче дисәң, өстендә солдат киемнәре, гимнастерка, чалбар, башында кояшта уңып, агарып беткән фуражка. Капчыгы җилкәдә. Ни көтә ул? Ник дәшми? — Уз, мосафир, утыр, - диде Зөләйха, танырга теләгәндәй якынрак килеп. +Керүченең гариплеген, кот очарлык ямьсезлеген күреп, ул чак кычкырып +җибәрмәде, тыелып калды. — Рәхмәт, рәхмәт,- Габдулла биштәрен дә салмыйча ян сәкенең ишек +катына килеп җиткән башына барып утырды. — Кай якларга юл тотуың, солдат? - диде Сөләйман. - Берәр яры барышмы, +кайтышмы? — Кайтыш,- дип көрсенде Габдулла. — Әллә? — Кайтам, кайтам, һич өйгә эләгеп булмый. — Сугыш беткәннән бирле кайтып җитә алмыйсыңмы шулай? — Шулай... Әйләнечтән юл туры диләр, ə мин әйлән еп кермәгән госпиталь калмады. Җәһәннәмне күрдек, тәмугта булдык, иңде җитешеп өйгә кайтып барыш. +Хуҗалар колакларын торгыздылар: әллә?.. Сөләйманның эче җылынып китте: — Кайтып җитә алмаганнар да бар диген, агай? — Дөнья бит,- диде Габдулла туры сүздән тайчынып. +Сөләйман аннан төплерәк җавап көтеп ала алмагач: — Ата-анаң бармы соң, исәннәрме? - дип сорады. +Зөләйха - сизгер җан, юлаучы солдатның алар бусагасын тиктәскә атлап кермәсен чамалап, алгарак иелеп, колагын ачып куйды, яулыгын тартыбрак бәйләде. — Исәннәр дип беләм. — Илгә кайту куаныч; көтеп торулары читен. +Сөләйманның әңгәмәне һаман читкә каеруы, турыдан-туры Габдулла хакында сорашмавы Зөләйханың җанын талкыды, ул кат-кат тамагын кырып: — Сиңа әйтәм!..- дип эндәште. — Көтеп тә арганнардыр инде. Юкка чыкты дип тә беләләрдер... — Ə безнең улыбыз югалды. Хәбәрсез югалды. — Эзләтеп карадыгызмы соң? — Эзләтеп ни файда? Исән булса, бер-бер хәбәре килеп җитәр иде дә... +Өй эче эссе дип әйтерлек иде, килгән шәпкә аркасына дым йөгергән, хәзер тимер корсет эченә тир агып Габдулланың тәнен кычыттырды, авызы көйде. — Кая болай ашыгып кузгаласың, мосафир? - диде Зөләйха. — Барыр юлым байтак, əнə әйтәсез ич, көтәләрдер. — Сиңа әйтәм! - дип кабатлады Зөләйха өзелеп. — Пычагымны үткенлим, үткенлим, нигә икәнен аңышмыйм. Син +кайтасыга икән, солдат. Хәзер тавык суям, аш салырбыз, ашыкма син, әз +мәз хәл җый. Күрәм, талчыккансың. Моңа чаклы госпитальдә яткач, ай-ай, +саулыгыңны какшаткандыр сугыш! — Эссерәк шул, тамак янды. — Чәем хәзер кайнап чыга,- диде Зөләйха. +Габдулла тиз-тиз генә карашын аларга юнәлтте: "Танымадылар!" — Булса, салкын чишмә суы эчәр идем. Бик салкынын. — Анысын да хәзер апкайтабыз,- диде Сөләйман. — Чишмә ерак түгелмени? — Монда, ындыр артындагы тауда гына. — Рәнҗемәгез, үзем барып эчсәм дим... Сусадым.., Чишмәләр сагындырды. — Нинди рәнҗү ди?.. Тик, нигә интегеп йөрергә? Карчык замат арасында алып кайта аны. +Габдулла әнкәсенең нык бирешкән гәүдәсенә карады, карашын түбәнгә төшерде. — Мин үзем... +Сөләйман белән Зөләйха ни әйтергә белмичә аптырап калдылар. Солдатның капкадан чыккач та уңга борылып, туп-туры Чуал яры буйлап Олы суга ышанычлы адымнар белән төшеп китүе хуҗаларның аңын бөтенләй югалтты. +"Ата-анаң да танырлыгың калмагач, син монда инде ят кеше, артык кеше, артык кашык!" - дип кыйналды Габдулланың җаны. Көтәләр икән, алар үз улларын - Габдулланы көтәләр, синең ише гарип-горабаны түгел! +Йөнтәс яшел мүк белән тышланган сөйкемле вак ташлар арасыннан элекке кебек үк челтерәп-гөрләп Чуал ага! Тавышланып килә дә, Олы су белән кушылгач, сабырланып, тынып кала. Өч яктан убылган уй кебек, өч су бергә кушыла! Олы су - болганчык. +Чуал чип-чиста, таудан, Йомры таш яныннан тагын да чистарак, күз яшедәй саф су төшә. Басмага кергәч, ул гимнастерка якасын ычкындырып җибәрде. Агачлар нык үзгәргән, танырлык түгел, ешланган, куерган. Ындыр артындагы агачлар да шактый исәйгән... +Җиткәңдер, шушы урыннарны күргәч, борылып кайтса да ярыйдыр, ул басма аша чыгып, көч-хәл белән иелеп, сыңар учына су тутырып озак кына эчте... Борылырга кирәк, әткә-әнкәсе әллә ни уйлар, куркып калырлар. Үтеп барышлый кер дә, иркенләп аңлашмастан, чишмә суы эчәргә чыгып кит. Кызулык белән Габдулла саклыкны югалткан иде, хәзер үкенде. Нигә дип су буйларына төшеп йөрергә иде?.. Хәзер нинди йөз белән кайтып кермәк кирәк? Әллә килгән-килгән өскәрәк тә менәргәме? Әллә яңадан кайта бу якларга, әллә юк... Чак кына, җил иркенә бирелгән юаш тауларга әзрәк менәр дә төшәр... Ул ипләп кенә, бар авырлыгын кулындагы шома таякка салып сукмактан менә башлады. Менгән саен офыклар ерагайды, киңәйде, кызган һава хуш ис, җиләк исе белән тыгызланып тулган иде. Тәвәккәлләгән - таш йоткан! Сулышы кысылып, йөрәге кагарга тотынса да, ул бер башлагач Чишмә янына ук менеп җитте, бөгелеп Йомры ташка сәлам бирде. Бар икән әле, утыра икән! Чишмә башына барыйм дигәч шып тукталды, нәкъ аның каршысында Яңа ел чыршысы кебек мул бизәлгән салпы яфраклы дәү зирек басып тора иде. Дөрес, уенчыклар элмәгәннәр зиреккә, ботагы саен чүпрәк элгәннәр. Гаҗәп, әле дә бер бар икән борынгы йолалар Югары авылда. Элек-электән, Габдулла үзен-үзе белгәннән бирле, Сабан туе буласы көнгә каршы, кичке ярауда, кояш нәкъ баеп барганда җиткән кызлар Йомры таш янына менәләр иде. Алар таш тирәсендәге агачларга ал, зәңгәр тасмалар бәйлиләр, чиккән кулъяулык эләләр һәм җан сөйгәннәренең исемен атап, тәңредән якын араларда шуның белән кавыштыруны үтенәләр. Сөйгәнеңнең исемен янәшәдәге кызлар ишетеп калмасын, әмма аны кычкырып та әйтергә кирәк! Хикмәт хәлләр була иде тарлавыкның азагында! Бер ел килгән кызлар була, ике ел йөргәннәр очрый, өченче-дүртенче елга китсә, кызлар Йомры ташны кочып елыйлар, сөйгәннәр енең исемнәрен иптәш кызлары гына түгел, күкләр ишетерлек итеп кабатлыйлар... +Бәби табалмаганнар да бу юлны буш итми, каза күргәннәр дә баш орып килә, әйбер-кара югалганда да Йомры ташка баш оралар, вак-төяк акча ташлыйлар, ыбыр-чыбыр бала-чага шыпырт кына көмеш, бакырны җыештырып китә... +Габдулла бизәлгән агачка якынрак килде һәм эленгән нәрсәкараларның бәбәй күлмәкләре икәнен аңлап арткарак чигенде: бусы тагын нинди йола икән? Хатын-кыз күлмәге да эленгән түгелме? Яулык та?.. +Ул күз йөгертеп тирә-ягын караштырды һәм зирек төбендәге юка күләгәдә җәйрәп йоклап яткан хатын-кызны абайлады. +9. ГАБДУЛЛА БЕЛӘН ЗӘЙТҮНӘ +Йоклап яткан хатын-кызны күреп, кемнеңдер яшерен эшенә шаһит булгандай читенсенде Габдулла һәм чишмә суының аргы ягына үтте, куелыкка керде, моннан йоклаучы үзе күренми, баш очындагы ап-ак юка чүпрәкләре генә нидер сөйләп җилфердиләр иде. Су эчәсе килү онытылды, ул маңгаен җыерып уйланырга тотынды. Чишмә башында йоклап яту түгел, хатын-кызлар япа-ялгыз йөрергә дә куркалар иде... Ни булган бу хатынга? Чишмә Анасыннан ни сорап менгән? Үзе авырумы, баласымы? Сорарга менгән икән, ни дип ятып йоклаган?.. +Мөгаен, чирледер ул бичара... +Дүрт ай буе баласы елаган, дүрт ай дәвамында йокы күрмәгән, бианага ярыйм дип, ирне карыйм дип җәфа чиккән ананың кинәт шулай онытылып китүен Габдулла күңеленә китерә алмады... +Бераз көтеп торды, хатын кузгалмады, бусы үкенечле иде, Габдулланың Йомры таш белән, Чишмә Анасы белән бүтәнчәрәк саубуллашасы килгән иде. Күңеленең иң тирән, иң ерак почмагыңда, моңарчы аның авыр язмышын хәл иткәндә әле катнашмаган аулакта, яшертен генә, нәни генә өмете дә бар иде әле аның... +Хатын уяныр да кайтып китәр, көтимче бераз, дип нәтиҗә ясады солдат. Арган иде, бик читенлек белән генә тезләнде, таягы ярдәмендә утырды, талып гүләгән айкларын сузып җибәрде, тәненә күптән татымаган рәхәтлек йөгерде. Бер минутка гына ул үзен биләүсез, төзек тәнле, йөгерек хәрәкә��ле япь-яшь егет дип хис итте... Әллә бу изге урыннарның сихерле көче чыннан да бар инде?.. Өмет дигәннән, өмете бар иде Габдулланың, инде ул адәм чыдамаслык бәла-казалардан, гарасатлардан башын исән алып чыгып, туган төбәгенә кайткан икән, Йомры баш белән Чишмә Анасы, аны танып, бер могҗиза, кирәмәт эшләмәсләрмени?.. +Аның баш очыннан гына су чәпчеге очып үтте, якында гына су буена кунды, сиртмә койрыгын тибрәтеп, күзләрен аңа төбәп, муенын боргалады, аңа карап торды. Габдулла "Таныйсыңмы әллә, кошкай?" дип эндәшергә теләде, күңеле тулган иде, елап җибәрермен дип курыкты. Мәмрәп йоклаган хатынны елап куркытырга ярамый... Чәпчек үзе адәм телендә сөйләшә башласа да гаҗәпләнмәс иде Габдулла, йә, ни булган инде аңа, "таныйм, таныйм, син үзебезнең Габдулла абый ич!" дип бер эндәшсә! Кош, егетнең өметен көчәйтеп, тиз генә очып китмәде, озын койрыгы белән ярга суккалап, һаман аңа якынайды. И Чишмә Анасы! И Йомры таш! Сездә шундый да кодрәт юкмыни соң? Йә кайтарыгыз егет чагын аның, йә җанын алыгыз. "Сүндер җанымны! - дип инәлде егет чәпчеккә карап. - Дәш ичмасам берәр сүз!" +Зирек төбен саргай үләннәр арасында мәмрәп пешкән каен җиләге күренде, ул җиләкнең иң пешкәнен, иң эресен өзеп алды да кошка ыргытты. Кул хәрәкәтеннән кош очып китте, җиләк чишмә авызына барып төште. +Аръяктагы хатын да торып утырды, ул да Габдулланы күрде, ләкин үз күзләренә ышанмады, кеше кыяфәтеңдәге өрәк көпә-көндез изге урыннарда нишләп йөрсен? Хатын йодрыклары белән күзен уа-уа каранды да үз җаена җырлап куйды. Габдулла аны шундук таныды һәм тану аңа көч, җитезлек бирде, егет яшен тизлеге агачлар куелыгы артына шуышты, яшеренде. Юк булды. +Әйе, бу ул иде. +Монда, кояш күзендә утырган тарлавыкта, бөтен яктан җиргә кочаккочак нур ишелгәндә түгел, дөм-караңгы төндә, сөремле томан баскан юлларда, ялкын эчеңдә, су төбендә бер күз сирпүдә таныр иде аны Габдулла. Бик сагынган чакларда Зәйтүнәнең шәүләсе асыл чигеш кебек аның күз алдында җанлана торган иде. +Чак кына да үзгәрмәгән, бер генә күз төшерергә өлгерсә дә, ул Зәйтүнәнең тагын да чибәрләнгәнен, тулышып киткәнен чамалады. Моңарчы бихисап мәртәбәләр дошман күзеннән яшеренә белгән, елның теләсә кайсы фасылында, җирнең теләсә ни ноктасында дошманны ач күзеннән яшеренергә өйрәнгән атаклы разведчик Габдулла, бүген, туган төягенә аяк баскач, җан сөйгәне, дөнья йөзендәге иң газиз, иң кадерле кешесеннән, бердәнбереннән посып утырырга тиеш! Юк, юк, күренергә, Зәйтүнәне өркетергә ярамый... Бая күреп-абайлап өлгермәде кыз, шәүләсен күрсә дә, күзләренә ышанмады. Габдулла тавышсыз шуыша-шуыша һаман читкәрәк, куелыкка керде, тимер биләве күкрәген авырттырыпавырттырып кысса да, ыңгырашмады. +Зәйтүнәнең карашы чишмә авызына төште, суның иң кайнаган җиреңдә, акрын гына, кабаланмыйча гына эре бер җиләк тирбәлә иде. Җиләк агып китәргә ашыкмады, әйләнеп-тирбәлеп һаман йөзде. Җиләкнең һаман китмичә торуы аңа кызык тоелды. Зәйтүнә, авызын тыя алмыйча күңелле көйли-көйли, ботакларга эленгән чүпрәкләрен, бәб әй күлмәкләрен җыярга кереште. "Җиләк тә пешкән икән... өзелеп төшкән икән... әйдә, дустым, җиләккә... башта кызыл сандыкка, аннан тулыр чиләк тә... Җыярбыз, җыярбыз... бер такта как коярбыз..." Ул бер көйне дә җырлап бетерми, икенче көй ялганып ага, өченчесен башлый, ə сүзләре үзенеке, күңеленә ни килсә, шуны җырга сала, аның тирә-ягы, бала чүпрәкләре, чишмәнең сабыр гына челтерәве, бөтен дөнья бүген моңнан гына тора иде. Бала керләре тутлаган, кипкән, алардан тоташ хуш ис - җиләк исе, тарлавыкның ике ягына мул чәчелгән чәчәкләр исе, су исе аңк ый. "Шушы пакь күлмәкләрне кигәч, сабыемның елагы узмасмы әле?" дип, Зәйтүнә ялт кына ташка карады. Таш өстенә чуар канатлы күбәләкләр җыелып кунган. Йомры таш чәчәк аткан кебек бизәлгән, җанланган иде. +"Елагы узмасмы!" +Зәйтүнәнең яшерен өмете шул иде... Шул теләкне белдереп ботакларга бәбәй чүпрәкләрен таратып элде, бер арада хәл җыярга да өлгерде, һәммәсе ул теләгәнчә булып чыкты, беркем аның ниятен белмәде, берәү дә комачауламады, шаять, теләге дә кабул булгандыр! Хәзер сабые янына ашыкса да була! +Чишмә авызына иелеп карады, җиләк һаман агып китмәгән, һаман әйләнә-әйләнә йөзә... Зәйтүнәнең зиһене ачылды: кемдер, нидер ялварып Чишсә Анасына татлы ризык бүләк иткән! Бая Габдулла күргән, чәчрәп торган җиләк тәлгәшләрен ул да күрде, тарлавыкны сискәндереп көлеп җибәрде. Менә тиле, нигә көлде диген, монда көләргә ярамаганын белә ич! Хәер, кем күрә аның көлгәнен, кем ишетә, койрыгы белән җиргә нидер сөйләп су читендә чәпчек йөри, якын-тирәдә хәвеф, кеше-мазар булса, болай кинән еп йөрмәс иде кош, ə кошларның үзеннән - бәбәй әнисеннән курыкмаганын Зәйтүнә белә иде. Ул уч тутырып җиләк җыеп алды да Чишмә авызына килде, аркылы тактага басып, вак ком бөртекләре уйнашкан төпкә карады, җиләкләрне берәм-берәм суга ташлады. +- Йомры таш - бусы сиңа! Чишмә анасы - бусы, мәмрәп пешкәне сиңа! Изгеләр куышына атап та җиләк салам. Тыныч булсын, авызын беркем ачмасын, җирдә давыл чыкмасын. Бусы Хәлилемә... Улыма - бер, ике, өч... Тәңрем, гомерен озын ит баламның! Илләр имин, дөньялар тыныч булсын берүк. Улымның баш очында яшен-кылыч уйнатма, аны туган җиреннән аерма!.. +Тын тарлавыкта яшь хатынның һәр хәрәкәтен, ымын, сүзен ап-ачык ишетеп торган Габдулла бармакларын үзле, дымлы балчыкка батырып үрсәләнеп елый иде. Елаганы тышка чыкмый, тамырлары буйлап эчкә - Күңелгә таба йөгерә иде. +Бала чүпрәкләре, бала күлмәкләре... Разведканың югары математикасын тапкырлау җәдвәле кебек үзләштергән, һәрбер вак-төяктән нәтиҗә ясарга гадәтләнгән Габдулла мондагы хәлләрне дөп-дөрес аңлады: әйе, Зәйтүнә кияүдә, аның Хәлил атлы улы бар, улына яхшылык сорап монда кадәр килгән... Бу исем хәлсезләнгән йөрәкне бераз кузгатып алды да таралырга өлгермәгән хәтәр ��йлар тагын әйләнеп кайттылар. Хәзер монда чыннан да озак юанырга, мавыгырга ярамый, белергә теләгәннәренең һәммәсен дә белде, әти-әнисе исән, Зәйтүнә кияүдә... +Тик бер нәрсә үтә дә сәер иде: нигә менеп китте ул Йомры таш янына? Зәйтүнәнең монда икәнен аңа кем белдерде?.. Аның тауга менәсен белеп килгәнме Зәйтүнә Йомры таш янына?.. +Уйлар йомгагын сүтә-сүтә, Габдулла бер мизгелгә генә сизгерлеген югалтты, ул Зәйтүнәне соңгы кабат күреп калырга теләп сузылып карады. Каз мамыгыдай ап-ак чәчен күрсәтмәс өчен фуражкасын батырып киде, чыраена да күләгә төште... Зәйтүнә эшен тәмамлап, кайтырга әзерләнгән иде, кыштырдау ишетеп артына борылып карады, алар күзгә-күз очраштылар. Габдулла үз кыяфәтен Зәйтүнәнең күзләрендә күреп артына тайчанса да, үтә күренмәле гаҗәеп көн яктысында яшь хатын Габдулланы аермачык күрде, куркуы тән тотышына күчте, күзләре шар булып ачылды да ябылмады, ярым ачык иреннәреннән, тешләреннән кысылып чыккан "ходаем!" дигән үзәк өзгеч бер сүз ишетелде. +Габдулла ягымлы да, әрнеткеч тә бу сүзне ишеткәч сикереп торырга теләде, чайкалып китте, таягы кулыннан төште, Зәйтүнә бөтен көчен җыеп, аның янына барып җитте, ике кулын сузып аңа торырга булышты, иелеп җирдән таягын алып тоттырды. — Рәхмәт, сеңлем,- дип пышылдады егет. — Сез кем буласыз соң? — Мосафир мин. Солдат. Авылыма кайтып барам... Су эчәсем килде дә... — Безгә керегез, абый. Чәй куярмын. — Сезгәме?.. — Олы Мөхәммәт дигән кешенең килене булам мин. Безнең өй əнə тегендә! - +Ул кулын сузып авыл уртасындагы бер түбәне күрсәтте, хәтеренә Хәлиле +төшеп, күкрәге чәнчешә башлады, сөт тулган имиләре сулкылдый иде. — Юк, юк, рәхмәт. Мине көтәләрдер. Болай да озаграк юандым. +Габдулла, маңгаена бәреп чыккан бөрчек-бөрчек тирләрен кул аркасы белән сыпырып, моңаеп кына сукмакка таба карады. — Булышыйммы, абый? — Менүен менгәч, төшәрмен дә әле. Рәхмәт, сеңл ем. +Зәйтүнә берсенә бала керләре тутырып, икенче чиләг енә су алырга да онытып, сукмакка керде, алга-артка карамаска тырышып, вак чуер ташларны тәгәрәтә-тәгәрәтә төшә башлады. Күк әлегечә чалт аяз иде, әллә кайдан, тау артыннан адашып килеп чыккан иләмсез болыт хәерченең алама чикмәне кебек җилфердәп агып килде дә кара күләгә булып тау өстеннән тиз-тиз шуышып узды, җил исте, зирек әрәмәсе саңгырау гына гүләп аны озатып калды. Ул ялт кына борылып карады, теге гарип ике кулын канат итеп алга ташланган, очып китәрдәй булып аңа таба сөрлеккән иде. Зәйтүнәнең бу урыннан тизрәк качасы, тизрәк тау астына, бушлыкка төшеп җитәсе килде. Өйдә тәмам югалтканнардыр иңде аны! Бианасы елак баланы тәпәләп алмасын тагын! Кичен, Кәримҗан эштән кайткач, кичке табын янында тагын сүз булачак, баш бирмәгән киленгә бер-ике угын җибәрер Сафура карчык! +Юлына аркылы таяк салдылармыни, ул кинәт туктады, көянтәгә эленгән чиләкләр шылтырады, аның яныннан гына, чишмә агымында бәргәләнә-бәрга��әнә, мәмрәп пешкән җиләк ага иде. Таш араларыннан акса да бөтен, имгәнмәгән, төсен дә ташламаган. Ул җиләккә карап бара башлады, җиләк нәни тугайчыкка җиткәч туктады... Əнə тагын берәү ага, икәү, өчәү булдылар, бишәү... Яшь хатынның күңелен иләсләндереп, көмеш суны кызартып-канатып Йомры таш яныннан җиләк ага иде! Теге бичара мосафир өзеп-өзеп суга ташлыйдыр аларны... Теләкләре шул кадәр күпме аның? Әллә мәмрәп пешкән җиләкләрне каргышының илчеләре итеп аска озатып каламы? Кем ул? Нигә әйбәтләп сорашмады икән Зәйтүнә, белешмәде, кая кайта, кайдан? Кемнәрне күргән дә ниләр ишеткән... +Аска төшкән саен су ныграк челтери, салмак суга ияреп кып-кызыл җиләкләр ага. Җиләкләргә ияреп Зәйтүнәнең мең сорау белән чиләнгән уе ага. Тагын ни булды инде, Зәйтүнә туктауга җиләкләр дә агудан туктыйлар, ярабби, юк ла, җиләк тукталганга гына туктала икән Зәйтүнә, алар кузгалгач, ияреп төшеп китә. +Ул кабаланды, басманы йөгереп кенә үтте, өенә кайтып кергәнче күтәрелеп карамады. Чабып-мышнап кайтып керде, өйалды җиләсендә гөнҗәлә таратып, бианасы йон яза икән, кырыс кына: — Кояш төшлекне кайчан үткәнен беләсеңме? - дип сүз катты. — Хәлил уяндымы? - диде Зәйтүнә, көчкә тынын алып. — Ни хикмәттер, бүген йоклый да йоклый әле. +Зәйтүнә урыннан кубарылып бишек янына ташланды, ул кагылганга силә тирбәлеп алды, ана иелеп тыңлап торды, тыны бар, бала иреннәрен күңелле чәпелдәтеп аны каршылады. Шөкер, һәм гаҗәп, Хәлиле меснимесни йоклый икән. +Юл буе аны озата килгән уйлар хәзер бер җепкә тезелеп сузылдылар да, Зәйтүнә, бишек янына урындык китереп куеп, озак кына шаккатып, исе китеп утырды. Төп сорау бер - кем булды ул сәер кеше? Узып баручы мосафир гына икән, нигә Йомры таш янына ук менгән? Кайсы авылдан килгән? +Сорауга җавап булып бүген иртәдән бирле башыннан кичергәннәрне бер ноктага туплап җыярга кереште... Капкадан чыкканда кем дәшеп калды аңа? Нигә кер чайкарга Чишмә авызына ук менеп китте? Нигә бүген? Ник аны көпә-көндез йокы басты? Мәрткә киткәндәй йоклады? Теге котсыз кешене ник очратты? Абау, күзләре... Юк, юк, бәлтерәгән, хәлсез кеше күзләре түгел... Түгел... Картныкы түгел! Нишләп йөри соң ул аларның Йомры ташы янында? Зәйтүнәнең киләсен белгәнме? Әллә бер-бер тылсым белән, изге Чишмә Анасы ярдәмендә үзе чакырып китергәнме? Иртәдән бирле аның җаны нилектән ашкынды? Ахыр чиктә, Хәлиленә ни булды, ничек түзеп ята, асты - коры, тавыш-тыны юк... Зәйтүнәнең теләге кабул булып, елагын Чишмә Анасы белән Йомры таш алдымы? +Хәлил кинәт чәчрәп уянды, өйне тутырып тавыш бирде дә тынды. Төш күрде дияр идең, дүрт айлык сабыйга төш иңәмени?.. Баланың баш астын рәтләргә дип калкынса, Зәйтүнәнең исе китте: ике кызылтүш нәкъ элекке кебек, гөл чүлмәкләре арасына кунганнар да, сөенеч китергән сыман, икәүләшеп Зәйтүнәгә туп-туры карап торалар. Ул улының юрганын рәтләп, мендәрен ипләп, бишек чүпрәген каплады да кошларга таба атлады, кызылтүшләр курыкмадылар, китмәделәр. Кышкы челлә суыкларда гына каралты-кура арасында ялт-йолт җим эзләп килә торган кошлар ник килгәннәр бүген? Ул, кошлар күрсен дип, баланың бишеген томалаган юка пәрдәне ачып ташлады, күз алдында яшен яшьнәгәндәй булды: теге кеше... теге гарип... теге бичара... Габдулла бит! +Ул атылып ишегалдына чыкса, кызылтүшләр аның баш тирәсендә очарга тотындылар. Зәйтүнә, үзен-үзе белештермичә, олы капканы каерып ачып ташлады. Бианасы, нык күтәрелгән итәген төшерергә дә онытып, аның артыннан чыкты: +- Ни кыланасың, килен? Урамга яланбаш чыгасың түгелме? - дип сорады. +"Кая барасың болай?" дип капылт сорарга кыймады Сафура, ир бала тапканнан бирле Мөхәммәтләр йортында яшь киленнең абруе күзгә күренеп ныгыды, олы уллар, олы киленнәр аларга аерым бер хөрмәт күрсәттеләр. Нигә алай икәнен Сафура үзе дә төшендереп бирә алмас иде... +Алай да, кире борылып керергә, яулык бәйләргә туры килде, чиксез ашкынса да, улына күз салырга өлгерде, Хәлиле һаман йоклый, тигез генә тын ала. Зәйтүнә каударланып капкага килде һәм шып итеп туктап калды: бая үзе элеп кергән капка киң итеп ачылды, ул сикереп чыккач та үзеннәнүзе ябылды. Ул, кая барасын бик яхшы белгән төсле, туп-туры Югары очка менеп китте. +Капка баганасына чыгып сөялгән Сафура телсез калды. +10. СӨЛӘЙМАН БЕЛӘН ЗӨЛӘЙХА +Шәкүр кайтып күңеленә шөбһә тутырганчы, соңгы өметен кисеп, Зәйтүнә кияүгә чыкканчы ят мосафир килеп керсә, Сөләйман аңа бүтәнчәрәк карар иде, мөгаен, улының сүрән, байгыш кыяфәтен үтеп кереп, Габдулласын таныган да булыр иде. Шушы ике вакыйгадан соң ул Габдулланы югалды, гаип булды дип санады, күз нуры сүнде, карашының җетелеге бетте, аннары, солдат киеме кигән кешеләргә туры карарга да кыймый иде шикелле... Карап ни файда?!. +Сәер юлаучының интегеп кенә капчыгын салганын, таягының тук-тук өйалды идәнен тукмавын алар икәү, Зөләйха белән янәшә, колакларын торгызып тыңлап тордылар. Зөләйха аңа дәште: +- Сиңа әйтәм... +Ни дигән ымы булды Зөләйханың? "Карт, синең тавыгың кайчан казанга төшәр әле, мосафир аны көтеп тормас, тиз-тиз генә бәрәңге әрчеп, сөтле токмач кына пешерикме әллә?" дигән әрнүле соравы иде бу аның... +Соңгы вакытта Зөләйха таушалды, Сөләйманының ризалык авазын, "үзең кара, сиңа әйтәм" дигәнен көтеп тормады, күлмәк җиңнәрен тиз-тиз сызганып, өч-дүрт бәрәңге әрчеде, казанга шау кайнар самавырдан су агызып, кече учакта ут тергезде. Капка ясаганда калган коры имән йомычкалар авыр гына кабындылар, Зөләйха, мич авызына ябышып, учакны байтак күзәтеп торды. Ут арасыннан мосафирның янганнан калган шома, зәңгәрсу яңагы чагылып китте... "Бу кыяфәте белән ничек гомер итәр?" +Сөләйман да тәмам аптырашта иде. Аның аптырашы бер-ике генә сорауга сыеп бетмәгәнгә, ул ни уйларга, ни сорарга, Зөләйхасы белән ни киңәшләшергә дә кыймыйча, томана, саңгырау аптырашта калды. Сораулар күңелдә туалар да сүнәләр, сораулар бер-берсен егалар, үтерәләр, бәрелешәләр, тормыш тәҗрибәсе, белгәннәр бөтенесе аста калган, зиһен кайтмаска таралган иде. Тавык суярга үткенләнгән пычагын тотып ул янбакчага чыкты, күп итеп суган кыягы кисте, берсен жәлләмәде, төбе белән йолкып чыгарды, тамырга ияргән балчыкны озак итеп учында әвәләде, укроп сабакларын йолкып, чүгәләгән җирендә уйга чумды. Уйлары болытлы көндәге урман күле кебек караңгы, йогышсыз иде... +Ул бәхетсез солдат турында уйлады... +Кайтмый калганнар хакында уйлады. +Ничек итсәң итәргә, мосафирны куна калдырырга кирәк. Мөгаен, Габдулла да мосафир белән бер тирәдә дәваланып яткандыр... Адресны ул биргәндер... "Безнең ындыр артындагы Йомры таш белән Изге чишмәгә барып көмеш тәңкә сал, миңа саулык җибәрсеннәр", дип үтенгәндер. +Кайда яталар икән ул соңгы ранныйлар, кайсы шәһәрдә?!. +- Сиңа әйтәм! +Тәрәзәне куркып кына ачып Зөләйха аңа эндәште. Бу аның: "Буламы укроп-суганнарың?" дип соравы иде. Суганнар бер учта, укроп сабаклары икенчесендә, ул баскычка менгәч тукталды, Чуал ягына карап көтеп торды... +Салмаган аш пешеп өлгерде, кайда шулай озак юаныр бу солдат? +Габдулла таудан бик акрын төште, таягы булмаса, бөтенләй интегәсе икән. Башта ул өйләренә кереп тормаска ниятләде, "әнкәй ясаган чәйне эчим соң бер!" дип уйлады. Аннары, тиз-тиз китеп барасы булыр... Чуал ярыннан урамга менгәндә ул Зәйтүнә турында уйлады. Олы Мөхәммәтләрнең килене... Димәк, мөгаен, ул Кәримҗанга чыккандыр... +Нигәдер исенә хатыны куркып качкан хохол Покуль төште, үзе белән палатада озак кына интеккән сукыр кыргыз Төмәнбайны хәтерләде. Дөмсукыр иде кыргыз, аяк-куллары төзек күренсә дә, бөтен буыннары, бар күзәнәкләре сызлаулы иде, буыннарына суык үткәргән иде чабан Төмәнбай, төне буе ыңгырашып, улап ята иде. Бер Габдулла түзә иде аның тавышына, кыргызны җитәкләп мунчага алып бара, аркасын кат-кат чабып юындыра, күлмәк-ыштаннарын кигертә иде. Кыргыз Төмәнбай аны дусты санап бер заман ачылып китте: "Хатыным әйбәт минем, начар булса кайтыр идем, ə бу чамасыз яхшы күңелле, рыясыз хатын! Шушы хәлдә кайтып төшеп нигә әйбәт хатынны рәнҗетергә? Тиз үлеп булса ярый да соң, озын гомерле булсаң нишләрсең? Юк, кайтмыйм мин",- диде. +Кемгә дә тел ачмаган Габдулла авылда калган Зәйтүнәсен, аның яхшылылыгын, матурлыгын хәтерләп, Төмәнбайны куәтләде: "Мин дә кайтмыйм авылга", диде. Кыргыз сөенеп куйды: "И карагым, гарип адәм кемгә хаҗәт гуй, кемгә сыя!" дип өзгәләнде... +Аптырашкан картлар аны сагаеп, әмма эчке бер җылылык белән каршы алдылар: — Әйдүк-әйдүк, солдат,- диде Сөләйман. - Бара торгач шактый юандың. +Таягың да аргандыр, хәл җыйсын... Аш әзер, тамак ялгап ал. Кире уйлаган юк, тавык кичкә әзер булыр, ə хәзергә сөтле токмач өлгерде. Тиз пешсә дә туклыклы аш, әйдүк, әйдүк... — Капка яңартып җибәргәнсез икән,- диде Габдулла сәке читенә утырып. — Капка яңа анысы, - дип җөпләде Сөләйман, ләкин куанмады. — Чишмәгез дә бик гүзәл урыннан чыга икән, - диде солдат. — Юлын табалдыңмы? - дип сорамыйча түзмәде хуҗа. — Таптым,- диде сузып мосафир. — Алайса, менә шул,- дип ялгады Сөләйман.- Бүген бездә кун. Мунча ягып җибәрербез. Өч яктан су ага, рәхәтлән. Барасы җиреңә иртән иртүк ат җигеп үзем озатырмын. +Габдулла дәшмәде, ул арада агач табакка салып Зөләйха сөтле токмач китереп утыртты, Сөләйман бакрачка тотынды, калай тәлинкәләргә аш бүлеп чыкты. +Тәмле исләрдән ашказаны балдан бирле котырынып, сулкылдап торганга, Габдулла артыгын кыстатмады, хуҗа: "Җитеш, солдат!" - дип эндәшкәч, кашыгына тотынды һәм тәлинкәсенең төбе күренгәнче бер дә туктамады. — Теге каһәр суккан ачы су бар иде, - диде Сөләйман, чоланда, сандык +артына ишерелгән чүллине хәтерләп. — Нәрсә ул? — Аракы. — Юк,- диде Габдулла кистереп.- Андый нәрсәләр бөтенләй ярамый миңа. — Куллар җәрәхәтле ахры синең? — Җәрәхәтле. — Ə анда... син йөргән җирләрдә... калучылар бардыр? — Кайда? Госпитальдәме? Бар, бар, күп булмаса да бар. Төзәлгәннәрдән дә +өйгә кайтмаучылар бар. — Андыйлар да бар диген! - Сөләйман белән Зөләйха бергәләп бер сүзне +кабатладылар. — Бар. Әз-мәз ямаштырып аларын инвалидлар йортына озаталар. — Нигә кайтмыйлар инде алар, ягъни мәсәлән? +Габдулла туры җавап бирмәде: — Һәркемнең үз җае буладыр андый чакта, - дип кенә куйды. +"Сиңа әйтәм!" Зөләйха дәште дә яулык чите белән авызын каплады, бу аның: "Белешче солдаттан, йөргән якларында безнең Габдулланы очратмадымы икән?" дип инәлүе иде. Бу сорауны Сөләйман әллә кайчан бирмәкче булып теле кычытып утыра иде, мосафирның һәр сорауга сискәнеп китүе, җавап бирердән элек, маңгаен җыерып интегүе генә аны тыйлыктырды... Аның каравы Зөләйха чыдамады: — Балам, йөргән юлларыңда Габдулла Сөләйманов дигән егетне +очратмадыңмы?.. Безнең улыбызны? - дип сорады. — Габдулла? - Мосафир каушап кашыгын өстәлгә куйды.- Габдуллалар +очрагандыр, мәгәр Сөләйманов дигәнен күрмәдем. +Әгәр Зөләйха табынга якынрак утырса, мосафирның кашык тотуыннан, терсәген артка чөеп-чөеп куюыннан, тагын байтак вактөякләрдән шикләнер иде, кунакның котсызлыгы, ямьсезлеге, бала йонлы башы аны читкә таба бора, карамаска мәҗбүр итә, күз төбенә тыгызланып тулган яшьләре тамам-тамам дип өзмәс куркытып тора иде. +Юлаучы кыстатмады, үз өендә утырган кебек, ни куйсалар шуны яратып ашады, баллап-майлап өч чынаяк чәй эчте, ашап-эчеп торгач, тәрәзә аша ишегалдын күзәтте, шуннан соң текәлеп үзеннән нидер көткән Сөләйманга таба борылды. — Сыегыз өчен мең рәхмәт, озак яшәгез. — Ходай биргәне булыр инде,- диде Сөләйман. — Ак юл сиңа, мосафир,- диде бәләкәй яктан Зөләйха. Аның күңеле +тыпырчынды, мосафирның буе, тавышы, күзләре кемне хәтерләтә соң? +Нигәдер алар юлаучыны озата чыкмадылар, Зөләйха өйдә үк калды, Сөләйман болдыр башына тиклем чыкты да тукталды. Габдулла аскы иренен тешләп, таягына ике кулы белән таянып, яңа капкага барып җитте. Күпме кайгыларда аккан, үз өстенә дөньяның чамасыз ярсуларын алган солдатның күңеле тыныч дип әйтерлек тигез иде. Исәннәр икән, саулар; ихаталар да ул көткәнгә караганда бөтен-төзек, капка дисәң - урамында бер, Югары очны балкытып-бизәп тора. Әгәр тормышта үзенә язганны таба алса, кеше кулына калмаса, үз көнен үзе күреп яшәсә, көннәрнең берәүсендә, әлбәттә, ул бу капканы тагын кагар... Аның өчен нибарысы үзен җиңү, Габдулла Сөләйманов булуын расларга кирәк. +Сөләйман юлаучы артыннан капканы ябып калмады, киез башмаклары белән идән тактасын лыштырдатып өйгә керде. Карчыгы чынаяк сөртергә дип алган шакмаклы тастымалын тезенә салып, сәке читенә чак эләгеп утырган иде. Картын күрүгә ул ике тапкыр: "Сиңа әйтәм! Сиңа әйтәм!!" дип кабатлады. Беренче ымы сорау булса, икенчесе тоташ иңрәү, ялвару яки өндәү иде. — Ник әйбәтләп төпченмәдең, улыбыз Габдулла түгел идеме соң бу адәм?! — Ни әйтәсең син, сантый! - Юк, Сөләйман җикеренмәде, кычкырмады, тавышы бик түбәннән, баз төбеннән чыккан кебек тонык, көчсез ишетелде. +Габдулла күпер өстенә менәм дигәндә туктады, борылып килеп капканы япты, шулай мәшәләнгәндә Айтуганның карт бурзае чабып килде, аның итеген иснәде дә күзенә карап койрыгын болгады. "Таныды, таныды!" дип куанды Габдулланың күңеле, эткә рәхмәт йөзеннән берәр нәрсә бирәсе килде, кулын чалбар кесәсенә тыкса, аннан изелеп, сытылып беткән җиләк килеп чыкты. Кай арада кесәгә тыккан аны Габдулла?.. +Ул этнең арык санын сыйпады, шул чагында аның муенына кемдер килеп сарылды. — Габдулла, бу син бит, бәгырем? Син бит! +Зәйтүнә! +Зәйтүнә, Югары очка менгәч, Сөләйманнарга барып керергә базмады, күпер төбендәге карт тирәк артына яшеренеп, сабырсызланып, атлыгып көтеп торды. Теге сәер кеше кемгә керде икән? Кемнәрдән чыгар? Урамнан үткәне күренмәде... Әгәр Сарман ягына кире китмәгән булса... Китмәс, китмәс!.. +Тавышка Сөләйман белән Зөләйха каптыр-каптыр, ава-түнә йөгерешеп чыктылар, юлаучыны кысып кочаклаган Зәйтүнәне күргәч, бөтенесен аңладылар. — Габдулла, ник дәшмисең? Син бит бу, бәгырем! Кайттыңмы? Кайтып +җиттеңме? - дип Зәйтүнә бәргәләнә-бәргәләнә елый, сөеклесенә иң +кадерле, иң җылы сүзләрен әйтә иде. — Миңа сөенергә ярамый, Зәйтүнә. Сөендермә син мине,- диде Габдулла +ялварып. +Бая, Зәйтүнә күпер төбендә яңа капка ачылганны көтеп тилмереп торганда, Югары оч тып-тын иде, менә күрше капкалар шыгырдап ачылды, Чуалда балык сөзгән малайлар юеш балак очларын селкетеп, борыннарын тартып күпер өстенә менеп тулдылар, тегеннән дә моннан олылар килеп җитте, өнсез Габдулланы, иңбашыннан сак кына кочып, Зәйтүнә ишегалдына алып керде, аларның баш очыннан пыр да пыр карлыгачлар очып үтте, җил исте: "Изгеләр куышын тагын ачканнар, давыл-кыян чыкмаса гына ярар иде", дип хафаланды Сөләйман. +11. ЗӘЙТҮНӘ ҺӘМ БАШКАЛАР +Куллар өстәлдә. Түрдә Мөхәммәт. Дүрт улы, икешәр-и��ешәр өстәлнең ике ягында тезелгәннәр. "Бик сәер төш күрдек", дип олы кызы белән олы кияве кичкә кырын гына кайтып төшкәннәр. Куллар өстәлдә, йодрыклар йомарланган. Өстәл тулы йодрык. Күзләр аста. Кулга килеп кунган чебенне куып җибәрүче дә юк. Кече якта бала елый, тик бүген аны берәү дә ишетми, беркем игътибар бирми. Зәйтүнә дә бишек тирәсенә атылып бармый бүген. Ул Сафура карчык суккан палас өстенә басып идән уртасында тора. +Биана керә-чыга йөри, ир-атларның шушы гади мәсьәләне дә тиз генә хәл итә алмауларына рәнҗеп, ачуына буылып ямьсезләнгән, ирен читләре дер-дер калтырыйлар. — Илдә булмаганны... Адәм рисваена каласыңны көт тә тор икән. +Аның сукрануын изеп Мөхәммәт бер генә эндәште: — Җитәр сиңа, мырлама. Болай да баш инкегән! +Шым булды Сафура, бәләкәй якка керде, нидер җимерде, аударды, җиз иләк тәгәрәп чыгып Зәйтүнәнең аягына тиеп ауды. — Йә, Кәримҗан, - диде олы абый, - хатын синеке. Син ни дисең? +Олы абыйларының тәкъдиме барысына да җан кертеп җибәрде. "Ие, ие, Кәримҗан әйтсен, эш анда калды", диештеләр. Моңарчы бу йортнигездә абруйлы актыккы сүзне әйтеп, соңгы хөкемне биреп утырган Мөхәммәт карт та бүген тын, аның да анык кына әйтер сүзе юк иде. Эш төпчек улга, Кәримҗанга кайтып калды, Мөхәммәт тә: — Әйт, улым, - дип ияген какты. +Кәримҗан йодрыкларын язып бер калкынды да лып итеп утырды, хатынына карамыйча гына: — Зәйтүнә, безнең хәлне аңлыйсыңмы, юкмы? - дип сорады. +Идән уртасында баядан бирле боек кына басып торган Зәйтүнә тыштан сабыр күренсә дә, аның эче тулы ут иде. Утны тышка чыгарырга һич ярамаганын ул аңлый, ялгыш кызып китеп, йогышсыз, урынсыз сүз ычкындырса, дөрләп кабынырга әзер туганнар күтәрелеп бәреләчәкләр, аны юк итеп аста калдырачаклар. Моңарчы юаш бозау сымаграк йөргән Кәримҗан да абыйлары, җизниләре алдында котырып китәчәк. Хәзер сүзне үлчәп, әллә ничә тапкыр иләк аша үткәреп кенә сөйләргә ярый... — Әти, Кәримҗан, абыйлар, җизниләр... Сез минем хәлгә дә керегез. +Кәримҗан акылсыз түгел, кемгә өйләнгәнен белеп өйләнде. Сугышка озатканда Габдуллага вәгъдәм барын белә идегез. Сөйләп күрсәттем, Кәримҗан, рәнҗемә, син бик әйбәт егет идең, тугры ир булдың, гаиләгез мине иш итте, мәгәр мин сиңа әнкәй сүзен сүз итебрәк чыктым. Хак, гомерлек ишем син дип белдем, бусын да беләсең, рыясыз, саф күңелем белән синеке булдым. Гаепләмә, мин бүгеннән Габдулла янына китәргә тиешмен. Бүгеннән үк! Аның хәле барыбызныкыннан да читенрәк, язмышы безгә караганда яманрак! Шул сәбәпле ул кайтмый торган, шуңа күрә үзен белдермичә әти-әнисе катыннан китеп бара иде. +Моңа нинди көч кирәклеген аңларсыз дип ышанам. Ата йортыннан качарга әзер кешенең хәлен аңлатырга сүзләр җитәрлек түгел... Аны бүгеннән ялгыз калдырырга ярамый, дип исәплим. Сез ничек уйларсыз тагын. Кәримҗанга үз ихтыярым белән чыктым, мине беркем көчләп китермәде. Әмма киткәндә дә сезнең тулы ризалыкны алып, хәерфатихагызны ишетеп чыгып китәсем килә. Ил-көн бар, тирә-күрше, йолагадәт бар, берсе каршында да яман булып күренергә теләмим. Кәримҗан, мин синнән риза-бәхил, какмадың-сукмадың, юк-бар белән көнләшеп җанымны кыйнамадың. Мәгәр көне килде, Габдулла кайтты. Яшермим, әгәр ул сау-сәламәт кайткан булса, мин бүтәнчә уйлар идем, әмма ул гарип, бичара, мондый хәлдә мин аны ташлый алмыйм. Вәгъдәмә туры икәнемне чак кына соңарып булса да раслыйсым килә. — Ə бала?! +Нечкә тавышлы кече җизни "Ə бала?" дип кабатлады. +Күзләр Зәйтүнәгә күчтеләр, бәләкәй якта нидер ауды. — Син ирнең асылы, Кәримҗан, сау-сәламәтсең. Үзеңә тиңне тиз табарсың. +Бәхетле дә булырсыз, яратып алып кайткан хатының сине бәбәйсез +калдырмас. Ə Габдулланы кем белгән аны... Рәнҗемәгез, бәбәйне дә +үземнән калдырмыйм... +Өстәлдә куллар. Кәкерәйгән, бирчәйгән бармаклар, сынган, яргаланган, кара кунган тырнаклар. Ике кул җитми. Рәчәйнең юлкырларында җир тырнаган солдат куллары. +Кәримҗанның куллары сизелерлек калтырый, калтырауны куар өчен ул барабан кагып та ала. — Нәсел-тамырга хурлыгы төшәр. - Арага тагын кече кияүнең безелдәгәне +килеп кысылды... +Өзгәләнде Зәйтүнә, иң курыкканы шушы сүз иде, мәгәр әйткәне авыр, җитди иде, хәзер кире кайтырга, борылырга ярамый, монда калган тәкъдирдә дә Кәримҗан белән яшәүн ең тәме булмас, һәммәсен уйлап алды Зәйтүнә, аның көчле, абруйлы Мөхәммәтнекеләр белән чәкәләшеп чыгып китәсе килмәде, Габдулла белән алар монда яшисе, Габдуллага да авылда дошманнар түгел, терәк кирәк булачак... — Әгәр мин гарипне читкә тибәрсәм, моның хурлыгын кая куярбыз? - диде +ул аптырагач — Габдулла үзе ничек, беләме? - диде Мөхәммәт, киленнең нык торганын +күреп. — Белә. Мин әйттем. Бүген ук синең янга күчеп киләм, гомерлеккә, дидем. +Ризалыгын сорамадым. Ничек сорыйсың анысын? Качып китеп барганда +тотылган җаннан ни сорыйсың? Вәгъдәбез бар, безгә шул җиткән. +Йодрыклар язылып, куллар берәм-берәм тез өстене күчте, олы абый тирләгән ачык түшен шытырдатып кашыды, һәммәсе дә җиңел суладылар. Кәримҗан йомгаклады: — Язмыштан узмыш юк, диләр, Зәйтүнә. Син акылсыз хатын түгел, +Габдулла белән бәхетле яшә. Аңлыйм, тормышың җиңел булмас. +Зәйтүнә аның каршысына чүкте, Кәримҗанның кулларын эзләп тапты, рәхмәт әйтеп кат-кат үбәргә тотынды. Китапчарак бу хәрәкәтне яратып бетермәсәләр дә, дәшмәделәр. Зәйтүнә бит ул, Зәйтүнә!.. +Өй эче үзгәрде, биана сыкранудан тыелды, олы абый мунчага беренче җыенды, җиз комган тотып хатыны аңа иярде, моңарчы басымчарак кына утырган кияүләр чәлдер-чөлдер нидер сөйләшергә керештеләр. +Зәйтүнә үзе белән бернәрсә дә алмады. Йомры таш яныннан алып кайткан төенчеген тотып, сабыен түшенә кысып, урамның нәкъ уртасыннан Югары очка менеп китте. Хәбәр тиз үрләде, бөтен йортлардан капка төбенә чыгып, яшь хатынны күз белән озата бардылар. — Әйбер-караларны Габдулла төшеп алыр,- диде ул капка төбенәчә озата +чыккан иренә. Габдулланың Мөхәммәтнекеләр белән арасы якын булуын +тели иде Зәйтүнә. Тормыш болай да авыр, алда тагын да читенрәк +булачак әле! +Урта урамны бер җайга узды. Тугашлар тыкрыгыннан Югары оч башланды. Алар очы, Габдуллалар очы. Урта урам йортлары озатып калса, Югары оч өйләре Зәйтүнәне каршы алды. Анда-санда күкне терәгән талтирәкләр әкрен генә гөжли, Сөләйман хафаланса да, җил көчәймәде, киресенчә, басыла төште. Очраганнар бил бөгеп аңа сәлам бирде, беркем аннан: "Төнгә каршы бәбәй күтәреп кая болай җыендың син?" дип сорамады... Ачык тәрәзәләрдән, капка төпләреннән бәбәйләр елаганы ишетелә, олырак малайлар каз-үрдәк куып кайталар, үсмерләр шау-гөр килеп кәшәкәле уйный. Хәлил дә елый, әнкәсе сабыйны уң беләгеннән сулына күчереп карый, иркә сүзләр әйтә, бала тыелмый, һаман елый да елый... — Җә, улым, җә, йортыңа елап кайтып кермә инде! +Капка ачык, капка өр-яңа, кадак башлары да чәчрәп, ялтырап тора. Ачык капка алдына алар өчәү чыгып басканнар. Ул аларның өчесен бер итеп күрде, бер итеп... Габдулла чак кына алгарак чыкты, ике кулын сузып баланы үзенә алды... +Ни хикмәттер, бала шул минутта ук елаудан туктады, моннан ары бер чакта да еламады. +Декабрь, 1984 ел - Кисловодск, Февраль, 1988 ел - Переделкино. \ No newline at end of file