Datasets:

nazimali

/

kurdish-wikipedia-articles

like 0

1

https://ku.wikipedia.org/wiki/Amed

Amed

Amed yan jî bi navê dîrokî Amîda, () (1928: دياربكر/Diyarbekir; ) yek ji bajarê herî mezin ên Bakurê Kurdistanê ye. Amed li derdora deşteke bilind ê li kêleka Çemê Dîcleyê û li kêleka kelheya dîrokî ya Sûra Amedê hatiye avakirin. Amed ji aliyê Kurdên Bakûrê Kurdistanê ve wek navend û pozîsyonek polîtîk tê pênaskirin û yek ji bajar û navendên girîng û dîrokî ya erdnîgariya Kurdistanê ye. Li gorî daneyên kanûna sala 2021an nifûsa bajêr 1.791.373 kes bû ku ji wan 1.129.218 li qada navendî (an metro) ya ku ji 4 navçeyên navendî (Rêzik, Payas, Sûr û Bajarê Nû) pêk tê dijîn. Amed di navbera Kurdan de bûye navendeke sereke û ji aliyê gelek Kurdan ve wekê paytexta defakto ya Kurdistanê tê dîtin. Dihat xwestin ku bajar piştî Peymana Sêvrê bibe paytexta Kurdistaneke serbixwe lê piştî geşedanên siyasî yên paşerojê ev yek hatiye paşguhkirin. Etîmolojî Bajar 1300 sal de bi navê Amîda hatiye naskirin. Navê Amîd (Amîda) di belgeyên erebî de jî derbas bûye. Amîd (Amîda) di belgeyên fermî yên Împaratoriya Trepzonê de di sala 1358an de hatiye dîtin. Erdnîgarî Cihê erdnîgarî û sînorên bajêr Bajar di nav paralelên 37° 30´ û 38° 43´bakûr û merîdyenên 40° 37´ û 41° 20´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi Batmanê û Sêrtê, li başûr bi Mêrdînê, li başûrê rojava bi Rihayê û Semsûrê û li bakûr jî bi Elezîz û Çewlîgê ve tê girêdan. Taybetiyên erda bajêr Pîvana erda herêmê 15.354 km² ye . Ji vê erdê, çiya 37,0%, deşt 30,6% û plato jî 30,4% e. Erda herêmê 95%´ê wê ji bo ziraetê bikar tê. Tene, petêx (gindor), zebeş, titûn û pembo herî pirtir li herêmê tên çandin. Avûhewa Li herêmê klîmayek reşayî hikum dike. Havînan pir germ û ziha, zivistanan jî li gora bajarên din hinek hêniktir derbas dibe. Dîrok Li Amedê gelek cîhên dîrokî hene. Yen herî bi nav û deng Bedena Amedê û bircên wê ne. Kronolojî Berî îsa ~7250-6750 dema neolîtîk ~5000-4000 dema kalkolîtik ~3000 dema dema tunc ~2000 dema hurî û mîtaniyan ~1200- 600 dema aramiya û urartiyan 550- 331 dema persan Piştî Îsa (zayîn) 226-395 dema romayiyan 395-639 Dema bîzansiyan 639 dema ereban 661 dema emewiyan 750 Dema ebasiyan 984 dema merwaniyan 1085 dema selcûqiyan 1102-1232 dema Ertuqiyên Heskîf û Amedê 1232 dema eyubiyan 1335 dema Xanedana Zirkan 1507 dema sefewiyan 1515 dema osmaniyan 1923 dema Komara Tirkiyeyê Şaredarî Şaredarê Amedê ji hilbijartinên 31'ê adarê 2014an û vir ve Gültan Kışanak e. Nexweşxaneyên Amedê Nexweşxaneya Dewletê ya Amedê Nexweşxaneya Fakulteya Bijîşkiyê ya Zanîngeha Dîcleyê Nexweşxaneya Lêkolîn û Sepanê ya Amedê Çand û huner Navendên çandê yên Amedê Navenda Çand û Hunerê ya Cegerxwîn Komeleya Çand û Hunerê ya Dîcle û Firatê Navenda Hunerê ya Amedê Pirtûkxaneya Bajêr a Mehmed Uzun Rojeva Cihkî 21 a Bajarê Mezin Salona Şanoyê ya Şaredariya Bajarê Mezin Konservatiwara Bajêr a Aram Tîgran Ol û civak Nifûsa bajêr piranî misilman in. Wekî din êzîdî û xiristiyan jî li herêmê hene. Civaka misilmanan ji mezhebên şafiî, henefî û elewî pêk tê. Tarîqeta Naqşîbendî li herêmê ya herî xurt e. Turbeyên ku ji aliyê gel ve tên ziyaret kirin jî hene. Ya herî pir gel ziyaret dike, turbeya "Siltan Şêxmûs" e. Ji bilî wê, li Diyarbekirê turbeya "Siltan Silêman", li Pîranê turbeya "Pîr Xetab", ji alî gel ve tê ziyaret kirin. Nifûsa bajêr piranî kurd in, ji bilî kurdan, suryanî, ereb û ermenî jî li herêmê wek nifûsek biçûk hene. Xwarinên herêmê Meftune: goştê parçekirî di quşxane yan beroşê de tê sorkirin. Bacanreşk (balîcan), sîr û fringî (yan jî ava fringiyan) têkel dibe. Ava simaqê bi ser de dibe û tê kelandin. Mehîr: mast (dew), hêk û xwê di beroşê de tê li hevxistin. Dan dikeve navê û tê kelandin. Li ser agirê heta bikele tê lihevxistin. Kalek, qedayîf, peqlewe, kutilkên dagirtî, balîcanên dagirtî jî xwarinên herêmî ne ku herî pirtir tên xwarin. Biraşka tîkegoştê Biraşka şîşê Boranîk Boreg Bêran Bûmbar Cîgerkebaba Amedê Elînazîk Gebola kundirê mîranî û savarê Girara bi xêlî Hebenîska Amedê Hêyavka bamyeyê Hêyavka goşt û kixseyê Kartol û mast Keledoşiya masiyê Kutilka bacanreşkê Lebzîne Loqmeya bexdenûsê Lêvenî Nêrgîzyanî Nûriye Pirtik (şîranî) Ponponkiya parxanê ya Amedê Pîlakiya Amedê Qedayîfa rêsî Qereş Xaşîla çortanê Kincên herêmê Piraniya mêran şalwar, îşlig (gomlek) û êleg li xwe dikin. Di nigên wan de pêlavên poztûj hene û gelek ji wan Kum, şewqe yan jî kefiya sipî didin serên xwe. Jinên Diyarbekirî (Amed) fîstan yan jî zibûn li xwe dikin. Piranîya jinên zewicî çarikan (kitan) didin serê xwe. Keçên ciwan yan serqot in (serî pas) yan jî şarpe didin serê xwe. Kesên ku çarşefa reş li xwe dikin jî hene. Îro li bajêr kêm kes kincên herêmî li xwe dikin, û piraniya gel kincên modern li xwe dike. Çanda xwedîkirina kevokan Li Amedê xwedîkirina kevokan digihe zêdeyê 500 salî. Îro li hin qehwexaneyan tê jiyandin û di navbera wan de pêşbaziyan li dar dixin. Ji kevokên Amedê re dibêjin "boran". Ciyên tûrîstîk û gerê Amed ji alî sirûştê feqîr e lê ji alî tarîxê ve pir dewlemend e. Bedena Amedê piştî Kela Çînê ya herî dirêj e li cîhanê. Mizgeft û medreseyên bajêr bi mîmariyek pir hostatî hatine çêkirin. Mizgefta Mezin, ya Pêxember, ya Nebî hinek ji mizgeftên bajêr in. Gel piranî havînan diçin ser Gola Xezarê ku di hundirê tixûbên Elezîzê de ye. Wekî din baxçeyên Ben-û-Senê jî ciyên gerê ne ji bo gel. Germava Çirmûgê jî ciyê vehêsanê ye. Cihên dîrokî yên girîng Bedena Bajêr Pira Dehderî an Pira Belek an jî Pira Dîcleyê Qesra Xazî Baxçeyên Hewselê Deriyên Amedê Deriyê Xerpûtê an Deriyê Çiyayî an jî Deriyê Bakur Deriyê Rihayê an Deriyê Rûm an jî Deriyê Rojava Deriyê Mêrdînê an Deriyê Başûr Deriyê Nû an Deriyê Rojhilat Deriyê Serayê Bircên Amedê Birca Bizinê Birca Heft Birayan Birca Evlî Bedenê Birca Melikşah Mizgeftên Amedê Medreseyên Amedê Xwendegeha Mesûdiyê Xwendegeha Zîncîriye Hemamên dîrokî yên Amedê Hemama Çardaklî Hemama Deva Hemama Melik Ehmed Hemama Paşa Hemama Qazî Hemama Vahap Axa Dêrên Amedê Dêra Meyremokê Dêra Surp Gregos a Ermeniyan Xanên dîrokî yên Amedê Xana Delîlan Xana Hesen Paşa Xana Borsayê (Cotxan, Çîftexan), îro wêran e. Muzexane Muzeya Arkeolojiyê Muzeya Ziya Gökalp Muzeya Cahit Sıtkı Tarancı Koşka Sem'an (Koşka Xazî) Koşka Erdebîlê (Qesra ber Derê Pirê) Seyrangeh û parkên Amedê Parkorman Sumerpark Kuçeya Hunerê Navdarên Amedê Çavkanî Girêdanên derve Malpera Amedê (bi tirkî) Şaredariya Amedê (bi tirkî) Amedê (bi tirkî) Xabere Amed'e (bi tirkî) Xabere Diyarbakirspor - Amedspor (bi tirkî) Bajarên Kurdistanê Kelepora Cîhanê li Tirkiyeyê Kelepora Cîhanê li Kurdistanê

4

https://ku.wikipedia.org/wiki/Bill%20Gates

Bill Gates

William "Bill" Henry Gates III [] li li bajêrê Seattle li wilayetê Washingtonê hatiye ser dinyayê. Ew tev-hîmdaner, serok, kevne mezin-endazyarê nermamrazan yê şîrketa Microsoftê e. Her wiha, ew damezrînerê şîrketa Corbis ya arşîvkirina wîneyên dîgîtalî e. Li goreyê lîsteya Bilyonerên Cîhanê ya Kovara Forbesê, Gates zilamê herî dewlemend ê cîhanê li van 12 salên bihurî ye. Li sala 1999ê, ji bo heyamekê dewlemendiya Gates ji 100 bilyon dolarên Emrîkî bihurî û bi vî awayî Gates bû sedbilyoniyê yekê di dîrokê da. Li goreyê Kovara Forbes 2006ê, Gatesî niha zêdetir ji 50 bilyon dolaran hene. Malbata Gates bi dû malbata Waltonî malbata herî zengîna cîhanê e. Gates yek ji bernyastirîn sermayedarên şoreşa Komputera kesanî e. Ew bi berfirehî ji ber dûrbînî û meraqa karî cihê rêzê e. Hindek kes jî rexneyan lê dikin ko bi awayên nedadwerane û bêqanûnî şîrketa Microsoftê ava kiriye. Piştî komkirina serweta xwe, di gelek karên mirovxwazane da Gêytsî gelek pare (nêzîkî 50 % ji malê xwe) bi rêya Binyatê Bîl û Melînda Gatesî, ya ko li sala 2000ê hatiye damezrandin, daye rêxistinên xêrxwaz û lêkolînên zanistî. Çavkanî Mêr Amerîkî

7

https://ku.wikipedia.org/wiki/Cegerxw%C3%AEn

Cegerxwîn

Cegerxwîn bi navê xwe yê fermî Şêxmûs Hesen (jdb. 1903 li gundê Hesarê, Kercewsa Batmanê, Bakurê Kurdistanê – m. 22ê çiriya pêşîn a 1984an li Stockholmê, Swêd), helbestvan, siyasetmedar û ramyarê kurd ê mezin bû. Jînenîgarî Cegerxwîn di 1903an de li gundê Hesarê hatiye dinyayê. Navê wî ew e: Şêxmûsê kurê Hesenê kurê Mihemedê kurê Mehmûdê kurê Elî. 11 bira û xwişkên wî hebûn. Birayê wî Xelîl e û xwişka wî Asya ye. Yên din çûne ber dilovaniyê Xwedê. Ew hê di salên zaroktiyê de dest bi kar kiriye. Di 1918-1919an de, di jiyê 15-16 saliyê de dê û bavê xwe winda kirine. Bavê wî Hesen (m. 1918) bû, diya wî jî Eyşan (m. 1919). Di salên 1918 û 1920an de di riya hesinî de dişixule. Di salên 1920 û 1927an de ew diçe deştê Diyarbekirê ber şêx û melan bixwîne. Ew diçe medreseyê. Di 1924an de Cegerwxîn dibe welatparêz. Di sala 1927an de ew vegeriya Tilşiyîrê (Tilşihîrê), bi keça xalê xwe Kehla Selîm re dizewice û dû re li Amûdê bi cih dibe. Di 1928an de Cegerxwîn dibe seyda û meletiyê dike. Ew bû meleyê gundê Hazda Jorîn. Dû re meletiyê ber dide, diçe du gundan (Êlek û Cehenem, Rojavayê Kurdistanê) ava dike. Di 1934an de komeleya Ciwankurd saz dikin, lê dagirkarên frensî komelê digirin. Di 1946an de Cegerxwîn dikeve Xoybûnê û lê kar dike, pişt re navê rêxistinê diguherin, dikin Civata Azadî û Yekîtiya Kurdistanê. Damizirînerê civatê Ehmed Nafiz e, Cegerxwîn dibe sekreter. Wî mala xwe ji gund bir bajarê Qamişlo Di navbera 1948 û 1957an de ew dibe komûnîst û endamê Partiya Komûnîst a Sûriyê. Dû re di 1949an de ew cara pêşîn tê girtin. Di 1950î de ew dikeve Civata Aştîxwazên Sûriyê û bi wan re kar dike. Li 1954ê ew dibe berbijêrê perlamana Sûriyê. Di 1957an de Cegerxwîn ji Partiya Komûnîst dûr dikeve û rêxistina Azadî saz dike. Piştî rêxistina Azadî bi Partiya Demokrat a Kurdî dibin yek. 1959-1962 partî wî dişîne Başûrê Kurdistanê, li Bexdayê di zanîngehan de hînî kurdî dike. Ew sê salan li wir dimîne. Di 1962an de ew vedigere Rojavayê Kurdistanê. Ew dîsa tê girtin. Li 1963ê ew dîsa tê girtin û dikeve girtîgeha Mezê ya Şamê. Piştî pêleke nedirêj tê berdan û vedigere Qamişlokê. Di 1967an de Cegerwîn bû endamê Komîteya Navendî ya Partiya Demokrat a Kurdên Pêşverû li Sûriyê. Lê dû re di 1969-1970î de ew cardin diçê Başûrê Kurdistanê û li şoreşê nêzîkî salekê dimîne. Di navbera 1973 û 1975an de ew ji ber stemkariya hikûmeta Sûriyê diçe Libnanê û li wir dimîne. Li Libnanê dîwanên xwe ya sêyê "Kî me ez?" û ya "Salar û Mîdya" çap dike. Di 1976 û 1979an de ew vedigere Sûriyê û heta sala 1979an li wir dimîne. Di sala 1979an de Cegerxwîn diçe welatê Swêdê, li bajarê Uppsalayê dijiya. Ew di 22ê çiriya pêşîn a 1984an li Swêdê dimire. Dû re ew li Qamişlokê hatiye veşartin. Berhem Helbest Dîwana yekem: Agir û Pirûsk, 1945, Şam Dîwana diwem: Sewra Azadî, 1954, Şam Dîwana siyem: Kî me Ez?, 1973, Beyrûd Dîwana çarem: Ronak, 1980, Weşanên Roja Nû, Stockholm Dîwana pêncem: Zend-Avista, 1981, Weşanên Roja Nû, Stockholm Dîwana sesem: Sefaq, 1982, Weşanên Roja Nû, Stockholm Dîwana heftem: Hêvî, 1993, Weşanên Roja Nû, Stockholm Dîwana hestem: Aşitî, 1985, Weşanxana Kurdistan, Stockholm Salar û Mîdya Şerefnameya Menzûr Ziman û ferheng Destûra Zimanê kurdî, 1961, Bexda Ferheng, perçê yekem, 1962, Bexda Ferheng, perçê diwem, 1962, Bexda Çavkanî Mijarên têkildar Gulfiroş (helbest) Girêdanên derve Nivîsên li ser Cegerxwîn di Internetê de saradistribution.com, Cegerxwîn Neteweperwerên kurd Nivîskarên zimanê kurdî Nivîskarên kurd Fîlozofên kurd Cegerxwîn Jidayikbûn 1903 Mirin 1984 Kurdên Împeratoriya Osmanî Kurdên Swêdê

10

https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AEroka%20Kurdistan%C3%AA

Dîroka Kurdistanê

Dîroka Kurdistanê, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê rojhilata navîn e. Kurdistan, welatekî jeo-çandî yê li rojhilata navîn e ku piranî ya Kurdan li vir dijîn û di dîrokê de, hemî çand, ziman nasnameya neteweyî ya Kurdan li vir hatiye damezrandin. 2 hezarsala berî zayînê qewmên Hindûwropî koçî Îranê û Kurdistana niha kirin. Bi vî şeklî gelê ermen belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên aryan destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin . Jixwe Ksenofon di berhema xwe Anabasisê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe . Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera Gola Wanê û Gola Ûrmiyeyê de pêkhatiye Nav Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, Siltan Sencer yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî Marco Polo ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne. Melayê Cizîrî jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; Gerokê tirk Ewliya Çelebî di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan Kurd kî ne Etnisîte Mikhail Semenovich Lazarev dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye . Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera Gola Wanê û Gola Ûrmiyeyê de pêkhatiye Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek kurd didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; Dîn Îslam (Sunîtî, Şiîtî, Elewîtî) Êzdîtî Yarsan Zerdeştî Cihûtî Şebek Pirtûk: Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê Yezidiler, Roger Lescot Nêrîna giştî Kurd yek ji gelên herî kevnar yên Mezopotamyayê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji Împaratoriya Medya û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên Helen, Rom, Bîzans, Ereb, Îranî û paşiyê jî Osmanî re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya Îslamiyetê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan Zerdeştî bû. Hinek ji zanayan jî mîna Tewfîq Wehbî dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya Rojhilata Navîn e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser Împeratoriya Sasanî, nivîskarên ereb wekî Îbn Nedim, behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî Hoz jî dihêt nivisandin û gotin. Hoz jî di zimanê kurdî de bi manaya malbat e, û weke Xêzan jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye klan dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, Hozên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. Hoz navê gelê Elamiye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava Hozi jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki mar qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya Xiristiyanan yên bi navê Seferên Xaçperestan li ser Rojhilata Navîn, ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî Selehedînê Eyûbî hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi peymana Qesrî şîrîn ya 1639an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "Îtihad û Tereqî" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' Ksenofon re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda" navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme Naîriyan wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî Gûtîyan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême Sêrt, Wan û Mûşê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina Kawayê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "Newroz" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. Serdema îslamiyetê Îslamiyet di sedsala 7an de derket. Wê demê kurd di navbera Împeratoriya Sasanî û Împeratoriya Bîzansê de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema Muhemmed Pêxember de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema Xelîfe Omer de ku dema artêşên misilman an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê Kurdistanê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav Dewleta Îslamî de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê Sadaqê Elî ve li Rojhilata Kurdistanê li Ûrmiyeyê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de Dewleta Sadakiyan ava kirin. Piştre Dewleta Eysanî, Şedadî, Hezarhespî û Dewleta Eyûbî û wekî din hatin avakirin. Serdema mîrektiyên kurd Xanedana Sadakiyan (770 - 827) Xanedana Eysaniyan (912–961) Xanedana Selariyan (919-1062) Xanedana Hecbaniyan (906-1080) Xanedana Şedadiyan (951-1075) Xanedana Rewadiyan (955–1071) Xanedana Hesnewiyan (961-1015) Xanedana Enaziyan (990–1116) Xanedana Merwaniyan (999-1085) Xanedana Kakûyî (1008-1274) Mîrektiya Kilîsê (1000-?) Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424) Mîrektiya Erdelan (1169–1867) Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. Xanedana Eyubiyan (1171–1260) Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847) Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597) Êrîşên mongolan (1241-1259) Mîrektiya Botan (1338-1855) Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên Kurd e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa Bakurê Kurdistanê de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe Dih navçeyên Cizîr, Şirnex û Sêrtê digire navê wê herêmê Botan e . Kurdên Botî , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha Hekarî ya nûjen û Mûsilê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe Merwanî damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn. Di bernameya xwe ya bi sernavê Şerefname ku ji hêla dîroknasê Kurd Şerefxanê Bedlîsî ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn". Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên Dumbılî, Nûkî, Mehmûdî, Şêx Taranî, Masakî, Raşkî, Pînkan, Dalam, Bîasturaî, Şîruyan, Dûdêran di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû. Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha Xalid bin Welîd binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin. Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye. Di dema Şerê Çardiran de di navbera hêzên Osmanî û Safewî di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta Osmanî bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta Împeratoriya Osmanî domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama Bedirxan Beg de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di Î Împeratoriya Osmanî de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. Mirektiya Badînan (1376–1843) Mîrektiya Hekarî (1380-1845) Mîrektiya Mukriyan (1400-1850) Mîrektiya Soran (1530-1835) Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?) Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639) Peymana Zehabê Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta şerê cîhanî yê yekem bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. Mîrektiya Baban (1649–1850) Xanedana Zendan (1747-1794) Mîrektiyên din Rûxandina mîrektiyên kurdan Serdema serhildanên kurd Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808) Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812) Serhildana eşîrên Zazayan(1918) Serhildana Êzidiyan (1830) Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839) Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e Serhildana Garzanê (1839) Serhildana Xan Mihemed (1840) Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846) Serhildana Êzdînşêr (1854) Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858) Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864) Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin Serhildana Bedirxaniyan (1878) Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin Serhildana Şêx Ubeydela (1880) Rapora Islahetê ya Reşkotaniyan (1890) Ev raporte ji aliyê Salih Safî Paşa ve ji bo ıslahetkirina eşîra Reşkotan hatiye çêkirin. Avabûna Hengên Hemîdiyeyê Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan Ebdulhemîd II bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin. Serhildana Bişarê Çeto (1906) Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek ereban diçe Yemenê Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. Rewşa giştî ya kurdan Rewşa Kurdistana Osmaniyan Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike Şoreşa Makezagonî Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd hate vekirin. Bi navê Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de Seîdê Nûrsî, Îsmaîl Heqî Babanî, Seyîd Ebdulqadir, Pîremêrd hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî Kürt Neşri Maarif Cemiyeti tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê Hetavî Kurd kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd Hêvî tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya Partiya Îtîhad û Teraqî dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan Firqeya Azadî û Hevpeymanê. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina Hêvî hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; Fûad Temo, Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta kemalîstan Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê Rojî Kurd kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê Ebdulrezaq Bedirxanî banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. Rewşa Rojhilatê Kurdistanê Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê Rojhilata Kurdistanê jî germ dibe. Simkoyê Şikakî derdikeve meydanê Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908) Serhildana Hemawendiyan (1908) Serhildana Barzaniyan (1909-1914) Li herêma Barzan, bi rêberiya Şêx Ebdulselamê Berzanî serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel Simkoyê Şikak hevdîtinan bike. Li gundê Gengeçînê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin Serhildana Garzanê (1914) Berî destpêka şerê cîhanî yê yekem ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. Ebdulrezaq Bedirxanî, Yusuf Kamil, Şêx Seyîd Tahayê Hekarî û Simkoyê Şikak jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) Rewşa Kurdistanê Dema şerê cîhanî yê yekem destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; Tehcîra kurdan (1915-1916) Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin. Hewlên Simkoyê Şikak Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke . Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî Li Silêmanî Bi pêşengiya Şêx Mehmûdê Berzencî li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî Peymana Lozanê ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. Seyîd Ebdulqadir, Emîn Alî Bedirxan û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê Cemiyeta Tealiya Kurd jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû . Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara Jînê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan Şerîf Paşa bû: Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan Bicîhanînan qanûnan Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. Seyîd Ebdulqadir û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din Emîn Alî Bedirxan bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd ava kirin. Memduh Selîm Beg jî Partiya Demokrata Kurd-1919 ava kir . Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. Şerîf Paşa û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin . Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. Cemiyeta Tealiya Kurd li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. Rewşa ermenan Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...) Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj şerê cîhanî yê yekem berdewam dikir, Brîtanyayê û Fransayê axa Osmanîyan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê Peymana Sykes–Picot; Rojhilata Navîn û Kurdistan di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina Cemiyeta Neteweyan hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê Libnan, Suriye û Rojavayê Kurdistanê ji bo mandateriya Fransayê ma. Li dijî vê Brîtanyayê jî li ser Iraq, Başûrê Kurdistanê, Filistîn û Urdunê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li Ewropa Şerîf Paşa, têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê Aryanin . 12ê kanûna paşîn a 1918ê Mark Sykes di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand . Lê ev tenê wek fikr ma. Serhildana Elî Batı (gulan 1918) Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 cotmeh 1918) Avabûna Cemiyeta Wîlayetên Şerqiyye (2 berfanbar 1918) Avabûna Cemiyeta Tealiya Kurd (17 berfanbar 1918) Rûdana Elî Galîb û eşîrên kurdan (xizîran 1919) Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma Misircê. Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922) 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya Mustafa Kemal Atatürk hevalên wî meclîs vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona Şerê Rizgariya Tirkiyeyê dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. Hewlên Mustafa Kemal Piştî şerê cîhanî bidawî hat, Mustafa Kemal Atatürk û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin . Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî Kuvayî Milliyeyê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi Edward Noel dixwazin êrîş bibin ser Kongreya Sêwazê. Lê biserneketin.. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan Peymana Gumruyê destnîşan kir. Bi vê peymanê Qers, Erdêxan û Artvin bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde Peymana Enqereyê destnîşan kir ku sinorê Suriye û yê Tirkiyeyê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji Peymana Sevrê vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. Şerê Rizgariya Tirkiyeyê gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin Lozanê. Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920) Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî Şêx Mehmûdê Berzencî li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê Silêmanîyê . Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem Şerîf Paşa hem jî Seyîd Ebdulqadir têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand. Bi dûçûna Necat Ebdula di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de Îranê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û Qefqasya bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî fars dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin . Lord Curzon jî di vê derbarê de wiha dibêje; Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920) Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. Lord Curzon digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li Cemiyeta Neteweyan bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin . Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) Peymana Sevrê (20 tebax 1920) Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên hevalbendan û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. Şertên Axê: Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. Şertên desthilatê Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be Kapîtolasyon dê berdewam bikin Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. Necat Ebdula li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; Serhildana Qoçgirîyê (adara 1921ê) Pevçûn li Stembolê Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke kurd dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923 Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923) Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, Peymana Sevrê pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û Iraqê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, Cemiyeta Neteweyan dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. Pirsa Tengavên Marmarayê Pirsa Xetayê Pirsa Mûsilê Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; Bakurê Kurdistanê di bin kontrola Tirkiyeyê de Başûrê Kurdistanê di bin mandateriya Brîtanî de Rojavayê Kurdistanê di bin mandateriya Fransayiyan de Rojhilatê Kurdistanê di bin kontrola Îranê de Konferansa Xalîcê 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. Li Cemiyeta Neteweyan 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê Xeta Brûkselê hidûdên van herdu dewletan kifş dike. Peymana Enqereyê (1926) Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. Serdema serhildanên modern Bakurê Kurdistanê Bakurê Kurdistanê, qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon kurd dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê dewleta tirk jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li Îraqê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest Sûrî de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî Peymana Lozanê re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. Serhildana Şêx Seîdê Pîranê, agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan PKK dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, Brîtanya û Fransa û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. Başûrê Kurdistanê Li Başûrê Kurdistanê nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana Şêx Mehmûdê Berzencî ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi Peymana Cezayirê ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. Rojavayê Kurdistanê Li Rojavayê Kurdistanê nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên Amudê û Kobanî û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. Rojhilatê Kurdistanê Rojhilatê Kurdistanê nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme Sasanî û Sefewiyan de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke Dînewerî ûBaba Tahirê Uryan hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" Komara Mehabadê ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê Qazî Mihemed re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna Merwanîyan ne dît. Mele Mistefa Barzanî jî, ew avabûna "Başûrê Kurdistanê" ya weke dewletekê ne dît. Kurdên li Qefqasya Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe Şedadîyan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. Diyasporaya kurdan Nûredîn Zaza wextê ku li Ewropa Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa didamezrîne. Îsmet Şerîf Wanlî di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike Paşeroja Kurdistanê Sinorên Kurdistanê Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera Kîlîkya û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna Vladîmîr Mînorskî piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma Sûrî û Kîlîkya ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin Bi dûçûna efserê Brîtanî Leonard Woolley sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe . Şerîf Paşa di Konferansa Aştiyê ya Parîsêde sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê . Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne Li sala 1919ê heyeta kurd Cemiyeta Tealiya Kurd li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de Seîdê Nûrsî jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje Deryaya Spî Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de Malbata Bedirxaniyan Malbata Barzaniyan Malbata Babaniyan Malbata Geylaniyan Dîroka leşkerî ya Kurdistanê Hengên Şemsedînov Hengên Hemîdiye Lîwayên Eşîran Pêşmerge Hêzên Parastina Gel YPG Cerdewan Pirtûk û lêkolîn Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç People without a Country, Gerard Chaliand 1993 Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins Ninova Kalıntıları, Austen Henry Layard Kürt’ler, Türkler, Araplar, Cecil J. Edmonds Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, E. B. Soane Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane Kürdistan 1919, Edward Noel Kürt’ler, Vladimir Minorsky Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, W. A. Wigram & Edgar T. A. Wigram Memê Alan Destani, Roger Lescot Binêre Lîsteya Serhildanên Kurdan Kronolojiya dîroka Kurdistanê Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan Mîrê Xerza Çavkanî Kurd

11

https://ku.wikipedia.org/wiki/Danezana%20Gerd%C3%BBn%C3%AE%20ya%20Maf%C3%AAn%20Mirovan

Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan

Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan ji aliye Neteweyên Yekbûyî di 10ê kanûna pêşîn a 1948an de hatiye pejirandin. Ev danezan bû belgeyeke bingehîn ji bo tekoşîna mafên mirovan di hemû cîhan da. Wergera kurdî Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan Ev werger ji hêla Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê ve hatiye kirin. Mafên mirovan

12

https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AErok

Dîrok

Dîrok lêkolîna zanistî ya demên berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û encamên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna demên berê de çavkaniyên dîrokî yên wekî belgeyên nivîskî, serpêhatiyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wek berhemên hunerî bi kar tînin. Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku raboriyê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser giringiya sedem û encamên wan yên cuda nîqaş dikin. Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand. Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand. Etîmolojî Peyva "dîrok" herî pêşî di salên 1930î de di wêjeya kurdî de derketiye holê. Du teorî li ser etîmolojiya vê peyvê hene, li gorî yekê ji wan peyva dîrok ji gotina "dûr" tê ku di hin devokên kurmancî de wek "dîr" yan "dwîr" tê gotin. Teoriya din bawer e ku "dîrok" ji gotina "çîrok" hatiye. Peyva "hîstorî" di gelek zimanên ewropî de hem tê maneya dîrokê û hem jî çîrokê. Danasîn Dema dîroknas raboriyê şirove dikin û dîrokê dinivîsin, çarçoveya dema xwe û fikrên serdest ên wê demê ber bi çav digirin. Carinan jî ji bo ku civaka xwe dersan peyda bikin dinivîsin. Bi hilberîna vegotin û analîzkirina bûyerên berê yên têkildarî mirovahiyê di zanista dîrokê de "vegotina rast a raboriyê" tê çêkirin. Dîsîplîna dîrokê ya nûjen ji bo çêkirina vê vegotinê hewl dide. Adeten, dîroknasan bûyerên berê yan bi nivîskî yan jî bi devkî tomar kirine û hewl dane ku bi riya lêkolîna belgeyên nivîskî û vegotinên devkî bersiva pirsên dîrokî bidin. Ji destpêkê ve dîroknas çavkaniyên wekî abîde, kîtabe û wêneyan jî bi kar anîne. Bi gelemperî, çavkaniyên dîrokî dikarin di nav sê kategoriyan de werin veqetandin: ên hatine nivîsandin, ên ku hatine gotin û ên ku hatine parastin. Dîroknas bi gelemperî her sêyan didin ber çavan. Lê nîvîs nîşanek e ku dîrokê ji pêşdîrokê vediqetîne. Dîrok û pêşdîrok Dîroka cîhanê hemû bîra tecrûbeyên Homo sapiens sapiens ên berê ye, ku ew tecrûbe bi piranî di tomarên nivîskî de hatine parastin. Lê belê pêşdîrok di deverên ku li wir qeydên nivîskî yan çanda nivîsînê hîn tine bû dikole. Bi xwendina nîgar, wêne, neqş û objeyên din ên hunerî re, mirov dikare hin agahî li ser jiyana berî nivîsandinê jî peyda bike. Dîroknivîsî Dîroknivîsî yan hîstorîografî tê çend maneyên ku têkildarî hev in. Ya yekem, tê maneya dîrok çawa hatiye hilberandin: çîroka pêşxistina metodolojî û pratîkan (mînak, çûyîna ji vegotina biyografîk a demkurt ber bi analîzeke tematîk a demdirêj). Ya duyem, tê maneya çi tişt hatine hilberandin: beşeke taybet a nivîsandina dîrokê (mînak, "Dîroknivîsiya serdema navîn di salên 1960î de" de tê maneya "Berhemên dîroka serdema navîn ên di salên 1960î de hatine nivîsandin"). Ya sêyem, tê maneya çima dîrok tê hilberandin: felsefeya dîrokê. Rêbazên dîrokî Rêbaza dîrokî ji wan teknîk û rêgezan pêk tê ku dîroknas ji bo lêkolînê û paşê jî ji bo nivîsandina dîrokê jêderên pileya yekem û delîlên din bi kar tînin. Herodot (484 b.z. — nêz. 425 b.z.) bi gelemperî wekî "bavê dîrokê" tê pejirandin. Lê belê Thukîdîdes (nêz. 460 b.z. — nêz. 400 b.z.) kesê yekem e ku di xebata xwe ya bi navê History of the Peloponnesian War (Dîroka Şerê Peloponnesî) de rêbazeke dîrokî ya pêşketî bi kar aniye. Berevajiya Herodotî, Thukîdîdesî dîrok wekî encama bijarde û kiryarên mirovan hesiband, û li sedem û encamên bûyeran nêrî. Di destpêka serdema navîn de Augustînus li ser ramana xiristiyanî û ewropayî bibandor bû. Di serdema navîn û ronesansê de dîrok bi nêrîneke dînî dihat lêkolandin. Li dora 1800an, fîlozof û dîroknasê alman Georg Wilhelm Friedrich Hegel awireke laîk, û felsefeyê anî xebatên dîrokî. Dîroknas û civaknasê ereb Îbn Xeldûn di pêşgotina pirtûka xwe ya Mûqadîme (1377) de dîqatê dane heft xeletiyên ku li gorî wî dîroknasan gelek caran dikirin. Di vê rexneya xwe de, Xeldûnî gotiye raborî tiştekî ecêb û hewcedara şirovekirinê ye. Xeldûnî digot ku divê nirxandina materyaleke dîrokî li gorî cudahiya çandî ya serdema xwe were pêkanîn, divê ji bo nirxandinê hin prensîb werin bijartin, û di dawiyê de, ji bo ku çandeke raboriyê binirxînin divê hewcedariya tecrûbeyan û herwiha prensîbên maqûl hebin. Îbn Xeldûnî gelek caran "xurafeyên batil û pejirandina daneyên dîrokî bêyî tenkîdê" rexne kiriye. Di encamê de Xeldûnî rêbazeke zanistî ya lêkolîna dîrokê pêşkêş kiriye û bi gelemperî jê re "zanista min a nû" gotiye. Rêbaza wî ya dîrokê bingehek ji bo çavdêrîkirina rola dewlet, ragihandin, propaganda û pêşhikûma sîstematîkî amade kiriye. Lewra ew wekî "bavê dîroknivîsînê" an "bavê felsefeya dîrokê" tê hesibandin. Li Ewropayê, dîroknas di sedsalên 17 û 18an de, nemaze li Fransa û Almanyayê, rêbazên nûjen ên dîroknasiyê bi pêş xistin. Di xebatên nûjen de pirsên li jêr ên ku ji aliyê Gilbert J. Garraghan û Jean Delanglez ve wek rexneya çavkaniyê hatiye pêşkêşkirin tên bikaranîn: Kengî jêder hatiye nivîsandin an hilberandin (tarîx)? Li ku derê hatiye hilberandin (herêmîkirin)? Ji hêla kê ve hatiye çêkirin (nivîskarî)? Ji kîjan materyala berê heyî hatiye hilberandin (analîz)? Di kîjan forma orîjînal de hatiye hilberandin (yekpareyî) Nirxa eşkere ya naveroka wê çi ye (pêbawerî)? Çar ji yên pêşîn wekî rexneya bilind; pêncem, rexneya jêrîn; û bi hev re wekî rexneya derveyî tên zanîn. Ji lêpirsîna şeşem û ya dawîn a derbarê çavkaniyekê de re rexneya navxweyî tê gotin. Bi hev re ev lêpirsîn wekî rexneya çavkaniyê tê zanîn. Rexneya çavkaniyê (an nirxandina agahiyê) pêvajoya nirxandina kalîteyên çavkaniyeke agahiyê ye, wekî rastî, pêbawerî û pêwendiya wê bi mijara di bin lêpirsînê re. Zanistên alîkar ên dîrokê Arkeolojî, lêkolîna çalakiya mirovahiyê bi riya vejandin û analîzkirina çanda maddî Arşîv, lêkolîn û teoriya afirandin û domandina arşîvan Dîplomasî, lêkolîn û analîzkirina metnî ya belgeyên dîrokî Epîgrafî, lêkolîna nivîsarên li ser kevir û mermeran Fîlolojî, lêkolîna zimanê çavkaniyên dîrokî Heraldî, lêkolîna alavên zirxî Numîzmatîk, lêkolîna pereyên kevn Sîcîlografî, lêkolîna mohran Senifandina beşên dîrokê Ji ber ku dîrok zanisteke pir berfire ye Ji ber ku dîrok zanisteke pir berfireh e, piraniya dîroknasan û berhemên wan li ser beşeke dîrokê radiwestin. Dîrok dikare li ser van beşan were parvekirin:: kronolojî (li gor serdeman yan demê) cografî (li gor herêman) welatî (li gor welatan an dewletan) neteweyî (li gor gelan an miletan) mijarî (li gor mijarekê) Çavkanî Girêdanên derve Lêkolînên mirovahiyê Gotarên mijarên sereke

13

https://ku.wikipedia.org/wiki/Ehmed%C3%AA%20Xan%C3%AE

Ehmedê Xanî

Ehmedê Xanî (jdb. 1650 gundê Xanê, Colemêrg − m. 1707 Bazîd, Agirî), helbestvan, dîroknas, stêrnas, erdnas û fîlozofê mezin ê kurd e. Jînenîgarî Ehmedê Xanî di sala 1650 an jî 1651ê de li bajarê Colemêrgê li gundê Xanê hatiye dinyayê. Di sala 1707an de li Bazîdê wefat kiriye. Navê bavê wî Şêx Îlyas e, navê kalikê wî Eyaz e û ji eşîra Xaniyan e. Di derbarê zewaca wî de agahî tuneye lê tê gotin ku bi xwe qet nezewiciye. Perwerdehiya wî Jiyana Xanî di nav perwerdehiyê de derbas bûye. Xanî perwerdehiya xwe ya pêşîn Quran û fiqihê li cem bavê xwe Şêx Îlyas digire, piştî xwendina li cem bavê diçe di medreseyên Bidlîs û Xelatê de dixwîne, xwendina xwe li Bexda, Şam, Heleb û di medreseyên Îranê de jî pêş ve dixe. Di medreseyên Îranê de hînê felsefeya îslamê, stêrnasî û fîlolojiyê dibe. Di medreseyên Sûriyê de jî hînî felsefeya yewnanê dibe. Xanî piştî demekî diçe bajarê Mekeyê heca xwe dike, ji wê şûn de diçe Misirê jî digere û dizivire Bazîdê. Xanî bi xwe di bin bandora fîlozofên weke Arîstotelês, Farabî, Şihabedînê Suhrewerdî, Muhyedîn ibn Erebî, Eliyê Herîrî, Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran û gelek fîlozofên din de dimîne û bi fikir û ramanên xwe ve rê li pêşiya fîlozofên dû xwe vekiriye. Ehmedê Xanî di dîroka kurd û Kurdistanê de bi nav û deng e. Derbarê pêşveçûna çand, huner, wêje û zimanê kurdî de cihê wî cuda û pir girîng e. Xanî di 14 saliya xwe de dest bi nivîsandinê dike, piraniya pirtûkên xwe bi kurdî bi zaravayê kurmancî nivîsandine. Xanî bi taybetî, ji bo ku zarokên kurda baş dîn û zimanê xwe hîn bibin pirtûkeke bi navê Nûbihara biçûkan dinivîse û nîvê pirtûkê jî dike ferhenga kurdî-erebî û ev ferhenga wî di dîroka kurdan de bûye ferhenga herî pêşîn û bi sed salan ve di Medreseyên Kurdistanê de tê xwendin. Xanî tevê kurdî, çar ziman (tirkî, erebî û farisî) dizanî bû. Ehmedê Xanî ji bona perwerdehiya zarokên kurdan medrese jî vekiriye û li wir ders daye telebeyan. Di medresa Ehmedê Xanî de dersên olî fiqih û hedîs û dersên zanistê yên weke felsefe, dîrok, wêje, erdnîgarî, stêrnasî û hwd. dihatin dayîn. Helbestvanê binavûdeng Îsmaîlê Bazîdî û gelek wêjevanên kurd di bin bandora Xanî de mane. Ehmedê Xanî di sala 1707an de li Bazîdê diçe ber rehma Xwedê û tirbeya wî li Bazîdê ye. Ramana Ehmedê Xanî Ehmedê Xanî netewperwerekî kurd bû û xwestiye ku yekitiya kurdan çê bike. Îxtîlafên di nava kurdan de ji bo wî, pirsgirekeke mezin bûye. Ji ber hindê ye ku wî di helbestên xwe de hertim qala yekitiya kurdan kiriye û li ser mijara pirsgirêka perçebûna civak û erdnîgariya Kurdistanê sekiniye û di berhema xwe de çareseriyê wisa nîşan dike; Li gor Xanî, kêmasiya kurdan ji ereb, tirk û farsan nebûye, tenê kêmasî bêrêzanî û neyekbûna kurdan e. Bi kurtasî Xanî xwestiye ku gelê kurd ji binê mêtingeha ereb, tirk û farsan rizgar bikin. Helbesteke Xanî ya li dewletiyê: Lê di berhemên Ehmedê Xanî de, nijadperestî li dijî tirk, ereb û farisan tuneye. Ji xwe di hinek helbestên xwe de bi tirkî, erebî û farisî jî nivîsiye. Berî Ehmedê Xanî helbestvanên wek Eliyê Herîrî, Baba Tahir Hemedanî , Melayê Cizîrî û Feqiyê Teyran jî bi zimanê kurdî berhemên hêja afirandine, ango Xanî ne kesê yekemîn e ku bi kurdî helbest nivîsîne, lê ferqa wî ji wan helbestvanên kurdî yên berî wî ev e ku wî doza azadiya gelê kurd wek mijara sereke daye ber xwe. Berhema wî ya menzûm "Mem û Zîn" wek sertaca wêjeya kurdî ya klasîk tê pejirandin. Ew ji bo gelê kurd bûye çavkaniyeke netewî ya giranbiha. Xanî ji bo afrandina nasnameya netewî, ji bo bilindkirina alaya yekitî û azadiya kurdan ev berhem nivîsiye. Herçend ew destan-çîrokeke evînî be jî, hozanê mezin xwestiye bi riya wê çîrokê fikr û ramanên xwe, daxwaz û pêşniyazên xwe pêkêşê gelê xwe bike. Di xebat û fikir xwe de Firdewsî ji Îraniyan, Platon ji bo yewnaniyan, Rûstavelî ji bo Gurciyan çi be Ehmedê Xanî jî ji Kurdan ew e. Gotinên ji bo wî Seîdê Nûrsî: "Ehmedê Xanî mamostê min ê manewî ye". Nurettin Turgay: "Li gor berhemên wî, xuya ye ku Ehmedê Xanî kesekî bawermend e: "Jiyana Şêx Ehmedê Xanî di nav perwerdehiyê de derbas bûye. Xanî di medreseyên ku vekiriye, li gel perwerdeya olî, perwerdeya zanistên wek felsefe, dîrok, wêje, erdnigarî û astronomî jî daye zarokan û xwendekarên xwe." Zana Farqînî: "Metaryalên kurdî yekemîn ji bo perwerdeyê, Xanî amade kiriye û ew weke stûna zimanê kurdî ye" . Mehmed Uzun: "Ehmedî Xanî, bêgûman, hosteyê ziman û edebiyatê ye. Girîngiya William Shakespeare, Miguel de Cervantes û Firdewsî ji bo ziman, edebiyat û çandên wan çi ye, girîngiya Ehmedî Xanî jî ji bo ziman, edebiyat û çanda kurdî ew e." Abdurrahman Dürre: "Dibêjin ku; di bihiştê da darekî pir bi xêr û bêr, bi bereket û pîroz heye, ku navê wê Tûba ye. Bi her alî da pej û şax daye, bi her şax û çiqil û çepelên wê yên pîroz va, fêkiyên cûr be cûrên lezîz û giranbiha hene, ku herkesên bihîştî, di her demêda dikarin her fêkîyên dilêwan bibêje û bixwaze, ji şaxên wê dara pîroz da biçînin, para xwe jê hilînin. Dema kû mirov, li şexsiyeta Xanî mêze dike, bi hêsanî dikare bibêje: Kû Xanî jî dara Tûba ya Kurdistanê ye. Pir şaxên wê yên pîroz û bi xêr û bêr jî hene, ku ne bi tenê gelê Kurdistanê, belkî hemû gelê cîhanê dikarin ji wan fêkîyên wî yên ezîz û lezîz îstîfade bikin. Ew şaxên wî yên pîroz kû ez bikarim bihejmêrim eve; helbest û wêjê tesewuf û qeder felsefe û wehdetil-wucûd millet û welatparêziye. Mamosteyê Sêyemîn Xanî Tê pejirandin ku Ehmedê Xanî di nav zanistvanên dinyayê de bi fikr û ramanên xwe mamosteyê sêyemîn e. Yê yekemîn Arîstoteles, yê dûemîn Farabî yê sêyemîn jî Ehmedê Xanî ye. Karên wî Ji bo zarokên kurdan perwerdehî bi zimanê kurdî bibînin, Medrese (Dibistan) ava kir. Hîmê zimanê kurdî avêtê. Herî pêşîn ferhenga kurdî nivîsand. Herî pêşîn bi Zimanê kurdî li ser zanista stêrnasî û erdnîgariyê pirtûk nivîsand. Ji bo yekîtîya kurdan xebitî. Herî pêşîn (perçebûna) pirsgirêka kurd aniye ser ziman û li ser fikirî û çareseriya wî rave daye. Hîmê Kurdperweriyê avêtê.(Kurdperweriya Xanî neku li ser nijadperestiyê bû, Tenê li dijî kedxwariya Kurdan bû) Berhem Ehmedê Xanî di 14 saliya xwe de dest bi nivîsandinê dike, heta dawiya temenê xwe gelek pirtûk bi zimanê kurdî nivîsand, pirtûkên wî yek a helbestan e, yek li ser stêrnasî û erdnîgariyê ye, yek li ser evîna Mem û Zînê ye, yek ji bo zarokên kurda ye ku navê Nûbihara biçûkan lê kiriye, yek li ser felsefeyê ye, yên din jî pirtûkên îslamîne. Lê tenê çend pirtûkên wî xwe gihandine destê me ên dinê wendakirî ne. Berhemên wî Berhemên wêjeyê Mem û Zîn Nûbihara Piçûkan Dîwana Helbestan Berhemên zanistê Erdê Xweda Berhemên Îslamî Eqîda Îmanê Eqîdeya Îslamê Fî Beyanî Erkanî Îslam Berhemên felsefeyê Şirên Fîlozofî Bîbliyografî Ehmedê Xanî (1995/2005). Mem û Zîn. Wergera bi tîpên latînî û kurdiya xwerû: M. Emîn Bozarslan. Deng, Stembol. Ehmedê Xanî (2010). Mem û Zîn. Şirove û bi kurdiya îro, Jan Dost. Avesta, Stembol. Ehmedê Xanî, Mem û Zîn'', [bi kurdî û bi tirkî], Kadri Yıldırım (werg.), Stenbol, Avesta, 2010, 424 r. (ISBN 978-605-5585-38-9) Çavkanî Jidayikbûn 1650 Mirin 1707 Kesên ji Bazîdê Kesên ji Agiriyê Kurdên Bakurê Kurdistanê Fîlozofên kurd Helbestvanên kurd Nivîskarên kurd Alimên kurd Stêrnasên kurd Dîroknasên kurd Fiqihnasên kurd Zanyarên kurd Wêjevanên kurd Zanyarên îslamê Fîlozofên misilman Zanyarên misilman Neteweperwerên kurd Nivîskarên zimanê kurdî Helbestvanên zimanê kurdî Kurdên sedsala 17an Kurdên sedsala 18an Kurdên Împeratoriya Osmanî

14

https://ku.wikipedia.org/wiki/Eliy%C3%AA%20Her%C3%AEr%C3%AE

Eliyê Herîrî

Eliyê Herîrî anku 'Elî Herîrî (jdb. 1009/10 Colemêrg - m. 1077/78) nivîskar û helbestvanekî klasîk ê kurd yê wexta dewleta Merwaniyan e. Jiyana Eliyê Herîrî Eliyê Herîrî bi eslê xwe ji Şemzîna e. Ew, di sala 1009 an jî 1010 Zayînî de hatiye dinyayê. Dîroka hatina wî ya dinyayê, her weha du hizir têne ser zimên. Li herêma ku lê bûye, di dema wî de bandoreke mazin ya wî hebûye. Ji ber ku ew bandora wî, bi xwe re pir pêşkevtinan jî tîne. Di wê demê de, li Kurdistanê, Merwanî serdest bûn. Merwaniyan dewleteke ku hema bêje hebûna Kurdistanê hemî xistibû nava xwe de, avakiribûn. Bi vê yekê re, di dema xwe de, wan pir pêşkevtin jî dane çêkirin. Merwanî, di dema Aliyê Merwan (jê re Abu Ali bin Merwan jî tê gotin) de, dema xwe ya zêrîn derbas dike. Di wê demê de xurt bi pêş dikeve. Eliyê Herîrî û malbata wî, di dema xwe de li herêma xwe bihêz bûn. Ew, di nav malbatê de, ji biçûkatî dest bi xwendinê dike û heta ku mezin dibe jî, xwendina baş û qanc werdigire. Bi vê yekê re êdî hêdî hêdi mezin dibe. Di wê dema wî de, pir pêşketin hene. Hin hêrîşên li ser serê Merwaniyan wan ji kal dikin. Di wê demê de, Merwanî jî li ber wan hêrişan li ber xwe didin. Merwanî, bi pişgiriya bavê Mîr Zengî bi ser dikevin. Bi saya ​serê wî, Merwanî dîsa serdestiya xwe li herêmên xwe xurt dikin. Dema wî li Şam, Cizîra Botan û Hewlêr Eliyê Herîrî jî, di wê demê de li cem rêveberiye Merwaniyan e. Di wê demê de, Şam jî di bin destê wan de ye. Şam, heya dema rêveberiya Kurdistanê ya Eyûbiyan û piştre jî di bin destê wan de dimîne. Di wê demê de, dema ku Eliyê Herîrî li cem merwaniyan bû li herêmên ku karîbû li hemiyan digere. Demekê dîçe Şamê û li Şamê jî dimîne. Bi gelek zanistên ku li wir in re rûdine û dide û distîne.Piştre ku demekê li wir dimîne, Careke din vedigere û tê Cizîra Botan. Li wir jî demekê dimîne. Dest bi pirtûka xwe ya bi navê Maqamatê dike û temam dike. Piştre ku ew pirtûka xwe bidawi dike, pirr di nav aliman de tê naskirin. Mirovên ku behsa wî dikin û navê wî ji diyaran dibine diyaran hene. Ew ji bo vê yekê Şemzînan û Cizîra Botan weke navend ji xwe re dibîne. Piştre ku ew her weha mezin tê naskirin, êdî ew bixwe, dike ku here Hewlêr û Bexdayê. Di wê heyemê de, ev herdû cih, weke du navendan bûn. Bexda, navê wê mezin bû. Hewlêr jî, ji ber ku navendeke dîrokî bû, navê wê hebû. Eliyê Herîrî, piştî ku ji Şamê vedigerê Cizîra Botan, êdî demekê li wir jî dimîne û piştre dikeve rê de û berê xwe dide Hewlêrê. Li wir demekê dimîne û bi pir zaniyarên mezin yên wê demê re rûdine û diaxive. Ew axiftinên wî her tim bala mirovan dikişîne ser xwe. Axaftinên wî ji aliyê gel ve gelek tên hezkirin.. Eliyê Herîrî, ku demekê li Hewlêrê jî dimîne, êdî dike ku xwe bigihêne Bexda yê. Piştre xwe digihêne Bexdayê. Li wir, navende Xelîfetiyê hebû. Ji ber vê yekê ji, pir alim û zanistên Îslamê ji li wir dicivîn. Ew jî di dema xwe de ku weke zaniyarekî tê naskirin, êdî weke zanistekî Îslamê jî tê naskirin. Bi vê yekê jî, navê wî mezin dibe. Wî xwest ku bi axiftinê nêzîkatiya vacê di Îslamê de bide rûnandin. Li ser vê yekê re bi pir zaniyarên dema xwe re jî dikeve niqaşên mazin de. Li Bexdayê, li navenda Xelîfe jî dikeve wan niqaşan de. Bi vê yekê re, tê gotin ku hin raxne jî li ser vê yekê lê têne girtin. Lê ew ji ya xwe nayê xwarê di wê heyamê de. Eliyê Herîrî bi vî awayî, demekê li Baxdayê dimîne. Piştre careke din vedigere Cizîra Botan û li ser demeke jiyana xwe ya dirêj li wir dibihorîne. Di wê dema jiyana xwe ya dirêj de jî, li gelek deverên Kurdistanê digere û li civata gelek mîran rûdine. Bi vê yekê re hizrên wî li her derî belav dibin. Hizrên Eliyê Herîrî ne tenê di nav Kurdan de, li herêmê bigiştî belav dibin. Ew weke zanistvanekî herêmî mezin dibe. Rêveberên mezin têne ber wî û jê aqil digirin. . Li gor rojhilatnas û kurdnasê rûs Alexander Jaba Elî Herîrî di sala 400î ya koçî (1009/1010ê zayînê) de li gundê Herîrê ku girêdayî Şemdînanê ji dayik bûye. Li gor Jaba Eliyê Herîrî yek ji kevintirîn helbestvanên kurdî ye. Eliyê Herîrî bêguman yek ji helbestvanên pêşî yê kurmancî ye. Dîsa li gor heman jêderê Eliyê Herîrî di sala 470'yî ya hicrî de (ku teqabilî 1070yê zayînî dike) rehma xwedê kiriye.Dîwana wî li Kurdistanê tê nasîn. Hinek helbestên Elî Herîrî ji aliyê rojhilatnasê alman Albert Sosin û rojhilatnasê sovyetî Margarita Borissowna Rudenko ve hatin weşandin. Eliyê Herîrî li ser temenekî 60 (şêst) salî re diçê ser dilovaniya xwe. Biqasî ku tê gotin, di 1077 wan de diçê ser dilovaniya xwe. Berhem Dîwan Maqamet Çavkanî Bîblîografî Blau, Joys; Die Wissenschaft von der kurdischen Sprache. In: Kurden Azadi, Freiheit in den Bergen, Schallaburg 1992 Balî, Awe; Antolojiya Helbestvanên Kurd, Istanbul 1992 Kurdo, Qanatê; tarîxa edebyata kurdî I, Stockholm 1983 Kurdo, Qanatê; tarîxa edebyata kurdî II, Stockholm 1985 Zinar, Zeynelabidin Nimune, Stockholm 1991 Elî Herîrî Helbestvanên kurd Jidayikbûn 1009 Mirin 1080 Fîlozofên kurd Wêjevanên kurd Nivîskarên zimanê kurdî Mirin 1079 Kurdên sedsala 11an Kesên ji Hewlêrê

16

https://ku.wikipedia.org/wiki/Feqiy%C3%AA%20Teyran

Feqiyê Teyran

Feqiyê Teyran bi navê rastî Mîr Mihemed (jdb. 1590 Colemêrg − m. 1632 Şandîs, Xîzan), yek ji fîlozof û helbestvanek zimanê kurdî ya klasîk e ku bi helbesta xwe ya Zembîlfiroş û bi nivîsandina yekemîn çîroka wêjeyî ya Şerê Dimdimê ku di salên 1609 û 1610an de qewimiye, hatiye naskirin. Di edebiyata kurdî ya klasîk de helbestvanek pêşeng e ku bi Elî Herîrî, Melayê Cizîrî, Mela Huseynê Bateyî û Ehmedê Xanî re yek ji damezrînerê kevneşopiya edebiyata kurdî ye. Li gorî hinek dîroknasan Feqiyê Teyran di sala 1590an de hatiye dinê û di sala 1632-1660an de çûye ser dilovaniya xwe. Li ser van dîrokan hêj jî niqaş hene. Ya rastî ew e ku Feqiyê Teyran di sala 1590an de hatiyê dinê û jiyaneke mezin û bi zanist berdewam kiriye. Jînenîgarî Feqiyê Teyran di sala 1590an de li gundê Miksê ji dayik bûye ku di wî demê de gundekî bi ser bajarê Colemêrgê ve bûye. Miks niha yek ji avçeyên bi ser parêzgeha Wanê ve ye. Li gorî vegotinan Feqiyê Teyran di temenekî biçûk de eleqeya wî bi xweza, ajal, bi taybetî bi çûkan re çêbûye û dest bi gotinên xweş kiriye. Feqiyê Tayran ku navê wî yê rastî Mihemedê Evdillah e ku di medreseyê de perwerde dibîne her ku mezin dibe pişta xwe dide malbata xwe ku malbateke Mîr e ku hemû derfetên malbatê yên ku malbata wî di dest wî de ye û berê xwe dide xwendin, helbest û xwezayê. Ji aliyekî ve perwerdeya xwe werdigire û ji li aliyek din ve jî dest bi gera xwe yê hawirdorê dike. Bi kurdiyek zelal û fehmbar ku gel pê diaxive, helbestan dinivîse, çîrok û destanan berhev dike û wek vebêjer tevê nava gel dibe. Ew di demeke kurt de li gelek deveran digere ku navûdengê wî digihîje welatên dûr û bi xwe jî derdikeve rêwîtiyek dûr û dirêj. Her ku diçe kîjan gund, bajarok û bajaran bi şêweya dengbêjiyê helbestan dibêje çirok û destanan dibêje, li çîrokan guhdarî dike û çîrokên nû hîn dibe. Ji ber vê yekê navekî din ê Feqiyê Teyran, Feqîyê Gerok e. Li gorî çavkaniyên nivîskî Feqiyê Teyran pêşî li medreseyên Bidlîsê xwendiye, piştre jî li Medreseya Sor a Cizîrê ku ji bo edebiyata kurdî navendek perwerdehiya girîng e, perwerdehiya xwe domandiye. Di gelek vegotin û nivîsan de behsa wê yekê tê kirin ku Feqiyê Teyran helbestvan bû. Ya rasti ew e ku ew ne tenê helbestvan ku ji xeynî helbestvaniyê ew fîlozofekî mezin jî bûye. Di dema xwe de li ser hizir pir kûr bûye û pir nivîsandiye. Herçend zêde kitêbên wî heta îro nehatibin jî lê tê texmînkirin ku wî gelek pirtûk nivîsiye. Li ser felsefe, dîroka dema xwe de û li bûyerên ku dema wî de qewimiye hizrê xwe aniye ser ziman. Navê Feqiyê Teyran a rastî wekê di çarînê de gotiye "Mihemed" (Mîr Mihemed) e. Feqî di helbestek xwe de navlêka xwe "Mîr Mihê" aniye ziman. Feqiyê Teyran bi xwe ji malbatek eşîriye. Bav û kalên wî yek ji mîrên Kurdistanê bûne. Feqiyê Teyran di dîroka wêjeya kurdî de cihekî bêhempa digire. Helbestvan, destannivîs û çîrok nivîsekî mezin e ku kurê mirekî kurd e. Berhemên wî yê nivîskî wek Şêxê Senan, Qiseya Bersiyayî û Qewla Hespê Reş e. Feqiyê Teyran perwerdeya medreseyê girtiye. Kesekî xwenda û zana ye. Di dema wi de axa Kurdistan û rojhilatê medreseyên olî hebû ne. Di van medreseyan de agahiyên olî, dersên ziman û wêjeyê hatine dayin. Bi navê “Feqî” peyva ilm û şagirtiyê ya “teyrê” ji berhema bi navê mentiq et-teyrê têt in. Ev berhema ku pir tê zanin a Feridedîn Etar e. Wateya wê, axafitina çûka ye. Feqî hem ji aliyê şêwaza helbestnivîs e, hem jî ji aliyê ramanî ve tesîr ji Feridedîn Atarî girtiye. Mewlana jî tesîr ji ferasate tesewufî ya Feridedîn Atarî girtiye. Feqî di wêjeya kurdî de helbestvanekî girîng yê ku li ser xweza, evîn û tesewûfî nivîsiye. Di nava gel de baş tê nasîn. Navê wî yê ku herî zêde tê zanîn Feqiyê Teyran e. Lê em dizanin ku di berhemên xwe de bi navên wek Feqê Tera, Feqiyê Gerok, Miskî, Xoce, Mîr Mihê, Mim û hê jî bi kar aniye. Li gorî lêkolînan, dibe ku Feqî ji malbateke mîran be û navê wî yê bi rastî Mihemed e. Tirbeya wî li navçeya Miksê ya Wanê ye. Berhem Ey Avê Av: Ji 277 malikan pêk hatiye. Di sala 1989an de bi xebata Abdulreqîb Yûsiv li çapxana "El Hewadîs" li Bexdayê hatiye çapkirin. Şêxê Sen'an: Ji aliyê xanim Margirit Rodînko ve hatiye berhev kirin û di sala 1965an de, li Moskow çap kiriye. Berhem ji 313 çarînan pêk hatiye. Bersîsê 'A'bid: Li gorî Abdulreqîb Yûsiv ev helbest ji 422 malikan pêk hatiye. Qewlê Hespê Reş Sîseban Xan Dimdim Qiseya Bersivayî Zembîlfiroş Çavkanî Bîblîografî Kovara W, 29, çiriya paşîn-kanûna pêşîn 2009, r. 36-58. (Dosyayeke Feqiyê Teyran tê da heye) Mele Xalidê Sadînî (2000). Feqiyê Teyran (jiyan, helbest û berhemên wî). Nûbihar, Stembol. Abdusamet Yigit, Feqiyê Teyran'', roman, 2009, Han, berlin. ISBN 978-3-94040997-34-0 Nivîskarên kurd Fîlozofên kurd Jidayikbûn 1590 Mirin 1632 Feqiyê Teyran Helbestvanên klasîk Wêjevanên kurd Nivîskarên zimanê kurdî Kurdên Bakurê Kurdistanê Mirin 1660 Helbestvanên kurd Kurdên sedsala 17an Kesên ji Wanê

18

https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk

Destpêk

19

https://ku.wikipedia.org/wiki/Hec%C3%AE%20Fetah%C3%AA%20Hezroy%C3%AE

Hecî Fetahê Hezroyî

Hecî Fetahê Hezroyî yek ji zana û rewşenbîrên kurd ê Sedsala 20'an e. Hecî Fetah di sala 1892an de li gundê Zuxra Hezroyê hatiye dinyayê û di 21ê Sibata 1975an de jî ku roja Înê bûye, çûye ber dilovaniya Xwedê û li goristana bajarê Hezroyê ketiye wargeha xwe ya sermedî. Fetah Hezroyî kurê Sofî Muhemmed e û bi eslê xwe ji Hezana Licê ye. Di zarûktiya xwe de dev bi xwendina olî kiriye û piştre li Medreseya Kurdî domandiye. Dema ew bûye şazdesalî, bi xalê xwe Mela Ebdulah re çûye Hecê. Ji ber vê yekê ye ku ew, bi nasnavê hecîtiyê hatiye naskirin. Çavkanî Helbestvanên kurd Mêr Jidayikbûn 1890 Mirin 1975

20

https://ku.wikipedia.org/wiki/Huner

Huner

Huner, bi awayekî estetîkî û bi şeklên (awayên) cihêreng, îfadekirina hest, raman, pêşnûma an jî spehîtiyekê (delalî) ye. Bi awayekî cihêreng şekildan û dîmendarkirina yên spehî (delal) ye. Çand Fîlm / Sînema Muzîk Şano Wêje Wênesazî Xêzik Girêdanên derve Kategoriya "Çand û Huner" a dmoz a kurdî Huner çî ye? Taybetmendiyên berhema hunerî Çand

21

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kurdistan%20%28rojname%29

Kurdistan (rojname)

Rojnameya Kurdistan, yekemîn rojnameya bi kurdî ye. Rojnameya Kurdistan di 22yê nîsana sala 1898an de, ji aliyê Miqdad Midhet Bedirxan ve li Qahîreya paytexta Misirê dest bi weşana xwe kiriye. Destpêka weşandina rojnameyê, mîna xebateke neteweyî û rewşenbîrî tê nirxandin. Roja destpêka derxistina rojnameyê îro ji aliyê hemû dezgehên kurdî û herwiha ji aliyê Hikûmeta Herêma Kurdistanê jî weke destpêka rojnamegeriya kurdî tê qebûl û pîroz kirin. Rewşa cihanê û pêdiviya rojnameyek kurdî Piştî şoreşa 1789an li Fransayê, raman û giyana netewayetî li seranserê welatên Ewropayê belav bû. Di nav demeke kin de, ev raman mîna lehiyekê li cîhanê belav bû û bêguman Împeratoriya Osmanî û gelên ku di bin desthilatdariya wan de dijiyan, mîna ereb, alban (arnawid), bulxar û tirk bi xwe jî ketine ber vê lehiyê. Piştî têkçûna Serhildana Bedirxaniyan a sala 1847an, Dewleta Osmanî malbata Bedirxaniyan sirgûnî Qahîreya paytexta Misirê dike. Mîqdad Mîdhed Bedirxan beg li wir dest ji kar û xebatên netewayetî bernade û xebatên xwe yên rewşenbîrî didomîne. Rojnamegeriya kurdî jî cara yekem bi van xebatên Mîdhed Beg û weşandina rojanameya Kurdistan, dest pê dike. Rojnameya Kurdistan û destpêka rojnamegeriya kurdî Ev rojnameya yekeme di dîroka Kurdistanê de. Her wiha, gelê kurd wê demê hem ji aliyê fîzîkî, hem ji aliyê çandî û ramanî, hem jî di warê ziman û gelek aliyên din de li hemberî êrîş, zilm û zordariya desthilatdaran têkoşîna man û nemanê dida. Taybetî û girîngiyeke din a mezin a rojnameya Kurdistanê jî ev bû ku, di demeke wiha de hate weşandin. Lewre pêdiviyeke mezin a gelê kurd bi danûstendin, nûçe, ragihandin û bi çand û hunera xwe, bi zimanê xwe hebû. Rewşenbîr û mîrê mezin ê gelê kurd Mîqdad Mîdhad Bedirxan ev valahî dît û bi ked û kespeke bêhempa ev valahî bi weşandina rojnameya Kurdistanê dagirt û pê re jî bû destpêkek, bû dîrokeke giranbiha. Mîqdad Mîdhed Bedirxan, bi xwe sedema weşandina rojnameyê wiha tîne zimên: "Li dinyayê çiqas Misilman hene di gund û bajarên hemiyan de dibistan û rojname hene. Bûyerên li dinyayê diqewimin di van rojnameyan de tên nivîsîn. Lê mixabin Kurd ji rojnameyekê bê par in û nizanin di dinyayê de çi diqewime, cîranê wan Mosqof çawa ye dê çi bike. Loma di riya Xwedê de min ev rojnama ha nivîsî. Bi îzna Xwedê Teala ji niha pê ve di her panzdeh rojan de ezê rojnameyekê binivîsim. Min navê wê kiriye Kurdistan. Di vê rojnameyê de ezê qala qenciya zanyariyê û têgihîştinê bikim; li ku derê mirov fêr dibe, li ku derê xwendingeh û dibistanên qenc hene, ezê nîşanî kurdan bidim; li ku derê çi şer dibe, dewletên mezin çi dikin, çawa şer dikin, tîcaretê çawa dikin; ezê qala hemûyan bikim." Miqdad Midhet Bedirxan di sergotara yekem a rojnameya Kurdistanê de li ser rewşa aborî û civakî ya gelê kurd jî radiweste. Zextên li ser rojnameya Kurdistan Piştî zexta Osmaniyan li ser Misirê, rojnameya Kurdistan ji neçarî gelek cih guherandin. Bedirxaniyan weşandina rojnameya Kurdistanê li hin welat û deverên Ewrûpayê, mîna Cenewre, London û Folkstonê domandin. Hejmarên 1ê ta 5an li Qahîreyê, ji ya 6an ta 9an li bajarê Cenewreya Swîsreyê, ji ya 20an ta 23yan li Qahîreyê, hejmara 24an li Londonê, ji 25an ta 29an li Folkistona Başûrê Îngilîstanê û ji hejmara 30yî ta 31ê dîsa li Cenewreyê hatine weşandin. Piştî Midhet Bedirxan Beg, Evdirehman Bedirxan Beg xwe da bin barê derxistina rojnameyê, di 47 meh û 22 rojan de, li sirgûnê di rewşeke dijwar de 31 hejmar hatine weşandin. Di 13ê nîsana 1909an rojnameya Kurdistan ji aliyê Osmaniyan ve hate girtin. Çavkanî Mehmet Emin Bozarslan, Rojnama kurdî ya pêșîn, Stockholm, Wêșanên Deng, 1991. Rojnameyên rawestandî Rojnameyên kurdî

22

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kronolojiya%20d%C3%AEroka%20Kurdistan%C3%AA

Kronolojiya dîroka Kurdistanê

Ew Gotar Kronolojiyê Kurdistanê ye. Kronolojiyeke biçûk yê Kurdistanê 1514-1900 1514 - Di dema tevgera Siltanê Osmanî Yavuz Selim ya Çaldiranê de eşîrên Sunnî yên Kurdan xudmuxtariya xwe parastin û bi hikûmeta Stenbolê ve hatne girêdan. 1639 - Kurdistan bi peymana Qesra Şîrîn di navbera împaratoriyên Osmanî û ya Îranê de hate beş kirin. 1832 - Şerê Mîr Mihemedê Rewandûzî bi Osmaniyan re. 1843-1846 Serhildana Şêx Ubeydûllahê Nehrî li hember rêveberiyên Osmanî û Îranî. 1889, 22'ê Nisan - Yekemîn rojnameya Kurdan bi navê "Kurdistan" ku ji aliyê Mithat Bedirxan ve derket li Qahîrê dest bi weşana xwe kir. 1900-1922 1908, 22'ê Sibat - Rojnameya Kurd Tewûn û Terakkî dest bi weşanê kir. 1908, 19'ê Êlûn - Cemiyeta Kurd Terakkî û Teawûn saz bû. 1913, gulan - Cemiyeta "Hêvî" ya Kurd saz bû. 1913, 19'ê Êlûn - Kovara Yekbûn dest bi weşanê kir. 1918, 10'ê Çilleya Pêşî - Cemiyeta Kurd Tealî hate damezrandin 1918, 7'ê Kasim - Kovara Jin li Stenbolê dest bi weşanê kir 1919, 19'ê gulanê - Komkujiya Pontûsan rû da. 1919, 21'ê Heziran - Kovara Jin ya heftane dest bi weşanê kir 1919, 23'ê gulanê /1920 - Tevgera Serxwebûna Kurdistan dibin rêbertiya şêx Mehmudê Berzencî de dest pê kir. 1919, Gulan - Cemiyeta Kurdistan Tealî saz bû. 1920, 10'ê gelawêjê - Peymana Sêwrê ku Kurdistan û Ermenistaneke serbixwe dixwest li dar ket. 1921, 6'ê adarê - Berxwedana Koçgirî 1922, 5/28'ê gelawêjê - Serhildana Simkoyê Şikak (Simko Axa) li Rojhelatê Kurdistan. 1922, 11'ê Haziran - Îlankirina Keyaniya Kurdistanê ji alî şêx Mehmûdê Berzencî ve. 1923-1974 1923, 24'ê tîrmehê - Peymana Lozanê; çar parçe bûna Kurdistanê. 1925 ,14'ê Sibat/31'ê Gulan - Serhildana mezin ya Kurda: Tevgera Şêx Seîdê Pîran. 1925, 16'ê Aralik - Serhildana Başûrê Kurdistanê li hember rêveberiya Ingilîzan 1925, 4'ê Eylül - Şêx Seîdê Pîran û 52 hevalên wî hatne bi darve kirin. 1926, 16'ê gulanê/17'ê Hezîran - Serhildana Agirî û komkujiya yekem ya Agiriyê 1927, 26'ê gulanê/25'ê gelawêjê - Serhildana Mutkî yê. 1927, 8/20 Êlûn - Komkujiya duyem ya Agirî yê. 1927, gelawêj - Komîteya Netewî ya Kurd Xoybûn saz bû. 1929, 22 gulanê/3'ê gelawêjê - Serhildana Zîlan. 1929 ,14/17'ê Êlûn - Komkujiya Tendûrek ê. 1930, 7/14'ê Êlûn - Sêyemîn Komkujiya Agiriyê. 1930, 21 ê Tirmehê - Serhildana Oremar. 1931, Cotmeh 1930/Gulan - Balafirên Ingilîzan Berxwedana Berzencî şikandin. 1932, 5'ê gulanê - Qanûna sûrgunê "Mecburi Iskân". 1935, Çile Pêşî - Jibo Kurdên Dêrsimê "Qanûna Tûncelî" hate derxistin. 1937, 5'ê Îlon - Serokê Serhildana dersimê Seyîd Riza hate girtin 1938, 21'ê adarê 1937/16 Êlûn - Berxwedana Dersimê û jenosid (qirkirin). 1945, gelawêj - Partiya Demokrat ya Kurdistana Îranê (Î-KDP) saz bû. 1946, 13'ê Çileya Pêşîn - Komara Kurdistan li Mahabad hate damezrandin. 1946, 16'ê gelawêjê - Partiya Demokrat ya Kurdistana Îraqê- I-KDP hate damzrandin. 1947, 17'ê Çileya Pêşîn Komara Kurdistan a Mahabadê ji aliyê rejîma Îranê ve hate rûxandin. 1947, 22'ê Sibat - "Meşa Dirêj" ya Kurdan di bin serokatiya Mele Mistefa Barzanî de. 1958, 14'ê Hezîran/27 Tîrmeh - Key Faysal ji text ket û Îraq weke " Komara hevbeş ya Kurd û Ereban" hate bi nav kirin. 1958, 7'ê Cotmehê - Mele Mistefa Barzanî kû li Sowyetê li sûrgunê bû vegeriya Îraq ê. 1961, 11'ê Êlûn - Li Kurdistana Başûr şerê çekdarî li hember rejîma Îraqê dest pê kir. 1962, 5'ê Cotmeh - Di hijmartinên nifûsê kû li Sûriyê pêk hatin de, 120 hezar Kurd weke "xerîb" hatne bi nav kirin û hemî mafên wan yê hevwelatî ji dest hate girtin. 1963, 8'ê Sibat - Li Îraq ê derba leşkerî. 1968, 17'ê Tîrmeh - Li Îraqê darbeya BAAS; Cûnta Tekrîtî. 1969, Gulan - Yekîtiyên Xwendekarên Şoreshger yên Rojhelat DDKO hate damzrandin. 1970, 11'ê adarê - Tevgera Kurdistana Başûr xweseriya xwe bi rêveberiya Îraqê da pejirandin. 1974, 11'ê adarê - Jiber ku rejîma Îraqê li gor peymana otonomiya Kurdan tev ne geriha şer û pevçûnên dijwar di navbera Kurd û hêzên dewletê de dest pê kirin. 1975-1979 1975, 5'ê adarê - Peymana Cezayîrê di navbera Iran û Îraq ê de, êrîşên hevbeş yên dijwar li hember Tevgera Kurd û belavbûna hêzên Kurd li Başûrê Kurdistan ê. 1975, Hezîran - Yekîtiya Niştimanî Kurd (YNK) saz bû. 1978, 11'ê Çile - Tevkujiya li hember Elewiyan li Mereş ê. 1978, 18'ê Gulan - Heqî Karer tê qetlkirin. 1978, 27'ê Mijdar - Partiya Karkerên Kurdistan PKK li Fîs ê hate damezrandin. 1979, 1'ê adarê - Serokê PDK ê Melle Mustafa Barzanî li Amerîka yê wefat kir. 1979, 17'ê gelawêjê - Mehabad kete destê hêzên Kurd. 1979, 5'ê Êlûn - Rejîma Xumeynî ya Îranê êrîşî Kurdan kir. 1979, Sibat - Li Îranê rejîma Şah rûxiya. 1980-1989 1980, 12'ê Çile - Di encama êrîşa Dewleta Tirk û Sûrî de li Qamişlo 15 mîlîtanên KAWA hatne qetil kirin. 1980, 23'ê Êlûn - Şerê Îraq û Îranê dest pê kir. 1980, 12'ê Êlûn - Li Tirkiyê darbeya leşkerî. 1982, 21'ê adarê - Mazlum Doğan di zîndana Amedê şehîd dikeve. 1982, 18'ê Gulanê - "Şeva çaran". Ferhat Kurtay, Eşref Anyık, Mahmut Zengîn û Necmî Öner di zîndana Amedê de xwe dişewitînin. 1983, 23'ê gulanê - Yekemîn operasyona leşkerî ya Dewleta Tirk bi pejirandina Îraqê li Başûrê Kurdistanê. 1983, 5'ê Êlûn - Li zîndana Amedê berxwedana girseyî. 1983, Sibat - Enstîtuya Kurd ya Parîsê hate damezrandin. 1984, 22'ê Cotmeh - Helbestvanê mezinî Kurd Cegerxwîn li Stockholma Swêdê wefat kir. 1984, Çileya Pêşîn - Di berxwedana li zîndana Amedê de Necmettin Büyükkaya, Yilmaz Demîr, Remzî Aytürk û di rojiya mirinê de jî Orhan Keskîn û Cemal Arat şehîd ketin. 1984, 9'ê Êlûn - Hunermendê Kurd Yilmaz Guney li Parîs ê wefat kir.. 1984, 15'ê tebaxê - Destpêka tekoşîna çekdarî a PKK bi êrîşên ser Eruh û Şemzînan 1985, 21'ê adarê - ERNK tê îlan kirin. 1986, 21'ê adarê - Hêzên dewleta Sûrî êrîş birne ser pîrozbahiyên Newrozê li şam û Qamişlo. 1986, 28'ê adarê - Egîd (Mahsum Korkmaz) şehîd dikeve. 1987, 14/15'ê Cotmeh - Konferansa Kurd ya Parîsê. 1988, 16'ê adarê - Li Helebce 5 hezar Kurd ji aliyê rejîma BAAS ve bi çekên kîmyewî hatne qetil kirin. 1988, 12'ê Gulan - Li Başûrê Kurdistan ê Berêy Netewî ku ji 8 rêxistinan pêk dihat saz bû. 1988, gelawêj - Di encama êrîşa "Enfal" de, ya ji hêla rejîma BAAS ve, bi taybetî li herêma Behdînan ji 100 hezarê bêhtir Kurd hatne qetil kirin û ewqas jî koçber bûn. 1989, 8'ê adarê - Stranbêj Mehemed Sêxo rehmet kir. 1989, 13'ê Tîrmeh - Sekreterê Partiya Demokratik a Kurdistana Îranê (Î-KDP), Dr. Abdurrahman Qasimlo, li Viyana ji aliyê ajanên rejîma Îranê ve hate şehîd kirin. 1990-1999 1990, 13/30'ê adarê - Di serî de li Cizîr û Nisêbînê, li Bakurê Kurdistanê serhildanan dest pê kir. 1991, 12'ê Nisan - Li Îraqê li bakurê paralêla 36 an xeta parastina Kurdan, "Provide Comfort" hate îlan kirin. 1991, 5'ê adarê - Serhildana Başûrê Kurdistan ê. 1991, 7/10'ê Tîrmeh - Kuştina Wedat Aydin di êşkencê de û serhildana Amed ê. 1991, 1'ê Nisan - Trajediya koçberî û penaberiyê; ji ber êrîşên hewayî yên rejîma BAAS piştî serhildana Kurdan ya Adar ê, bi sedhezaran Kurd ji ber tirsa gazên kîmyewî cih û warên xwe berdan û ber bi sînorên Îran û Tirkiyê ve çûn. 1991, 12'ê Tîrmeh - Ji bo çavdêriya "Herêma Parastî" li Îraqê, ji gellek netewan "Hêza Çakûç" hate damezrandin. 1992, 19'ê Gulan - Hilbijartinên Parlametoya Başûrê Kurdistanê. 1992, 27'ê Eylül - Sekreteri IKDP Dr. Sadik Şerefkendî û 2 endamên komîteya navendî yên partiyê li Berlîn ê ji aliyê ajanên Îranî ve hatne şehîd kirin. 1992, 4'ê Cotmeh - Li Kurdistana Başûr şer di navbera PDK, YNK û PKK de. 1992, 4'ê Cotmeh - Palementoya Netewî ya Kurdistana Başûr, Dewleta Kurd ya Federe îlan kir. 1993, 16'ê Adar - "Agirbest" a yek alî ji alî PKK ê ve û Protokolên şamê. 1993, 5'ê adarê - Parlamenterên Kurd yên DEP î, bi darbeyekê hatne girtin. 1993, 2'ê tîrmehê - Li Sêwas ê 36 rewşenbîr bi rengê şewitandinê hatne qetil kirin. 1994, 1'ê gulanê - şer di navbera PDK û YNK ê de. 1995, 20'ê adarê - Dewleta Tirk bi 35 hezar leşkerî ve kete Kurdistana Başûr. 1995, 30'ê adarê - MED-TV dest bi weşana xwe ya satelîtî kir. 1996, Êlûn - Şerê di navbera PDK û YNK ê de dijwartir bûn û li Kurdistana Başûr rêveberiya du herêmî dest pê kir. 1996, Hezîran - Kongreya HADEP ê û di êrîşeke ser Partiyê de girtina rêvebirên wê. 1998, 9'ê Cotmeh - Piştî tehdîtên Tirkiyê yên li ser Sûriyê, Serokê PKK ê Abdullah Öcalan ji Şamê derket. 1998, 12'ê Mijdar - Hatina Serokê PKK ê Abdullah Öcalan ya Italya yê û meşa Kurdan ya ber bi Romayê ve. 1998, 17'ê Êlûn - Peymana Washington kû bi hewldanên Amerîka di navbera Barzani ve Talabani de pêk hat. 1999, 15'ê Sibat - Serokê PKK ê Abdullah Öcalan radestî (teslîmî) Tirkiyê kirin. 1999, Hezîran - Kongra Netewî ya Kurdistan KNK hate damezrandin. 1999, Tîrmeh - Biryara PKK ê ya agirbesta yek alî û dem ne diyar. Ji 2000 şûnda 2000, 21'ê adarê - Li Amedê 300.000 kes Newroz pîroz kir. 2000, Êlûn - Festîvala Demokrasî, Aştî û Azadiyê ya Kurdistan ya 8 an, bi beşdariya 150.000 kesî li bajarê Koln li Elmanya li dar ket. 2001, Nisan - PKK ê li hemî cîhanê kampanya "Ez PKK yî me" da dest pê kirin. 2001, Gulan - KON-KURD ê li Ewropa kampanya "NASNAMA MIN RÛMETA MIN E" da dest pê kirin. 2001, 1'ê Êlûn - Festîvala Demokrasî, Aştî û Azadiyê ya Kurdistan ya 9 an bi şîara "NASNAMA MIN RÛMETA MIN E" hate pîroz kirin. 2003 Sermawez - KADEK hat fesih kirin, Kongra-Gel hat damezrandin. Kronolojîya dîroka modern ya Kurdistanê Li 22 nîsana 1898ê ji aliyê Mîqdad Mîdhed Bedirxan rojnameya Kurdistan (rojname) hate weşandin. Heta 1902yê vê rojnameyê jiyana xwe berdewam kir. Tîrmeha 1908ê de li Stenbolê şoreşa Jon-Tirkan (Îtihad û Teraqî) çêbû. Gelek rewşnbîrên kurd jî di nav jon-tirkan de bûn. Li dîjî vê şoreşê, dij-şoreş pêkhat. Di encamê de Jon-tirkan hemî kurd û kesên din yên li nav Îtîhad û Terakîyê de tasfîye kirin. Polîtîkayên tirkkirinê destpê kirin. Piştî şoreşa jon tirkan, cemîyeteke bi navê Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd hate ava kirin. Her wisa wek Cemîyeta Neteweyî ya Kurdan jî tê nasîn. Avakerên vê cemîyetê Emîn Alî Bedirxan, Mihemed Şerîf Paşa, Seyîd Ebdulqadir û Zilkûf Paşayê Zava bûn. Di eynî salê de Jon tirkan rê li ber van cemîyetan girt û cezaya mirina da van kesan. Di encamê de Emîn Alî Bedîrxan û Mihemed Şerîf Paşa revîn çûn Ewropayê. Li sala 1909ê de jî cemîyet hate girtin Kurê Emîn Alî Bedîrxan, Sureya Bedirxan vedigere welat û rojnameya Kurdistanê derdixe. Bila bi rojnameya Mixdad Bedîrxan ya li Misirê derxistî neyê tevlîhev kirin. Piştî şoreşê her wisa li sala 1908 cemîyeta Cemîyeta Neşrî Meerîf ya Kurd hatibû vekirin. Ew jî li sala 1909ê hate girtin ji aliyê Jon tirkan ve. Li sala 1908ê piştî şoreşê ji aliyê Ebdulrehman Bedirxan ve dibistaneke kurdî hate vekirin ku kurdên Stenbolê li vir fêrî xwendinê bikin. Ev dibistan jî li sala 1909ê ji aliyê Jon-Tirkan ve hate girtin. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina Hêvî (rêxistin) hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; Fûad Temo, Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta kemalîstan Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê Rojî Kurd (kovar) kovarek derxist. Sureya Bedirxan piştî Agirbesta Mondrosê li Misirê komîteyek bi navê Komîteya Serxwebûna Kurdistanê ava kir. Pişti agirbesta Mondrosê li Stenbolê jî Cemiyeta Tealiya Kurd hate ava kirin. Di vê cemîyetê de gelek rewşenbîr û zanayên kurd hebûn. Li sala 1908ê de li Silêmanî Şêx Seîdê Berxencî li dijî Jontirkan serhildanek da destpê kirin. Heta şerê cîhanê yê yekem dewam kir. Li sala 1909ê de serokeşîrê Eşîrên Millî her wisa serleşkerê Lîwaya Hemîdiye, Îbrahîm Paşayê Mîllî li ser navê Siltanê Osmanî ku Jontirkan ji text anîbû xwar, dest danî ser Şamê lê zêde dewam nekir. Paşî vegerî Wêranşar. Eşîra Şemmar bi alikariya Jontirkan li gel hêzên Îbrahîm Paşa şer kir û di şer de mirî. Li herêma Barzan, bi rêberiya Şêx Ebdulselamê Berzanî serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tiyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel Simkoyê Şikak hevdîtinan bike lê rêya wî tê girtin û ji aliyê hindek kesên Şikakî ve tê girtin û teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin. Li sala 1913ê li Bedlîsê ji aliyê zanayên dîndarên herêmê serhildanek hate destpê kirin. Di encamê de Şêx Salîm revî konsolxaneya Rûsan lê tirkan ew girt û darve kir. Di gelawêja 1920ê de hevpeymana Sevrê hate destnîşan kirin. Di vê peymanê de biryar hate dayîn ku Kurdistana serbixwe were ava kirin. Li sala 1927ê de Xoybûn hate damezrandin. Xebatên Xoybûnê heta şerê cîhanî yê duyem destpê kir. Di serhildana Agiriyê de jî rolek mezin lîst Li sal 1930ê de bi rêberiya Elî İhsan Paşa li çiyayê Agiriyê dewleta Kurdistanê tê ava kirin. Li sala 1937ê de li Dêrsimê bi rêberiya Seyîd Riza serhildan dijî dewleta tirkan hate destpê kirin. Li sala 1943yê de li Qelqela Wanê 33 kurdên bêçek ji aliyê dewleta tirk ve hatin gule kirin. Hemû kuştin. Binêre Lîsteya Serhildanên Kurdan Girêdanên derve http://user.tninet.se/~chq945d/kurdistan/bajar/kromoloj.htm Kronolojî Çavkanî Kronolojiya

23

https://ku.wikipedia.org/wiki/Klas%C3%AEk%C3%AAn%20kurd%C3%AE

Klasîkên kurdî

{{Ev rupel ninav hevdû nexin Klasîkên kurmancî}} Anjî dibê gerek bibin yek Meqeleya "Klasîkên me – an şahir û edîbên me ên kevin" ya Celadet Alî Bedirxan di kovara "Hawar"ê de. Em dikin qala klasîkên xwe bikin. Lê berî ewilî divêt em li bêjeya "klasîk"ê hûr bibin. Ji ber ko ev bêje bi me ne nas e. Di edebiyata miletên ewropayî de heyamek heye jê re heyama klasîkan dibêjin. Ew heyama ko tê de şahir û edîbên klasîk rabûne. Ji wan edîb û şahiran bi xwe re jî klasîk dibêjin. Ewan edîbên ha teqlîdî edîb û şahirên yewnan û latînî dikirin û li gora isûl û qeydeyên wan dinivîsandin; gelek bala xwe didan wan isûl û qeydan, yani gelek isûl û şikilperest bûn. Ji edebiyatê pê ve ji her tiştî re ko di wextê kevin de û bi islûleke bijarte hate çêkirin klasîk dibêjin. Di warê mûsîqiyê de jî klasîsm heye. Herçi bestekarên wê heyamê ne ji wan re jî klasîk dibêjin. Mîmariya klasîk jî heye. Xulase herçi fen û sinhetên ko bi wê rêzikê ve çûne ji wan re klasîk dibêjin. Gelo di edebiyatê de klasîkên kurdmancan kî ne? Ew kengê rabûne û bi paş xwe ve çi eser hiştine ? Bersiva vê pirsiyariyê ne hêsanî ye û jê re xebateke zor divêtin. Ji xwe ji eserên beriya islamiyetê hesêb tiştek ne maye. Piştî islamiyetê ji nav kurdan gelek şahir, edîb û peyayên zana rabûne, lê eserên xwe bi piranî bi erebî, bi farisî an bi tirkî nivîsandine; û ji wan milet û edebiyata wan re xizmeteke mezin kirine. Herçî şahirên tirkan ên mezin yên ko serê tirkan bilind dikin Nabî û Nefî her du jî kurdmanc in. Yên ko bi kurdmancî nivîsandine gelek hindik in û wan jî bala xwe ne daye zmên û çêtir kêfa xwe ji pirsên erebî û farisî re anîne. Digel vê hindê ev çend eserên ko pêşiyan ji me re hiştine edebiyata me a klasîk ditînin pê û di nav wan de eserine kûr û hêja hene. Ji xwe herçî folklora me ye, yanî edebiyata xelkê, di nav folklorên dinyayê de bi bijarteyî dikeve rêza pêşîn. Di rohelatê nîzing de folklora tu miletî ne gihaştiye dereca folklora me. Herçî klasîkên me, herwekî me got ev behseke dirêj û zehmet e, û jê re wextekî fireh divêt. Ev ne îşê bendekê an du bendan e. Heke îro em vê bendê dinivîsînin mexseda me ne ew e ko em li vê behsê hûr bibin û klasîkên xwe bisenifînin. Bi tenê em dixwazin vê behsê vekin; bi hêviya ko hinên din pê mijûl bibin û tiştekî tekûz bi ser xin. Di vê bendê de emê bê awerteyî qala hemî şahir û edîbên kurdmanc bikin yên ko bi kurdmancî nivîsandine. Heye ko, hinekê wan bi tenê şahirê dîwanê ne û ne klasîk in. Bila misenifê klasîkan bi wan mijûl bibe û klasîkan ji neklasîkan bibijêre; û heqê herkesî li gora hêjabûna wî bidiyê. Di vê babetê de di destên me de tu wesîqe nînin. Tiştên ko ez pê dizanim, min pirê wan ji şêxê rehmetî, Evdirehmanê Garisî bihîstine. Ji milê din di kitêba kurdîzanê ûris Eleksandr Jaba de der heqê edebiyeta kurdî hin not hene. Jaba ji melakî kurdmanc re di heqê edebiyata me de bendek da bû nivîsandin. Melayê kurdmanc, ji xêra Xwedê re, benda xwe ne bi erebî, ne bi farisî û ne jî bi tirkî, lê bi kurdmancî nivîsandiye. [Mebest ji Melayê kurdmanc Mele Mehmûdê Bazîdî ye û di wê demê de Celadet-Alî Bedir-Xanî nedizanî ka navê wî melayî çi bû. Mele Mehmûdê Bazîdî gelek destnivîs û belgeyên dî jî dane Alexander Jabayî, ravekirina Arif Zêrevanî.] Ewî melayî di benda xwe de qala tarîxa bûn û wefata her şahirî jî kiriye. Lê wer dixuye ko mela di van tarîxan de şaş e. Melê ew bêî ko bi rastiya wan bizane, ji ber xwe de û bi texmîn gotine, û li hev siwar kirine. Digel vê hindê em gotinên melayê Jaba weke xwe diguhêzînin stûnên xwe. Di benda melê de tiştine xelet hebin jî ew bend di celebê xwe de esereke yekta ye. Herweki Xanî gotiye: »Kurdmancî ye ew qeder li kar e« . Eliyê Herîrî Melayê Cizîrî Feqiyê Teyran Melayê Bate Axayê Bêdarî Ehmedê Xanî Ehmedê Nalbend Îsmaîlê Bazîdî Şerefxan Miradxan Siyehpûş Axayok Mewlana Xalidê Kurdî Mela Yehyayê Mizûrî Mele Xelîlê Sêrtî Hecî Fetahê Hezroyî Şêx Ebdurehmanê Taxî Nalî Şêx Riza Hecî Qadirê Koyî Şêx Nûredîn Birîfkanî Şêx Muhemmed Can Şêx Evdirehmanê Axtepî Şêx Eskerî Şêx Hesenê Nûranî Muhemmedê Kerbelayî Eliyê Teremaxî Mele Yûnisê Erqetînî Melayê Erwasî Çavkanî Wêje

24

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%AAbeke%20Hisab%C3%AE

Kitêbeke Hisabî

Perçeyek ji meqele “Klasîkên me – an şahir û edîbên me ên kevin” ya Celadet Bedirxan: Vê paşiyê kitêbeke kiçik ketiye destên min, Kitêbeke mewzûn. Tê de qala hisabî kirine. Ev in çend beytên wê: Neh caran neh bi xwe hesêb ke biltemam Heştê û yek in, tu bizan ya ez xulam. Heşt caran çar çend in eya şîrînbira Ew sih û dû ne herçî zêde ji te re. Heft caran pênc çend in eya tiflê piçûk Ew sih û pênc in da ko pê nebî xudûk. Şeş caran sê çend in eya sahib meqal Ew deh û heşt in tu bizan ya pîrê kal. Pênc caran pênc çend in ey mêrê çak Ew bîst û pênc in tu bizan ey canê çak. Çar caran heft çend in tu bêje vê demê Ew bîst û heşt in da tu hilnegrî xemê. Sê caran neh bo te beyan kim ya delal Ew bîst û heft in tu bizane ya heval. Du caran çar çend in min bo te kirye xet Ew heşt temam in der vê nezma pir xelet. Êk caran êk êk e bizan ya nasiha Bo feqîrê koyî bêjin fatiha. Di dawiya vê kitêbokê de bi erebî şerhek heye. Li gora vê şerhê xwedî kitêba xwe di sala 1345ê romî de nezim kiriye; berî hevdeh salan. Gelo li kû derê? Li Tirkiyê, Iraqê an Sûriyê? Klasîkên kurdî Pirtûk

26

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kongreya%20Gel%C3%AA%20Kurdistan%C3%AA

Kongreya Gelê Kurdistanê

Kongreya Gelê Kurdistanê, bi kurtasî Kongra-Gel, di sermawezê 2003'an de di kongreya xwe ya damezrandinê de li çiyayên Qendîl hat avakirin. Kongra-Gel piştî belavkirina KADEK'ê hat afirandin. Kongra-Gel rêxistinek ji kevneşopa PKK'ê ye. Kongra-Gel parlamenta Koma Civakên Kurdistanê e. Wek serokê Kongreya Gelê Kurdistanê Zübeyir Aydar hat hilbijartin. Lijneyên giştî 1.: 27.10-6.11.2003 (Civîna damezrandinê) 2.: 16.-26.4. 2004 (awarte) 3.: 4.-21.05.2005 4.: 17.-22.04.2006 (awayî) 5.: 16.-22.05.2007 (awayî) Di 5’emîn Lijneya Giştî ya Kongra-Gel ku di 16 û 22’yê gulanê de li qadên gerîla pêk hat navê Koma Komalên Kurdistanê (KKK) hat guhartin, bû Koma Civakên Kurdistanê (KCK). Binêre Bernameya Kongra-Gel Girêdanên derve Kongra-Gel Kurdish Info Rêxistin Kongre

27

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kurd

Kurd

Kurd neteweyeke îranî ye û yek ji komên etnîkî yên dîrokî ya Rojhilata Navîn e. Kurd bi piranî li ser axa Kurdistanê dijîn ku piştî hilweşandina Împeratoriya Osmanî welatê wan (Kurdistan) ji aliyê dewletên nû wekî Tirkiye, Sûrî, Iraq û Îranê ve hatiye parçekirin û hatiye parvekirin. Li derveyî Kurdistanê kurd li Anatolyaya Navîn, Xorasan û Qefqasyayê jî dijîn, herwiha diyasporayeke kurdan a mezin li welatên ewropî hene. Kurd bi zimanê kurdî ku di malbata zimanî ya hind û ewropî de ye xeber didin. Nifûsa kurdan li gorî texmînên 2015an û 2017an di navbera 30–40 milyon e. Mezintirîn nifûsa kurd (14-21 milyon kes) li Tirkiyeyê ye. Piraniya kurdan misilman in, kurdên ku bi hewramanî, kurmancî û soranî xeber didin bi piraniya xwe sunî ne û ji mezheba şafiî ne. Li herêmên Kirmaşan, Luristan û Hamedan ên Başûrê Kurdistanê kurdên şia jî hene ku bi kelhûrî an jî feylî xeber didin. Kurdên elewî li Bakurê Kurdistanê, li herêmên Dêrsim, Mereş, Meledî, Erzingan, Sêwasê hwd dijîn. Piştî Şerê Cîhanî yê Yekem hêzên hevalbend ên rojavayî bi ser ketin û di Peymana Sevrê ya 1920an de ji bo avakirina dewleteke kurdî şert dan. Lêbelê, bi Peymana Lozanê sînorên Tirkiyeya îro hatine danîn û ev soz piştî sê salan hatiye şikandin. Di encamê de li dewletên ku li ser perçeyên Kurdistanê hatine damezirandin kurd mane bê statû. Dîroka nêzîk a kurdan gelek komkujî, serhildan û pevçûnên çekdarî yên hîn jî li çar aliyê Kurdistanê berdewam in dîtin. Kurd li Iraq û Sûriyê xwediyê herêmên otonom in, pê re hereketên kurdan li seranserê Kurdistanê ji bo mafên çandî, otonomî û serxwebûnê têdikoşin. Etîmolojî Jêdera navê Kurd bi temamî ne diyar e. Toponîma bingehîn bi asûrî wekî Qardu û bi sûmerî wekî Kar-da di serdema bronzî ya navîn de hatiye qeydkirin. Peyva Qardû ya asûrî behsa devereke li jorî Dîcleyê dike, û tê texmînkirin ku Qardû bi şêweyekî xerab di erebiya klasîk de bûye Ǧûdî, û wek Cûdî dîsa ketiye kurdî jî. Nav di toponîma Corduene de dîsa tê bikaranîn. Ksenofon vî navî ji bo eşîra ku li dijî vekişîna Deh Hezaran ji nav çiyayên bakurê Mezopotamyayê re di sedsala 4an b.z. de rabûye bi kar tîne. Lêbelê nêrînên mixalif jî hene ku dibêjin navê kurd ji Qardu û Corduene nayê, lê ji Kîrtî (Cyrtaei) tê. Bêyî guhdana rehên wê yên mihtemel di toponîmiya kevnar de, dibe ku etnonîma Kurd ji têgiheke farisiya navîn a kwrt- be. Ev têgih wekî navdêreke giştî ji bo "koçer" an jî "niştecihên konan" dihat bikaranîn û bi vî awayî dikare ji bo hemî grubên îranî bi jiyaneke wisa jî were bikaranîn. Piştî fethkirina misilmanan a Îranê, ev têgih bûye etnonîmekê. Şerefxanê Bidlîsî di sedsala 16an de dibêje ku çar parçeyên "kurd" hene: kurmanc, lûr, kelhûr û goran, ku her yek ji wan bi zaravayekî cuda diaxivin. Paul Ludwig nîşan dike ku bikaranîna têgiha Kurd ji aliyê Bidlîsî ve di sedsala 16an de, bêyî guhdana ferqê zimannasiyê, dibe ku nasnameyeke etnîkî ya "kurd" a destpêkî be ku kurmanc, kelhûr û goran dike yek. Ziman Zimanê kurdan, komziman in ku gelek ziman an jî zarava tên axiftin. Kurdî ji şêwezarên sereke yên kurmancî, soranî, kurdiya başûrî, zazakî û goranî pêk tê. Roja îro Kurd xwedî alavên ragihandinê ye, bi taybetî li herêma Kurdistana Iraqa Federal; televîzyon, radyo, înternet, pirtûk, rojname û kovarên kurdî gelek hene. Li Başûrê Kurdistanê jî kurdî bûye zimanê dibistanan. Dîrok Li gorî hin pispor û dîroknasan, kurd bi Med û mediyan ve girêdayî ne, lê bi temamî ne eşkere ye. Ji mêj ve xwedî xet, nivîsandin û çandê bûne û mil bi milê neteweyên din ji bo pêşxistina çand û zanista xwe pêngav avêtine. Lê, piraniya cih û warên wî yên dîrokî ji ber derbasbûna demê û guherînên li cîhanê nemaze piştî îslamiyetê bandora ereban û dewletên wan ji holê rabûne û têk çûne. Serdema antîk Li tableteke kîl a sumerî ji hezarsala 3em qala "Axa Karda" hatiye kirin. Li vê axê "mirovên Su" yên li herêmên başûrê Gola Wanê rûniştîbûn dijîn. Têkîliyeke zimannasiyê di navbera "kurd" û "karda" de ne diyar e Lêbelê tê fikirîn ku eleqayek di navbera wan de mimkûn e. Tabletên din ên kîl bi sumerî gelên di axa karda de jiyane wek Qarduçî û Qurtî bi nav kirine. Ji aliyê etîmolojiyê ve têkîliya peyva Karda/Qardu bi têgiha Urartûyê ya bi suryankî û bi têgiha Araratê ya bi îbranî re heye. Tên gumankirin Qartî an Qartas yên ku di çiyayên bakurê Mezopotamyayê de niştecîh bûn bi îhtîmalekê pêşiyên kurdan in. Akadî di dawiya hezarsala 3em de ji aliyê koçberên herêma Qartas ve hatine erîşkirin û ew wek Gutî bi nav kirine. Wan di 2150an de Mezopotamya feth kiriye û bi 21 mîran re hikûm kiriye heta Utu-hengel mîrê sumeriyan ew têk birin. Li gorî gelek kurdan, pêşiyên wan ji medan, xelkeke îranî ya kevn, hatiye û herwiha salnameyeke ku digihîje sala 612an (di vê salê de paytexta asûran a Nînewayê ji aliyê medan ve hatiye fethkirin) ji aliye kurdan ve tê bikaranîn. Îdiaya esla kurdan a ji medan di merşa wan de jî derbas dibe: "Em xortên Med û Keyxesrew in" Lêbelê, rohilatnasê îngilîz David Neil MacKenzie û dîroknasê ermenî Garnik Asatrian li dijî têkîliya zimanê medî û kurdî derdikevin. Ji aliyê din ve kurdî wekî zimanê medî şaxeke zimanên îranî yên bakurê rojavayê pêk tîne. Hin lêkolîner kardoxên serbixwe wek pêşiyên kurdan difikirin, ên din jî kîrtiyan çêtir digirin. Lêbelê, rastî têgiha kurd herî pêşîn di sedsala 7an de di çavkaniyên erebî de tên. Destanên wek Şahname û Karnameya Erdeşêrê Babekan ên bi pehlewî, pirtûkên ji dema ewîliya îslamê, û çavkaniyên din ên îslamê nimûneyên pêşîn ên navê kurd didin. Di Karnameya Erdeşêrê Babekan de (nesîreke kurt a bi farsiya navîn) hatiye vegotin ku li dema Împeratoriya Sasaniyan Erdeşîrê Yekê li dijî kurdan û seroka wan Madîgî, şer kiriye. Tevî ku di destpêkê de têk çûye jî, Erdeşîrê Yekê di serîtewandina kurdan de bi ser ketiye. Di nameyeke Erdeşîrê Yekê ji dijminê xwe yê Erdevan V ku di heman berhemê de tê vegotin stendibû de ew jî wek kurdekî hatiye nîşandan. {{quote| <poem> Te qasê tu nikarî bicû gez kiriye, û te mirina xwe di destê xwe afirandiye, Hey kurê kurdan, di kona kurdan de hatiye mezinkirin, Kê destûr da te wê tacê deynî ser serê xwe.</poem> }} Esla kurdan a etnîkî curbicur in. Di vê demê de bikaranîna têgiha kurd bi îhtimaleke gelek mezin têgiheke civakî bû ku ji dêla komeke etnîk a eşkere ji bo koçberên îraniya bakurê rojava dihat bikaranîn. Herwiha di 360an de mîrê sasaniyan Şepûrê Duyem ji bo fethkirina bajarê Bezabdeyê (Cizîra îro) êrişî parêzgeha Romê ya Zawdexê kiriye. Bajar hatibû xurtkirin û ji aliyê sê lejyonan û gelek tîrvanên kurd ve hatibû parastin. Piştî dorpêçeke dirêj û dijwar, Şepûrê Duyem dîwar hilweşandine, bajar feth kiriye û hemû parêzvanên wî qetil kirine. Dûre wî, vî bajarê stratejîk tamîr kiriye, leşkerên xwe yên çêtirîn di bajêr de bi cih kirine. Îhtimal e ku Qadishaye, yên ji aliyê Kawadê Yekê ve di Singarayê de hatine bicihkirin, kurd bûn û wan Ebdelmesîh şêhîd perestibû. Qadishaye li dijî sasaniyan serî hilda û hemû axên farisan talan kirin. Dûre ew bi ereb û ermeniyan re beşdarî şerê sasaniyan li dijî Bîzansê bûn. Nivîseke nivîskarekî meçhûl a ji sedsala 7an jî heye ku di derheqê Mar Qardax, şehîdê xiristiyanan, de hatiye nivîsîn. Mar Qardax di sedsala 4an de di dema serdestiya Şepûrê Duyem de jiyabû, û tê gotin ku ew rastî Mar Ebdişoyê metran û şêhîd hatiye. Piştî lêpirsîna Mar Qardax û leşkerên wî di derheqê eslê Ebdişoyî de, wî gotiye dê û bavên xwe di rastiya xwe de ji gundê asûran ê bi navê Hazzayê ne lê ew hatine biderkirin, û piştre li Tamanonê, gundekî li axa kurdan ê ku tê terîfkirin li derdora Çiyayê Cûdiyê ye, niştecih bûn. Serdema navîn Çavkaniyên suryanî yên ewil ji bo kurdan Hurdanaye, Kurdanaye, Kurdaye bi kar anîne. Li gorî Mîxaîlê Mezin, hurdanaye ji erebên tayaye veqetiyabû û hewara xwe bir bo Theofîlusî, împeratorê Bîzansê. Ew herwiha qala leşkerên parsî yên ku li hêrema Qardu li dijî Musayî, serokê hurdanayeyan, di sala 841ê de şer kiribû dike. Li gorî Bar Hebreausî, mîrekî kurdanayeyan hebû û wî di sala 829an de li dijî ereban serî hilda. Mîxaîlê Mezin ew wek pagan, mirîdên mehdî û pisporên magî hesibandin. Mehdiyê wan xwe wek Îsa û Rihê pîroz bi nav kiriye. Di destpêka Serdema navîn de kurd di çavkaniyên erebî de bi awayekî belawela xuya dikin, û ev têgih hingê jî ji bo xelkekî taybet nedihat bikaranîn; şûna wê, wê têgihê nişanî eşîrên koçer ên îraniyên rojavayî dida, ku ev eşîr ji parsan cûda bû. Lê dîsa jî di Serdema navîn a bilind de nasnameya kurdan a etnikî her ku diçû dihat holê. Digel ku têgih bi awayekî civakî jî dihat bikaranîn, mirov dikare delîlên eşkere yên nasname û hevkariya kurdan a etnikî di nivîsên ji sedsala 12 û 13an de bibîne. Ji sedsala 11an û pê ve têgiha kurd bi eşkereyî wekî etnonîm tê diyarkirin û hevwatetiya wê bi kategoriya etnografîk a koçber re nîne. Teberiyî nivîsiye ku di sala 639an de Hormuzanî, generalekî sasaniyan ê ji malbateke mîrzade, li dijî dagirkerên îslamê li Xûzistanê şer kiriye, û bang li kurdan kiribû ku di wî şerî de alîkariya wî bikin. Lêbelê, ew têk çûne û ketine bin serweriya îslamê. Di sala 838an de serokekî kurd ê li Mûsilê, bi navê Mîr Ceferî, li dijî xîlafeta El-Mutasimî serî hilda, yê ku li dijî serhildanê fermandarê Îtex şandiye. Îtex di vî şerî de bi ser ket û piraniya kurdan îdam kirin.K. A. Brook. (2009). The Jews of Khazaria. Maryland: Rowman and Littlefield Publishers Inc., p. 184. Li dawiyê ereban herêmên kurdan feth kirine û hêdî hêdî piraniya kurdan anîne îslamê, û pir caran kurd di nav leşkerên xwe de bi cih kirine, yek ji wan jî Hemdaniyan in, ku endamên malbata wan ên mîrzade bi gelemperî bi kurdan re zewicîne.Kennedy (2004), pp. 266, 269. Di sala 934an de xanedana Deylamiyan a biweyhî hatiye damezrandin, û paşê jî wan piraniya Îran û Iraqa îroyîn feth kirine. Di dema serweriya vê xanedanê de Bedr ibn Hasanwaih, serokeşîr û serwerê kurd, xwe wekî yek ji giringtirîn emîrên wê demê da qebûlkirin. Di sedsalên 10-12an de çend serwerî û xanedanên kurdan hatine damezrandin, ku li Kurdistanê û deverên cîran hikûm kirine: Şedadî (951–1174) li hin deverên Ermenistan û Arrana îroyîn hikûm kiriye. Rewadî (955-1221) li hin deverên Azerbaycanê hikûm kiriye. Heseneweyhî (959–1015) li rojavayê Îranê û Mezopotamyaya jorîn hikûm kiriye. Merwanî (990–1096) li rojhilatê Anatolyayê hikûm kiriye. Enazî (990-1117) li rojavayê Îranê û Mezopotamyaya jorîn (ya paşî Heseneweyhî hatiye) hikûm kiriye. Hezarhespî (1148–1424) li başûrê rojavayê yê Îranê hikûm kiriye. Dewleta Eyûbiyan (1171-1341) li Misr, Sûriye, Mezopotamyayê jorîn û parçeyên din ên başûrê rojhilatê Anatolyayê û li Nîvgirava Erebistanê hikûm kiriye. Ji ber dagirkeriya tirkan a Anatolyayê di sedsala 11an de xanedanên kurd hilweşiyane û beşdarî xanedana selcûqiyan bûne. Piştî vê demê kurd di nav artêşên Zengiyan de gelek cih girtine. Piştî Zengiyan, bi rêveberiya Selahedînî Dewleta Eyûbiyan di sala 1171ê de hatiye damezrandin. Selahedînî ji bo fethkirina Qudisê ji destê xaçperestan di Şerê Hetînê de serokatiya misilmanan kiriye; herwiha gelek caran li dijî Heşhaşiyan jî şer kiriye. Dewleta Eyûbiyan heya sala 1341ê dom kiriye û di dagirkirina mongoliyan de têk çûye. Serdema sefewiyan Xanedana Sefewiyan, a ku di sala 1501ê de hatiye damezrandin, axên kurdan jî bi dest xistiye. Bi rastî eslê vê malbatê digihîje kurdekî bi navê Pîroz Şah Zêrînkuleh, esilzadeyekî ku di sedsala 11an de ji Kurdistanê bar kiriye Erdebîlê.Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107. Şerê Çaldiranê, ku di sala 1514an de li Parêzgeha Azerbaycana rojava ya Îranê bi dawî bûye, destpêka Şerên Osmanî-Farisî yên di navbera Sefewiya Îranê (û xanedanên Îranê yên peyhatî) û Osmaniyan de bûye. Ji bo 300 salên bê, piraniya kurdan xwe li heremên ku di dema Şerên Osmanî-Farisî de di navbera Osmanî û Îranê de gelek caran hatine dest guherandin dijîn dît. Şahê Sefewiyan Îsmaîl I (s. 1501-1524) serhildaneke êzîdiyan a ku ji sala 1506an heta 1510an dom kiriye, dawî anî. Piştî sedsalekê Şerê Dimdimê çêbû, ku Şahê Sefewiyan Ebas I (s. 1588-1629) serhildana ku bi serokê kurd Emîrxan Lepzerîn ve hatiye serokatîkirin bi serfirazî dawî aniye. Piştre gelek kurd hatine sirgûnkirin Xorasanê, ne tenê ji bo qelskirina kurdan, lê di heman demê de jî ji bo parastina sînorê rojhilatê ji dagirkirina eşîrên afganî û tirkmen. Xelkên din ên wek ermenî, gurcî û çerkez jî bi darê zorê ji aliyê Ebas I û xelefên wî ve hatine sirgûnkirin. Kurdên Xorasanê, ku hêjmara wan nêzîkê 700.000 in, hîn jî zaravayê kurdiya kurmancî bi kar tînin. Çend kurdên esilzade xizmeta Sefewiyan kiriye û di nav wan de hatine asteke baş, yek ji wan jî Şêx Elîxanê Zengenê ye, ku ji sala 1669an heta 1689an wek wezîrê mezin ê şah Suleyman I (s. 1666–1694) xebitiye. Ji ber hewldanên wî yên ji bo reformkirina aboriya Îranê, di dîroknivîsiya modern de jê re "Sefewî Emîr Kebîr" tê gotin. Herwiha kurê wî, Şahqulîxanê Zengenê jî ji sala 1707an heta 1716an wek wezîrê mezin xizmet kiriye. Siyasetmedarekî kurd ê din, Genc Elîxan, hevalekî nêzîk ê Ebas I bû, û di parêzgehên têvel de walîtî kiriye û ji bo xizmeta wî ya dilsoz dihat zanîn. Serdema zend Piştî hilweşîna Sefewiyan, Îran ketiye bin destê Împeratoriya Efşarî ku di dema xwe ya zêrîn de ji aliyê Nadir Şah ve hatiye hikûmkirin. Piştî mirina Nadîr Şah, Îran ketiye nav şerekî navxweyî, gelek serok hewl dane ku desthilata wî welatî bigirin. Di dawiyê de Kerîmxanê Zend, generalekî lekî yê eşîra Zend, desthilatê bi dest xistiye. Hingê di serdema Kerîmxanî de welat dewlemend bûye; huner pêş ve çûye, û têkiliyên navneteweyî jî hatine xurtkirin. Kerîmxan wekî serokekî ku bi xelkê xwe re eleqedar bûye hatiye vegotin û sernavê Wekilê Xelkê lê hatiye kirin. Piştî Şerê Osmanî-Îranî (1775-76) Kerîmxan karibûye ji bo çend salan desthilatê Besreyê di Iraqa Osmaniyan de bigire.Dionisius A. Agius, In the Wake of the Dhow: The Arabian Gulf and Oman, (Ithaca Press, 2010), 15. Serdema osmaniyan Piştî ku Sultan Selîmê Yekê di Şerê Çaldiranê ya 1514an de Şah Îsmaîlî têk bir û Ermenistana Rojava û Kurdistanê îlheq kirin, îdarekirina deverên fetihkirî sparte dîroknasê kurd Îdrîsê Bidlîsî. Wî ev dever li sancaqan dabeş kir, û bêyî ku midaxeleyî prensîba werasetê bike, serokeşîran wek walî tayîn kirin. Wî axên di navbera Erzîrom û Êrîvanê de yên ku ji derbasbûna Tîmûrî ve wêran mabû, bi kurdên Hekarî û Botanê bi cih kir. Ji Peymana Amasyayê heta nîvê yekem ê sedsala 19an, gelek caran osmanî û xanedanên îranî (sefewî, efşarî, qacarî) yên cîran ji bo çend deverên axa kurdan şer kir. Di destpêka sedsala 19an de siyaseta navendîparêziyê ya osmaniyan kêmkirina desthilatdariya mîrektiyan armanc kir, ku rasterast tesîr li mîrên kurdan kir. Piştî ku di sala 1847an de li dijî osmaniyan ji bo parastina pêkhateyên heyî yên mîrektiyên kurdan serhildanek da destpêkirin, Bedirxan Beg mîrê dawîn ê Mîrektiya Cizîra Botan bû. Her çend serhildana wî weke serhildaneke neteweperestî neyê binavkirin jî, zarokên wî di sedsala pêş de di derketin û pêşvebirina neteweperweriya kurdî de roleke giring lîstin. Yekem tevgera neteweperweriyê ya kurdî ya modern di sala 1880an de bi serhildana Şêx Ubeydullahê Nehrî, ku serokê malbateke bihêz a Şemdînanê bû, derket holê. Şêx Ubeydullah daxwaza otonomiya siyasî yan jî serxwebûna kurdan a temamî û herwiha naskirina dewleta Kurdistanê bêyî mixadeleyên Tirkiye yan otorîteyên farisî dikir. Serhildana li dijî Îrana qacarî û Împeratoriya Osmanî di dawiyê de ji aliyê osmaniyan ve hatiye tepisandin û Şêx Ubeydullah tevî navdarên din sirgûnî Stembolê kirin. Neteweperweriya kurd a sedsala 20an Piştî Şerê Cîhanî yê Yekem bi hilweşandina Împeratoriya Osmanî, ya ku bi riya serkutkirina tevgerên kurdan ên serxwebûnê, di dîrokê de bi awayekî serketî kurd entegre kiribû (lê asîmîle nekiribû), neteweperweriya kurd derket holê. Serhildan car bi car çêdibûn lê tenê piştî serhildana Şêx Ubeydullahî di sala 1880an de kurdan daxwazên neteweyî kirin. Siltanê Osmanî Ebdulhemîdê Duyem () bi kampanyayeke entegrasyonê bersiv da, ku bi teklîfên meqemên biprestîj di hikûmeta xwe de ji bo bihêzkirina desthilatdariya osmanî mixalîfên kurd ên navdar wezîfedar kirin. Dema dilsoziya Alayên Hemîdiyeyê yên kurd di Şerê Cîhanî yê Yekem de li ber çavan tên girtin, xuya ye ku stratejiya Ebdûlhemîdî serketî bû. Tevgera neteweperwer a kurd a ku piştî Şerê Cîhanî yê Yekem û dawiya Împeratoriya Osmanî di sala 1922an de derket holê, bi giranî bertek nîşanî li hember guherînên di komara nû ya Tirkiyeyê de da. Di serî de li hember laîkbûna radîkal, navendîkirina desthilatdariyê, û neteweperweriya tirk a berbelav. Serokê nexweşxaneyeke mîsyoneran li Rihayê Jakob Künzler paqijkirina etnîkî ya mezin a hem ermenî û hem jî kurdan ji aliyê Jon tirkan ve belge kir. Li ser sirgûnkirina kurdên Erzîrom û Bidlîsê di zivistana sala 1916an de gelek agahî daye. Digotin kurd dê bibin insûrên kavilker û dê di şer de aliyê Rûsyayê bigirin. Ji bo jiholêrakirina vê metirsiyê, Jon tirkan ji herêmên Djabachdjur, Palu, Mûş, Erzirom û Bedlîsê dest bi sirgûneke mezin a kurdan kirin. Jon tirkan mecbûr kir ku nêzîkî 300.000 kurd berê xwe bidin Rihayê li başûr û piştre ji wir jî ber bi Eynteb û Mereşê li rojaveyê. Di havîna 1917an de kurd hatin koçkirin Qonyeyê li Anatolyaya Navîn. Bi saya van tedbîran, serokên Jon tirkan dixwestin ku bi sirgûnkirina kurdan ji axa bav û kalên wan û bi belavkirina wan di nav parçeyên biçûk ên civakên sirgûnî de têsîra siyasî ya kurdan qels bikin. Heta dawiya Şerê Cîhanî yê Yekem, bi qasî 700.000 Kurd bi darê zorê hatin sirgûnkirin û hema hema nîvê sirgûnan mirin. Çand û huner Zargotin û Mîtolojî Kurd xwedî kevneşopiyeke zargotinê ya dewlemend in, ku heta van demên dawiyê bi piranî bi axaftin an jî kilaman ji nifşekê derbasî yê din bûye. Her çend e ku hin çîrokên nivîskarên kurd li seranserê Kurdistanê baş dihat zanîn; piraniya çîrokên hatine vegotin tenê di sedsala 20an û 21ê de hatine nivîsîn. Tê bawerkirin piraniya wan ji sedsalan gihiştine heta îro. Armanc û şêwaza wan curbicur in, di nav zargotina kurdan de mirov dikare çîrokên di derbarê xweza, heywanên antropomorfîk, evîn, lehengên baş û yên xirab, afirandiyên mîtolojîk û jiyana rojane de bibîne. Mirov dikare di çandên din de jî hin ji van lehengên mîtolojîk mîna Sîmir, Şahmaran û Kawayê Hesinkar bibîne, nexasim di mîtolojiya îranî de. Herwiha hin çîrok tenê li ser şahiyê ye, û hinên din jî li ser perwerde û dîn in. Dibe ku hêmana herî tê dubarekirin rovî be, ew bi fêlbazî û jîrîtiya xwe bi ser hemû cureyên kêm hişmend dikeve, her wiha bi gelemperî di dawiyê de têk diçe. Mijareke din a gelemper di zargotina kurdan de jî eslê eşîran e. Çîrokbêj li pêşberî temaşevanên ku carinan bi tevahiya gundekî pêk tê, çîrokên xwe pêşkêş dikin. Mirovên ji derveyî herêmê ji bo guhdarîkirina çîrokan rêwîtiyê dikin û çîrokbêj bixwe diçin gundên din da ku çîrokên xwe belav bikin. Ev çîrok bi taybetî di zivistanê de geş dibin ji ber ku bi evarî mirov di hindurê malê de dimînin û peydakirina şahiyê hingê dijwar e. Ev çîrok bi komên kurd ên heterojen re li hev tên û digel ku hin çîrok û hêman bi gelemperî li seranserê Kurdistanê tên dîtin, yên din jî xweserî herêmekê ne û girêdayî bi herêm, dîn û zaravaya xwe ve ne. Dibe ku nimûneya vê ya herî baş cihûyên kurd ên Zaxoyê bin; li hemberî çîrokbêjên wan ên jêhatî li hemû deveran ji ber kevneşopiyeke devkî ya bêhempa rêz tê girtin. Nimûneyên din jî mîtolojiya êzîdiyan, û çîrokên kurdên Dêrsimê ne, ku di bin bandora ermeniyan de mane. Piştî derbeya leşkerî ya 1980an li Tirkiyeyê di dema qedexekirina zimanê kurdî de dengê dengbêj û çîrokbêjan hatiye birîn, û gelek çîrok ketine talûkeya tinnebûnê. Di sala 1991ê de qedexeya zimên hatiye rakirin, lê dîsa jî çîrokbêjiya kevneşopî tesîreke neyînî ji gelek televîzyon û radyoyan girtiye. Lêbelê, hin nivîskaran di parastina van çîrokan de gavên mezin avêtine. Deq Herçend îslama sunnî destûra deqên mayinde nede jî, xemilandina laşên bi deqan di nav kurdan de berbelav e ji ber vê hindê tê texmînkirin van deqên kevneşopî ji demên berî îslamê mane. Hibira deqan bi tevlîkirina şîrê jineke nû keçik aniye, kezeba heywanan, tenî û hin tiştên din tê çekirin. Deq li ser çerm bi bikaranîna derziyan tê nexşandin û binê çerm tê qulkirin. Mane û armancên deqan curbicur in, nimûne; parastina li dijî xirabî an nexweşiyê, nîşana bedewiyê û girêdana eşîrê... Sembolîzma dînî jî di nava deqên kurd ên kevneşopî û modern de berbelav e. Deq ji laşê mêran zêdetir li ser laşê jinan tê dîtin, û bi gelemperî li ser ling, çene, enî û derên laş ên din tê nexşandin. Populerbûna kevneşopiya deqên mayinde di nav nifşên kurdan ên nû de pir kêm bûye. Lêbelê deqên modern zêdetir dibin, û deqên demkî hê jî mîna rêzgiriya çandê di rojên giring (wekî şevê hinnê) de tên lêkirin. Avahîsazî Gundên kurdan ên kevneşopî xwedan xaniyên hêsan in, ji herriyê tê çêkirin. Bi gelemperî, banên malan rast û textîn in. Heke gund li ser çiyayê hatibe avakirin, banê xeniyekî dibe hewşa xaniyê bilindtir. Lêbelê xaniyên bi banên wek kewara mêşan mîna yên li Herranê jî hene. Bi sedsalan gelek avahîsaziyên kurd ên nuwaze bi şêwazên curbicur hatine avakirin. Kurdistan bi nimûneyên avahîsaziyê yên kevnar ji Îran, Roma, Grek û Semîtîk serbilind e, ku yên herî navdar Bêstûn û Taqê Bostan li Kirmaşanê, Textê Silêman li nêzîkê Tekabê, Çiyayê Nemrûdê li nêzî Semsûrê û Kelehên Hewlêr û Amedê ne. Yekem nimûneyên avahîsaziyên kurd ên rastîn, yên ku heta niha gihiştine, di sedsala 11an de hatine avakirin. Nimûneyên herî kevn ji Pira Dehderî ya Merwaniyan li Amedê, Mizgefta Menûçêhr ya Şedadiyan li Aniyê, û Kelha Kurd a li nêzîkê Himsê pêk tên. Di sedsalên 12 û 13an de Dewleta Eyûbî di bandora pêşiyê wan ê Fatimî, û reqîbê wan ê Xaçparêzan de gelek avahî li seranserê Rojhilata Navîn ava kirine û her wiha teknîkên xwe jî pêş ve xistine. Jinên malbata Eyûbî di parastina avahiyên nû de roleke giring girtine. Berhemên herî navdar ên Eyûbî Mizgefta Xelîl el-Rehman, ya ku Gola el-Rehman a li Rihayê dorpêç dike, Kelha Qahîreyê û piraniya beşên Kelha Helebê ne. Beşa giring a din ji mîrasa avahîsaziyê ya kurd bi banê xwe yê konîk a orîjînal herêmê hecê yê ezîdiyan Lalîş e, ku ji dawiya sedsala 12an/destpêka 13an heta niha gihaştiye. Di serdemên li pey de jî, serokên kurd û dewlet û mîrîtiyên wan li dinyayê şopa xwe bi forma mizgeft, kelh û bircan hiştine. Hin ji wan xirab bûne, hinek din jî bi armanca mîrasa kurd a çandî jiholêrakirinê hatine hilweşandin wekî nimûne Birca Belek ya mîrîtiya Botanê ye. Nimûneyên navdar Kela Xoşabê ji sedsala 17an, Kela Şerwanê ya ji destpêka sedsala 18an, û Pira Dêrîn a Elwen li Xaneqînê ji sedsala 19an. Ya herî navdar Qesra Îshaq Paşa li Bazîdê ye, ku ev avahî bi bandorên mezin ji her du kevneşopên mîmariya anatolî û îranî hatiye avakirin. Avakirina Qesrê di sala 1685an de bi serokatiya Çolak Ebdî Paşa, begekî împeratoriya osmanî, dest pê kiribû û avahî di sala 1784an de ji aliyê neviyê wî, Îsheq Paşa ve hatiye xilaskirin.Institut kurde de Paris (2011) 'THE RESTORATION OF ISHAQ PASHA'S PALACE WILL BE COMPLETED IN 2013'. Retrieved 7 July 2013. Bi qasî 100 odeyên di nav de mizgeft, odeyên xwaringehê û zîndanan pêk tê û bi şekirinên hêja hatine xemilandin, ev Qesr xwedî nasnameyekê ye ku yek ji baştirîn nimûneya avahîsaziya serdema osmaniyan û ya Anatolyayê ye. Di salên dawî de, Hikûmeta Herêma Kurdistanê çend avahiyên dîrokî wek Kela Hewlêrê û Mînareya Mudhafaria nû kiriye. Wêjeya kurdî Pêjgeha kurd Muzîka kurdî Civak û jiyana kurdan Jiyan Kurdistan ji ber ku cihekî çiyayî ye, daristanên wê pir in û heta ku dilê mirov bixwaze tavgeh, çem û rûbarên wê jî hene. Ligel van jî ji bo çandiniyê jî gelekî bikêr e. Ev gişt bûne sedema vê yekê ku kurd berê xwe bidin çandinî û ajeldariyê (sewaldariyê) û debara xwe bi vê yekê bikin. Ya ku diyar e, ji ber ajeldariyê jiyaneke neteweya kurdan a koçber hebûye û her tim çûne zozanan. Jiyana wan li ser pişta çarsiman bûye û li ku cihekî xweş dîtine li wir danîne û maweyekê li wir mane. Ji sewalên xwe havilên qenc girtine û ji hiriya wan ji xwe re cil û ber, kepenek, gore û hwd çêkirine. Ji şîrê wan ji xwe re penîr, mast, rûn û hwd girtine. Her karê ku ji destê wan hatiye kirine û hêdî hêdî berhemên xwe ji bo nifşên piştî xwe bi cih hêlane. Ji bo ku jiyaneke neteweya kurdan a ajeldarî hebûye, diyar e ku di destpêkê de li çiyayan jiyaye. Ji bo xwedîkirina sewalên xwe li rastî gelek kend û kospan hatiye û ji bo parastina sewalên xwe canê xwe avêtiye xetereyê. Li dijî dijmin, neyar û ajalan şer kiriye. Ji ber van sedeman kurd di pile û payeya yekem de netirs (bi xêret), wêrek û dilêr bûye. Her wisa şerker e û di tu şert û mercan de natirse. Piştî ku gelê kurd li deşt û çiyayan bi vî rengî jiyaye, hêdî hêdî li hin cihan stiriye ûniştecih bûye. ligel çandiniyê sewalvanî jî kiriye. Lewre mijûlî avedaniyê bûye û ligel vê yekê jî fêrî xet û nivîsînê bûye. Hêdî hêdî mil bi milê neteweyên din ên ariyayî ji bo pêşxistina çand û wêjeya xwe hewl daye û têkoşiyaye û kemiliye. Ely Bannister Soane ku yek ji rojhilatnasan e, di geştnameya xwe de dibêje: "Kurd zor camêr, wêrek û netirs in, pir ji nêçîr û yariyan hez dikin. Ew dixwazin li deşt û çiyan bijîn. Ji bindestî û koletiyê hez nakin û jê aciz in. Gotina wan yek e. Gelekî cesûr û jêrek in. Zû fêrî ziman, kar û pîşeyan dibin. Gelekî jiax û niştimana xwe hez dikin û xwe li serî didin kuştin. Kurd gelekî bexşende, dilovan, dilêr, camêr, lêbor, mêvandar û mêvanperwer in. Di nav kurdan de jin xwedî payeyeke berz in û zilamê kurdan gelekî rêz û hurmetê dide jiyana xwe. Di pêkanîna karekî de jê dipirse,. Jin jî mil bi milê zilaman dixebitin. di cotkirin, ajeldarî, maldarî, zarokxwedîkirin û xermanê de mil bi milê zilamê xwe dixebite. Jina kurd gelek bi namûs û damenpak e ku dawa wê pîs bibe jî wê dikujin. Keç bi dilê xwe dizewice. Dildarî reşbelek (cergûbez: di govendê de destênhevgirtina jin û mêran) di nava kurdan de bi nav û deng e û hemû ji şahî, dawet û govendê hez dikin. Ew vê yekê nîşan didin ku kurd diltêr, rûxweş, bi hiş, zana û wêrek in." Eşîr Civaka Kurdan bi giştî jî eşîran pêk tê. Her çend li bajaran eşîrparêzî kêmbûye jî, hîn li gund û bajarên biçûk eşîrparêzî dewam dike. Ji bo ku mirov civaka kurdan baş nas bike, naskirina eşîrên kurd gelek girîng e. Di dîrokê de jî kurd gelek caran ne wek milet, eşîr eşîr şer dikirin. Jixwe ew tesîra eşîrbûnê di dîrokê de heta niha berdewam dike. Wextê ku Kurdistan bûye çar parçe, her eşîrê piştgiriya dewletekê dikir. Di rastiyê de jî ev pêngavên eşîrtî kurd kirin çar parçe. Di bin vê gotarê de em ê eşîrên kurd binasin. Hindek eşîrên sereke; Eşîra Hemawend: Ev eşîr niştecihên navçeya Çemçemalin bi taybetî jî li herêma Bazyan in. Her wisa li Rojhilatê Kurdistanê jî dijîn. Di sedsala 19ê de ev eşîr gelek caran dibû sedema şerê Osmaniyan û Îraniyan. Wî wextî serokê vê eşîrê Ciwanmîr Axa bû. Her wisa wek Cewamîr, Jwamêr jî dihate nasîn. Hêjayî gotinê ye ku Şêx Mehmûd Berzencî li gel vê eşîrê xizmanî kiribû û di gelek şeran de alîkariya Şêx Mehmûd kirine. Dîn Neteweya kurdan di her serdemê de li ser ayîn û baweriyekê bûne. Wekî hemû neteweyên din ên ariyayî di şefeqa dîrokê de baweriya kurdan jî bi Xwedê hebûye û ew perestine. Her wiha bi perestina heyv, roj, stêrk, agir, av, ba, birûsk û tiştên bi vî rengî mijûl kirine. Wan di destpêkê de laşên miriyên xwe binax nekirine. Wan laşên miriyên xwe danîne ser latekî lûtkeyan da ku laşxwir wan bixwin. Bi vî awayî wan xwestiye ku dîsa bikevin nava laşê giyaneweran. Lê paşê ev rêbaz ji holê rakirine û laşê miriyên xwe pêçane û li çiyayan di bin axê de veşartine. Kurd û zerdeştîtî Paşê ji malbata Espîtmanî ya Medyayê kesekî bi navê Zerdeşt peyda bûye û bangî gel kiriye ku Xwedayê tek û teniya biparêzin û baweriyê pê bînin. Gel jî bawerî bi wî aniye û ayîna wî qebûl kiriye. Rêz û rêçikên wî bi kar anîne. Kurd û Îslam Piştî ku ola Îslamê li Kurdistanê belav bû piraniya neteweya kurdan bawerî pê anî û bûne Misilman. Şûn û warê kurdan Ew şûn û warê ku kurd lê dijîn jê re dibêjin Kurdistan. Di pirtûka Dairetûl Mearifail Îslamî de tê gotin ku Kurdistan parçe-erdekî biçûk e ku ketiye başûrê Rojhilat. Ew ji Loristanê dest pê dike heta meletî dirêj dibe û diçe bakurê Rojava. Dr. Mihemed Muîn dibêje: "Kurdistan parçe-erdek e ku ketiye Asyaya Rojava û di navbera dewletên Îran, Iraq, Tirkiye, Sûriye û Rûsyayê de hatiye parçekirin. Çiqas ku dilê te bixwaze dewlemend e. Xezîneyên wekî av, petrol, sifir (mis), hesin, cîwe (ciwa) zêde tê de heye. Gotina Kurdistan di zimanê selçûqiyan de bi nav û deng bûye. "Hemdulah Mestûfî' ev bajar wekî bajarên Kurdistanê bi êv kirine: Alanî, Elîşter, Behar, Xeftiyan, Derbendî Tacxatûn, Derbendî Zengî, Dibîl, Dînewer, Sultan Avay, Şarezûr, Kengwer, Qirmîsîn, Kirind û Xoşan, Maydeşt, Hersîn û Westam." Niştecihên kurd li parêzgehên Kurdistanê (1985) Malbata kurdan Galerî Mijarên têkildar Newroz Hevexştre Medan Arşakiyan Pehlewan Kardox Kurtiyan Kîrtiyan Loloyan Çevengên kurdan ên neteweyî Lîsteya xanedan û dewletên kurdan Çavkanî Bîbliyografî Sidîq Borekeyî (Sefîzade), Mêjûyî Wêjeyî Kurdî, Tebrîz, 1951. Martin van Bruinessen, Agha, Shaikh and State, London, 1992. Cegerxwîn, Dîroka Kurdistanê, cild 1, Stockholm, 1985. Prof. Katrak, Zimanê Zerdeşt. Tehran, 1966. Chris Kutschera, Le mouvement national kurde, Paris, 1979. Davis McDowall, A Modern History of the Kurds, London-New York, 1996. Vladimir Minorsky, Kürtler, Koral Yayınları, Stenbol, 1992. Basil Nikitin, Les Kurdes: Étude sociologique et historique, Parîs, 1956. (Wergera tirkî: Kürtler. Weşanên Deng, Stenbol 1991). Baba Merdûx Rûhanî, Tarîxê Meşahîrê Kurd, Tehran, 1952. Elaeddîn Secadî, Mêjûyî Edebî Kurd, Bexda, 1056. Etem Xemgîn, Dîroka Kurdistanê, cild 1, Koln, 1992. Muhemmed Emîn Zekî, Dîroka Kurd û Kurdistanê'', Bexda, 1931. Mele Mehmûdê Bazîdî, 'Edetên Kurdan Girêdanên derve Gelê Kurdistanê Kurd Neteweyên îranî Neteweyên Asyayê

35

https://ku.wikipedia.org/wiki/Maf%C3%AAn%20mirovan

Mafên mirovan

Mafên mirovan, qaîde yan jî mormên exlaqî ne ku ji bo hinek pîvanên tevgera mirovan û bi rêkûpêk di qanûnên herêmî û navneteweyî de têne parastin. Qaîdeyên mafên mirovan bi gelemperî wekî ku nayê guhertin tê pênaskirin. Mafên bingehîn ên mirovan e "ku mirov bi tenê ji ber ku ew mirovek e" û ku ferqa temen, koka etnîkî, cih, ziman, ol, etnîsîte û her rewşek din be. Maf di asta gerdûnîbûnê de li her derê û her dem têne bikaranîn û di wateya ku ji bo her kesî yek in û wekhevîne, têne bikaranîn. Maf wekî ku hewceyê hestiyariyê û serweriya qanûnê hewce dikin û mecbûrî li ser mirovan ferz dikin ku rêzê li mafên mirovan ên kesên din bigirin û bi giştî tê dîtin ku divê ew neyên girtin ji bilî ku di encama pêvajoyek rast de li ser bingeha mercên taybetî. Hizra mafên mirovan ji têgeha felsefî a mafên xweriskî hatiye. Hindek bawerin ko ji xwe mafên mirovan û mafên xweriskî her yek in û çi cidadî di navbera wan da nîne, lê hidek jî bi awayekê eşkira cidatiyê diêxin nav wan da. Her wekî di Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan da hatî, têgeha mafan li ser kerameta gewherîn a mirovan hatiye avakirin. Hebûn, rewayî û naveroka mafên mirovan hêşta jî cihê gengeşeyên gerim ên siyasî, felsefî û civakî ye. Bi awayekê qanûnî, mafên mirovan di qanûna navneteweyî û di peymanan da û paştir jî di qanûnên navxweyî a hatine diyarkirin. Bi ser vê ra jî, carina mafên mirovan ji astê qanûnî derbaz dibit û awayê têgeheka exlaqî werdigirit û dibit binaxeyê hemî têkhiliyên mirovan bi hevdu ra. Dîrok Her gelên gelên kevnar bi heman awayê ku mirov îro li ser mafên mirovan ên gerdûnî nafikirîn, têgeha mafên mirovan di serdemên kevnar û pêş-modern de hebû. Pêşengê rastîn ê axaftinên mafên mirovan têgeha mafên xwezayî bû ku wekî beşek ji kevneşopiya hiqûqa xwezayî ya serdema navîn xuya bûye ku di dema Ronakbîriya Ewropî de girîng bû. Ji vê bingehê, argumanên mafên mirovan ên nûjen di nîvê paşîn a sedsala 20an de derketine holê. Magna Carta peymanek îngilîzî ye ku bi eslê xwe di 1215an de hatiye derxistin ku bandor li pêşkevtina qanûnên hevpar û gelek belgeyên destûrî yên paşîn ên têkildarî mafên mirovan, wek Qanûna Mafên Mirovan a 1689an, Destûra Bingehîn a Dewletên Yekbûyî yên sala 1789an û Qanûna Dewletên Yekbûyî yên sala 1791an kiriye. Feylesofê Îngilîzî yê sedsala 17an John Locke, di berhema xwe de mafên xwezayî nirxandiye, wan wekî "jiyan, azadî û milk (milkî)" bi nav kir û destnîşan kiriye ku ev mafên bingehîn di peymanên civakî de nayên radest kirin. Danezana gerdûnî ya mafên mirovan Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan (UDHR) danezanek ne-girêdayî ye ku di sala 1948an de ji hêla Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî ve hatiye pejirandin ku beşek ji bo bersivdana bûyerên Şerê Cîhanê yê Duyemîn e. UDHR ji dewletên endam daxwaz dike ku gelek mafên mirovî, sivîl, aborî û civakî bi pêş bixin û destnîşan dike ku ev maf beşek in ji "bingeha azadî, dadmendî û aştiya cîhanê" ye. Daxuyanî yekem hewldana qanûnî ya navneteweyî bû ji bo sînordarkirina reftarên dewletan û piştrastkirina ku ew erkên xwe li hember welatiyên xwe li gorî modela dualîtiya maf-erk pêk tînin. ...pejirandina rûmeta cewherî û mafên wekhev û nenas ên hemû endamên malbata mirovan bingeha azadî, dad û aştiya cîhanê ye. (Pêşgotina danezana gerdûnî ya mafên mirovan 1948) Bi seroka Eleanor Roosevelt ku di sala 1947an de dest bi nîqaşkirina Qanûnek Mafên Navneteweyî kir, UDHR ji hêla endamên Komîsyona Mafên Mirovan ve hate damezrandin. Endamên komîsyonê di cih de li ser awayê qanûnek weha ya mafan û gelo, yan çawa were bicîhanîn li hev nekir. Komîsyonê dest bi çarçoweya UDHR û peymanên pê re kir. Profesorê hiqûqê yê Kanadayî John Humprey û parêzerê Fransî René Cassin bi rêzê berpirsiyarê piraniya lêkolînên navneteweyî û avahiya belgeyê bûn ku li vir şirovekirên madeyên deklerasyonê û prensîba giştî ya pêşgotinê bûn. Belge ji aliyê Cassin ve hatiye amadekirin da ku di her du bendên yekem de prensîbên bingehîn ên rûmet, azadî, wekhevî û biratiyê bihewîne, li dûv wê jî mafên kesane bi awayekî serkevtî hatine bicihkirin ku tê de mafên kesan li hember hev û bi koman re; mafên giyanî, giştî û siyasî û mafên aborî, civakî û çandî hebûn. Di sê bendên dawîn de, li gorî Cassin, mafan di çarçoveya sînor, erk û nîzama civakî û siyasî ya ku tê de têne bicihanîn de cih digire. Humphrey û Cassin xwestin ku mafên di UDHR de bi hinek awayan bi qanûnî bêne bicîh kirin, wekî ku di benda sêyemîn a pêşgotinê de hatiye diyar kirin: Ji ber ku ger mirov neçar bimîne ku wekî çareya dawî serî li serîhildana li dijî mêtingerî û mêtingeriyê bide, pêdivî ye ku mafên mirovan bi qanûnê bêne parastin. (Pêşgotina danezana gerdûnî ya mafên mirovan 1948) Çavkanî Girêdanên Derve Mafên mirovan - Rûsya Civak Çand Mafên mirovan Têkiliyên navneteweyî Felsefeya dadweriyê Siyaset

36

https://ku.wikipedia.org/wiki/Melay%C3%AA%20Ciz%C3%AEr%C3%AE

Melayê Cizîrî

Melayê Cizîrî an Mela Ehmedê Cizîrî (jdb. 1570, Cizîr – m. 1640, Cizîr) yek ji helbestvan û nivîskarekî mezin yên kurd e. Jiyan Melayê Cizîrî zanyarekî kurd e ku di sala 1570 an de ji dayîk bûye. Wekî ku tê gotin, di sala 1640 an de çûye li ser dilovaniya xwe. Ku mirov behsa Melayê Cizîrî bike, divêt hinekî mezin behsa wî bikê. Zîra ew, mirovekî mezin bû. Bi hizra xwe re di dema xwe de gelek kifşkirinên mezin dana çêkirin. Bi hizir û ramana ji xwe re jî mezin bû. Dema xwe baş û qenc fêhm kiribû û têgihiştî bû. Tê gotin ku wî pir nivîsandiye, lê ji wan pirtûkên ku wî nivîsandine zêde nehatin dema me. Gelek hê jî winda ne. Hizra Melayê Cizirî pir mezin û pir bi kifş e. Ji ber vê yekê, pêşî em ji hizra wî dest pê bikin û behsa wî û jiyana wî bikin. Wî bi hizra xwe gelek kifşkirinên mezin dana çêkirin û ji xwe re demek da vekirin. Di sedsala 16an de, hizir bi nêzîkatiyeke bi pergal bidest pêşketinê dike. Ew jî di vê yekê de, li Kurdistanê pêşavaniyeke mezin ji gel re dike. Ji ber vê yekê, ew û hizra wî çiqas were fêhmkirin û têgihiştin, ewçend jî rastiya wî û pêşketinên ku wî bi hizra xwe pêşengitî ji wan re kiriye, wê bêne dîtin. Meleyê Cizirî di dema xwe de bi hizra xwe temenê demekê diafirîne. Temenê hizra hemdem û nûjen bi wî re li Kurdistanê mezin tê afirandin. Ew bi hizra xwe pêşavaniya vê yekê dike. Piştî wî çend zanistvan werin, bandora wî li ser wan xuya dibe. Di wê demê de, Li Anatoliya hinek pêşketin hene. Lê pêşketinên ku dibin jî, pêşavaniya wan herêmê Mezopotamya dike. Bi zêdeyî jî, naqabine Dijlê û Ferat, di vê pêşavaniyê mezin bidest kirinê dike. Di wê demê de, Wek Semerqendê, Bexdayê û Şamê, Cizîra Botan jî navendeke mezin e. Li hewbûneke mezin li wir dibe. Ne tenê mirovên Misilman, yên Fileh û Êzîdî jî li wir dicivin. Wê derê ji xwe re weke navendekê dibînin. Bi vê yekê re, divê mirov bêje ku Cizîre Botan, navendeke mezin e. Bi vê navenditiya xwe re di serê mirovan, di nav gel û di pêşketinan de cih û war digire. Bi vê yekê re, divê mirov navê wê bi rêz hilde û bîne ser ziman. Melayê Cizîrî li Cizire Botan dimîn û mezin dibe. Malbata wî ji wir e. Ji derûdore wir e. Ne ji deştê lê ji torê ya. Ji ber vê yekê jî, ew zû bi pêşdikeve. Malbate wî bi ehlîtiya xwe ve jî digihe malbata mîr. Nêzîkî hevdû ne. Ya rastî ku mirov bêje, malbate wî jî bi navê heye û mezin e û mîrîtiyeke wan jî heye. Malbate wî ji ber rewş û waxtê wan xweş e, êdî ji bo xwandin û pêşketinê ji Melayê Cizirî re gelek derfet derdikevin holê. Ew wan derfetan baş bi kar tîne û xwe bi pêş dixe. Piştî ku zarokatiya xwe li malê li gunde Hasetê dibuhurîne, êdî bi pêşavaniya bavê xwe û xwedîderketina mîrê botan, tê Cizîra Botan û li wir dest bi xwebdina xwe dike. Di nav îlm (hizir) de kûr diçe û mezin dibe. Bi vê yekê re di demeke kin de bi hişmendiya xwe, derdikeve pêş di nav gelê de. Ji ber ku di xwendinê de jîr û bi fêhm e, êdî zû bi pêş dikeve. Meleyê Cizirî, bi wê zû pêşketine xwe rê, di demeke kin de xwe digihinê asteke mezine, di zanebûnê de. Bi vê yekê re, ku ew jî digihê wê qinyatê ku di hizir de mezin bûye, êdî dike ku xwe bigihinê zanistên dema xwe û bi wan re bide û bistêne. Ji ber vê yekê ji, êdî ew bîryara xwe dide ku ji Cizîre Botan derkeve û herê herêmên din yên Kurdistanê. Di wê demê de, herêmên ku navê wan hen, Sêrt, Çemişgezeg, Amed, Xîzan, Îdir, Heskîf û hwd. Ev der, tenê derne ji wan derên ku navê wan hene. Ew jî dixweze ku xwe bigihinê wanderan. Di mala xwe de, Meleyê Cizirî birayê mezin e. Ji ber vê yekê jî, piştî ku bavê wî diçê li ser dilovaniya xwe, êdî divêt ku ew werê dewsa wî. Lê ew vê yekê erê nakê û birayê xwe yê ku ji xwe biçûktir didêne dewsa xwe û ji wir diçê. Êdî ew tê wan herêmên Kurdistanê, yên ku navê wan hene û di wan de zanist jî hene. Piştî ku ji Cizirê Botan derdikeve, êdî tê û li gelek deverên Kurdistanê dimene û wanderên ku lê dimene, li wanderan, di nav civatên wan de dimene û diaxivê û xwe dide naskirin. Piştî ku diçê gelek deveran, êdî tê û xwe digihinê Heskîfê. Li wir, li cem Şêx Hisên demeke dirêj li cem wî dimene. Li wir meleyê Cizirî xwe digihinê asteke mezin. Piştre ku demekê li wir dimene, êdî piştre tê Amede. Li Amedê, di wê demê de mele Taha heye. Mele Taha, bi zanebûn û alimtiye xwe mirovekî pir mezin û zane ya. Meleyê Cizirî tê cem wî û li cem wî jî weke demekê dimene. Li wir jî xwe bi pêş dixe. Pir dixwîne. Pir eşqî xwandina. Piştî ku demekê li wir dimenê, piştre, êdî ku ew di zanebûne xwe de û di îlmê xwe de hê ji mezin dibe, êdî Mele Taha qinyatê pê têne ku ew mirovekî ku alime, êdî wî dişene gundekî bi navê Sirba ku li wir seydetiyê bike û fêran bide feqiyan. Ew jî, ku Mele Taha jê re vê yekê dibêje û dixweze, êdî ew jî bi dilekî xwêş dibêje erê û piştre rê digirê û diçê wir û li wir demeke dirêj dimene û seydetiyê dikê. Piştî ku demekê li wir dimene, êdî careke di tê Amedê û li wir hinekî di jî li civate mele Taha dimene û dirûnihê û piştre careke dî rêya xwe digirê û tê cem Şêx Hisên Heskîfê û li wir jî demekê dimene. Piştî ku demeke dimene, duvre rêya xwe digirê û tê Cizîre Botan. Piştre ku carek dî tê Cizîre Botan êdî li wir bidest seydetiyê dikê. Meleyê Cizîrî, li herême botana hema bêja hemûkî digerihê û wanderan dibînê. Bi mirovên herêmê yên zanist rê hemûnkan rê dirûnihê û li wan dihisenê û xwe li wan dide hisandin. Bi vê yekê qedr û qiymetê wî hê mezintir dibe. Meleyê Cizîrî, piştî ku divegerihê, careke dî derdikeve geran û li herêman digerihê. Lê êdî ne weke berê derdikeve geran. Êdî ew demên xwe bêhtir li Cizîra Botan bi fêrdayina faqayên ji xwe re dibuhurêne. Di wê demê de jî dinivîsene. Biqasî ku em zanin, wî li ser gelek mijarên hizrî nivîsên mezin nivîsandina. Gelek ji wan nivîsên wî ne gihana roja ma. Lê gelek ji wan jî, yên ku gihana îro, bidev gihana. Haya dawiya umrê xwe li Cizîre Botan dimîne. Li wir, li Medresa Sor jî, demeke dirêj seydetiyê dikê. Gelek faqa jê fêran digirin. Gelek feqiyên wî jî, piştre dibine zanistvanên mezin. Piştî vêqasê, heya ku digihê dilovaniya xwe, li wir dimene. Piştî ku digihê dilovaniya xwe, wî ji wî cihê ku wî lê fêr didana feqiyan û şîret li mirovan dikirin, naveqetênin. Mezele wî li Medresa Sor tê çêkirin û ew li wir tê bicihkirin. Hê jî, haya îroj mezele wî li wir e û haya îroj jî dimene. Berhem Pirtûkên wî Dîwana Melayê Cizîrî, Dîwan 114 beş in. Pirtûk ji aliyê nivîskar Celaleddin Yöyler ve bi navê "Şîroveya Dîwana Melayê Cizîrî" hatiye neşrkirin....[bi giştî çar cureyên helbesta kurdî hene: 1. helbesta QEHREMANÎ-NETEWÎ ku mînaka wê ya herî berceste di zimanê kurdî da Mem û Zîn e 2. helbesta AWAZÎ-STRANKÎ ku mînaka herî berçav, xezelên Cizîrî ne 3. Helbesta AMOJGARÎ-PERWERDEYÎ û 4. helbesta NIMAYIŞÎ...her yek ji van cureyên helbestan hêman û girovên xwe ne...her wiha di wêjeya kurdî da pênc rêbazên sereke hene: 1. rêbaza kevin ku pêşengê wê Ebdusemmed Babek e 2. rêbaza Êzidiyan 3. Rêbaza Botanê ku her yek ji kenkeneyên wekî Feqî, Cizîrî û Xanî bavê çiqeke vê rêbazê ne 4. rêbaza wêjeya kurdên Xorasanê ku pêşengên wê Ibni Xerîb û Ce'fer Qulî Zengî ne 4.rêbaza nû ku ji 1900 vêvetir bi destê Ebdurrehîm Rehmiyê Hekarî wek yekemîn nûxwazê kurd di qada wêjeyê da tê hisabê, dest pê bûye..înstagram: usibe_bemal] Pêşangeha wêneyan Çavkanî Çavkaniya vê nivîs pirtûka nivîskarê kurd Abdusamet Yigit a bi navê `melayê Cizîrî ya. Pirtûk di tirmeha 2013an de hatiya nivisandin. Nivîs weke çend beşan ji navaroka pirtûkê hatiya berhevkirin.  Jidayikbûn 1570 Mirin 1640 Fîlozofên kurd Nivîskarên kurd Helbestvanên kurd Kesên ji Cizîrê Melayê Cizîrî Sedsala 16an Alimên kurd Wêjevanên kurd Nivîskarên zimanê kurdî Kurdên Bakurê Kurdistanê Helbestvanên zimanê kurdî Neqşîbendî Kurdên sedsala 16an Kurdên sedsala 17an Kurdên Împeratoriya Osmanî

37

https://ku.wikipedia.org/wiki/Microsoft

Microsoft

Microsoft yek ji şirketên Navneteweyî yên herî mezin li dinyayê ye. Ev şirket di warê teknolociyaya kompyoterê dixebitit û hersal bihayê zêdetir ji 44.28 hezar milyon (bilyon) Dolarên Emrîkî berhemên corane li seranserî cîhanê difroşit û heta heyva Xêveya (Hizîrana) 2006ê zêdetir ji 71,553 karmendan li 102 welat û herêmên cîhanê hebûn. Berhemên Microsoftê berî her tiştî bernameyên ji bo kompyoteran in. Berhemên Microsoft yên herî bi nav û deng sîstemên xebitandinê DOS û Microsoft Windows û bernameya karûbarên nivîsandinê Word in. Sazumankar û xwediye Microsoftê Bill Gates e. Girêdanên derve

38

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mela%20Huseyn%C3%AA%20Batey%C3%AE

Mela Huseynê Bateyî

Melayê Batê yan jî Mela Hesenê Bateyî (jdb. 1417, Colemêrg - m. 1491 Colemêrg) helbestvan, wêjevan û nivîskarekî klasîk ê kurd e. Navê Melayê Bateyî yê rastîn Hesen/Husên e. Lê belê di pirtûka Ensîklopediya Îslamê de hatiye nivîsandin ku navê wî Ehmed e. Her wisa nivîskar û lêkolîner doktor Belîc Şêrko, Mihemed Emîn Zekî û Eladîn Secadî jî vî navî dipejirînin û di berhemên xwe de jî nivîsandine. Mewlûda ku Melayê Bateyî nivîsandiye, ji aliyê Zeynelabidin Zinar ve hatiye tîpguhastin û di sala 1992yan de li Stembolê ji aliyê Weşanxaneya Firatê ve hatiye çapandin. Li ser pişta wê çapê Mele Ehmedê Batê nivîsandî ye. Lê li ser Mewlûda Melayê Bateyî ku di dema osmaniyan (Rumî 1323, Mîladî 1907an) de, li bajarê Stembolê hatiye çapkirin, Hesenul Ertoşî (Hesenê Ertoşî) nivîsandî ye. Tê zanîn ku Bate navê gundê wî û Ertoş jî navê eşîra wî ye. Ji xwe Bate gundê ertoşiyan e. Ebdulreqîb Yûsif di Dîwana Kurmancî de dibêje ku navê wî "Husên" e. Dibêje: Carekê riya min bi herêma Hekariyê ket, min ji malbata Bateyî pirsî û bersiv "Husên" bû. Jixwe mela û gelê wê herêmê hemû jî dibêjin ku navê wî Husên e Dibe ku navê wî "Hesen/Husên" be û "Ehmed" jî leqeba wî be. Berhemên wî Bi qasî ku tê zanîn, berhemên wî ev in: Mewlûda Melayê Batê (Mewlûda kurdî) Dîwana Bateyî Destana Zembîlfiroş Binihêre Klasîkên kurdî Mewlûda Melayê Batê Girêdanên derve Yüksekova Haber Çavkanî Jidayikbûn 1417 Mirin 1491 Nivîskarên kurd Fîlozofên kurd Wêjevanên kurd Kesên ji Colemêrgê Nivîskarên zimanê kurdî Kurdên Bakurê Kurdistanê Mirin 1495 Helbestvanên kurd Kurdên sedsala 15an Kurdên Împeratoriya Osmanî

39

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mazlum%20Do%C4%9Fan

Mazlum Doğan

Mazlum Doğan (z. 1955 li Depê gundê Temanê − m. 21'ê adarê 1982 li Amedê) ji kadroyên sereke yê PKKê bû ku di 1982an de xwe şewitandiye. Jiyana wî Mazlum Dogan, di sala 1955an de li gundê Teman navçeya Depa Xarpêtê hate dinê. Piştî ku dibistana mamosteyan ya Balikesirê qedand, di sala 1974ê de li Zanîngeha Hacettepeyê xwe di Beşa Aboriyê de qeyd kir. Di dawiya salên 197an de dibistanê terikand û di nava endamên sereke yên yekemîn ên PKKê de cîh girt. Di 30yê îlona sala 1979an de piştî ku hate binçavkirin hate girtin. Mazlum Dogan di sala 1982ê de di roja Newrozê de li zîndana Amedê bi 3 darikên şixatê Newroz pîroz kir û ji bo protestokirina kirinên dewletê xwe feda kir. Li girtîgeha leşkerî ya Amedê, di 21ê adara sala 1982an de bi armanca protestokirina zext û zoriyan xwe bidarde kir. Piştî vê çalakiyê ew ji aliyê PKKyiyan ve wek Kawayê Hemdem hat binavkirin. Girêdanên derve Mazlum Doğan'ın savunması (1981) Doğan, Mazlum Endamên PKKê Kesên ji Dêrsimê Jidayikbûn 1955 Mirin 1982

40

https://ku.wikipedia.org/wiki/Munzur%20%C3%87em%20%28zazak%C3%AE%29

Munzur Çem (zazakî)

Rojnamewan û nuştox Munzur Çem 1947 de dewa Kêxî (Cêxî) Qurze de ameyo dinya. Mektebo verên dewa Kêxî Seter de, mektebê mîyanên Qeza Dêrsimî Nazimiya de wend. 1969 de Kolejê Sihhetî yê Dîyarbekirî (Diyarbakır Sağlık Koleji), 1971 de kî Mektebê Îqdîsadî û Ticarî yo Berz yê Anqara qedêna. Munzur Çem, 1970 ra bi nika yew het ra meqale, roman û hîkaye nusneno, heto bîn ra kî, sanikî û kilamê ke mîyanê şarî de vajîyênê, înan dano arê, ano pêser. Meqaleyê ey ekonomî, polîtîka û kulturî ser o yê. Heto bîn ra îmla û gramerê kirmanckî ser o kî xeylê xebetîyayo. Tayê semedan ra mecbûr mendo ke nuşteyanê xo bi nameyanê cîya-cîyayan binuso. Tayê îmzayê ke hetanî nika pê nuşto nê yê: H. Toprak, A. Taş, M. Çem, B. Şilan, S. Dilan, Mirzali Çimen û ê bini. Cîya-ciya tayê meseleyan ser o broşurê Munzur Çemî kî estê. Meqaleyî, lawikî, şanikê arêkerdeyî û hîkayeyî, hetanî ewro xeylê kovar û rojnameyan de vejîyayê û hema kî vejînê. Grûba ke çend serrî yo îmla û gramerê kirmanckî ser o gureyena (xebetêna) û Swêd de kovara Vate weşanena, Munzur Çem înan ra yew o. Nuştox naye de temsîlkarê na kovare yê Almanya yo, rojnameya hewteyî Roja Teze de, 15 rojan ra reyê kirmanckî meqaleyan nusneno. Heto bîn ra M. Çem xebatkarêde heqanê merdîman (mordeman) o. Kurdistan û Tirkiya de rewşa (halê) heqanê merdîman ser o xeylê xebetîyayo. Munzur Çem, sazkerdoxanê Kurd-PEN ra yew o (ju yo). Berhem Broşur û meqaleyan ra teber, kitabê Munzur Çemî yê ke hetanî ewro weşanîyayê nê yê: A. Taş, Türkiye Kürdistanı: Ekonomik ve Sosyal Yapı (Kurdistanê Tırkiya, Halê Ekonomik û Politik), tırki. Özgürlük Yolu Yayınları, Çeleyo Qız 1985. Gülümse Ey Dersim -Roman 3 Cilt- (Bıhuye Ey Dêrsim), tırki. Özgürlük Yolu Yayınları 1990, 1991, 1993 Koln. Mirzali Çimen, Dünü ve Bugünüyle Gerikalmışlık Sorunu (Vıjêri ra bı Ewro Problemê Pêysermendışi), tırki. Öz-Ge Yayınları 1991 Ankara. Hotay Serra Usıvê Qurzkızi, Kırmancki (zazaki) 1992 Weşanên Roja Nû, Stockholm. Tayê Kılamê Dêrsimi. Kırmancki, 1993 Stockholm. Ferheng Kurdi-Tırki, (Kırmancki / Zazaki- Türkçe Sözlük) Stockholm. Alevilik Sorunu ve Dersim Ayaklanması Üzerine (Problemê Elewiyên û Xoverdayişê Dêrsimi Ser o), tırki. 1995 Stockholm. No kitab hetê nustoxi ra reyna ame wendene, tayê meseleyê bini nusnayî û bı nameyê "Dersim'de Alevilik" hetê Peri Yayınları ra 1999 de, ede Istanbul de ame çapkerdene. Ormanın Dili (Vengê Bırri) sanıki, tırki 1996 Stockholm. İsyana Çağrı -Roman- (Vengdayişê Xoverdayışi) tırki, 1996 Stockholm. Ekmeği de Yaktılar -Roman- (Non ki Vêsna) tırki, Pencinar Yayınları 1997 Stockholm. Kulê 38'i -Roportaji- kırmancki, Weşanên Komkar 1998 Koln. Luye be Bıza Kole ra - Şanıkê miyanê şarê, kırmancki, Weşanên Komkar1998 Koln. Tanıkların Diliyle Dersim 38 (No kıtab tırkiyê Kulê 38i yo û hetê Mûnzûr Çemî ra amo çarnayine) Peri Yayınları1999 İstanbul. The Voice of the Forest, Komkar Publications. İngilizki, 2000 Koln Girêdanên derve Antolojî (Bi destûr ji Antolojiya Hamdi Özyurt) Nivîskarên kurd Rojnamevanên kurd

42

https://ku.wikipedia.org/wiki/Programa%20Partiya%20Karker%C3%AAn%20Kurdistan

Programa Partiya Karkerên Kurdistan

Programa Partiya Karkerên Kurdistanê, ango Bernameya Partiya Karkerên Kurdistanê, bernameya siyasî ya PKK'yê ya ku di pêncemîn kongreya PKK'yê ya 8-27'ê rêbendana 1995'an hat pejirandin. Bernameya pêşîn a vê partiya siyasî di sala 1978'an de hatibû qebûlkirin. Çavkanî Bernameya partiyê

43

https://ku.wikipedia.org/wiki/Partiya%20Karker%C3%AAn%20Kurdistan%C3%AA

Partiya Karkerên Kurdistanê

Partiya Karkerên Kurdistanê, bi kurte PKK, partî û rêxistina siyasî ku di sala 27ê çiriya paşîn 1978an de li gundê Fîs, Lîce, Amedê bi beşdarbûna 23 kesî kongreya damezrandinê pêk anî. PKK wekî partiyeke marksîst-lenînîst hat damezrandin. Navê PKKê ji aliyê Ferhat Kurtay ve hatibû pêşniyarkirin. Sekreterê giştî (piştre seroke giştî) yê PKKê Abdullah Öcalan bû. PKK hewl dide ku li rojhilat û başûrê Tirkiyeyê, bakurê Iraqê, bakurê Sûrîyê û li bakurê rojavayê Îranê bi armanca avakirina dewleteke li herêmên erdnîgariya kurdan de dike û ji bo vê armancê li welatê re got: li dijî armancên leşkerî ji bo mayina xwedî derketina xweseriyê jî di nava sînorên Tirkiyê, cerdevan û sivîl li dijî stratejîk û qanûna rêxistina çekdarên derveyî cudaxwaz ên ku çalakiya aliyekî sansasyoniyê ye. Wek bi navên KADEK (Kongreya Azadî û Demokrasiya Kurdistanê, û Kongra-Gel bikaranîne. PKKê, bawerî û hedefa fikrê serxwebûna Kurdistanê re hîn dan daxuyandin; “Rizgarkirina Bakurê Kurdistanê, rizgarkirina parçeyên Kurdistanê yên din e”. Piştî di sala 1974an de PKK ji aliyê Abdullah Ocalan ve hate damezrandin, ku heta sala 1990an ve îdeolojiya PKKê Marksîzm-Lenînîzm bûye, lê li ser avakirina îdeolojiyeke nû ji aliyê Abdullah Ocalan ve Konfederalîzma Demokratîk ew hate barkirin. PKK; Ji aliyê welatên Yekîtiya Ewropayê, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, NATO, Tirkiye, Sûrî, Iraq, Îran û bi Saziyên Navnetewîyê re wek rêxistineke terorîst tê naskirin. PKK; Ji aliyê Neteweyên Yekbûyî, Rûsya, Çîn, Hindistan, Swîsre hin rêxistineke terorîstî ve ne hate qebûl kirin. Dîrok Berî ku PKK were avakirin PKK'yî mîna Apocî dihatin naskirin. Abdullah Ocalan û hevalên xwe li 1ê gulanê sala 1973an li Bendava Çûbûk a Enqerê civînek çêkirin û biryara komê dan. Piştî vê civînê li 1ê kanûna paşîn sala 1977an de li Dîkmen û Tûzlûçayir 2 civînên din hatin lidarxistin û biryara vegera welêt hat dayin. Pratîka Curnê Reş û Sêwrekê PKK di navbera salên 1977 û 1979an de li Curnê Reş û Sêwrekê li dijî axa û hevkarên dewletê (mîna Bûcak û Sulêmaniyan) şerê çekdarî meşand. Di tekoşîna Curnê Reş û Sêwrekê de gellek kadroyên PKKê mîna Cûma Tak, Salîh Kandal, Halîl Çavgûn, Mehmet Sevgat jiyana xwe ji dest dan. Kongreya yekem Di Kongreya Yekem de PKK li gundê Fîsê hat damezrandin. Roja damezrandinê 27ê çiriya paşîn a 1978an e. Wekî komîteya navendi (MK) heft kes hatin hilbijartin: Abdullah Öcalan, Cemil Bayık, Şahîn Dönmez, Mehmet Karasungur, Bakî Karer, Mazlum Dogan û Mehmet Xeyrî Durmuş. Derketina Seha Rojhilata Navîn Berî Darbeya leşkerî ya 12ê îlonê PKKê biryara derketina ji welêt da û li Libnanê li Newala Beqayê bi cih bû. Li vir di kampeke leşkerî û siyasî de kadroyên xwe perwerde kir. Piştî ku Mahsum Korkmaz li 28 adara sala 1986an li çiyayê Gabarê jiyana xwe ji dest da navê vê kampê bû: Akademiya Mahsum Korkmaz. Şerê çekdarî, avakirina enî û arteşê PKK di kongreya xwe ya 2em de (1982) biryara vegera welat û şerê çekdarî da. Di 15ê tebaxa sala 1984ê de bi çalakiyên Dih û Şemzînanê PKKê dest bi têkoşîna çekdarî kir. Û bi van çalakiyan îlana rêxistina xwe ya çekdarî, Hêzên Rizgariya Kurdistan (HRK) kir. Fermandarê giştî ê HRKê Mahsum Korkmaz bû. Rêxistina PKKê a eniyê û siyasî Eniya Rizgariya Netewa Kurdistan, ERNK di Newroza sala 1985an de hat avakirin. Di sala 1986an di 3emîn kongreya PKKê de li dewsa HRKê ARGK-Artêşa Rizgariya Gelê Kurdistan hat ava kirin. Armanca PKKê avakirina artêşek ji gerîlla bû. Di sala 2001an de di konferansa 1emîn a HPGê de, dewsa ARGK de HPG hate ava kirin. Vêga fermandarê giştî yê HPGê Dr. Bahoz Erdal e. Di navbera salên 1984 û 1994an de bi hezaran ciwanên kurd tevlî refên PKKê Û ARGKê bûn. Di destpêka salên 90î de êdî li her deverê bakurê Kurdistanê serhildanên gel dest pê kirin. PKKê di kongreya xwe ya pêncem de (1995) ala xwe guhert. PKKê di sala 1993an de cara yekem agirbesta yekalî îlan kir. Ji vê demê û pê de PKKê xwest pirsgirêka kurd bi awayekî siyasî û aşitiyê çareser bike. Bi vê armancê gellek caran agirbest îlan kirin. Serokê giştî yê PKKê Abdullah Ocalan di sala 1998an de ji Sûriyê derket. 12 çiriya paşîn 1998an de hate Romayê û 15 sibat 1999an de jî bi komployek navnetewî hate girtin û radestî Tirkiyê hate kirin. PKKê di kongreya xwe ya 8em de xwe fesih kir (4 nîsan 2002). Di vê kongreyê de KADEK Kongreya Azadî û Demokrasiya Kurdistanê, hat ava kirin. KADEK li çiriya pêşîn a 2003an hate feshkirin û di dewsa wê de KONGRA-GEL hate damezirandin. Piştre Koma Komalên Kurdistan an KKK di 20ê adara 2005an de wekî sîstemeke konferderalîst hate îlankirin. Li 4 nîsana sala 2004an de ji nû ve damezirandina PKKê hate îlankirin. PKK ji aliyê DYA û YE wekî rêxistineke terorîst hatiye lîstekirin. Berxwedana zindanan Partiya Karkerên Kurdistan bi qasî derve, li zindanan jî tekoşînek mezin meşandiye û li ber xwe daye. Di van berxwedanan de gellek kadroyên grîng û endamên komîteya navendî jiyana xwe ji dest dane. Mazlum Dogan (Endamê Komîteya Navendî ya Partiyê): Li Newroza 1982an bi 3 darikên şixatê Newroz pîroz kir û ji bo protestokirina kirinên dewletê xwe feda kir. Eşref Anyik, Ferhat Kurtay, Necmî Oner, Mahmut Zengin : Li 18ê gulanêsala 1982an de ji bona protestoya zextên li zindanê bedena xwe dan ber êgir. Kemal Pîr, Hayri Durmuş, Ali Çiçek, Akif Yilmaz (Endamên Komîteya Navendî ya Partiyê): Di rojiya mirinê de di sala 1982 jiyana xwe ji dest dan. (Rojiya mirinê, 14ê tîrmehê dest pê kiribû) Pêvajoya agirbestan Agirbesta yekem a PKKê a yekalî di sala 1993an de hate îlan kirin. Ji wê rojê û pêve hetanî sala 2007an 5 cara agirbest hate îlankirin. Agirbesta yekem Di 19ê adara sala 1993an de serokê giştî ê PKKê li Bekaa civînek çapemeniyê li dar xist. Bi beşdarbûna Serokê YNKê Celal Talabanî, PKKê di dîroka xwe de ji bona cara yekemîn agirbestek yek alî îlan kir. Li ser daxwazên sergirtî ên rayedarên dewleta tirk PKKê biryarek wisa stend. Agirbest wê hetanî 15 nîsana 1993an dewam bikira. Piştre gorî hin daxuyanî û nûçeyên rojnameyan, li ser daxwaza kevneserokkomarê Tirkiyê Turgut Özal, Celal Talabanî ji bona vê agirbestê navbertiyê kiriye. Roja 15 nîsana 2003an PKKê agirbestê ji bona meheke din drêj kir. Lê hê agirbest xilas nebûbû, Turgut Özal bi awakî nezelal jiyana xwe ji dest da. Ji aliyê PKKê jî êrîşek çêbû û di encamê de 33 leşker jiyana xwe ji dest dan. Piştî vê êrîşê agirbesta yekem a yekalî bidawî bû. Agirbesta duyem Di sala 1995an de hate îlankirin. Lê belê ji ber operasyonên leşkerî û sûîkasta ku di dema Tansu Çiller, Dogan Gureş û Mehmet Agar li dijî serokê PKKê Abdullah Ocalan hate kirin, ev agirbest bi dawî bû. Agirbesta sêyem Di sala 1998an de hate îlankirin. Ev agirbest jî mîna yên berê bê encam ma. Li gorî daxuyaniyên PKKê daxwaza vê agirbestê ji aliyê serokwezîrê wê demê ê Tirkiyê Necmettin Erbekan hatiye kirin. Lê belê piştî ku li 1ê îlona 1998an agirbest hat îlankirin Tirkiyê û DYA'yê gef li Sûriyê xwarin û mecbûr kirin ku serokê giştiyê PKKê ji Sûriyê derkeve. Piştî vê bûyerê jî agirbest demekê dewam kir. Bi radestkirina Serokê PKKê a Tirkiyê ev agirbest bidawî bû. Agirbesta çarem Di sala 1999an de hate îlankirin. li 2 tebax 1999an de PKKê biryara derxistina hêzên xwe yên çekdarî a ji sînorên bakurê Kurdistanê (Tirkiye) da. Li 1ê meha îlonê jî cara çarem agirbesta yekalî îlan kir. Ev agirbest 5 sala ajot. Lê ji ber ku ji aliyê dewleta irk ve ti gavên erênî nehatin avêtin û operasyon hatin domandin, ev agirbest li 1 hezîran sala 2004an bi dawî bû. Agirbesta pêncem Agirbesta 5em li ser daxwaza rewşenbîrên kurd û tirk ên Tirkiyê, DTP, DYE, YE, ji aliyê KKKê hate îlankirin. Agirbest li 1ê çiriya pêşîn a 2006an dest pê kir. Li gorî daxuyaniyên rêvebirên PKKê û KKKê heger ti gavên erênî neyên avêtin ev agirbest li gulana 2007an bidawî bû. Navên tevgerê Alên tevgerê yên berê Çavkanî Girêdanên derve Malpera PKK Binihêre Programa Partiya Karkerên Kurdistan HRK - ARGK - HPG - CÎK ERNK - YDK - CDK YJWK - YAJK - PJKK - PJA - PAJK - KJB KADEK - Kongra-Gel - KKK PYD - PÇDK - PJAK YCK -TECAK - Komalên Ciwanan PPR - JRG Rêxistinên kurdan

44

https://ku.wikipedia.org/wiki/Rohat%20Alakom

Rohat Alakom

Rohat Alakom (z. 13'ê gulanê, 1955 Qebaqom, Kaxizman) nivîskarekî kurd e. Jiyan Di roja 13ê gulana 1955an de li gundê Qebekom ku bi Qaxizmanê ve girêdayî ye (qezayeke bajarê Qersê) ji dayik bûye. Dibistana pêşîn, navîn û lîse li wir xelas kir. Paşê wi li Enqereyê, li serbajarê Tirkiyeyê xwendina bilind qedand (1974-1978). Du salan 1979-1980î li Bulgaristanê û di salên 1980-1982an de li Almanyayê ma, li bajarê Frankfurtê. Di sala 1983ê de koçberî Swêdê kir. Ji wê demê heta niha li Stockholmê dijî. Qasî 20 pirtûkên Rohat Alakom bi zimanê kurdî, tirkî û swêdî li ser dîrok û wêje hatine weşandin. Pirtûka wî ya yekem bi zimanê swêdî bi navê "Di Hezar Salan de Pêwendiyên Swêdiyan û Kurdan" derketiye. Hin lêkolînên wî bi zimanê din jî der çûne. Berhem Kürdoloji Biliminin 200 Yıllık Geçmişi (Komkar, 1987) Çağdaş Türk Edebiyatında Kürtler (Vejîn-1989, Fırat-1991, Avesta-2010) Di Çavkaniyên Swêdî de Motîvên Kurdî (Vejîn-1991) Unutulmuşluğun Bir Öyküsü: Said-î Kürdi (Fırat-1991) Ziya Gökalp’in Büyük Çilesi: Kürtler (Fırat-1992) Yaşar Kemal’in Yapıtlarında Kürt Gerçeği (Fırat-1992) Di Folklora Kurdî de Serdestiyeke Jinan (Nûdem-1994) Li Kurdistanê Hêzeke Nû: Jinên Kurd (Apec-1995) Bir Kürt Diplomatının Fırtınalı Yılları: Şerif Paşa (Apec-1995, Avesta-1998) Eski İstanbul Kürtleri (Avesta-1998) Hoybun Örgütü ve Ağrı Ayaklanması (Avesta-1998, Avesta-2011) Svensk-kurdiska kontakter under tusen år, (Apec-2000) Arîstokratên Kurd: Torin (Apec-2003. Torin: Arîstokratên Serhedê, Avesta-2009) Orta Anadolu Kürtleri (Apec-2003, Evrensel 2004, Evrensel-2007) Kurdên Swêdê (Serkland-2006) Kurderna-Fyrtio år i Sverige (Serkland-2007) Ronahîya Dîrokê (Aran-2008) Dünyanın En Yaşlı Adamı-Zaro Ağa (Avesta-2009) Kars Kürtleri (Avesta-2009) Kağızman-Kars’ın Tadı Tuzu (Kağızman Belediyesi-2012) Komkujiya Ermenîyan -1915 (Avesta, 2015) Xatirê Te Stockholm! Selahaddîn Rastgeldî (Apec, 2016) Dîroka Kurdistanê di çapemeniya swêdî de (Apec, 2016) Jinên kurd di çavkaniyên swêdî de (Apec, 2016) Çend pirtûkên ku Rohat Alakom weşandina wan amade kiriye Jesidkurder (Apec-2001) Kurdisk resa (Apec-2005) Bir Türk Subayının Ağrı Dağı İsyanı Anıları (Avesta-2011) Pirtûkên dengdar (Talböcker), bi swêdî Svensk-kurdiska kontakter under tusen år (2000) Kurderna- Fyrtio år i Sverige (2007) Çend pirtûkên Rohat Alakom bi erebî Rêxistina Xoybûn û Serhildana Araratê (Bi zimanê erebî, werger: Şukir Mistefa, Weşanxaneya Kawa, 2000). Şerîf Paşa (Bi zimanê erebî, werger: Şikur Mistefa, Weşanxaneya Spîrêz, 2004). Di Folklora Kurdî De Serdestıyeke Jinan ( Werger: Xelat Ehmed, Kalime-2011, Abu Dabî) Du pirtûkên Rohat Alakom bi zaravê soranî Rêxistina Xoybûn û Serhildana Araratê (Bi zaravê soranî, werger: Şukir Mistefa, Weşanxaneya Aras, 2000). Kurdên Îstenbola Kevn (Bi zaravê soranî, werger: Ahmad Taqana, Weşanxaneya Mukrîyanî, 2005) Çavkanî Girêdanên derve e-pirtûk Folklor û jinên kurd Alakom, Rohat Jidayikbûn 1955 Mirovên zindî Kurdên Swêdê

45

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Esma%C3%AEl%C3%AA%20Baz%C3%AEd%C3%AE

Îsmaîlê Bazîdî

Îsmaîlê Bazîdî (jdb. 1654 Bazîd − m. 1709 Agirî), wêjevan û helbestvanekî kurd ê klasîk yê Bazîdî ye.. Li cem Ehmedê Xanî perwerde dîtiye. Fîlozofekî mezin bû. Jiyane xwe bi perwerde kirina zarokên kurd re bûhûrand. Pirtûkek jî bi navê "Gulzar" bo perwerde kirina zarokên kurd nivîsand. Berhem Gulzar Çavkanî Fîlozofên kurd Kesên ji Agiriyê Kesên ji Bazîdê Jidayikbûn 1654 Mirin 1709 Helbestvanên kurd Wêjevanên kurd Nivîskarên kurd Kesên sedsala 17an Nivîskarên zimanê kurdî

46

https://ku.wikipedia.org/wiki/Siyehp%C3%BB%C5%9F

Siyehpûş

Siyehpûş an Siyahpoş yek ji nivîskarên klasîk yên kurd e. Helbestvanê kurmancînivîs ê herî pêşî yê li navçeya Silîvan Siyehpûş e. Di nav gel de ji ber karakterê Kurmanciya Silîvkî jê re Siyapoş an Siyahpoş jî dibêjin ku bi Farisî bi maneya reşpêçayî, reşgirêdayî, reş li xwe kirî ye. Heye ku ew bi xwe jî ji bona lihevkirina beşavendan (qafiye) carina Siyehpûş û carina jî Siyahpoş bi kar anîbe. Li gora agahdariyên ku muderis Mele Hadî efendî dide me, “Siyehpûş berî ku were Silîvan li gelek cîhan geriyaye; li ba aliman, li ba mîrekan û hwd. Pêşi tê Hekkariya, dû re dibihîze ku alim û mîrekên mezin li Farqînê hene, ew jî tê Farqînê. Li gor texmînan 20-25 saliya xwe da hatiye Silîvan. Demek dirêj li Kurbeytê dimîne û li wê derê meletiya gund dike. Di helbestên wî de, di wêjeya wî de, mirov dizane ku Siyehpûş alimekî mezin e.” Li gora ramana wî Siyehpûş 137 sal berê di 1868 de hatiye Silîvan. Li Silîvan danûstandina wî bêtir bi Ferhoyê Izêr axa re çêdibe. Ferho (Ferhan) axa bi mêraniya xwe bi nav û deng bû. Qesra Ferho li Kevanê Kêrê (Qêre) ser pozê Kanîgulanê bû. Di şerê berxwedana xwe ya li dijî Osmaniyan a sefera ser Kurdistanê de têkçû, hate qefaltin û li qazox xistin. Ferho axa rojek ji Siyehpûş dipirse, dibêje “Siyapoş rast bêje ez yekî çawan im?” Siyehpûş di ber xwe de dibişire, bersîv nadê. Ferho axa cara dudiyan jê dipirse. Hingê Siyehpûş dibêjê “Axayê min xweş axa ye, lê qûna wî qûna qazoxa ye.” Mixabin ku paşiyê jî wek wî dertê. Ev gotina wî hê jî di nav zanyarên dînî yên Silîvan de digere. Di pey de Siyehpûş diçe Bexdayê. Siyehpûş di nav mela û xwendayên medresê yên Silîvan de naskirî û hezkirî ye; xezel û perçe şi’rên wî ji ber tên zanîn û xwendin. Dastana wî ya bi navê Seyf ul-Mulûk di nav melayan de tê zanîn. Nusxeyek jê li ba meleyek ku dinasim hebû, lê ji bona dîtina wê mêrik doza zêran dikir. Bi qasî ji zimanê wî yê di Seyf ul-mulûk û hin helbestên wî têdigihêm; zaravayê wî ji kurmanciya Botan-Badînan-Hekarê bêtir li ser ya xeta Silîvan û Îranê, li gelek ciyan jî bi terkîb û telafuzê ji Kurdî bêtir li ser Farisî diçe. Kurmanciya wî fereh e, felsefeya wî ya tesewiya îslamî û kûr e, zanîna wî ya gelemper bilind e, hunermendiya wî ya şi’r û edebiyatê bi hêz e. Çîroka Seyf ul-mulûk wek Leyla û Mecnûn an Ûsiv û Zuleyxa çîrokek erebî ye, li ser serpêhatiya çûyîna Seyf ul-mulûk a Serendîbê (adaka ku Adem cara pêşî ji bihiştê hatiye û lê danîye). Siyehpûş ew çîrok bi kurmancî û bi nezim nivîsiye ku li gelek ciyan meriv xwe di serpêhatiyên di çîrokên hezar û yek şevê de hîs dike. Bi teşeyê mesnewî û di navberan de jî bi xezelan xemilandî ye. Xezelê wî yên serbixwe jî hene M. Reşît IRGAT pirtûkek piçûk ji “çend xezel û helbest”ên wî pêkhatî di nav weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê di 1999 de, Celîlê CELÎL jî “SEYFUMULUK” a wî li Wien (Viyana) di 2000'î de weşandine. Berhem Seyf ul-Mulûk Perçeyek ji meqele “Klasîkên me – an şahir û edîbên me ên kevin” ya Celadet Bedirxan: “Sed heyf û mixabin ko di heqê vî şairê hêja de em tu tiştî nizanin, ji şihra jêrîn pê ve, ya ko vê paşiyê ketiye destên me. Dibêjin leqeba Siyehpûş pê ve bûye ji ber ko hewranikî reş bi xwe ve dikir, li hespekî boz siwar dibû û kolosekî spî li serê wî bû; û ew di nav hesp û kolosê spî de reş dikir. Ji şihra jorîn em dizanin ko Siyehpûş di pişt Xanî re ye. Jû pê ve Siyehpûş bi vê şihirê ji me re du şairên din dide nas kirin: »Mekî« û »Şêxê Babeşîrê«” Çavkanî Nivîskar Kesên sedsala 18an

47

https://ku.wikipedia.org/wiki/Sw%C3%AAd

Swêd

Swêd (bi swêdî: Sverige) an jî Keyaniya Swêdê (bi swêdî: Konungariket Sverige) welatek li bakûrê Ewropayê ye. Tixûbên wî digihên Norwêc, Fînlenda û Danîmarka. Li Swêdê gelek kurd dijîn[Çend?]. Serbajarê Swêdê Stokholm e. Etîmolojî Navê Sverige ("Swêd") cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî Beowulf de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê Swēorice, hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê Swerike li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma Svealand "Padîşahiya Swêdiyan" tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû Swerighe, di sedsala 17an de bû Swerghe û Swirghe, Gustav II Adolf forma Swirge, îro forma derengiya serdema navîn Sverige tê bikaranîn. Erdnîgarî Swêd li bakurê Ewropa, li beşa rojhilatê Nivgirava Skandînavyayê ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi Norwêc re (piraniya sînor bi Çiyayên Skandînavyayê re derbas dibe), Fînlenda li bakur-rojhilat çemên Muonioälven û Torneälven, û Danîmarka li başûrê rojava bi rêya girêdana Øresund. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin Gotland û Öland hene. Li beşê welêt li bakurê Çerxa Arktîkê, di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne. Welat bi Estonya, Letonya, Litvanya, Polonya, Almanya û Rûsya (Kaliningrad) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr Bottenviken, Bottenhavet û Deryaya Baltîk ne, herwiha Skagerrak, Kattegat û Øresund-Öresund ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî Norden ("welatên Bakur") e. Avhewa Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê avhewaya nerm seretayî ye. Ev bi giranî ji ber Birha Gulf e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt avhewaya subarktîk heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf. Barîna salane bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava. Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya & kêm; 16 diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê. Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê. Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû. Gelê Swêdê Komên etnîkî Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine. Li bakurê Swêdê hejmareke hindik samî dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava Çiyayên Skandînavya ji çemê Könkämaälven heta Idre li serê Dalarna di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, samiya bakur diaxivin. Samî li herêma Jokkmokkê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, samiya Piteyî û samiya Umeyî ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr samiya başûr diaxive. Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi Gällivare ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re meänkieli dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn. Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: Savo) li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane. Nêzîkî 2,2 mîlyon şênî li Stockholma Mezin, li dora milyonek li Göteborga Mezin û 700 000 li Malmöya Mezin hene. Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê Hjortkvarn tê pênasekirin. Dîn Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car Reformasyon pêk anî û bi sedsalan dînê luterî yê evangelîst, an jî Dêra Swêdê tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt. Di salên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê katolîk, yê ortodoks, îslam, bûdîzm û hindûîzm bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e. Kêmneteweya samî bi tevgera vejîna Laestadî ya ku di sala 1840an de li Karesuando derket holê tê diyarkirin. Dîrok Dîroka destpêkê Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji Allerødtiden, li ser fvt. Bi Paleolithic nêçîrvanên Brommekulturen yên ku nêçîra keran li sînorê qeşayê ya îroyîn Skåne. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên nêçîrvan û komker ve hat nîşankirin ku çirîn ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi çanda kasa funnel li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya Serdema Bronz a Bakur bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 b.z. dest pê kir. Bi îtxalata destpêkê ya bronz ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina sifir tunebû û Tin li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin. Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî langhus ji dar dijiyan. Ji ber nebûna Dagirkirina Romayê, serdema hesinî li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî. Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn. Hewldaneke Romayê ku sînorê Împeratoriya Romayê ji Reyn ber bi Elbe veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. . Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû. Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di serdema kevirî de hebûn, ji ber ku qeşaya ji serdema qeşayê ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn nêçîr û berhevkar bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan. Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di serdema bronzî de pir niştecîh bû. Bi rêya wê sedsala 9an û sedsala 10an li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li welatên Baltîk, Rûsya û Deryaya Reş li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla Magnus Eriksson ve hatin danîn. Di sedsala 14an de, hêza key hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin. Di 1397 de, sê welat Norwêc, Denmark û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. Yekîtiya Kalmar ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê 15. sedsal t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin keyê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku Gustav Eriksson Vasa, ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya serdema navîn winda ye Di 17. sedsal Swêd bû yek ji hêzên mezin li Ewropa, piştî ku welat bi serkeftî beşdarî Şerê 30 Salî' bû. Ev helwest di 18. sedsal t dema ku Rûsya di şerê mezin ê Bakur de desthilatdarî girt. Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê Şerê Fînlenda dema ku Swêd Fînlenda winda kir. Şerê dawîn li dijî Norwêc di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê "kampanyaya li dijî Norwêcê" bû. Şer bi Peymana li Moss qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir 17. Gulan û Keyê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî Storting yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema Yekem û Şerê Cîhanî yê Duyem û di dema Şerê Sar de bêalî ma. Yekem Merasîma Xelata Nobelê di sala 1901 de li Stockholm hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê xelata aştiyê ji aliyê Parlamena Norwêcê ve tê dayîn. Çand Çanda swêdî parçeyek ji Nordîk, Almanî ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van. August Strindberg di wêjeya swêdî de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku Astrid Lindgren bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de Selma Lagerlöf û Harry Martinson. Ji hunermendên dîtbar ên swêdî, Alexander Roslin, Anders Zorn û Carl Larsson bi taybetî di nav peykersaz Carl Milles û Johan Tobias de têne zanîn. Sergel . Swêdî çand di 20. sedsala t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla Mauritz Stiller û Victor Sjöström ve tê destnîşan kirin. Dûv re, Ingmar Bergman û lîstikvanên wekî Greta Garbo, Ingrid Bergman û Anita Ekberg jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin. Stranên Bellman, Evert Taube û Birger Sjöberg li qada navneteweyî têne naskirin. ABBA bi gelemperî bi muzîka ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî The Cardigans, Roxette û The Hives di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin. Polîtîka Swêd hema hema hezar sal e padîşah ye û kontrola Riksdag diguhere. Desthilata qanûnî di navbera key û Riksdagê de hatiye parvekirin. Hêza rêveberiyê di navbera key û meclîsek esilzade heta sala 1680an hate dabeşkirin, li dûv keyaniyek otokratîk. Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, "serdema azadiyê" di 1719an de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku keyê Gustav V yê Swêdê, piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921ê de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah Gustav VI Adolf ê Swêdê hate parastin heya ku di sala 1975an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Key wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin. Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlamenê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hikûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hikûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî Högsta domstolen pêk tê. Di piraniya sedsala 20an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlamenê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî sosyalîzm (Vänsterpartiet), Demokrasiya Civakî (Socialdemokraterna), lîberalîzm (Folkpartiet) , muhafezekarî (Moderaterna) û Berjewendiyên gundan (Centerpartiet). Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, Miljöpartiet de gröna (1988) û Demokratên Xiristiyan (Kristdemokraterna) (1991). neteweperwer (Sverigedemokraterna) hatiye Riksdag ji sala 2010an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin Demokrasiya Nû ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê winda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlamenî yên 1994an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. Însiyatîva femînîst, Alternativ ji bo Sverige û Samling Medborgerlig. Di Parlamena Ewropayê de, Swêd ji aliyê partiyên parlamenê ve tê temsîlkirin û ji hilbijartinên Ewropayê di hezîrana 2014an de Însiyatîva Femînîst. Di salên 2004–2009 de, Lîsteya Hezîranê bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014an de, partiya Korsan bû xwedî du kursî li Parlamena Ewropayê. Galerî Girêdanê derve Çavkanî Endamên Konseya Ewropayê

48

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eahan%20Axa

Şahan Axa

Şahan Axa, encamekî eşîra Bextiyaran ê. Ew Eşîr li derdora Mamekîya û Xozat diji. Çavkanî Jidayikbûn 1937 Kurd Siyasetmedarên kurd Kesên ji Xozatê

50

https://ku.wikipedia.org/wiki/Microsoft%20Windows

Microsoft Windows

Windows (bi inglîzî pencere an pace an teqa), sîstemeke xebitandinê ya komputer e. Ji ber ku qutuyên wekî şibake bi kar tîne, navê wê 'Windows' bû. Numuneya sîstemeke bê şibakeyê DOS e. Wîndows berhemek şirketê Microsoft e. Reqebetkarek ji bo Windows sîstema Linux e. Microsoft Windows ne nivîsbariya azad e. Guherto Versiyonên Wîndows ev in: Windows 3.1 Windows 3.11 Windows 95 Windows NT 3 Windows NT 4 Windows 98 Windows Millenium Edition Windows 2000 Windows XP Windows 2003 Server Windows Vista Windows 7 Windows Thin PC Windows Server 2012 Windows 8 Windows 8.1 Windows Server 2012 R2 Windows 10 Wîndowsa kurdî Microsoft Windows hîn bi zimanê kurdî tune, lê projeyek bi navê « Wîndowsa Kurdî » heye. Lê di Windowsa nû ya Microsoftê Windows 8de bi navê "Centeral Kurdish (Iraq)" heye. Pergalên Xebatê ya Microsoft

52

https://ku.wikipedia.org/wiki/Ziman

Ziman

Ziman awayê gotin û ragîhandina di navbera mirovan de ye. Bêjenasiya peyva ziman Çêbûn û pêşketina zimên Ku zimanê mirovan nebûya dê gelek cudatî di navber mirovan û lawiran de nebûya, ne tenê ji alî mejî ve, lê belê ji alîiyê fîzîkî ve jî. Ji ber ku bikaranîna mivî ji zimanî re hiştitbû dev û rûyê wî bên guhartin, wek valatiya di ezmanê devê mirovan de, çenga mirovan kurt e, ne wekî çenga lawiran e. Ji ber ku jiyana mirovên destpêkê pêşket û di komên biçûk de jiyan kirin lewra neçar man ku gelek dengan derxin. Pêwîste ku mirov bizanibe ku ziman ne tenê li ser bingehî dengan derketêye, lê belê li rex deng, gelek hêman û nîşanên cuda hebûn. Girîngiya hereketan gelek hebû. Em vê yekêjî heya niha di hemû civak û zimanan de dibînin, ji ber ku arîkariya me ji bo danasîna tiştekî, peyvekî, navekî, pîvanekî û gelek wate û awayên ku em dixwazin bidin nasîn. Bi taybet jî hereketên destan, çavan û serî, ev hereketana li gel hemû gelan heye, û hemû kes dikarê bikar bîne, mînak: demê ku tu tiştekî naxwazî, tu serê xwe paşvadibî yanjî tu destê xwe didî pêş xwe. Ji bu ku em çavkaniya derketina ziman nasbikin, pêwîste em di destpêkêde zimanên Meymonan û zarokên biçûk lêkolîn bikin. Her wiha pêwîste em zimanên kevin û zimanên vê demê bi hev re kêşe bikin. Cudatî û hevbeşiya di navber wan de nasbikin. Em dizanin ku em û Meymonan (bi taybet jî Şampazî) rebi çend gotinan par dikin, wek gotina ( KİX) ku ji bu tirsandina zarokan tê bi karanîn. Ev peyva di hemû zimanên cîhanêde heye. Her wiha peyva (Ba) û (Ma) ku zarokên yek Salî pê bangî bav û dayka xwe dike. Gelek peyvên hevbeç di nav ber mirovên cîhanê de hene, tû dibînî ku gelek peyvên Îngilîzî di zimanê Misrî yê kevin de heye. Herusa gelek peyêv ku di gelek zimanan de yek wateyî didê heye wek ( na-no-nîst, nû-new-yeni, qut-cut- qet......û hwd). Ev tê wateya ku hemu ziman ji yek yan jî çend çavkaniyan çêbûne. Tê gotin ku rolek mezin ya agir di pêşketina ziman de heye, bi taybet jî bandora vê yekê li ser jinan kiribû. Çawa rola agir ? Û çima bi taybet jî jin? Wek tê zanîn ku bi karanîna mirovan ji agir re hîşt ku mirov bi şev li dora agir ronin. Lê ji ber tarîtiyê ku hêl nada ku hereketan û hêmanan bi karbînin, mirov neçar dibûn ku peyêv û dengan derxin. Ev yeka bi taybet jî jinan dikir, ji ber ku jin bi karên çandiniyê dikirin û bi şev li hev dicîvan û ji hevre dipeyêvîn. Gelek peyêv bingehê xwe ji dengê ku derdixînê nav lê hatine kirin, wek: Ba, Qijok xirxirk, çirçirk, firok, Baq, xûçxûşa avê, himhima Aş........hwd. Zorahiya herî mezin ku mirovan di afirandina zimande kêşeya navên hêjmara (reqem) ne. Di zimanê gelê daristanên Awistralyayê de ji bilî hêjmara Yek (1) û Dû (2) tû hêjmarê dîtir nîne. Mînak : Ji bu ku hêjmara Sê (3) bînin ziman, wiha dibêjin “dû(2) û yek(1)”, û ku bixwazin bêjin deh (10), wê bêjin “ 2 û 2 û 2 û 2 û 2”. Ev yekajî dide xûyakirin ku çiqasî ziman pêşketiye û roj bi roj berfereh dibe. Li rex wêjî gelek ziman ji holê tên rakirin û wek zimanê gelên Amazon û gelek gelên ku bi komkûjiyan ji holê hatin rakirin, bi wan re jî ziman û hûnera wan hate kûştin. Her wiha gelek milet bi zimanê xwe yê zikmakî naxifin, di vî milî de zimanê Îngilîzî di pileya yekê daye ku bandora xwe li hemu cîhanê dike. Niha nêzikî 4000 zimanî zindî di cîhanê de hene. Em dixwazin di despêkê de beş û şaxên zimanên cîhanê bidin xuyakirin. Li gorî zimannasên cîhanê ku zimanên zindî dabeşkirine û bingehê wan vekolandine, û li ser vî bingehî ku rêziman, koka ziman, devoka ziman û şêwayê pêşketina zimanan, hemu ziman hatine dabeşkirin. Destpêka peydabûna zimên Heta niha ji bo şarezayan nediyar e ku cara yekem mirov li ku dera cîhanê peyda bûne yan ji wir çûne ku û li ku niştecih bûne? Ya ronî û eşkere ew e ku mirov di li cihekî jiyane û bi zimanekî axivîne. bi derbasbûna demê hêdî hêdî zêde bûne, bi neçarî ber bi vî alî û wî aliyê cîhanê ve çûne û berbelav bûne. Bi vî awayî wekî civak, kom û deste hatine dabeşkirin. Her komekê jî ji xwe re şêwe û zimanekî taybet peyda kiriye. Hemû zimannas li ser vê li hev dikin ku ziman di destpêkê de sade bûye û dibêjin ku ziman ji dengê ba, baran, giyandar (jîndar) û kar û tevgera mirovan derketiye holê; paşê ku mirov bi pêş ketine û şaristanî bi dest xwe ve anîne, zimanê wan jî bi pêş ketiye. Ew şareza li gorî bîr û baweriyên xwe dengên ku di zimanê kurdî de hene bi vî awayî rave dikin: kalîna mîhê, lorîna gur, heftîn (hewtîna)a se, hêrîna bizinê, nirîna şêr, şêyîn-hîrîna hesp, waqîna rovî, qareqara mirîşkê, qebîna kewê, xuşîna avê, vizîna bayê, gurmîna topê, teqîna tifingê, çîkîna cûcikê, çîrîna derî, kilîna meşkê, xirçîna zebeş, zimîna pê, hirîna ewran, mewîna pîsîkê û hwd. ku di kurdî de mînakên bi vî awayî pir in. Tê zanîn ku mirovan di destpêkê de nekariye binivîse û alfabeyek jî ji bo nivîsandinê tune bûye. Dîroka alfabe û nivîsînê nayê zanîn lê wisa tê xuyakirin ku yekem xet nivîs pir sade û zakokane bûye û ji wê xetê re "Xeta Wêneyî" hatiye gotin. mirovan bi xêzkirina wênayan helwesta xwe ji hev re diyar dikir. Hêdî, hêdî di nava neteweyan de xet guheriye û jê re alfabe hatiye diyarkirin û navê "Alfabeya bizmarî" lê hatiye kirin. Bûyerên şerên xwe li ser kevir û zinaran bi vê xetê kolane. Xetên bizmarî yên îranî jî hemû xetên bizmarî yên Babîl û Aşûrî sadetir û xweştir bûne û her wiha cudahiyeke mezin di nav vê xetê û xetên navborî de hebûne. Çima ku gelê îranê alfabeya bizmarî ya babîlan guherî û elfabeyeke bi rêk û pêk damezirand. Ew kevirên nivîsî ku li Textê Cemşîd, Bêstûn, Hemedan û hin cihên din ên Îran û Kurdistanê hatine dîtin, nimûneyên ji wan xetên bizmarî ne. Hemû kevirên nivîsandî yên dema Hexamenişiyan bi xetên bizmarî hatine nivîsîn ku alfabeya wan 36 tîp in. Diyakonof di perawa "Dîroka med" de dibêje: Pêkanîn û şêwenivîsîna kevirên nivîsandî yên parsiya kevin bi taybetî dema ku mirov wan li çend beşan par dike derdikeve holê ku wan alfabeya xwe ji babîl û îlamiyan wernegirtiye, dibe ku wan ji ûrartûyan xwestibe. Ev yek jî nîşanî me dide ku parsiyan tîpên bizmarî ji medan wergirtine. Diyar e ku zimanê medan bandoreke mezin li ser zimanê parsî kiriye û bi vê yekê re mirov dikare bibêje ku û bi v3e yekê re mirov dikare bibêje ku wan alfabeya xwe jî ji medan wergirtiye. Lê heta niha kevirekî ku bi tîpên medî hatibe nivîsîn peyda nebûye ku vê rastiyê derxîne holê. Zimanên cîhanê Komên zimanan Zimanên hind û ewropî Zimanên Hind-Ewrupî ku ki Asiya navîn heya beravên Rojavayê urupa,ev beşa di hindirê xweda dibê dû perçe, Malbata rojhilatî Malbata rojhilatî ku bi navê Zimanên hind û arî tên nasîn, ev perçeya di hindirê xwedajî dibe gelek zimanên bingehên, wek Mîtanî, Sinsikirêtî, Exmînî (Farisiya despêkê), Medî (Kurdî) ji zimanên herî kevin di cîhanê da ye. Zimanê Kurdî beşeke ji malbata zimanên Ariye. Malbata Rojavayî Malbata Rojavayî ku gelek caran bi navê kentum tê naskirin, ev perçeya di nav gelê Asiya, ên ji nejada hind û ewropî ne, li rex gelên Upupî ji bilî zimanê finlendî, macarî û zimanê baskî. Her wiha zimanê rojavayî di hindir xweda dibe gelek beş: zimanên germanî: (almanî, îngilîzî, danimarkî, filenmîkî “beljêkî”, holendî û zimanên îskendenavî.) zimanên slavî: (rûsî, polonî, çêkî, slovakî, serbî, hwd.) zimanên latînî an “romanî”: (îtalî, fransî, spanî, portekîzî, hwd.) zimanê yewnanî: ev ziman zarayekî bi serê xwe ye,lê belê, her wiha zimanê ermenî û elbanî jî, ji zimanê Hind û Ewropî ne. zimanên keltî: di nav de zimanê herî girînig zimanê Îrlendî ye. Zimanmalbata Efrîqa û Asyayî Zimanên Samî Beşê zimanê gelên ku di nav herdû çemande û Çola Erebistanê û Bakurê Afrikiya cîh digrin, dibêjin peyva “Samî” ji navê Sam kurê hesretî Nûh tê. Gelek taybet mendêyên zimanên Samî ên cuda hene, mînak: gelek tîp ên taybet hene ku tenê di wan de heye wek (ح- ط ض) her wiha piranê zimanê Samî, demê nivîsandinêda ji rat berve çep diçê;dîsa jî gelek tîpên ku di zimanên Arî de hene , gelê Samî nikarê wan tîpana bikar bînin,wek “ P- V- Ç-J- G...hwd. Di hindir zimanên Samî de gelek ziman û Zarayên cur bi cur hene wek: Perçeyê Başurî: zimanê Erebî ê kevin bi hemu devok û zaravayên kevnar,wek “Hemîrî, Qitbabî, Semudî, Sebiayî” , Erebiya bakurî ya nû û zimanê Athyûbî “Hebeşî”. Perçeyê bakurî: ev perçeya bi piranî li kenara Derya Spî û Mezopotamiya tê bi karanîn.wek “ Aramî, Siryanî û Sabiî” Perçeyê rojavayî “Kananî”: Fênîqî, Abrî “israîlî”. Perçeyê rojhilatî: Ekadî, Babîlî û Asûrî. Zimanên ûral û Sîtkî Ev beşa di hindirê xweda dibe dû beş: Zimanên ûralî: ê ku li derdora çiyayên Oralê tê dîtin wek Filendî, Estonî û Hingarî “mecerî”. Altayî: di Asiya naverastde belav dibe, wek Tirkî, Mengolî, Tinokosî û Minanşwî. Zimanên Asya dûrîn Tipîtî- zimanên Asya dûrîn -“rojhilata dûr”( zimanên Tipîtî, Çînî, Taylandî û Bormayî....hwd.). Heya niha bi sedan ziman hene, hîn baş nehatine lêkolîn kirin; lewra bi şewayekî rêkûpêk nahatine dabeşkirin, ne diyare ku ev zimanana dikevine kîjan beşî yan kîjan perçeyî. Nîmunê vê yekê jî li Cîhanê gelekin, wek zimanên gelek nejad û Qebîleyên Efrêqî û Ostiralî. Rûpelên girêdayî: Zimanê Kurdî Kurmancî Soranî Dimillî Lorî Zimanên çêkirî Ew ziman bi mibesta pêwendî yên nav netevî ya gelên dinya yê bi destê mirov hatine çê kirin. Nimûneya bi navbanga wan zimanan Esperanto û Ido ne. Çavkanî ! Ragihandina mirovan Zimannasî Gotarên mijarên sereke

55

https://ku.wikipedia.org/wiki/Zanist

Zanist

Zanist an jî zanyarî bi awayekî giştgir tevahiya wê zanîna îroyî yan ya demekê dî yê mirovî vedigire ko bi şêwazên weha bidest hatiye ko dikarin bihên selmandin û îspatkirin. Bi awayekê nemazeyî û bertesik, zanist ew dozen anko sîstema bidestanîna zanînê ye ko li ser bingehê ezmûnbaweriyê û empîrîzmê, ceribandinan û ezmûnan, û xweristbaweriyeka (naturalîzm) şêwaznasane bidest hatibe. Zanîn ku em bahse wê bikin, divê ku em ta destpêka mirovatiyê herin. Bi taybetî, zanîna me, em ji demên şariştaniyê û pêde, bi pergalî tênin ser ziman. Di demên ku weke dema aqil jî, ev tên hesibandin. Lê di dema ku bahse zanîn û têgihiştina di hundirê wê de tê kirin jî, pirr zêde, dîroke wê dihê dirêj kirin. Ev dîrok, di mejiyê mirov de, di dema ku mirov bidest aqil kirinê kir û êdî hizirkirina wî pêşket, dihêne ser ziman. Aqil ji dema sumeriyan destpêka wê pirr mazin pêşketiya, Di wê demê de, ku weke demeka şariştanî jî ya, aqilê bi pergal heya û di temen û rengê mitolojiyê de tê ser ziman. Lê di dema sumeriyan de, nivîsên bizmarî hena ku hatina nivîsandin. Bi wan nivîsên bizmarî, jiyane, bawerî, hizir û têgihiştinên xwe bi têgihiştinî nivîsandina. Dema sumeriyan, weke dema pêşî ku têde tîp hatina kifşkirin û bi wan nivîsandin pêşketiya. Dema sumeriyan, weke destpêka wê nivîsandina mirovatiya jî tê dîtin. Care pêşî, wan nivîsandiya. Wan bidest nivîsandînê kiriya. Piştî wan re, êdî demên weke demên şariştanî, wê zûtir pêş bikevin. Ji ber ku sumeriyan bi kifşkirina tîpan û bidestkirin, êdî ew nivîsandinên wan bûna temenê pêşketinên piştre. Li ber Dîcle û Firatê şaristaniyên gutî, Hurî û mitaniyan pêşketin. Wan jî, gelek demên pêşketinê buhurandin. Aqilê wan mazin pêşketibû. Di nivîsandin. Gutî, hurrî û mîtaniyan, di demên xwe yên pêşketî de bidest bikarhanîna çerm jî kiribûn. Ev wê heta dema Mediya jî wisa were. Dema zanistê Dema zanistê, weke dema ku piştî dema ronasanê û barok ku destpêkiriya û dîroka wê ji sadsale sadsale 18an û hwd tê dest pê kirin a. Di vê demê de, wê felsefe û ankp felseyefeya zanist êdî bi metodên xwe derkeve li holê. Minaq, felsefeya diyelektikê yek ji wan felsefeya. Her wisa, êdî di vê demê de wê bi tememî zanist pêş keve. Zanista ku li ser esas û temenê cerîbandinê êdî pêş dikeve. Dema zanistê, weke dema aqilê ku ji di ancama ceribandinê de hatî bidest xistina jî. Piştre zanistên weke Kant, Hegel, Marx û hwd wê derkevin û wê hizrên xwe bênina ser ziman û wê bihizrên xwe re demekê bidina destpê kirin. Zanyarên weke Albert Einstein, Sigmund Freud, û hwd, wê demekê bidina destpê kirin. Einstein bi fizikê wê hizrên xwe bêne ser ziman Teoriya Dîtbarî û ankû 'rolatîvît' ya wî ya. Fureud jî psikanalizê pêş dikeve. Piştre Marks Blank, wê Kuantumê, teoriya wê bi ya fizikê çê bike. Ev dem, weke dema sadsale 19an jî tê binavkirin. Sedsalên 18an û ya 19an weke sedsalên zanist û pêşketina wê ne. Piştre jî, wê ev pêşketina van srdsalan wê heta sedsale 20an jî bidomê. Di êdî di sedsalan de, wê felsefe bi rengê felsefeya zanist û ku bi tememî li ser esasê ceribandinê bi rê ve diçê û pêş dikeve wê bi pêşve biçe. Ceribandin, êdî weke rêbazeka giring ku di de kifşkirina. Di ancama wê de, fizîk, teknolojî, jiyannasî û hwd, weke beşên ku bi zanistî pêş dikevin in. Di ancama wê zanin û zanist û felsefe û û dîroka wê de ev pêşketin dibêt. Rêbazên zanistî Rêbazên felsefekî, rêbazên fêr û cerbê bûn. Bi taybetî, weke rêbaza vacê û ankû mentiqê, wê di temenê dîtin û bi çavdîtinê re wê pêş bikeve. Li ser wê re jî, di temenê fahm kirina wê de, naskirin û bi wê re fêrbûn, wele rênbazê wê ya bû. Ev rêbaza cerbê û fêrê, wê piştre jî, pêş bikeve. Li ser wê re zaynarî wê pêş bikeve. Zanyarî, di temenê ceribandinê de û bi wê re weke ku di roja me de tê gotin "deneyê" re pêş bikeve. Bi wê re, bi zaynariyê re di temenê ceribandin û deneyê re, care pêşî, gotina "kûbay" ketina jiyanê de. Kûbay, weke jînda û ankû mirov jî bê ku di nav de, tişta ku li ser wê bi ceribandinî rêzbaz tê pêşxistin a. Teknolojî Teknolojî, divê ku mirov weke ancamake giring ku di ancama wê pêşketina serdem û dema zanistê de ya. Teknolojî, bi wê êdî serdestiya wê li jiyanê bûya. Înternet pêşketiya. Bi wê re gelek cûreyên din ên teknolojiyê pêşketina. Serdema pêşiya pêşketina teknolojiyê di sadsale 20an de destpê dike. Lê serdema wê ya duyem ji sale 1950 û hwd, dest pê dikiriya û di vê demê de rengên teknolojuyê û awayên wê pêşketina. Înternet yek ji wan a. Telefonên berîkan yek ji wan in. Şandina peykan li azmana bi ragihandin û TV'yan û hwd jî bûya. Lê teknolojî, bûya temeneki giring bû pêşketina bilojiyê jî. Hemû amûr û tiştên ku bi wan lêkolîn tê kirin bi kifşkirinên teknolojiyê û teknikî re pêş dikeve. Minaq, amûşrên lêkolînî ên bo biolojikî û hwd jî ji wê na. Endazyarên Kalîforniyayê dixwezin di hefteyên bê da, destbi çêkirina riyek azmayišî bi navê sîstema veguhestina Haypirlûp, bikin ku 150 milyon dolar jê ra pêwîst e, sîstema han dê jibo veguhestina misafiran di nava lûleyek ku hewa têda tune ye û bi leza dengê diçe, were bikaranîn. Dema di sala 2013an da, jibo cara yekem Alvin Mask, behsa çêkirina Haypirlûpê kir, fikra wê wek ixtiraek ecêb û terhek ku nikare pêkwere û dê tu carî jî nexebite, hate dîtin. Lê aniha bûdceya çêkirina vê sîstema veguhestinê amade buye û emê di demeke pir kin da, mînaka azmayišiya wê bibînin. Yekem mesîra azmayišiya teknolojiya veguhestina Haypirlûpê (HTT) dê bi dirêjahiya 8 kman li Kalîforniyayê û di dema çend hefteyan da, were çêkirin. Terrahên vê teknolojiyê dixwazin 10 milyon kesan ji riya HTT'yê ku li geliyê Quayê ye, istifade bikin. Li gor gotina Alvin Mask, di dawiyê da jî dê mesafeya 610 km'iya navbera Losancilis û Sanfiransîskoyê di dema 30 deqeyan da were qedandin û dê misafir bi leza 2 qasî ji balafirê zûtir ber bi meqseda xwe herin. Leza Haypirlûpê jibo veguhestina misafiran di navbera 2 cihan da, 1200 km di seetek da ye. Di vê sîstemê da lûleyek pir dirêj heye ku hewayê nava wê hatiye valakirin û rewša nava lûleyê xele' e(vacume). Lûle tehrek hatiye çêkirin ku di hewayê da daliqyayî be û ji erdhej yan jî rewšên nebaš yên hewayê, were parastin. Misafir, yek yek yan jî kom kom di cihek taybet da disekinin û pašê bi alîkariya megnitek mezin ber bi jor diçin û dikevine hindirê kepsûlan. Di nava her kepsûlek da, 6-8 kesan cî dibin û di dema 30 saniyan da, misafir peya û siyar dibin. Jibo her mesîrek jî, serê her merivî 20$ distînin. Jiyannasî Jiyannasî, di dewama wê de pêş dikeve. Lê Jiyannasî, ji wê pirr sûd digirê. Î ro, weke ku çawa gelek cûreyên teknolojiyê weke înternet û hwd pêşketina, her wusa, di qada jiyannasiyê de jî, pêşketinên weke genetikî ku weke şoreşê tên hasibandin di vê warê de bûna. Îro, li ser pêşketinên jiyannasiyê re, di qada beşkirin û ankû şifakirinê de û dermankirinê de jî, gavên mazin hatina avêtin. Bi wê re jî, ji nexweşiyên weke pênceşêrê û hwd re jî, li ser çareyên wan ku wê çawa derman were kirin û başkirin bibe, li ser lêkolîn tên kirin. Bi wê re jî, li ser dermanan jî, lêkolîn tên kirin. Pêşketinên weke genetik û hwd jî, ji van re derfeteka mazin diafirêne ku werina pêşxistin. Genetîk, di salên 1960î hwd de, ji aliyê Creg û Biston ve hatina pêşxistin. temenê wê hat avêtin. Piştî wan re jî, li ser lêkolînên wan re lêkolîn hatina kirin û pêşketinên hê maztir bûn. Lê ew weke destpêkê bûn. Civaknasî Civaknasî, dîroka wê bi dîroka şariştaniyê re dest pê dike. Di dema sumeriyan de, pêşketineka wê hin bi hin tê ser ziman. Bi teybetî, di dema gutî û hurrî û mîtaniyan de, divê ku em bahsê ve bikin. Hêredotos, di pirtûkaya xwe ''Dîrok'ê de, bahse civaknasiyê dike. Bi taybetî, di dema ku bahse Medya û keyê wê Deyoses dike, dibêje ku "Wî gotiya ku ezê xwe bidima civakasiyê û pêşxistina wê." Bi vê rengê pêşketina wê heya. Bi teorîkî, pêşketina wê, bi felsefê re êdî ji van deman û de, wê zêdetir bidest pêşketina xwe bike. Di demanên piştî zayinê de, bi teybetî, emê bibînin ku hê zêdetir, ev pêşketin heya û pêşketiya. Zanistên weke Îbnî Ruşd. Îbn Sîna wê li ser civaknasiyê bisekin in. Bi taybetî Bawê Henifê Dînewerî, divê ku m bi taybetî bahse wî bikin. Lê berî wî jî di dema Xwe Mazdek, wê li ser têkiliya di nava mirov û civatê de bisekinê. Wê di temenê têgihiştinî çînî de wê li ser bisekinê. Di dema Mazdek de, wê mazdek bibêje ku "xaniyên key tişî zêr in lê xalkê di bin destê desthilatdariya wî bixizanî dijîn." Bi gotinên bi vî rengî wê balê bikişêne li ser civaknasiyê û pêşketin û jiyane civatê. Piştre jî, Zaneyên weke Îbn Xeldûn, wê di pirtûka xwe ya bi navê "mûqaddîma" de jî, em çerçoveyeka xort ya civaknasî dibînin. Di sadsale 20an de, wê zaneyên civaknasiyê wê derkevin. Bi teybetî, wê bi teorîkî li ser mijarê bisekin in. Civaknasin weke Gordon Childe, Max Weber û hwd çend ji wan civaknasan in. Wê dîroka wê civaknasiyê binivîsênin û wê temenê wê bi darêjkên wê yên civakî û civakî pêş bidixin. Zanista ramyariyê Zanista ramyariyê, ku em bahse dîroka wê bikin, divê ku em dîroka wê herina heta dema sûmeriyan. Bi taybetî, emê bi hizirî û teorîkî pêşketina hizra wê, di demên berê zayinê de di sadsalê 5min pêde, di temenekî hemdemiya dema me de em dibînin. Homêr, di pirtûkên xwe yên bi navê Îlyada û Odîseya û hwd de, dimenekî têne ser ziman. Her wisa, Arîstotelês, siyaseta demê dîmenekî wê di nivîsandinên xwe de daye der ziman. Platon, di pirtûka xwe ya mezin ku ji axiftinên sokrat pêktên, wê dîmenekî pirr mezin ê desthilatdariyê di temenê nêzîkatî û têgihiştina wê de bide ser ziman. Di pirtûka Arîstofanes ya bi navê "Şerên peleponêsê" de, ku bahse şerên di navbera Atîna û Sparta de dike de, ku ev şer bi salan didom in, bahse rêveberî û gavavêtinên wan dike. Ji aliyê felsefe ve hanîna wê ya li ser ziman, wê bi vê yekê, di demên piştre zêdetir bibe. Îbn Xeldûn bixwe jî, di pirtûka xwe ya bi navê mûqaddîma de di çerçoveya wê de hin gotinna xwe jî dihêne ser ziman. Her wisa Ehmedê Xanî, jî bahse wê dike û di temenê ku mazinbûna zaneyên mezin ê civatî ku pêşengiya civatê bikin de têne ser ziman. Gotina "ku heba siltanekê meyê heba li ser serê me, .." di berhema wî ya Mem û Zînê de di buhurê û ji dil dihêne ser ziman. Bi taybetî, di dema sedsale 20an û pê de, wê bi zanistê beşên zaniyariya siyssetê werina vekiirn û siyasete were xwandin. Wê di derbarê felsefe siyasetê û ankû ramyariyê de wê wê were pêşxistin. desthiatdariya siyasî 20an, bi zaninekê bi rê ve herê. Ramyarî, li ser esas û nirxên civatî ên pêşketî na tê kirin. Bi wê re tê meşandin. Ramyarî, bi taybetî, civate ku di nava wê de tê kirin, divê ku zimanê wê hilde cidiyetê û gotin û têgihiştina xwe bi wê bêne ser ziman, da qana ew ramyarî bibe ya wê û bi navê wê. Di temenê parastina ziman û dîrokê de û buhurandina li demên pêş de ramyarî bi pergalî û bidestê rêveberiyê karekî giring dike û roleka giring dileyizê. Zimanê ramyariyê, bi qasî gotinên bi navê têgihiştinê di wê de tên ser ziman û giringiya wan, her wusa, giirngiya bikarhanîna zimanê civatê jî weke wê heya û ji wê zêdetira jî. Pêlên Mejiyê me Pêlên Mejî, wek pêlên din, bi riya ferekans û berahiya wan, tên pîvandin. Pêlên Mejî dabeşbûne ser 4 desteyan: Beta, Alfa, Teta û Dilta’yê ku eger em karibin aliyê xwe yê qenc û çendalî, baş nas bikin, hingî emê karibin di demên pêwîst da, bigihîjin her yek ji pêlên navbirî. Pêlên Beta: Piraniya dema ku em hişyar in, em di rewşa Beta’yê da ne ku tê da pêlên Mejî bi ferekansa 13-39 Hertzan, dihejhejin. Di rewşa Beta’yê da, baldariya me zêdetir liser dinyaya derve, fikarên rojane û bi gotineke din liser karubarên mantiqî yên nîvbazineya aliyê çepê mejiyê me, disekine. Pêlên Alfa: Pêlên Alfa, wek pireyekê ne ku di navbera zaniyarî û derzaniyariyê(zanînê ku bêhemdî têne mejiyê merivan) da pêwendî çêdikin. Dema ku em bêhna xwe distînin, pêlên mejiyê me ji pêlên Beta ber bi pêlên Alfayê diguherin û di wê rewşê da, ferekansa wan di navbera 8-12 Hertzan e. Di rewşa Alfa’yê da tam berevajî haleta Beta’yê, em bi dem û cihan ra sînordar nînin. Ev pêl, me ji nîvbazineya mantiqiya aliyê çepê mejiyê, azad dike û dihêle ku em bigihîjine beşa nîvbazineya aliyê rastê mejiyê ku tê da berhemanîn û têderxistin bi awayeke bihêztir pêktê. Nîvbazineya aliyê rastê mejiyê, dikare wêne û dengên ku li derveyî tixûbên sînordarê mirovan e, werbigre. Lewma jî di vê haletê da, raman, hîs û kiryarên me, nû û ciyawaz in, tevlihevî û gêjbûn, kêmtir e û bihîstina dengên derve hêsantir e. Mejî di dema bêhnvedanê ya di haleta Alfa’yê da ye. Piraniya hunermend, zaniyar û sporvanên serkeftî jî, yan bi hemdê xwe yan jî bêhemdê xwe, xwe dixine haleta Alfa’yê ku karibin baştirîn berhem û kirinan pêkbînin. Pêlên Alfa’yê, jêder û çavkaniyên berhemdarî, bileztirkera fêrbûnê, baştirkera rewşa ruh û sebeba daxistina steresan in. Rewşenbîrî, nasîn bi riya ihsasan, îlham û hwd bi pêlên Alfa’yê tên şirovekirin. Pêlên Teta: Pêlên Teta, bi ferekansên 4-7 Hertzan, girêdayî kûrtirîn ceribandên Medîtêyşin û berhemdariyê ne. Pêlên Teta, ji pêlên Alfa û Beta’yê aramtir in û berahiya wan mezintir e. Gihîştin bi pêlên Teta’yê, zêdetir di dema razan û xewê da, mumkin dibe. Pêlên Dilta: Pêlên Dilta, pêlên derzaniyarî û pergala pêwendî bi zaniyariyên çendalî ne. Ew xwediyê bilindtirîn berahî û kêmtirîn Ferekansan(4-5 Hertzan) in. Ferekansa wan, tu car nabe sifir çimku ferekansa sifir, tê wateya mirinê. Pêlên mejiyê kesan di rewşa bêhişî û komayan da dişibe pêlên mejiyê yên Dilta. Yên ku Yogakerên profîşnal in, dikarin bi hemdê xwe, xwe têxine haleta pêlên Dilta’yê. Ew dikarin germahiya bedena xwe û hejmara lêdana dilê xwe, tenzîm bikin û xwe têxine haleta mirinê û cardin jinûva xwe vejînin. Pêlên Dilta, kûrtirîn haleta xewa giran û kûr in. Ev pêl, jêder û sedemên gelek kirinên sosret, ceribandinên nêzîkî mirinê, pêşbînî, têderxistinên balkêş, bi dinyayê ra yekbûn, kemilîna kesayetiyê, şifa û hwd in. Deriyê mejiya xwe, tenê ji tiştên hûn hez dikin ku biqewimin ra vekirî bihêlin. Bi Kontrolkirina Pêlên Mejî, mirov dikare çi bike? Dema ku em dixwazin razên, berê pêlên Beta, aktîv dibin, hêdî hêdî pêlên Alfa xuya dibin û paşê jî Teta û Dilta. Dema em ji xewê hişyar dibin, pêlên mejiyê me, berevajî dema paldanê, ji Dilta ber bi Teta û Alfa û di dawiyê da jî ber bi Beta’yê tên guhertin. Di dema hişyarbûnê da, hin şêwazên veguhertina pêlan ji haleta bilez û tevlihev ya Beta’yê ber bi rewşên aramtir yên wek Alfayê hene. Em dikarin bi riya kansantrêyşinê, xwe aram bikin, tirs û xofan, ji xwe dûr bikin û tevliheviya derûna xwe bi wê şêwazê aram bikin. Bikaranîna hevokên erênî û hwd dikare bibe sedema windabûn û derketina ramanên neyênî û wêranker. Bi gotineke din, gava ku em fikir û hîssên neyênî, çi ji hindir, çi ji derveyî xwe, werdigrin, emê karibin bi kontrolkirina pêlên mejiyê xwe, cardin aram bibin û vegerin rewşa hêsaybûn û rehetiyê. Wek mînak: Dema hûn ditirsin ku negihîjine hedef û armanca xwe, xeyala zêna we, wêneyek ji serketina we ye û dubarekirina vê hevokê dikare bibe sedema pêkhatina wê: Ezê bigihîjime armanca xwe. Fikrên we, enerjiya pêlên elektromegnetîk e ku pêlên wekhev yan hevalî, ber bi aliyê xwe va kaşdike. Jibo her fikreke taybet, ferekanseke taybet heye. Qanûn û yasaya kaşkirinê li ramanên we dinêre û ligor wan tevdigere, loma jî timotim liser daxwazên dilê xwe bisekinin, liser wan bifikirin, wisa bizanin ku hûn gihîştine armancên xwe û pê kêfxwaş jî bibin. Bi ramanên erênî, pêlên bihêz, erênî û avaker, ji gerdûnê ra bişînin heya tiştên ku hûn dixwazin pêkwerin. Ligor teoriyên nû yên zanistî û fîzîka kuwantomê, her tiştê ku li cîhanê heye, cureyek ji enerjiyê ye. Hemû kelmelên derdora me, di asta mûlûkûliya xwe da, enerjiyên hejhejok in. Fikir û raman jî cureyek ji enerjiyan e ku dihejheje. Ramanên cihê, xwediyê pêl û ferekansên cihê ne. Hejhejên fikran, ji bihêztirîn û rêkopêktirîn hejhejên gerdûnê ne. Her wisa ku hûn bi hilbijartina pêlên taybet, dikarin şaşe û şebekeyên cihê yên radiyo û televizyonan, werbigrin û bibînin, bi guhertina dirêjahiya pêl û ferekansên zên û ramanên xwe jî, hûnê karibin di jiyana xwe da, derfet û rewşên nû biafirînin. Ligor qanûna kaşkirin û cezbê, ramanên we dikarin hejhejên(irtiaşên) ku dişibin wan, werbigirin û veguherînin rastiyên jiyana we. Tendurîstî Tendurîstî, di destpêka jiyana mirov de pêşektina wê dibê. Di dema ku devereka me, birindar dibe, em hewl didin ku wê baş bikin. Dema ku ji deverkê xwûn di herikê, em pêşî dikin ku wê xwûnê bidin sekinandin. Di serdema dema sumeriyan de wê mirovên ku êdî başkirinê bikin, wê pêş bikevin. Bi taybetî, wê vê yekê êdî weke karekî bidina berxwe. Lê dem ku tê sadsale 6an û hwd, êdî wê bi zanistî pêşketina wê bibe. Tendurîst, yê ku rêgezên nêzîkatiyê bi navê "Sonda Hîpokratî" bû, fîlozofê serdema antîkî ê Hîpokrat bû. Wî, ev pêşxist. Piştre jî, ev weke temenekî giring, di hemû beşê tendûrîstiyê de ên ku heta roja me afirîna de bicih bûya. Bi felsefîkî ji, wê zanyar li ser bisekin in. Herî zêde ku ne bin 22 berheman re nivîsandiya Bawê henîfê Dînwerî, wê bi teybetî çend berhemên wî tenê li ser dermankirin û şifakirinê bin. Weke wî, Îbnî Ruşd û îmanê Xezalî jî çend gotin li ser wê gotina. Bi taybetî, ji dû aliyan ve li ser hatiya sekin. Aliyê pêşî başkirina laş û ankû fizîkî ya. Aliyê din jî başkirina giyanî û ankû derûnî ya. Heta roja me jî, ku divê ku em genetikê jî weke pêşketineka di temenê tendûrîstî û pêşketina dermankirin û başkirina wê de bênina ser ziman, pêşketinên mazin bûna. Di roja me de, li ser pirr nexweşiyên weke pênceşêrê ku dihat gotin dermanê wan tûna ya êdî hin bi hin dermanê wan tê çê kirin. Yanî, êdî bi wê re jiyane mirov bi awayekî hê baştir bi tendûrîs bi rê ve diçê. Çend ku tndûrîst pêş dikeve, her wusa, êdî mirov jî ji nexweşiyên xwe re çareyan dibîne û bêhtirî bi başî êdî dijî. Derûnî Derûnî, û ankû bi navê ku tê naskiirn psikolojî, weke aliyekî giring ê mirov ku bu tendûrîstiya mirov ve tê ser ziman a. Di sadsale 20an de, mirovên weke Sigmond Freud, navê wan bi psikanaliz û danîna temenê wê re navê wan derket. Lê dîroka wê berî wî jî hebûya. Bi teybetî, gelek zaneyên weke Baweê Henîfê Dînewerî, Îbn Sîna, Îbnî Ruşd û hwd jî li ser wê sekinîna û jî aliyê giyanî û ankû derûnî ve ew kirina ku bênina ser ziman. Nexweşiyên ku weke xweşiyên derûnî na, nexweşiyên depresyonê û hwd hena. Bi teybetî, di sadsale 20an û pêde, derûnî, weke beşek giring a tendurîst di jiyane mirov de bicih bû. Mirovên ku derûniya hinekî xirab bû, berê di nava kurdan de ji wan re "dîn" dihat gotin. Ji ber vê yekê û gotinên bi vî rengî, piştre jî, gelek mirovan, ji bo ku ev gotin ji wan re newê gotin, piştre ku pirsgirêkên wan hebûna jî, ne hiştin ku were li berçav. Bi wê yekê, her pirsgirêkênx we di nava xwe de dijiyan. Lê di sadsalêe dawiyê de hin bi hin di vê warê de jî pêşketineka giring di temenê başkirin û ankû li ser derûniyê sekinîn pêşket. Mirovên weke Sigmund Freud, Erich Fromm û hwd, çend ji wan derûnvanên dema me na ku gelek berhem jî nivîsandina û li şûn xwe hiştina. Hê jî, di gelek warên derûniyê de nîqaş tên meşandin ku werre hê pêşxistin. Civeteka ku hemdem û pêşketî, wê hertimî pirsgirêkên derûnî pirr zêde di nav de rûbidin. Ji ber vê yekê, weke pêwîstiya pirr giring êdî lê tê nerîn. Di temenê ceribandinên derûnî de, bi mirovan re gelek sawalên weke meymûn, sa û ankû kuçik û hwd jî dihên bikarhanîn, Bi teybetî, ji her aliyê ve dihê xwestin ku were fahm kirin. Derûnî nexweşiya jiyane mirovên jiyane dema hemdem a. Ji ber ku di dema hemdem de pirsgirêkên hizirkirinê gelek in. Ji ber vê yekê weke Depresyon, stress û hwd, çend ji wan nexweşiyên ku dikarin bibina temenê nexweşiyên fizîk jî diafirin. Hatiya kifşkirin ku stress dikarê bibe temenê wê ku xwûn herê ser mejî. Stêrnasî û fizîk Stêrnasî, weke beşeka giring ku di dema sumeriyan de jî pêşketiya. Di demên berê de û ankû di dema sûmeriyan de, li stêran dinerîn û roj û dema xwe kifş dikirin. Ev kevneşopî, heta roja me jî, di nava kurdan de pirr mezin hebûna xwe dide domandin. Di dema Sûmeriyan de, dihat bawer kirin ku "dinya weke tepsiyekê rast a." Dihat gotinku stêr û cîhan û ankp gêrverk hemû, bi azmanan ve dalaqandîna. Ev bawerî jî, hê jî, di nava kurdên botanê de mazin dijiya. Dihat zanîn. Stêr, weke amûrna û ankû tiştan ku baxtê mirov jî dihat kifşkirin bi wan, Bi vî rengî dihat bawer kirin. Ji ber vê yekê, "fal" pêşketina. Yanî, bi wan pêşaroja xwe dîtin û hwd. Di dema Mediya de, Rêmildan hebûna. Rêmildar, mirovên ku li azmanan û stêran dinerîn û dizanîn ku wê sibaroja me çawa bê. Piştre ev zanînên bi stêrzaniyê re, wê pêşbikevin û wê fizîkê û zagonên wê pêş bixin. Mirovên weke Copernicus, Galileî û û hwd, wê ji wê rewşê gav biavêjin û hinekî bi pêş de herin û fahm bikin. Bi wê re, wê hewl bidin ku ka rewşa azmana çawa ya. Piştre di domana wan de, mirovên weke Einstein, wê werin û bi teybetî, destûrên fizîkî bi awayekî pirr mezin bidina kifşkirin. Nivîsandina wan, wê weke şoreşekê were dîtin. Di rastiyê de jî wusa bû. Piştre, ev rewş, wê di sedsale me de, bibe temenê ku heta ku mirov bi kiştên fezeyê herê serheyvê û li dunyên din ê dervî me rêwîtiyê li wan bike. Bi vê yekê re, êdî cihane di dervî me, zanîna me, di derbarê wê de mezin bû û pêşket. Îro fîzîk, weke beşeka giring a aliyê pêşketina mirovatiyê ya. Teqîna mezin, Xwexwe avabûna Gerdûn û Teoriyên Stephen Hawking Zanista mirovan, gihîştiye asteke wisa ku bikare şiroveyên grîng liser gerdûnê bike. Gerdûna derveyî xeyalan, terikî û bêsînor. Stêrkên bêhejmar yên ku hûn li esmanê dibînin, tenê 3 hezar ji 300 milyar stêrkên kehkeşana Kadizê ne. Di gerdûnê da derdora 100 milyar kehkeşan hene. Mirovahî timotim jixwe pirs kiriye ku: Gelo ev gerdûn ji berê va jî wiha buye, yan jî her tişt ji cihekê û ji nişkava çêbuye. Têderxistin û keşfa vê yekê ku gerdûn bi derbasbûna demê ra berfireh dibe, di destpêka sedsala derbasbuyî da, bû sedema mitalan. Ligor keşfa fîzîknasan, diviya ku gerdûn di dema berê da û ji mezinahiyeke pir biçûk va, jidayik bûba. Mijara ku behsa destpêka gerdûn û sosretbûna mezinahî û çawaniya avabûna wê dikir, mirovan xiste fikarên hûr û kûr, ku gelo destpêka gerdûnê çawa buye. Aniha piştî gelek lêkolîn û fikarên kûr, em gihîştine bersivek ku Teqîna Mezin jê ra tê gotin. Teqîna mezin, çî ye? Li,gor teoriya Teqîna mezinê, gerdûn ji teqîna rûxar yan hecmeke pir biçûk ku mezinahiya wê ji kunên ser postên mirov jî biçûktire, bi germahî û baristeyeke pir pir mezin, destpê buye. Ligor vê teoriyê, pêkhatin û çêbûna fezayê, dişibe pifkirin û mezinkirina rûbara pifildankekê û madde jî di nav û rûbara derveyî fezaya ku berebere vedibe û berfirehtir dibe ne, wek zerreyên tozê ku li ser rûbara pifildankê ne, ev teqîn ne wek teqîna fezayeke vala ye belke feza jî tevî vê teqînê jidayik buye û di dema berfirebûn û vebûnê da jî, maddeya han bi xwe ra vediguhezîne. Li gor baweriya fîzîkzanan, dem jî bi Big Bangê ra, destpê buye. Piraniya zaniyaran, teoriya Teqîna Mezinê, pejirîne. Şirove û mînakên zanistî, pir pir zelal û eşkere bûn, loma jî di sala 1951an, ofîsa dêra Katolîkan jî ragihand ku teoriya Teqîna mezinê, li dijî Încîlê nîne. Heta despêka sedsala 19an, xelk wisa dizanîn ku gerdûn, neguherbar û sabit e. Di sala 1915an da dema ku Teoriya Nisbiya Einstein, behsa pêkhate û çawbûna feza, dem û cazibeyê kir, hingî dibêtiya haletên din jî, derket holê. Bi pêşkêşbûna teoriya nisbiyetê, îdî feza dikarî berfireh bibe yan jî were ser hev. Di sala 1917an da, stêrnasek bi navê Willem de Sitter, teoriya nisbiyetê, esas girt û nîşan da ku gerdûn dikare berfireh bibe. Di sala 1922an da jî matematîknasek bi navê Aleksander Friedmann, ji riyên pir hêsantir, karî bigihîje heman encamê. Encama ku Georges Lemaitreê feleknas, di sala 1927an gihîşte wê jî, wek ya berê bû. Ev pêngav, derbarê pejirandina dîtina gerdûna neguherbar da, wek guhertineke mezin dihate dîtin. Bi baweriya Georges Lemaitre, eger em vegerine dema rabirduya gerdûnê, divê maddeya gerdûnê di mezinahiyeke pir biçûk da, berhevî ser hev bûbe û tê da teqînek qewimîbe. Herçend ev dibêtî û îhtîmal, haleteke sosret ji gerdûnê radixiste ber çavan, lê ligor venêrîn û lêkolînên dema ku em têda ne, nibû. Sedemên ku em dibêjin, Big Bang, qewimiye, çi ne? Encamên 3 lêkolînên ku di sedsala derbasbuyî ji aliyê stêrnasan va hatine gotin, bû sedema vê yekê ku em misoger bibin ku gerdûn bi Big Bangê despêbuye. Ya yekem ev e ku gerdûn, bi derbasbûna demê ra, berfireh dibe, ev jî tê vê wateyê ku fezaya navbera kehkeşanan, timotim mezin û mezintir dibe(ji despêkê heya niha û virha jî). Berfirehbûna gerdûnê jî bû sedem ku em qebûl bikin ku beriya berfirehbûnê, her tişt di derekê da li cem hev bûye. Ya duda jî ev e ku, teoriya Big Bangê, dikare zêdebûn û belavbûna Helium û Dotrium(îzotopa Hydrogenê) di gerdûnê da, pir baş şirove bike. Germahî, çigalî(bariste) û diyaspora berfirehbar ya gerdûna despêkê, jibo berhemhatina pir zêde ya dendikên ku aniha em dibînin, rewş û haleteke zef baş buye. Sedema sisyan jî ew e ku estêrnasan, karîne Tîrêjên(şewqvedan yan tabişên) background’a gerdûnê û tîrêjên piştî teqîna despêkê yên her aliyên gerdûnê, bibînin û resed bikin. Tîrêjên(tabişên) background’a gerdûnê yan jî şewqvedana (tabişên) background’a gerdûnê, sedema misoger ya pejirandina despêka gerdûnê bi qewimîna teqînekê va ye. Stephen Hawking, derbarê vê yekê da dibêje: Ev keşfa nuwaze, keşfa sedsalê ye. Berfirehbûna Gerdûnê Di heman dema ku teoriya berfirehbûna gerdûnê, hate ragihandin. Estêrnasek bi navê Vesto Slipher, da zanîn ku hejmara kehkeşanên ku ji me dûr dibin, pir zêdetir e ji yên ku nêzîkê me dibin. Feleknasan, dikarin ji wergirtina ronahiya ku ji kehkeşanekê difûre, têderxin ka ew ji me dûr dibe yan nêzîk. Eger têyfa(Spectrum) ronahiya kehkeşanek ber bi aliyê dirêjahiya pêlên kurtir, veguheze, veguhestina ber bi şîn, hingî kehkeşan nêzîkî me dibe, mînaka pir binavodeng jibo vê mijarê jî guhertina dirêjahiya pêla dengê Ambûlanseke ku nêzîkî me dibe. Eger spectrum ronahiya kehkeşanek ber bi dirêjahiya pêlên bilindtir, veguheze, veguhestina ber bi sor, hingî xuya ye ku kehkeşan vaye ji me dûr dibe, her wekî zêdebûna dirêjahiya pêla dengê Ambûlansek ku vaye ji me dûr dibe. Mezinahiya veguhestina ber bi sor yan şîn, girêdayî leza dûrbûn yan nêzîkbûna kehkeşanê ye. Loma jî Vesto Slipher, dît ku piraniya kehkeşanan xwedî veguhestina ber bi sor in, nek ber bi şîn. Di sala 1929an da Edwin Hubble, keşf kir ku kehkeşanên ku pir ji me dûrtir in, leza dûrbûna wan ji me jî, zêdetire û leza han jî girêdayî mesafeya wan ji me ye. Bi gotineke din, kehkeşanên ku fasileya wan ji me dûrtir in, xwedî veguhestina ber bi sora mezintir in jî. Mesafeya Kehkeşanên pir ji me dûr, di mezinahiya milyon û milyar sala ronahiyê ye û ev jî tê vê wateyê ku em vaye li rabirduyeke bi mezinahiya milyon û milyar salan ronahiyê, mêze dikin. Di dema rêwîtiya ronahiya kehkeşanan ber bi me, spectruma ronahiya wan ji dirêjahiya pêlên kurtir, ber bi yên bilindtir, veguhestina ber bi sor, vediguheze. Ev veguhestina ber bi sor, jiber firehbûn yan vebûna pêkhateya fezayê ye. Eger dirêjahiya pêlê, 2 caran mezintir bibe, hingî divê gerdûn bi zerîbeya dudan, berfireh bibe. Keşfa Habelê ev bû ku digot: sebeba berfirehbûnê, girêdayî mesafeya ku ronahî pîvyaye ye û vedigere ser wê yekê, ka em çiqasî li dema derbasbuyî nihêrîne. Ev jî tê vê wateyê ku em her çiqasî di demê da, vedigerine paş û paşdatir, hingî gerdûn, biçûk û biçûktir e. Eger em rabirduya gerdûna berfirehbar, vekolin û lê hûr bibin, emê bibînin ku mesafeya navbera kehkeşanan, berebere kêmtir û baristeya gerdûnê, berebere zêdetir dibe. Ev proses heta derekê didome ku giş maddeya gerdûnê di rûxar yan hecmeke pir pir biçûk da, tê ser hev û berhevî ser hev dibe ku encama wê prosesê baristeyeke zev zef mezin jibo gerdûna despêkê di dema qewimîna Big Bangê ye ku mezinahiya wê naye fehmkirinê. Bi parvekirina mesafeya kehkeşanê li ser leza wê ya xwerû, emê karibin dirêjahiya temena gerdûnê, texmîn bikin. Bi vê yekê emê karibin texmîn bikin, ka di çi demekê da, mesafeya me ji kehkeşanên din, sifir buye. Muhasebeyên zaniyar û feleknasan nîşan dide ku Big Bang, derdora 10 heta 15 milyar salan beriya niha yanê 3 caran zêdetir ji temena Erdê, qewimiye. Jibo îsbatkirina texmîna han, divê em li pey kevintirîn cisma gerdûnê bibin çimku divê temena wê derdora 10 heta 15 milyar salan be, nek zêdetir. Metoda din jî lêkolîna kiryarên radioactive ya îzotopên Uraniumê ye. Em zanin ku temena kevintirîn îzotopên pêkhatî ji kiryarên dendikî ya stêrkên nû û terikî, 10 milyar salan in. Temenên ku hesav kirine, tam ligor texmînên me ne. Hebûna zêde ji Helium û Dotrium, li Gerdûnê Jiber ku di despêka gerdûnê da dereceya germahiyê pir zêde buye, ev yek dikare sedemek baş be jibo ku Helium û Dotrium beriya pêkhatina her stêrkek, pêkhatine. Ev element di bihevzeliqîna dendikî(Nuclear Fusion) da, berhem tên. Bi bihevzeliqîna Protonek û Notronek, elementa Dotrium yan heman Hydrogena Giran, berhem tê. Ev proses, tenê di dereceyên germahiyên pir zêde wek ya germahiya dendikên stêrkan da dikare pêkwere. Di sala 1946an da George Gamow, şagirta Friedman, pêşniyar kir ku fusion’a dendikî, dive di gerdûna despêkê da dema ku germahî pir pir zêde bûbe, qewimî be. Navê vê prosesê jî senteza dendikî ye ku dibe sedema berhemhatina Helium û Dotrium(her wisa hinek Lithium û Beryllium) ji behra dagirtî ji gelek Proton û Notronên bi-enerjî gerdûna despêkê. Di despêka 1960an da, spectruma stêrkên xwecih, nîşan da ku Helium, ji sedî 20 heta 30ê baristeya stêrkan, pêktîne. Baristeya mayî jî, piranî ji Hydrogenê pêktê. Tenê 2 jêder di gerdûnê da dikarin Heliumê berhem bînin ku yek jê stêrkên li esmanê û ya din jî bombeyên etomî ne. Di her 2 jêderan jî bi riya fusiona dendikî û bihevzeliqîna dendikên(kakilên) Hydrogenan, elementa heliumê berhem tînin ku germahiyeke zef zêde jê berhem tê. Baweriya stêrknasan ew e ku eger giş Heliuma heyî li gerdûnê, bi destê stêrkan berhem hatibe, hingî divê ronahiya esmanê ji ya aniha zêdetir be. Loma jî divê Heliuma heyî, beriya stêrkan berhem hatibe. Çiqasbûna Oxygena heyî di stêrkan, mezinahiya senteza dendikiya stêrkê nîşan dide, çimku stêrkan bi riya fusion dendikî ya Hydrogenê, elementên girantir wek Oxygen, Nitrogen, Carbon û Heliumê berhem tînin. Eger herwek Oxygenê, giş Heliuma heyî li gerdûnê, bi destê stêrkan berhem hatibe, hingî nabe ku em di kehkeşanên ku Oxygen tê da tine ne da, pey hebûna Heliumê bigerin, çimku kehkeşanan beriya berhemhatina elementên giran yên nava stêrkan, pêkhatine. Jibo pêkhatina kehkeşanek, pêwîstî bi jisedî 24 Heliumê heye ku ev yek jî rastbûn yan hebûna teoriya senteza dendikiya Big Bangê, erê dike. Ev jî tê wateya ku divê di gerdûna despêkê da, Helium berhem hatibe. Encamên ku heta niha hatine dîtin, nîşan didin ku di gerdûna despêkê da beşek ji çar beşa baristeya gerdûnê bi riya senteza dendikî va veguherîne Heliumê. Şahida din jibo erêkirina senteza dendikî di gerdûna despêkê, Dotrium e. Berevajî Helium, elementa Dotrium tu carî di navenda stêrkan da, berhem nehatiye. Dotriuma berhemhatî di stêrkan di germahiya pir zêde û pestoya zef zêde, di cîda yan jihev bela dibe – di germahiya zêdetir ji milyonek dereceya Kelvinê, Dotriumek û Notronek, tecziye dibin – yan jî vediguhere Heliumê. Stêrknasan di despêka 1970an da, têderxistin ku sedemeke nexuya di gerdûna aniha, buye sebeba berhemhatina Dotriumê. Lêkolînên ku di sala 1973an, li ser teyfa cezbî(Absorbtion Spectrum) ya stêrkên nêzîk da hatiye kirin, nîşan dan ku di maddeya ku di mesafeya navbera stêrkan da heye, têda pir kêm Dotrium heye. Jiber ku stêrkan, nikarin Dotriumê berhem bînin, loma jî Dotriuma heyî divê di despêka pêkhatin û çêbûna kehkeşanan yan beriya wê jî, berhem hatibin. Herçend di gerdûna despêkê da, germahî zef zef zêde buye, lê jiber berfirehbûn yan vebûna(expansion) gerdûnê, çigalî û pesto, pir bi lez daketiye û di dema han da jî Dotrium, firsetek jibo tecziyeyê peyda nekiriye. Mezinahiya hebûna Helium û Dotriuma heyî di gerdûnê da, nîşaneke din ji despêkek bi germahiya zêde, jibo gerdûnê ye û ev teqîna mezin jî tam ligor modela Big Bangê ye. Ronahî yan şewqvedana ku ji Bekgranda gerdûnê ber bi me tê Sedema sisyan û ya dawî jibo modela Big Bangê, Ronahiya ku ji Bekgranda gerdûnê ber bi me tê ye. Di sala 1948an da Gamow, pêşbînî kir, ronahiya ku ji senteza dendikên gerdûna despêkê berhemhatine, hê jî dikare were dîtin û eşkerekirinê. Ew, germahiya pêwîst jibo pêkhatina Helium di gerdûna despêkê da, hesab kir û ligor wê, germahiyê ronahiyên bermayî ji wê prosesê ya di gerdûna îro da, 5 dereceya Kelvinê texmîn kir. Piraniya fîzîkzanan û Gamow bixwe jî, dizanin ku ev germahî jibo şopandinê pir pir kêm û lawaz e. Di sala 1964an da 2 estêrnasên radiyoyî bi navên Arno Penzias û Rabert Wilson, hewl didan sîgnalên nebaş û mizahim yên bekgrandê ji sîgnalên wergirtî yên antena radiyoyiya xwe, jêbibin. Ew wisa dizanîn ku sedema wan noyzên bekgrandê, zîrça kevokan e ku di antena radiyoya wan da hêlûn çêkirine û ewê bi paqijkirina wan karibin wan noyzana jêbibin lê salek şûnda jî, ew noyz dihatin wergirtin û ew nedikarîn wan jêbibin. Ew têderxistin ku wan noyzana di hemû aliyan da bi şêweyeke wekhev tên wergirtin – çi antena radiyoyiya wan ber bi Rojê bûbe, çi ber bi aliyê navenda kehkeşanê yan ber bi aliyê cihên vala yên esmanê, tenzîm bûbin – ev yek jî nîşan dida ku jêdera sîgnalên han, ji pişt kehkeşanê ye, çimku eger wisa nebiya, wergirtina wekhev di hemû aliyên esmanê, ne mumkin bû. Hevgirtin û yekbûna pir bihêz ya van sîgnalan, nîşan dida ku jêdera wan sîgnalan, pir pir ji me dûr e yan bi gotineke din, di despêka temena gerdûnê, qewimiye. Jêdera van sîgnalan, divê pir bihêz bin ku em aniha jî dikarin wan eşkere bikin. Di dawiyê da, fîzîkzanan têderxistin ku jêdera ronahiyê, ji teqîna despêkê ya gerdûnê ye – tam wek pêşbîniya Gamow – Lê ewê çawa karibin dilniya bibin ku keşfa Penzias û Wilson, heman ronahiya bekgranda gerdûnê ye? Eger jêdera ronahiya han ji Big Bangê bûbe, hingî divê tam ligor teyfa(spectrum) cismek binavkirî ku cisma reş jê ra tê gotin, tevbigere. Cisma reş, cismek wisa ye ku giş ronahiya ku werdigire, di nav xwe da xweyî dike(cezb dike). Ligor modela Big Bang, gerdûna despêkê gulokek givaştî ji zerre û ronahiyê buye û germahiya wê pir zêde buye. Di rewş û muhîteke wisa da, zerre timotim li ronahiyê, ketiye, wê cezb kiriye û cardin wê zivirandiye(radiation). Ronahî di rewşeke wiha da, xwediyê teyfa cisma reş e û ev taybetmendiya ronahî di mesafeya rêwîtiya xwe di fezaya berfirehbar(expansion) da, neguher maye. Di teyfa cisma reş da her dirêjahiya pêl, xwediyê şiddeteke taybet e. Ev şiddet di dirêjahiyên ciyawaz da tenê girêdayî germahiya cismê ye û hew. Loma jî stêrknasan bi pîvandina şîddeta ronahî di dirêjahiya pêlên ciyawaz da dikarin bigihîjin encama ku têda behsa wekheviya vê ronahiyê û ronahiya cisma reş dibe. Di 1970an grûpên cihê, şiddeta ronahiyê di pêlên Macrowave û İnfrared, pîvandin. Giş encaman, wekheviya ronahiya bekgranda gerdûn û cisma reş, erê kirin û ragihandin ku germahiya wê, 3 dereceya Kelvînê ye. Di 1991an da resedxaneya COBE, pîvandineke misoger ji ronahiya bekgranda gerdûnê encamda û encameke pir ecêb derkete holê. Encama 43 resedan, tam ligor teyfa cisma reş bû. Ev zanyarî hiqqas dişibya teyfa cisma reş ku Table’a teyfa cisma reş, di pişt wan da veşartî dima. Ev yek jî mînaka dawî ji wekhevbûna fîzîka teorîk û encama testên piratîk ya feleknasan bû. Ligor pîvandina setelayta COBEê, germahiya ronahiya bekgranda gerdûnê divê 2,726+-0,010 be. Ev jimare jî, ji jimareya esliya ronahiyê, zev kêmtire û sedema vê yekê jî berfirehbûn yan vebûna gerdûnê ye – Gerdûna ku timotim berfirehtir dibe, dirêjahiya pêla ronahiyê bilindtir dike û enerjiya pêlê, dadixîne – ev pêl bi qasî temena gerdûnê di rê da buye heta bigihîje me. Niha îdî stêrknasan dizanin ku gerdûna berfirehbar, dirêjahiya pêla ronahiya bekgranda gerdûnê bi zerîbeya 1000, radike. Şewqvedana piştî Big Bangê, di demek da qewimiye ku temena gerdûnê, tenê 500,000 sal buye loma jî şewqvedana bekgranda gerdûnê, kevintirîn resede ku heta niha hatiye kirin. Rastî jî ew e ku em qewimînên Big Bangê, dibînin. Encam Di sedsala bîstan da, em şahidê pêşketineke mezin di warê nasîna gerdûnê bûn. Me di demên pir nêz da wisa dizanî ku gerdûn neguher e. Kehkeşanên pir ji me dûr ku rojbiroj jî, ji me dûrtir dibin jî, bi me dan zanîn ku gerdûn vaye berfirehtir dibe. Bi rêvîtiya ber bi rabirduya vê gerdûna berfirehbar, emê bigihîjine gerdûna despêkê ku zev zef givişî û germ e. Me di nîveka sedsala bîstan da têderxist ku reactionên dendikî ku di gerdûna despêkê qewimîne, nîşaneya zêdebûna Helium û Dotrium, nîsbet bi elementên din e. Bi pêşdetirçunê, em karîn, şewqvedana piştî Big Bangê ku milyar salan beriya niha qewimîne, eşkere bikin. Di dawiyê da jî, ev gerdûna ku bi Big Bangê despê buye, mumkine ku wek keşfên din, neguher bimîne. Herçend ku Big Bang, xeyala mirovan ji gerdûnê ye. Lê niha fîzîkzanên zerreyan di hewla pêşniyarkirina teoriyeke din liser dîrok û tarîxa gerdûnê di çend tirilyoniyoma saniyeyê, piştî Big Bangê ne. Ew dikarin teoriyên xwe bi riya Lezderên (accelerator) zerreyan, test bikin û qewimînan (yên bi enerjiyên mezin jî) wek ya gerdûna despêkê jî, sîmûlêyt bikin. Jibo fehmkirina vê yekê ku gerdûn çawa despê buye, divê ligor teoriya nisbiyeta gîştî(jiber cazibeya pir pir mezin ya gerdûna despêkê) û mekanîka kuwantomê (jiber çigalî û givişîna gerdûna despêkê) be. Hedefa fîzîka niha, pêşvebirina teoriya kuwantoma cazibeyê ye û divê me bigihîne derek wisa ku em qewimînên dema peydabûn, avabûn û çêbûna gerdûnê, fehm bikin. Werza Werza, û ankû bi navê wê yê dîn matamatîk, pêşketina wê, ku mirov lê dinerê, divê ku em herina ta dema sûmeriyan, bi teybetî, di temenê şekl û ankû awayan de, xîzkirin kirina. Li ser sêkoşa û ankû çarkoşayan de di rastkirina wê de di rastkiirinê de bûna xwediyê afrîner. Lê piştre, wê bi navkirina wan xîz û afirandinan wê bibe. Minaq, hijmartina hijmaran, gaomatri û hwd wê bibe. Bi teybetî, êdî piştre rengê gaomatriyê pêşdikeve. Minaq, gaomatriya Oklîd û ankû oklîda dahûrî û hwd pêş dikeve. Li Masopotamya, pêşketina matamatikê, weke aliyekî zanistî ê pirr giring ku pêş dikeve ya. Minaq, hasibandina bi stêran li di dema masopotamya de pêş dikeve. Piştre jî, di dema felsefe de di dema antikî de wê bi felsefe re pêş bikeve. Zaneyên weke Melayê Cizîrî û hwd li ser 'Cebir' sekinî na. Ev bi gotinî jî pirr tê gotin û li ser tê sekin in. Zaneyên weke Dînewerî, Îbn Sîna, Ibn Ruşd, Omer Xeyam û hwd, wê li ser bisekin dihizrên xwe de. Piştre jî, bi astronomiyê re pêş dikeve. Zaneyên ku bi kifşkirina asmanan re bi erk in wê pirr li ser matamatikê bisekin in. Descartes wê li ser wê bisekinê û 'kartezyanî' wê bi wî re were bi nav kirin. Galileo Galilei, Kopernik, Bruno û hwd, wê di hizrên xwe cih ji matamatiikê re vaqatênin. Aristoteles, bi dema xwe re li ser sekiniya. Galilaî wê hinekî dîn aristo û teoriya wî pêş ve bibe. Piştre wê di sadsale 20an de zaneyên weke Einstein, wê matamatikê weke rêbazekê di gelek beşên zanistiyê de weke temen bicih bikin ku li ser wê re lêkolîn were kirin. Ji aliyê teorîkî ve li hijmaran, gaf û geometriyê nerin û bi wê re têgihiştin hatiya afirandin. Minaq, Kepler, weke fîlosofekî li ser tevhgeriyên gêrverkan sekiniya û bi wê re kiriya ku bi hijmartinê re pêş bixe. Nawton wê prensibên Matamatika hemdem bi nivîskî bêne ser ziman. Bi wê re, heta roja me, wê gelek zanyar û zanist li ser matamatikê bisekin û her roj, roj bi roj aliyên wê ên din ên nû kifş dikin. Mezopotamya, li wê, matamatîk pirr pêşketiya. Minaq, rêmildarên Medî, bi astoromiyê pirr mijûl bûn. Bi wê re jî, karê hijmartinê û hwd pirr pêşxistin. Thales, bi salan di nava wan de li Mediya dimene. Tê gotin ku Thales bixwe jî matamatîk ji wan pirr baş fêrbûya. Sîmya û sîmyagerî Sîmya, weke beşeka zanistî ku heyîn û awayê ku lêdikolê ya. Berî jiyanê, ji bo bahse tişta bikin û wan bênina ser ziman hizrên bi rengê ku tê gotin ku weke av, agir, hewa ax hatiya ser ziman. Hatiya bawer kirin ku hertişt ji wê diafirê. Sumeriyan bawer dikir ku "mirov ji axê ya". Bi wê re, piştre jî, di demên felsefe pêşket, hêdî hizrên ku li ser wê temenê jî lê bikolin pêşket. Minaq, Demokrîtos, tê gotin ku pêşî hizra "atom"ê avêtiya li holê weke temenê wan jî. Ev, wê êdî bê temenê pêşketin û hizirkirinên din jî. Piştre, ev wê bê temenê hizirandin bi filosofan re. Piştre jî wê bê temenê lêkolînê jî. Di serdema navîn de, bi navî "sîmya" hatiya ser ziman. Bi wê re felsefe, hertimî hatiya niqaş kirin. Minaq, hatiya niqaş kirin ku "jiyanê, ji kîjan nûqtayê destpê kiriya. Ev pirseka ku hatiya ser ziman. Hizra, ku hemû "jiyayê ji nûqtayekê destpêkiriya", wê piştre jî, were pêşxistin. Di temenê fahmkirinê de, wê piştre kîmya pêş bikeve. Minaq, êdî weke beşên wê ên din jî, ên ku wê pêş bikevin hena. Sîmya fizîkê, Sîmya Biolojiyê, Sîmya benetan û hwd, wê pirr navên din wê derkevin. Di temenê lêkolinê de, ku ka 'tişt, ji çi diafirê' hewl didê ku wê fahm bike. Bi vê yekê, weke pirse herî giring ya sîmya, ew a ku "tişt, ji çi diafirê ya." Bi vê yekê, hewldane fahm kirinê pêre pêşketiya. Sîmya, weke awayekî biolojikî ê felsefeya berîzayinê û hwd jî bûya. Minaq, Aristo, bi aqil û mentiqê ku meşandiya xwestiya ku fahm bike ku ka destpêka jiyane çawa bûya. Piştre wê ji çi pêşketîn bûya. Dawiya mirov çawa dibê û hwd, weke pirsan ku hertimî li bersivan hatiya lêgerin. Hizrên ku piştre temenê felsefeyên filosofan afirandin ên weke "guharandin" û ne guharandin" û hwd jî ji wê nûqtê destpêkiriya. Biqasî fahm kirina ku 'tişt, ji çi diafirê' wilqasî giringa ku simya bersiva wê bibîne ku çawa pêş dikeve û di dawiyê de wê çi bibe jî ya. Dîrok Dîrok, weke beşeka giring divê ku mirov bibêje ku bi têgihiştinî heya. Di dema ku em gotina dîrokê hildina li dest, ji du aliayn ve wê wê hildan li dest, Aliyekê, ew a ku ji aliyê rûdawên dîrokî ve ya. Aliyê din ve jî, her wusa lis er metod û awayê nêzîkatiya bihizirî û felsefî ya li wan rûdawên di dîrokê de na. Ji vê aliyê ve, bi teybetî, di demên berê de, di dema ku dîrok hatiya hildan, di temenê weke dîrok weke bûyarna ku rûdaye hatiya ser ziman. Lê piştre, Zanyerên weke Platon, Aristo û heta ku tê dema Îbnî Rûst, Îbnî Sîna Îbnî Haldûn û hwd, hizrênx we li ser dîrokê û nêzîkatiya wê hanîna ser ziman. Îbnî haldûn, di pirtûka xwe ya bi nav "muqaddîma" de dibêje ku "dîrok bi hev ve girêdayî û li dûvhevdû tê divê ku were ser ziman." Bi vê rengê ew nêz dibê. Piştre wê ev nêzîkatî, weke metod û nêzîkatiya giring wê pêş bikeve. weke metodaka zanistî wê pêş bikeve. Zanyarên ku piştre hizra xwe bi dîrokê re û di derbarê wê re hanîna ser ziman de jî, di vê temenê de hanîna ser ziman. Marks, bi heve girêdayî têne ser ziman û piştre wê di wê xate wî de ew awayê hanîna wî, wê temenê hemû zanyarên di wê de de ku tênina ser ziman. her wusa, beşên din ên zanistî û felsefîkî de jî, wusa tê ser ziman. Yê ku herî zêde ji vê aliyê ve temenê nêzkatiya dîrokê bi gotina "diyalektîkê" de mazin bi teorîkî pêşxist l gorî dema hemdem ya sadsale 20an, Hegel bû. Piştre jî, zanyar û zanistên ku felsefe hanîna ser ziman, bi wê nêzîkatiyê û di temenê de wê hanî ser ziman.. Çapemenî Çapemeni, piştre di demê de pirr zêde pêşket. Çapemeni, hem temenê ragihandinê û hem jî temenê serdestî û serweriya desthilatdarî a hem li hundurê welêt û hem jî car bi car dervî welêt a. Di temenê afirandina nirxên civatî bi bi civatê dane herêkirin û pejirendin a rewş û tiştan, çapameni pirr tê bikarhanîn. Weke amûrên çapameniyê televîzyon, rojname, kovar, radyo, înternet, pirtûk û hwd bûna û pêşketina. Çapameni, bi ragihandinê re, çend ku dem tê ve diçê giring û bandûra wê zêdetir dibê. Ji ber vê yekê jî, weke beşake serdestiyê ku herkesek û ankû her civat di xweza xwe bigihêne pêşketina herî baş bi çapameniyê re. Îro, hin bi hin awa ş şeklên nû ên ragihandinê li ser teknolojiyê û pêşketina peykan û şandina wan a li azmana re pêş dikevin. Teknoloji, pêvajoyên peresendinê bi civate re dane çê kirin û dide çê kirin. Li ser wê re, civatên teknik û ankû teknolojikî pêş dikevin. Nifşên ku êdî li wê herî zêde serdestiyê çê dikin bi xwe re pêş dikevin. Bi wê re jî, pêvajoyên xwe yên pêşketinê ên nû dijîn. Metodên hemdem ên ku tên bikaranîn Îro, tendûrîstî û hemû beşên din ên zanistiyê, pirr mazin pêşketina. Di tendûrîstiyê de, kifşkirina genetikê, û bikarhanîna, Kifşkirin di derbarê teknolojiya Molekulan de, û hwd hena û bandûra wan pirr mazin a. Teknoloji, pirr mazin pêşketiya. Kompîtûr, teleskop, mikroskopên elektronîkî û hwd, pêşketina û bi wan ceribandin û lêkolîn û kifş tên kirin. Kompîtûrên ku qaydên ceribandinan digrin, êdî xwediyê arşîveke mazin ku êdî di her demê de ji wan sûd tê girtin in. Di vê temenê de, îro, beşên din ên weke botanîkê, matematîkê û hwd jî, divê ku mirov bi teybetî bêne ser ziman ku ev beşna ku di temenê wê pêşketina zanistî ên dema me na. Matematîk û fizîk, bi hevdû re zewicendinaka mazin di roja me de kiriya. Bioljiyê û botanîkê û hwd, bi hev re lis er xwezayê lêkolînên mazin dikin. Bi genetikê, kifşên mazin tên kirin. Teknoloji û înternet, çend ji wan aliyên din ên ku dihên bikarhanîn in. Çapa 3aliya(3D) damarên bedena mirovan Şîrketeke Çînî ku di warê teknolojiya bayolojiyê da bi giranî dixebite, ragihandiye ku ew karîne yekemîn prîntera bayolociya 3alî ya regên bedena candaran çêbikin. Prîntera ku şîrketa Roteka Çînî çêkiriye, dikare endamên bikêr û taybet yên her kesekî/ê çêbike. Prîntera han ji 2 nozelan pêktê ku bi dor dixebitin, karê hevodin temam dikin û dikarin di dema 10 deqeyan da karê çêkirina damareke 10 santîmetriyê biqedînin. Çapger bi alîkariya teknolojiya sillûlên bingehîn hatiye çêkirinê. Armanca serekeya vê teknolojiyê, berhemanîna sillûlên bingehîn yên taybet bi her kesekî/ê ye ku bi vî avayî îmkana jinûvaberhemanîn û verastkirina endamên nivîşkan yên bedena candaran, pêktê. Kang Yûciyan, zaniyarê şîrketa Rotekê dibêje; Navend û beşa girînga vê prînterê, ji xiştek bayolojiyê pêktê ku di hindirê wê da sillûlên bingehîn hene. Ev sillûlên bingehîn, ligor pêwîstiyên me, di rewş û pergalek taybet da, tên guhertin û dibin sillûlên ku em dixwazin. Damar, beşa herî girîng û kompleksa prînterên bayolojiyê ne, çimku bi riya wan damaran e ku maddeyên girîng digihîjine endamên bedena candaran. Herçend ku zaniyaran hêvîdarin di demeke pir nêz da karibin bi riya van prînterên 3alî, destbi berhemanîna endamên bedena candaran bikin lêbelê divê ew di destpêkê da, damaran berhembînin çimku ew keresteyên herî girîng di çêkirina endamên bedenê ne. Pirsgirêka herî mezin di pêkanîna vê yekê da, zindîxweyîkirina sillûlên bingehîn di dema pêkhatina prosesa çapê da ye. Day Kirong, endamê Navenda Endazyariya Çînê dibêje; Ev destkeft, tenê di warê çapkirina damarên bedena candaran da sînordar nabe belke şêwazeke nûjen û girîng e jibo xweyîkirina sillûlên damaran û keresteyên bikêr û sereke. Ev şêwaz, di çapa damaran û çapa Fatreşk, Gurçik û endamên din yên bedena candaran jî tê bikaranîn. Ligor gotina endamê navenda endazyariya Çînê, ev guhertina mezin dê karibe tiştên pir pir girîng û bikêr bixulqîne lê dibe ku demeke dirêj jibo bikaranîna wê di zanista bijîşkî bi taybet ya girêdayî mirovan va, pêwîst be. Lêkolînerên zanîngeha Illinois bi serpereştiya Scott White, karîne maddeyek pilastîkî ku ji polymera bi navê Resin Epoxy pêktê, berhem bînin ku dema diherişe, diqelişe yan jî beşek jê xera dibe, dikare xwexwe, xwe temîr û termîm bike. Ev madde polymerek taybet e ku wek hemû polymerên din ji zincîrên mulukûlên bihevzeliqyayî pêktê. Lê ciyawaziya vê polymerê, ew e ku dema di navbera zincîrên mulukûlên wê da qelş, herişîn yan jî birrînek(jêbûnek) çêdibe, hingî beşa xerabuyî û nuqsan vediguhere renga sor. Eger beşa xerabuyî demeke kin li ber tîrêjên Tavê bimîne, bi şêwazek pir ecêb, cardin ew zincîrên mulukûlan dizeliqin hev û beşa xerabuyî sedîsed jinûva termîm dibe. Ev keşfa balkêş û girîng, dikare bibe sedema guhertinên pir mezin bi taybet di warê berhemanîna berhemên senetî û bihdaştiyê da. Bînin ber çavê xwe ku Telefona destan, tu car neherişe û monitora wê timitim wek berê bimîne. Yan jî erebeya ku rengê wê sîs buye yan jî herişiye, xwexwe xwe termîm bike û hezaran mînakên din. Ev keşf dikare bibe bersiva çawaniya pêkanîna gelek xeyalan ku meriv herdem jibo hin tiştan dikir û dixwest ku bi wê maddeyê, alav û amûrên ku xwexwe xwe termîm dikin, çêbikin. Derbarê çawaniya pêkhatina vê prosesê jî, yek ji lêkolîneran yê bi navê Brett Krull, wiha dibêje: Ev yek di 2 merheleyan da pêktê di merheleya yekem da mixtura navbirî di dema 30 saniyan da vediguhere jêleyeka nerm ku karibe bi rehetî têkeve nava beşa herişî, qelişî yan jî xerabuyî û ev yek dibe sedema tijîbûna beşa qelişî ji maddeya bibandor. Di merheleya duyem jî ku tê da maddeyên kîmyayî nermiya xwe ya berê jidest didin û req dibin, ligor pêkhate û tîrbûn yan jî renbûna maddeya navbirî, karê bihevzeliqandin û jinûvaçêbûna polymerê pêktîne û ev yeka han dikare di jêr kontrola me da be. Maddeyên kîmiyawî yên ku jibo termîma polymera han tê hilbijartin jî divê taybetmendiyên wê ligor mezinahiya qelş, herişîn û xerabûna wê be, mînak eger mezinahiya qelşê ji 8mm mezintir be, hingî pilastîk diçeme(diteve) û xilloxwar dibe, yanê xwexwe xwe termîm dike lê forma wê îdî wek berê nabe û mehkembûn û xweragirtina wê ya lihember germa, serma, derb û pestoyan jî ligor pilastîka saqlem, hinek dadikeve. Lêkolînerên Amerîkî dibêjin ku hê riya me, pir dûr û dirêj e, çimku em dixwazin pilastîkek çêbikin ku piştî xerabûn û termîma xwebixwe ya wê, ew sedîsed wek beriya xerabûna xwe be û tu daketin di xweragirî û taybetmendiyên wê yên di dema berhemanîna wê da pêkneyê. Çînîkirina beşên zanistê Bi teybetî, îro, weke beşên bioloji, teknoloji, fizîk, û hwd, beşên ku êdî bi serê xwe pêşd dikevin hena. Bi wê re jî, beşên Derûniyê ên weke 'beşa derûniya civaknas', 'beşa civaknasa derûnî' û hwd, hin bi hin pêşketinên xwe dikin. Beşa rewîstê û ankû ahlaqê pêşketiya û ji felefê û olê cuda xwediyê pêşketina xwe ya. Çînîkirina beşan û salixkirina wan, aliyekî din ê pêşketina zanistê ya ku di roja me de pirr pêşketiya. Dîn Ku em bahse olê bikindivê ku em biyetê, bahse dîrokeka pirr dem dirêj bikin. Ji dema Sûmeriyan û heta ku tê roja me, pêşketina wan bûya. Ola pêşî ya di temenê totem û animismê de ya. Piştre mîtoloji pêş dikeve- Wê piştî wê re jî dînên yek xwûdayî pêş bikevin. Ola pêşî ya yek xwûdayî jî Zerdeştî. Ola duyemin ya yek-xwûdayî Cihûtî ya. Ola sêyem ya yek xwûdayî Xiristiyanî ya. Û ola çarem ya yek-xwûdayî jî Îslamiyet ye. Felsefeya zanistê Felfeseya zanistê, divê ku mirov bibêje ku wê ji piştî ronsansê re temenê wê hin bi hin pêş bikeve. Lê ji sadsale 19min û pêde, wê bi lezeke mazin êdî pêşbikeve. Mirovên weke Agust Cemte wê pirtûka "ceribandin û metodên zanistê" binivîsêne. Ev jî, wê bandûra wê mazin bibe. Her wusa felsefeya pozîtîvîzmê û felsefeya dahûriyê û ankû felsefeya analîtîkîtiyê, çend ji wan felsefeyên dema zanistê û ankû ên felsefeya zanistê na. Weke beşna ku em bi navkin, vac û ankû mentiq, tiştayîtî, Rexnegirîtî, aqilmendî û ankû realisim, Sedemgerî, û ankû fesefelya ku tenê li ser sedema ava ya. û hwd, çend ji wan beşên ku li berçav tên girtin in di felsefeya zanistê de. Her wusa her yek ji wan felsefeyan, xwediyê metodên xwe yên bikardihênê jî ya. Di bin vê beşê em dikarin çend ji van beşan bênina ser ziman: Felsefa û çavlêgirtin û ankû 'punkt' Felsfeya ku bi teybetî li ser nûqteykê mijul dibê ya. BI teybetî, di wê nûqtê de kûr dibê û hewl dide ku bi wê r bide fahm kirin. Her nûqta, di felsefê de xwediyê wateyekê ya. Çapameni û niqaşgerî Li ser çapameniyê re bi zanistî lêkolîn kirin û axiftin a. Minaq, di roja me de kovar "sciense" û hwd, yek ji wan komarên giring ê zanistiyê ya. Hertimî mijarên zanistî bi felsefê dihilde li dest û dihêne ser ziman. Ol û zanistî Ol, di dema ku lê tê nerin, weke mijarekê ji aliyê zanistê tê hildan li dest û lêkolîn. Ji dêla ku olekê hilde li dest û olzaniya wê fahm bike, hemû olan bi dîrokê re li dûv hevdû li gorî rêza wan dihilde li dest. Bi wê re dixwezê ku ji destpêkê heta roja me, hewl bide ku fahm bike Bi vê re jî, gotina "ol û zanist" weke gotinaka teybet û giring derketiya li holê. Î ro, zaniyar û beşên zanistê ên ku bi teybetî dîroka olan lêdikoln hena. Metoda wan jî, ew a ku hemû olan bi nirx û dîroka wan û awayê pêşketina wan re fahm bikin. Di sadsale 20an de zanîn Sadsale me û ya berî me, tevkiriyaka pirr girigin li zanistê kiriya. Gelek beşên wê pêşxistina. Beşên zanistê bi perwerde jî pêşxistin. Îro, em dikarin bêjin ku zanebûneka me ya pirr giring heya ku em li berçav bigrin. Ev zanebûn, tenê hewceyî pê heya ku mirov li ser lêkolîn bike. Rojeva, piştî dema ronasansê re pêşketina wê mazin bû. Bi wê re jî, weke pêşengiyek ji bi zanistî kir. Îro jî, bi pêşketina wê zanistitiyê re ew didomê. Beşên zanistê û çînîkirina wan û pêşketina wan mazin bûya. Zanist, bi teybetî, temenê serdestiya mirov a li jyanî diafirêne. Bo bê yekê jî, ji ber ku rojava di zanistitiyê û pêşketina wê de pêşket û ket rewşa pêşengiyê de î ro ew weke hêze mazin ya serdest û serwer a li cihanê. Di sadsale 20an de, zanîn, ji her demê zêdetir pêşket. Zanin li ser temen û esasê lêkolîn, ceribandin û fêrê pêşket. Dîrokeka ku buhurî, weke ku bû temenê şoreşan di qada zanîn û têgihiştinê de. Teybetmendiya sadsale 20an a bi zaninê û pêşketina wê re ew a ku beşên zanînê pêşdikevin. Zanist êdî bi awayekî sazûmanî tê kirin. Êdî enstûtiyên zanistiyê ava dikin. Enstûtiyên ku hizir diafirênin ava dibin. Bi wê re, ev dibê temenekî mazin ku zanin pêşke bikeve. Her wusa, sazûman pêş dikeve bi sazîtî. ev jî, aliyekî nû ê ku divê ku mirov wê bi teybetî bêne ser ziman a. Sazîtî, ew a ku êdî ne weke berê li ser milê filosof û ankû zanyaran pêş ve diçê. Her wusa sazî bi sazûmana wê tên ava kirin û pêş dikevin. Di sadsale 20an de, zanyarin weke Einstein, Freud û hwd, wê temenekî baş û mazin biafirênin. Fîzîk, biyolojî, teknolojî û hwd, wê şoreşekê bidina kirin bi heyîn û hebûna xwe re di nava jiyane civatê de. Leze pêşketinê û bûyîna wê zûtir dibê. Ev jî, dibê. Zanîn, êdî tê we astê ku herkes dikarê wê biafirêne. Sadsale 20an, pêşketinên wê ên weke şoreşa zanyariyê ku em dikarin bênina ser ziman, bi zawaca matamatik û fizîkê re ku zanyarin weke Einstein dane kirin re wê mirov êdî herîna ser heyvê. Wê li gêrvêrk û ankû dunyayên din ên dervî me, wê xwe bigihênina li wan û wê tirhikên jiyanê bigirihin. Li Emerika NASA, weke navenda lêkolînên vê, pêşket û hat nasîn. Her wusa, pêşketina dîn jî, bi biolojiyê re kifşkirina kodên genetîkê bû. Genetik, di dema ku ji sadsale 20an buhurîna li sadsale 21ê, weke pêşketina hezar salê hat şîrove kirin. Ji ber ku buhurîna li sale 2000an, weke "mîlanyum" bûn. Yanî buhurîna ji hezarsalekê buhurîna li hezarsale din bû. Kifşkirina milanyumê bûna genetik û çûyîna serheyvê bûn. Ev herdû pêşketin, bi serê xwe jî dîrok in û di zanistê de şoreş dan çê kirin. Gelek teorî, di vê sadsalê de pêşketin, weke ên temen. Hinek ji wan bi sereke ev bûn, ku hemû pêşketin ji binî didan kifşkirin: Teoriya dîtbar û ankû teoriya rolatîvt Teoriya dîtbar, avakerê weke Albert Einstein bû. Ji du beşan pêk dihat. "Teoriya rolativt a teybet" û "teoriya rolativt ya gelemper" û ankû giştî bû. Ev teorî, di wê de, matamatîk, gaomatrik û û hwd bi hevdû te bia wayekî sereke tên bikarhanîn. Formula teoriya Rolativt jî E=mc² a. Kuantûm Kûantûm, avakerê wê, bi çend navan em dikarin bênina ser ziman. Max Planck, Albert Einstein, Niels Bohr, Werner Heisenberg, Erwin Schrödinger, Max Born, John von Neumann, Paul Dirac, Wolfgang Pauli û hwd mirov dikarê bêne ser ziman. Lê gelek navên din jî ku mirov bi rûmet bêne ser ziman û ku di pêşketina mirovatiyê re rol leyistina hena. Di avakirina vê teoriyê de, teoriya van mirovan li pêş bûya. Ev teorî danîna ser temenê wê û destûrên wê kifşkirina. Wolfgang Ernst Pauli, Bi Riya Zanista Fîzîkê, Teoriyeke Grîng Ya Felsefevanan, îsbat Kir û Xelata Nobelê Wergirt Wolfgang jiber keşfa qanûna, Esla İnhisariya Pauli ku kêfa Albert Einstin jî pir jêra hatibû, di sala 1945an da, xelata Nobela Fîzîkê, wergirt. Pauli, dibêje: Her tiştekê, irtiaş û hejheja wê, taybet bi wê bixwe ye û hejheja tu maddeyekê naşibe irtiaşa tu maddeyeke din. Her Elekteronek, xwedî 3 taybetmendiyên jêrê ye: Level yan rûxara(seth) Enerjiyê Zivirîn(Çerx) Vedor yan heman Medar Fîzîkzanan jî ligor wan her 3 taybetmendiyên jorê, Jimareya Kuwantoma her Elektronekê, hesav dikin. Pauli, dibêje: Kes nikare li cîhanê, 2 Elektronên ku Jimareya Kuwantoma wan wek hev bin, peyda bike, ev yek mumkin nîne. Paulî jibo şirovekirina qanûna xwe, mînaka jêrê tîne: Em sêvekê hildidin û ji nav zêdetir ji milyardek Elektrona hindir wê, tenê em yek jê hildibijêrin.... Werin em navê wê Elektronê, daynin Erîk. Jimareya Kuwantomiya Erîk, jimareyeke pir pir dirêj e, lê jibo ku karê me hêsan bibe, em wisa bizanin ku ew jimareya mezin, 23 ye. Pauli, îsbat kir ku li tu dera dinyayê û li stêrkên nava gerdûnê da jî, ne ku tu sêveke din, belku tu tişteke din jî peyda nabe ku Elektrona wê xwedî jimareya Kuwantomiya 23 be. Niha, eger em perçe yan pîneyek hildin û pê pîneyê, sêva han paqij bikin, ji mizdan û istikaka ku pêktê, enerjiyek berhem tê û ev enerjî, dibe sedema zêdebûna jimareya Kuwantomiya Erîk û wek mînak ew dibe 26. Û tam di wê demê da, elektrona ku jimareya kuwantoma wê 26 e, destbi guherînê dike û ya ecêb ew e ku di cîhanê da tenê elektronek heye ku xwedî jimareya kuwantoma 26 e. Cîhana me, jibo ragirtina hevkêşe û balansa xwe, gav bi gav û di her demekê da, xeml, pêkhate û pergala xwe diguherîne. Pauli, bi îsbatkirina vê mijarê, xelata Nobelê ya warê Fîzîkê wergirt û got: Eger her elektronek, xwedî hejhej yan irtiaşa taybet bi xwe be, hingî her tişt û zerreyeke dinyayê, xwedî hejheja taybet bi xwe ye. Lê encama vê qanûna balkêş û pir grîng, çî ye: Dema ku sêvek dikare bi mizdanek biçûk, were guhertin, ev yek tê vê wateyê, dema ku em zarokên xwe didin hembêza xwe û wan radimûsin yan dema ku em hevsera xwe dibaxşînin(Lêborîn)....... yan dema ku em cîrana xwe ra didin xeberan û dema ku em destê xwe dixurînin, ya rast ew e ku em fermana zincîreyî û pevgrêdayî ya guhertinan, didin cîhana derdora xwe. Her raman û dîtinek ku ji mejiyê me derbas dibe, hin elektronên nava gerdûnê, dihejhejîne, murteiş dike û dibe sedema guhertina wan. Ne ku, raman, tenê li ser maddeyê bandorê daydide belke raman, madde bixwe ye jî. Xem û xeyal, min xemgîn dike û ev, mezintirîn şaşî ye ku diqewime. Xem û fikar, divê me hişyartir bike çimku dema ku em birîndar dibin, em hişyartir û baldartir dibin. Xem û xeyal, nabe ku bibe sebeba zêdetirbûna belengaziyan. Loma jî, êşê tehemmul nekin belke wê fehm bikin.... Çimku êşkişandin firseteke jibo hişyartirbûnê.(felsefeya Bûda) Eger we qenciyek li kesek kir û we xirabî jê dît, ji qencîkirin û dilrehmiyê, bêhêvî nebin û dev jê bernedin, çimku hûnê dewsa wê, ji keseke din, di pêwendiyeke din û di mijareke din da, bersiva qenciya xwe bibînin. Loma dibêjin ku Zanist, mijarên felsefî yên ceribandî, erê dike. Çimku bi baweriya fîlozof û felsefevanan, li dinyayê her tişt grêdayî hev in……… Hemû enerjiyên ku ji we difûre û dipeke derve, ewê li we vegerin. Esla Terda Pauli Qayîdeya Pauli yan Qayîdeya nemumkin yan Esla Berdana Pauli, esleke Mekanîka Kuwantomê ye ku Wolfgang Ernst Pauli, fîzîkzanê Otrîşî / Sûwîsrayî di sala 1925an da, wê weşand. Ev qayîdeya pir pir grîng, dibêje: di sîstemeke kuwantomî da 2 yan çend Fermionên wekhev(wek mînak: 2 Elektron) nikarin di demekê da xwedî haleta kuwantomî ya wekhev bibin. Jibo elektronên etomekê, ev esl dibêje ku 4 jimareya kuwantomî, ya tu 2 elektronekê, wekhev nîne, ev jî tê vê wateyê ku wek mînak eger l, n û ml’a 2 elektronan, wek hev bin, hingî divê ms jibo wan herd elektronan, cihê û newekhev bibe(Ev jî tê vê wateyê ku 2 elektron, dê xwedî Spinên muxalif bibin). Ev esl dibêje ku Fonksiyona Pêlê ya gîştî, jibo 2 Fermionan, divê sedîsed dijmuteqarin be. Yek ji encamên pir grîng ya esla Paulî, ew e ku jibo Fermionan tu çigaliyekê tune ye(bi çigaliya Bos- Einstein ra bidin ber hev). Qayîdeya Pauli, yek ji grîngtirîn eslên fîzîkê ye, çimku her 3 cureya zerreyên ku maddeya normal jê pêktê – Elektron, Proton û Notronan jî ligor wê eslê tevdigerin. Loma jî zerreyên maddî, fezayê dadigirin û wê îşqal dikin. Esla Paulî, gelek taybetmendiyên maddeyê, ji xweragirî yan seqamgîriya maddeyan di pîvana mezin bigire hetta hebûna Cedvela Tenavubiya Unsuran, şirove dike(Periodic Table of elements). Vedor yan Spina hemû fermionan, nîvdurust e, yanê Liva Goşeyî ya taybet bi wan heye: Zerreyên ku vedora wan jimareya durust yan sehîh e, Boson tên bilêvkirin û Fonksiyona Pêlê wan, muteqarin in. Esla Pauli, jibo Bosonan, nagunce loma jî haleta kuwantomiya çend Bosonan, dikare wek hev be. Foton, Bosonên W û Z, û cotên Cooper, mînakên Bosonê ne. Esla Pauli, gelek fenomenên Fîzîkî, şirove dike. Yek jê jî, hebûna layeyên elektronî di etoman û qayîdeya parvekirina elektronan e. Her etomeke bêbar û xunsa, xwedî çend elektronan e û jiber ku elektron jî fermion in, loma jî esla Pauli, nahêle ku hemû elektron di cihekê da berav bibin, loma dê elektron yek li pey ya din, cih bigirin. Jiber vê yekê ye ku unsur yan elementên kîmyewî yên cihê, pêktên û grêdan û pêwendiyên navbera wan, evqas cihêreng dibin. Wek mînak, di etoma Heliumê da ku xwedî 2 elektronan e, herd elektron jî dikarin jêrtirîn haleta enerjiyê(1s) dagîr bikin, lê divê ku vedorên wan muxalif bin. Jiber ku vedor jî parek ji haleta kuwantomiya etomê ye, loma jî hebûna van elektronan di nizmtirîn haleta enerjiyê da, li dijî esla Pauli’yê nîne. Lê vedor yan spina elektronekê, tenê dikare xwedî 2 rewş û haletan be, loma jî di etoma Lithiumê da ku xwedî 3 elektronan e, elektrona sisyan nikare di rewşa paye da cih bigire û divê ku yek ji haletên pirenerjîtir(2s) dagîr bike. Her wisa elektronên elementên din jî neçarin ku level yan rûxarên jortir yên enerjiyê dagîr bikin. Taybetmendiyên kîmyewî yên etoman, zêdetir, grêdayî hejmara elektronên layeyên lap jorê ne. Ev yek bû sedema pêkhatina Cedvela Tenavubiya Unsuran. Di zanistê û pêşxistina wê de jin Jin, di dîrokê de jî, di pêşketina zanistê de bûya xwediyê roleka mazin. Herî zêde, di demên berê de, ji ber ku jin hîskirina wê xort bû, weke ya "falvan" hatiya û derketiya li pêş. Piştre jî, ev bûya. Di serdema navîn de, bi wê yekê, weke "pîrabûk" û hwd hatîna şîrovekirin û bi hezaran ji wan hatina qatil kirin. Ev jinên ku bi wusa hatina denezendin û kuştin hemû jî, jinên ku bi mejiyê xwe derdiketina li pêş bûn. Lê piştre jî jin rola xwe leyist. Bi teybetî, di sadsale 20an de, rola wê pirr mazin derdiketiya li pêş. Di hemû beşên zanistê de jin, weke mêr û biqasî wî û di hin beşna de ji mêr zêdetir jî derketiya li pêş bûya xwedi rol û û kar. Bi şoreşa kurdistanê re pirsgirêka jinê pirr mazin hat ser zima. Şoreşên berê ku tenê di temenê bidest xistina mafê xwe yê weke zilêm ku were hasibandin de dihat ser ziman, di vê şoreşê de rol erka wê jî hin bi hin hat kifşkiirn, ew jiyanê de ji wan hat xwestin ku rol û weyna xwe bileyizin. Î ro, rewşenbîr, wêjavan, zanist û hwd, di hemû beşên ku tên zanîn û pêşketina de jin heya. Li cihanê jî jin, pêşketina wê bi hizirkirina wê û bi xwe afirandina wê pêşketiya. Bi teybetî, di her beşên zanistê de cihgirtin. Li her welatê, zanist, rewşenbîr, wêjevan û hwd, weke mêr û biqasî wî, jin jî heya û xwedî rol û afirîneriyeka wê heya. Jin û zanîn, bi hevdû re êdî pêşketiya. Cureyên zanistê Zanistên civakî Dîrok Felsefe Civaknasî Antropolojî Zimannasî Zanistiyên xwezayî Fîzîk Astronomî Kîmya Biyolojî Zoolojî Botanîk Binêre Dîroka zanistê Çavkanî Gotarên mijarên sereke

62

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kurmanc%C3%AE

Kurmancî

Kurmancî, Kurdiya jorîn yan jî Kurdiya bakurî yek ji zaravayên zimanê kurdî ye ku ji aliyê kurdan ve tê axaftin. Zaravayê kurmancî li herçar parçeyên Kurdistanê bi awayekî berfireh tê axaftin û rêjeya zêde ya kurdan bi zaravayê kurmancî diaxivin. Kurmancî li henek deverên herêmên Kurdistanê bi navên cuda cuda hatiye binavkirin. Li Rojhilatê Kurdistanê wekî şikakî û li Başurê Kurdistanê jî wek badînî hatiye binavkirin. Bi rengekî dinê jî, ji ber ku piraniya cografiya kurdan ji zaravayê kurmancî pêk tê, bi heman reng jî kurmancî bandoreke mezin heye li ser hemû kurdan û piraniya edeb û dîroka kurdan jî her bi vî zaravayî hatiye nivîsîn. Etîmolojî Kurmancî = kur + man + cî. Wekî tê zanîn di dema Romayê da, gelê kurd xeribî bûyî. Lê herkes neçûye xeribiyê, ji ber ku daxwaza gelê kurd bû "ev axên me ne, em neherrin" . 1. Peyva kur kurd e, lê em baş dizanin ku diroka peyva kur gelek kevn e ji ber ku 3000 salan berê zayînê ev peyv hebû. Bi zimanê sûmeran em dibêjin kur ji bona "welat, çiya, erd" . Bi zimanê baskî ji bo "welat" em dibêjin herri , û ji bo "erd" em dibêjin lur (bi ermenî çiya = lêr). Bi zimanê ermenî ji bo "erd" em dibêjin երկիր ('êrkir). Herwiha ji bo "kevir, kersaxê tîk/şefil" em jî dibêjin bi proto-kartvelî ḳarḳar. Ji bo "perçayê axê/çamûr", bi proto-kartveli, bi gurcî û bi lazî em li peyva ḳord dibînin. 2. Peyva man bi kurdî ye û maneya wî wek bi avestayî e "ji cihekî neçûn, li cihekî sekinîn, li cihekî rawestîn". Herweha bi latînî ji bo man em dibêjin manere . Bi ermenî em dibêjin mnal û bi îngilîzî remain. Yanî diroka peyva man pirr kevn e. Herwiha bi zimanên proto-kartvelî em dibêjin men ji bo "baregeh/jîngeh/rûniştgeh/xane". 3.Peyva cî "cih, erd" e. Lewma peyva kurmancî'' tê wateya "kurd kî li cihê xwe man". Yanî kurmancên ku neçûne xeribiyê. Lê dimilî (daylam ) çûne xeribiyê û li gora rapora "MtDNA and Y-chromosome Variation in Kurdish Groups" dimilî ducar hatin erdên xwe li bakurê Kurdistanê. Herweha li gora vê raporê DNAya kurmanc û zazayan heman/wek in. Belavbûna kurmancî Di roja me de kurmancî di gelek welat û axan de ji alî gelê kurd ve tê axaftin. Belavbûyîna zarava, ji gola Urmiye dest pê dike, heta bajarên Şino sînorên Îran û Îraqê Helgurd, Rewandiz, Zeyî, Behdînan, Qers, Xinûs, Mûş, Bedlîs, sînorê Sêrtê Kozluk, Farqîn, Pasûr, Licê, Bismil, Amed, Erxenî, Çiyayê Qerej, Sêwreg, Semsûr, Meledî, Gurgum, herêma Hetayê Kirikhan û herêma Helebê Afrîn, ji herêma Dêrsimê li Pertekê, Mazgirt, bakurê Xarpêtê, Kanîreşa ku herêma Çepexçûrê (Çewlîg) ye û li gelek herêmên Sêwazê ev zarava tê bikaranîn. Deverên kurmancîaxiv Ergin Öpengin û Geoffrey Haig, du zimannasên Zanîngeha Bambergê (Almanya), li lêkolîneke (Öpengin & Haig 2014), pênc deverên kurmancîaxiv bi vî awayî dabeş dikin: Devera zaravayên başûrrojhilat Hekarî û Dihok, devoka Badînî Devera zaravayên başûr Mêrdîn, Batman (Êlih), çend devokên Şirnex, Diyarbekir û Rihayê, Hesîçe û Şingal Devera zaravayên bakur Mûş, Agirî, Erzerom, çend devokên Wan, Bedlîs, Çewlig û Diyarbekirê Devera zaravayên başûrrojava Semsûr, Entab, devokên rojava yên Rihayê û devokên bakur ên Helebê Devera zaravayên bakurrojava Devokên kurmancî yên Meraş, Meletî û Sêwazê Devokên kurmancî Kurmanciya rojhilat Botanî, serhedkî, torî, şîkakî, behdînî, qerejdaxî, wanî, hekarî Kurmanciya navîn Amedî, şengalî, mêrdînî, batmanî, tatwanî, mûşî, bingolî, erzîromî, laçînî li Kurdistana Sor. Ardahan û Qers dikevin rojhilatê zimanê kurmancî li hema wek navndiye jî diaxivin Kurmanciya rojava Dersimkî, kurmanciya Dêrsimî Şaddilî, sînemilî, kurmanckî Reşoyî (li Anatolya Navîn û Semsûr) Sêwasî Meletî, entebî, efrînkî, kobankî Urfî, kurmanciya Anatolyayê Kurmanciya Xoresan û Deylaman Ameranlûyî, qoçanî Bocnûrdî, canbegî, modanlûyî Reşwanlû Kelûn Abdû (li Farsê) Dengnasî Tîpên dengdar Tîpên bêdeng Alfabe Rêziman Edebiyata herî pêşî Pirtûkên pîroz ên êzdiyan Cilwe û Mishefa Reş kevintirîn pertûkên ewên bi kurmancî hatine nivîsandin. Şerefxanê Bedlîsî Şerefxanê Bedlîsî yekem dîlok nivîsê kurd bu, bo yekmîn car li sala 1597an Şerefname nivîsandî ye, ko tê da behsa cografî û dîloka kurdan dike. Eliyê Herîrî Eliyê Herîrî yekemîn kes bûye ko helbesta kurdî nivîsandî jiyan û mirine wî dikeve di navbera salên 1009-1079an de. Ehmedê Xanî Ehemedê Xanî yekemîn helbestavan bû ku di helbestên xwe de li ser hesta kurdayetiyê û yekîtiya kurdan nivîsandiye, ji ber ku hemû helbestvanên berî wî kesî li ser netewatiyê nenivîsandiye, helebistvanên kurdan yên berî Xanî bi tinê behsa dîn û evînê kirin di helbestên xwe de, jiyan û mirna Xanî dikeve sala 1650-1707an. Erebê Şemo Erebê Şemo nivîskarekî kurd bû û weke bavê romana kurdî tê binavkirin. Yekemîn romana kurdî ya ku bi kurdî hatiye weşandin, Şivanê Kurmanca nivîsiye. Erebê Şemo ji malbatek şêxên êzîdiya bû. Dastanên herî peşî Memê Alan, Mem û Zîn, Xec û Siyemend û Derwêşê Ebdî û Zembîlfiroş ji wan dastanên kevin ên kurdî û kurmancî ne. Navgînên ragîhandinê Med TV Med TV yekemîn kanala televîzyonê ya kurdî û kurmancî bû, ko li sala 1995an hatiye damzirandin, ji bilî kurmancî Med TV bi zaravayên din ên kurdî jî bexiş dikir wek zazakî û soranî u kalholî, herwisa yekemîn Radyoya kurdî ya kurmancî jî pişî Radyoya Êrîvanê bû. Mijarên têkildar Zayenda navan di zimanê kurdî de qertafa van qertafa der Kirmanckî Soranî Lûrî Hewremanî Kurdiya Başûrî Başkurdî Çavkanî Zimanên Îranê Zimanên Tirkiyeyê

66

https://ku.wikipedia.org/wiki/E-kit%C3%AAb

E-kitêb

e-Pirtûk: (eBook, eBooks, e-books, Ebooks...) dikare versiyona dîjîtal ya kitêbeka liserkaxezêweşandî yan her kitêbeka bi awayekê dîjîtal û multîmedyal amadekirî be. Herwiha ew dikare aparateka xwendina kitêbên elektronîk be: wekî Rocket eBook yan Pocket PC. Çend formatên ji bo e-kitêban "LIT", PDF û RB ne. POD (Print on demand): Çapa li ser daxwazê, Print on demand, awayekê nû yê weşandina e-kitêban e. Faylên dîjîtal yên e-kitêban li nik çapxaneyan hene û gava ku mirov bixwaze mirov dibêje ka ji filan kitêbê ewqas hejmaran ji min re çap bike. Yanî dibe ku mirov yekê tenê bixwaze û hingê ew yekê tenê ji mirovî re çap dikin. Mijarên têkildar Listeya e-pirtûkên kurdî Web eLibrary - Open Ebooks Directory Teknolojî

67

https://ku.wikipedia.org/wiki/.lit

.lit

LIT, kurteka bêjeya "litterature" ye. ".lit" formateka nû ya E-Pirtûkan e ko Microsoftê amade kiriye. Ji bo xwendina E-Pirtûkên bi vê formatê divê bi yekî re Microsoft Reader hebe. ".lit" li ser bingehê XMLê ava bûye. Teknolojî Formata faylê

68

https://ku.wikipedia.org/wiki/Microsoft%20Reader

Microsoft Reader

Microsoft Reader bernameya belaş ya Microsoftê ye û ji bo xwendina e-pirtûkan e. Microsoft Reader di komputerên PC û Pocket PC de dixebite. Ev bername teknîka ClearType bi kar tîne da mirov bikare di ekranên LCD de e-Pirtûkan bi rehetî bixwîne. Fontên ku Microsoft Reader bi kar tîne ev in: Berling Antiqua Frutiger Linotype Lucida Sans Typewriter Nivîsbarî

642

https://ku.wikipedia.org/wiki/Sedam%20Huseyn

Sedam Huseyn

Sedam Huseyn Ebdelmecîd el-Tikrîtî an bi kurdtasî Sedam Huseyn (bi erebî: صدام حسين عبد المجيد التكريتي, Ṣaddām Ḥusayn ʿAbd al-Majīd al-Tikrītī) di sala 1937an de li bajarê Tikrîtê ji malbateke xizan hate dinê. Piştî mirina bavê xwe, ji aliyê dayika xwe û hizmên xwe ve hate mezin kirin. Sedam di ciwaniya xwe de beşdarî nava refên Partiya Ba'sê bû. Ba's wê demê li hemberî emperyalizmê derdiket û azadî û serxwebûna netewî diparast . Sedam di sala 1956an de li hemberî desthilatdariyê derbeyek kir lê ev derbe bi ser neket. Piştî vê yekê Sedam bi sûcdariya ku dê Serokwezir Abdul Kerîm Hassam bikûje ji Îraqê reviya. Di sala 1963an de li Îraqê Partiya Ba'sê bi ser ket û ew jî wegeriya Iraqê. Wê demê bi xwarziya xwe Sacîdeyê re zevicî û jê sê 3 heb keç bû bavê 5 zarokan. Piştî demekê di navbera partiyê û Sedam de nakokî derketin û ew hate girtin. 1968an de derbeyeke din hate kirin û bi vê derbeyê re ji girtîgehê derket. Pişt re kete nava Lijneya Konseya Şoreşê ya Ba'sê. Di sala 1979an de bi darbeyekê desthilatdarî bi dest xist û muxalîfên xwe perçiqand. Sedam Huseyn pergaleke zordest afirand û ew bi îstihbaratê xwe xurt kir. Sedam di de li hemberî kurdan, li bajarê Helebceyê komkujiyeke mezin pêk anî û bi bombeyên kîmyawî pênc hezar kurd kuştin. Di sala 1980yî de Îraqê bi Îranê re şer îlan kir û hêzên Sedam herema avî ya Şetelereb bi dest xistin. Şerê di navbera Îran û Îraqê de 8 salan dom kir û bi sedhezaran kesî di vî şerî de jiyana xwe ji dest da. Dema ku şer bi dawî bû herdu alî jî di cîhê xwe yên dest pêkê de bûn. Piştre Sedam di 2yê gelawêja 1990î de Kuweyt dagir kir. Li ser wê yekê gelek welatên cihanê bi pêşengiya DYA'yê li dijî Îraqê şer îlan kirin. Di 16ê kanûna pêşîn a 1990î de li ser Îraqê bombe bariyan. Şer heya 27ê reşemiya 1991an domiya. Piştî bûyerên 11ê Rêzberê dîsa çaw zivirîn ser Sedam Huseyn. Di dawiyê de DYA û Brîtanya di avrêla 2003an de, bi angaşta çekên nukleer careke din li dijî Îraqê dest bi şer kirin. Hêzên koalîsyonê, di 9 janurivê do 2005 de ketin paytexta Iraqê Bexdayê û peykerê Sedam Huseyn ê li navenda bajêr anîn xwar. Ev roj ji bo gelên li Îraqê wekî destpêkeke nû hate nirxandin. Di serî de gelê kurd, gelên Îraqî rabûn ser piyan û têkçûna pergala Sedam pîroz kirin. Bi têkçûna dîktatore Sedam Huseyn re, berhemên desthilatdariya wî yek bi yek derketin holê; li çar hêlên Îraqê goristanên tomerî û wêneyên wahşetê yên desthilatdariya Sedam yek bi yek derketin holê. Piştî şer êrîşên li hemberî hêzên DYAyê zêde bibûn û hate îdîakirin ku êrîş ji aliyê Sedam ve têne organîze kirin. Darizandin û dardekirin Dadgeha ya Sedam Huseyn û heft mirovên din ji bo nijadkujiyên kurdên Helebce, kuştinên bajarê Dûceyl û paş raperandina şîyên 1991an re, li de dest pê kir. Sedam de ji aliya dadgehê bi cezayê mirinê hat ceza kirin. Cezaya Sedam Huseyn di de hat pejirandin. Di 30ê kanûna pêşîn a 2006an de jî, bi sibê re di saet şeşan de hat îdam kirin. Tariq Ezîz Galerî Çavkanî Girêdanên derve Saddam Hussein burial - mourners open his casket Huseyîn, Sedam Kesên hatine dardekirin Jidayikbûn 1937 Mirin 2006 Romannivîsên mêr Serokkomarên Iraqê Serokwezîrên Iraqê Cîgirên Serokkomarê Iraqê

650

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mem%20%C3%BB%20Z%C3%AEn

Mem û Zîn

Mem û Zîn an jî Memozîn pirtûka herî girîng ya Ehmedê Xanî ye. Tê de evîna mezin nav Mem û Zîn tê îfadekirin. Destana kurd ya neteweyî "Mem û Zîn", bi sedsalan di nav gelê kurd de bi devkî û bi destnivîskî jiyaye. Paşê gelek caran hatiye çapkirin. Cara pêşîn di sala 1919an de li Stembolê; paşê di sala 1947an de li Helebê, 1954 li Hewlêrê, 1957 li Şamê, 1960 li Bexdayê, 1962 li Moskowê, 1968 li Stembolê, 1988 li Ûrmiyeyê û di 1995an de li Swêdê li bajarê Uppsalayê û Şamê, û di sala 2006an de jî li Dihokê hatiye çapkirin. "Mem û Zîn", bi tîpên latînî cara pêşîn di sala 1968an de, ji aliyê M. Emîn Bozarslan ve li Stembolê hat çapkirin. Mamoste Bozarslan, bi munasebeta 300 saliya Mem û Zînê, ew bi tîpên latînî û bi şîrovekirineke hêja di sala 1995an de ji nû ve çap kir. Ev çap ji metnê orijînal û ji wergera kurdiya xwerû pêk hatiye. Wezareta Çandî û Turîzmê ya Komara Tirkiyeyê berhema Ehmedê Xanî ya bi navê "Mem û Zîn" di sala 2010an de da weşandin. Di pirtûkê de, rûpelekî de nivîsa orjînal ya ku bi tîpên erebî ne heye û di rûpela din de beramberê wê bi tîpên latînî bi tirkî û kurdî heye. Ji vê pirtûkê 2.500 heb hate çapkirin. Ji van pirtûkan hinek wê li pirtûkxana bên belavkirin û hinek jî wê bên firotin. Ev cara yekemîn e ku wezareteke Komara Tirkiyeyê pirtûkekî bi zimanê kurdî amade dike û dide weşandin. Her weha nivîskarê kurd Jan Dost jî bi eynî munasebetê ev berhema hêja wergerande ser zimanê erebî û bi şîroveyeke berfireh, ku ew sê caran li paytexta Sûriyê Şam û li Beyrûtê û li Dihokê jî hate çapkirin. Dîsa Jan Dost sala 2007an Mem û Zîn bi kurdiya îro û bi kêş û qafiye nivîsî û tefsîreke berfireh bi kurmancî jê re danî. Kurdzanê fransî Roger Lescot 25 sala zêdetir li Kurdistan dijiya ji ber ku zimanê kurdî rind hîm be û destanên û mitolojiyên kurd nas bike. Lescot dengbêjan digerand ji bo destana Memê Alan (di pirtûkekê) tijî ke. Pirtûk Di sala 1992an de li Tirkiyê fîlmek li ser Mem û Zînê ji aliyê Ümît Elçi ve hatiye çêkirin. Şanoya bi navê “Şoreşa Evînê: Trajediya Mem û Zîn” ji aliyê Kemal Mîraudalî ve ji Kermancî Mîanî re hatiye nivîsandin û di adara 2012’an de li Silêmaniyê hatiye çapkirin. Di sala 2021ê de, tîma anîmasyon dê xeta berhemanîna filmê 3D Mem and Zein bi derhêneriya: Ferdîn Zareî _ Derhênerê Hunerî: Delir Maleki _ Rêvebirê Berheman: Xê Bat Kerîmî bi bikaranîna teknolojiya herî bilind a cîhanê li Senandajê (Sane) dest pê bike. paytexta parêzgeha Kurdistanê Îranê dest bi nasandin û şandina vê berhema mezin a wêjeya Kurdî bo festîvalên cîhanî kiriye Çavkanî Destanên kurdî Pirtûkên kurdî Pirtûkên sedsala 17an Mîtolojiya kurdî

659

https://ku.wikipedia.org/wiki/Ziman%C3%AA%20kurd%C3%AE

Zimanê kurdî

Zimanê kurdî, ziman yan jî komek zimanên kurdî ye ku kurdên li erdnîgariya Kurdistanê, dîasporaya kurdan li herêmeke berfirehê Anatolya Navîn tê axavtin. Zimanê kurdî zimanek ji malbata zimanên hind û ewropî û ji şaxa zimanê îranîya rojava ye ku ji çend zaravayan pêk tê. Zaravayê herî berfireh kurmancî yan jî kurdiya bakur e ku li hemî aliyên Kurdistanî bi awayekî berfireh tê axaftin. Zazakî û Kurmancî li Bakurê Kurdistanê, Soranî li Başûrê Kurdistanê û li Rojhilatê Kurdistanê tê axavtin. Di roja îro de kurmancî bi alfabeya Hawarê ku tîpê latînî ye, soranî jî bi alfabeya soranî ku ji tîpê erebî ye, tê nivîsandin. Berhema edebiyata kurdî bi piranî bi helbestê ve girêdayî bû. Piştî sedsala 20an edebiyata wêjeya giştî ya kurdî pêş dikeve. Îro du zaravayên kurdî yên nivîskî yên sereke kurmancî û soranî ne. Soranî li gel erebî yek ji du zimanên fermî yên Iraqê ye ku li Başûrê Kurdistanê û li Iraqê di belgeyên siyasî de wek "Kurdî" tê binavkirin. Kurmancî di roja îro de bi taybetî ji aliyê saziyên çapemeniya ve tê bikaranîn. Kurmancî bi teybetî di salên dawiyê de li Bakurê Kurdistanê ji aliyê Tirkiyê ve bi awayekî tundî hatiye astengkirin ku hemî sazî û dibistanên taybet ku bi Kurmancî xebat û perwerdeyên xwe dimeşandin ji aliyê Tirkiyê ve hatiye girtin. Yek ji saziyên Kurmancî ku ji aliyê Tirkiyê ve hatibû girtin Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê bû ku sazî niha xebatên xwe bi awayekî ne fermî dimeşîne. Zimanê kurdî Koda ISO 639-1 ya kurdî KU ye. Koda ISO 639-2 ya kurdî KUR e. Koda DIN 2335 ya kurdî KU ye. Li gorî belavbûna erdnîgarî, zimanê kurdî ji bilî welatên Ewropa û yên biyanî bi taybetî li hemû erdnîgariya xwe yanî li hemî herêmên Kurdistanê tê bikaranîn. Tev li navçeyîbûyînê ji nifşê mirovên vê navçeyê, gelek gel, ji rojava heta rojhilatê, li gelek welatan zêde û belav bûn. Lewra ye ku zimanê kurdî, yê ku li ser axeka fireh tê axaftin, ji gelek zaravayan pêk tê. Li gorî pirtûka Şerefxanê Bedlîsî a Şerefname, zaravayên kurdî, eşîr, komên kurd ji aliyê ziman, kevneşopî û rewşên civakî di nav çar beşan de ji hev cuda dibin: Kurmancî Lor Kelhûr Goran Kurmanciya bakur (kurmancî) û kurmanciya başûr (soranî) du zaravayên sereke ne. Ev her du zarava wekî zaravayên ku xwediyê wêjeyeke nivîskî ne, têne pejirandin. Van demên dawîn, zaravayê kirmanckî (dimilkî-zazakî) jî hêdî hêdî ber bi nivîskîbûnê ve gavan diavêje. Di nav zaravayên kurdî de zaravayê ku herî zêde pê tê axaftin kurmancî ye. Kurmancî li hemû deverên ku kurd lê dijîn pê tê axaftin. Piraniya kurdên ku kurmancî û zazakî diaxivin li bakurê Kurdistanê dijîn. Her wiha li Qerejdaxa bakurê Kurdistanê û li çend deverên mîna Anatolya Navîn şêxbizinî lê dijîn. Şêxbizinî devokeke kelhurî ye ku li bajarê Kirmaşan û Îlamê bi heman devokê diaxivin. Tevlihevîya di warê zaravayan de pirî caran jî, ji ber navlêkirinê tê. Bo nimûne, ji bo kurmanciya bakur, li başûr behdînî û li rojhilat jî şikakî tê gotin. Her wiha ji bo zaravayê kurmancîya jêrîn jî, kurmanciya xwarû, soranî tê gotin. Heman tevlihevî di warê dimilkî de jî balê dikişîne. Navên wekî kirdkî, kirmanckî, dimilî, dêrsimkî, sobê û hwd têne bikaranîn. Ji bo hewramî jî navê goranî jî heye. Kurmancî, kurdiya bakur Kurmancî jî yek ji zaravayên kurdî ye. Ji bo kurmancî, kirdasî, Bahdînan, û şikakî û kurmanciya bakur jî tê gotin. Kurmancî li her çar parçeyên Kurdistanê jî tê axaftin. Zaravayê kurmancî ew zaravayê kurdî ye ku herî zêde pê tê axaftin. Lê herî zêde li bakur û rojavayê Kurdistanê pê tê axaftin. li başur jî li duhok û şingal û li rojhilat jî li bajêrê ûrmîye tê axeftin. Zaravayê kurmancî her wiha li Ermenistanê, li Xorasanê, li nav kurdên Qefqasyayê, li Anatolyaya Navîn û li Diyasporayê yanî li (Ewropa û Amerîka) yê pê tê axaftin Rêzimana kurmancî Ji ber ku zimanê kurdî zimanê gelekî bindesthîştî ye, îmkanên pêşdexistina sazî yên neteweyî nebûne û ji aliyê lêkolîn, lêgerîn, pêşxistina ziman û çandê, hebûnên civakî û dîrokî ve bêpar maye. Zimanê kurdî têra xwe nehatiye lêkolînkirin û dewlemendiya wî nehatiye eşkerekirin.". Sazî û dezgehên ku karibin vî zimanî pêş bixin, bi taybetî li hundurê welatî firsenda avabûnê nedîtine. Ji aliyê lêkolîn û lêgerînê ve zimannasên pispor yên bikêrhatî negihîştine. Hindek ronakbîrên ku bi îmkan û hewldanên xwe yên şexsî xwestine derkevin meydanê jî hergav rastî tehdîda dewletên serdest û zordar bûne. Ji ber vê yekê, lêkolînên li ser zimanê kurdî, heke em rewşa îstisnaî ya Başûrê Kurdistanê negrin ber çavan, bi xebatên van çend ronakbîran hatiye kirin û jixwe wan jî lêkolînên xwe li derveyî welatî kirine. Li Kurdistana Îraqê, ji ber vê serbestiya nisbî ya çandî ko encama têkoşîna neteweyî ya bêwestan û bênavber bûye û piştre jî, ji ber wê îmkana otonomiya mehdûtkirî ya berhema şerê salên 1960'an, li vê perçe ya Kurdistanê, wisa lê hatiye ko hejmara ronakbîr û saziyên ko li ser zimanê kurdî xebat kirine, ta dereceyekê zêdetir bûne. Li vê perçeya welatî mirov dikare behsa hin xebatên hêja bike. Ji bilî van tiştên ku li ser zimanê kurdî hatine nivîsîn, berhemên hin rojhilatnas, zimannas, gerrok û mîsyonerên biyanî hene. Ji xeynî vê, divê em xebatên wan dewletên ku Kurdistan bindest kirine û yên hin derûdorên ku hin hesabên wan li ser Kurdistanê hene jî nîşan bidin. Ev xebatên wiha yên li ser zimanê kurdî ne bi armanca zanistî, lê bi ya siyasî, hatine kirin. Ewan ne ku xwestine rastiyên zanistî derxin holê, lê xwestine îdîa û safseteyên ko xizmeta mexsedên wan ên siyasî dikin li nav gelî belav bikin. Dewleta Tirk ji ber ku heta îro hebûna gelê me înkar kiriye, muhawele kiriye ko kurdan wekî perçeyekê ji qewmên Tirk ên Asyaya Navîn bide nîşandan. Li ser zimanê kurdî jî îdîa kiriye ko ev ziman, zimanê civakeka tirknîjad (tirkên çiyayî) e û di netîceya asîmilasyonê da bûye zimanekî destkir (sunî) ku ji çend hezar peyvên erebî, farisî û tirkî pêkhatiye. Misyonerên biyanî jî gelek caran ji ber mexsedên siyasî yên li gor berjewendiyên welatên xwe û hin caran jî ji ber çavdêrî û lêkolînên xwe yên gelek seran serî (sethi) bi şaşî nivîsîne ku kurdî ne zimanekê serbixwe ye û devokeka farisiya kevin an jî ya nû ye. Hijmara yên ku li ser zimanê kurdî tehlîl û şiroveyên şaş ên qestî kirine yan jî bi nezanîn şaş çûne ji yek, du kesan ne zêdetir e, lê ji aliyê devokên zimanê kurdî de hejmara kesên ku bîr û baweriyên cuda cuda nivîsîne û pêşkar kirine gelek zêde ne. Li aliyê din, divê em rastiyekê jî qebûl bikin ku herçî lêkolînên niyetpak û zanistî bi hejmara xwe gelek kêm bin jî, ew bi xwe jî li ser zimanê Kurdî gihîştine bîr û baweriyên newek hev. Ji vî alî de jî nezelaliyek heye. Tevî hemû dijwarî, nezelalî û kêmasiyên lêkolînên ko li ser dengnasî (fonolojî, peyvsazî (morfolojî) û hevoksaziya (sîntaksa) zimanê kurdî hatine kirin, nîşan dane ku zimanê Kurdî, zimanekê serbixwe yê xwedî dîrokeka taybetî ya pêşveçûnê ye û vê rastiyê di warê zimannasiyê de xwe daye pejirandin. Wêjeya kurmancî Soranî Soranî zaravayekî zimanê kurdî ye. Di rastiya xwe de ev navê devokekê ye ku li nêzîkî Hewlêrê tê axaftin, lê di pêvajoya dîrokî de navê xwe li hemû devokên zaravayê kurdiya navendî kiriye. Îro devokên mukrî, kurdî û yên din bi navê soranî têne nasîn. Bi giştî bi tîpên kurdî-erebî tê nivîsandin; herwiha, gotarên bi tîpên latînî jî hene. Soranî zêdetir li Kurdistana başûr û rojhilat tê bikaranîn. Kirmanckî/Zazakî Zazakî yanî kirmanckî yek ji zaravayên kurdî ye ku li bakurê Kurdistanê tê axaftin. Kirmanckî herî zêde li Dêrsim, Amed, Semsûr, Çewlig, Riha, Xarpêt, Erzerom, Mûş û Bilîsê tê axaftin. Ji nav van bajaran li navenda Dêrsim û Çewligê herî zêde kirmanckî tê qisekirin. Feqet li navenda bajarên din kurmancî tê qisekirin. Kirmanckî tenê li bakurê Kurdistanê cih digire Ji bo kirmanckî; kirdkî, dimilî û zazakî jî tê gotin. Goranî/Hewramî Hewramî zaravayekî kurdî ye ku li başûr û rojhilatê Kurdistanê tê axaftin. Ligorî lêkolînên ku ta niha hatine kirin, hewramî yekem zaravayê kurdî ye ku pê nivîs hatîye nivîsîn. Zimanê wêjeya klasîk heta sedsala nozdehem li nav kurdên soranî-axêv, lekî-axêv, kelhurî-axêv û lorî-axêv bi giştî hewramî bûye. Ji vê hewramîyê re, ku ji bo wêjeyê hatîye bikaranîn, goranî hatîye gotin. Lewma jî ji hewramî re gelek caran goranî jî tê gotin. Feqet xelk ji bo vî zaravayî bi piranî hewramî dibêje Hewramî li başûr û rojhilatê Kurdistanê tê axaftin. Kirmaşanî/Kelhurî Kelhurî yek ji zaravayên kurdî ye. Çawa ku ji bo zaravayên din navên cuda cuda tên gotin, her heman tişt ji bo kelhurî jî heye. Ji bo kelhurî; feylî, kirmaşanî, û kurdiya başûr tê gotin; lê esasen hemû jî eynî zarava ne yanî kelhurî. Divê em di bin banê kelhurî de behsa şêxbizinî jî bikin. Şêxbizinî her çend li hin deverên bakurê Kurdistanê li hin gundan bê axaftin jî, zêdetir li Anatolya Navîn tê axaftin. Li gorî lêkolîneran şêxbizinî jî beşek ji kelhurî ye. Kelhurî her çend bi piranî li rojhilatê Kurdistanê bê axaftin jî, li başûrê Kurdistanê jî li Xaneqîn û Mendelî tê axaftin. Feqet kelhurî bi Kirmaşanê tê naskirin. Li Kirmaşanê, her çend zaravayên soranî, lekî û hewramî hebin jî, li wir zaravayê hevpar li nav kurdan kelhurî ye Lekî Zaravayekî din ê kurdî jî lekî ye. Lekî li rojhilatê Kurdistanê, bi giştî li Loristanê tê axaftin lê li hin navçeyên Kirmaşanê jî tê axaftin. Li Loristanê li navçeyên Kûdeşt, Nûrabad, Eleşter, Xoremabad, Birûcird, Endîmişk tê axaftin. Li Kirmaşanê li navçeyên Sehne, Kengawer û Hersînê tê axaftin. Navekî din bo lekî nîne. Lekî her lekî ye Lorî/Bextiyarî Lorî jî wekî lekî tenê li rojhilatê Kurdistanê li Loristanê tê axaftin. Di dîrokê de lor wek kurd hatine liqelemdan. Li gorî lêkolînan, Baba Tahirê Uryan bi lorî berhemên xwe dane Ebdûyî Kelûn Abdû navê zaravayeke kurdî li Farsê ye. Gorî zimannasê alman Oskar Mann ev zarava yek ji zaravayên kurdî ye, a ku pir di têsîra farisî de maye. Kesên bi ve zaravaye diaxivin li gundê Abdû di navbera Kazerun û Şîrazê de rûdinên. Bi texmînî vana kurdên ku ji aliyê Sefewiyan ve ji Kurdistanê hatine mişextkirin in. Ji du eşîran pêk tê: Kardaran û Ebdûyî Dîroka zimanê kurdî Îro Kurd ji ber perçebûna erdnîgariya xwe Kurdistan di nav sînorên dugelên Sovyeta berê (Ermenistan, Azerbaycan, Naxçivan û Gurcistan) Îran, Iraq, Tirkiye û Sûriyê de dijîn. Ji xeynî Iraqê, zimanê fermî yê tenê yê van dewletan tirkî (Tirkiye), erebî (Sûrî) û farisî (Îran) e. Li Îraqê jî hem erebî hem jî kurdî fermî ne. Bi zimanê kurdî re; li rojava Tirkî, li bakur ermenîkî, li rojhilata bakur azerî, li rojhilat farisî û li başûr zimanê erebî cîrantî dike. Kurdî her wiha li Ermenistan, Pakistan, Efxanistan, Hindistan, Urdun, Filistîn, Misir û Libnanê jî tê axaftin. Li Xorasan, Tehran, Bexda, Şam, Enqere, Stembol, Qonye û bajarên wek Îzmîrê jî ji ber ku gelheyek mezin dijîn, zimanê Kurdî li van herêman jî tê axaftin. Bê guman ji ber ku gelê Kurd li gellek cihan bi cih bûye, Kurdî li wir tê bikaranîn. Sedema jiyîna gelê Kurd a li derveyî erdnîgariya xwe, digihîje bi deh an sedsalan berê. Cihên wek Efxanistan, Pakistan, Hindistan û Misir ji bo cîhadê çûne û li wir mane. Li cihên din jî ji ber mişextîkirinê bi cih bûne. Li gor lêgerînan îro gellek Kurd ji ber van koçan li welatên Ewropa, Amerîka û Awistralyayê jî dijîn. Zimanê tirkî ji malbata zimanê ûral-altay, erebî ji ya semîtîk (samî) û farisî jî, ji ya hind-ewropî ye. Ji van zimanan tenê kurdî û farisî ji heman koma zimanî ne. Hem rêveberiya ereb û hem jî ya faris hebûna kurdan wek kurd û zimanê wan jî wek zimanekî serbixwe dipejirînin, lê nêrîna fermî ya rêveberiya Tirkiyeyê, vê yekê red dike û dibêje ku kurd bi binyada xwe ve tirk in. Ev raman bi taybetî piştî damezîrana komarê serdest bûye û wek bîrdoza fermî hatiye parastin. Berî zayînê Hê di deme sûmeriyan de, zimanê kurdî xwediyê pêşketina xwe bi awayê civatî ye. Gotina Gilgamêş bixwe jî, ku mirov li ser difikirê, Ji "ga" û "gir pêk tê. Bi wê re, mirovekî ku şibandina wî ya weke gayekî tê ser ziman. Girbûna wî, bi wê re tê ser ziman. Bo mînak, ga pirr gir e. Bi wê girbûna xwe re lê tê şibandin. Di kêvalbarên tofane Nûh de, ji mihê re gotina "mî" û ji guh re "gû" tê gotin. Kurd, gelekî dêrin ê herêma (Mezopotamyayê) ne û xwedî şaristaniyeke dewlemend in. Ji pêşiyên kurdan pir bermayî mane, ku hinek jê berhemên nivîskî ne. Ji belgeyên ku bi dest ketine, em pê dihesin ku kurdan ji berê de nivîs bi kar anîne. Belê, ev pirtûkçe ne li dû aşkerakirin û peyitandina wan tiştan e ku li cîhanê gelek pispor û mirovên sade jî pê dizanin. Lê ji ber ku di van demên dawîn de, li ser mijara zimanê kurdî û kurdan gelek gengeşî û hewlên berevajîkirina rastiyan pêk hatin û di van gengeşiyan de ne pisporên mijarê yên kurd û ne jî saziyên wek enstîtuyê hebûn, ji lewre me pêwîst dît ku em bi awayekî puxteyî ji mijarên li ser zimanê kurdî behs bikin. Em xwedî wê baweriyê ne ku, ev pirtûkçe dê bi kêr bê da ku gengeşî û nîqaş li ser zemîneke rast bên kirin. Alfabeyên ku kurdan bi kar anîne Palpişt û belgeyên di dest me de, bi me bidin zanîn ku kurdan bi dirêjiya dîrokê re gelek alfabe bi kar anîne. Lê belê em pê nizanin bê kurdan serê pêşîn kîjan alfabe bi kar aniye û kengê dest bi nivîsandina nivîsê kiriye. Ji bilî alfabeyên ku em dê li jêrê bidin, kurdan xet aramî, suryanî û grekî jî bi kar anîne. Zimanê kurdî di dema Şedadî û Merwaniyan de Tê zanîn ku, beriya komarê, kurd wek qewmekî cihê û zimanê wan jî wek zimanekî serbixwe dihate dîtin. Ji bo nimûne, Ewliya Çelebî di berhema xwe ya navdar ‘Seyahatnameyê de behsa zimanê kurdî û zaravayê wê dike. Ewliya Çelebî, dide xuyakirin ku zimanê kurdî zimanekî dêrin ango qedîm e û ji zimanên mîna farisî, dêrî û îbrî cuda ye. Her wiha, Sami Frashëri, di pirtûka xwe ya bi navê Kamusu'l-Alâm de û Ziya Gökalp jî di gotar, daxuyanî û berhema xwe ya bi navê "Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler" de, amaje dikin ku kurdî bi tu awayî naşibe zimanên din û kurdî zimanekî dewlemend û serbixwe ye. Lê piştî avakirina komarê, nemaze bi qanûna bingehîn a sala 1924’an, hebûna kurdan tê redkirin, her kesê li Tirkiyeyê dijî mîna tirk tê pejirandin. Peyvên mîna kurd, kurdî û Kurdistan, ku di gelek belgeyên fermî yên osmanî û Tirkiyeyê de dihatin bikaranîn, têne qedexekirin. Hemû zanyarên ku li ser zimanê kurdî lêkolînên zanistî kirine didin xuyakirin ku, kurdî zimanekî serbixwe ye û tu têkilî û pêwendiya wê ne bi tirkî û ne jî bi erebî re heye. Li hêla din, kurd arî ne û ew farisan lêzimên hev in, zimanên wan jî, ji heman koma zimên e. Lê her yek jê zimanekî serbixwe ye. Ji mêj ve kurdan bi zimanê xwe perwerde û hîndekariyê dikirin. Li medreseyan li ser mijarên wekî matematîk, mentiq, rêziman, fiqih û hwd perwerdehî bi zimanê kurdî û erebî dibû. Ev medrese piştî avakirina komarê hatin qedexekirin. Her wiha ligel vê yekê, weşan û nivîsandina bi kurdî jî hatin qedexekirin. Îro, rewş piçek guheriye, wekî berê bi tundî înkara kurdan û zimanê kurdî nayê kirin. Hejmara kesên ku vê yekê dikin, hindik e. Kesên statukoparêz, hebûna zimanê kurdî qebûl dikin, encax zimanê kurdî wek zimanekî paşvemayî û cîgehî (mehelî) bi nav dikin û hebûna zarava û devokên di zimanê kurdî de jî wek asteng li pêşiya perwerde, hîndekarî û weşanê didine nîşandan. Rast e ku di kurdî de zarava û devok hene, lêbelê ev rewş, ne tenê xweserî zimanê kurdî ye. Di hemû zimanan de zarava û devok hene. Ji sedsala 20an heta îro Ji ber parçekirina erdnigariya xwe ku ji alî mêtingeran pêk hatiye û piştê vî parçebûnê, gelê kurd di bin serweriya dugelên ku ew parçê Kurdistanê kirine nav sînorên xwe de jiyane, ji gellek nirxên xwe mehrûm mane. Bi taybetî pêşveçûna gelê kurd nehatiye xwestin û tu mafê saziyek ji alî sazûmanên damezrandî ve nehatiye dayîn. Tev li viya gellek mafê wî yê xwezayî hatiye qedexekirin û hemî saziyên van dugelan ku ji bo helandina ziman û pişaftinê hatine damezrandin, ji bo vî armanca xwe xebitîne. Digel van yên xwestine bi van nirxên xwe bijîn, ji bo wan hewl dane. Dawiya jiyanên xwe di zindan an jî di dardekirinê de dîtine. Ji ber vî yekê di warê ziman de em dikarin wisa bibêjin ku, pir hindik zimannas xwe gihîştandine. Lewra di van mercên dijwar de û tev li hemû qedexeyan mirov, derfetên fêrbûn û pêşvebirina zimanê xwe nedîtine. Zimannasên xwe gihîştandine jî, bi derfetên xwe û bi hewlên xwe, xwe gihîştandine û berhem danîne. Pirê wan jî li Ewropa perwerdehî û lêgerînan hîn bûne. Her wiha, îro ji ber bêdugelbûna gelê kurd, her zimannasê kurd rêzikên cuda didin an jî fikrên wan ên li ser rêzimanê kurdî diguherin. Ev jî ji ber bê dugelbûna gelê kurd û di warê zimanê kurdî de tunebûna saziyek zanistî ye. Li ser lêgerîna zimanê kurdî hinek zimannasên Ewropî jî xebitîne û di vî mijarê de berhem danîne holê. Piştê salê 1960an, li Başûr dû têkoşîna Mele Mistefa Barzanî bi damezrandina otonomiya gelê Kurd êdî rewşenbîr û zimannas hinek be jî bi hêsanî lêgerînên xwe pêş ve birine. Dugela tirk jî jixwe biteşeyek pêkenî gelê kurd wek gelek ji qewmên tirk ên Asyaya Navîn dihesiband û bi vî awayê dida naskirin. Zimanê kurdî jî wek "Ev, zimanek ji hezar peyvên wek tirkî, farisî û erebî pêk hatiye" daye zanîn. Yanî li gor dugela tirk; kurd ji nijadê tirk in, lê ji ber mercên erdnîgariya dijîn, zaravayê wan guheriye û navên wan jî tirkên çiyayî ne… Bi vî awayê azîneyek li ser helandina zimanê kurdî pêk aniye. Lê tev li bi sînor, li ser lêkolîn û lêgerîna xebata zimanê kurdî, li gorî pisporên vî babetê; zimanê kurdî, zimanek serbixwe ye û bi serê xwe xwemalî ye. Lewra li gor nivîs, jêma û dîroka xwe encam ev e ku, di warê zimanasiyê de zimanê kurdî xwe daye pêjirandin. Derheqê standardbûna zimanê kurdî Standardbûna zimanê kurdî tenê di zimanê nivîskî de heye, ne di yê devkî de. Armanca stadardkirinê bi piranî ji bo kurdiya nivîskî ya berbelav e. Konferansa Zimanê Kurdî Ji bo standardkirina zimanê kurdî gelek hewldan hene. Hewldana dawî Konferansa Zimanê Kurdî bû. Konferansa Neteweyî ya Kurdî ji sala 2001an pê ve çend salan hatiye lidarxistin. Ji bo beşdariya konferansê bi sedan delege, zimannas û kurdnas li Amedê civiyabûn. “Konferansa netewî ya zimanê kurdî, siyaseta ziman û birêxistinkirina tevgereke zimanê” 3-5 roj domiyaye. Di van rojan de panelên cuda pêk hatine. Digel bidawîbûna her konferansê encamnameyek ji bo parastin û pêşxistina zimanê kurdî hatiye weşandin. Alfabeyên kurdî Di zimanê hemû gel û neteweyên misilman de serdestî û bandora zimanê erebî berbiçav e. Her wiha di zimanê gelên îsewî de jî mirov rastî hîkarî û bandora zimanê latînî tê. Ev rewşa hanê ji ber ol û dîn e. Ji ber ku zimanê mizgeftê û Quranê erebî û yê dêrê jî latînî ye. Ji bilî vê yekê, hemû gelên cîranên hev ji ber sedemên cihê, ji aliyê zimên ve jî bandor li hev kirine û peyv dane hev û ji hev stendine. Îro mirov bi awayekî zelal di zimanê tirkî, kurdî û farisî de rastî peyvên erebî tê, her wiha van her çar zimanan ji hev û din peyv standine û dane hev. Ji ber ku wêjeya farisî demekê gelên wekî kurd, ereb û tirk ji xwe re hijmetkar hiştiye lewma jî peyvên wî zimanî ketine nav zimanê van gelan. Ev jî tiştekî asayî û siruştî ye. Alfabeyên ku heta niha kurdan bi kar anîne ev in: Alfabeya kurdên êzîdî: Bi sedan sal e ev alfabe ji aliyê kurdan ve tê bikaranîn û ji 31 tîpan pêk tê. Ji milê rastê ber bi milê çepê ve tê nivîsandin. Hinek kes ji vê alfabeyê re Alfabeya Sirê (ango, bi erebî Huruful el-Sır) jî dibêjin. Pirtûka olî ya pîroz a êzîdiyan Mishefa Reş û Cilwe bi vê alfabeyê hatine nivîsandin . Alfabeya kurdî ya erebî . Alfabeya kurdî ya latînî . Alfabeya kurdî ya kîrîlî . Ji bilî van alfabeyan, li Herêma Zêwê ya Rojhilatê Kurdistanê, çav bi cureyeke nivîsê hatiye ketin ku li ser tepsiyeke zîvîn e. Li gor lêkolîneran, ev nivîs ji sedsala 8'an a berî zayînê maye û ev nivîs aîdê medan e . Ji bilî vê belgeyê, li cihekî din kes rastî heman cureyê nivîsê nehatiye. Nîmûneyên alfabeyên kurdî Devokên zaravayên kurdî Gelek devok û zarava, li gor navên mezhep, dever, eşîr û ol hatiye danîn. Bi vî awayê ji ber ku hatiye tevlihevkirin, ji bo van zaravayan nêrîn diguherin. Van navên zaravayan him ji alî lêkolîneran, him jî ji alî gel hatine dayîn. Di encama viya de jî li zaravayekî carna çend nav bi hev re hatine danîn. Wek mînak; navê zaravaya Kurmanciya bakur, di Kurdistana Rojhilat de wek Şikakî, di Kurdistana Başûr de wek Bahdînî, di Kurdistana Bakur de wek Kurmancî, di nav dimiliyan de jî Kirdasî an Kirmoncî tê binavkirin. Navê Kurmanciya Başûr di Kurdistana Rojhilat de wek Mukrî, di Kurdistana Başûrê biçûk de, di ya Bakur de û li Behdînanê Soranî ye. Di nav zarayan de ya herî tê tev li hev kirin di derbarê Goranî, Lûrî û Dimilî de ye. Hinekan van zaravayan zimanên wek bi serê xwe, hinekan jî wek zarava dîtine. Kesên ku naxwazin zimanê kurdî wek zimanekî serbixwe bipejirînin, axaftina her bajarî, heta ya her gundî wekî devok, heta hin caran jî wekî zarava bi nav dikin. Çawa ku di hemû zimanan de zarava û devok hene, wisa di zimanê kurdî de jî hene. Em ji bîr nekin ku standardî di zimanê nivîskî de heye, lê di zimanê devkî de. Bêyî mudaxele û statûya siyasî, zimanê standard pêk nayê. Ehmedê Xanî (sedsala 17’an), di berhema xwe ya navdar Mem û Zînê de zaravayê kurmancî li ser sê devokên bingehîn pareve kiriye. Em vê peyt û tespîta wî bi malikeke ji şahesera wî nîşan bidin: Kemal Fuat ku li ser ziman û wêjeya kurdî xebatê wî hene, zimanê Kurdî bi devok û zaravayan wisa ji hev cuda dike. Dabeşandina kurdî Cihê zimanê kurdî di dabeşandina zimanên hind û ewropî de wiha ye: Zimanên hind û ewropî Zimanên hind û îranî Zimanên îranî Zimanên îranî yên rojava Zimanên îranî yên bakûr-rojava Zimanê kurdî û yên îraniya navendî Zimanê kurdî Kurmancî Soranî Kirmaşanî Zazakî-Goranî Li gorî vê, zimanê kurdî zimanekî hind û ewropî ye, dikeve nav şaxê zimanên îranî û di vir de jî, ji desteka îraniya bakurê rojava dihêt hesabkirin. Her wekî tê zanîn, zimannasan di encama lêkolînên li ser zimanên dinyayê de, li gor nêzîkbûn an dûrbûna zimanan li ser esasê reh û rêçik û yên gelek aliyên din ev ziman ji hev veqetandine. Li goreyî hin zimanan, hin zimanên din nêzî hev dîtine û ew di malbateka zimanî de hesibandine. Dema mirov bala xwe dide zimanên hind û ewropî mirov rastî gelek peyvên nêzî hev tê. Ew rewşa hanê ji bo hemû zimanê ku di heman malbat û komê de ne, wisan e. Li gorî lêkolinerên biyanî Zimanê kurdî di dîroka nêzik de ji aliyê lêkolînerên biyanî ve cuda-cuda hatiye dabeşandin. Li ser vê mijarê Mînorskî wiha dibêje: Di salên 1836-1837'an de G. Givrinli, di çend nivîsarên xwe de di babeta zimanê kurdî û etnografya wî de zimanê kurdî wek kurdiya xwarê û ya Jor ji hev cuda kiriye. Wî kurdiya jorîn wek; Mukrî, Hekarî, Şukakî û Bayezidî, kurdiya xwarê jî wek; Lûr, Kirmaşanî, Lekî û Goranî ji hev cuda kiriye. Mele Mehmûdê Bazîdî ku ji bo konsolosê Erziromê Rûsyayê Alexsander Jaba di sala 1858'an de, ferhenga di naveroka wî de zaravaya Hekarî û ya Rewendî heye, amade kir. Bazîdî di nav vî namilkeya amade kiribû de rêzikên rêziman û ya ewil jî di pirtûkê de li gor cihêbûna herêm û eşîrên xwedî zaravayên cuda nivîsiye. Peter Lerch, zimanê kurdî wek Zaza, Kurmancî, Kirmaşanî, Goranî û Lor kiriye pênc beş. Ely Bannister Soane, di sala 1913'an de di berhema xwe de zimanê kurdî bi sê zaravayan ji hev cuda dike: Kurmanciya Jorîn - Kurdiya jêrîn - Lûrî, Dimilî, Hewramî û Goranî Herwiha, Elaeddîn Secadî di berhema xweya "destûr û ferhenga zimanê kurdî, erebî û farisî" de wusa diyar dike: Binêre Zimanê kurdî li gora Şerefxan Zimanê kurdî li gora Kemal Fûad Zimanê kurdî li gora Fûad Heme Xurşîd Zimanê kurdî li gora Ziya Gökalp Nêrûmên Kurdî Çavkanî Girêdanên derve Online ferhengoka rûsî-kurdî û kurdî-rûsî Dîroka Zimanê Kurdî, ji Pena-kurd − Abdusamet Yigit La langue kurde ji aliya Enstîtuya kurdî ya Parîsê (fr) The Kurdish Academy of Language Di kurmanciyê de sîstema deman − Îbrahîm Seydo Aydogan Rêzimanên kurdî û termînolojiya wan ya zimannasiyê − Îbrahîm Seydo Aydogan Identification des temps verbaux dans les grammaires kurdes (fr) Southern kurdish phonetic ferheng.org − Ferheng Ferhengê Kurdî <-> Tirkî [Kovara Fêrname, hejmar: 4]

661

https://ku.wikipedia.org/wiki/Zazak%C3%AE

Zazakî

Zazakî wekî dimilî, kirdkî û kirmanckî ji tê zanin, yek ji zaravayên kurdî ye ku ji aliyê kurdên zaza ve tê axaftin Li gorî fîlolognin rojavayî dimilkî ne zaravayê kurdîye, lê zimanekî kurdî ye. Ango li gorî wan zazakî jî mîna kurmancî zimanekî kurdan e. Belavbûn Zazakî bi piranî li bakurê Kurdistanê tê axaftin, lê ji aliyê hejmareke biçûk ve li hinek herêmên başûrê Kurdistanê û Anatolyaya Navîn jî tê axaftin. Wekî din ji ber sedemên koçberiyê di van dehsalên bihurî de, hejmareke mezin ji zazakîaxêfan li gelek bajarên Tirkiyeyê û rojavayê Ewropayê belav bûne. Parêzgeh û bajarên ku li wan zazakî tê axaftin ev in: Aksaray (Hîlkecîk) Bidlîs (Modkan) Çewlîg (Azarpêrt, Bongilan, Çêrme, Dara Hênî, Gêxî, Kanîreş û Xorxol) Dêrsim (Çemişgezek, Mazgêrd, Pêrtag, Pilemuriye, Pulur, Qisle û Xozat) Diyarbekir (Çêrmûg, Çinar, Erxenî, Gêl, Hênê, Hezro, Licê, Karaz, Pasûr, Pîran û Şankuş) Erdêxan (Mêrdînik) Erzingan (Îlîç, Kemaliye, Kemax, Mose û Têrcan) Gumuşxane (Şîrân, Kêlkît) Erzirom (Aşqele, Çad, Hesenqele û Xinûs) Meletî (Şîro) Mûş (Gimgim) Riha (Sêwreg) Semsûr (Aldûş) Sêrt (Hewêla) Sêwas (Qengal, Zara, Ulaş, Macîran û Dîvrîgî) Xarpêt (Dep, Maden, Miyaran, Palo, Qovanciyan, Sîvrîce û Xulaman). Li derdora sê-çar milyon kes hene ku xwe wek kird, kirmanc, dimilî yan jî zaza dibînin. Binavkirina xwebixwe Kesên zazakîaxêv zimanê xwe bi hin navên cuda-cuda nav dikin. Kirdkî: Li herêma Çewlîg, bakurê Diyarbekirê bi piranî ji xwe re kird û zimanê xwe re jî kirdkî an jî kirdî dibêjin. Peyva "kird" û "kurd" ji aliyê etîmolojîk ve heman kok in. Kirmanckî: Li herêma Dêrsîm, Gumusxane û Erzinganê ji xwe re dibêjin kirmanc û ji zimanê xwe re jî kirmanckî. Peyva "kirmanc" û "kurmanc" ji aliyê etîmolojîk ve heman kok in. Dimilkî: Li herêma Çêrmûg, Sêwreg, Aldûşê ji xwe re dibêjin dimilî û ji zimanê xwe re jî dibêjin dimilkî an jî dimilî. Zazakî: Li herêma Xarpêt û Maden ji xwe re dibêjin zaza û ji zimanê xwe re jî dibêjin zazakî. Lê ev binavkirin di salên dawî de, li deverên din jî belav bûye. Navên Din: Li herêma Qoçgirî û Sêwasê mirov ji zimanê xwe re dibêjin dimilkî an jî zazakî, ji xwe re jî dibêjin zaza an jî dimilî. Ji wan re Ginî jî tê gotin. Li herêmên Xinûs û Varto jî gelê wê derê ji xwe re dibêje Şarê Ma, anku "gelê me", zimanê xwe re jî dibêjin Zonê Ma, "zimanê me". Ji wan re Çarek û Lol jî tê gotin. Ginî, Çarek û Lol navên eşîrê kirmanc in. Di encama xebata standardîzekirina vê zaravayê de, ji van navan kirmanckî hatiye tercîhkirin û niha di warê nivîsînê de bi pirranî ev nav tê bikaranîn. Cihê zazakî di nav zimanan de Zazakî yek ji zimanên kurdî ye ku ev jî zimanê îraniya bakurê rojavayî ye. Li ser cihê zazakî di nav zimanzanan de du nêrîn hene. Piraniya zimanzanan dibêjin ku zazakî yek ji zimanên kurdî ye. Li gor Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1903), Ely Bannister Soane (1913), K. R. Ayyoubi, I. A. Smirnova (1998), M. J. Kenstowicz (2004), Gülşat Aygen (2010) zazakî yek ji zimanên kurdî ye. Her wiha li gorî piraniya kurdan zazakî yek ji zaravên zimanê kurdî ye. Li gor hin zimannasan jî zazakî-goranî ne zimanên kurdî ne. Cara yekem Oskar Mann û şagirtê wî Karl Hadankî îdîa kirine ku zazakî ne zaraveyekî kurdî ye. Ji ber vê yekê heta îro jî hin zimannas zazakî wekî zimanekî cihê qebûl dikin. Di sala 1985an de Zanîngeha Michiganê (DYA) Terry Lynn Todd lêkolîna bi navê A Grammar of Dimli (Also known as Zaza) pêşkêş kir; Dr. Ludwig Paul ji Zanîngeha Giessenê (ew alman e û niha li Zanîngeha Hamburgê ye) û Dr. Zülfü Selcanî jî ji Zanîngeha Berlînê li ser zazakîya Dêrsimê kitêb der anîne. Dîsa, zimannas û kurdnas K. R. Ayyoubi û I. A. Smirnova jî li ser zazakîya Dêrsimê kitêbek amade kirine. Zimannas Gülşat Aygen jî li ser zazakî kitêbek amade kiriye û ji aliyê zimannasiyê ve zazakî analîz kiriye. Hinek zimannasên mîna kurdnas Prof. Qanatê Kurdo ji zanîngeha Zanîngeha Lênîngradê (Saint Petersburg), Prof. Dr. D. MacKenzie ji zanîngeha Giessenê û Prof. Dr. Jost Gippert ji Zanîngeha Frankfurtê jî li ser zazakî meqale nivisandine û lêkolîn jî çêkirine. Ji aliyê tarîxa zimên ve zazakî zêdetirîn bi zimanê partî nêzikî nişan dide. Ango, zazakiya wê demê bi partî re pirr nêzîk bûye, lêbelê partiya ku hat nivîsandin, bi xwe nebûye. Lê halê îro jî zazakî ji hêla gramer û peyvan, mînak sazkirina dema nihayîn û gelek jî guharina dengên îraniyên kevn xwe kefş dike. Di nav zimanên kurdî de zazakî û goranî gelek nêzikê hev in. Di warê zanistî de jî nêzîkbûnên cihê hene. Mirov dikane bi pîvanên xwerû zimannasî nêzîk bibe, an jî li gor pîvanên civakî û zimannasî bi hev re. Kesên ku zimên ji civakê bi tevahî îzole dikin meyla wan ew e ku zazakî weke zimanekî serbixwe nîşan bidin. Kesên ku zimên weke endakî zînde yê civakî dinirxînin, meylan wan ew e ku divê civaka axaftvanên vî zimanî xwe çawa bi nav dike, nasnameya wê û zimanê wê jî weha be. Ji bo standartkirina zazakî di sala 1996'an de li Stockholmê Grûba Xebate ya Vateyî hat avakirin. Di sala 2004'an de li Frankfurtê Enstîtuya Zazakî hat avakirin. Ji bo rojanekirina zazakî di sala 2010'an de Ziwan-Kom hat avakirin. Devokên zazakî Di zazakî de gelek devokên biçûk hene. Li gor zimannas û nivîskarên ku li ser zazakî dixebitin, meriv dikane bi giştî zazakî bike du devokên mezin: Zazakiya bakur an jî devoka (şîweya) Dêrsimê: Li herêma Dêrsîm, Erzingan, Gumusxane (Şîrân, Kêlkît), Qoçgirî, Xinûs û Gimgimê tê qise kirin. Meriv dikane bibêje ku kurdên elewî diaxifin. Zazakiya başûr an jî devoka (şîweya) derveyî Dêrsimê: Li Çewlîg, Elezîz, Diyarbekir û Siwêrekê tê qisekirin. Meriv dikane bibêje ku kurdên sunnî diaxifin. Li gor hin zimannasan û nivîskaran jî di zazakî de sê devokên sereke hene. Zazakiya bakur: Li herêma Dêrsîm, Erzingan, Gumusxane, Qoçgirî, Xinûs û Gimgim tê qise kirin. Zazakiya navîn: Li Çewlîg, Elezîz û hin qezayên Diyarbekirê tê qisekirin. Zazakiya başûr: Li herêma Çêrmûg, Siwêrek û Aldûşê tê qisekirin. Mînak Di nav devokên zazakî de hin peyvên sînonîm: Di devokên bakur û başûr de du qertafên mestarê hene (ji bo lêkeran -ene, ji bo navan -iş). Di devoka navîn (navendî) de tenê -iş heye. Li gor devokan jî: Di nav devokên zazakî de guherandina dengên k û ç: Li gor devokan guherandina dengên j, z û c Rêziman Zayend Hemî peyvên zazakî di halê xweser de yan nêr û yan mê ne. Di rengdêr û lêkeran de jî ev taybetmendî wisa ye. Çend îstisna hene, lê peyvên mê bi giştî di dawiyê de dengê "-e" digrin, peyvên pirjimar jî di dawiyê de dengê “-î” digrin. Mînak: Ev peyv li her sê halan jî di kurmancî de mîna “golik” tê nivîsîn. Yanî, di kurmancî de heta ku peyv di nav hevokê de neyê xebitandin, diyar nabe ku gelo ka peyv nêr, mê yan pirjimar e. Lê di zazakî de peyv bi tena serê xwe jî taybetiya xwe nîşan dide. Ev taybetmendî di zimanê kevnare de heye. Di rewşa tewandî de qertafa pirjimarîyê "-an" e. Zemîrên kesî (Cihnavên şexsî) Dema borî Dema niha Raweya fermanî (împeratîf) Xebata standardîzekirinê Xebata standardîzekirina zazakî di sala 1996an de li Swêdê bi avakirina Grûba Xebate ya Vateyî destpê kir. Vê koma xebatê serê pêşî encamên kombûnên xwe wekî broşur belav kir, lê dû re kovareke bi navê Vate derxist. Ev koma xebatê heta niha 22 caran bona standardîzekirina vê zaravayê kom bûye. Vê xebatê pêşî li nivîsîna vê dîyalektê û geşbûna edebiyata wê vekiriye. Ev xebat bi awayekî biîstîqrar her berdewam e. Di standardîzekirina kirmanckî (zazakî) de ji krîterên hilbijartin an jî tesbîtkirina forma peyvan yek jê ev e ku, divê diyalektên kurdî nêzî hev bibin. Di çarçeweya xebata standardîzekirinan zaravayê zazakî de kovara Vateyê ku dengê Grûba Xebate ya Vateyî ye û xwerû bi kirmanckî (zazakî) diweşe, heta niha 39 hejmar weşiyaye. Ferhenga tirkî-kirmanckî (zazakî) ku ji peyvên standardkirî pêk tê û ferhenga kirmanckî (zazakî)-tirkî ku ji peyvên standardkirî û versiyonên wan pêk tê. Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî/Kırmancca (Zazaca)-Türkçe Sözlük, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2009</ref> cara sisêyan wekî çapa firehkirî hatin weşandin. Dîsa, kitêba rastnivîsa zazakî ya bi navê Rastnuştişê kirmanckî (zazakî)) ji aliyê vê komê ve amade bû û hat weşandin. Ev xebatên hanê yên organîzekirî pêşî li geşedana nivîsîna zazakî vekirin ku bi dehan kitêb li gor standardê Vateyî hatin weşandin. Ferhengok Têkildar Kird Ginî Mijarên têkildar Zaza Çavkanî Girêdanên derve zazaki.net kirdki.com kirmancki.com dimilki.net dersiminfo.com vateyayin.com dimli.net zazakionline.com zazaki.de zazaki-institut.de Zimanên li Rojhilata Navîn de, Columbia University, USA Zazakî Zimanê kurdî

667

https://ku.wikipedia.org/wiki/Bernameya%20Kongra-Gel

Bernameya Kongra-Gel

Bernameya Kongra-Gel ev bername ye, ya ku ji hêla Kongreya Gelê Kurdistanê (Kongra-Gel) ve di sala 2003'an de li kongreya xwe ya damezrandinê hat pejirandin. Bernameya partiyê

672

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mehm%C3%BBd%20Baks%C3%AE

Mehmûd Baksî

Mehmûd Baksî () (jdb. - m. ) nivîskarekî kurd bû. Mehmûd Baksî, di sala 1944an de li gundê Suphiyê ku bi ser Hezoya Batmanê () ve ye, hatiye dinyayê. Berî ku xwendina xwe ya li Dibistana Mamostetiye a Dicle xelas bike, wî dev ji karê xwendinê berda. Di sala 1967an de cara pêşî li Batmanê di rojnameya Batman Gazetesi (Rojnameya Batmanê) de dest bi karê rojnamegeriyê kir. Di sala 1968an de bû serokê TİPê (Partiya Karkeran a Tirkiyeyê) ya Batmanê. Di sala 1969an de bi navê Mezra Botan romana wî ya yekem li Stenbolê derket. Paşê di sala 1970yî de pirtûka xwe ya bi navê Sadi Akkiliç Davası (Doza Sadi Akkiliç) derxist. Sadi Akkiliç komunîstekî tirk bû û ji ber gotareke wî heft sal û nîv cezayê hepsê lê birîbûn. Mehmûd Baksî di wan salan de sendîkavan bû û wî karê xwe yê sendîkavaniyê li DİSKê didomand. Karê wî ê sendîkavaniyê ji sala 1968an heta sala 1970yî dewam kir. Paşê bi hinceta ku ew kurdîtiyê dike û ji ber herdu pirtûkên wî ên ku hatin çapkirin, 15 sal cezayê hepsê lê hate birîn. Loma di 1970yî de ji bêmecaliyê mecbûr ma ku derbasî Almanyayê bibe. Ew di sala 1971ê de jî li Swêdê bi cih bû. Mehmûd Baksî li Swêdê jî vala nesekinî û heta dawiya jiyana xwe nivîsand. Wî heta niha 22 pirtûk nivîsandine û pirtûkên wî wergeriyane gelek zimanan. Lê Baksî bi xwe bi sê zimanan; bi kurdî, tirkî û swêdî dinivîsand. Mehmûd Baksî di 19ê meha 12an ya 2000î de li Stokholmê wefat kir û li Diyarbekirê hate veşartin. Berhem Berhemên bi kurdî Zarokên Îhsan (1978) Keça Kurd Zozan (1979) Hêlîn (1984) Gundikê Dono (1988) Serhildana Mala Eliyê Ûnis (2001) Berhemên bi tirkî Mezra Botan (Mezrabotan) (1968) Sadi Alkılıç Davası (Doza Sadî Alkiliç'î) (1969) Vatandaş Hakkı (Mafê Hemwelatiyan) (1970) Kürt Sorunu (Kêşeya Kurdî)(1971) Kürt Tarihi (Dîroka Kurdan) (1972) İsveç İsveç Dedikleri (Swêda ku Timî Behsa Wê Dikin) (1976) Kamışlı Katliamı (Komkujiya Qamişloyê) (1981) Şıvan'ın Sevdası (Evîna Şivan'î) (1984) Kürt Gözüyle Yılmaz Güney (Bi Çavê Kurdan Yilmaz Guney), Weşanên Zêl, Nîsana 1994an. Her Kuş Kendi Sürüsüyle Uçar (Her Teyr Bi Refa Xwe Re Difire), Weşanên Aram, ISBN 9758242122, 2000. Roma Yürüyüşü (Birêveçûna Romayê), Weşanên Aram, 2000. Çavkanî Nivîskarên kurd Nivîskarên zimanê kurdî Rojnamevanên kurd Kurdên Bakurê Kurdistanê

673

https://ku.wikipedia.org/wiki/Firat%20Cewer%C3%AE

Firat Cewerî

Firat Cewerî nivîskarekî kurd e. Firat Cewerî li sala 1959ê li gundê Balfisê yê li ser bi Dêrika Çiyayê Mazî nêzîkî Mêrdînê hatiye dinyayê. Di salên heftêyan de digel malbata xwe li Nisêbînê bi cîh bû, li 80'an koçberî Swêdê kir û heta niha jî li Swêdê dimîne. Wî berî 80ê dest bi nivîsîna bi kurdî kir. Wî deh salan kovarek bi navê Nûdemê derdixist. Di şaxên cihê de nêzîkî deh pirtûkan nivîsîne û deh–donzdeh pirtûk jî wergerandine zimanê kurdî. Her wisa pirtûkên wî jî ji bo zimanên dî hatine wergerandin. Pirtûka bi navê Kevoka Spî bi farisî jî belav bûye. Payiza Dereng dê bi tirkî jî çap bibe. Firat Cewerî li 24ê gulanê di kongreya PENa Swêdî de wekî endamê komîteya wê ya nû ya kargêr hat hilbijartin. Ew ji sala 1987ê endamê PENa swêdê ye. Firat Cewerî amadekarê Antolojiya çîrokên kurdî e. Ji vê pirtûkê çend danasîna çîroknivîsan ji bo vê Wîkîpediyayê bi destûra Firat Cewerî hatin bikaranîn. Kitêbên Firat Cewerî Êrîş Dikin, 1980 Mezin Dibim, 1981 Dê Sêrîn e, 1983 Girtî, 1986 Kevoka Spî, 1992 Kultur, Huner û Edebiyat, 1996 Gotinên Navdaran, 1995 Çîroka Malbata Evdo, 1999 Li mala mîr Celadet Alî Bedir-Xan, 1998 Pêlên derya reş, 1997 Romanseke çilmisî, 2002 Antolojiya Çîrokên Kurdî, 2003 Payiza Dereng, roman, 2005 Ez ê yekî bikujim, roman, 2008 Wergerên Firat Cewerî Dostoyevskî (Şevên Spî) 1993 John Steinbeck (Mişk û mirov) 1993 Anton Çexov (Bexçeyê Vîsne) 1995 Samuel Beckett (Li benda Godot) 1995 Yaşar Kemal (Dara hinarê) 1998 Sartre (Dîwar) Astrid Lindgren (Emîl li Lönneberga) 2000 Astrid Lindgren (Sûmiyên Emîl yên nû) 2000 Astrid Lindgren (Emîl hê jî li Lönnebergayê dijî) 2000 Barbro Lîndgren (Çîroka apoyê hûrik) 2000 Henning Mankell (Hingura êvarê) 2002 Gunilla Bergström (Birek bive ye Alfons Oberg) 2002 Gunilla Bergström (Alfonsê Şûm) 2002 Çavkanî Girêdanên Derve Bi Firat Cewerî re li ser ’Ez ê yekî bikujim’, Hevpeyvîn: Mûrad Ciwan, NETKURD Hevpeyvînek bi Firat Cewerî re, Hevpeyvîn: Mahabad F. Arda, Amîda Kurd FIRAT CEWERÎ: Ez li cîhana xwe ya hundirîn vegeriyam, Hevpeyvîn: Seyîdxan Kurij, Rizgarî Firat Cewerî: Min xwe ji otosansurê rizgar kiriye, Hevpeyvîn: Kris Lauwerys, NEFEL Nivîskarên kurd Jidayikbûn 1959 Xelatgirên Xelata Şerefnamê Nivîskarên zimanê kurdî Rojnamevanên kurd Mirovên zindî

674

https://ku.wikipedia.org/wiki/Adar%20Jiyan

Adar Jiyan

Adar Jiyan nivîskarekî kurd e. Adar Jiyan di sala 1965an de li gundê xwe Dengiza ku bi ser Stewra Mêrdînê ve ye, hatiye dinyayê. Dibistana Seretayî li gundê xwe xwend. Dibistana navîn li Stewrê, peyre jî Amadeyiya Îmam-Xetîbê a Mecanî li Mêrdînê, Enstîtuya Perwerdehiyê li Rihayê kuta kir. Sê salan Li Beşa Zanîngeha ziman, dîrok û erdnîgariyê Beşa Zimanê Fransî û Wêjeyê xwend, belê ji ber sedemên siyasî nivco hişt. Gelek caran hat girtin û darizandin. Wekî mamosteyê polê hate wezîfedarkirin. Li gelek bajaran geriya û hate mişextin. Vêga mamoste ye. Heta niha di gelek kovar û rojnameyên kurdî û tirkî de nivîsên wî hatine weşandin. Wî di Azadiya Welat, Jiyana Rewşen, Tîroj, Vesta, Hîwa, Kevan, Bîrnebûn, Nûbihar, Zend, Kovara W, Güney Tûrik (pêveka Azadiya Welat), Gulistan û Rojevê de nivîsandiye. Berhemên wî Seyrê Destan (kurdî) Raveya Peyvan (kurdî) (Weşanên Perî) Ziman û Jiyan (kurdî) (Weşanên Perî) Sekeftina Morîstanan (kurdî) (Weşanên Perî) Şevên Koçber (çîrok, kurdî) (Weşanên Perî) Nêzîkahîtêdanek Perwerdekar Ji bo Arîşeyên Perwerdehiyê (tirkî) Mamoste Bi Hezkirinê Tê Nasîn (tirkî) Fêrname, Perwerdehî, weşanên J&J, 2005, Kurdî Hebûn, Felsefe Weşanên J&J, 2005, Kurdî Hewisîn, perwerdehî/pedagojî, weşanên J&j, 2005, Kurdî Mewlûd, wêje/qesîde, weşanên J&J, 2005, Kurdî Xwendina Pirtûkê, Perwerdehî, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Şîva Rovî û Leglegê, Perwerdehî, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Gerdêleya Baxçevan, perwerdehî, Weşanêm Sîtavê, 2006, Kurdî Sabûna Kesk, Perwerdehî, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Jina Ciwan û Sê Kalemêr, Perwerdehî, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Kêvroşka Jêhatî, Perwerdehî, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Bexişandin, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Pêşbaziya Bezê, Perwerdehî, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Hechecik û Beytik, Üerwerdehî, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Banga Kêvroşka Ciwan, Perwerdehî, Weşanên Sîtavê, 2006, Kurdî Nivîskarên kurd Kesên ji Stewrê Jidayikbûn 1965

675

https://ku.wikipedia.org/wiki/Ed%C3%AEb%20Polat

Edîb Polat

Edîb Polat ( jdb. 25 tîrmeha 1962 li Farqîn, Diyarbekir, Bakurê Kurdistanê ) wergêr, lêkolîner û nivîskarekî Kurd e. Jiyan û kar Edîb Polat di sala 1962 li gundê Zengilo ku bi ser Farqînê ve girêdayiye hatiye dinyayê. Wî dibistana seretayî li gund û Batmanê xwendiye, pişt re li Diyarbekirê pêvajoya xwe ya perwerdehiyê dewam kir. Wî weke mamostayê Biyolojiyê dest bi karmendiyê kir. Lê ji bo xebatên xwe yên polîtîk, di sala 1988an de ji kar hat avêtin. Di vekirina Komeleya Nivîskarên Kurd Kurd Pen de wekî Serokê Lijneya Damezrîner hate hilbijartin û heta kongreya yekemîn a komeleyê ev peywira xwe domand. Di kongreya yekemîn a asayî û kongreya yekemîn a awarte de jî ji bo rêveberiya komeleyê hate hilbijartin. Edîb Polat ji bo van pirtûkên xwe û çalakiyên ji bo ramana azad pênc sal û nîvan di zîndanê de ma. Polat heta îro di gelek rojname û kovaran de çîrok, helbest û nirxandinên polîtîk nivîsîne. Hin ji wan ev in: Milliyet Sanat, Berfin Bahar, Yaba, Hêvî, Ronayî, Özgur Gündem, Tîroj, ÎHD Bülten, Çorba, Ütopya, Nûdem. Edîb Polat niha li Diyarbekirê dijî û li ser zimanê Kurdî xwendina masterê didomîne. Berhem Şorbe û Fedî, Xela û Xeyidî (Bi Kurdî-2005) (Diyarbakır Gerçeği) (Bi Tirkî) Newrozladık Şafakları (Bi Tirkî) Duvpişk Bi Xwe Venade(Bi Kurdî-2011 ) Bilim Dilinde Kürtler (Bi Tirkî-2008-3 çap) Şopên ji welatê bêdewlet (Bi Tirkî-1992) Zinacı (Bi Tirkî-1999) Sevgilim Sevgisiz Ölüm (Bi tirkî)-1998) Ristemê Zal (Bi Kurdî, Çapa Duem, 2021) Hawara Roboskî (Bi Kurdî-2012) Pênc Mifte û Wijdanek (bi Kurdî-2015) Wergerên wî: Günlüğümden Notlar-M. Gorki Dımdım Kalesi Erebê Şemo Kundê Kor- Sadiq Hîdayet Cesur Yeni Dünya-A. Huxley Darbe -Edward Luttwak Meridyen- Alice Walker Cîgerxwîn in yaşamı ve şiir anlayışı Ordîxanê Celil Kürt Çoban-Erebê Şemo Mutlu Hayat-Erebê Şemo Afganistan'da Halk Demokrasisi Mücadelesi- M. Eşref Xelat Xelatên ku Polat heta niha wergirtine: U.S.A PEN Barbara Goldsmith xelata Azadiya nivîsê Human Right Watch, Xelata Azadiya Ramanî Çavkanî Nivîskar

681

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kurd%C3%AE%20%28Mistefa%20Beg%29

Kurdî (Mistefa Beg)

Kurdî an jî Mistefa Beg (1808/1809 - 1848) helbestvanekî kurd e. Kurdî yek ji helbestvanên pêşî yê Soranî li Silêmanî ji dayik bûye. Ji malbateke mezin û bi nav û deng e. Navê wî yê bi rastî Mistefa ye û li derdoreke ku gelekî li ser xwendin û gihandina zarokan radiwestîn mezin bûye. Ji vê derdorê (malbata mezin) gelek helbestvanên hêja derketine. Yên here bêhtir têne nasîn “Kurdî” û hemdem û pismamê wî “Salim” in. Perwerdeya Kurdî ya di warê wêjeyê (lîteratûrê) de gelekî bilind e, vê yekê meriv dikare li gor ku ew ketiye nav dîwana şahê Îranê û nav çînê helbestvanên Îranê, hezr bike. Wisa diyar e ku Kurdî zarokên şahê Îranê perwerde kirine. Kurdî bi farisî jî nivîsîye lê piraniya helbestên wî bi vî zimanî negihiştine îro. Bandora helbestvaniya farisî li ser wî gelekî hebû. Li ser jiyana Kurdî em kêm tiştan dizanin. Em çîroka li ser Qadir dizanin ku di jiyan û berhemên Kurdî de cihekî mezin digre. Qadir xulamê malbata Kurdî li Silêmanî bû û Kurdî dil ketibûyê û evîna wî hiş û aqlê Kurdî ji serê wî biribû. Em di derbarê vê tekiliya evîndarî gelek tiştan nizanin ji ber ku gelek wêjenas û şîrovegerên wêjeya kurdî nexwestine navê “Kurdî” bi lêv bikin. Hinek şîrove dibêjin ku Qadîr navekî xwedêye û Kurdî bi vî navî balê dikşîne ser evîna xwedê û sofîtiyê. Lê li gor nameyên ku di destê me de ne, ev yek ne rast e. Sed mixabin ku îro hin berhemên kurdî bi temamî nayîne nasîn. Herdu diwanen çapkirî xwediye gelek kêmasiyan in. Li gor berhemên di destê me de Kurdî bi tenê xezal ango helbestên kurt yên evîndariyê nivîsîne. Va ye helbesteke wî: Çawekem zanî te bo çî xew le çawim nakewê Çunke min pêşxizmet im peşxizmetan nanûn şewê Roj û şew daîm le ber dîdey xeyalim hazir î Sa çi ferqekî heye bo min îtir êre û ewê? Bes niye lêre dewêrim car be car basit bikem Nemdewêra qet le ber exyar nawit bem lewê Dil le taw zamî fîraqit daîma yarî deka Roj be roj mencî dekem baz derdî sext e û nasrewê Aql û hoşim dawe pêt lêşî detorêy malwêran Dewletêkî mift û bê sahib e bo qî natewê? Ger muxeyyer bim le nêwanî beheşt û weslî to Weslî to bo min cehennem pir le cennet namewê Ey reqîb wêl im le destit lêre bo lêm nagerêy? Bawkekuştit nêm erê hey bedmezeb çît lêm dewê? Her wekû kêwî demawendê serim pir şoriş e Qet temî hîcran û xem satê le dewrî narewê Gerdenî “Kurdî” le kewî bêstûn mehkemtir e Çunke çend sal e le jêrbarî xemaye nanewê Bi Kurmancî: Çavêm tu zanî ji ber çi xew bi çavêm nakevê Ji ber ku ez xulam im, xulam nanivin bi şevê Şev û roj tim li ber çavê xeyalên min amade yî Ka çi cihêtî heye êdî ji bo min ev der û ew der Qena livir diwêrim carina behsa te bikim Nediwêram li ber dijminan qet navê te bêjim li wir Dil ji ber taya birîna durîtiya te herdem dikule Roj bi roj menca wî dikim, derdê giran e dîsa nahewise Hiş û aqlê xwe min dane te laş diqehere malwêran Dewleteke belaş, bê xwedî ye ji bo çi navî? Heger bivê ku di navbera bihuşt û evîna te de hilbijêrim Evîna te ji bo min cehennem, ji buhuştê pir navêm Ey raqîb winda me ji berte li vir çima ji min nagerî? Ne qatilê bavê te me herê hey deredîn tu çi ji min dixwazî? Her weke çiyayê demawend li serê min pir şoreş e Mija dûrîtiyê û xem qet seetekê ji dorê naçe Gerdenê “Kurdî” ji çiyayê bêsitûn stûrtir e Ji ber ku çend sal e ji ber barana xeman natewe Çavkanî Jidayikbûn 1808 Mirin 1848 Kesên sedsala 19an Helbestvanên kurd

682

https://ku.wikipedia.org/wiki/Civaknas%C3%AE

Civaknasî

Civaknasî yan jî sosyolojî şaxekî zanistê ye li ser civakê, zanîna li ser civaka mirovatî, li ser rûdan û peywendiyên civakî ye. Civaknasî li ser jiyana modern a civaka modern ku salên 1800î de peyda bû. Ev zanist ji bo me de bije ku heza civake çi qase bi merovek, u merovek çi qase mo civake. Sosyologên heren klasîk ev in Max Weber, Karl Marx, Emile Durkheim. Civaknasên bi navûdeng Auguste Comte Ferdinand Tönnies Immanuel Wallerstein Max Weber Girêdanên derve Pênas û Taybetmendiyên Zanista Civaknasiyê Rêbaz û Teknîkên Civaknasiyê Zanist Civak Civaknasî

685

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mirovnas%C3%AE

Mirovnasî

Mirovnasî yan jî antropolojî (ji yewnanî: ἄνθρωπος, ánthropos: mirov; -λογία logía yan logos: zanist) zanista mirovan e. Antropolojî li ser çêbûn, pêşketin û qanûnên guhertinê yên fizîkî yên çandên mirovan û nijadên mirovan lêkolînan dike. Di navbera xwe de bi du beşan tê veqetandin. Mirovnasiya civakî (an jî mirovnasiya çandî) Beşeke ji zanista civakî ye ko bi metodên xwe yên nîjadnasiyî, nîjadî, zimannasiyî, civakî û psîkolojîk lêkolînan li ser çandê dike. Di dîroka mirovnasiyê de, mirovnasên hêja û pêşeng Franz Boas, Bronislaw Malinowski, Claude Levî-Strauss, Alfred Kroeber, Margaret Mead, Edward Evan Evans-Pritchard, Fredrik Barth û yên dîtir in. Pirsên mirovnasiya civakî Her wiha pirsên mirovnasiyê yên sereke ev in: Çand û civakên biyan çima dirûvin hev? Çand û civakên biyan çima nadirûvin hev? Çand û civak çawa û çima diguherin? Lêkolînên mirovnasiyî li ser kurdan n Di mirovnasiyê de lêkolînên girîng ên ko li ser kurdan çêbûne ev in: Agha, Shaikh and State (1992) (wergera bi zimanê tirkî Ağa, Şeyh ve Devlet, İletişim Yayınları), Martin van Bruinessen Principles of Social Organization in Southern Kurdistan (1953) (Kürdistan’da Toplumsal Örgütlenmenin İlkeleri, Avesta Yayınları), Fredrik Barth Doğuda Değişim ve Yapısal Sorunlar (1969), Doğan Yayınevi, İsmail Beşikçi Kürtlerde Aşiret Ve Akrabalık İlişkileri, İletişim Yayınları, Lale Yalçın-Heckmann Rewanduz Kürtleri Toplumsal ve İktisadi Örgütlenme, Aram Yayınları, Edmund Leach Binebeşên wê Mirovnasiya destmalî (derdorî) Mirovnasiya perwerdeyî Mirovnasiya aborî Mirovnasiya hiqûqî Mirovnasiya şaristaniyî Mirovnasiya derûnî Mirovnasiya siyasî Mirovnasiya çandinî Mirovnasiya zimannasiyî Mirovnasiya biyolojîk (an jî mirovnasiya fizîkî) Beşeke zanistê ye, ya ku lêkolîna li ser peresana biyolojîk û irsîtî, lihevkirin û guheran, şêwezaniya prîmatan û peresana mirovan û tomarkirina fosîlan dike. Di sedsala nozdehan de avabûye. Tê pejirandin ku avakerê vê beşê Paul Broca ye. Binebeşên wê Mirovnasiya bijîşkî Hestînasî (an jî osteolojî) Paleontolojî Prîmatolojî Çavkanî Girêdanên derve

686

https://ku.wikipedia.org/wiki/Lawija%20Mes%C3%AEh

Lawija Mesîh

Pêşgotin Dema Eugen Prym û Albert Socin deqên devkî ji herêma Torê kom dikirin, pêhesiyan ku devoka aramiya nû ya heman herêmê gelekî dibin têsîra Kurdî de maye. Wan dît ku Suryaniyên Torê hemî li gel zimanê xweyî zikmakî, Kurmancî jî diaxivin. Rêzanê wan yê bi navê Cano jî xweş bi Kurdî zanîbû. Bi saya serê jîrbûna A. Socin û E. Prym û bi saya serê bîra kûr ya Cano wî wextî stran, şer û çîrokên Torê yên ji wêjeya devkî ya heman herêmê di sala 1869an de hatin nivîsîn (Prym & Socin 1887, I-VII). Di salên 30î de Celadet Ali Bedir-Xan variyanteke lawija mesîh di kovara Hawar ku ji sala 1932an û şûnda 57 caran li Sûriyê hate weşandin de nivîskî pêşkêşî xwendekarên zimanê Kurdî kir. Paşê Philipp Krejenbroek jî variyanteke lawija Mesîh ji nivîsa aramiya nûjen vergerande nivîsa latînî û bi çîroka peydabûna deqa lawijê re weşand . Di kasêta ku tê de lawija mesîh hatiye gotin de, çîroka Nebî Ûsiv jî heye. Ev yek jî dihêle çend goman peyde bibin li cem kesên ku ji vê yekê haydar in. Ev goman jî ew e ku lawija mesîh ne deqeke nivîskî tenê ye lê ew herwiha bûye perçeyek ji wêjaya devkî ya herêmê. Gomana dî jî ew e ku li cem Suryaniyên herêmê gelek çîrok û stranên dîrokî û evîniyê jî hene. Sed mixabin heta îro gelek ji vanan peyde nebûne. Ev agahdariyên di heqê lawija mesîh û herwiha kasêta ku tê de lawija mesîh tê gotin ji Besîm Bulutê 27 salî hatine girtin. Ew ji gundê Selhê (Seleh) yê Torê ye. Besîm jî ji zimanê xwe zikmakî pê ve gelekî baş bi Kurmancî jî dizane. Li gor wî Lawijbêjê vê kasêtê Qaşo Sefer e ku bi xwe keşeyê Selhê bû. Dema tomara vê kasêtê derdora berî niha bi deh sala ye (1992). Guhdêrê wî gelek caran dibêjinê de “yabo” ku dihêle were bawerkirin ku guhdêrên wî zaroyên wî û neviyên wî ne. Dema gotina vê lawijê de lawijbêj emirekî mezin kiribû û niha jî çûye ser dilovaniya xwedê. Piştî gotina lawijê, guhdêrên wî pirsên bi zimanê aramî jê dikin û ew jî bi aramî çend gotina li ser lawijê dibêje. Him li gorî agahiyên Besîm û him jî li gorî kasêtê mirov dikare bêje ku Mesihiyên li Torê “lawija mesîh” di nava civatên xwe de digotin û guhdariya wê dikirin. Ev variyanta li vir ji ber gotina Qaşo Sefer hatiye nivîsîn lê ew û variyanta nivîskî giş bi temametî li hev dikin. Li gor tê gotin lawija mesîh ji aliyê “Mor Basîliôs Şimcûn Mefriyan” ve hatiye nivîsîn. Ew di sala 1740 ji aliyê axayekî Kurd bi navê Ebdul Axa ve hatiye kuştin. Li gor gotinên ku li herêmê têne gotin di navbera Mor Şimcûn û Ebdul Axa de meseleyek çêdibe. Ebdel Axa dixwaze wî bi fel û finasan bide kuştin û wî dişîne cem Mîrê Botan. Axa dibêje Mîr Mehmed Beg: “Şertên ku Şimcûn nikaribe pêk bîne bide ber û paşê jî wî bikuje. Mîr Mor Şimcûn vedixwîne cem xwe û du şertan dide ber wî. Ya pêşî xwarina xwoştî ye ku li Mor Şimcûn heram e û ya dî jî gotina stiranên dinyewî ye ku nabe bêje. Mor Şimcûn salîbekê li ser goştî çedike û goşt dibe heşinayî û dixwe, paşê jî lawija mesîh di cih de li hev tîne. Ji ber tirsa axretê Mîr dihêle ku Mor Şimcûn vegere û dîsa li gor gotinan gelek xelatan jî dide Mor Şimcun. Êdî va ye lawija mesih ji gotina Qaşo Sefer, kerem kin bixwînin: Lawija mesîh 1) Lo ma ev çi deng e, çi heydan e, çi xurxur e li cozman a, Dengê nefîr we zurna we borîzana, Hin dibêjin qiyamet e û hin dibêjin êxirzeman a. 2) Lo ma dengê stirh û boqilnefîr ji cozmana hatiya cErd û cozman hejan we deng kete guhê miriya Rih kete xunavê, qiyametê bi ser wa de bariya We şîn bûna weke giyayê ku bihar lê hatiya 3) Lo insano, cihilo berê xwe bide cozmana çiqasî şîn a Sêr bike, li gerê vê felekê hemû stêrkêd rengîn a Siphan bike ji xudanê keremê re ê go rehma xwe li ser we danîna Belê heyf û xebîneta minî tê bû li hisn û cemalê bal ê go balê bikevê halê go em pê ketina 4) Lo hin dibêjin êxirzeman a Erd û cozman pev ketina Dolabê felekê sist bûna We stêrik hemû hejan û tidarekê xwe li ketinê kirina Belê heyf û xebîneta minî tê bû li şînayî, rihan û gulçîçek û beybûn û sosina Go xemlê xwe avêtin weke masiyê li bejê hişkbûn, lo mirina 5) Lo mîqatê Barî Tecela li dinê derbînê Defterê xêr û gunê min bînê We li ber calemê, dinyayê, milyaketa bixwînê Wey li min bêmefelo tê li huzûra mezin bikşînê Kî ciwaba rihê xwe bidê Bi xwudê mêra dihebînê 6) Lo dengekî bilind ji cozmana hatiya Go bilezînin, mizgînî ji miriya re bibin, bera ji tirba rabin Û xemlê xwe li xwe kirin, weke kulîlkêd rengîna Lê buharê qiyametê hatiya, milyaketê xwe li qabil bi rê kirina 7) Lo xafil ji cozmana hatiya me hay jê tunîna Go mirîno ji tirba rabin lê qiyamet hasil yeqîna Xwe ji axa û risamê daweşînin û balgehê qiyametê wergirin û serê xwe herînin, weke gul û giyayê buharî lê heşîna 8) Lo dengê nefîr ji cozmana hatiya We ji heybet felek hejiya We stêrik rijehan Yeqîn miqatê wa ye go çiyayê bilind bihelin, bîr û bahr bibin meydana Go haşir û mahşûr bê, go hewzê li pê bikevin, yê ku hakim in nêta xwe bikin dîwana 9) Lo ma wextê qiyamet bê, Barî Tecela hakim bê Mîxaêl gilehçî bê, àlem bê hizûrê, Cibraêl şahde bê, cUzraîl dacwaçî bê Û alîk jê herê buhiştê, alîk jê dojehî bê Wey li min bê mefelo, gunehkaro, wê secetê gelo halê me wê çi bê 10) Lo ez hawara xwe ji xwudê re dişînim Bo dojeha xwe ji ba’m bibê û bihudimê û tu cara bi çavê xwe nebînim Lê ne bes ez derdê dinê û e ji xemê mirinê go daîmen em bi çavê serê xwe dibînin Lê têda xemê digrê dojeh go dayê dilê mi dixwînê 11) Lo waweylika serê min bê go mi xwudê li huzûra mezin bikşînin Û kî cewaba rihê xwe bidê bi xudê mêra dihebînê Lo waweylika serê min bê go mi xweda li hizûra mezin bikşînê Defterê xêr û gunehê min bînin Û li ber calemê, civatê û milyaketa bixwînin Û min dest bi dest bikin û min bi zorê bişînin Ji xêra xwudê re ez nebama, min ev secet nedîtaya go min serzemîna dojehê dahelînin 12) Lo stêra sibê hilatî, lo we dilezînê Destê xwe li ba dikê, dengê xwe hiltînê Go lo insano bilez û tobe bike, milyaketa bi xezeb e li pey me dikudînê Wî dibê ger heçî tobe nekê Xêr ji keda xwe nedî, roja paşî Barî Tecela wê îmanê jê bistînê 13) Lo insano bes va şer û guneha bike, biqere û rûna Lo deng li cozmana ketiya, dergeh li wa vebûna Barî Tecela bi xwe ye, milyaketê wî nazil bûna Û çiqas mirî hene ji tirba rabûna Wey li me gunehkara, lo me tobe nekir, ha îro qewmî li me butûna 14) Lo ma erd şade ne, cozman gilehçî ne Barî Tecela hakim e, milyaketê wî dacweçî ne Rih heta rehm li ba wî nebê, me xelas nekê, me mefel bi kesî dî nîne 15) Lo bavo çi bikim, e sefîl im, sergerdan im E rûreş im, gunehkar im Lo zikrê mirinê ne yê xêrê bê, go e xafil girtim nehişt tobedar bim 16) Lo dilê mi bi qewî ji xwe dinalî ji birîna, ji kerba li hêstirê go ji çavê mi dibarin Weke peşkê baranê, hemû ji xemê mirinê û zêde cezabê dojehê Û daîma tacm tahlîn e weke pelweşîn e 17) Xwuzî ji xêra xwudê re ez teyrik bame, ji wa teyrê li ber bayê Go ez biçuwama keviya behra mezin, mi xwe bavêtayê Mi xwe ji derdê dinê we ji guneha bi carekê xelas bikirayê We zêda xofa mi ji mirinê go ezî xafil bim, bi ser me de bigrê, bihatayê 18) Gelî birano em tobe bikin, serê xwe helînin, çavê xwe vekin We ji xew rabin, lê êdî em nakevin pey guneha şuxlê me xirab e Xwuzî ji xêra xwudê re mi ev rih nedîtaye Go rohniya wê ne bêna ye Paşî ev rih roja paşî wê li me bikê wa decwa û hesabaye 19) Gelî birano çavê xwe vekin, serê xwe helînin we ji xew rabin Lê dinya pevketiye, lo hin dibêjin êxirzeman e, û wacdê qiyametê hatiye De tobe bikin, tidarekê qiyametê bikin, lê ew berî mirina malxerab mirina me birriye 20) Lo mirîno tu qewî bi lez diçê li pey me dikudînê Tu daîm siwar î, sera dilezînê Û tu nehêlê heta em pîr bibin, heta go Barî Tecela bi sebr e, emanetê xwe bistînê 21) Lê dinê, malxirabê te nehişt em tidarekê mirinê bikin, te em berdan nav suhrayê De sebir bikin bi dilê xwe mirin dûr e, niha nayê Ay dinê bêbavê te em xapandin, mirina malxerab em xafil girtin, ne hişt em têr sefa bikin li vê dinyayê, betalê 22) Lê dinê tu cewil nîşaniya me didê heçî sefa û xweşî ya Û paşî ti dilê me tişi dikê ji jahr û tek û tahliya Û veca zikrê mirinê ne yê xêrê bê Go daîma ew siwar e, li ser me dilezînê Me tişt û malê xwe bi carekê me şemiland, me dest bi rihê xwe kiriya 23) Lo mirîno tu pêşgal î me di zivistan we havîna Te mehbûbetê dilê me ji me stand xwudiyê hesp û zîn a Lê dinê te nehişt em têr sefa bikin li vê dinyayê, betalê Te axa ji me birin, te ji me re hiştin kor û ker û kala Lo zikrê te ne yê xêrê bê go ji xema we cefa Serserê me xistibûbû tevnikê reş û şala Belê mi ti sipartî xwudê, hukmê xwudê, Barî Tecela 24) Lo qulingo tu pir bilind dibî, tu dinyayê dibînê digo lo çi bîna ye, Çi hewce ye hûn pirsa dinê ji mi bikin li darî çava ya Îro şahi ye, her der şîn e, wesfê wêna hêja ya We heke ji min yeqîne go roja malxerab ew bi xwe ya Lê ev dinê mînaya miha zivistanê go darê mirhovê pîs û xirab dikê kawana Sibe go bû qiyamete mînaya mihê nîsana Go darê pir mirhovê diçê, qurmê xwe hilgirin û divê mihov qenc bizanin darê hişk û mirhovêt xerab roja paşî wê ji agirê dojehê re bibin xurdewana 25) Lo qulingo tu xweş bi ser me de gazî dikê we dixwînê Go lo bêhna dojehê ji vê dinyayê dibê Dikim û nakim hawara xwe dikim, ji xwedê re dişînim go laşê ti însana tê de nemînê Xwuzî bi mirhovî go jê birevê, xêr û xêrata bikê, pêşya xwe de bişînê 26) Lo qulingo sergerdano, tu qewî hawar dikê, tu wer derdînê Go lo e jê direvim, dengê gurgurê agirê dojehê dikim dilê mi dikuwînê Digo ne xwuzî bi cihê heramxwira Ê go keda bi zilmê dixwê, ê go ji xebera dewbavê xwe bider a Cihê wa azabekî dijwar a Xwudê mede tukes nebînê 27) Lo qulingo e dibêjim tu xayîn î, biçî xwarî Her zivistan tu pişta xwe didê va çiya, va berfa, va pişta, va Sîpana Tu berê xwe didê deşt û berî, xwe berdidê rawana Dîsa go bû germ û havîna Tu berê xwe didê çiyayê bilind, hînikayî zozana 28) Digo lo ez ne’y xayîn im, Lê dinya xayîn e, e ji ber direvim û e dilezînim Nahêlê go e li derekê biqerim û rûnim Heta go ez cemrê xwe bi rehetî biqedînim Daîma li ser we re gazî dikim û dengê xwe hiltînim Divê lê hûn jê birevin lê daîma da em xayîntiya dinyayê bi çavê serê xwe bibînin 29) Wî dibêjin qulingo, malxirabo em nizanin tu biha yî yan, tu nivistî Çengê xwe bişidîne û bide xwe, çima tu qewî sist î Da pirsa dojehê ji te bikim, me ji mêj nebihîstiya Go lo saloxdanê wî e ji we re bidim, bera hûn jê birevin weke mirhovê mar geztî Go lo alîk jê behreke agir e, kefrîta nift û qîr a Bêhneke dijwar jê tê, reş e, tarî hawîr a Go alyê dîtir behreke serma ye wek bapûka ji zemherî ra 30) Lo feleko, zalimo ev çi zilûmata go te bi serê me aniya Go ji dêvla xweşî û sefa te dilê me ji xema we cefa dagirtiya Wekê ji me dihat em xêr û xêrata bikin îro te ji me re nehiştiya Niha te em ji tişt û malêt pir em xîzan kirin û îro te em anîne parsekiya, te em anîne parsekiya 31) Lo qulingo tu qewî bi hewa dikevê û çengê xwe dihejînê Tu erd û kurs û dinyayê bi çavê xwe dibînê Da pirsa dojehê ji te bikim, tu xwudê mêra dihebînê Go lo herê da go mizgîniya buhiştê ji me re bînê 32) Digo gelî birano wesfê buhiştê miqata pirî zor e Bajarekî bi qedr e, mezin e we bilind e we bi sûr e Jê difûrê û diherikê bêhneke xweş û behreke nûr e Belê hin jê sipî ye we heşîn e, hin jê kesk e we sor e Lo heke behra me tê nebê, xwuzî ji xêra xwudê re ez nebana Dojeh nedî mezin e, derdekî kûr e 33) Lo zikrê buhiştê yê xêrê bê Wesfê wî daîma degma serê me bê Tiştê go ne çava diye, ne guha bihîstiye û ne bi ser fikrê dila ketiye Lo heke we ji mi yeqîne mexelitin, yê ku buhişt diye Barî Tecela bi xwe ye 34) Lo buhişt welatekî bi qedr e, fereh e û derekî pir şîrîn e We buharekî xweş e, daîma heşîn e Da em dica ji Barî Tecela re bikin bo me jê mehrûm nekê, lê dilê me ji guneha şikestiye, bi kul e we birîn e Lo dojeh miqabilî me ye, me taqet cezabê wê nîne 35) Lo ma em çi bikin bi va guneha, bi kula, bi va birîna Lê mirin hatiye, me mical bi rihê xwe nîna Lê heke xwudê bi rehma xwe me xelas bikê, wê rojê de me mical bi tikesî dî nîna 36) Gelî birano berî mirinê rakî bide hil û rabe Lo Barî Teela cadil e, ne rûmet li balê heye, ne muhib e Mîr û feqîr, xer û xîzan hemû li balê yek hesab e Wê her yek wekalê bikê, gunehê wî bikê mîzêne û cizayê wî bidiyê, heke rihetî û sefa yan cifa û cezab e 37) Lo insano hilê da em tobe bikin, lê pelikî ji wa li ber me her sisê ne Wer ji mecr veke, wê li ber me veketîne, we bi ser wa de bikevê dav û derê rê ne Yek jê mirin e, yek jê huzûr e, we jî dojeh e Go şanek û kul û derdê mezin in, lê pa ew jî xilasiya me ji wa nîne Go qesas û cezayê me ne, cemrê xwudê ne 38) Gelî birano qewlê kitêba em gêj kirin, me guhdariya wa nekiriya Wî dibêjin wê qiyamet bê, wê mirî ji tirba rabin, guh li do ciha ya Da em dica ji Barî Tecela re bikin, bixwînin fatîhaya Go ya Reb ti bi [...]sitralê bi xwe kê, e nizanim hêyecana buhiştê û ti meke dojehê, lê girê hisretê besî me ya 39) Lo qulingo, hawara xwe dikim ji te dinyayê Dengê xwe hiltînim weke kewê ribab li suhrayê E li hezara dixwînin, her yek navê wî hiltînim We ji her hazarî yek li pey dengê mi nayê Lê go e deynekim ji qewlê difir go tu biha pê nayê Lê bavo çi bikim ji derdê axretê hedana mi nayê, hedana mi nayê 40) Gelî birano ev çi buharekî şîn e, bi me re hatiya Ez girêdam, li va mêrga û li va guhera û li va diyara Min jê çinî baqik rihan û gulçîçeka ji civata nadir a Rehmel li dêwbavê qewlgot û dêwbavê guhdêr û hazira Çavkanî Bedir – Xan, Celadet Ali; Lawij. di: Hawar, Hejmar 25, rûpel 394-403 Göyünç, Nejat; XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, 1969 Istanbul Kreijenbroek, Philip G.;The Lawij of Môr Basîliôs Şim'ûn: A Kurdish Christian Text in Syriac Script in The Journal of Kurdish Studies Volume I, 1995 Leuven Prym, Eugen & Socin; Albert; der neu-aramäische Dialekt des Tûr 'Abidîn, 2 Teile, 1881 Göttingen Prym, Eugen & Socin; Albert; Kurdische Sammlungen, erste Abteilung Erzählungen und Lieder im Dialekte des Tûr 'Abidîn, 1887 St. Petersburg Zeynelabidîn Zinar: Xwenç cild IV, Kilam, Lawija Mesîh û Çîrok, 1990 Stockholm Zanist

687

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mezopotamya

Mezopotamya

Mezopotamya (), welatekî dîrokî ye ku rûerda wî di nav beşên Asyaya Rojavayî û Rojhilata Navîn a îro de û di nav pergala çemên Dîcle û Firatê de, li beşa bakurê Heyva Biadan e. Mezopotamya bi zimanê yewnanî tê wateyê nav du çeman. Navê Mezopotamya bi zimanê farisî Miyanrudan û bi zimanê aramî (suryanî) Beth Nahrin e. Kurdistan jî li bakûrê Mezopotamyayê ye. Di dîrokê de li Mezopotamyayê ya kevn împeratoriyên Sumer, Akad, Babîl, Asûran û Îranan hebûn. Mezopotamya çavkaniya olên herî mezin di cîhanê de ye. Îro Mezopotamya di nav sinorên dewletên Tirkiye, Sûrî û Îraqê ye. Mezopotamya, di neqebîna Dîcle û Firatê de, Kurdistanê bi sînorê wê hemûkî di nava xwe de. Dema ku dema şaristaniyan dest pê kir pê de, li vê herême gelek şaristan û pêşketinên weha derketin. Cizîra Botan, ku wê demê navê wê Gerzûbaqartan, ji dema Hurî - Mîtaniyan pêde mezin bi pêşket. Weke pirtûkxanaya Kurdistanê pêşket û weyne xwe di dîrokê de leyist. Destpêk û dîrok Mezopotamya ji dîrokê ve gelek gelê jihev cûda, yên ku bi hevre jîn dibûn, cihê wan bû. Di dîrokê de pir koçber lê bûna. Ji ber wan koçberan her timî di rêveberiya wê û pêşketinê wê de asteng derketine. Wan koçber û hatinan, ne hiştiye ku ew xatakê rastûrast di xwe de berdewam bike. Ev ji aliyê çandî ve jî wilo ye. Lê çanda wê ya ku pêşketi jî, bi hizrê xwe re pêşkeşî ji dîrok û mirovahiyê re kiriye. Gelek şaristanên mezin û bi nav û deng lê jîn bûna. Bi vê yekê re jî dievêt ku mirov ji bîr neke û bêje ku di cihanê jî bi van xosletên xwe re cihê herî ku tê nasîna. Demên şaristaniyan yên weke yên sumeriyan, aqadan, babilan, Gûtîyan, hurî û mîtaniyan, asuran, naîriyan medan û hwd jîn bûna. Ji xaynî van hê hele gelê û şaristanan li mezopotamya li kok dana. Di deme dawi ya qaşayê de, hê ku dinye wilo zêde cemidi û mirovan jî ji wê cemidîbunê di revîn û dihatin, xwe di sipartine wir. Ji bo vê yekê hinek cihê ku mirov weke cihên bi cih bûna demên neolotikê jî bi navkê, li Başûrê Kurdistanê li ber çav dikevin. Piştre hin bi hin ku zûwabûn di axê de dibe, êdî hin bi hin li vê herême Kurdistanê çandin û bi herême Botanê re bi pêşdikeve. Li Bakurê Kurdistanê jî bi zêdeyî li derûdorê Amedê, li dora Rihayê weke cihên ku jê re Girê Mirazan li wan de, li Mezopotamya di demê neolotikê de bi cih bûn dibe. Bi vê yekê re, li başûrê Kurdistanê, li ber çiyê Çemalû hê li gelek deverên din şûnpê ji bo vê yekê têne xuyakirin. Ta deme ku cotkirin pêşkeve, ahlkirin û çêrandin bibe, jiyana gundîtiyê pêşkeve û nivîs were kifşkirin û were bi karanîn li ber Dijlê, Firatê li ber keviyên Amede û li hin deverên başûrê Kurdistanê bi cîh bûn dibe. Di wan deman de jiyana bajartiyê bi pêşketina gunditiyê re bi pêşdikeve. Awayê bajaran derdikeve hole. Bajar hin bi hin şîn di bin. Bi pêşketina gundan re deme pêşketina bajaran dest pê dike. Pêşketina bajaran jî bi çêkirina xanî û malên weke ku li Govan têne çêkirin, derdikeve holê. Derketin û pêşketina bajaran li Kurdistanê, berî zayînê di naqabîna 6000 û 5500 wan de dibe. Di vê pêşketinê de bi qasî ku tê gotin to çanda bi awa derdikevin pêş çanda Abaîd û xalaf e. Her weha piştî van pêşketinan, deme Urukiyan dest pê dike. Deme wan jî, deme şaristaniyê ya. Ev dem bi qasî ku tê fêhm kirin, di berî zayînê, di naqabîna 4500 û 3500 wan de xwe dide ber çavan. Ev dem, demeke di hizir û di deme şaristaniyê de demeke pêşketiya. Di wê demê de, li başûrê Kurdistanê mirov bigiştî bi pêşketiye. Pêşketina Urukiyan ne tenê di qada çandê de ye. Pêşketina teknolojiyê jî dinavde ye. Di deme Urukiyan de cotkariya avî û karên madanê û çandin û di qada tekonolojiyê de pir li pêşîn. Destana Gilgameş vê yekê radixe berçavan. Baziganî jî bi pêşketiya. Çûn û hatinaka mezin di wê de ji bo bazirganiyê li Mezopotamya pêşdikeve. Di wê demê de herweha nivîs jî pêşketiya û di qada rêveberî û dewlete de qeyd kirin jî dest pê kiriya. Ji kêvalbarên wê demê, mirov vê yekê fêhmdike. Başûr di vir de ji başûr zûtir û pêşketîtir e. Sumeran, pêşketin û şaristaniya pêşî Li Mezopotamya, deme şaristaniyê ya pêşî, ku berî şaristaniyên din hemûkana û hîmê wan afirandinya Şaristaniya sumeriyana. Hem di nivîs, tendûrîstî, astronomî, matamatikê û hem olê, falê, afsûnê û di mîtolojiyê de yên derketina pêş û pergala civakê afirandina Sumerin. Li afirandin û tufanê pêşî mirov di wan de rastî wê têt. Di deme sûmeriyan de nêzikî 35 bajar hene. Ji wan nêzîkî 17an yên herî mezinin. Mînak; Kîş, Nîppur, kurda, Zabalam, Umma,Lagaş, Erîdû û Ur yên mezinin. Xwûdanan wan mezinin û bi navûdeng in. Li Lagaşê, keyê hatî ser rêveberêyê Ur-nanşe bi çêkirina malan û xaniyan navda ye. Uruqagîna bi xwenûkirin (reformên) yên ku wî pêşî nivîsandina, derdikeve pêş. Lê di demên 2400 û 2350 ku hin bi hin bi ber ketinê ve diçê, êdî hin bi hin li Mezopotamya Aqadî derdikevine pêş û serwer dibin. Aqadan û demên piştre Tê gotin ku bi koka xwe re Samî ne. Çand û hizre sumeriyan di xwe de bicih kirin û rûnandin. Piştî sumeriyan re yên ku bûna serwerê mezopotamya Aqadî bûn. Ji deme hizre hemde girtin û bûna pêşavaniyê deme hemdem. Aqadiyan her weha xurt dibin û ku weke wan bi koka xwe tê gotin ku Samî ne, bingihê mazinbûna babiliyan û Asuriyan dikin. Hizre sumeriyan pêş xistin. Ji wan zêdetir wan hizre keyitiye GERDÛN û DINYÊ afirand û bicih kir. Rêveberiya navendî cara pêşî di deme wan de di bin destekî de digihê hevdû. Lê di berî zayînê di 2150 de ku careke dî sumerî bi hêz dibin û mazin di bin û serwer dibin, êdî dawiyê li dewlete wan tênin. Damazranê xanadana Aqadiyan Sargon e. Sargon ketiya 34 şeran de, li gor qeydan. Peytaxta xwe ya bi navê Agade avakiriya. Zanebûnên di derbarê wî de bi mîtilojiyê re tevlîhevin. Ê di derbarê wî de, têgihiştinekê didine mirov. Neviyê wî Naram-Sîn dişopa wî de meşiya û wî gelek şer qizinc kirina. Şervanekî mezin bûya. Piştî deme Naram-Sîn re yên ku dawiyî aqadan jî tênin, Gûtî ne. Gûtî, weke cara sêyemîn rabûna sumeriyan jî mirov bêne ser ziman. Hizre wan pêşketi bû. Di hizre xwe de û têgihiştine xwe de ew xwediyê têgihiştineke ku Hegel bi navê diyelektikê bi pêşxistiya bûn. Pişt wan re yên ku ew hizir û şopa wan berdewam kir jî, Naîrî bûn. Sêyemîn xanadana Ur û demên piştre ta deme Medan Gutiyan li jiyana xwe ya civaknasî hizirîn û zêde di rêzaniyê de pêde neçûn, her ku serweri mezopotam gişti ji bûn. Lê di wê demê de xanadana Ur, ya deme sêyamîn di wê demê de jîn dibû. Wê ev fersend bikar anî û serweriya rêzani kire dest xwe de. Nêzîkî sad salî tê goin ku li ser rêveberiyê(b. z. 2100-2000)) man. Uran, bajarên xwe di wê demê de kirne yên ku ji aliyê rêzanî ve yên herî mezin û bi hêz. Di demên wan yên dawiyê de bi êrîşên hewirdorê kaldikevin. Dawiyê xanadana Uran, dibe dawiya sumeriyan jî li mezopotamya, ji aliyê rêzanî ve. Pişt wan re, êdî hêzên ku ne ji herêmê ne, serdestiyê digirine dest. Êdî serdestî ne keve destên wan de. Lê ji aliyê çandî û hizrî ve ew hertimî serdestin. Ew kifşdikin. Ji aliyê olî ve jî wilo ya. Bi ketina xanadana Ur e sêyamîn re, êdî li bakûr Asur hêdî hêdî cih tişî dikin û li başûr babil derikevina pêş. Babil êdî li vir derdikeve pêş. Hûrî, di wê demê de, ew hêze wan ya ku zayîf bûyî, careke dî mazin dibe û serwer dibe. Bi derketina hûriyan re êdî her çend hêze babiliyan mazin hebe û serdest jî bin weke asuryan zêde wilo serwerî hemûkî nabin. Di wê demê de hê asur ne bi hêzên. Lê hin bi hin bi hêz di bin. Hurî û mîtanê hin bi hin mazin di bin ta sadsala 13. ji hêze xwe û serdestiya xwe ya li ser herême di domênin. Şer di van deman de pir çêdibin. Asur jî bi hêz dibin. Êdî di nav wan hêzan de şerê serdetiyê berdewam dike. Piştî sadsala 13 wan êdî hin bi hin naîri derdikevin. Ew ji serdestiya wan û weke wan berdewam dikin. Ta deme 800 wan ew ji serdestin. Pêşketina mazin bi çandi û teknolojikî bi wan re heya. Piştre Asurî dawiyê li serdestiya wan tênin. Lê ew dise li berxwe didin. Ew li berxwedan, nêzîkî di sadsalî ta deme Medan berdewam dikê. Medan bi şerkirina bi asuran re û têkbirina wan re serdesti bidest xistin. Çavkanî

689

https://ku.wikipedia.org/wiki/Suryan%C3%AE

Suryanî

Suryanî yan jî Aramî (bi Zimanê aramî: suroye, suryoye) komekî etnikî ye ku zimanekî samî diaxivin. Suryanî yek ji gelên xwemalî yên bakûrê mezopotamyayê bû ku bi piranî xwedî bawerîya xiristiyanî bûn û di navbera gelên misilman wekî Ereb, Kurd û Tirk de dijiyan. Ji ber ku gelên cîran di nav 2000 salên dawî de her tim welatê wan dagir kirine, serdemek zor dîtine. Împeratoriya Osmanî zêdetirê 400 salan axa ku gelê suryanî lê dijîn dagirkiriye. Li gorî texmînan di navbera milyonek heta çend milyon suryanî li rûerdê belavbûyî dijîn. Welatê wan Mezopotamya ye ku ew jê re dibêjin Bethnahrîn. Îro di navbera dewletên Tirkî, Iraq, Sûrî û Îranê de li hev hatiye parkirin. Piştî Şerê cîhanî yê duyem suryanî bi çar aliyên cîhanê ve belav bûn. Ji ber ew rastî, armanca dewletekî suryanî jî rabû. Kevnariya suryaniyan Bi taybetî piştî ku bi awayekî girseyî kesên ji gelê suryanî ji welatê xwe dûr ketin û diyasporayeke bi hêz li derveyî welatê xwe avakirin, bi xurtî hewl dan ku li binyada xwe bigerin. Sedêmên vê yekê di serî de gihiştina bîreke neteweyî bû ku bêhtir bi derfetên li derveyî welat bi hêz bûbû. Ev hewldan ji ber lêgera gotinek nû ya îdeolojîk bû. Îro gelek îdiayên dîroknasên suryanî û yên din li ser vê xalê hene. Anegorî dîtina herî belav bûyi ku ji aliyê piraniya dîroknasên suryanî tê pejirandin, suryanî (yên berî zayînê împeratoriyeke mezin ava kiribûn û xwediyê şaristaniyeke gelekî dewlemend bûn) ne. Kesên vê dîtinê dipejirînin û lê xwedî derdikevin di wê baweriyê de ne ku hemû gelên kevnar ên Mezopotamyayê wekî Babîlî, Kenanî, Fenîkî, Aramî û hwd. Ji yek binyadê ne û samî ne. Ji ber vê sedemê ew gel bi hesanî tevlihev dibûn û di nav hevdu de diheliyan. Zimanê wan nêzîkî hev bûn, ev jî dibû sedema ku wan zimanê hevdu zû bipejiranda an jî bi hêsaniya tevlihevbûna zimanên wan zimanekî nû yê Samî diafirandin. Piştî belavbûna ola mesîhî li nav van gelên Mezopotamyayê ev gel bêhtir di nav hev de heliyan û bûn yek. Di serî de suryanî dûv re akadî, babîlî û aramî bi xêra zimanê hevbeş, rabûn û rûniştina hevbeş û êdî ola hevbeş gelekî nû anîn holê ku ev jî gelê suryanî ye. Dîtina din dibêje ku suryanî aramî ne. Ev dîtin pişta xwe dide rastiyeke dîrokî. Em îro dizanin ku piştî sedsala 8an û 7an a berî zayînê zimanê aramî li Mezopotamyayê belav dibe û dibe zimanê bazirganiyê. Dîsa dema ku axamenî (pers, fars) aramî weke zimanê fermî dipejirînin (sedsala 6an a berî zayînê) ev ziman di nav hemû gelên samî yên Mezopotamya de tê bi karanîn . Dîroknasê suryanî Hanna Dolaponu dibêje ku meriv nikare di mijara binyad û daheçûya suryaniyan de li gor krîtera nîjadê lêbigere. Dolaponu dîsa davêje holê ku suryanî ji tevlûhevbûna gelên kevnar wek Arami, fenîkî, kenanî û hind û îraniyan pêk hatine. Li gor vê dîtinê navên kesên ku dêra suryaniyan dihebînin bi giştî suryani ne. Gotina suryanî bi taybetî piştî belavbûna ola mesîhî hêdî hêdî bêhtir hate bikaranîn. Ziman Zimanê suryanî endamêkî ji malbatzimanên semîtîk e, weki erebî yan îbranî di nav de jî heye. Dîrok Êdî li gor ku ev çend gotin li ser mijara aramî-suryanî ji ku hatine me bihîstin em dikarin hindekî bahsa dîroka Mezopotamya jorîn bikin. Dîroka demên kevn Dîroka nivîskî (dema nivîsê) ya Mezopotamyaya jorîn bi Akadan dest pêdike. Di salên berî zayînê 3 hezaran de li bakûrê Sumeran Akadan gelek dewletên serbixwe, yek bajarî avakiribûn. Ew ne dişibana Sumeran û zimanê wan jî cihe bû. Zimanê wan zimanekî Samî bû. Ew ji rojava (ji çolên Surî) ve hatibûn û nasên gelê (klanên) li rojava bûn. Cihê Akadan di navbera Dicle û Ferat de cihekî navendî bû. Seba vê jî Akadan fethên mezin di demeke kurt de karîbûn bikin. Suryani (yên kevnar) ji herêmên Akadan ber bi bakûr ve belav bûn û gelek bajar avakirin ku yek ji wan jî bajarê Aram bû. Aram herwiha navê xwedayê vî bajarî bû û navê aşîra ku dema paşê navê xwe li hemû herêmê kir û hemû gelên herêmê di bin bandora xwe de hiştibû bû. Bê gûman çand û şaristaniya Arami nêzîkî ya Akadan û Babîliyan bû.Sedema vê yekê ev e ku Arami ji ber ku Akad û Babîl jî samî bûn hesanî xwedî li çand û şaristaniya wan xwedî derketin û şaristaniya xwe li ser vê bingehê ava kirin. Sedsala 15an a berî zayînê qurnê ku êdî Aram li temamê Mezopotamya jorîn belav dibe ye. Vê demê Arami pir bajarên wek Nînova, Koloh û hwd. Ava kirin. Lê li bakûrê Mezopotamya jorîn tim bi hêzên eskerî dikarîbûn bimînin. Bi vî awayî Aram bû navenda bazirganiya bi Mezopotamya jêrîn (navend û başûrê Iraqê), Kapadokya (Anatolya) û Mezopotamya jorîn (Kurdistan û Ermenistan) re. Sedsalên 8an û 7an a berî zayînê Aram bi serdegirtinên eskerî ber bi Bakûr û Bakûrêrojava ve fereh bûn û bi riya Koloniyên xwe ev der dagîr kirin. Berî zayîne di sedsala 8an de keyê Aram Salamansarê I bi artêşeke mezin bi ser gelên ku li Bakûrê Aram dijîn de diçe û heya bi keviya gola Vanê dixe bin destê xwe. Divê navberê de di destpêka sedsala 12an a berî zayînê êdî Aramî tên Mezopotamyayê û carcaran bi ser bajarên Aram de digirin û talan dikin. Lê di sedsala X. de êdî winda bûn ji ber ku wan jî êdî dest bi jiyana şaristanî kirin û tevlî Aramiyan bûn. Û divê navberê de ji xwe Aram gelek seferên Eskerî biribûn bi ser Aramiyan de û ew kole kiribûn û di avakirina avahiyên mezin yên Aram de bi kar anîbûn. Pey vê yekê re êdî Arami bêhtir bi bazirganiyê mijul bûn. Ev bû sedema ku di demeke kurt de Aramî bibe zimanê bazirganiyê. Piştî ku emperetoriyan Aram şikest û herwiha ya Babîliyan jî êdî hemû gelên samî ketin bin destê Axameniyan ku bi xwe Pers bûn lê zimanê xwe yê fermî weke Aramî pejirandibûn. Ev yek bû sedema ku gelên samî vê demê yên Mezopotamya jorîn zimanê Aramî bi kar bînin. Belavbûna ola mesîhî Çaxê ku mesîhîtî li Rojhilatanavîn belav bû gelên Mezopotamyaya jorîn yên Aramî ev ol zû pejirandin. Bi vê re gelên ku mesîhîtî pejirandin di nav hev de çêtir heliyan û bûn yek lê yên ku mesîhîtî ne pejirandin li derveyî vê yekîtiyê man. Bandora mesîhîtiyê herwiha jiyan da çanda herêmî . Êdî mîrasa kevnar û dewlemend ya Mezopotamyayê dîsa xwedî ji xwe re dîtin û gavên mezin avêtin. Navenda dêra Suryanî li bajarê Riha bû. Ji vir tevgera misyonê ya mezin destpêkir û mesîhîtî di nav piraniya Aramî de belav kir. Lê gelên ne samî yên Mezopotamya jorîn mesîhîtî ne pejirandin . Di vê navberê de Bîzans hêza herêmê ya mezin bû lê navbera wê û dêra Suryanî hedî hêdî vedibû. Ev yek bi cihe bûna dêra Bîzans û dêra Suryanî bi encam bû (sedsala 5an û 6an a piştî zayînê). Erebên misilman û suryanî Çaxê ku Erebên misilman hatin Mezopotamyayê dêreke yekgirtî ya Suryaniyan ditîn. Herçi ku Suryaniyan bawerdikir ku bi hatina artêşên îslamê ew dê ji zilma Bîzans rizgar bin jî di demeke kin de dîtin ku ew bûne dîlên dewleta Erebên misilman. Mirovên ne misilman divabûn bêyî bac û xeraca ku misilman didin bac û xeracên zêde bidin. Êdî ji ber ku Îslam bû ola herî mezîn ya herêmê û ji bo ku ji barê bacê yî giran rizgar bibin gelek endamên dêra Suryanî yên ku li bajaran dijîn misilman bûn. Van kesên ku ola xwe diguhertin nikarîbûn netewayetiya xwe biparêzin û di demeke kurt de di nav gelê ereb de winda dibûn. Piştî hatina ereban bo Mezopotamya Piştî ku bandora Ereban kêm bû û Selçukiyan hikmê xwe li ser Rojhilatanavîn danîn rewşa Suryaniyan hinî anegora berê baştir bû. Selçukiyan memurên xwe yên herêmê ji Suryaniyan hildibijartin. Ev bû sedema ku zimanê Suryanî dîsa xwedî hêz bibe û were bi karanîn. Gelek bend û cild pirtûk hatin nivîsandin. Mixabin vê tevgera çandî ya pozîtîv zêde nedomand. Bi serdegirtina Moxolan re gelên herêmê hatin qirkirin û çand û şaristaniyên wan hatin talan kirin. Ji sedsala XIV. heya XV. gelek Suryaniyên ku li başûrê Mezopotamyaya jorîn dijîn çûn çiyayan. Hatina Osmaniyan ne weke ya Ereban olî bû. Her çiqas mafê Suryaniyan û gelên misilman di bin hikmê Osmaniyan de ne wek hev bû jî bi hatina Osmaniyan talaneke mezin çênebû anku Osmaniyan hêzên avaker yên herêmê talan ne kirin . Danûstandinê gundên (li başûr „aşîrên“) Suryaniyan li gor bercewendiyên xwe bi gelên cîran yên weke Kurdan re jî hebûn. Lê belê piştî ku Abdulhemîdê II hate ser hikim (1876 – 1909) bi planên xweyî panîslamîst herêmên Kurd û Suryaniyan xiste nav gelacê. Kurd û Suryanî êdî pev diçûn. Herwiha pir cara Suryaniyan serî li hember Osmaniyan jî hildan û hatin qir kirin. Qirkirina yekemîn ya demên nêzîk di sala 1843 an de hate holê. Di vê salê de Osmaniyan bi hezaran Suryanî qir kirin. Qirkirina duwem di sala 1914an de rû da. Suryanî vê salê weke sala şûr bi nav dikin. Di vê qirkirinê de bêhtirî sedhezar Suryanî ji aliyê Osmanî û aşîrên Kurd (di serî de alayên Hamîdiye) ve hatin kuştin . Em hevî dikin ku bivê nivîsa kurt xwendevan bûbin xwediyê çend agahiyan li ser Suryaniyan ku perçek ji jiyana Kurdistanê ne. Partiyên siyasî ADM: Zawaa Dimuqrateta A - Aramean Democratic Movement (Tevgera Demokratîk a Aramî) ADO: Mtakasto Oromoyto Dimoqratoyto - Aramean Democratic Organization (Organisyona Demokratîk a Aramî) ADP: Gabba Dimuqrataya Athuraya - Aramean Democratic Party (Partiya Demokratîk a Aramî) APP: Gabba Atranaya Athuraya - Aramean Patriotic Party (Partiya Patrîotîk a Aramî) MUB: Mawtbo Umthonoyo d-Bethnahrin - Bethnahrin National Council (Konsûlê Neterwer a Bethnahrin GFA: Gabo d-Furqono d-Athur - Aramean Liberation Party (Partiya Rizgariya Aramî) Gabba d-Shuraya - Shuraya Party (Partiya Şûrayê) Gabo d´Hirutho d´Bethnahrin WCA: Huyodo Suryoyo Tibeloyo - World Council of Arameans [Syriacs] Suryaniyên navdar Fawzi Toma Hariri Franso Herîrî Kristo Yalda Torkhan Nenif Matran Hariri Serkîs Axacan Mamendo - Cîgirê Serokwezîrê Hikûmeta Herêma Kurdistanê Têkildarî Nîjadkujiya ermeniyan Çavkanî Gel

692

https://ku.wikipedia.org/wiki/Linux%20a%20kurd%C3%AE

Linux a kurdî

Ji bo hewldanên wergerandina Linux bi kurdî, navê "Linux a kurdî" jî tê bikaranîn. Lînuxa "kurdîtirîn" Ubuntu 6.10 e. Di Ubuntu 6.06 de salname, klavye, kontrola rastnivîs, beşên mezin a pergala bingehîn û gelek bername bi kurdî ne. Di 16. 11. 2006'an de li Amedê di resepsiyonekê de Ubuntu GNU/Linux bi kurdî hat nasandin. Soranî Projeyek bi nave Linux be kurdî ji bo wergerandina Linux û KDE bi soranî jî heye. Her dû projeyên vekîrî ne, her kes dikare tevlê bibe. Girêdanên derve Linux bi kurdî (bi kurmancî) Malpera Ubuntu ya kurdî Kovara Azadiya Welat ser Linux a kurdî Kovara înternetê "Rojev" ser Linux a kurdî Gotareke Özgür Politika ser Linux-ku.com (tirkî) Linux be kurdî (bi soranî) KDE bi kurdî (soranî bi herfên latînî) Nivîsbariya azad

693

https://ku.wikipedia.org/wiki/Linux

Linux

Linux (wekî Lînuks tê gotin) pergala xebatê ya kompûterê ye. Sembola Linuxê pengûenek bi navê Tux e. Dîroka Linuxê Linux (an jî GNU/Linux) pergaleke xebitandina kompûterê ya bê xwedî û bê pere ye. Xwediyekî Lînuxê tune ye. Ev bername ji bo her kesî vekirî ye. Cara yekem xwendekarekî fînlendî bi navê Linus Torvalds di sala 1990î de sûde ji Minixê wergirt û bi pêş xist. Ji dendika vê pergala xebatê û guhertoyên wê yên hatine belavkirin re bi tevahî linux tê gotin. Torvalds, ji bo dersa xwe ya mastirê sêwirandiye û li ser vê malperê xebitiye û pişt re xwestiye ku vê bernameyê mezin bike. Bi vê baweriyê bernameya xwe ji her kesê ku xwestiye re şandiye û alîkarî xwestiye. Di demek kin de bi alîkariya gelek kesan bûye bernameyek ku îro hevrikiya Windowsê dike. Taybetiyên Linuxê Pergaleke ji her kesî re vekirî ye, ango her kes dikare ji bo mezinkirina wê beşdarî xebatan bibe. Ji ber vê yekê jî wekî bernameyeke azad û bê sînor tê binavkirin. Kesên ku di hêla teknîka kompûterê de jêhatî bin, dikarin hin tiştan lê zêde bikin û wê bi pêşdetir bixin. Ev pergal bi awayekî kolektîf derketiye holê. Bi lîsansa GPL tê belavkirin. Guhertoya wê ya herî dawî 2.6e. Guhertoyên Linuxê Gelek belavkirinên ku dendika "GNU/Linux" (GNU + Linux) wekî bingeh girtine hene. Yên herî girîng: Debian Slackware Gentoo Mandriva Redhat SuSE Ubuntu Belavkirina GNU/Linuxê Niha, gelek xebatên ku nivîsbariyên GNU û nivîsbariyên din ên azad tînin cem hev û van bi dendikeke Linuxê, biawayekî sererastbûyî belav dikin hene. Debian, Fedora, Gentoo, Mandriva, Pardus, Redhat, Slackware, SuSE û Ubuntu, tenê çend hebek ji wan in ku zêde tên nasîn in. Hemû bi awayekî ku hemû bikarhênerên komputeran dikarin bi awayekî hêsan saz bikin, tên belavkirin. Ev nivîsbarî, arşîvên nivîsbariyê yên endezyariyên komputeran û ji malperên ku belavkirina van nivîsbariyan dikin, peyda dibin Têgehên bingehîn ên Linuxê Nivîsbariya azad (free software) Nivîsbariya azad, cureya ew nivîsbariyê ye ku mafên xebitandinê, kopîkirinê, belavkirinê, vekolandinê, guherandinê û pêşvexistinê dide bikarhênerên xwe. Di vê xalê de peyva free ya îngilîziya vê têgehê tê wateya “azadî”yê. Hişyarî: Nivîsbariya azad nayê wateya nivîsbariya “bêpere/belaş”. Nivîsbariya azad, li gorî pêşdebiran wateya xwe ava dike. Ango, nivîsbariyeke azad pêkan e ku bi pere were firotin. Çavkaniya vê pirsgirêkê peyva free ya îngilîzî ye him tê wateya “belaş” û him jî “azad”. Nivîsbariya çavkaniya vekirî (open-source software) Nivîsbarî bi zimanên cur bi cûr a bernameyan (C++, Python, Java...hwd.) bi riya kodan tê çêkirin. Nivîsbariya çavkaniya vekirî, ew nivîsbarî ye ku kodên xwe ji pêşdebir û bikarhêneran venaşêre û herkes dikare bibîne. Hişyarî: Nivîsbariyeke azad di heman demê de çavkaniyeke vekirî ye. Nivîsbariyeke azad divê herî kêm bi GPL-ê (GNU Public License – Lîsansa Gelî ya GNU) bê lîsanskirî. Lîsansa BSD û yên din jî -ên ku azadîxwaz in- dibe ku ji bo nivîsbariya azad bê bikaranîn. Bi van lîsansan bikarhêner dibin xwediyê van mafan (bi kurtasî) : Dikare bigihije kodên çavkaniyê yên nivîsbariyê (ji herkesî re vekirî ye) Di kodên çavkaniyê yên nivîsbariyê de guherînan pêk bîne. Dikare nivîsbariyê bi rewşa xwemalî -bi pere yan jî bêpere- belav bike kesên din (ev li gorî taybetiya lîsansê diguhere) Dikare nivîsbariyê bi guherandinan -bi pere yan jî bêpere- belav bike kesên din (ev li gorî taybetiya lîsansê diguhere) Nivîsbariyeke çavkaniya vekirî ne mecbûr e ku van mafan bide bikarhêneran. Ji bo binavkirina çavkaniya vekirî gihiştina kodên wê tenê bes e lê ji bo binavkirina nivîsbariya azad ev têr nake. Nivîsbariya Azad, li gorî Nivîsbariya Çavkaniya Vekirî wateyek firehtir dihewîne. Linux Linux, îro wekî peyvek hevdengî tê bikaranîn: Bi wateya yekemîn, Linux dendika pergaleke xebatê ye ku bi bingeha UNIX-ê ye û ji aliyê Linus Torvalds hatiye avakirin. Bi wateya duyemîn, Linux, ew pergala xebatê ye ku li ser Linux-ê hatiye avakirin. Dendik (kernel) Dendik, (carinan kakîl an jî bi soranî korek) pêkhateya navendî ya gelek pergalên xebatê ne (Windows têde). Dendik, ragihandina li nav nivîsbarî û hişkalavê pêk tîne ango dilê pergala xebatê ye. Qalik an jî rêza fermanê (shell or commandline) Qalik, mekanîzmayên kontrolê ya fermanê ne ku di heman demê de derfet dide ku ferman bixebitin/saz bibin/bên xwendin. Du cure ne: Dendikên “rêza fermanê” ku ferman li ser dîmendereke reş de tê nivîsandin û xebitandin. Dendikên grafîkî ku dema hûn fîlm temaşe dikin, dikarin li aliyekî din ferman binivîsînin û bixebitînin. Bikarhênerên Windowsê bi sepana “Agahdarê Fermanê” digihijin dendikekê grafîkî. Li bin Linuxê gelek sepana dendikê hene. Di gelek reşaneyên Linuxê de BASH - “Bourne Again Shell”, wekî dendika jixweber bi cih digire. Di derdora KDE-yê de konsole, di GNOME-ê de gnome-terminal sepanên jixweber ên dendikan in. “Pergala Paceyê ya X”, “X”, “X11” ("X window system", "X", "X11") Pergala Paceyê ya X, binesaziya navrûyê ya grafîk e ku di pergalên xebatê yên GNU/Linux û wekî Unix-ê de tê bikaranîn. Bi gelemperî karên xêzandinê ya li dîmenderê û paşvegera bikarhêneran dike û ajokarê X-ê û pirtûkxaneya X-ê dihewîne ya ku sepan dikarin wê ji bo ragihandina bi bikarhêner bi kar bîne. Ji xeynî fermanan, karên mişkê û fîlm temaşekirinê hwd. bi saya vê pêkhateyê ye.. Têgehên gelemperî Reşane ("distribution" or "distro") Reşane yan jî reşaneya Linux-ê, pergala xebatê ye ku li ser dendika Linux-ê (an jî dendikên din ên mîna BSD) bi tevlîkirina gelek sepanan ve tê avakirin û ji bo bikaranînê tê amadekirin. Sebeba gotina “pergala xebatê” ew e ku Linux ji xwe bi seranserî wateya “pergala xebatê” hilgirtiye. Berhema herî baş a ramana çavkaniya vekirî û nivîsbariya azad reşane ne. Îro sedan reşane ji bo ecibandina bikarhêneran tê pêşkeşkirin. Her yekî xwediyê armanc û cudahiya taybetiyê ne. Hinin reşane ji bo rajekariyê, hinin ji bo pergala ewlehiyê û hinin jî ji bo karên rojane (nivîsandin, temaşekirin, lîstin û hwd.) tê avakirin. Mîna Mageia, Ubuntu, Fedora, OpenSuse, Arch, Gentoo li navnetewiyê belav bûne lê hinin jî hene mîna Pardus xitabî bikarhênerên xwecihî dikin. Hinin reşane ji aliyê dewlet an jî fîrmayan ve, hinin ji aliyê komel û weqfan ve û hinin jî bi tevlîbûna pêşdebir û bikarhêneran ve li ser înternetê têne avakirin. Derdorên sermaseyan (desktop environments) Derdorên sermaseyan, navrûya grafîk in û mîna qalikan li ser pergalên xebatê dinixumînin û bikarhêner karên xwe yên rojane li ser wan çêdikin. Pace, sembol, pelrêç (=indeks û peldank) hwd. Hemû li ser vê qalikê dixebitin. Li Windowsê tenê “explorer” derdora sermasê ye. Lê li ser Linux-ê gelek hene: KDE, GNOME, LXDE, Xfce û hwd. CD an jî DVDyaJînde (LiveCD/LiveDVD) CDyaJînde an jî DVDyaJînde (an jî USB), derdorek e ku li nav xwe pergaleke xebatê dihewîne ya ku ji bo bikaranînê amade ye û tu guherîn li ser kombersê nake. Bi rêbazekî tengkirinê pergaleke xebatê ya temam lê tê barkirin. Heke pirsgirêka hişkalava kombersê tune be, di destpêka kombersê de bikarhêner dikare CD/DVD-ya li ajokarê ne, bixebitîne û dest bi karanînê bike (wekî têketina înternetê, çêkirina pelên nû yên mîna nivîs, wêne û hwd.) Ew pergala xebatê bi temamê li ser wê DC/DVD-yê dixebite. Pêkhateyên pergalê li bîrê (RAM) tê barkirin û hemû çalakî li ser bîrê tê meşandin. Ji ber ku tu carî çalakî li ser kombersê nayê kirin, piştî derxistina CD/DVDyaJînde, komber bêpirsgirêk xebata xwe ya normal didomîne, tu dane jî winda nabe. Hişyarî: Piştî derxistina CDyaJîndî, çalakiyên ku li ser wê hatine kirin (pelên çêkirî, wêneyên daxistî, hemû mîheng û hwd.) winda dibe. Reh an jî bikarhênera super (Root or Super User) Reh (bi soranî reg) an jî Bikarhênera Super, rêvebira pergalê ya pergalên xebatê ya Linux-ê ye. Bikarhênera Reh (an jî bikarhênera ku xwediyê rayeyan) hemû tiştên li pergalê ne dikare biguherîne, jê bibe an jî tiştên nû ava bike. Reh, her tiştê pergalê ye. Bi saya pergala destûrên pel û pelrêçan a pêşketî a Linux-ê bikarhêner tenê li ser pelên li nav pelrêça xwe ya /home/-ê xwediyê rayedar û destûrdar in. Lê reh, dikare pel û pelrêçên li nav hemû pergalê biguherîne. Bestekî (Dependencies) Ji bo xebitandina her cure nivîsbariyê hin nivîsbariyên din ên diyarkirî divê hatibe sazkirin. Wekî mînak ji bo ku lîstikekî di Windowsê de bê xebitandin, divê guhertoyeke DirectX li pergalê sazkirî be. Di Linux-ê de ji van nivîsbariyên hewcekirî û pirtûkxaneyên sepanan re “bestekî (~girêkî)” tê gotin. Di Windows û pergalên xebatê yên din de, bi gelmeperî sepan û pirtûkxaneyên zêdek ên ku ji bo xebitandina nivîsbariyên din pêwîst in, bi wê nivîsbariyê tên pakêtkirin û li pergalê tê sazkirin. Lê van pelên pirtûkxaneyê û nivîsbariyên zêdek di rewşa rawestarê de ne. Yanî, tenê ji bo wê sepanê ne a ku dê bê sazkirin û ji bo her nivîsbariya nû guhertoyên nû yên wan nivîsbariyên zêdek dîsa li pergalê tê sazkirin. Mînak: Bi nivîsbariya A-yê re pelê x.dll li pergalê tê sazkirin. Nivîsbariya B jî bi xwe re guhertoya kevn an jî nû ya x.dll-yê li pergalê saz dike. Wiha, pir caran nepixandina Windowsê pêk tê. Belkî di pergalê de 50 heb pelên x.dll-yê hene û x.dll-yê ku bi nivîsbariya A-yê hatibû sazkirin heke bê rakirin dê nivîsbariya A-yê nexebite. Ji bo bikarhênerên nû yên cara yekem GNU Linux-ê bi kar tînin, tiştê ku herî tirsnakî ev bestekî ne. Di pergalên xebatê yên Linux-ê de nivîsbarî tenê pelên pêwîst saz dike yên ku di pirtûkxaneya kodên çavkaniya nivîsbariyê de ne, pelên derî van pirtûkxaneyan in, tu carî nayê pakêtkirin. (cureya van pelan .so ne û a rastî di Linux-ê de tu wateya van nav û cureyan tune ye.) û heke van pelan (yên .so) berê hatibin sazkirin dê di navbera nivîsbariyan de werin parvekirin. Bi saya vê parvekirinê, di pergalê de tenê yekî tê sazkirin. Mînak: Derdora sermaseyê ya KDE, pirtûkxaneya navrûyê ya QT bi kar tîne û pakêtên KDE hemû pelên pirtûkxaneya QT nahewîne. Pelên pirtûkxaneya QT-yê yên ku dihewînin tenê ew pel in ku KDE bi kar tîne, ne zêdetir. Pergala pirtûkxaneya parvekirî kêrhatî be jî ji ber ku tenê pelên sazkirî bi kar tînî, dibe sebeba nepixandina reşaneyên GNU/Linux-ê. Ji ber ku; Heke reşaneya A-yê pelê x.so-yê di nav pelrêça /lib-ê bi cih kiribe, nivîsbariyên ku girêdayî wê ne li gorî vê cihkirinê têne berhevkirin. Dê nivîsbariya A-yê pela x.so-yê di pelrêça /lib-ê de bigere. Lê reşaneya B-yê, dibe ku ev pela x.so-yê di /usr/lib-ê de bi cih kiribe. Di vê rewşê de, nivîsbariya ku li gorî reşaneya A-yê hatiye amadekirin, dê reşaneya B-yê de neyê xebitandin. Ji bo kêmasî û neyîniyên bestekiyan bêne astengkirin, reşaneyên Linuxê pergala “pakêtên nivîsbariyê” çêkiriye. Pakêtên nivîsbariyê (Software Packages) Pekêteke nivîsbariyê, nivîsbariyake bi rêbaza arşîvkirinê hatiye pakêtkirin û ji aliyê pergaleke rêvebira pakêtan ve yan jî ji aliyê sazker (installer) ve tê li pergalê sazkirin. Her sepan an jî nivîsbarî, ji aliyê pêşdebira xwe ve bi zimanekî bernameyan (C++, Python, Java...hwd.) tê nivîsandin. Nivîsbariyên tescîlkirî, dîsa ji aliyê xwediyê ve tê berhevkirin û pakêtkirin (wekî mînak setup.exe) û wiha digihêjîne bikarhêneran. Nivîsbariyên çavkaniya vekirî, wekî koda çavkaniyê ya seretayî tê weşandin. Ev kodên çavkaniyê ji aliyê kesan ve yên ku dê berhevkirinê bikin (pêşdebirên reşaneyeke, takekesên sêyemîn, belkî hûn) tên berhevkirin û di vê pêvajoyê de pelên jînde (binary executables), pelên pirtûkxaneyê yên ku nivîsbariyê hewce dike (libraties, li Windowsê pelên .dll) û pelên din jî tên çêkirin. Divê van pelan bi hêsani li pergalê bên sazkirin. Ev sazkirin ji aliyê pergala rêveberiya pakêtê (Package Managers) ve tê kirin. Nivîsbariyên berhevkirî, li gorî reşaneyê tên pakêtkirin û li depoyên reşaneyê tên barkirin. Bikarhêner, ji aliyê navgînên sazkirin/rakirin a pakêtan ve pakêtên ku dixwaze bi hêsanî li pergala xwe saz dikin û bi kar tînin. Peywira bingehîn a pakêtên nivîsbariyê ev bin jî ya duda ku ew jî pir girîng e, çareserkirina pirsgirêkên bestekiyê ye. Îro ji tevlihev heta hêsan gelek pergalên rêveberiya pakêtê û pakêtên ku girêdayî wan hene. Lê du heb ji wan gelek berbelav in: Pakêtên Debian: Reşaneyên wekî Ubuntu, Sidux, Debian hwd.tên bikaranîn û pelên wan bi .deb xelas dibin. Bi navrûya fermanê ya “apt” û bi pergala “dpkg” tên bikaranîn. Pakêtên RPM (Redhat Package Manager): Pergaleke rêveberiya pakêtan e û ji aliyê reşaneyên mîna Mageia, OpenSuse, Fedora, Red Hat hwd. ve tê bikaranîn. Li Megeia-yê Urpmi, li OpenSuse-ê Zypper, li Fedora-yê Yum wekî navrûya fermanê tê bikaranîn û bi pergala RPM tê xebitandin. Avahiya pel û pelrêçên Linux-ê Avahiya pel û pelrêçên pergalên GNU/Linux-ê ji pergalên xebatê yên din gelek cuda ne. Wekî mînak di Windowsê de li bin ajokarê C:/-yê pelên pergalê, pelrêça Windowsê, daneyên takekesî, pelrêça Documents and Settings hene; pelrêça sepanan jî li bin Program Files-ê ne. Lê di GNU/Linux-ê pel û pelrêçan li bin pelrêça “/”yê ne. Pelên pêwîst ên pêşbarkirinê -yên ku ji bo vekirina pergalê ne- li bin /boot/-ê ne, daneyên takekesî li bin /home/-ê ne. Saziyên ku piştgirî didinê Niha, nêzî tevahiya navendên agahî û kiryariyan ên zanîngehan û dezgehên wekî NASA, IBM, HP, Boeing, HSBC, SonyEricsson, Nokia, Siemens, Samsung, General Motors, Hyundai, Oracle, EToys Linuxê bi kar tînin û bi awayekî piştgiriyê didinê. Ji bo Ubuntu GNU/Linux a kurdî jî Komeleya Karger piştgiriyê di warê werger û danasînê de dike. Wergera kurdî Çend projeyên ji bo wergerandina Linuxê bi kurdî heye. Binêre: Linux a kurdî Çavkanî Girêdanên derve Ubuntu, Linux a kurdî Projeya "Linux bi kurdî" Pergala xebitandinê

718

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kes%C3%AAn%20d%C3%AErok%C3%AE

Kesên dîrokî

A Astiyages B Şerefxan Bedlîsî Buxarî H Harpagos K Kyros R Celaleddîn Rûmî S Sedam Huseyîn T Alexis de Tocqueville

724

https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AArs%C3%AEm%20%28helbest%29

Dêrsîm (helbest)

Dêrsîm Dersimi vera sona kare Mordem ke sona ra Dersimi ser cero yeno vence sin u shivare Cenu xo do dewursu sero, vane: "zor o. zor o derde cigera hare" Ne zalimune dina xorte Dersimi qir kerde cer ucor kerde te virare Dersimi sero miz u diman o, Usar nawo ame, derda ma re pepuk u sosin gile kowu ra niso biwano. Kami zot dave piro, va ke: "Mirode perune chim de bimano." Ne zalimine dina ferman do, vato: "Dersim di az ne mano! " Seyid Qazi

725

https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AEndowsa%20Kurd%C3%AE

Wîndowsa Kurdî

Wîndowsa Kurdi navê qampanyayeke ku ji bo derketina sîstema "Microsoft Windows" bi zimanê kurdî hewl dide. Projeyên din bi navên Linux Kurdistan û Linux be kurdî ji bo wergerandina Linux jî heye. Girêdanên derve Qampanyaya "Windowsa Kurdî" Linux a kurdî Linux be kurdî Komputer

730

https://ku.wikipedia.org/wiki/Telev%C3%AEzyon

Televîzyon

Televîzyon an ji Wêneguhêz teknolojiyek ji bo tomarkirin, şandin, di ciyeke din de pejirandin û dîsa nişan dan wêne û dengan e. Dîrok Bi zimanê yewnanî: tele: dûr, vision: wêne. Bi Kurdî wêneguhêz, ango wêne diguhêze, neqil dike. Di sala 1883 de cihazek bi navê teleskopa elektrîk ji aliye Paul Nipkow hat îcad kirin, îro ew wekî televîzyona yekemîn tê pejirandin. Mijarên têkildar Ji bo televîzyonên kurdî, bibîne gotara Televîzyonên kurdî. Girêdanên derve Teknolojî Teknolojiya dijîtal Hunerên ahengê

742

https://ku.wikipedia.org/wiki/1883

1883

Bûyer Cîhan Cîhazek bi navê teleskopa elektrîk ji aliye Paul Nipkow hat îcad kirin, îro ew wek televîzyon a yekemîn tê pejirandin. Kurdistan Jidayikbûn (Kesen ku di vê salê de ji dayik bûn) Mirin (Kesên ku di vê salê de mirî ne.) Keyfî feqe û helbestvanekî kurd

744

https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AEk%C3%AEpediya

Wîkîpediya

Wîkîpediya () ensîklopediyeke serhêl a azad a pirzimanî ye ku ji hêla civakeke dilxwazan ve tê nivîsandin û tê domandin. Wîkîpediya di dîrokê de xebata referansê ya herî mezin û herî tê xwendin e. Wîkîpediya bi domdarî yek ji 10 malperên herî populer e ku ji hêla Similarweb û berê Alexa ve hatiye rêzekirin ku di sala 2022an de, Wîkîpediya di rêza 5emîn malpera herî populer a cîhanê de bû. Wîkîpediya ji hêla Weqfa Wîkîmedyayê, rêxistineke ne-qezenc a amerîkî ve tê birêvebirin ku bi piranî ji hêla bexşan ve tê fînansekirin. Wîkîpediya projeyeke navneteweyî ku û bi 304 zimanan tê nivîsandin. Taybetiya vê ensîklopediyê ev e ku her kes dikare her gotarê biguherîne û naverokan li gotaran zêde bike. Xweqeydkirin ne pêwîst e. Zêdekirin naverokên gotaran û nivîsandina gotaran bi şêwazek fermî û bi zimanek bêalî têne nivîsandin. Wîkîpediyaya herî mezin wîkîpediya îngilîzî ye ku tê de ji î zêdetir gotar hene. Di hemû zimanên ku di Wîkîpediyayê de xwedî malper in, ji 17.000.000î zêdetir gotar hene. Logoya Wîkîpediyayê dinyayek e ku ji tîpên alfabeyên cûr bi cûr pêk hatiye. Wekî Wîkîpediya ev dinya jî vekirî ye. Wîkîpediyaya kurdî Taybetiyeke girîng ya Wîkîpediyaya kurdî ev e ku yekem ensîklopediya bi zimanê kurdî ye û cara yekemîn li ser înternetê de ensîklopediyeke kurdî hatiye nivîsandin. Beşa kurdî ya Wîkîpediya di 07.01.2004an de ji aliyê Erdal Ronahî ve hatiye destpêkirin. Di Wîkîpediyaya kurdî de niha gotar heye. Dîrok Wîkîpediya di 15.01.2001 de ji aliye Wikimedia Foundation (Weqfa Wîkîmedyayê) hat dan destpêkirin. Lîsans Naveroka Wîkîpediyayê di bin Lîsansa Belgekirina Azada GNU (GNU Free Documentation License)de tê weşandin. Ev tê wateyê azad e û wê her dem azad bibe. Her kes dikare naveroka Wîkîpediyayê gora keyfa xwe belav bike. Kes nikare Wîkîpediyayê bifroşe an bikire. Naveroka Wîkîpediyayê naveroka azad e. Nivîsbariya Wîkîpediya bi navê MediaWiki jî nivîsbariya azad e. Çavkanî Girêdanên derve Weqfa Wikimedia Malper

746

https://ku.wikipedia.org/wiki/Midyad

Midyad

Midyad (, Medyad; bi suryankî Midyadê: Miḏyôyo) navçekî û bajarekî biçûk ê li Bakurê Kurdistanê ye. Navçe li herêma Mehelmiyan ne . Midyad li ser Parezgeha Mêrdînê ye. Li rojavayê Midyadê bajarokê Hezexê heye, li başûrê wê Nisêbîn, li rojava Mehsert û li bakûrê wê Kircews û Kirboran hene. Midyad navenda herêma Torê ye, ku bi taybetî di dîroka Xiristiyaniyê de cihekî girîng digire. Ji Medyadê re ji ber zêdebûna dêrên bajêr Bajarê heft dêran jî tê gotin. Civak Li navenda bajêr û gundên derûdorê bi piranî Kurd dijîn, lê hejmarek biçûk Suryanî û Ereb jî dijîn. Li vî bajerî ji aliyekî ve dengê naqosên dêra, ji aliyê din ve bangên melayan di heman demê de tên bihîstin. Îro Midyad ji du beşan pêk tê. Yek jê Êstil e ku piraniya şêniyên wê Mehelmî ne, ya din jî Midyada kevn e ku piraniya şêniyên wê Kurdên Sunî û Aramî – Suryanîyên Xirîstiyanî ne. Li gundên derdora Midyadê heta beriya çend salan gelek gundên Kurdên Êzdî jî hebûn, lê niştecihên wan gundên ji ber tahde dewleta tirk û cahşên herême neçar man û di salên heşteyî û nodî de warê xwe terikandin û koçberî Ewropa kirin. Ji ber heman sedeme piraniyê rûniştvanên Xirîstiyanî jî Midyad û gundên derûdorê terikandin û wan jî koçberî Rojavaya Tirkiyê - bi taybetî Stembolê - Ewropa û welatên din kirin. Îro hejmarek kem Xirîstiyanî û [[Kurd]]ên - Êzdî li Midyadê û gundên derdorê wê mane. Li gor serjimartinên şêniyan di sala 1997a de 61.378 kes li Midyadê dijiyan. Dîroka Bajêr Belgenameyên nivîskî yên pêşî derbarê Midyadê de digihêjin sedsala 13an B.Z. ev der herêmek e ku divê ji bo keyayên Asûrê were talankirin. Aşûrnasîpalê Duyem bi gewzî di 879an de dibêje wî ev herêm xistiye bin desthilatdariya xwe. Midyad di serdema Hz. Omer de dikeve bin darazê Îslamê de (640). Ajalên herêma Midyadê Li Midyadê wekî hemî deverên Kurdistan ê, xwedî hinek taybetmendiyên ajalên cude ne. Li herêmê Ajalên kedî û yên berî bi du beşa ne yên Kedî; Mê=Mîh/Mêşin, Bizin, Çêlek, Qantir, Mirîşk, Şamî, Mehîn, Kevok, Qaz, Yen Kedî; Nêr= Beran, Nêrî, Ga, Qantir, Dîk, Elok, Hesp, Kevok, Ordek, Jiyana Civaknasî Wargehên Midyadê Pîşeyên Midyadê Li Midyadê cûrbecûr kar û pîşeyên herêmê yên bi nav û deng hene: Zîvkerî Cumik Kevirbirîn Kurtankerî Hekîmtî Hosteyî ya kevira Hedadî Terzîti Gundên Xirbe Xirbê Ilto, Dêrhadet, Kûndelê, Xerabê Fêro, Qêsra Jêrî, Qêsra Jorî, Qûzre, Xirbê Koçek, Xirbê Diza, Bamered, Mamûsiva û Qiryasa. Tor

749

https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAje

Wêje

Wêje, edebiyat an jî lîteratûr sê peyvên hemwate ne. Peyva edebiyatê bi Erebî ye, ya „wêje“ bi Kurdî ye, ya „lîteratûr“ jî bi Latînî ye. Edebiyat ji peyva „edeb“ê tê û wateya vê ya ferhengî „zerafet, nezaket û xweşikî“ ye. Ereb bi xwe di wateya peyva edebiyatê de mîna disîplîn peyva edebê bikar tînin. Wekî ku dibêjin „el-edeb’ul Kurdî, ango edebiyata Kurdî. Pirhijmara peyva edebê edebiyat e û ji aliyê Kurd, Faris û Tirkan ve tê bikaranîn. Wekî „Edebiyata Kurdî“, „Edebiyatî Farisî“ û „Türk Edebiyatı“. Wêje ji peyva „wutin“ê tê. „Wutin“ di Kurdiya Soranî, Goranî û Zazakî de bi fonetikek nêzî hev beramberî wateya peyva „gotin“ê tê bikaranîn.[1] Peyva lîteratûr di hemû zimanên ewropî de bi wateya edebiyatê ye. Cûre bi cûre bê tarîfkirin jî, edebiyat ji berhemên nivîskî û devkî re tê gotin û ew jî bi ziman re zexm girêdayi ye. Edebiyat hêza xwe bikaranîna ziman digire û bi berhemên xwe jî ziman dikemilîne. Ji berhemên ku nivîskî û devkî yên bi hunerî bûyer, raman, hest û xeyalan bi şêweyekî bedew/estetîk pêşkeşî guhdar û xwendevanan dike re tê gotin. Ew berhem mîna helbest, çîrok, roman, destan, zargotin, zêmar, stran, şano û hwd derdikevin holê û cîhana nîgaşî ya guhdar û xwendevanan dixemilînin.[2] Di derheqê edebiyatê de pir tişt hatine gotin û hîn jî ewê bên gotin. Edebiyat tê maneya/wateya hewldana nêrînek berfireh û gerdûnî, bilindkirina merhamet û hezkirinê. Di vê dema nûjen de êdî nivîsandin pir hêsan e. Loma ji bo parastina berhemek edebî nivîsandin pêwîst e. Nivîskar bi herfan nêrîn, hest û xeyalên xwe bi awayek hunerî dineqişîne û digihîne xwendevanan. Lê ev nayê maneya ku edebiyat bi tenê ji berhemên nivîskî pêk tê. Edebiyata Kurdî li ber sedemên așîkar hîn jî zêdetir edebiyata devkî ye. Lazime ku edebiyata nivîskî li ser hîmê edebiyata devkî were avakirin. Wê demê dewlemend û xurt û bedevtir dibe. Li gor edebiyatvanê kurd Mehmed Uzun edebiyata kurdî pêwist e ku li ser rîçikên stran û kilamên dengbêjan were avakirin. Ji ber ku kevneșopa dengbêjtîyê hetan niha digel hemû tehdît û șîddet, asîmîlasyon û tunekirina hember zimanê kurdî ji bona zindîmayina edebiyat, huner û muzîka kurdî rolek herî girîng lihistiye.[3] Hinek beșên edebiyatê zêdetir bi devkî tesîr dikin. Wê demê ji xwendevanan zêdetir guhdar derdikevin li pêș. Mînak stranên dengbêjên kurdan in. Stranên dengbêjan bi deng û peyîvên xwe tên pêșkeșkirin, alavên muzîkê û tinîya wan pir jî hewce nîne. Kilamên dengbêjan ne tênê muzik e. Ew bi peyîv û mijarên xwe çavkaniyên ziman û edebiyata kurdî ne. Ji ber astengiyên li ser zimanê kurdî li Kurdistanê dengbêjî û çîrokbejî hetan van demên dawî pir pêșketî bûn. Birêz Mehmet Uzun di deheqê dengbêj û çîrokbêjan de wisa dibêje:[4] „Bêguman û bêșik, dengbêj û çîrokbêj xwedî û hostayên edebiyata devkî ne. Di gotinên wî/ê de fantazî û rastî, xewn û serpêhatî, bûyerên qewimî û çêkirî di nav hev de ne.“ Muzîk jî tiștekî li derî edebiyatê nîne. Tekiliya muzîkê zêdetir bi helbestan re heye. Her gotinên muzîkê helbestek e jî. Ji ber vê têkiliya xurt di navbera edebiyat û muzîkê ye ku di sala 2016’an de muzîkvanekî amerikî bi Xelata Nobelê ya Wêjeyê hat xelatkirin. Ango muzîk bi șêweyek xurt girêdayî edebiyatê ye. Mijara wêjeyê Têkiliya edebiyatê bi her tişt û her bûyerê re heye. Mijara edebiyatê mirov û jiyan e. Edebiyat her dem dixwaze ku tenêtiya însan, tengasî, evîn, keder, nefret, hemû hest û xeyalên wî; ango însan ji însan re salix bide û pê bide nasîn. Tu cudahiyê nake di navbera gel û mirovan. Dixweze aliyên wan ên baş û nebaş, rind û xirab, rast û şaş; her alî van dixweze ku derxe holê û pêșkeș bike. Armanca edebiyatê îzahkirina hevpariya qedra ruhên însanan e. Bi hev nasîn û biberhevkirinê ji wan re bibe neynik. Bi van xisletên xwe edebiyat hûnereke gerdûnî ye.[5] Di berhemên edebî de behsa însan, qilqiliya/tedirginiya wî, șașwazîya wî, hebûna wî, mirina wî, hêz û neçaretiya wî, șewqet û dilovaniya wî, hêrs û bêmerhemetiya wî, bêçaretiya wî, piçûkxistina wî, kul û keserên wî yên derûnî tên kirin. Herçiqas leheng û mirovên berhema edebî kesên dewerek belû bin jî, bi alîyên van ên însanî ve temsîlên hemu însanan in. Lewma birêz Mehmet Uzun dibêje ku: “Edebiyat xwedî hêzek jîndar e. Jiyanê watedar dike, nemabûnê dizivirîne geșbûnê, ji berxwedanê re dibe çavkanî. Tirsê dizivirîne cesaretê, yên ketî ra dike, tunebûnê dizivirîne hêviyê .” [6] Huner û edebiyat divê ji armanca xwe dûrnekevin. Ango tu car nekevin bin bandora doz, bîrdoz, raman û ramyariya kesan û koman. Ew ji bona însaniyetê amada ne. Kengê edebiyat bûye navgîna doz, bîrdoz, raman û ramyariya mirov, ew hatiye dorpeçkirin ku edî ji edebiyatê derketiye. Edebiyatvan ger gora kêfa dilê xwe tevbigere ku bi șêweyek serbixweyî berheman ava bike. Ji bo edebiyatê sinordayin edebiyatê difetisîne. Edebiyat bi kurtayî ji bo mirovahiyê ye û malê mirovahiyê ye. Edebiyatê heta ji kêfxweșî û dilfiraziya dil, ji hêvîya daxwezan hêz girt jîndar dike. Di vê wateyê de di dema herî zor û tengasîyê de dibe mekanê stara mirovan. Bi jîndariya xwe mirov ji bêhêvîtiyê, keserê û fikra tunebûnê azad dike, ruhê wî diarimîne. Lehenga “Çîrșîrokên Hezarûșevekê” ya bi navê Șehrazat bi çîrçîrokên xwe (bi edebiyatê) karîbû hêrs, kîn û dilșikestiya padîșah bizivirîne șewqet, merhemetê û hestên bedew.[7] Adar Jîyan ji bona edebiyatê wusa dibêje: „Wêje tenê ne derbirîna hunera ku hest û nîgașên mirov bi gotin û nivisandinê dide neqișandin e. Wêje, wekî dîn jî çand, huner, ziman û șaristaniya qirnên dîrokî û rê û rêbazên jiyana civakî jî bi mirov dide nasandin.“ [8] Wêjevan Edebiyatvan ew kesên ku kilîta xezneya ziman di destê wan de ye. Ew bi nivîs û gotinan peyîvên di xeyalên xwe de difirin bi rêkûpêk û nîzamî didin berhev, dixemilînin, dinivîsînin, dibêjin û vedibêjin. Bi wan xeyal, raman, derd, kul û keserên xwe tînin ziman. Di vê hewldanê de derûdora xwe îstîfade dikin, tûrê xwe berdidin bin bîra dilên xwe, wan bi tecrûbe, raman, hest, xeyal û hêvîyên xwe cûrecûr dixemilînin û pêşkeş dikin. Edebiyatvan bi uslûbek xweşik behsa mirovan dikin, bi awayekî hunerî mirov ji mirovan re tarîf dikin. Dema mijar li ser mirov û mirovahiyê be edebiyatvan xwe, civaka xwe, herema xwe jî vebibêje; ev vegotin gerdûnî û ji bo herkesî ne. Edebiyatvan pirsgirêkên hemu kesên li rûyê erdê mîna pirsgirêkên xwe dibînin û ji bo çareseriya wan hewldidin. Ev hewldana gerdûnî sînor û tuxûbên di dil û mêjoyên mirovan de hatine danîn serûbin dikin, nêrîn û dîtinên berfireh didin ber wan. Ew êș û jana mirov û mirovatiyê ji xwe re dikin êș û jan, ji bona çareseriya wan tevdigerin. Bi duristkirin û têkuzkirina gotin û vegotinê niyet û mexsedên mirovan zelaltir dibin, baștir û duristir tên fêmkirin. Ev jî bi bêjinga edebiyatê mimkin in. Edebiyatvan bi hestyarî û pênkariyeke xurt û hêvîdar dikare pêșt ve biçe û bigihê miradê xwe. Ew bi nêrînek berfireh jiyana civakan dinêre û șirove dike. Di berhemên wî de hestyariyek û dilsoziyek mirovhezî û gerdûnî heye. Ew ji xwendewanên xwe re dibe pêșeng û hișmendar. Edebiyat him nivîskar û edebiyatvanên dunê digihîne hev, him jî civak û neteweya wan. Piștdayîn û ragihandina edebiyatvanên gerdûnî dikarin așitî, azadî û hevaltiya gelan xurt bikin. Edebiyatvan bi feraset û hișmendiyê ve girêdayî ye. Ew bi pênûsa xwe dikare civaka xwe û hemû civakên dunê ji xirabî û gemariyên demê haydar bike û ji wan re rêya însaniyetê salix bide. [9] Wêje û civat Mîna hemû beşên hunerê, edebiyat jî di nav civakê de derdikeve holê û bi civakê re xwe dikemilîne. Di navbera civakê û edebiyatê de her dem têkiliyek dualî heye. Edebiyatvan ji nav civakê de derdikeve û berhemên xwe mîna konekî li ser sînga civakê ava dike. Berhemên edebiyatvan, ango edebiyat ruh dide civaka ku tê de dijî, hişê/bîra wê teze û zelal dike, tamir û tedavî dike. Ji bona fêmkirin û lihevkirinê zemîn peyda dike, amade û sererast dike. Li gor hewceyên ciwakê pêşîya wan ronî dike, ji wan re dibe rêber. Edebiyat ziman û çanda wan berfireh dike.[10] Dema mirov bala xwe dide nișêtên edebiyatê dibîne ku ew ji bona lêkirina bîra/hișê hevpar a gel pêwist e/zerûri ye. Her ku berhemên edebî gor însan û vegotinên însan hatên pêşkeşkirin ew zindî û hewceyek e. Mirov çiqas zimanê xwe pêștve bibe weqas xwe pêștve dibe; çiqas xwe pêștve bibe weqas bîra xwe pêșt ve dibe û ev dîsa pêștvebirina ziman ji xwe re tîne. Ji ber ku mirov hebûnek civakî ye di bin bandora civakê de ye, kêm be jî bi kirinên xwe li ser civakê xwedî bandor e. Gelê kurd bi salan zimanê xwe ên hat qedexe kirin, kêm hat dîtîn, biçûk hat xistin û pê henek hat kirin bi saya edebiyata devkî (dengbêj û çîrokbêjan) parast û bi wan hestên xwe derman kir. Ew hêza gotinên devkî ji birîn, hêrs, bêçaretî û tengasîyên wan re bûn merhem.[11] Edebiyat nebe, hedî hedî hestên civakê vedimire, mirovên di nav civakê de bê xem û bê hîs dibin, her yek ji alîyê xwe yê nebaş re dikeve bezê. Edebiyat qirş û qalên jiyanê ku mirov dorpeç kirine, dide aliyekî û eslê însan nîşanî mirov dide. Edebiyatvan deng li mirovahiyê dike û ji bona têkûziyên mirovahî berhemên xweșik û bedew pêșkeș dike. Civak û gel ji gor xwedîderketina edebiyat û edebiyatvanên xwe dikare bigihê qadek bilind û payedar. Xwedî derketin jî herî pêștve girêdayê xwendina berhemên edebî ne. Ew çiqas zêde werin xwendin û di cîh de werin rexnekirin, ewqas zêde ji wan îstifadekirin peyda dibe. Gor jê îstifadekirinê edebiyat ruh û can dide xwendevan û civaka wan. Tiștên ku neteweyekê li ser piyan dihêlin edebiyat û berhemên wê yên edebî ne. Ew jî bi zimanê wî gelî va zexm girêdayî ne. Lewma hemu dewletên dagirkerên nûjen êrișên xwe yên ewil li dijî zimanên gelên bindest dikin. Kurdan bîrên/hișên xwe demek dirêj bi stran, kilam, çîrok û destanên dengbêjan zindî girtin. Rexnegiriya/Kritîka Wêjeyê Rexnegiriya wêjeyê ji bona pêșveçûn û serkeftina wê girîng û bingehîn e. Bi saya rexnegiriyê xurtî û kêmasîyên berheman derdikevin holê. Bi vê avayê berhemên baș û nebaș hêsantir ji hev cûda dibin û bi wî awayî tên nasîn. Cûdayetiya di navbera berhemên bedew û nebedew kișf û diyar dibe. Rexnegiriya di cîh de û rastîn dibe sedema pêșveçûna edebiyatvan û berhemên wî. Bi saya rexnegir edebiyatvan bi kêmasîyên xwe dihese, ji bona sererastkirina wan hildide û di ser rêça edebiyatê de pêștve diçe. Rexnegirên edebiyatê ger ji bona pêșveçûna edebiyatê, ne ji bona qelskirina wî rexneyên xwe pêșkeș bikin. Divê rexnegir ne bi hestyarî û ramyarî, bêtir bi hișmendi, kêrdarî, hêwidarî û zanistî berheman binirxîne. Tu heqê rexnegir piçûkxistin, darizandin, qewirandin û dehfandina berhemê tune ye. Lewma dema rexne hat kirin divê rexne ne li raman û hișmendiya edebiyatvan, li berhema wî bête kirin.[12] Têbinî: Va nivîsa di malpera Çandname da hatiye wesandin.Binêre: http://candname.com/edebiyat-weje-literatur/ Wêje an edebiyat an jî lîteratûr bi wateya xwe ya berteng navê hevparê yê helbestvaniyê û pexşanê ye. Di wateya berfireh de wêje têt maneya her tiştê ku hatiye nivîsîn. Wêje dikare li ser du beşan bêt parvekirin: Wêjeya spehî (wêjeya bedew, wêjeya ciwan, wêjeya xweşik), helbestvanî û pexşan Wêjeya zanistî (wêjeya agahî) anku berhemên zanistî. Ev nivîsar li ser wêjeya spehî ye. Bo wêjeya zanistî, binêre nivîsara li ser Wêjeya zanistî. Wêjeya spehî Deqa xweşik, xweş, xwediyê taybetiyeke hunerî û bi armanca têrkirina xwendevan a bi vî rengî nivîsîn, an jî ku ne xwediyê armanceke wisa be jî ji alî teşe û naverokê ve xwediyê van taybetiyan, wekî wêje tê binavkirin. Wêje awayekî vegotinê ye. Wekî hunerê vegotina dilîniyan a xweşik û bi bandor jî tê binavkirin. Ji bo deqek (tekst) wekî berhemeke wêjeyî bête pejirandin, divê xwediyê nirxekî hunerî be. Wêje bi giştî dibe du cure. Ji berhemên nivîskî û devkî yên mîna helbest, çîrok, roman, destan, zargotin, zêmar, stran, şano û hwd. yên ku bi mebesta çêjeke gewzîn bide guhdar û xwendevên û cîhana wî/ê ya nîgaşî bixemilîne, hatibe nivîsandin re “wêje” tê gotin. Wêje, şêweya vegotinê ya herî manîdar bedew û çêjdar e. Etîmolojiya peyva "wêje" Peyva wêje formek devokî ya bi wateya [bi]bêje ye. Edebiyat ji erebî û lîteratûr ji latînî ye. Wêjeya spehî ya cîhanê Wêjeya spehî ya kurdî Binêre Wêjevan, nivîskar, fîlozof, alim û zanistvanên Kurd Têbinî 1- Adak, Abdurrahman: Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk, çapa sêyem, Stembol 2015. Rûpel 27-29 2- Jiyan, Adar: Ziman û Jiyan, Stembol, 2005. Rûpel 159 3- Uzun, Mehmed, Berhevker Alî Biçer: Bir Dil Yaratmak. Konușmalar/Söyleșiler (Afirandina zimanekî. Qisedan/Hevbeyivîn), Stembol 1997. Rûpel 21 4- Uzun, Mehmed: Destpêka Edebiyata Kurdî, Stembol 2007. Rûpel: 33 5- http://tr.wikipedia.org/wiki/Edebiyat 6- Uzun, Mehmed: Dengbêjlerim (Dengbêjên Min), Stembol 2008. Rûpel 67 7- Uzun, Mehmed: Dengbêjlerim (Dengbêjên Min), Stembol 2008. Rûpel 68 8- Jiyan, Adar: Ziman û Jiyan, Stembol, 2005. Rûpel 162 9- Jiyan, Adar: Ziman û Jiyan, Stembol, 2005. Rûpel 163-165 10- Polat, Hesen: Hêza Edebiyatê. Kovara Nûbihar, Stembol, Hêjmar 122, Zivistan 2012, Rûpel 100 11- Uzun, Mehmed: Dengbêjlerim (Dengbêjên Min), Stembol 2008. Rûpel 70 12- Jiyan, Adar: Ziman û Jiyan, Stembol, 2005. Rûpel 168-169 Çavkanî Adak, Abdurrahman: Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk, çapa sêyem, Stembol 2015 Jiyan, Adar: Ziman û Jiyan, Stembol 2005. Polat, Hesen: Hêza Edebiyatê. Kovara Nûbihar, Stembol, Hêjmar 122, Zivistan 2012, Rûpel 100 Uzun, Mehmed: Bir Dil Yaratmak, Konușmalar/Söyleșiler (Afirandina zimanekî. Qisedan/Hevbeyivîn). Derleyen (Berhevker): Ali Biçer. Istanbul/Stembol 1997. Uzun, Mehmed: Destpêka Edebiyata Kurdî, Stembol 2007. Uzun, Mehmed: Dengbêjlerim (Dengbêjên min), Istanbul/Stembol 2008. http://tr.wikipedia.org/wiki/Edebiyat http://rojaneya-min.blogspot.de/2012/08/heza-edebiyate.html

750

https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20niv%C3%AEskar%C3%AAn%20kurd

Lîsteya nivîskarên kurd

Dewran Evdirehîm A Abdullah Öcalan Abdulbaki Turan Abdullah M. Varlı Abdullah İncekan Abdurrahman Dürre Abdusamet Yigit Abidin Parıltı Adar Jiyan Adil Duran Adil Zozanî Ahmet Aras Alan Dilpak Ali Çiftçi Ali Gurdilî Amed Çeko Jiyan Amed Tigris Amîdî Aram Gernas Arjen Arî Arşevê Oskan Atîlla Barişer Awê Balî Axayê Bêdarî Axayok Ayhan Geverî Ayhanê Bêrtî Azad Dêrikî Azad Ronakbar Azad Zal B B. Welatevîn Baba Tahîrê Uryan Babayê Keleş Bavê Nazê Bedirxan Epozdemir Bedirxan Sindî Berfo Barî Berken Bereh Bêrî Bihar Bêrîvan Dosky Bêwar Îbrahîm Bêwar Diyadînî Bilind Mihemed Burhan Karadeniz Bûbê Eser Birhanê Tarînî C Cankurd Casimê Celîl Cegerxwîn Celadet Alî Bedirxan Celalettin Yöyler Celîlê Celîl Cemil Oğuz Cihan Roj Ciwanmerd Kulek Ç Çetin Taşçi Çiya Mazî D Davut Ozalp Demhat Dêrikî Dilawer Zeraq Dilazad Art Dildar (Yunis Rauf) Dilşad Merîwanî Dilyar Dêrikî Diyar Diyar Bohtî Dorşîn Poyraz Dijwar Wanî Dewran Evdirehîm E Ebdulkerîm Surûş (Aryas) Ebas Ferhadî Topkanlû Ebdilbaqî Huseynî Evdirehmanê Axtepî Ebdulkerîm Findî Ebdullah Peşêw Ebdurehman Şerefkendî (Mamoste Hejar) Edîb Polat Edîp Karahan Ehmed Huseynî Ehmed Mehemed Îsmaîl Ehmedê Xanî Ekber Rezayî Kelhor Ekrem Cemîl Paşa Elaeddîn Secadî Eliyê Ebdilrehman Elî Herîrî Elî Paksirişt (Makûyî) Elî Teremaxî Emerîkê Serdar Enwer Karahan Enwer Mehemed Tahir Ereb Şemo Eskerê Boyîk Ethem Xemgîn Evdile Koçer Evdilqadirê Geylanî Evîn Çîçek F Fatma Savcı Fawaz Husên Fazil Umer Felat Dilgeş Feqiyê Teyran Feqî Huseyîn Sagniç Feratê Dengizî Ferhad Pîrbal Ferhad Shakely Ferhadê Içmo Ferqîn Melîk Aykoç Fevzi Özmen Fewaz Ebdê Fewzî Bîlge Firat Cewerî Flê Jiyan Fuad Sîpan Fûad Temo Müslüm Aslan G Gabar Çiyan Goran (helbestvan) Gunay Aslan H Hamdi Ozyurt Hasan Bildirici Hasan Kaya Haydar Diljen Haydar Isik Heciye Cindî Hecî Fetahê Hezroyî Hecî Qadirê Koyî H. Kovan Baqî Hekar Findî Helîm Yûsiv Hesen Îrandost Hesenê Metê Hesenê Qizilcî Hêvî Berwarî Hêvîdar Zana Heyderê Omer Hîlmî Akyol Husein Muhammed Husên Arif Huseyîn Karakaş Hüseyin Kartal Hüseyin Kaytan Hogir Berbir Î İbrahim Güçlü Îbrahîm Heqî Erziromî İkram Oğuz İlhan Kızılhan Îbrahîm Ehmed Îbrahîm Seydo Aydogan Îkram Balekanî Îrfan Amîda Îshak Tepe Îsmaîl Taha Şahîn Îsmaîlê Bazîdî Îbrahîm Goranî J J. Îhsan Espar Jan Dost Jana Seyda Jîr Dilovan K kasi yusiv Kamiran Alî Bedir-Xan Kamiran Bêkes (Haj Abdo) Kamiran Haco Sabah Kara Karadeniz Ali Kawa Nemir Keça Kurd Kemal Burkay Kemal Tolan Kemal Sido Konê Reş Kovan Sindî Koyo Berz Kurdî (Mistefa Beg, 1808/1809-1848) L Lal Laleş Laleş Qaso Lerzan Jandîl Lezgîn Çalî Lokman Ayebe Lokman Polat Lorîn S. Doğan M M. Alî. K. Müslüm Aslan Mahmûd Baksî Mahmûd Lewendî Malmîsanij Medenî Duran Medenî Ferho Mehemmed Mewlûd (Mem) Mehmed Uzun Mehmet Kaplan Mehmed Nas Mehmet Dicle Mele Nurullahê Godîşkî Mela Yûnisê Erqetînî Mele Xelîlê Sêrtî Mela Yehayayê Mizûrî Melayê Bate Mela Mihyedîn Melayê Cizîrî Melayê Erwasê Mele Mehmûdê Bazîdî Mem Bawer Mem Mîrxan Merwan Ali Merwan Osman Mesûd Xelef Meşal Temo Mewlana Xalid Mihemed Dehsiwar Mihemed Evdila Mihemed Ferîq Hesen Mihemed Mukrî Mihemed Ronahî Miradxan Mistefa Gazî (Mustafa Gazi) Miraz Ronî Mîr Qasimlo Mîran Janbar Mistefa Beg Muhammed Turan Munzur Çem Murad Celalî Murad Pola Musa Anter Mustafa Aydogan Mustefa Reşîd Mûrad Dildar Mürüvet Y. Cacim N Nalî Nazîf Telek Necîbe Ehmed Nejdet Buldan Newroz Saîdpour Nezîr Silo Nizar Mehemed Seîd Nîzamettin Akkurt Nûredîn Zaza Nûpelda Necat Baysal O Occo Mahabad Omer Dilsoz Ordîxanê Celîl Osman Sebrî Orhan Basî P Perwîz Cîhanî Pîr Rustem Pîremêrd Polat Can Pertew Begê Hekarî Q Qado Şêrîn Qanatê Kurdo Qasimlo Gimgim Qedrîcan R Raûf Bêgard Ramazan Turgut (Rahmi Batur) Reyhan Sarhan Rezo Ose Rêber Huseyîn Rênas Jiyan Rêzan Tovjîn Ricardo G. Espeja Ridwanê Alî Ridwan Xelîl Riza Çolpan Rizaliyê Reşîd Rizoyê Xerzî Rohat Alakom Rojan Hazim Rojen Barnas Roni Alasor Ronî Stêrk Ronî War Roşan Lezgîn Roya Tolooi Rûkiye Ozmen S Salihê Kevirbirî Samî Tan Sebrî Botanî Sebrî Silêvanî Sedat Yurtdaş Selahattin Bulut Selim Berekat Selim Silêman Selîm Temo Semsî (Egîtê Hesenê Şemo) Serdar Roşan Serfiraz Alî Neqsebendî Serkan Birûsk Serhad B. Rênas Serwet Denîz Seydayê Tîrêj Seyidxan Anter Sêrzad Hesen Sidqiyê Hirorî Silêman Alî Silêman Demir Siyamend Birahîm Siyehpûş Sîdar Jîr Sîma Semend Sîmar Masîcanik Sîrwan Hecî Berko Smaîlê Beyazîdî Suud Kiliç Suzan Samanci Ş Şahînê Bekirê Soreklî Şamil Eskerov Şener Özmen Şerefxanê Bedlîsî Şerefxan Cizîrî Şêrko Bêkes Şêx Abdulhakimê Dêrşêwî Şêx Eskeri Şêx Evdirehmanê Axtepî Şêx Evdirehmanê Taxê Şêx Hesenê Nûranî Şêx Hesib Axtepi Şêx Mihemed Can (Axtepî) Mihemedê Kerbelayî Şêx Mihemedê Hadî Şêx Nûredînê Birîfkî Şêx Rizayê Talebanî Şiwan Osman Mistefa T Têmûrê Xelîl Torî Tosinê Reşîd Têngîz Siyabendî Tehsîn Îbrahîm Doskî Tahir Agûr V W Wekîl Mustefayev Wezîrê Eşo X Xelîl Duhokî Xelîlê Çaçan Xiyasedin Zaroj Stêrk Xemgînê Remo Xelîfe Yûsiv (1885-1965) Xebat Baysal Y Yaqob Tilermenî Yasîn Dêrikî Yehya Elewî Ferd Yûnis Behram Z Zerdeşt Haco Zeynel Abidîn Han Zeynelabidîn Zinar Zekeriya husênî Zîwer Îlhan Zorab Aloian Zulkuf Kişanak Girêdanên derve Lîste

751

https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAjeya%20kurd%C3%AE

Wêjeya kurdî

Wêjeya Kurdî an jî edebiyata kurdî ew wêje ye ku bi zaravayên hewramî, zazakî, kurmancî û soranî hatiye berhemandin. Di kurdî de du beşên bingehîn a wêjeya kurdî ên bi navê devkî û nivîskî hene. Wêjeya devkî berî nivîsê derketiye, hîn jî berdewam e û di navenda wê de helbest heye. Çîrok, stran, destan û hwd. hemû bi devkî ji nifşekî derbasî nifşê din dibûn. Wêjeya nivîskî jî li ser vê wêjeya devkî bilind bûye. Wêjeya kurdî a nivîskî di zaravayan de li demên cuda dest pê kiriye; li gorî zanyariyên destketî berî zaravayê hewramî, piştî kurmancî û dawiyê soranî û herî dawî jî dimilî bûne xwediyê wêjeya nivîskî. Niha di her çar zaravayan de wêje tê berhemandin. Wêjeya kurdî a gelêrî Wêjeya gelêrî, wêjeya devkî, zargotina kurdî an jî folklor ku wek taybetmendiyên xwe yên anonîm û kolektîf di nav civakê de tê afirandin û dîsa di nav şert û mercên civakê de bi nifşên nû re tê veguhastin, di çanda civakekê an jî heremekê de roleke gelekî bingehîn dilîze. Wêjeya gelêrî an jî devkî yek ji beşên folklorê ye ku folklor bi xwe beşeke zanistê ye. Mele Mehmûdê Bazîdî yekem kes e ku li ser folklora kurdî xebatan kiriye. Wî ev karên xwe bi hevkarî û alikariya Alexandere Jaba (1803-1894) kiriye. Xebatên folklora kurdî, dikare were gotin ku, her çiqasî di asta berhevkirinê de bin jî xebatên analîz, şirove û berawirdiyê jî hêdî hêdî derdikevin pêş. Berhevkarên girîng yên folklora devkî ya kurdî, nivîskarên wekî Zeynelabidin Zinar, Ordîxanê Celîl, Celîlê Celîl, Celîla Celîl, Heciyê Cindî, Eskerê Boyîk, Hilmi Akyol, Rohat Alakom û hinek kesên din in. Ji bo edebiyata devkî Celîlê Celîl wiha dibêje: Wêjeya gelerî, ji du beşan pêk tê: vegotina gelêrî û helbesta gelêrî. Vegotina gelêrî Vegotinên gelêrî ji mît, efsane, destan, çîrokên gelêrî, gotinên pêşiyan, biwêj, şano, zûgotinok (çîvanok), tiştanokan (mamik) û hwd. pêk tên. Çîrok (bi zazakî çîroke~hikaye), cureyek ji folklora kurdî ya devkî ye. Çîrok ji aliyekî de hînkar in, ji aliyekî de mirovan difikirîne, ji aliyekî jî şîretkar in. Di çîrokan de bi piranî kes/leheng (carcaran lehengên çîrokan ajel in) derasayî ne, xwedî hêzên derîaqil in. Herçiqas mijara çîrokên kurdî xeyalî be jî cardin bingeha xwe ji jiyana civaka kurd girtiye. Çîrok, di şevên zivistanan de li ser lêvên çîrokbêjan bi sedan sala ne ji nifşekî digihêje nifşekî din û bi vî awayî hetanî îro hatine. Motîfên curbicur û efsûnî derdikevin pêşberî me. Qesrên li ser ewran, bajarên heft tebeqan di binê erdê de, hûtên wekî çiyayan bilind, keçikên pêriyan, postên efsûnî, hewzên nemiriyê, beranên qemer yên dûvên wan wekî zinaran mezin, qehremanên birim, kevirên biefsûn, ajelên rê û rêberiyê nîşanî mirovan didin û her wekî din tiştên ecêb di çîrokan de cihê xwe yên taybet digirin. Di çîrokên gelêrî de, zimanekî, heta sade, fesîh, xwerû û zimanê rojane a axaftin û jihevfamkirinê hatiye bikaranîn. Mele Mûsayê Hekarî di sedsala XVII. de zêdetirî 50 çîrokên kurdî yên gelêrî berhev kirine û ew bi navê Duru’l Mecalîs wekî pexşankî nivîsîne. Ji aliyê berhevkarî û tomarkirinê xebata herî berfireh di salên 1850î de ji aliyê Mele Mehmûdê Bazîdî (1797-1867) hatiye kirin. Pirtûka wî ya bi navê Camiayê Rîsale û Hikayetê Ekradiyye li ser wêjeya kurdî ya gelêrî ye. Tê de 3 meqale û 40 çîrokên gelêrî hene. Şengê û Pengê, Dêwê Heftserî, Mîrze Mihemed, Hedlîlik û Bedlîlik û hwd. Yek ji çîrokên kurdî ne. Gotinên pêşiyan (bi soranî pendî pêşînan, bi zazakî vateyê verênan), texlîdeke ji wêjeya gelêrî ye ku, serborî, tecribe û rabirdûya civakan bi awayekî zargotinî û bi bandor rave dike. Gotinên pêşiyan; raman û hestên rayagiştî, nexşerêya helwesta jiyana neteweyî, rengvedana zanist û çanda gel, paşxaneya daneheva civakî û hilberînên binehişa kolektîfî ye. Lêkolînên Law Reşîd û Hîlmîyê Siwêregî yên di rojnameya Jînê (1918-1919) de weşiyane, ya ku bi navê Kürdlerde Durûb-ı Emsâl xebatên pêşîn ên li ser gotinên pêşiyan in. Çend mînakên gotinên pêşiyan ên kurdan ev in: Bedewe çav kil kir, dile xortan tev kul kir. Çavê dê û bava li ewladan, çavê ewlada li çiyayê Qaf Biwêj (bi zazakî tabîre~îdyome), pêkhatineke ji gelek peyvan e û yekîtiyek e, lê wateya wan ên giştî nikarin yekser ji wateya endamên wan yek bi yek were girtin. Ango formekî taybet yê gotinên bi hev re tên bikaranîn. Wekî mînak, dema xisareke mezin bigîje kesekî, biwêja "agir bi navê ketin" tê gotin. Mamik (tiştanok, bi soranî metel, bi zazakî canerûge~çibenoke), ew pirs in ku bi şêwazeke veşartî tên vegotin û her wiha ji bo ku heyîînên veşartî yên di wan de bên dîtin, mamik wek ew pirsên ku zêhna mirov dişuxulînin tên qebûlkirin. Mamik, gotinên li hevkirî ne û wek qalibekê tê pirsîn. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin mamik wek Mamikê min ê mamanî ... çi ye? dipirsin. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin tiştonek dibêjin Tişteka min heye ... çi ye? Mînakek yek ji mamikan: Qesreke sipî a bêderî, melayek tê de bêserî? (hêk) Wateya peyva efsaneyê ji efsûnê tê û ew jî di wateya sêr û mîtolojiyê, lê di dewsa gotegot û fablan de jî tê bikaranîn. Ji aliyekî ve jî mijara destanî ve jî têkiliya wê hene, lê cudahiya destanê ji efsaneyan ev e ku destan cureyek wêjeyê ya menzûm e, lê efsane dibe ku weke pexşan be an bi şêweya çîrokê hatibe gotin. Di nav kurdan de efsaneya herî navûdeng şahmaran e. Kemal Fewzî di Kurd Masallariya xwe a Jînê de di 1919an de weşandiye wiha dibêje: Li Kurdistanê beriya hatina şanoya ewropî yek ji mînakên kevneşopiya kurdî ya performansê Mîr Mîran an Mihrîcana Mîrê Şaş e. Lî başûr û rojhilatê Kurdistanê di destpêka biharê, Newrozê de dihate îcrakirin. Ji bo vê mihrîcanê qonaxên keyaniyê dihatin avakirin û kolanên Silêmaniyê dihatin xemilandin û xelk li ser kolanan disekinîn ku keyê xwe yî nû bibînin. Waliyê fermî ya bajêr, ji xeynî azadkirina xulaman û kuştina mirovan desthilatdariya wî tesdîq dikir û bi vê tesdîqê gelek cûre lîstik dihatin lidarxistin. Lê di 1922an de ev mihrîcan ji aliyê Brîtanyayê ya mêtinger hat qedexekirin. Jixeynî Mîr Mîran, Kosegelî (Gaxand), Bûka Baranê, Bûkella (Kûkla), Sersal, lîstik û temsîlên Newrozê jî di nav gel de dihat/tê dîtin. Her wiha şanoya kurdî bi “dengbêjî û çîrokbêjiyê” ve jî dîsa xwedî formên netewî ye. Helbesta gelêrî Li gor fikirên ekseriyetê li serê erdê destpêka wêjeyê bi helbestê bûye; ango berhema wêjeyê ya yekem helbest e. Ji kevin de, li kurdî helbest heye û li ser zarên dengbêjan, ji nifşekî bo yê din hatiye veguhestin, di rêka beyt, sebeqe, qesîde, heyranok, payîzok û hwd, gihaye îro. Him bi formên epîk û lîrîk mijarên dinyewî û him jî bi formên ayînî û mezhebî ên mîna elewî, êzidî û ehlê heqan bi kar anîne, helbest hatine xwendin. Gelek ji wan anonîm in û hinek helbest hene ku helbestvanê wan tê zanînn lê ji aliyê dengbêjan wekî stran hatine gotin û di folklora kurdî de bi varyasyonên cuda be jî cih girtîne. Wekî mînak hin helbestên Feqiyê Teyran bi vê awayî di hişê gelê kurd de cih girtine. Di helbestên gelêrî de destan, stran, kilam, zêmar (kilamên şînê) û hwd. hene. Destan (bi zazakî destane), berhemên ku kirinên awarte yên lehengan bi coş, şêweyekî dêlindêz tîne zimên û bi piranî ji gelek beşan pêk tên û gelek caran helbestî ne. Wekî cureyekî herî kevin ê wêjeyî tê zanîn. Gelek caran mijarên xwe ji bûyerên rastî digirin û di nav sedsalan de di zimanê gel de wekî destan tê afirandin. Di destanên (beyt, serpêhatî) kurdî de gelek realîteyên jîyînê hene. Çend mînak ji destanên kurdî ev in: Memê Alan, Derwêşê Evdî , Siyabendê û Xecê, Cembeliyê kurê Mîrê Hekariyan û hwd. Ev destanên kurdî, îroj li gellek deveran û bi gellek varyantan ve tên gotin û hin ji wan hatine çapkirin. Ehmedê Xanî berhema xwe ya bi navê Mem û Zîn ji destana Memê Alan adebte kiriye. Ji xeynî destanên resen ên kurdî, çend destanên erebî mîna Leyla û Mecnûn û Usiv Zelîxe û ji farisî jî Ristemê Zal a di Şahnameyê de ye ketine kurdî.Di wêjeya kurdî ya devkî de di beşa nezmê de cûreya ji hemîyan dewlementir stran (kilam) e (bi soranî goranî, bi zazakî lawike~deyire~kilame). Peyva “stran” ji gotina “stirîn”ê têt. Stirîn ji bo gotinên bi rîtm û selîqe têne gotin. Lawje, lawik, şeşbendî, narînk, serê zava, miqam, kilam, peste, heyranok, payîzok, berîte, dîlok, dûrik, zêmar, laylayê, serîlêk, delêl, medîhe, qewlêrk û hemû cureyên din têdikevin nav stranê. Di strana kurdî de kêş (wezn) û serwa (qafiye) heye. Kêş, sîstema birîtimkirin û hemahengkirina rêz û malikan e. Heta niha strana Kurdî bi awayekî rêkûpêk nehatîye vekolîn. Ji karên sibê heta êvarê, ji biharê heta zivistanê, jîyana gundan ya rojane, çûn û hatina zozanan, çûna karwanan û têkilîyên bazirganî, xwendin û medrese, mîratî û rêveberî, şer û lêkdanên di jîyana kurdawerî ya klasîk hemî cihê xwe di stranê de girtîne. Zûgotinok (çîvanok), ji deng û gotinên şaşker ên biserwa pêk tên û ji aliyê ahenga hundirîn ve helbest, ji aliyê teşeya derveyî ve jî di dîmena pêxşanê de ye. Zûgotinok, ji aliyê naverokê ve bi gelemperî ji ramanên hevnegirtî pêk tê û her wiha bêhtir weke cureyeke edebiyata zarokan jî tê pejirandin. Di bîngeha zûgotinan da carinan meselokên biwate carinan jî ên bêwatê têne vegotin. Hinek kin hinek dirêj in. Dengbêjî Dengbêj (bi zazakî lawikvajîye~dengbêjîye), gundiyekî hosta ye ku xwediyê dengekî pir xweş e û carinan hostayê lêdana amûrekê ye. Dengbêjên kurdan, li ser hemû bûyerên takekesî, civakî û siyasî kilam û destan afirandine. Ji ber vê yekê, dengbêj arşîva devkî ya kurdan in. Bi alîkariya kilaman haya kurdên ji herêmên cihê, ji hev çêbûye. Ji vî aliyî ve kilama kurdî, peywira medyayê jî bi cih aniye. Di rewşeke weha de bi giştî folklora kurdî û çanda devkî, bi taybetî jî muzîka kurdî, di sazkirina nasnameya çanda kurdî de xwediyê roleke sereke ye. Destpêka vê hunerê gelekî kevin e. Çanda dengbêjiyê; ji bo dîrokê, wêjeyê, erdnîgariyê, civaknasiyê, kevneşopiyê, derûnnasiyê û mûzîkê xîmeke pirqewi ye. Bi saya dengbêjan, çanda kurdan gihiştiye hetenê nifşên îro. Yekem dengbêj Evdalê Zeynikê ye. Evdalê Zeynikê, hunermendê bi nav û deng ê wêjeya devkî yê kurd û Kurdistanê û dengbêjê dîwana Surmelî Mehmet Paşa bû. Kilamên li ser Filîtê Quto, Lawikê Metînî, Memê Alan, Evdalê Zeynikê, Derwêşê Evdî, Bavê Feqrîyo, Bavê Bexçet, Xalê Cemîl, Geliyê Zîlan, Şerê Ûriz, Xezalê, Têlî nav kurdan gelek bi nav û deng in. Wêjeya kurdî a nivîskî Çanda nivîskî ya kurdan, li gor çandên cîranan, ji ber ku jiyana nivîskî dereng ketiye nava rojeva kurdan, bandora xwe zêde li ser çanda devkî ya kurdan nekiriye. Berhemên kurdî yên bi çar zaravayan hatine nivîsandin piştî îslamiyetê hatine berhemandin. Herçiqas xanedanên kurd ên mîna Rewadî (845 - 1222), Hesnewî (942 – 1015), Şeddadî (952 – 1072), Merwanî (983 – 1085), Fedlewî (1156 – 1424) û Eyyûbî (1172 – 1287) hatibe avakirin û di dîroka îslamê de navdar bûne jî berhemên kurdî ji serdemên wan nemaye yan jî hîç nebûyeHevpeyivîna Mem Wêranî bi Necat Zivingî, rudaw.net: Fakat Baba Tahir'den 16’ncı Yüzyıl’a kadar Kürtçe eser bilinmiyor. Her ne kadar Kürt devletleri olarak Rewadî (845 - 1222), Hesnewî (942 – 1015), Şeddadî (952 – 1072), Merwanî (983 – 1085), Fedlewî (1156 – 1424) ve Eyyûbî (1172 – 1287) olmuşsa da, Kürtçe, yazı ve edebiyat dili olamamıştır. Kürt yazar ve bilginler Arapça ile yazmıştır.http://www.rudaw.net/turkish/interview/02072016. Melayê Cizîrî (1567/68-1640), yekem helbestvanê kurd e ku bi terzê wêjeya klasîk a rojhilatî, dîwaneke bi kurdî aniye holê. Destpêka wêjeya modern a kurdî bi Hecî Qadirê Koyî (1815 – 1897) dest pê dikê. Lê ji ber ku zimanên wan ne yek ji zaravayên kurdî ne, berhemên wan ji wêjeya kurdî nayê hesibandin. Her wiha ji ber ku berhemên wêjeyî ya Elî Teremaxî an jî Mele Yûnisê Erqetînî negihiştiye îro nabin mijarê vê gotarê. Di heman demê de nivîsên yekem ên kurmanciyê ya ji diayeke kin a xiristiyaniyê pêk tê, ne mijarê vê gotarê ye. Wêjeya hewramî Tekstên wêjeyi yên herî kevn ku gehiştiye îro bi zaravayê hewramî hatine nivîsîn. Bi gelemperî pehlewanî û bi taybetî jî hewramî di demekê da xwediyê statuyek gelek bilind û gewre bûn. Di eslê xwe da goranî û zaravayê wê hewramî heta demên modern jî zimanê wêjeyi û civaka bilind bû. Xanedaniya kurd a Erdalan (1168-1867) heta ku hatiye rûxandin jî bi zaravayê hewramî diaxiviya. Ji ber wê hindê tekstên herî kevn ên gihiştiye îro bi zaravayê pehlewanî hatine nivîsîn. Kevntirîn afirandina bi hewramî “Perîşan-name” (ji aliyê Mela Perîşanê Dînewerî ve, m. 1421) ji nîveka duyem ya sedsala XIV tê û bergirtina wê jî ji sala 1313h./1846ê ye . Kilamên yarsanî Yarsan piranî zaravayê hewramî (hewramî), farisî û lurî bi kar tînin û xwedî wêjeyeke dînî ne. Bingeha vê wêjeyê ji gotinên pîroz ên Xwedê, ferîşte û pîran pêk tê û ev gotin wekî kelam têne binavkirin. Kelamên yarsanan, bi awayekî melodîk hatine gotin û car caran kelam bi tenbûrê re jî hatine gotin.. Helbesta dînê Yarsanê wekî hemî wêjeyên dînî di nav zeman de dirust bûye û piştre hatine berhevkirin, gelek car xwedîyê van helbestan nayên nasîn. Kitêba Serencamê yek ji pirtûkên giring ên dînê Yarsanê ye, Mînorskî di sala 1902an de destnivîsa rast a vê pirtûkê peyda kiriye, ev destnivîs di sala 1259k/1843an de hatîye nivîsandin. Ev pirtûk ji dîroka dînê Yarsanê pêk hatîye. Li gor kevneşopa yarsanan, kelamên pîroz bi Behlûl (ss. 8emîn) dest pê kiriye, bi Baba Serheng (ss. IXemîn?), Şah Xoşîn (ss. XIemîn?) û Baba Nawis (ss. XIemîn?) dewam kiriye û di serdema Siltan Sehak de bi emrê Siltan ev kelam ji aliyê Pîr Mûsî ve hatine tomarkirin. Pîr Mûsî, wekî katibê Siltan tê nasîn û kelamên wê serdemê û serdemên berê xwe, hemû ji aliyê wî ve hatine qeydkirin ango tomarkirin. Li gorî Mohammad Mokri, sedema qeydnekirina van kelaman ew e ku pîroziya xwe winda nekin. Beşa klasîk Bingehên wêjeya klasîk a rojhilatê li erdnîgariya Hîcazê bi zimanê erebî hatiye avêtin, lêbelê pêşketin û tekamula wê li welatê Îranê bi zimanê farisî rû daye. Wêjeya farisî bi awayekî siruştî bandor li miletên cîranê xwe kiriye û wejeyên van miletan di bin serdestiya edebiyata farisî de derketine meydanê. Di vê çarçoveyê de mîna zimanên din, kurdî jî dest bi nivîsandina berhemên bi şêweya farisî kiriye û helbestvan û nivîskarên xwe mezin kiriye û berhemên xwe geh wek yên farisî geh resen nivîsandine. Yekem helbestvanê xwediyê dîwan a kurdiya goranî/hewramî Mela Perîşanê Dînewerî tê hesibandin û pirtûka wî bi navê Dîwana Mela Perîşanê Kurdî di sala 1916ê de li Kirmanşanê hatiye çapkirin. Helbestvan Serheng Elmas Xan (1706-1777) di sedsala 18emîn de piraniya helbestên devkî yên berhev kir ku hinek cudahî di navbera wê û ya farisî de hene. Destnivîsara Kitāb-i Gurba [wa] Mūsh jî li heman nivîskarê tê barkirin. Mestûre Erdelanî (1805-1848), him dîroknasekê bû û him jî xwediyê dîwan bû helbestên xwe him bi kurdî û him jî bi farisî nivîsandiye. Piştî rûxandina mîrektiya Erdelanê berhemandina wêjeya hewramî bi paş de ket. Yek ji sebebê wê ev e ku di mîrektiya cîran de, di Baban de soranî ji bo wêjeyê hat bi kar anîn û ev jî li dijî hewramî bû. Her wiha li ser sekinîna wê bandora qedexekirina zimanê kurdî ya li Îranê jî heye. Wêjeya kurmancî Li gorî gelek lêkolînerên kurd û biyanî Elî Herîrî yekem wêjevanê kurmancî ye, heta niha berhemên Elî Herîrî negihîştibû dema me lê îro çend helbest û menzûmeya bi navê Borê Qer tê zanîn û her wiha ew bi helbestê xwe ya “Têt”, di nav gel de navdar e û Ehmedê Xanî di Mem û Zîn a xwe de wî wekî şaîrekî kurd nîşan kiriye. Lê tarîxa ku ew jiyaye ji aliyê gelek vekolîner ve hatiye gotûbêjkirin; di demên dawî de tê qebulkirin ku ew di sedsala 16emîn de jiyaye. Di de ku di sala 1514an de di navbera tirk û îraniyan de pêk hat, kurd, di Kurdistana navendî de hemû bûn yek û di nav çarçeva Dewleta Osmanî de texlîtek ji mafê netewî wergirtin. Eva han jî tesîr kir li ser hin zana û alimên kurdan ên wek Elî Herîrî, Melaye Cizîrî, Feqiyê Teyran û heta gihîşte Ehmede Xanî û Bateyî, ku heta bi kurmancî helbest û çîrok binivîsin. Beşa Klasîk Di dema mîrektiyan de Melayê Cizîrî û Feqiyê Teyran di sedsala 17an de jiyane û gelek hellbesta wan a bi navê Feqê û Mela heye ku pevre di 1621ê de gotine. Melayê Cizîrî herçend yekem helbestvanê edebiyata kurdî nebe jî damezirînerê edebiyata klasîk a kurdî ya bi zaravayê kurmancî ye. Lewra Melayê Cizîrî yekem helbestvanê kurd e ku kêşa erûzê û yekîtiya qafiyeya helbesta klasîk a erebî aniye nava wêjeya kurdî û kêşên mîna remel, hezec, recez, besît, serî’, muzarî’ û xefîf bi kar aniye. Feqiyê Teyran di warê şîretên ayînî (dînî), pesnê pexêmber, evîn û xezel de, di ware axaftin (munacat) li gel av û aş de, li ser tabîet, biharê û ji bo hicwê jî helbest gotine. Gelek destanên wî navdar bûne mîna Şêx Sen'an. Li gorî Maruf Xeznedar di edebiyata kurdî de Zembîlfiroşa Feqiyê Teyran yekem berhema edebî ya bajarî ye. Kurmanciya mesnewiya Usiv û Zelîxe ya di wêjeyên klasîk ên miletên misilmanan de navdar e yekem car ji aliyê Selîm Silêman ve hatiye nivîsandin. Mela Huseynê Bateyî, bi navê Mewlûda Kurmancî yekem car mewlûdnameyek menzûm nivîsandiye û kevneşopîyekî ava kiriye û îro jî di nav xelkê de gelek belav e. Her wiha destana navdar Zembîlfiroş ji aliyê wî ve wekî çîroka menzûm hatiye nivîsandin. Xelwetî (Şêx Şemseddînê Qutbê Exlatî yê Birîfkanî), mutesewifekî bû û bi gelemperî di helbestên xwe de li ser mijarên dînê bû. Di dora sedsala 16-17an de gelek helbestvanên kurmancî derketiye wekî mînak Mele Mensûr Girgaşî, Mîna, Sadiq, Macin, Bekir Begê Erzî û hwd. Lê ji van helbestvanan tenê yek du helbestên dirêj gihiştiye îro. Lê helbestvanê vê sedsalê û li wêjeya kurdî ya klasîk yê herî nav û deng bêguman Ehmedê Xanî (1651-1707) ye. Ehmedê Xanî ji destana Memê AIan îlhama xwe girtîye û bi wê îlhamê di 1692a de Mem û Zînê li gorî jiyana dema xwe honandiye . Ev mesnewiya yekem a kurdî ji 2256 beytan pêk hatiye, gelek caran hatiye istinsahkirin, her wiha gelek caran hatiye çapkirin jî. Wêjeya kurdî ya kurmancî ber bi sedsala 18emîn û 19emîn ve mezintirîn bûye û ne tenê li Kurdistanê di heman demê de li Xorasanê jî hatiye berhemandin. Xaris Bedlîsî di 1758-59ê de Leyla û Mecnûna kurmancî a yekem; Miradxanê Bazîdî jî di 1776an de wekî malikan destana Zembîlfiroşê nivîsandiye ku berî wî Feqiyê Teyran û Mela Bateyî jî vê destanê gotibû. Nehcu'l-enama Mele Xelîlê Sêrtî manzûmeyeke li ser aqaîdê bû. Dîwana Pertew Begê Hekarî di 1806~1808an de hatiye nivîsandin û hêla rêzgirtinê dişibe ya Melayê Cizîrî. Li Xorasanê gelek helbestvanên kurd derketine ku kurmancî nivîsîne, di nav wan de yê herî navdar Caferqûliyê Zengêlî ye ku xwediyê Dîwanekî ye. Piştî rûxandina mîrektiyan Rêvebirî û desthilata mîrektîyên kurdan li kêleka Dewleta Osmanî û Dewleta Îranê heta sedsala 19emîn dewam kir. Lê di nava vê sedsalê de ji bo hikûmeteke navendî ava bikin, hemû mîrektîyên Kurdan hêdî hêdî hatin rûxandin. Encamên van guhertinan heta serê sedsala 20emîn hat hîskirin û wêjeya kurdî a klasîk ji serayên mîran derket û hêdî hêdî ket li nav tekye û dergehên wekî neqşîbendî û xalidiyan. Malbata Şêx Hesenê Nûranî ku yek ji şêxên neqşîbendî bû, gelek navdar e: kurê wî Şêx Evdirehmanê Axtepî (1850-1910) li ser navê Rûhî Dîwana xwe nivîsandiye lê Rewdneîma wî ya li ser rîwayetên kevnare ye, navûdengtir e. Kurê din ê Şêx Hesenê Nûranî, Şêx Mihemed Can jî xwediyê medhiyeyekî 40 beytî ye. Kurê Evdirehmanê Axtepî, Şêx Mihemed Kerbela (1885-1939) xwediyê Dîwanekî (1914) û ferhengokekî kurdî - farisî a menzûm a bi navê Mirşâdü’l-etfâl (1912) e. Şêx Mihemed Eskerî (1898-1952), birayê Şêx Mihemed Kerbela ye, xwediyê Dîwanekî û berhemekî bi navê Iqdê Durfam e ku li vî kitêbê çîrokên kurdî wekî helbestî nivîsandiye. Mela Mihemedê Licêyî (1860-1912) Dîwana xwe bi navê Hadi nivisandiye; Di Dîwana Şêx Mihemed Hadîyê Qewmanî (1884-1956) de piranî qesîde hene; ji ber ku zimanê Dîwana Seyid Elîyê Findikî (1890-1967) sivik e, li nav xelkê belav bûye; Mela Nezîrê Bedewî (1933-1982) yek kurmancî yek erebî xwediyê du Dîwan in. Piştî qedexekirina bikaranîn û weşangeriya kurdî û girtina/qedexekirina tekye û dergehan li Tirkiyeyê wêjevanên kurdî dinivîsînin hunerên xwe bi veşartî berdewam kirin lê nêrîna giştî ev e ku ji ber polîtîkayên qedexekirin û asîmîlasyonkirina kurdan di nav sînorên Tirkiyeyê de berhemandina kurdî heta salên 1990an pir paş ve çûye. Wêjeya klasîk, îro jî li cem wêjeya nûjen piranî di tekye û medreseyên kurdan de berdewam e. Beşa Nûjen Derketina holê û avabûna wêjeya kurdî a nûjen bi çapemeniya kurdî re girêdayî ye. Ji ber ku kurdiyên çeşnên wêjeyî yên rojavayî yekem car bi riya rojname û kovaran belav bû. Her wiha di nav çapemenî û rêxistên kurdî de cih û bandorên malbata Bedirxaniyan gelek mezin e. Yekem rojnameya kurdî a bi navê Kurdistan li Qahîreyê di sala 1898an de ji aliyê Mîqdad Mîdhed Bedirxan ve hat weşandin. Lê geşbûna wêjeya kurdî piranî bi saya komeleyên polîtîk û rojname û kovarên wan bû ên ku piştî Meşrûtiyeta Duyem (1908) derbasî qonake nû bû, heta destpêka salên 1940î jî bandora xwe dewam kirin. Di van salan de Hawara Celadet Elî Bedirxan jî derket ku avakirin bikaranîna alfabeya kurdî a latînî navdar e, ekolekî ava kir. Aliyê din di Qefqasyayê de, li Sovyetistanê kurmancên êzîdî bi riyekî din ekolekî kurmancî anîn holê ku qasî xebatên wêjeyî, bi zanistî ve jî navdar in. Her wiha piştî qedexekirina kurdî ji aliyê dewletên li ser Kurdistanê wêjeyekî sirgûnê (xeribiyê) jî derket holê. Helbest Helbesta kurdî her çiqas naveroka xwe guherandibe û li ser neteweperestî, hestên sîyasî, zanistî, pêşveçûn û hwd. hatibe nivîsandin jî, guherîna dirûvên wê nebû rojeva wêjeyê sedsala 20emîn û veguherîna wê hêdî bû. Di vê serdemê de helbestên Ebdurehîm Rehmiyê Hekarî (1890-1958)ên ku hêmanên dînî-klasîk û neteweyiyê di nav xwe de dihewînin di vê çarçoveyê de mînaka herî mezin e. Piştî salên 1950-60î di helbestên Cegerxwîn (1903-1904) û Qedrîcan (1911-1972) de neteweperweriyeke marksîst derdikeve pêş. Her wiha piranîya helbestên Osman Sebrî (1905-1993) yên welatperwerîyê ne û yek ji nûnerê girîng a veqetîna ji helbesta klasîk e. Çîrok û Roman Yekem çîroka nûjen a kurdiya kurmancî Çîroka ("Şiş") Fûad Temo tê hesibandin ku di 1913an de di Rojî Kurd de hatiye weşandin. Piştî wê Celadet Alî Bedirxan di Hawarê (1932-1943) de Ber Tevna Mehfûrê xwe weşandibe jî di rastiyê de di sala 1927an de wê nivîsandiye û di çîroka xwe de trajediya gelê xwe sêwirandiye. Celadet Alî Bedirxan jî tê de qasî 70 çîrok û gelek helbestên Kamiran Elî Bedirxan, Osman Sebrî, Qedrîcan, Nûredîn Zaza, Mistefa Ehmed û hwd hatine weşandin. Di van çîrokan de bûyerên nû qewimîne (Serhildana Şêx Seîd, Serhildan Agirî û hwd.) û encamên wan jî di çîrokan de gelek hatine şixulandin ku ev bandora realîzmê ye. Piştî Hawarê di kovarên Ronahî (1942-1944) û Roja Nû (1943-1946) de bingeha kevneşopîyeke hat avakirin. Celadet Alî Bedirxan ji bo Nûredîn Zaza gotiye "Çexovê kurdan". Destpêkirina romana kurdî ji hêla kurdên Qefqasyayê ve bûye. Yekem romana kurmancî (di heman demê de ya kurdî) a ku hatiye çapkirin di sala 1931an de, ji aliyê Erebê Şemo ve bi navê Şivanê Kurmanca hatiye nivîsandin. Erebê Şemo ev romana xwe piştî sererastkirinê bi navê Berbang di 1959an de carekî din weşandiye. Roman, weke otobiyografiyekê hatiye nivîsandin. Ya duyem Xatê Xanima (1958) n e. Her wiha Mîroyê Esed, Seîdê Îbo û Heciyê Cindî jî di Sovyetê de romanên xwe weşandine. Lehengên romanên kurdên wir kesên îdeal bûn û başî û nebaşî li gora pîvanên bîr û baweriyên nivîskêr dihatin diyarkirin. Herçiqas di navbera salên 1940 û 1970an de romanên kurmancî nehatibe nivîsandin jî romana kurdî him ji ber rakirina qedexeyê ya li ser kurdî li Tirkiyê him jî li Ewropayê di navbera salên 1990 û 2010an de him ji aliyê naverokî ve û him jî ji aliyê hejmar ve bûye qadekî berhemdar û mezin. Di nav nivîskarên kurd de, yê ku herî pir romanên kurdî nivîsî û weşand Mehmed Uzun e. Di gel wî, nivîskar Medenî Ferho, Helîm Yusiv, Hesenê Metê, Firat Cewerî, Lokman Polat, Mihemed Dehsiwar, Dewran Evdirehîm ], Suleyman Demir, Mezher Bozan, Xurşîd Mîrzengî, Zeynelabîdîn Zinar, Eyub Mîlan, Aram Gernas, Mustafa Aydogan, Îbrahîm Seydo Aydogan, Abdusamet Yigit, Bubê Eser, Laleş Qaso, Mîr Qasimlo, L. Ayebe, Remezan Alan, Adîl Zozanî, Omer Dilsoz, Serkan Birûsk, Torî û hwd. jî romanên kurdî nivîsîn û weşandin. Şano Yekemîn şanoya nûjen a kurmancî di salê 1919an de ji aliyê Ebdurehîm Rehmiyê Hekarî ve bi navê Memê Alan di 15emîn û 16emîn hejmarên Jînê de hatiye weşandin. Lê şanoya kurdî li Sowyetistanê bi awayekî giştî bingeha xwe xurt kir. Di sala 1928an de li Tiblîsê şanoya Hakob Xazaryan a bi navê Qelen hat lîstin. Di navbera 1934-1935an de Heciyê Cindî Qutiya Dû-Dermana; Ehmedê Mirazî Zimanê Çîya; Wezîrê Nadirî Reva Jinê çap kirin. Li bin desthilatdariya Stalin gelek rewşenbîrên kurd hat girtin û sirgûnkirin lê “Tiyatroya Kurdî ya Elegezê” karên xwe berdewam kir. Di vê tiyatroyê de piyesa berpirsiyarê tiyatroyê Celatê Koto ya bi navê Lûr de Lûr, ya Heciyê Cindî ya bi navê “Miraz” û ya Cerdoyê Genco ya bi navê Xûşka Doxtirîyê û Bira hatin lîstîn. Piştî girtina vê tiyatroyê, cihê şanoyan Radyoya Êrîvanê bû. Ji ber qedexebûna kurdî li Tirkiyê xebatên lîstînê heta 1991ê tune ye. Lê wekî îstîsna, Birîna Reş (1965) a Musa Anter û Dawiya Dehaq (1978) a Kemal Burkay bi wergerên tirkî re hatin weşandin. Bi avabûna Navenda Çanda Mezopotamyayê ya navenda wê Stembol e, lîstina şanoyan jî dest pê kir û her wiha gelek komên şanoyê jî ava bûn. Çeşnên din ên wêjeyî Çeşnên wêjeyî yên mîna ceriban, rexne, bîranîn û hwd. di gelek kovarên wêjeyî de mîna Hawar, Ronahî, Roja Nû û Riya Teze hatin weşandin û nemaze bîranîn û ceribanên nivîskaran dawiyê wek, pirtûk hatin berhevkirin. Kurdolog Thomas Bois di pirtûka xweye The Kurds de, ku di sala 1966an Libnanê de bi zimanê îngilîzî çap bûye, dibêje ku, li Sovyetê Emerîkê Serdar û Ordîxanê Celîl nivîskarên ewil in, ku dest bi rexnekirina wêjeya kurdî kirine. Di bîst salên dawî de di qada ceribanê de gelek berhem hat dayîn: Kulîlkên Hinaran a Mehmed Uzun, ´´Şahmaran´´ a Abdusamet Yigit, Kultur, Huner û Edebiyat a Firat Cewerî, Rewşa Romana Kurdî ya Medenî Ferho yek ji wan in. Her wiha gelek bîranînên nivîskar û helbestvanan jî hatin weşandin wekî mînak Bîranînên Min a Osman Sebrî û Mikurî ya Emerîkê Serdarî. Wêjeya soranî Beşa Klasîk Dema di nîveka sedsala 19an de di serdema mîrektiya Baban de wêjeya soranî derket holê (dîsa li Kurdistana sahaya Osmaniyan). Di vê demê de helbestvanên herî navdar ev in: Mehwî Neqşebendî (1830-1904), Mele Herîq (1851-1907), Wefayî (1838-192) û Nalî (Mela Xidrî Ehmedî Şawêysî Mixayilî, 1797-1856). Nalî yekemîn hozanê soran e ku qesîde û xezelên xwe bi kurdî nivîsiye û hîmdarê ekola helbestî ya soranî ye. Hin ji misreyên wî êdî bûne methelok, ketine ser zimanê xelkê. Şêx Riza Telebanî (1832-1909) di qada helbestên hicwî de nav û deng e. Ebdulla Misbah Beg (1862-1917), ku bêtir bi navê Edeb Misbeh el-Diwan tê nasîn. Helbestên wî ji alî bedewî û estetîkê ve pirr dewlemend in û wan ji bo evîna jina xwe nivîsiye. Kurdî (1809-1849) di helbestên xwe de piranî derheqa dildarîyê nivîsandiye. Bêhûd (1878-1955) û Ziver (1875-1948) welatperwerîya xwe di helbestên xwe de dîyar kirine. Sebrî (1881-1944) derheqa ayîn û dînê misilmanîyê û her wiha evînê helbestan nivîsandiye. Beşa Nûjen Helbest Hecî Qadir Koyî (1816-1894) ye ku xasîtiya afirandinên wî hakimiyeteke mezin a teknîkên helbestî, naverokeke civakî û bikaranîna zimanekî sade ye û ew wekî damêzrênera wêjeya/helbesta nûjen a hemû zaravayên kurdî tê naskirin. Helbestên Hecî Qadir Koyî cara yekem gelê kurd romantîze kiriye û wateyên "weten, milet, dewlet" guherandiye. Pîremêrd (1867-1950), yek ji pêşengên helbesta modern e û helbestên klasîk ji rastiyê dûr dîtiye û rexne kiriye. Çîrok û Roman Çîroka yekem a soranî di sala 1920an de bi saya pêşbirkekî rojnameya Pêşkewtin (1920-1922) hatiye weşandin a ku di vê pêşbirkê de xelata çîroka yekemîn girt Cûr û Ga Şitêkî Çak e ya Şêx Nûrî Şêx Salih e. Lê kesên ku Le Xewma ya Cemîl Saîb wekî çîroka yekem dibînin jî hene ku ev çîrok di sala 1925 û 1926an de di rojnameyên Jiyanewe û Jiyanê de wek 23 beş hatiye weşandin. Saîb bi realîzma rexnegir kelepûra dîrokê wergirtiye. Yekem romana soranî, Meseley Wîjdan, ji aliyê Ehmed Muxtar Caf ve di salên 1927-28an de hayiye nivîsandin û di 1970ê de ji aliyê Îhsan Fuad ve li Bexdayê tê çapkirin. Ev berhem, dikare weke çîrokeke dirêj bê hesibandin. Çîrok û destanên kurdî ên weke Şahmaran, çîrokên keçekelok û hwd wê çîrokna civakî ên kurdistanî ên gelirî û pirr kevn bin. Şano Komeley Zanistî Kurdan a ku di 1926an de li Silêmanî hat avakirin, ji bo avakirin û pêşketina şanoya kurdiya soranî roleke girîng lîst. Yekem lîstika soranî a bi navê Îlm û Cehlê di 1920an de ji aliyê Fuad Reşîd Bekir ve hat nivîsandin û ew bi xwe derxist li ser dîkê. Lîstik li ser du birayan e ku yekî jîr û ê din tiral e. Zulmî Qeyser Nêron lîstikekî din a Bekir e ku adebte kiriye. Lîstika yekem a çapkirî Mem û Zîn a Pîremêrd e û di 1934an de hatiye weşandin û di eyda Remezanê de çar rojan li ser dîkê maye. Di 1957an de bi pêşengiya Nermîn Nakam, jin weke lîstikvan di şanogeriya kurdî de cih girtibû. Koma yekem a fermî a şanoya kurdî bi navê Tîpî Nwandin û Mosîqay Silêmanî di sala 1969an de dest bi xebatê kiriye. Di 1985an de cara ewil şanonameyên nîvîskareke jin Leylan Şefîqe Elî Hiseyn bi navên Şaciwanî Derbend Feqerew û Keyxan du şanoname li Silêmanî tê çapkirin. Li gorî berhema Yasîn Qadir Berzincî a bi navê Şanoy Kurdî (2007) hin ji şanonamenûsên herî berhemdar ev in: Heme Kerîm Remezan Hewramî, Emînê Mîrza Kerîm, Pîremêrd, E. B. Hewrî, Fetah Kerîm Kawe, Mistefa Nerîman, Zekî Ehmed Henarî, Ebdulrezaq Bîmar, Şêrko Bêkes, Mehdî Omêd, Ehmed Salar, Mihemed Ebdulrehman Zengine… Wêjeya zazakî Zimanê zazakî, ji zaravayên kurdî yên din pirtir nêzî hewramî be jî destpêk û geşedana wêjeyên wan ji hev cuda ne û di nav kurdî de wêjeya herî dawî dest pê kiriye ya zazakî ye. Mewlida Nebî ya Ehmedê Xasî (1867-1951) destpêka edebîyata nivîskî ya kirdkî (zazakî) ye. Di 25 adarê 1899 de li Dîyarbekirê di Çapxaneyê Lîtografya de bi 400 nusxeyan hatiye çapkirin. Berhema din jî Bîyîşê Pêxamberî ya Usman Efendîyê Babij (1852-1929) e ku Celadet Alî Bedirxan wê di 1933an de li Şamê çap kiriye. Piştî li Tirkiyeyê qedexekirina zimanên ji bilî tirkî, demeke dirêj bi zimanê zazakî berhem nehatin nivîsandin. Avakirin Berhemên nûjen ên zazakî piştî salên 1970ê ji aliyê Malmîsanij ve hatin nivîsandin û di kovara Tîrêj de hatin weşandin. Ev kovar, di heman demê de yekem kovar e ku di nav sînorên Tirkiyeyê de xwerû bi zimanê kurdî (kurmancî û kirmancî) dest bi weşanê kiriye û ji bo avakirina wêjeya zazakî peywirekî girîng hilgirtiye . Wekî mînak helbestên nûjen a yekemîn Etnik û Kıtabê Ramıtey û çîroka nûjen a yekemîn Engıştê Kejê (bi navlêka M. Birîndarî) di vê kovarê de hatine weşandin. Di heman demê de Malmîsanij wekî damêzrenerê wêjeya nûjen a zazakî tê qebilandin, ji ber ku yekemîn pirtûka helbestan a nûjen Herakleîtos (1988) û yekemîn ferhenga Zazakî - Tirkî (1987) ên wî ne û xebatên xwe yên folklorî jî di Folklorê Ma ra Çend Numûney (1991) de hev daye. Geşedan Îro di wêjeya zazakî de gelek nivîskar û helbestvanên serkeftî hene. Hunermendên zazakî-nivîs di gelek şaxên wêjeyê de berhaman didin. Di warê çîrokê de Roşan Lezgîn, J. Îhsan Espar, Murad Canşad, Hüseyin Karakaş, Ömer Faruk Ersöz navûdeng in. Her wiha Deniz Gunduz, Munzur Çem û Jêhatî Zengelan him di warê çîrokê de û him jî romanê de xwediyê berheman in. Îlhamî Sertkaya jî romanan nivîsandiye. Di warê helbestê de ji bilî hunermendên hat rê dan, Çetîn Satıcı, W. K. Merdimîn, Zulkuf Kişanak, Newzat Valêrî û Fexrî Ergun berhemdar in. Weşanxaneyên kurdî Nûbihar (weşanxane) Binêre Lîsteya zanyarên kurd Lîsteya nivîskarên kurd Lîsteya pirtûkên der barê wêjeya kurdî Girêdanên derve Roşan Lezgîn, Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı. zazaki.net'' (9/05/2011) Çavkanî Wêje Zimanê kurdî

757

https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20muz%C3%AEkar%C3%AAn%20kurd

Lîsteya muzîkarên kurd

Binehêre ji: Dengbêj A Asker Demirbaş Ahmad Şamal Alî Baran Ali Serhat Baran Amir Xeyat Awaz Aziz Sarox Ahmed Xelil Ahmed Berzinjî Ahmet Kaya Ajwan Ali Ihsan Dogan Aliser Aras Resul Aram Dîkran(Tîgran) Aramo Armanc Aslîka Qadir Aydin Aynur Doğan Azad Ahmet Aslan Awdil Shakar B Bawer Can Beser Şahîn Beytocan Bangîn Bane Şîrwan Behcet Yehya Berfîna Besta Berwarî Bero Bass Beşîr Botanî Berhîm Șêxo Blind Ibrahim Borhan Mahammad Burhan Mêcîd Bedil Bekir Legzîn Bilind Brader Burhan Berken C Cefer Êlmcû Cahit Ece Cewadê Merwanî C.Tirej Cafer Mamlê Ceza Cejno Ciwan Haco Cudî Ceylan Ç Çopî D Daryûş sakan Delal Delîl Dîlanar Delîl Xidir Derwêş Serhedî Dijwar Dilêr Dilgeş Dilniya Qeredaxî Diyarê Kurd Dilşad Nêrweyî Dilşad Seîd Dilovan Dîno Diyana Wekîl Diyar Dîlana Rengin E Ehmedê Miftîzade Ebbas Ehmed Ebbas Kemandi Ebdilqadir Zaxoyî Ebdulla Zêrîn Ebdulqahar EbdulWahid Ednan Kerîm Ednan Seîd Elî Merdan Ehsan Hesen Ejder Emîn Erbanî Erdelan Erdewan Zaxoyî Eyaz Yosif Eyaz Zaxoyî Eylem Esker Demirbaş Eyub Elî Eyşe Şan Ezedine Hese F Faris Bavê Firas Farqîn Fatê Ferhat Kanat Ferhat Tunç Ferîba Fevzi Kilic Firat Başkale Fûad Ehmed G Genco Ghader Elyasi Govend Gulanî Ganî Mîrzo Ganî Nar Guldesteyek Gulên Mezra Botan Gulistan Perwer Gulê H Hisên Mîlan Hemê Hacî Hozan Aydin Hozan Canê Haftbefehl Hozan Diyar Hozan Serhat Hozan Xemdar Hekim Sefkan Hozan Serdar Hozan Mistefa Hasan Garmyani Hama Jaza Hawta ASSAD Heval Kemal Homar Dizeyee Huseynê Farê Haydar Selçuk Hakan Can Hama jaza Hekim Sefkan Hekimo Hesen Lor Hesen Şerîf Hesen Zîrek Hesen Cizrewî Hozan Hogir Hozan Aydin Hozan Maruf Hozan Cane Hozan Sahin Hozan Kawa Hozane Serbiduman Howta heval ibrahim I Îbrahîm Nûhat Îbrahim Rojhilat Îbrahim Tatlises Îbrahim Qaderî Îsa Berwarî Îsmail Cuma Îsmail Mamlê Îsmet Dax J Jale Jan Arslan Jan Axin Jiyan Dilber K Kawa Urmiye kamran herkî kurmanc bakûrî Kamgeran (Kamkaran) Kerem Gerdenzerî Qadir Esed Qahir Zaxoyî Kemal Mihemmed Kerim Kaban Karwan Karwan Kamî Kejyan Îbrahim Kerîm Gûlanî Koruş Laweyi Qadir Dîlan Kasir Essad Kardeş Türküler Kawa Kawa Jajluyi kawîs mîlanî Kawîs Axa Kazo Kemale Amede Koçer Koma Agirî Koma Azadî Koma Agirê Jiyan Koma Amed Koma Asmîn Koma Avreş Koma Azad Koma Berfîna Besta Koma Botan Koma Çar Newa Koma Çiya Koma Dengê Azadi Koma Dengê Bırati Koma Dîlan Koma Gowenda Kurd Koma Gulên Xerzan Koma Hemdem Koma Mezra Botan Koma Mizgîn Koma Rewşen Koma Rojhilat Koma Serhildan Koma Vengê Sodıri Koma Wetan Koma Mizgîna Sor Koma Xelikan Koma Zele Mele Koma Zerdeşt Koma Şirvan Koma Zelal Koma Medya Koma Dilan L Leyla Ferîqî Lezgîn Lorîn Leyla Îşxan M mem ararat Mahmut Baran Meryem Xan Mezher Xaliqî M.Arif'e Cizrwi Mihemmed Sefayi Mihemmed Emîn Cemîl Mazhar Xaliqi Mahmud Kizil Maruf Merdan Mehemmedî Mamelê Merzîye Rezazî Mihabad Mikael Miradê Kinê Mizgîn Tahir Museyib Gulşenzade Mohammed Mamle Muhemmad Taha Muhemmed Taha Akreyî Mersen Şoresgerî Memo Metin&Kemal Kahraman Mehmet Atli Mehdî Sazvan Mihemed Şêxo Mistefa Dadar Mikail Aslan Mikail Mirado Mizgîn Mizgina Sor Mahsun Kırmızıgül Murat Kuçukavci N Narîn Feqe Nataliya Nazê Nevzat Alter Necmeddîn Xulamî Nîlufer Akbal Nîzamettîn Arîç Nizar Yosif Nizar Shali Nûbȗn Nûhat Diyab Nûrî Germiyani Nihat Dogan O Omer Gundî Ozan Eli Xidir P Peşêw Peywan Arjîn Q Qadir Esed Qadir Elyasî Qerebetê Xaco Qehar Qehar Zaxolî R Riza Yûsifiyan Rasol Naderi Rençber Azîz Reşîd Feyzînejad Rezazî Rewan Reşo Rêzan Ardil Rohat Dîmen Rojar Wenda Ronak Roj Kerîm Rojan Beken Rojda Rojîn Ronî Rotînda Rozerîn Rodî Romî Herkî S Seyîdxanê Boyaxçî Sadiq Salih Sabir Kurdistanî Sahabî Samal Saib Said Gabarî Sebaheddîn Xoce Serhado Seyîdxan Selheddin Sîyabend Sîmon Sosin Sozdar Suzanna Bemarnî Semir sedêq Ş Şahê Bedo Şehit Sefkan Şehrîbana Kurdî Şefik Yaktin(Argeş Norşinî) Şehram Nazirî Semal Sayib Semal Muhemed Tewfiq Şemdîn Şêxo Şiyar Munzur Şivan Perwer Şîlan Şivan Germavî Şoreş Şeyda Şîlan Aliş T Tahsîn Taha Tara Caf Tenya Teha Akreyî Tahîr Tewfîq Tara Resûl Temo Teyar Tirej Urmiye X Xalid Raşid Xalo Xanemîr Xalef Xelîl Xemgîn Xemgîn Bîrhat Xêro Abbas Xelil Mewla Xelile urfaye Xoşnav Xosrew Mamlê Xeyredin ekrem Xecê Herdem Y Yasîn Namiq Yekbûn Yusuf Roman Yosukê Yamaşta Yilmaz Çelîk Xalo Z Zarîfe Zarife Zêrîn Zahid Brifkani Zazvaj Zakaria Zidana Sakir Zinar Sozdar Zîlan Ziyad Esed A. Zirin Zozan Kurd Lîste Muzîka kurdî

762

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mehmed%20Uzun

Mehmed Uzun

Mehmed Uzun (jdb. 1ê kanûna paşîn a 1953 li Sêwreg (Riha) – m. 11ê çiriya pêşîn a 2007 li Amed, Bakurê Kurdistanê), nivîskarekî kurd bû. Heft roman û gelek ceribandin, lêkolîn û helbest nivîsîne û weşandine. Helbesteka wî ya dirêj bi navê Destana Egîdekî ji layê hunermend Ciwan Hacoyî ve hatiye strandin. Mehmet Uzun tenê bi kurdî nanivîse, gelek berhemên bi zimanên tirkî û swêdî jî nivîsîne. Îro hinek kes wî wekî serkêşê romana kurdî ya modern dipejirînin, her çiqas ev cihê nîqaşê be jî, lê rastî ew e ku ew ji wan kesan e ku berhemên wî herî zêde tên xwendin û hezkirin. Bi taybetî hêjayiya romana Siya evînê û Ronî mîna evînê tarî mîna mirinê gelek berçavtir e. Ji xwe ev herdû berhem bo zimanên biyanî jî hatine wergerandin. Jînenîgarî Mehmed Uzun li sala 1953ê li gundê Siwêreka ser bi Rihayê (Urfayê) hat dinyayê. Ji ber xebata wî ya nivîsîna bi zimanê dayikê çend caran ji aliyê desthelata tirkan ve hat zîndankirin. Her ji ber wan gefên li ser jiyana xwe, li havîna sala 1977ê ji Tirkiyê derket û heyameke dirêj li Swêdê ma. Ew endamekî çeleng ê PENê û Yekîtiya Nivîskarên Swêdê ye. Wî li sala 2001ê xelata Torgny Segerstedt wergirt. Ew li sala 2005ê vegeriya Tirkiyê û li Stembolê ma. Li dawiya wê salê (2005ê) ji aliyê wezareta rewşenbîriyê a hukmeta Herêma Kurdistanê ve li Hewlêra paytext hat xelatkirin. Lê mixabin ko li 29ê meha gulana 2006ê hat zanîn ko tûşî nexweşiya giran a şêrpenceyê bûye. Li destpêkê, ew li nexweşxaneya zanîngeha Karolînskayê li Stokholma Swêdê hat nivandin. Ew ji bo çareserê ber bi Amerîkayê jî hat şandin. Berî nexweşkevtinê, Mehmed Uzun mijûlî nivîsîna romaneke nû bi navê "Hêviya Auerbauch"î bû. Mehmed Uzun di 11ê çiriya pêşîn a sala 2007an di saet dora 11.00an li Amedê ji ber nexweşiya xwe çû ser dilovaniya xwe. Berhem Tu, Dengê Komal (roman, 1984) Mirina kalekî rind, Orfeus (roman, 1987) Siya evînê, Orfeus, (roman, 1989) Rojek ji rojên Evdalê Zeynikê, Orfeus (roman, 1991) Destpêka edebiyata kurdî (pirtûk), Beybûne, Ankara (lêkolîn, 1992) Hêz û bedewiya pênûsê, Weşanên Nûdem, (pexşan, 1993) Antolojiya edebiyata kurdî, 2 cild, Tüm zamanlar yayıncılık, Istanbul (antolojî, 1995) Bîra qederê, Sara, Stockholm / Avesta, Istanbul (roman, 1995) [ISBN 975-7112-67-4] Världen i Sverige (tevî Madeleine Grive), En bok för alla, Stockholm (antolojiya helbestan, 1995) [ISBN 91-7448-830-9] Nar çiçekleri (Kulîlkên Hinarê), (pexşan, bi tirkî, 1996) Ziman û roman, Weşanên Nûjen (hevpeyvîn, 1996) Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê, Weşanên Avesta (roman, 1998) [ISBN 975-7112-38-0] Dengbêjlerim (Dengbêjên Mi), Pexşan, Tirkî, 1998 Hawara Dîcleyê 1, Avesta, Istanbul (roman, 2001) I skuggan av en förlorad kärlek (werg. Ingmar Björkstén), Ordfront förlag, Stokholm (antolojî, 2001) [ISBN 91-7324-716-2] Zincirlenmiş zamanlar zincirlenmiş sözcükler (Demên zincirkirî peyvên zincirkirî), (pexşan, bi tirkî, 2002) Dengbêjlerim (Dengbêjên min), Pexşan, Tirkî, 1998 Hawara Dîcleyê 2, Avesta, Istanbul (roman, 2003) Ruhun gökkuşağı (qozaqara tînê) (bi tirkî) Bi inglîzî Mehmed Uzun, "Words Washed by the Waters of the Euphrates", International Journal of Kurdish Studies, Vol.14, No. 1&2,pp. 36–40, 2000. Mehmed Uzun, The Kurdish Renaissance in Exile, The Journal of the International Parliament of Writers, Vol. 1, Jan. 2001, pp. 67–78. Mehmed Uzun, The Nature of Fiction, Index on Censorship Journal , vol.4, 2001. Mehmed Uzun, Diyarbakir: the slap in the face, International Journal of Kurdish Studies, Jan. 2003. Bi almanî Im Schatten der verlorenen Liebe, Roman Einführung in die kurdische Literatur, St. Gallen 1994 Çavkanî Girêdanên derve MehmedUzun.com Deftera sersaxiyê ya Mehmed Uzun Jiyaneke fedayî wêje û zimanê kurdî: Mehmet Uzun, Azadiya Welat, Sal:2 Hejmar:395 Rûpel:7, 12 Kewçêr 2007, Amed Destana Egîdekî Kitêbên Mehmed Uzun li Amazon.comê Axaftina Mehmed Uzun ya li konferansa -Tirkiye li Aştiya Xwe Digere- Bi Mehmed Uzun re li welatê wî Diyarbekir- Gotara Oral Çalışlar- Mêr Jidayikbûn 1953 Mirin 2007 Nivîskarên kurd Wêjevanên kurd Nivîskarên zimanê kurdî Kesên ji Sêwregê Kurdên Swêdê

763

https://ku.wikipedia.org/wiki/J%C3%AEr%20Dilovan

Jîr Dilovan

Jîr Dilovan nivîskar û wergêrekî kurd e. Sala 1956'an li gundê Hêştireka Midyadê hatiye cîhanê. Dibistana seretayî li gund, ya navîn li Midyadê û dibistana mamostetiyê jî li Kirşehir bajarê Tirkiyeyê, sala 1975an qedandiye. Dû re jî xwendina xwe ya bilind li Zanîngeha Anatolî ya Eskîşehirê kuta kiriye. Di gelek kovar û rojnameyan de nivîs û helbestên wî hatine weşandin. (Welat, Welatê me, Rewşen, Jiyana Rewşen, Nûdem, Huner, Amara, Kovara W) Di kovarên Huner û Amara de di desteya weşanê de cîh girtiye. Leyîstika wî ya bi navê Qolinc (15 beş) û gelek skeçên wî di Med Tv de hatine weşandin. Di Televizyona Mezopotamya de, di bernameya Rojbaş Kurdistan de, dersên zimanê Kurdî dane û demekê bernameya "Destpêka Rojê" amade û pêşkêş kiriye. Di Radyoya Dengê Mezopotamya de, sê bernameyên wêjeyî yên bi navê "Ji Kaniya Wêjeyê," "Şana Helbestê" û "Li Benda Rojê" amade û pêşkêş dike. Niha li Almanya dijî. Berhem Zenga Zêrîn – roman , weşanên Mezopotamya 2003 Ji Biçûkan re Çîrok Ji Mezinan re Dîrok – Helbestên Fabl, weşanên Şaredariya Sûr a Amedê 2006 Qolinc -Senaryo – ristefîlm DVD 1-2-3 Bi Pirs û Bersivan Dîroka Kurd û Kurdistan Cild-1, Weşanên Pêrî 2007 Ji bo Kesên Gihîştî, Mamoste û Perwerdekaran Waneyên Kurdî-Kurmancî – Weşanên Înstîtûta Kurd, REWSEN 2008 Werger Arî Mezin - [Kurdên Elewî Di Dorpêça Agir de], Weşanên Eylem, 2001 Abdullah Öcalan: Ji dewleta rahib a Sumer ber bi Şaristaniya Demokratîk, Cild-I (2003)]° Abdullah Öcalan: Ji dewleta rahib a Sumer ber bi Şaristaniya Demokratîk, Cild-II (2003) Bextiyar Qehreman: Banga Ji Heskîfê – helbest, Weşanên Pêrî - 2006 Nivîskarên kurd Wergêrên kurd

764

https://ku.wikipedia.org/wiki/Niv%C3%AEskar

Nivîskar

Nivîskar, an jî bi zazakî û goranî: nûsker, di zimanê kurdî de, bi zaravayê kurmancî nivîskar ji wan kesana re tê gotin ku nivîsandin ji wan re bûye pîşe, herweha nivîsên wan çap bûne û hatine weşandin, yan jî meqale û gotar di kovar û rojnameyanm de dane weşandin. Di kurdî de ji van kesan re nivîsevan, nivîser û nûser jî tê gotin. Kesê kû berhemên xwe yên nivîskî, wekî pirtûkekê, gotar û nivîsên xwe her wek dirêj an jî bi kurtasî bi awayî wêjeyî an teknîkî, ava dike.gorî zagona mafên berhemên nivîskaran û her wekî din wênesaz, peykervan û hunermendên din parastî ye. Nivîskar dikarin çîroknivîs, helbestvan, romannivîs yan şanonivîs bin. Hin kes jî nivîskarên zanistî ne anku berhemên zanistî anku agader dinivîsin. Nivîskarî, di roja me de bi beşî pêk tê. Yanî, minaq, nivîskarîya wêjeyî, Nivîskarîya Felsefî, Nivîskarîya zanistî û hwd, beş bi beş pêşketîya. Mirovên ku pirtûkan di nivîsênin in. Nivîskarî, bi gotinî bingihê xwe ji nivîsînê dihilde. Yanî, li Pênûs dan û hwd. Gotina nivîskarîyê bi serê bi tenê nin a. di temenê wê de gotina rewşenbîr weke kirdeyeka veşartî heya. rewşenbîrî, mirovê bizane û bi zanebûna xwe re li pêş a, ku karê bi zanebûn û gotinên xwe re rê şanî mirov bide na. Nivîskarî, ku mirov di qadakê de xwe birewşên kir yanî bibîr û zanebûn kir, hingî, li ser wê re nivîsandin a. Nivîskariya zanistî Nivîskariya jiyannasî û genetîkê Nivîskariya teknîkê û teknolojiyê û pêşketina wê Nivîskariya wêjeyî Nivîskariya çand û hunerî Nivîskarîya wêjeyî Nivîskariya helbestî Nivîskariya dînî û civakê Nivîskariya dînî û dîrokê Nivîskariya bawerî û teolojiyê Nivîskariya dîrokê Nivîskariya felsef û civakê Nivîskariya civaknasiyê, civakê û felsefa wê Nivîskariya psikolojiyê û felsefe wê Li gorî zagona mafên berhemên nivîskaran û her wekî din wênesaz, peykervan û hunermendên din parastî ye. Nivîskar dikarin çîroknivîs, helbestvan, romannivîs yan şanonivîs bin. Hin kes jî nivîskarên zanistî ne anku berhemên zanistî anku agader dinivîsin. Nivîskarên kurd û yên cîhanê Lîsteya nivîskarên kurd Lîsteya nivîskarên rûs Lîsteya nivîskarên îngilîz Lîsteya nivîskarên îranî Çavkanî Wêje Nivîskar

766

https://ku.wikipedia.org/wiki/Hel%C3%AEm%20Y%C3%BBsiv

Helîm Yûsiv

Helîm Yûsiv nivîskarekî kurd e ku di sala 1967an de li Amûdê (biniya xetê) hatiye dinyayê. Wî li Zanîngeha Helebê xwendina hiqûqê qedandiye û ji sala 2000î û vir ve li Almanyayê dijî. Bi dehan gotarên wêjeyî di kovar û rojnameyên erebî û kurdî de weşandine. Heta niha berhemên wî bi Kurdî, Erebî, Tirkî û Elmanî hatine weşandin. Hemû berhemên wî yên bi Kurdî ji hêla weşanxaneya Avesta yê ve li Stembolê hatine weşandin. Heta niha ev berhemên Helîm Yûsiv çap bûne: Mêrê avis, çîrok, 1991 bi erebî, 1997 bi kurdî. / Jinên qatê bilind, çîrok, 1995 bi erebî, 1998 bi kurdî. / Mirî ranazin, çîrok, 1996 bi kurdî, 1998 bi tirkî. / Sobarto, roman, 1999 bi kurdî û erebî. Wekî din çend çîrokên Helîm Yûsiv bûne şano û wî herweha li Sûriyê di antolojiyeke çîrokên Sûriyê de jî cih girtiye. Berhem Mêrê avis, çîrok, (1991 bi erebî, 1997 bi kurdî, 2004 bi elmanî). Jinên qatê bilind, çîrok, (1995 bi erebî, 1998 bi kurdî). Mirî ranazin, çîrok, (1996 bi kurdî, 1998 bi tirkî). Sobarto, roman, (1999 bi kurdî û erebî). Memê bê Zîn , roman, 2003 bi kurdî. Tirsa bê diran, roman, 2006 bi kurdî. Gava masî tî dibin, roman, Amed 2009, bi kurdî, Weşanên Lîs. Romana kurdî lêkolîn, 2011, bi kurdî, Weşanên Ronahî. Ausländer beg çîrok, 2011, bi kurdî, weşanên Lîs. 99 Morîkên Belavbûyî, roman, 2015, bi kurdî, Weşanên Peywend. Ji Şanoyên ku ji nivîsên wî hatine girtin Komara dînan Bidarvekirina pozekî Sol û serî Xebatên Televizyonê Ji 11ê çiriya paşîn sala 2000an, bernameyeke wêjeyî, bi navê Gava Sêyemîn, heftane, di Medya TV û Mezopotamya TV û niha jî di Roj TV de amade û pêşkêş dike. Girêdanên Derve Malpera Fermî ya Helîm Yûsiv Nivîskarên kurd Kesên ji Amûdê Jidayikbûn 1967 Nivîskarên zimanê kurdî Mirovên zindî Kurdên Rojavaya Kurdistanê

773

https://ku.wikipedia.org/wiki/Sumer

Sumer

Sumer dewleteke dîrokî ya Mezopotamyaya başûr e. Li gorî dîroknasan, Sumer, kevintirîn şaristaniya cîhanê ye. Şaristaniya sumeriyan ya pêşî tê dîtin. Li welatê sumeran carê yekê bûyerên civakî wek bajar, xulamtî, çînên civakî, şer û her wekî din pêk hatin. Bi taybetî civaka çînan li Sumerê pêk hat. Dîrok Cihê derketina sumeran nayê zanîn. Nêzîka 5000 sal berî zayînê li başûrê Mezopotamiyayê di nav çemên Dicle û Ferat li başûrê Iraqê îro de dîroka sumeriyan dest pê dike. Di vê herêmê de sumerî şaristaniyeke pir pêşketî ava kiribûn. Di hezarsala şeşemîn berî zayînê bajarên xwe damezrandin. Navên çend bajaran Erîdu, Ur, Kurda, Nippur, Urûk û Larsa bûn. Sala 2370 bz, sumer hat dagirkirin ji aliyê miletên samî ve bi seroktiya Sargonê Mezin (akadî). Sala 2000 bz dewleta sumeriyan hat rûxandin bi destê Amoriyan (samî). Nivîs û ziman Sumerî çêkerên yekemîn tîpên nivîsandinê di dîroka mirovatiyê dene ku bi tîpên mîxî tên naskirin. Tîpên sumeriyan yên mîxî bingeha komunîkasiyonê (ragihandin) li seran sera Rojhilata Navîn serdirêjye ya 2000 sal bûn. Mîtolojî û dîn Di mîtolojiya sumeran de xwedawend û xwedeyên girîng Înanna, Nînhursag, En, Enlîl, û Enkî ne. Gilgameş keyekî sumeran bû. Sumeri ji mîtolojiyê dubuhurina hizre olî. Ew di xwe de hizre olî bi pêşdixin. Di perestgehan de hizir bi pêşdikeve. Hizir dibe û bi pêşdikeve. Perestgehên wan ji ber ku wan zêde di avakirina wan de av bi kar anî ji dêla kevir, êdî ji ber êrîş û talankirinên li ser wan ta deme me ne mane. Navên perestgehên wan wek Ziggurat tên binavkirin. Felsefe Felsefe hîmê wê di deme wan de tê avêtin. Wan hizre olê bi pêşxist û bi pargal kirin. Dagariyên olî û yên din yên di jiyanê de bi hizir anîna ser ziman. Bi hizir formulkirin wan bi pêşxist. Li ser wan formulkirinên xwe re hizre dadî û olî bi pêş xistin. Formulên xwe li ser kêvarbaran naqş ji kirin. Bi vê yekê re şaristaniya wa pêşket. Felsefe, ji xwe, di pêvajoyên pêşketina hizir de ya deme şaristaniyê ya. Bi vê yekê re mirov karê kifş bike û bêje ku ew xwediyê felsefeyeke pir mazinin. Deme şaristaniyê, demeke di hizre de deme felsefê ya. Di hizir de deme felsefê ji, deme şaristaniyê ya. Zanistî Deme ku bicih bûn zanibûn ku sênîkan û çomlekan çêkin. Li Mezopotamya xwere li ber Diclê û Firatê dewletên weke Urûk, Lagaş, Erîdu, Ur û Kîş hatina damazirandin. Teknolojiyeke pir pêşketi bi kar dianîn. Li cihê ku lê bi cih bûn, lê pergaleke avkirinê avakirin û rê bend û bendavên wê çêkirin. Cihên biav zuwakirin. Cotyari bi pêşxistin. Tekelek kifş kirin û di cotyariyê de ga û sawalên wilo bikar anîn. "Seksajimal"e ku xwe dipahand hijmarar 60 pergala wê kifşkirin. Ev pergala hijmartinê ku navê wê "sos" bû û navê birîme hijmara 60 bû kifşkirin û di hijmartina dem û mekanê de bikar anîn. Heyv 30 roj hijmartin. Sal 365 hijmartin. Şev û roj li 12an beş kirin. Sal bi 12 heyvan hijmartin. Heyv û roj, girtina wan hijmartin. Sumeriyan hîmê matematîkê û geomatriyê avêtin. Çar cîn dîtin. Aqarê cergê hijmartin. Rasteka çavî û hingavtin amede kirin. Sumeriyan Stêrnasî jî pêşxistin. Birc ji cara pêşî wan kifş kir û ta rojeme hatiya. Rojmêr kifşkirin û rast bikaranîn. Heyv 30 û sal ji 365 hijmartin. Seate rojê ji kifş kirin. Cara pêş rojmêre ku heyv salê wan dît û bikaranî . Matematîk Sumeriyan hîmê matematîkê û astronomiyê avêtin. Çar cîn dîtin. Aqarê cergê hijmartin. Rasteka çavî û hingavtin amede kirin û bi kar anîn. Stêrnasî Stêrnasî bi pêşxistin. Birc wan dîtin û bikaranîn. Ew bikaranîna bircan ta rojeme tê bikaranîn. Heyv 30 û sal 365 hijmartin. Seate rojê wan kifş kir. Cara pêşî wan rojmêre bi heyv û sal wan dît û bikar anî. Awayê civakê Awayê civakê ji bajar-dewletan pêk dihat û dore wan ji bi suran re dorpêçkirî bû. Li bajêr, li cihekî ku bilind parastgah dihata avakirin.V e yekê ji awayekî civaknasiya wan diafirand. Di serî de awayê civaka wan Li ser hîmê dayiktiyê ava bû. Karê hevbeş bi wan re pir li pêş bû û pêşketî bû. Piştre hin bi hin komên çinî derketin. Koma Rahiban, komên serdest yên leşker û kolan derkete hole. Vê yekê di dewlete wan de hiyayerşyeke damizrand.Di 3000 û 2500 wan de ew komên çinî yên serdest weke rêveberan di demeke de bûne komên ku xwediyê hebûneke oldarî ji bûn û derketine hole. Key û rahip di dewletê de karê olî û rêzanî dimeşand. Hebûne xwûde di wê demê de hata bireserkirin û hebûne nemir hata têgihiştin. Xwedanên sumeriyan li gorî destana Gilgameş Di destana deme sumeriya ya Gilgameş de hin xwedan ev in : Anu ya, Anu xwedayê asmanan: di serî de xwedanê herî mazin û ser bû. Piştre xwe jiEnlîl re hişt. Enlîl: xwedanê hewa bû. Bavê xwedanan bû. Parestgaha wî li Ekur Nîppurê bû. Enkî: xwedanê zanînê bû. Nîmmah Nînhursag: xatuna pîroz bû. Dê, xwedan bû. Nanna (Sîn): xwedanê heyvê bû. Utu (Şamaş: xwedanê rojê bû. Kurê xwedanê heyve Nanna bû. Ecem: banu, xwedana serdesta bû. Înanna (Îştar): xwedana evîn û bereketê bû. Dad Di dîrokê de cara pêşî dadiya nivîsî ji aliyê sumeriyan ve hata çêkirin. Bi vê xoslete xwe sumerî dibine dewlete pêşî ya dadê. Ji bo parastina desthiatdarî û serweriyê xalên dadê hatina kifşkirin. Keyê lagaşê Uruqagîna zagonên wî yên pêşî nivîsî xwe di sipartina "Sere û berdêlê". Li ser Pêşketine hizre dadê li Kurdistanê van pêşketinan dike hîmê xwe de. Wêje Berhemên wan yên wêjeyî yên herî herî girîng Destana Gilgamêş ,Efsana Dahênin û Efsana tufanê ya. Sumeriyan ji welatê xwe re kENGîR û zimanê ku diaxiftin ji jê re digotin EMEGîR û ji xwe re ji SAG-GIGA digotin . Bandor Bandora wê şaristaniyê li ser hemû aliyên jiyana rojavayê Asya yên olî, civakî, zanistî, çandî, kultûrî û cotyarî hebû. Li gor sumernasê Samuel Noah Kramer, "dîrok di Sumerê de dest pê dike. Mijarên têkildar Zimanê sumerî Sumernasî Mezopotamya Çavkanî Girêdanên derve http://kovarabir.com/xelil-birini-zimane-sumeriyan-u-kurmanci-1-2/ Dewletên dîrokî Şaristanî

774

https://ku.wikipedia.org/wiki/Heinrich%20B%C3%B6ll

Heinrich Böll

Nivîskarê Elman Heinrich Böll (jdb. Köln-m. Langenbroich) wek yek ji nivîskarên alman ên herî girîng di sedsala bistan de tê dîtin. Di sala 1972 de Böll Xelata Nobelê ya wêjeyê stend. Berhem Berhemên ku bo kurdî hatine wergerandin: Şerefa wendabûyî ya Katharina Blum (1974, roman), Nûdem, ji almanî: Şahînê Bekirê Soreklî bi zimanê almanî Der Mann mit den Messern. Kurzgeschichte. Kassel 1948 Der Zug war pünktlich. Erzählung. Middelhauve, Opladen 1949 Wanderer, kommst du nach Spa … (25) Erzählungen. Middelhauve, Opladen 1950 Die schwarzen Schafe. Erzählung. Middelhauve, Opladen 1951 Wo warst du, Adam?. Roman. Middelhauve, Opladen 1951 Nicht nur zur Weihnachtszeit. Eine humoristische Erzählung. FVA, Frankfurt am Main 1952 Die Waage der Baleks. Kurzgeschichte. F.A.Z. 1953 Und sagte kein einziges Wort. Roman. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1953 Haus ohne Hüter. Roman. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1954 Das Brot der frühen Jahre. Erzählung. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1955 Irisches Tagebuch. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1957 Im Tal der donnernden Hufe. Erzählung. Insel (it 647), Frankfurt am Main/Leipzig 1957 Die Spurlosen. Hörspiel. Nachwort von Rudolf Walter Leonhardt. Bredow-Institut (Hörwerke der Zeit 9), Hamburg 1957 Der Bahnhof von Zimpren. Kurzgeschichte. „Die Zeit“ 1958 Doktor Murkes gesammeltes Schweigen und andere Satiren. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1958 Billard um halbzehn. Roman. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1959 Ein Schluck Erde. Drama (UA Düsseldorf 1961). Vorwort von Joachim Kaiser. Kiepenheuer & Witsch (Collection Theater 3), Köln 1962 Als der Krieg ausbrach. Als der Krieg zu Ende war. Zwei Erzählungen. Insel (it 768), Frankfurt am Main/Leipzig 1962 Ansichten eines Clowns. Ramanên Qeşmerekî Roman. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1963 Entfernung von der Truppe. Erzählung. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1964 Ende einer Dienstfahrt. Erzählung. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1966 Hausfriedensbruch. Hörspiel – Aussatz. Schauspiel. Kiepenheuer & Witsch (pocket 4), Köln 1969 Gruppenbild mit Dame. Roman. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1971 Die verlorene Ehre der Katharina Blum oder: Wie Gewalt entstehen und wohin sie führen kann. Erzählung. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1974 Berichte zur Gesinnungslage der Nation. Kiepenheuer & Witsch (pocket 64), Köln 1975 Du fährst zu oft nach Heidelberg und andere Erzählungen. Lamuv, Bornheim-Merten 1979 Fürsorgliche Belagerung. Roman. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1979 Was soll aus dem Jungen bloß werden? Oder: Irgendwas mit Büchern. Lamuv, Bornheim-Merten 1981 Das Vermächtnis. Erzählung. Lamuv, Bornheim-Merten 1982 Die Verwundung und andere frühe Erzählungen. Lamuv, Bornheim-Merten 1983 Frauen vor Flußlandschaft. Roman in Dialogen und Selbstgesprächen. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1985 Weşandên Postum (paş mirin): Der Engel schwieg. Roman. Mit einem Nachwort von Werner Bellmann. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1992 Der blasse Hund. Erzählungen. Mit einem Nachwort von Heinrich Vormweg. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1995 Kreuz ohne Liebe. Roman. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2003 Name Die Hoffnung ist wie ein wildes Tier. Der Briefwechsel zwischen Heinrich Böll und Ernst-Adolf Kunz 1945–1953. Hrsg. von Herbert Hoven. Kiepenheuer & Witsch, Köln 1994 Briefe aus dem Krieg 1939–1945. 2 Bände, hrsg. und kommentiert von Jochen Schubert. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2001 Xelatgirên Nobela Wêjeyê Mêr Nivîskarên alman

775

https://ku.wikipedia.org/wiki/Ya%C5%9Far%20Kemal

Yaşar Kemal

Yaşar Kemal (jdb. 6ê çiriya pêşîn a 1923 li bajarê Kinikanê - m. 28ê sibata 2015 li Stembolê), nivîskarekê kurd e ku bi zimanê tirkî karê xweyê nivîsandinê dikir. Jiyana wî Yaşar Kemal li navçeya Osmaniyeya Edeneyê, li gundê Hemiteyê ji dayîk bûye. Navê wî yê di nasnameyê de, Sadik Kemal Göğçeli ye. Bi eslê xwe kurdê gundekî Bêgiriya Wanê ye, nexasim di romannûsiya bi tirkî de, zimanê tirkî gihandiye asteke gelekî bilind. Piştî Şerê cîhanî yê yekem malbata wî tev koçî Edeneyê, Osmaniyeyê kiriye. Di biçûkiya xwe de, çavekî xwe winda kiriye. Di dema dibistana navîn de, têkiliya wî ya bi nivîsê re ew ber bi berhevkirina berhemên folklorê ve tê veda. Wê heyamê, helbestên wî di kovara Mala Gel a Edeneyê ya bi navê Kovara Nihêrînan de hatin weşandin. Di dibistana navîn, pola dawî de, dev ji dibistanê berda û karmendiya pirtûkxaneyan de xebitî. Di vê navê de, helbestên wî di kovarên wekî "Ülke", "Kovan", "Millet" û "Beşpınar"ê de derçûn. Di sala 1951ê de hate Stembolê, di rojnameya Cumhuriyetê de, nivîskariya hevpeyvîn û pêkenokan kir. Bi hevpeyvîna bi navê Di Mezintirîn Çewlîga Dinyayê De Heft Roj ve Perrûya Taybet a Komelaya Rojnamevanan a Serkeftinê wergirt. Di sala 1952yan de, pirtûka wî ya bi navê Keleka Havînê hate weşandin. Romana wî ya pêşîn, Memedê Zirav di sala 1955an de derket. Di navbera salên 1955-1984an de 33 pirtûkên wî yên ku ji çîrok, roman, hevpeyvîn û bend û gotaran pêk hatine derketin. Di hevdeh saliya xwe de, cara pêşîn hate girtin. Di temenekê biçûk de, dest pê kir li tembûrê xist, dengbêjî kir, bû stranbêj. Bi dengbêjên herêmê re kete lecê. Yaşar Kemal bi roman xwe ya pêşîn Memedê Zirav ve Perrûya Romanê a Varlıkê wergirt. Ev roman wergeriyaye zêdetirî çil zimanên dinyayê. Berhemên wî yên din ji bo zimanên biyanî hatine wergerandin. Sala 1974an, bi pirtûka xwe ya bi navê Qetla Sûka Hedadan ve Perrûya Madaralı ya Romanê wergirt. Di sala 1977an de, bi berhema xwe ya bi navê Erd Hesin Esman Sifir ve ji aliyê Sendîkaya Rexnegirên Wêjeyê ve wekî baştirîn romana salê ya biyanî hate hilbijartin. Di berhemên xwe de êş, çewisandin, kedxwarî, xwînîtî, axatî û pirsa axa Torosan, Çuqurovayê û mirovên Çuqurovayê bi awayekî karîger, bi teswîrên bêhevta li tevnê dixe, ku ev yek girîngtirîn taybetiya nivîskariya wî ye. Ji roman û çîrokên Yaşar Kemal gelek deqên şanoyê jî derketine; Erd Hesin Esman Sifir (1965) bi navê Uzundere, "Teneke" (1965) û Efsaneya Çiyayê Girîdaxê ji aliyê gelek şanoyan ve hatine sehnekirin. Berhemê wî yên ku bûne filîmên sînemayê jî ev in: Destmala Spî Dijminê Namûsê Gakûviyê Belek Evîna Karacaoğlan Zeviya Mirinê Efsaneya Çiyayê Girîdaxê Mar Kuştibûna Memedê Zirav Erd Hesin Esman Sifir Berhemên wî Wergerên bi kurdî Efsaney çiyay Agrî (bi soranî) Çiyayê Agirî (bi kurmancî) Balindekanîş koçiyan kird (bi soranî) Çavkanî Girêdanên derve Websîteya wî ya kesane Nivîskarên zimanê tirkî Jidayikbûn 1923 Kurd Kesên ji Kinikanê Mirin 2015 Romannivîsên sedsala 20an

783

https://ku.wikipedia.org/wiki/Alaya%20Kurdistan%C3%AA

Alaya Kurdistanê

Alaya Kurdistanê ji jor ber bi jêr ve, ew ala kurdan e, ser hev ji sê zemînan pêk tê. Dirêjî û firehiya her sê zemînan weke hev mezin in. Zemîna li jor bi rengê xwe sor e, ya navîn spî ye û ya jêr jî kesk e. Firehiya alayê 2/3 cara dirêjiya wê ye. Dîametra cerga rojê bi tevî tîrêjên xwe re 1.0 e û bê tîrêjan 0.5 e. Hawirdorê cerga rojê, bi 21 tîrejên wekhev hatiye xemilandin. Dawiya tîrêjan tûj e û tîrêj ji herdu aliyên xwe ve bi xêzeke rast pêk tên. Bingehê tîrêjên rojê bê navber li ser zemîna cerga rojê digihin hev du. Roj bi awayekê geometrîk cihê xwe di nîvê alayê de digire. Roj bi awayê emûde, ku vektor di nava tîrêja jorîn de derbas dibe, hatiye bicihkirin. Ev belgenama ala fermî a hikûmeta herêma Kurdistana Îraqê, bi eslê xwe ji aliyê Mehrdad Izady (bi nêrîna dîrokî û estetîkî) û Dr. Bijhan Eliasi (ji aliyê teknîkî) ve, di sala 1998 de hatiye amedekirin. Alaya Rojavaya Kurdistanê Alaya Bakurê Sûriyê an jî Alaya Tevgera Civaka Dêmoqrasiya Rojavaya Kurdistanê alya ku li Rojavaya Kurdistanê tê bikarandin. Ew ala jî alayek sêreng e, ser zer nav sor û bin kesk. Wateya rengan Taybetiya alê a bingehîn nîşana roja zêrîn e. Nîşana rojê di dîroka kurdan de wateya xwe ya olî û çandî heye. Nîşana rojê bi 21 tîrêjên xwe, vejîn/nûjînê nîşan didî, hejmara 21 di Dînên kurdan, wek Yezdaniyê de, çevenga vejînê ye. Roj û agir sembola azadî û ronahiyê ne. Herwiha Newroz bi xwe re demsala biharê jî têne. Rengê sor, xwîna Şehîd/Pakrewanên Kurdistanê nîşan dide. Rengê kesk siruşt û xwezaya Kurdistanê sembole dikê. Rengê spî aştîxwazî û aramîya gelê kurd sembole dike. Ev nivîsa li ser alayê ya Mahmûd Lewendî ye ku di salên 1991an de nivîsiye û di gelek kovar û rojnameyên wê demê de belav bûye. Gelo çima navê wî nehatiye nivîsîn? Dîroka alaya Kurdistanê Alaya Kurdistanê yekem ji aliyê Teşkilat-ı İçtimaiye Cemiyeti, kîjan di sala 1920ê de hatî avakirin, bi reng û şiklê xwe ve, wek Alaya Netewî qebûl kirin. Di kitêba "Doza Kurdistan"ê de Zinnar Silopî dibêje: "Teşkilat-ı Ictimaiye Cemiyeti Alaya kurdî yê bi dirêjiyê û sê rengî,  wek jorê de sor di navê de spî û tê de Roj û jêr da jî kesk, qebûl û belav kirû." Xoybûn û alaya Kurdistanê Ala neteweyî cara pêşî ji hêla rêberên Tevgera Xoybûnê ve, ji bo temsîla kurdên li hemberî împeratoriya Osmanî ya li ber têkçûnê têkoşîna serxwebûnê didin, hatiye diyarkirin. Kovara Hawarê û alaya kurdî, 1932 Di Kovara Hawarê de li ser alayê gelek nivîs û helbest hatine nivîsandin. Celadet Alî Bedirxan di gotareke xwe de wiha ala kurdan dide nasîn û dibêje: « Her milet xweyiyê aleqê ye. Al nîşana milet û welat e. Tevayiya heyîna miletan di ala wan de civiyaye. Al namûs, rûmet û bextê miletan e. Zarowên her miletî ji bona bilindî û bikedrbûna ala xwe, beperwa xwe didin qûştin. Ala her miletî jê re beha ye. Di cejn û şahînetan de kesr, xanî û qûçayan pê dixemilînin, di ber wêre diborn, slavan lê diqin, di rêveçûna leşqerî de diveqin pêşiyê. Lê alên miletên dîl, weq ya miletê me, ji her der biderqirî, lihevtewandî li ser dilên zarowên wan de hilandî ne. Miletên dîl dixebitin xwîneên xwe dirijênin qo biyaniyan ji welatên xwe bikewirinin û alên xwe li ser qalat û bajarên xwe ji nû ve daçiqînin. Ala her miletî bi çend rengan û bi şiqleqî din e. Ala kurdan, ji jor ber bi jêr ve, ser hev, qesq, sipî û sor e, di nava wê de Çiyayê Agirî û Roj diçirise. » — Celadet Alî Bedirxan, Hawar, Hejmar 9 (30 îlonê 1932) Alaya kurdî di 1932 -an de li ser herdu bergên kovara Hawarê, hejmara 11 (10 çiriya paşîn a 1932an), bi rengîn hatiye çapkirin. Rengên alayê ji jor ber bi jêr ve, ser hev, sor, sipî û kesk bû, û rojeke zêrîn bi 18 tîrejên xwe hebû. Alaya kurdî li Mehabadê, 1946 Zinar Sîlopî (Qedrî Cemîl Paşa) derheqê Alaya kurdî ya Cumhurîyeta Mehabadê de weha dibêje: "Hikûmeta Komara Mehabadê Alaya Kurdistanê ya ku di 1919-an de ji alî Teşkîlatî Îctîmaîye Cemîyetiyê ve hatibû tesbîtkirin wek ala ji xwe re pejirand, lê li kêleka roja wê, rismê du simbilên genim û li pişt wê jî çiyayek û dareke çamê lê zêde kirin û bi guloverî jî li ser wê Dewletî Cumhurîyetî Kurdistan nivîsîn û ew wek ala Komara Mehabadê qebûl kirin"(4). Dîsa di hejmara 9. a rojnama Kurdistan a Komara Mehabadê de axaftina keçeke Kurd, Îşret Azmî ya li ser ala kurdî hatiye belavkirin. Ji bo tarîfa ala kurdî çend rêzên ji wê axaftinê: "...Ey Ala Kurdistanê sê rengîn, ey nîşana bilindiya Kurdistanê!...Rengê te yê sor şahid e ku tu bi xwîna Kurdan hetiye hilgirtin, rengê te yê sipî nîşana dilpakiya Kurda ye, rengê te yê kesk jî delîla ciwaniya axa Kurdistanê ye......"(4) William Aegleton jî derheqê Ala kurdî ya Mehabadê de weha nivîsîye: "Di Gulana 1944-an de rêxistina Komele, bi alîkarî û hevkariya hevalbendên xwe yên li Iraqê, ala Kurdî ya netewî amade kirin. Ev al ku ji sê xetan pêkhatî bû, her xeteke wê rengek bû. Li jorê sor, li navê sipî, li jêr jî rengê kesk cih digirt. Bi vî awayî bi vajî qulubandineke rengên ala Îranê, ala Kurdî hatibû çêkirin. Li ser alê roj -ku sembola Kurda ye- û li kêleka rojê du simbilên genim, li pişt wan jî çiyayek û pênûsek hebû"(5) "...Serê sibeha meha Çileya Paşîn a 1946-an bû. Tav diçirisî, rojeke xweş bû....Ji gundên dorê gundî û serok eşîr hemî hatibûn Mehabadê. Meydana Çarçirayê tijî bûbû. Papûra ku ji herdû seriyên bajêr digihîşt qada Çarçirayê bi alên Kurdî û bi flamayên sor û sipî û kesk hatibûn xemilandin..."(6) Musa Anter di bîranînên xwe de qala rêxistineke îllegal ku di salên 1948-an de li gel Yusif Azizoglu û çend Kurdên din danîne, dike. Di rêxistinê de sondek jî dixwarin. Ji bo sondê destê xwe datianîn ser Ala kurdî û çekekê û sonda xwe dixwarin. Musa Anter ji bo vê alê weha dibêje: "Wezîfa çêkirina alê li ser min bû. Ez çûm Kapaliçarşiyê min her yek nîv mîtro, min çar reng qûmaş kirîn. Al îro jî tê zanîn. Sor, sipî û kesk, li navê jî rojek zer. Sembola reng û roja li ser alê jî weha ye; Sipî, aşîtî ye, sor, xwîn û şoreş e, kesk bereketa Kurdistanê û Mezopotamyayê ye. Roj jî sembola dînê netewî yê Kurdan Zerdûştî ye...."(7) Bulletin Du Centre D-Etudes Kurdes, di bin berpirsiyariya Dr. Kamûran Alî Bedirxan de li Parîsê di navbera salên 1948-1950"yî de li ser hev 13 hejmarên wê derketine. Nivîsên wê bi Fransî ne, carna cih daye hin nivîsên Îngilîzî jî. Li ser bergê her hejmara wê ala kurdî heye ku bi rengîn e. Sor li jor, sipî li navê, kesk li jêr û li navê jî roja zer (8). Kurdistana Sor Di sala 1992an de di dema îlankirina Kurdistana Sor de li Laçînê heman alaya ku ji aliyê Teşkilat-ı İçtimaiye Cemiyeti ve hatibû qebûlkirin hatiye bikaranîn. Di dîrokê de alayên rexistinên Kurdistanê Di Kurdistanê de alayên curbecur hatin bikaranîn û tên bikaranîn lê biryareke li ser bikaranîna aleke neteweyî tune ye. Çavkanî Girêdanên Derve Ala Kurdistanê (PDF, CMYK, 193 KB) Ala Kurdistanê (PDF, RGB, 205 KB) Ala Kurdistanê (GIF, RGB, 40 KB) Kurdistan Kurdistan Dîroka Kurdistanê Siyaseta Kurdistanê Siyaseta Başûrê Kurdistanê

786

https://ku.wikipedia.org/wiki/Partiya%20Yek%C3%AEtiya%20Demokrat

Partiya Yekîtiya Demokrat

Partiya Yekîtiya Demokrat (PYD) partiyeke siyasî ye ku li Sûriye kar dike. Ev partî zêdetir ji kurdan pêk tê. PYD di sala 2003'ê de hatiye damezirandin. Hevserokên partiyê Eyşe Hiso û Şahoz Hesen in. Endamên koordînasyona PYD Meysa Bakî (Şîlan Kobanê) û Hîkmet Tokmak (Fuat) di sala 2004'ê de li Mûsilê hatin qetilkirin. Girêdanên derve Malpera PYD Partiyên siyasî yên Rojavaya Kurdistanê

787

https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20r%C3%AAxistin%C3%AAn%20kurd%C3%AE

Lîsteya rêxistinên kurdî

Ew lîsteya rêxistinên siyasî yên kurdî yên Kurdistanê û derveyî welêt. Tirkiye (Bakurê Kurdistanê) Partiya Gel a Demokratîk (DEHAP) Partiya Maf û Azadiyan (HAK-PAR) Kongreya Gelê Kurdistanê Partiya Civaka Demokratîk DTP Partiyên kurdî ku li Tirkiye hatine qedexekirin Partiya Kedê ya Gel (HEP) Ankara, Turkey, 07.06.1990 Partiya Demokrasiyê (DEP) Enqere, Tirkiye, 07.05.1993 Demokrasi ve Değişim Partisi Enqere, Tirkiye, 03.04.1995 Demokrasi ve Barış Partisi (DDP) Enqere, Tirkiye, 1995 Partiya Demokrasiya Gel (HADEP) Ankara, Turkey, 1994 Demokratik Kitle Partisi (DKP) Enqere, Tirkiye, 03.01.1997 Komela û rêxistinên din yên ku li Tirkiyê çalak bûn yan jî çalak in Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd Stembol, Tirkiye, 19.09.1908 Kürt Neşr-i Maarif Cemiyeti Stembol, Tirkiye, 1910 Kürdistan Teşrik-i Mesai Cemiyeti Stembol, Tirkiye, 1912 Kürt Talebe Hêvî Cemiyeti Stembol, Tirkiye, 27.07.1912 Kürt İrşad ve İrtika Cemiyeti Stembol, Tirkiye, 1912 Kürt Tamim-i Maarif ve Neşriyat Cemiyeti Stembol, Tirkiye, 1919 Kürdistan Teâli Cemiyeti Stembol, Tirkiye, 17.12.1918 Civîngehên Çandî yên Şoreşgerê Rojhilat (DDKO) Stembol, 1968 Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat (DDKD) Diyarbekır, 1977 Devrimci Demokratik Kadınlar Derneği (DDKAD) Diyarbekır, 1977 Devrimci Halk Kültür Dernekleri (DHKD) Tirkiye, 1975 Devrimci Gençlik Kültür Derneği (DGKD) Diyarbakir 1977 Anti Sömürgeci Kültür Dernekleri (ASK-DER) Tirkiye, 1977 Weqfa Çand û Lêkolînî ya Kurdî (KÜRT-KAV) Stembol, 1996 Navenda Çanda Mezopotamya (MKM) Stembol, 1994 Sûrî (Rojavayê Kurdistanê) Al-Partî Civata Xoybûnê Hevgirtin Gel Partiya Azadî ya Kurdî li Sûriyê Partiya Çep a Demokrat a Kurdî li Sûriyê Partiya Demokrat a Kurdî li Sûriyê (Partiya Dîmoqratî ya Kurdî li Sûriyê) Partiya Demokrat a Kurdî li Sûriyê (Çep) (Partiya Dîmoqratî ya Kurdî li Sûriyê (Çep)) Partiya Demokrat a Kurdî li Sûriyê (Rast) (Partiya Dîmoqratî ya Kurdî li Sûriyê (Rast)) Partiya Demokrat a Kurdistanê li Sûriyê (KDP-S) Partiya Demokrat a Pêşverû ya Kurdî li Sûriyê (Partiya Dîmoqratî ya Pêşverrû ya Kurdî li Sûriyê, PDPK-S) Partiya Hevgirtina Gelê Kurd li Suriyê (PHGK-S) Partiya Sûriya Pêşerojê Partiya Wekhevî ya Demokrat a Kurdî li Sûriyê Partiya Welatparêz a Demokrat a Kurdî li Sûriyê Partiya Yekîtiya Demokrat (PYD) Yekîtî Iraq (Başûrê Kuristanê) Kongreya Gelê Kurdistanê Partiya Çareseriya Demokratîk a Kurdistanê (PÇDK) Partiya Demokrat a Kurdistanê (PDK) Yekîtiya Nîştimanî ya Kurdistanê (YNK) Îran (Rojhilata Kurdistanê) Partiya Jiyanê Azadiya Kurdistan (PJAK) Partiya demokratîk a Kurdistanê- Îran (PDK-Î) Komele û rêxistinên kurdî li derveyî welêt Yekitiya Komalên Kurd li Elmanya (Yek-Kom) - Elmanya FEYKA - Fransa Federasyona Komeleyên Kurdistan li Swêdê - Swêd, 1982 Komeleya Karkerên Kurdıstan (KOMKAR) - Elmanya, 1978 Komelên Karkerên Demokratên Kurdistan (KKDK) - Elmanya, 1978 AKSA - Elmanya Bahoz - Swêd Rexistinên polîtîk Xoybûn Azadî Partî Demokratî Kurdistan (PDK-Iraq) Partî Demokratî Kurdistan (PDK-Îran) Partî Demokratî Kurdistan (PDK-S) Yekîtiya Niştîmanî Kurdistan (YNK) Partiya Sosyalista Kurdistan (PASOK) Partiya Gel Komela Kürdistan Demokrat Partisi (KDP-T) Partî Karkerî Kurdistan (PKK) (KİP) Partiya Sosyalîsta Kurdistan a Tirkîye (PSKT) Partiya Sosyalîsta Kurdistan (PSK) Kurdistan Ulusal Kurtuluşçuları (KUK) Rızgari Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) Ala Rızgari Kawa Têkoşin KUK - Baskê Sosyalist KİP Muhalefeti Kürdistan Komünist Partisi Partiya Pêşeng a Karkerî Kurdistan (PPKK) Tevger Yekbûn Partiya Yekitiya Sosyalîstên Kurdistan (PYSK) PDK (Bakur) Partiya Rizgariya Kurdistan KADEK Girêdanên derve Pirtûkxaneya kurdî Lîste Kurd Kom Rêxistinên kurdan

789

https://ku.wikipedia.org/wiki/Yek%C3%AEtiya%20N%C3%AE%C5%9Ftiman%C3%AE%20ya%20Kurdistan%C3%AA%20%28soran%C3%AE%29

Yekîtiya Nîştimanî ya Kurdistanê (soranî)

Yekîtiya Nîştimanî ya Kurdistanê - YNK (bi îngilîzî: PUK) partiyeke kurdistanî ya çepgir e. YNK di sala 1975 li Berlînê hat damezrandin. Serokê YNK Celal Talabanî ye. YNK di Îraqê de kar dike. Mêjuwî damezrandinî (YNK) u nuwê bûnewe şorşî eylul le salî (1961) le bardoxêkî nawçeyî u nêwdewletî diyarî kiraw u le encamî zulm u stem u çewsanewey neteweyî ‏u komelayetîda helgîrsa u zorbey kurd lejêr balî ew şorşeda kobibowe , ziyatir le (100) hezar pêşmergey hebû le ruwî madî u ‏me'newî dewletî iêran piştwanî dekird , iêran bo labela kirdinewey nakokiyekanî xoy legel 'êraq hawkarî şorşî kurdî dekird .‏ duway rêkewtinnamey (11 î/ adarî / 1970 u çwar sal gftugo kirdin , le encamî razî nebûnî hikumetî 'êraq bo dan nan be ‏mafekanî gelî kurd, le nîsanî (1974) şer be germî destî pêkirdewe u hikumetî 'êraq le rêgay çendîn dewletî wek (rusiya – ‏iurdin- misir – emrîka ) hewlîda bo gftugo kirdin legel (şay îran ) ke eme dwa kartî 'êraq bû bo le barbirdinî şorşî kurd.‏ le rêkewtî 6/3/1975 rêkewtinnamey cezayr le nêwan (êdam hsên ) u(şay îran) le cezayr morkira u rêkewtineke be akam geyşt ‏biriyardra kewa çîtir dest le karubarî yektir werneden u îran dergay hawkarî kirdin dabixat le şorş. ‏ rojî 12/3/1975 wefdêkî partî be serokayetî barzanî çuwe îran duway hewldanêkî zor twaniyan (şay îran ) bibînin u (şa) pêyîanî ‏rageyand ke mawey (42) sale nakokîman heye legel 'êraqda iêsta rêkewtin be akam geyştuwe u iêweş (3) rêgatan le pêşe :- ‏ ‏-‏ dên bo iêran wek hawlatî îran hsabtan bo dekirê ‏ ‏-‏ degerênewe 'êraq arezuwî xotane ‏ ‏-‏ drêje be xebat deden iême snûr dadexeyn u be pê î îtfaqiyey cezayr her kesêk le snûr bigîrê teslîm be 'êraq ‏dekirêtewe . ‏ welamî barzanî : îmeş berjewendî îraniman belawe giringe . ‏ wefdeke gerayewe bo kurdistan le 14/3/1975 kobunewey serkirdayetî partî destî pêkird bo mawey (6) roj berdewam bû , şewî ‏‏18/19/3/1975 sercem serkirdayetî u mektebî siyasî u fermandekan kobunewe u dawa kira kewa drêje be xebat bidrê belam bê sûd ‏bû , dwacar le rojî 19/3/1975 biriyarî şer rawestan dra u aş betal kira . ‏ cge le partî (komelew hzbî şîu'î ) hebû belam bçuk bûn twanay maneweyan nebû , (komeley marksî lînînî kurdistan ) le ‏‏10/6/1970 damezrabû be nhênî le naw rîzekanî partî karî rêkxiraweyî xoyan dekird be serperştî (mam celal) . ‏ Bo ewey xelk le dewrî ew rêkxirawe kobibêtewe kesanî roşnbîrî helbijard le wane (newşêrwan mstefa – şazad êayb – mehmudî ‏mela 'zet – rf'et mela mehmud ) ewaneş be nhênî le naw ( balî mektebî siyasî ) kariyan dekird . ‏ diyare pêş heftakanîş partî tuşî kêşey gendelî siyasî bibû le nawxo , twanay drêjedan be xebatî nemabû (mam celal ) le ‏hewlî drust kirdinî rêkxirawêkî nîştmanî şorşgêrdabû .‏ endamanî serkirdayetî (komele) le salî 1970 le mane pêkhatbûn (şhabî şêx nurî skirtêrî komîtey serkirdayetî le nawewey ‏wilat – mhemed se'îd mîrza/ l. lîjney bixda ‏ ‏-‏ ce'fer 'ebidulwahd/ l. lêjney hewlêr ‏ ‏-‏ awat 'ebidulxefur / l. lîjney slîmanî ‏ ‏-‏ frîdun 'ebidulqadr / l. lîjney kerkuk .‏ lew serdeme gencêkî zor peywendiyan be komelewe dekird heval (şazad êayb ) seferî derewey kird bo lay ( mam celal ) ‏bemebestî birdinî name u agadarbûnî le wez'î kurdistan herwea namey (mam celal ) î hêna bo kurdistan ke helumerceke le bare ‏bo drust kirdinî rêkxirawêkî nîştmanî frawan . ‏ ‏ (( destey damezrênerî / YNK ))‏ ‏ le (22/5/1975) le (dîmşq ) le rîsturanî (glîgle) le gerekî (abu rmane) î suriya yekem kobunewey destey damezrêner be 'emelî ‏destî be cêbecê kirdinî kareganî xoy kird em hevalane beşdarbûn :- ‏ ‏1-‏ mam celal 2- newşêrwan mstefa 3- d. fwad m'êwm 4- d. kmal fwad 5- 'adl mrad 6- 'ebidulrezaq feylî 7- 'mr şêx ‏mûs neytwanî beşdar bê çunke kurdî suriya bû . ‏ kobunewey duwem le berlîn bestira le 27/5/1975 be serperştî (mam celal) hendêk goran le pirojeke kira u be resmî le rojî ‏‏1/6/1975 bilawkirawe . ‏ ezmunî naw yekêtî î nîştmanî î kurdistan ezmunêkî nuwê bû le kurdayetîda ke (3) rêkxirawî ciyawaz (3) serkirdayetî ciyawaz ke ‏her sêkiyan serbexoy rêkxiraweyî tewawiyan hebû .‏ ‏- komeley marksî lînînî kurdistan le 10/6/1970 be nhênî damezrabû ‏ ‏- bzutinewey sosiyalîstî kurdistan ‏ ‏- hêlî giştî . ‏ le biraderanî destey damezrênerî (YNK ) pêkhatbû + ew kesaney ke ne bzutinewey sosiyalîst bûn ne komele bûn , nawiyan ‏lênan (xetî giştî ) .‏ ‏ (( aşkirabûnî rêkxstinekanî komele )) ‏ komele dostayetî legel rêkxirawêkî 'erebî hebû be nawî (hreke al'rbiye aştirakiye ) ke be nhênî karî dekird le naw 'êraq ‏lêpirsrawekey nawî ('bidalle alnêrawî ) bû .‏ bo peywendî kirdin be yektirewe le layen komele (anur zorab ) lelayen hreke (ulîd jnun) diyarîkirabûn herdûkiyan le m'ml karton ‏birîn îşiyan dekird le bexda , duway tawto kirdinî wez'î kurdistan (frîdun 'ebidulqadr ) raspêrdra ke bçête derewe bemebestî ‏agadar kirdinewey (mam celal ) le wez'î kurdistan pêş çûnî kak (fereydun – mam celal ) nameyek rewan dekat le rêgay (hreke ‏‏) nameke degate destî (ulîd) ke danîştuî bexdaye kurêk be nawî (star ş'lan) le rêkxstinekanî (hreke) legel (ulîd ) debê le ‏gerek debête şeriyan ke polîs dêt bo girtinî (star) rojnameyekî (hreke ) le malekey degîrê le emnî bexda dan be bûnî ‏rêkxstin dekat le naw 'êraq u herwea basî (ulîd) dekat ke deçne malî (ulîd) komelêk belgenamey (hreke) yan dest dekewê le ‏wane namekey ( mam celal ) ke bo kurdistan hatbû paş lêdanî (ulîd) nawî ( anur zorab ) dênî u şew kat jmêr (2) deyben le ‏malekey bernamey komele u demançeyek dedoznewe , bo beyanî mew'îdî kobunewe debê le malî ( anur zorab ) ke biraderan dên dezanin ‏gîrawe herçî belgenamey ke hebuwe lewê legel xoyan dîben berew snûrî îran deron bemebestî xorizgarkirdiniyan newek ‏aşkirabibn , le ser snûr hemuwiyan degîrên le rojî 24/9/1975 ke jimareyan (40) kesew le rojî 1/1/1976 be pê î atfaqiyey ‏cezayr îran hemuwiyan teslîm be hikumetî 'êraq dekatewe 0‏ ‏ ((helgîrsanewey şorş ))‏ le 1/6/1976 yekem mefrezey çekdarî le layen berêz (mam celal ) le suriya be rêkira ke jimareyan (37) pêşmerge bûn neqîbî ‏mhndis (îbirahîm 'ezo) lêpirsrawiyan bû ,em (37) pêşmergeye kira be (4) mefrezey bçuk , duway geyştiniyan le snûrî suriya – ‏turkiya – bo kurdistan .‏ her çwar mefrezeke lelayen qiyadey mweqetey ew katey partî destgîr kiran u şehîd kiran lenawçekan.‏ ‏"uwem wecbey nardinî pêşmerge bo kurdistan"‏ em hêze lefermande u kadîrekanî suriya pêk hatbû, karn be sê retl be serperştî kak newşêrwan mstefa le 21/11/1976 ‏rewaney kurdistan kiran. belam hêşta mam celal betêçûnî mefrezey yekemî nedezanî dû namey danê bo 'elî 'ebidulla, îdrîs ‏barzanî u mes'ud barzanî. paş geyştinî duwem mefreze le sê snûr baregayan dana. ‏ ‏"iyekem wecbey çek"‏ iyekem wecbey çek lesuriyawe hat paş îtfaq kirdin legel qiyadey mweqete. le1/3/1977 çekekan birîtî bûn le: 60 klaşînkof ‏ke lelayen newşîrwanewe wergîran.‏ geranewey mam celal le salî 1977 bo kurdistan duway geranewey lebeyrut bo kurdistan yekem kobûnewey komîtey serkirdayetî ‏leser xakî kurdistan le 31/8/1977 best, ke 12 rojî xayand.‏ lekobûneweke mam celal be skirtêrî giştî danra.‏ komele: aram - salar 'ezîz.‏ bzûtinewe: resul mame - 'elî 'eskerî.‏ xetî giştî: endamanî destey damezrênerî (î. n. k)‏ duway labirdinî serkirdayetî le sê snûr bo nokan. lemangî 3/1978 duwem kobûnewey serkirdayetî bestira bo rêkxstinî pêşmerge – ‏darayî – dananî nexşe u plan – drust kirdinî heşt herêm. ‏ duway çend mangêk biriyar dra bigerênewe bo sê snûr. leber nzîkî lesuriya – turkiya – iêran – kurdistan.‏ ew kate ziyatir le hezar pêşmerge le serkirdayetî bûn, kiran be sê retl u jimareyekî zorî bê çek bûn. paş wergirtinî zaniyarî ‏leser sê snûr ke hêzekanî qiyade mweqete lewê bûn jimareyan 300 kes bûn. ‏ duway berê kewtinî retlî yekem u duwem le hekarî tûşî şer bûn legel qiyade mweqete u caşekanî turkiya. ziyatir le 750 ‏pêşmerge lew serdeme tiyaçûn.‏ baqî hêzekey serkirdayetî geranewe qendîl le20/9/1978 duway xorêkxstinewey serkirdayetî u drêjedan beşorş u helgîrsanî ‏şerî nêwan 'êraq u iêran le salî 1980 peywendî nêwan komarî îslamî iêran legel yekêtî baş bû.‏ lemaweyekî kem yekêtî twanî xo rêk bixatewe u zor lesnûrekan lerjêm azad bikat u ta salî 1988.‏ duway şerî nêwan 'êraq u kuwêt yekêtî bernamey azad kirdinî kurdistanî dana u ew kate zorbey hêzekanî yekêtî wek partîzan ‏mabûnewe ta raperînî 1991. ‏ ‏"nuwê bûnewe"‏ hemû rêkxirawêkî siyasî seretay drust bûnî beqonaxekanî mindalî u gencî u pîrîda têdeperê u hewlî geyştin be amanc ‏dedat. ‏ şorşî nuwê lemawey xebatî siyasî u çekdarî leşax komelêk goranî têda rûdawe. herweha berengarî hemû roje sextekan ‏bwetewe u twanay helsanewey hebuwe sereray bûnî komelê bîrî ciyawaz lenaw yekêtî.‏ bestinî çendîn konfrans leşax, lesalanî 80 kan wek konfransî komele lesalî 83 u 84 herweha konfransî herdû balî naw ‏iyekêtî – xetî giştî u bzûtinewey sosiyalîst paş ciyabûnewey beşêkî bzûtinewey sosiyalîst lenaw yekêtî lew konfranse ‏her dû baleke yekiyan girt u nawiyan na yekêtî şorşgêran. lewe bedwawe yekêtî buwe dû bal. yekêtî şurşgêran u komeley ‏rencderan.‏ bestinî kongirey yek le 28/1/1992 leslêmanî duway dû roj gwastirawe bo hewlêr ke mawey 17 rojî xayand. ziyatir le 750 kadîr lew ‏serdeme beşdarî kongireke bûn, her dû balî komele u yekêtî şorşgêran twanewe u biriyarî yekxstinî herdû baleke dra u tebenî ‏fîkirey sosiyal dîmukirat kira ke fre mînberî u cêgay hemû takêkî kurdistanî têda debêtewe u detwanin lenaw em rêkxirawe xebatî ‏siyasî xoyan biken u sereray bûnî bîr u ray ciyawazîş. ‏ we leduway salî 1996 yekêtî bo mawey çendîn roj kobûnewey serkirdayetî best le slêmanî be mebestî gorankarî lebernamey ‏karî xoy wek:‏ dananî wezaretî mafî mirov u kirdinewey nûsîngey mafî mirov le sercem dam u dezgakan. drust kirdinî çendîn rêkxirawî medenî u ‏kirdinewey kenalî ciyaciyaî azad u derkirdinî çendîn rojname u giringî dan berêkxirawe pîşeiyekan u kirdinewey çendîn senter u ‏komeley roşnbîrî be mebestî goran u kiranewe.‏ leruwî xizmetewe hewlê başî da bo bujanewey wez'î danîştwanî snûrî hikumetekey u ziyad kirdinî mûçey sercem fermanberan ‏pêş rûxanî hikumetî 'êraq. le 4/4/1999 konfransî nawxo bestira bo rêkxstinekan le sercem melbendekan, le 2001 kongirey ‏duwemî yekêtî le slêmanî bestira, tebenî fîkirey sosiyalîst u dîmukirat kira u serkirdayetî nuwê helbjêrdra u berêz mam celal be ‏skirtêrî giştî yekêtî helbjêrdra. ‏ sereray ew barudoxey ke kurdistanî pêda têdeperî bûnî şer lenêwan yekêtî u partî herweha lenêwan hikumetî 'êraq be ‏hawkarî p. k. k u anêar walaslam leser snûrî iêran u hêrşekanî salî 1997î partî behawkarî dewletî turkiya bo ser ‏hêzekanî yekêtî. ‏ beşdarî kirdinî yekêtî lekonfransî rêkxirawî ‏SI‏ lerojanî 31/5 u 1/6/2001 lemerakîş u wergîranî yekêtî beendamî çawdêr lew ‏rêkxirawe ke beduwem rêkxiraw dê leduway ‏UN‏ u nuwênerî 172 part u rêkxirawî têda endame.‏ mêjuwî 31 saley yekêtî behemû qonax u berzî u nzmî u germî u sardiye heme coriyekaniyewe, demanbatewe ser rastî twanay ‏iyekêtî lexo guncandin u rew kirdin legel ew waqî'e tazey ke heye. ‏ leserdemî şax u rûberû bûnewey çekdarane legel dagîr keranda u leduniyaî qurbanîdan da dijî sê kuçkey te'rîb – teb'îz – ‏tehcîr. yekêtî xawenî mezntirîn sermaiyeye. ‏ leraperênî helumercî şar u awedan kirdinewe damezrandinî berdî binaxey dîmukirasî u medeniyet u azadîş da yekêtî lerîzî ‏pêşewey parte siyasiyekanî kurdistan buwe. ‏ qonaxî duway rizgar kirdinî beşekey tirî jêr deselatî rjêm lesalî 2003 we erkî parastin u çespandiyan amajey behêzn u twanay ‏iyekêtî.‏ paş 2003 meseley bexoda çûnewe u xo nuwê kirdinewe lenaw yekêtî xstine ruwî kêşekan u beşdarî pê kirdinî xelk lekêşekan ‏ştêkî tazeye lerojeelatî nawerast begiştî u lekurdistan be taybetî.‏ Girêdanên derve Malpera YNK (bi îngilîzî û erebî) Rêxistinên kurdan

792

https://ku.wikipedia.org/wiki/Partiya%20%C3%87areseriya%20Demokrat%C3%AEk%20a%20Kurdistan%C3%AA

Partiya Çareseriya Demokratîk a Kurdistanê

Partiya Çareseriya Demokratîk a Kurdistanê (PÇDK) di 5ê adarê sala 2002 de li herêma Kurdistana Fedseral hat damezrandin. PÇDK di Iraqê de kar dike. Serokê PÇDK Diyar Xerîb e. Armanca PÇDK çaresereke demokratîk ji bo pirsgirêka kurd û aşitî ji bo hemû gelên Rojhilata Navîn e. Heya niha çar kongire sazkiriye û sê kes serokatiya wî partiyê girtine dest, wek: Hoşyar Husên, Dr. Fayiq Muhemed Gulpî û Diyar Xerîb. Girêdanên derve Malpera PÇDK Malpera PÇDK yê nû Malpera PÇDK (bi soranî û zimanên din) Partiyên siyasî yên Kurdistanê Partî (Iraq)

795

https://ku.wikipedia.org/wiki/Karsaz%20%28r%C3%AAxistin%29

Karsaz (rêxistin)

KARSAZ saziya karderên kurd li Ewropayê ye. Komîteya rêveberiyê Bi tevlêbûna 165 delegan, di 31 kanûna paşîn-02 sibat 200. li Almanyê bajarê Frankfûrtê Kongra 3. ya Aboriya Kurd hate lidarxistin. Biryarên di vê Kongrê de hatin standin, ji alî hemû delegan ve hatin pejirandin. Di daxuyaniya encamê de vana cîh girtin: Destûra KARSAZê kêmasiyên xwe yên naverokî henin, divê heta kongrekî din wekî pronivîs (taslak) destûreke were amade kirin, Ji bo çareserkirina pirsgirêkên bazirganî yên di têkiliyên endamên KARSAZê de, komîsyoneke hakemtiyê bête sazkirin, Ji bo alîkariya perwerda xwendekarên rewsa wan ê aborî ne bas, di binesaziya KARSAZê de foneke bê avakirin, Endamên nû têne qeydkirin û yên ji endametiyê dikevin, di kovara “DENGÊ KARSAZ” de bêne wesandin, Bi desteka endaman KARSAZ bigihêje hebûnên neguhêzbar (gayrîmenkûl) û ji alî kongrê ve li komîta rêveber bê teslîm kirin. Navenda KARSAZê ji pênc besên bingehîn Pêk tê. Saziya navenda KARSAZ Dîwana Serokatiyê: Temsîla hiqûqî ya ji karûbarên KARSAZê dike û dîrekt berpirsiyar e. Kordîna fealiyetan, çavdêriya rêberiya pratîk, hev dîtinên bi biyaniyan re, rêkupêk kirina darayî, kontrola Dengê KARSAZ û malpera wê jî di nav peywirên Dîwana Serokatiyê de ne. Dayra Kordînatoriya Navendî û Hilbirîna Projeyan: Di pratîkê de, Kordîne û rêveberiya îlanên ji alî Komîta Rêveber ve tên amade kirin, ev dayre birêve dibe. Ji bo endaman proje afirandin, çareserkirina pirsgirêkên wan ê kar, di derbarê huqûqa welatê ku lê dijîn de ji wan re agahdarî dayîn, alîkariya sêwirmendî û têkiliyên di nav wan de jî, peywirên vê dayrê ne. Dayra Agahdariyên Çapemenî û Wesanê: Di derbarê xebata KARSAZê de, bi rêya çapemniyê agahdarkirina raya gistî, çalakiyên nasandina KARSAZê û rêveberiya malpera KARSAZê, wezîfeya vê dayrê ne. Sekreterya: Bi cîh anîna nivîsên di navbera endamên KARSAZê, organîza civînên KARSAZê, ragahandina biryarên Komîta Rêveber ji bo endaman, sopandina mehanatên endaman û mesandina her cure nivîsên di nav Komîta Rêveber û derve de, bi gistî xebatên di çarçova sekreteryayê de ne. Darayî: Birêkupêkkirina çûn û hatinên KARSAZê û ragahandina wan ê rayedaran, peywirên darayiyê ne. Di navenda gistî de, 3 kesên navendî, 4 kes jî ji Komîta Navendî, bi tevahî 7 kes wek grup kar dikin. Ev kom di heman demê de bi komîsyona ku ji curbecur sektoran hatine hilbijartin û 3 kes in re xebateke hevbes dikin. Xebatên navendiya gistî, di radeyek wisa de ye ku dikane bi zimanê kurdî, îngilîzî,elmanî û tirkî xizmetê bike. Bi alîkariya endaman di pêseroj de navenda me yê gistî, bi hîn kesên pispor, ku hakimên karê xwe ne, wê êdî xebatên bi kalîte û bi îdîayên encam standinê, wê ji endamên xwe re xizmetê bikin. Girêdanên derve Malpera KARSAZ Komele

796

https://ku.wikipedia.org/wiki/Abor%C3%AE

Aborî

Aborî an jî ekonomî pergala hilberandin û bazirganiya tiştên bi nirx e. Bi gelemperî wekî mal (tiştên madeyî) û xizmetan (tiştên ku ji aliyê mirovan ve tên kirin) tê dabeşkirin. Tê de navgîneke danûstandinê heye ku di cîhana nûjen de pergaleke fînansê ye. Bi vî awayî bazirganî gengaz dibe. Herçiqas di çarçoveyeke gelek biçûk de be jî, pergaleke alternatîf jî heye ku jê re pergala teqesê tê gotin. Ji bo ku meriv çêtir fêm bike aborî çawa dixebite, dikare di sê beşan de nîqaş bike: Sektora bingehîn ku hilberên xav ên ji cotkarî, masîgirtin, û madenê û hwd. vedihewîne. Sektora duyem ku hilberîna malan vedihewîne. Sektora sêyem ku rêzeke karûbaran ku ji mirov û şîrketan re tê temînkirin vedihewîne. Têgiha "aboriya rastîn" carinan ji bo beşa aboriyê ya ku bi mal û karûbaran re têkildar e tê bikaranîn. "Aboriya kaxezê" jî ji bo beşa fînansê ya aboriyê, ya ku li bazarên fînansî dikire û difiroşe, tê bikaranîn. Mijarên têkildar Aborînasî Çavkanî Aborî Gotarên mijarên sereke

798

https://ku.wikipedia.org/wiki/Navenda%20PEN%20a%20Kurd

Navenda PEN a Kurd

Navenda PEN a Kurd, ango PENa Kurd yekîtiyeke nivîskar û rewşenbîrên kurd e ku ji bo bihêzkirina wêje û zimanê kurdî dixebite. Beşeke ji PENa Navneteweyî ye û ji sala 2013an û vir de di komîteya nûhilbijartî de nûneriya xwe ya her çar perçeyên welêt û zaravayên zimanê kurdî tê de reng girtine û sê jin di komîteya birêveber a giştî de cih girtine. Di 2013an de serokê PENa Kurd a Amedê Şêxmûs Sefer e. Dîroka PENa Kurd PENa Kurd li Ewrûpayê Navenda PEN a Kurd ji aliyê Hüseyin Erdem hat damezrandin. Endamen ewil Hüseyn Erdem, Yayla Mönch-Bucak, Abdurrahman Nakshabandy, Hüseyn Kartal, Emine Erdem, Haydar Işik û Mehmet Uzun bûn. Serokê navenda PEN a kurd Dr. Zerdeşt Haco bû. PENa Kurd li Amedê û Komeleya Nivîskarên Kurd PENa Kurd a Amedê di sala 2004an de, li Amedê hate avakirin, lê ev avakirin her çiqas bi daxwaza Navenda PENa Kurd pêk hatibe jî, ne bi destûra PENa Navnetewî pêk hatiye û endamiya wan hêj jî nehatiye pejirandin. Daxwaznameyên serîlêdana endamiya PENa Kurd a Amedê dê di sala 2006an de ji aliyê PENa Navnetewî ve were nirxandin. Di sala 2006an da ev daxwaz nehate pejirandin. Ji lewre, vê rêxistina li Amedê navê "PEN" ji ser xwe rakir û tenê wek Yekîtiya Nivîskarên Kurd li Amedê û paşê Komeleya Nivîskarên Kurd hat binavkirin. Çavkanî Girêdanên derve Malpera Navenda PENa Kurd Medyaya kurdî Wêje Komele

799

https://ku.wikipedia.org/wiki/Sel%C3%AEm%20Sil%C3%AAman

Selîm Silêman

Selîm Silêman (1586, Bedlîs/Xîzan) - ?) helbestvan, wêjevan û nivîskarê kurd bû. Heya ku Rojhilatnasa sovyetî Margarita Borissowna Rudenko behsa destnivîsên kurdî kir, eşkere bû ku Selim Silêman jî helbestvanekî Kurd e û Yûsif û Zuleyxa bi Kurmancî nivîsiye. Ji xwe Aleksandr Jaba, rojhilatnas û dîplomatê rûs behsa Selim Silêman kiriye. Ew dibêje ku Selim Silêman hevdemê Şerefxanê Bedlîsî bûye (sedsala XVI-XVII) û bixwe helbestvan û dengbêjê Mîr Şeref (Mîrê Xizanê) bûye. Ji bilî van agahdariyan, em di derbarê Selîm Silêman de xwediyê zanîneke kêm in. Aleksandr Jaba yê ku guman dikir ku Selîm Silêman dîwana xwe ji dîwana "Camî" helbestvanê farisî girtiye, Hewl nedabû lêbipirsê ka gelo şaxên Yûsif û Zuleyxayê di zargotina Kurdan de heye an na? Kurdnasa Sowyetî M.B. Rûdênko di dîsertasyona xwe de tîne holê û îsbat dike ku Yûsif û Zuleyxaya Selîm Silêman koka xwe ji zargotina Kurdan girtiye . Rûdênko dide nîşan ku çend şaxên naveroka destana Selîm Silêman û yên Firdewsî û Camî hevûdin digrin, Lê wekîdin çend şaxên naveroka destana Selîm Silêman di yên Firdewsî û Camî de tunene. Ji ber vê yekê Rudenko bawerdike ku Yûsif û Zuleyxaya Selîm Silêman, destaneke Kurdîyî serbixwe ye. Berhem Yûsif û Zuleyxa (Bi kurdî) Camî (Bi zimanê Farisî) Leyl û Mecnûn. Çavkanî Tarîxa Edebyata Kurdî I, Prof. Qanatê Kurdo, Weşanên Roja Nû, 1983. Yûsif û Zuleyxa, Selîm, Weşana Enstîtuya Kurdî li Stembolê, 1998 (Ji aliyê Feqî Huseyn Sagniç ve tîpguhezîna wê hatiye kirin). Fîlozofên kurd Nivîskarên kurd Wêjevanên kurd

800

https://ku.wikipedia.org/wiki/Y%C3%BBsif%20%C3%BB%20Zuleyxa

Yûsif û Zuleyxa

Yûsif û Zuleyxa berhemeke bi nav û deng a wêjeya Rojhilata Navîn e. Bi Dîwana helbestvanê farisî Camî ev serpêhatiya evînî yekcar li nav gelên herêmê hatiye nasîn. Helbestvanê kurd Selîm Silêman jî ev serpêhatî bi kurmancî nivîsiye û xelkeyekî zêrîn tevlî wêjeya kurdî kiriye. Aleksandr Jaba yê ku goman dikir ku Selîm Silêman dîwana xwe ji dîwana "Camî" helbestvanê faris girtiye, hewl nedabû lêbipirsê ka gelo şaxên Yûsif û Zuleyxayê di zargotina kurdan de heye yan na? Kurdnasa sovyetî M.B. Rûdênko di dîsertasyona xwe de tîne holê û îsbat dike ku Yûsif û Zuleyxaya Selîm Silêman koka xwe ji zargotina kurdan girtiye. Rûdênko dide nîşan ku çend şaxên naveroka destana Selîm Silêman û yên Firdewsî û Camî hevûdin digrin, lê wekîdin çend şaxên naveroka destana Selîm Silêman di yên Firdewsî û Camî de tune ne. Ji ber vê yekê Rudenko bawer dike ku Yûsif û Zuleyxaya Selîm Silêman, destaneke kurdî yî serbixwe ye. Vane çend besên vê destanê Destpêka destanê: Bûna Yûsif û wesifdana wî .... Tecdît bikim ji nû rîwayet Tehrîr bikim ji nû hîkayet Emma bi seadet û bi înwan Behsê bikin em pîrê Kenan Yaqûp hebû ji burca refet Çend ixterî mutlea nibowet .... Rahil ku dibû dema weladet Du kur dibûn we pir seadet Emma herdu jî ziyade seng in Yek Yûsif û yê dî binê Yamîn Ew herdu jîne ziyade nadîr Ismê wan bikin ji bo we zahîr Ew reng dikir ji wî me kulfet Yek Zulf û bi namê Lehfet Ew herdu emma bi îz û înwan Tewlîd dibûn bi erdê Kenan Ewladê dîwan bi namê zakîr Dano Yexsaî Wecado asîr Ew reng e ji exterê di mezbor Yûsif bi cemalê husnê meshûr Barî weha dabû wî cemalek Mudrîk ne dibû li wî xiyalek Telet qemer û munîr û mehrû Qamet elîf û siyah û ebrû Tesbîhê meh û nezîr û xursîd Sedarê nicûm û necm û nahîd .... Yûsif û Zuleyxa bitenê ne: Zuleyxa şerm dike ji dilxeraban Perde me kisa ji boyê potan Ez serm dikim ji wan mutleqan Karî tu bibînî talib im ez Da zen nebin ew ku raxib im ez Lew perde me kir ji bo xwe haîl Ew jî ku bibin ziyade xafil Pasî bi vî dengî mahê Kenan Ev renge dikir ji bo xwe efxan Sermê tu dikî ji bê sifatan Bê izz û keramet û hevatan Aya me nehin heya ji barî Ev reng kiriye cîhan diyarî Qeyyom û qedîm û bê niyaz e Rehman û rehîm û karesaz e Min be'du çisan bidim cewabê Bandî ku biket li min îtabê Pasî perî bi hîlesazî Teqrîru kiru bi dilnewazî Gotê tu çira dikî buhane Ev renge çi ye dikî fîxane Hindî ku me kir ji bo te izzet Carek me nedîtî ji te çu sefqet Yûsif ku bihîstin ev deqaîq Goya geriya li wê muwafiq Weqtê ku gihaye wê nigarê Destê xwe bire serê izarê .... Mirina Yûsif û Zuleyxayê Lazim ew e em bikin teessuf Behsê bikin em ji halê Yûsif Rojek wehe reng bi izz û inwan Rabû ku biçite gest û seyran Sahdano bi behecet û û surorê Hespî wî kisandiye huzorê Lingê xwe gihandine nêv rakabî Da seî biket ji wî meabî Qelbê wî vebûbi vî mealî Cebrîlê emîn gihaye balî Ey peyxemberê mezherê heqaîq Ey mursîdê kamilê deqaîq Izna te neda xwudaê ekber Lingê xwe meke rikabî dîger Dunya di fena ye bê meal e Baqî tu bizan ku zulcelal e .... Weqtî ku bihîstu ev Zuleyxa Sed ahu kiru du sed dureyxa Emma kete me'reda girînê Nalîn kiru digel enînê Xayet hezinî wekî hezînan Emma digirî ji des birînan Ew jî wehê reng ji darî dunya Rihlet kiru çû seraê uqba Dunya ye fena ye bê beqa ye Baqî ebed e ebed xuda ye Çavkanî Tarîxa Edebyata Kurdî I, Prof. Qanatê Kurdo, Weşanên Roja Nû, 1983 Yûsif û Zuleyxa, Selîm, Weşana Enstîtuya Kurdî li Stembolê, 1998 (ji aliyê Feqî Huseyn Sagniç ve tîpguhezîna wê hatiye kirin) Girêdanên derve Ji Kulturname.com Wêje

801

https://ku.wikipedia.org/wiki/Asteyax

Asteyax

Asteyax, (593-559 berî zayînê) padişayê dawî yê Împeratoriya Medan bû.Herodot di dîroknameya xwe de bas wî dike û dibêje ku Astiyages rojekê di xewna xwe de dîtiye ku tiştekî ji xwîşka wî peyde bûyî her deverê împeretoriya wî pêçaye. Diçe cem Koçekan û ew dibêjin ku dê xwarziyê wî li şûna wî dê bibe keyê împeretoriyê. Ji ber vê yekê ew wezîre xwe Harpages vedixwîne cem xwe û wî ji meselê agahdar dike. Dema kurekî xwîşka wî tê dinê, dîsa fermanê dide Harpages ku xwarziyê wî bikuje. Ew vî zarokî nakuje û dide malbatekê. Dema zarok mezin dibe piştî dehsalan êdî xuyaye ku ew dê bibe key rojekê. Astiyages pê agahdar dibe ku xwarziyê wî zindî ye. Ji ber vê yekê kurê Harpages dikuje û ji goştê wî xwarinekê dide Harpages. Paşê jî ji bo ku bizanibe serê kurê wî datînine pêşiya wî. Di encamê de Harpages sûnd dixwe ku heyfa xwe hilîne! Ew heyfa xwe wisa dihilîne ku di şerê girîngî di navbera Astiyages û Kûruşê xwarziyê wî de ku êdî bûbû keyê Farisan de xiyanetê li Astiyages dike û dihêle têk biçe. Di encamê de desthilatdariya Medan bi dawî dibe û Astiyages dibe dîlê Kyros (b.z. 550). Astiyagesê ku 35 salan Keyê Medan bû heya dawiya jiyana xwe li cem Kyros ma lê Kyros tu xirabiyên din li wî nekirin. Çavkanî Keyên medî

802

https://ku.wikipedia.org/wiki/Harpagos

Harpagos

Harpagos navê wezîrê padişahê dawiyê yê Împeratoriya Medan Asteyax e. Wî piştî ku padişah ji bo ku wî neviyê padişah Kûruş, Farisî: کوروش بزرگ, ), li gor fermana padişahî nekuşt ciza kir û li gor hin riwayetan, goştê kurê wî pê da xwarin. Harpagos jî di şerê di navbera Kyros û Astiyages de xiyanet li Astiyages kir. Ew bi vê xiyaneta xwe di dîrokê de bi nav û deng e. Her wiha Herodot jî bahsê kiriye û dibêje ku piştî ku Astiyages di şer de têk diçe gotiye Harpages "Te dixwest tu tola xwe ji min hilînî, te ji bo çi kesekî ji Medan ne anî ser desthilatdariyê?" Paşê jî dibêje ku êdî piştî vê xiyanetê farisên ku berê di desthilata Medan de bûn, bûne fermandarên wan. Dîrok

803

https://ku.wikipedia.org/wiki/K%C3%BBru%C5%9F%C3%AA%20Mezin

Kûruşê Mezin

Kûruşê II, ango Kûruşê duwem yan Kûruşê Mezin (bi zimanê farsiya kevin: کوروش Kûruş, bi zimanê Babîloniyan: Kuraş, bi zimanê yewnanî: Kyros), şahanşah pêşî yê Hexamenişî‎ e (558 b.z.- 530 b.z.). Jê hatîbûna wîyî siyasî û leşkerî hişt ku ew desthilatiya împeratoriya farisan bihêz bike û li hemû rojhilata navîn desthiladariya farisan (Axamenî) qewîn bike. Gelek agahdariyê cihê di derbarê wî de hene. Lê em dizanin ku ew ji binemala Axameniya bû, ku keyên farisan bûn. Ew heman demê li gor Herodot xwarziyê Astiyagesê keyê Medan yê dawiyê bû. Astiyages xwestibû piştî ku Koçekan jê re gotibûn ku dê xwarziyê wî desthilatiya wî ji bistîne, Kûruş bikuje.lewre vî destur da wezîrê xwe Harpagos ko wî bikuje û Harpagos ew kar da şiwanek bi nawê Mehrdad Lê mehrdad vî nekuşt. Herodot dibêje ku Kûruş di deh saliya xwe de êdî mîna Keyekî ye, ew ji zarokan re dibêje ezê bibime şahê we. Kûruş jê agahdar dibe ku xwarziyê Astiyages e û Astiyages jî êdî dizane ku ew dijî. Li ser vê yekê Astiyages wî ji seraya xwe dûrdixe û wî dike Mîrê farisan. Lê Kûruş dixwaze bi xwe bibe keyê împeratoriyê hemûyî. Piştî ku Harpages jî bi xiyaneta xwe alîkariya wî dike li dijî Astiyages bi ser dikeve û dibe keyê împeratoriya farisan yê pêşî. Şahitî Dûv derbaza textê bû di 550 b.z. de şahê Madyan Astiyag (bi zimanê farsiya kevin: Rişti Vaiga) bin xist, paytexta Medyan Ekbatana dest xwe xist û Împeratoriya Persanê mezin ava kir. Paş Kûruş Împeratorî ava kir Lîdyan pêşengiya Krösus de bi Babîlan Misir û Spartan va piştgirtî kir. Lê Kûros di 546 b.z. de Lîdyan bin xist û Krösus dîlgirt. Paş re Asya Biçûk, ango Anatolî, jî dest xwe xist. Dûv di 29'ê kewçêrê 539 b.z. de Babil vegirt şunda hem Împeratorî bitûnî serwer kir, hem jî cihû li Sirgûnê Babîl filîtandin. Di 530 b.z. de 71 salan de cenga bi Masaget re de birin bû û 3 rojan din şunda jî mir. Balora Kûruş Kênga Kûruş Babil vegirt li ser balorakê danezanêk nivisand. ew di 1879an de li Babil hat veditîn û îroj li Perûkxane British tê veşartin. Gorî hin Dîrokzanan ew Danazena Mafên Mirovana herî pêş de ye. Navên Kûruşê Mezin Şahê Pars, Şahê Enşan, Şahê Mad, Şahê Babil, Şahê Sûmer û Ekked, Şahê çar aliyên cîhanê. Giredanê Web bi elmanî Keyên Hexamenişî

809

https://ku.wikipedia.org/wiki/Niv%C3%AEsbar%C3%AE

Nivîsbarî

Nivîsbarî ji bo amûrên elektronîk ên ku ji bo cur bi cur peywiran hatine afirandin bikaribin bi hev re têkevin têkiliyê û li hev bikin û bi hev re bixebitin hatiye amadekirin. Ferman e ji bo ku ew amûr bêhtir bikaribin peywira xwe bi cih bînin. Nivîsbarî ji bo hemû bernameyên ku nîşan dide dê amûrên elektronîk çawa xebata xwe pêk bîne, tê gotin. Bernameyên kompûterê jî mînakek e. Nivîsbarî bi zimanekî bernamekirinê tê nivîsandin. Du kategoriyên mezin ên nivîsbariyê hene: nivîsbariya pergalê (bi îngilîzî: system software) û nivîsbariya sepanê (application software). Mînakên ji bo nivîsbariya pergalê Linux û Microsoft Windows in; mînakên ji bo nivîsbariya sepanê Microsoft Word an jî bi kurdî Abiword in. Wikipedia li ser nivîsbariyeke bi navê MediaWiki dimeşe. Ji nivîsbariya ku bêmize ye re nivîsbariya bêmize (freeware) tê gotin. Ji nivîsbariya azad re nivîsbariya azad (free software) tê gotin. Linux û MediaWiki mînakên ji bo nivîsbariya azad in, Winamp û Microsoft Explorer jî mînakên ji bo nivîsvariya bêmize ne. Gelek bernameyên nivîsbariya azad li kurdî jî hatine wergerandin. Ji bo vê yekê li nivîsbariya azad û nivîsbariya kurdî binihêre. Çavkanî Nivîsbarî

812

https://ku.wikipedia.org/wiki/Alexis%20de%20Tocqueville

Alexis de Tocqueville

Alexis de Tocqueville (wekî Aleksîs de Tokvîl bixwîne) (jdb. 29 tîrmeh 1805 - m. 16 nîsan 1859) siyasetmedar, weşankar û dîroknasek fransî bû. Tocqueville hiqûq xwend, bû dadger û ji bo lêkolînen ser sîstema hiqûqî ya Amerîkayê di sala 1831ê de çû vê derê. Ser encamên lêkolînen xwe pirtûka xwe ya bi nav û deng "Ser demokrasiya Amerîkayê" nivîsand. Tocqueville azadî û demokrasiyê parast, lê piştî şoreşa 1848an hembera sosyalistan tekoşîn meşand. Di 1849an de wezîreyê karên derve bû û parlamentarîzmê li hembere Napoleonê sêyan parast. Berhem Ser demokrasiya Amerîkayê, 1835 Siyasetmedarên fransî Dîroknasên fransî Mêrên fransî Jidayikbûn 1805 Mirin 1859 Fîlozofên fransî Civaknasên fransî

814

https://ku.wikipedia.org/wiki/Nermalava%20azad

Nermalava azad

Nermalav an nivîsbariya Azad ew e ku bernameyên bi rengekî hesan bigihîne hemû gelan, her bername bi her zimanî hebe, kodên wan ji aliyê herkesî ve were dîtin, da ku her kes bikaribe tiştekî lê zêde bike. Ji lew ra jî bernameyên nivîsbariya azad ji her alî ve azad in. Her kes dikare Nivîsbariyên azad bifiroşe jî, lê ji ber ku jibergirtina wê serbest e, kes zêde pereyan tê nade. Heta niha çend bernameyên Nivîsbariya Azad li kurdî jî hatine wergerandin û di vî warî de komek bi navê Koma PCKurd di sala 2005'an de bi armanca ku van xebatan wergerîne kurdî hate avakirin. Ji bo Nivîsbariya Azad (en:free software) çend krîter hene: Azadiya bikaranina nivîsbariyê ji bo her armancê. Azadiya xwendina çavkaniyên nivîsbariyê (sourcecode). Azadiya zêdekirin û belavkirina nivîsbariyê. Azadiya guherandina nivîsbariyê û weşandina guhartinan. Nivîsbariya azad bi piranî belaş e, lê ne her car. Yek ji avantajên nivîsbariya azad ew e ku bi hêsanî li zimanên din tê wergerandin. Bi zimanên wekî zimanê kurdî bikarhêner dikarin nivîsbariya azad serbixwe wergerînin û ne girêdayî şirketekê ne. Mînakên ji bo nivîsbariya azad GNU/Linux - pergala bikaranînê Mozilla û Mozilla Firefox - Gerokên azad Mozilla Thunderbird - bernameya e-peyam PHP-Nuke - bernameya sazkirina malperan MySQL - danegeh MediaWiki - nivîsbariya ji bo Wikipedia GIMP - bernameya wêneyê OpenOffice.org - bernameyên ofîsê KDE û Gnome - bernameyên sermasê (desktop environments) Apache - bernameya pêşkêşkeran FileZilla - bernameya FTP WinSCP - bernameya SFTP Gaim - bernameya suhbetê. Abiword - bernameya nivîsandinê. Pergala Microsoft Windows bi xwe ne azad e, lê ji bo Microsoft Windows jî gelek nivîsbariyên azad hene. Azadiya nivîsbariya azad bi lîsansan weki Lîsansa giştiya GNU tê parastin. Girêdanên derve Nivîsbariya azad a kurdî Action «Use Free Software» GNU General Public License (Lîsansa Gelêmperî) The best free softwares for Windows XP and Windows Vista Nivîsbarî Nivîsbariya azad Komputer

819

https://ku.wikipedia.org/wiki/GNU

GNU

Projeya GNU ji aliyê Richard Stallman hat dan dest pê kirin. Armanca vê projeyê çêkirina sîstemeke bikaranîna kompûteran a azad bû. Berdewamên sîstema GNU îro wek Linux tên bi kar anîn. Ji ber vê yekê şûna "Linux" jî "GNU/Lînux" tê gotin. "Gnu" jî navê lawirekê ye, ji ber vê yekê wekî sembola GNU gelek car serê vê heywanê tê bi kar anîn. Lîsansên GPL û Lîsansa Belgekirina Azada GNU (GNU FDL) ji bo projeya GNU hatin nivîsandin. Linux û Wikipedia îro projeyên herî mezin bin vê lîsansan in. Binihêrinn Nivîsbariya azad GPL GFDL Girêdanên derve Malpera projeya GNU Nivîsbariya azad Komputer

820

https://ku.wikipedia.org/wiki/Zuwan%C3%AA%20zazak%C3%AE

Zuwanê zazakî

Nerazîbûnên hemberê vê gotarê hene. Zazaki - kop da ziwanan dê Îranî da pîl ra yew ziwan Ziwanê Zazayan, xelq ko zêdeyêri werte dê Mezrabotana Corin di, gilorek (çember) da Xoresan-Mutki Diyarbakır-Sêwreg-Gerger-Zara-Beyburti miyan di kopende runişyaye wo, ziwanê înan... cêvetiş dê çendan gore, no xelq ko kî eslê ci Dimlî (yan zî Dumilî) yo, no name wo Zaza bı fekan dê xelqan dê embıryanan a (!), zuwan dê cı dı zêde biyayen da herf da "z" sera deyawo ci. Rastayi ya na cêvetış mineqeşe wazena. Ze kı ninan rê vanê Zazay, ne ya piya, nê vêşêri xwo name dê Dımli ya anê ver. (Dersımıji xwo rê vanê "Kırmanc", Piranızi zi xwo rê vanê "Kird".) Dımıli hım zew xelqi hım zuwanê cı ifade kena. Fıkro pêt o yo kı dawelatê Dımıliyan Dêlam o (yan zi Deylam / Daylam). Texminan ser, namewo Dımıli zi "Dêlam" ra yeno. Dêlam, veraroz dê Dengız dê Azeri dı zu mıntiqeyê da koyına kı tede Dêlami -zew zuwanê do zey Dımli- qısey bena, wuza wo. Texmina, zew koço kı wuza ra werısto ver dawo rozaway, şiyo u çend cayan dê Mezrabotana Corın dı komi rona wo. Nê komi Dımliyê ê dê na roz ê. Naqor, êyê kı nê koçi pey dı mendê ê zi Goran-Hewrami u zewbina komên zuwanan dê bıni yê. Age Meyer Benedictsen, eserê xwo "Les Dilects D'Awraman et de Pawa, Qopınhaq 1971, rıper 3-6" dı, mıntiqe da Hewramani dı tetqiq kerden u geyrayen da xwo sera vano kı; gore dê fonoloji, morfoloji (vırastenzanayi) u zuwanrêznayi da cı, Hewrami u Zazaki pê ra nêzdi dudu zuwani yê. Dabeste dê berrızyayen da mıletperwerin nêzdi ameyena zuwanan ewro rasti ya nê fıkıri arda werte. Nay sera, zew şeno mantıq po bero kı, Zazaki u Gorani dudu zuwani yê rêçe ra pê gırêdeyayeyê. Coxrafiyeyê Zazayan dê ewroyıni dı xelqo tewr kıhano kı zaneyeno na dawelat dı ronışyaye biyo "Hurri" yê. Hurri cana ra ameyê dawelat dê Zazayan, Mezrabotana Corın. Cawo tewr verêno kı nê Hurriyan cı ra vıziyayê, nay sera zêde vinaway estê. Nê vinaway pêro kı arêdeyenê pêser, na rastani yena werte; nê Hurriyên kı rêçe ra zu qewmê da İrani yê, dawelatê ninan Koyan dê Qafi dı rozawa dê Gol da Areli, miyabên dê Dêlami u Agıri dı ca yê dı biyo. Vera peyni da serran dê III hezaran V.İ dı, wexto kı rastê çax dê vılabiyayen da Eqadan yeno, no çax dı Hurriyan ray berda Mezrabotan da Cori ser, zor da wo xetan dê xelqan dê Hititan, Mituniyan, Eqadan, Asuriyan u Babilan kerdê, wext bı wext zi kewtê bındestê cı; rıziyayen da sukduwel da Katmuxi (suka Semsuri u çoşmeyê cı), dıma zi, serr da 713 V.İ dı, rıziyayen da Meliddu (Meletiya Kıhan) sera sahnewo siyasi dê terixi ra abıryayê. No terix ra tepiya, Hurriyan, duwelên kı Mezrabotana Corın dı roneyayê, inan miyan dı zuwanê xwo, mitolojiyê xwo, ew eddet u vinayiya xwo po berdo. Vanê kı, Hurri nêresaybiyê kultur (kare) dê nusten; qandê coy, terix dê medeniyeti dê nê xelqn dê embıryanan; zey Hititan, Eqadan, Babilan, Asuriyan u Mitaniyan miyan dı, din dê cı, ew zuwan, mitoloji, eddet u vinayi da cı sero serpoşên muhimi ameyê werte. Zewna xelqo kıhano kı welat dê Zazayan, Mezrabotana Corın dı rona wo Sıkitiyê. Nı Sıkitiyên kı suwari biyayen da xwo ya yenê zanayen, kultur u huneri ser zêde po şibiyê ew xelqê do zêde cengawer biyê. Sıkiti rêçe ra qewmê da Hınd-Ewropa yê, ew ninan miyabên dê serran dê III u II hezaran V.İ. dı, çoşme dê Gol dê Erali dı emmır kerdo; pey dê serran dê III hezaran V.İ dı, nê wuza ra vıziyayê, şiyê u deştan dê Urısiyeyê verarozi u koyan dê Qafan dı ca da wo xwo.No coxrafiye, na roz da ma dı Osetiya ya. Xwora, Oseti zi kokê cı Sıkiti yê.Dıma Sıkitiyan welatê xwo kerdo hera, sevcêr biyê, şiyê Mezrabotana Corın, wuza dı rona wo, ew pıra, pıra duwela xwo heta Yehuda po berda. Gorê dê vinayi da çendan, Zazaki him ra, çıhar şiveyan dê Kurdi ra zew zuwan o; Zazaki, Kurmanci, Sorani, Gorani. Çendna kesi vanê kı, kom da zuwanan dê İraniya pil miyan dı Zazaki zew zuwanê do ca wo. Axıri, seni kı bıbo u pobıberiyo, ew çiyo nêzanayewo kı cıya esto pêro bıvıziyo werte. Kom biyayen da zuwanan sera, a koma zuwanana kı Zazaki bıxwo zi ilaqedar kena, ay sera qenêbo çend vinaway bıdeyê fayde keno. Çıme wo tewr kıhano kı abırnayen da şiweyan dê Kurdi ser zaneyeno Şerefnameyê Şerefxani yo. Şerefxan komanê Kurdan u zuwananê cı wuna rêzayneno; Kurmanc, Kelhor, Lor, u Gor. Şerefname dı bahsê Zazayan u ê dê cı Zazaki qet nêkeno. Oskar Mann, Zuwan dê Kurdi sera têgeyrayen da xwo gore, Kurdi, ze "Kurmanciya rojxilati, ê peyaroji ew ê veraroji" cê ra abırneno, ew Zazaki zi ze şiweyên dê Gorani gêno desta. Dr. Mac Kenzie, meqale da xwo ya "Kürt dilinin kökeni" ya kı serr da 1961 i dı Pêserok da Zuwani dı çap biya, ay dı Kurdi dudu hetan ser abırneno; "kurmanciya Corın, Kurmanciya Cêrın". Ey Gorani ze zuwanê do xwoseri qebul kerdo. Ey eser dê xwo yo "The Dialect of Awraman (Hawramani-Luhan)" dı Gorani ze qolê do Farısiya kıhan gurota dest. Eserê xwo yo "Grammar of Kurmandji, or Kurdish Language, 1913" dı Ely Bannister Soane, şiweyên Zuwan dê Kurdi, him ser, xe "Kurmanci ya Corın, Kurmanci ya Cêrın" gurotê dest, ew Zazaki u Gorani ninan ra abırnayê. Dr.Tewfıq Wehbi zi zey Soane, eyni vinayi sero yo. Sosyolox (komzanyar) Ziya Gökalp, o yo kı esslê xwo Kurdo labırê Tırkperwerin kerdena ame wo zanayen, ey tetqiq dê xwo yo "Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, Komal Yayınları, 1975" dı "Kurmanc, Zaza, Soran ew Lor" pêro ze zuwnên Kurdi gurotê desta, ew Zazaki u Gorani ra zi ze "zuwanên pê nêzdi" bahs kerdo. Aleaddin Seccadi, esrê xwo yo "destur u Ferhengi Zuwan ê Kurdi, Erbi u Farısi" dı Kurdi him da dudu şiweyan ser abırneno; Şiweyê Bahdinani (Botan) u şiweyê Sorani (Mukri). Dr. Kemal Fuad, şiweyanê Kurdi him ser wuna rêzayneno; "Kurdiya Rozxeleti ê Rozaway, ê Verarozi, ew ê dê Goran-Zazayan". Eserê xwo "Zımanê Kurdi, Dabestbuni Coqrafyayiy Dialektakaniy" dı, Fuad Hemmê Xurşid, zuwanê Kurdi ze "Kurmanciya peyarozi, Kurmanciya Werteyın, Kurmanciya Verarozi ew Sorani" rêzayneno, ew Zazaki zi ze şiweyê do bıniyo ê dê Gorani gêno dest. Mehmed Emin Hewremani, esrê xwo yo "Zari Zıman ê Kurdi ve Terazu yi Beravis da" dı, Kurdi ze "Kurmanciya Corın (Bahdini), Kurmanciya Werteyın (Sorani), ew kurmanciya Cêrın (Gorani)" gêno desta, ew Zazaki, Hewramani, Lori u Bacelani zi Gorani Miyan dı vineno. Zuwanzanyar-nuskar Malmisanıj, Kurdi panz şiweyan dê essli sera Abırneno; Zazaki, Kurmanci Sorani Gorani (Hewrami), ew zewbin şiweyên bıniyen kı Kurdistanê Verarozi dı Qısey benê, ê. Ebubekir Pamukçu, Têgeyrayox u Zuwanzanyarê Zuwan dê Zazaki, nuskar; o yo kı vêşêri Zazaki sero xebıtyayen da xwo ya vıziyawo ver (zaneyeno), ey Zazaki u Kurmanci cê ra ca gurotê desta, ew diqet anto pêmaneyen da Zazaki u Gorani / Hewrami ser. Ebubekir Pamukçu wekerden da Zuwanzanyani da (lingwistik) Zazaki sero teniya nê, ê rêçan dê terix dê cı sero zi gurweya wo. Ey tetqiq u têgeyrayena xwo na mesıla ser, zêdeyêri Stoqholm dı; veror pêserok da Ayre dı, dıma zi heta Heziran 1992 kı vetê, ay dı dêbı mıneqeşi ver. Têgeyrayox-Nuskar Minorsky, Kurdan miyand dı hehsê zew unsurê do İrani keno kı, na qewmêda Kurdi niya (Koma Goran-Zaza). Têgeyrayoxo Êrmeni Garo Sasuni, kıtabê xwo yo "Kürt Ulusal Hareketleri ve Ermeni-Kürt İlişkileri" dı vano kı, çendı kı rêçê Kurdan u Zazayan qewma İrani da pil ra emewo zi, nê Zazayên kı xwo Kurdi hesıbınenê, esslê ninan çaxan dê tewr veri ra zuna qewmê ra yeno. Anci, na roz da ma dı, zêde têgeyrayaxi, nuskari u zuwanzanyarên kı kare (kultur) u zuwan dê Zazayan sero xebıtiyenê, na mesıla da ca biyayen u pê dı biyayen da Zazaki sero xwo vısto mıneqeşi miyan. Rastiya cı, na mesıla sero hendlıxe qeyam qılaynayen zi icab nêkena. Hele kı, no deme dê zanyani (ilim) u teknoloji dı, wuni aseno kı, zu mıneqeşeyê da ewnayın hendlıxe mahnedêr (mahndayır) niya. Ma kı vazım "Zazaki xwo ser zew zuwan o, ew Zazay xwo ser zu mılet a" na peyniya dınyay nêbena. O yo kı, wa merdım bışo çıman dê aqıli ya bewniyo ew hewlin sero bıfıkıriyo...Peyniya xwo, veranverê terixi nê xelqi piya ameyê ew ninan zew coxrefiye dı emmır kerdo; mucedeleyê ninan amewo pêser; nê xelqan pêrın zi eyni derdi antê u zey pê eyni kêf a şabiyê; kılmane, ninan miyan dı bırabestiyê da rasti peyda biya. Essas, çi yo kı lazım o bıvırazyo o yo kı hırg zuwan zemın dê serbesti sero xwo miyan dı qimet bıdeyo cı u pobıberyo. Serbest nêbiyayena cı "asimilasyon" a. Rasti a ya kı, Zazaki zi zuwanê do ê zew xelq dê gırdi yo; zey hırg zuwan dê dınyay layıqê hurmeti yo ew cı ser têgeyrayen u xebıtiyayen heq keno. Binêre: Xanepel Girêdanên derve Zon u Zagon Enstituyê Zazaki

824

https://ku.wikipedia.org/wiki/Ey%20Req%C3%AEb

Ey Reqîb

Ey Reqîb helbestek e ku ji aliyê helbestvan Dildar ve (1918-1948) di sala 1946an di zindanê de bû, hatiye nivîsandin. Sirûda Ey Reqîb bi soranî hatiye nivîsandin piştre ji bo zaravayên din hatiye tercimekirin. Ev helbest di sala 1946an dema Komara Mehabadê tê sazkirin, dibe sirûda (marşa) vê dewletê û heta niha jî wek marşa kurdan ya neteweyî tê bangkirin. Dîrok Di sala 1938an de di zindanê de ji hêla helbestvan û çalakvanê siyasî Dildar ve hate nivîsandin. Strana bi eslê xwe bi soranî hatibû nivîsandin, lê niha bi kurmancî jî tê gotîn. Ev helbest di sala 1946an dema Komara Mehabadê tê sazkirin, dibe sirûda (marşa) wê dewletê. Strana li ser sosyalîzma şoreşger û dîroka cewherî ya kurda ye û gelek caran bi şêwazek kevneşopî tê çêkirin. "Ey Reqîb" ji hêla Hikûmeta Herêma Kurdistanê ve jî hat pejirandin. Sirûd Bi soranî Bi kurmancî Bi pehlewanî Kurdîya başûr (Kelhûrî) Lekî Zazakî Goranî Hewramî Girêdanên derve Audio file Audio file Audio file Midi Çavkanî Helbestên kurdî Sirûd

826

https://ku.wikipedia.org/wiki/Dildar

Dildar

Dildar bi tevahî Yûnis Mele Re'ûf (jdb. , Koye − m. an jî , Hewlêr) yek ji helbestvanên navdar e li Kurdistana Başûr. Navê wî yê rastîn Yunis Re'ûf e, wek gelek nivîskarên kurd wî jî, ji xwe re naznavek dîtiye: Dildar, bi salan bi vî navî ve hatiye naskirin. Dildar di sala 1918an de li bajarê Koyeyê hatiye dinê. Dibistana pêşîn li Ranyeyê, dibistana navîn jî li bajarê Hewlêrê di sala 1935an de qedandiye. Piştî xwendina navîn çûye bajarê Bexdayê li wir zanîngeha dadmendiyê qedandiye, çend salan wek parêzer kar kiriye. Di van salan de dest pê dike doza xizan û belengazan diparêze, li dijî neheqî û zordestiyên li welêt û li derveyî welêt dengê xwe bilind dike. Ji aliyê din mijûliya wî ya li ser edebitata cîhanê û rojhilatê zêdetir dibe, dîroka Yewnan, Fransayê, Tirkiyeyê û edebiyata van welatan gelek bala wî dikşîne. Li şûna parêzeriyê, ew wek warê xebatê ji xwe re helbestvaniyê hildibjêre. Di helbestvaniya Dildar de temayên welatparêzî û janên mirovatiyê serdest in. Kurdistan bûye kakilê tema efirandinên wî, bi taybetî helbestên wî yên bi navê Ey Reqîb û Kurdistan ji helbestiyê derketine, li ser zar-zimanê gel wek kilam-stran jîndar mane. Bi taybetî helbesta wî ya bi navê Ey Raqîb di nav gel de gelek belav bûye, wek straneke popûler hatiye nas kirin. Di dawiyê de, ev helbesta di sala 1946an dema Komara Mehabadê hatiye sazkirin, bûye marşa vê dewletê û heta niha jî wek marşa kurdan ya neteweyî tê bangkirin. Di salên şerê cîhanî yê duyem de helbestên Dildar li ser bingehekî gelek demokrat û mirovhez tên nivîsîn. Dildar ji aliyê din di bin bandora edebiyata fransî de jî maye, ji helbestên La Fontaine, La Martine wergerandiye zimanê kurdî. Çend kurteçîrok jî nivîsîne û di kovara Gelawêj de hatine weşandin, ji wan çend heb jî wek destnivîsar mane. Dildar di sala 1948an de umrê xwe temam kiriye. Lê belê berhema wî ya Ey Reqîb îro ji aliyê gelek kurdan ve wek sirûda neteweyî tê pejirandin. Çavkanî Girêdanên derve www.pen-kurd.org: Yunis Reûf Dildar Nivîskarên kurd Jidayikbûn 1918 Mirin 1948 Kesên sedsala 20an Kesên ji Hewlêrê Kurdên Başûrê Kurdistanê Nivîskarên sirûdên neteweyî Helbestvanên zimanê kurdî Neteweperwerên kurd

831

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kongreya%20Azad%C3%AE%20%C3%BB%20Demokrasiya%20Kurdistan%C3%AA

Kongreya Azadî û Demokrasiya Kurdistanê

Kongreya Azadî û Demokrasiya Kurdistanê, bi kurtî KADEK di 4ê nîsana sala 2002an de hat damezrandin û di çiriya pêşîn sala 2003an de hat betalkirin. Di kongreya betalkirina KADEKê de KONGRA-GEL hat damezrandin. Girêdanên derve Kurdish Info Freedom For Öcalan Kongre Rêxistin

835

https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AArsim%20%28her%C3%AAm%29

Dêrsim (herêm)

Dêrsim herêmeke bakurê Kurdistanê ye. Hemû gelê Dêrsimê kurd e. Li bakurê û nava Dêrsimê kirmanckî tê axaftin, li başûrê Dêrsimê kurmancî tê axaftin. Di navînê vê herêmê de bajarê Mamekî (bi tirkî: Tunceli) heye. Di dîrokê de Dêrsim ji başûrê Erzinganê dest pê dike, li rojava digihijê Sêwasê, li rojhilat cîranê Mûş û Bîngolê ye, li başûrê Dêrsîmê sînorên Amed û Elezîzê dest pê dikin. Li Dêrsimê bi piranî kirmanckî (zazakî, dimilî) tê axaftin, lê ji bilî dimilî, kurmancî jî tê bikaranîn. Piraniya gelê Dêrsimê elewî ye. Nav Ji ber madenên herêmê navê Dêrsimê ji gotina (Der- sîm: Dera Sîmê yan jî zîv) tê. Di serhildana Dêrsimê de, tevgera leşkeri ya Tirkan bi navê Tunceli li dijî Kurdan dest bi şêr kirin. Navê bajar jî wek Tunceli ji alî Tirkan ve wê demê hatiye guhertin. Hinek kes ji bajarê heremê rê Kalan jî dibêjin. Dîrok Demnasî Berî Îsa(zayîn) 1200 - 612 Dema Mushkiyan 612 - 550 Dema Medan 332 Dema Mekedoniyan Piştî Îsa (zayîn) 17 - 395 Dema Romayiyan 395 Dema Bîzansiyan 639 Dema Ereban 648 Dema Bîzansiyan ya duyemîn 651 Dema Ereban duyemîn 699 Dema Bîzansiyan ya sêyemîn 1226 Dema Selçûkiyan 1243 Dema Moxoliyan 1373 Dema Osmaniyan Adar 1916 Serhildana Dêrsim ya yekemîn Adar 1921 Serhildana Koçkirî 1937 Serhildan Dêrsim ya duyemîn 30 Hêzîran 1996 Çalakiya Zîlan Erdnîgarî Avhewa Li herêmê av û hewayeke reşayî heye. Havînan kin û hênik lê zivistanan sar û dirêj derbas dibe. Çiyayên herêmê Mûnzir (3.071 m), Kirklar (2.033 m), Topatan (2.234 m), Karaoğlan (2.422 m) û Yilandax (2.950 m) Deşt, zozan û gelî Deşta Zerenik: 1.350 m ji behrê di navbera çiyayê Munzir û Çemê munzirê de ye li Zerenikê bilind e. Gelyê Mizûr/Mûnzir: Ji Çiyayê Mizûr/Mûnzir dest pê dike heta Gola Kebanê dirêj dibe. Geliye Pilemorî û Perê jî geliyên din ên herêmê ne. Çem û Gol Çemê Pêrê; şaxek çemê Miradê ye ji Çiyayên Şeytên li Çewligê dest pê dike diherike gola bendava Kebanê. Çemê Mizûr/Mûnzir; Ji çiyayên Mizûr/Mûnzûr dest pê dike û diherike gola Kebanê. Çemê Pilemorî jî şaxê çemê Munzûrê ye. Gola bendava Kebanê dikeve hundirê sînorên Dêrsimê jî. Li ser çiyayan hinek golên biçûk jî peyde dibin. Gola Kebanê heta binê pira Mêzgirê tê. Babetên ajalan Herêm ji alî ajalên kovî û çiyayî pir dewlemend e. Kûze, darbir (semasî), ruvî, keroşk, bizin û pez kovî, qertel, gur, baz, kew yên herî pirin ku peyde dibin. Li herêmê nêçira ajalan bi zagonan tê kirin. Aborî Samanên binerdî Li hêla Zerenikê, sifir, asbest, xwê û mangenez hatiye dîtên. Li Pilemorî jî krom, manganez, ji bin erdê dertê. Cîhên geştyarî, dîrokî û gerê Germavên herêmê: Haçik (Mamekiye), Mêzgir, Harik (Qisle) Geliya Mûnzûr ji bo gerê û Seyranan ji alî xwezayê ve pir guncaw e. Kela Pêrtagê jî ji alî gel ve tê ziyaret kirin Çand û huner Hemû gelê Dêrsimê kurd e. Piranî kirmanckî (dimilî/zazakî) qise dikin. Lê jî pir kurmancî qise dikin. Dêrsim bajarekî Elewî ye. Ol û civak Piraniya nifûsa herêmê ji kurdên zaza pêk tê. Ji aliyê olî ve piraniya gelê herêmê ji elewiyan pêk tê, lê muslumanên sunnî jî li herêmê hene. Kincên herêmê Jinên herêmê etegek ku jê re dibêjin Pêshî û bi serde ji îşligek li xwe dikin. Li pişta xwe kêfiyek û bi li ser kêfiyê de jî şerîdek rengîn ku jê re dibêjin Kejik girê didin. Di nigan de qonderên Qapik bilind û gorên hirî tê li xwe kirin. Keçên ciwan şarpe yên tul, jinên pîr jî yên hevreşim û rengtarî didin serê xwe. Şalwar, îşlik û çakêt kincên herêmî yên zilaman e. Sê newên goran yên zilaman heye galik (bi çarox tê li xwe kirin) , dîzleme (heta li ser çongê dirêj e) û konçî '' Xwarênên herêmê Lop kufte: Ji arvanê nîsk û cûlbantê (cure baqilek e) tê çêkirin. Nîsk û cûlbant tevlihev dibe û tê şilkirin, pîvaz û bexdenûsa hûrkirî dikeve navê. Şiklê rûlo tê dayîn û tê kelandin, piştre rûnê sorkirî bi îsota sor bi ser tê reşandin û tê xwarin. Bastêq, dims, penîrê tulim jî li herêmê pir tên xwarin. Nan li ser sêlê tê çêkirin. Biraşka sêvaxînê Bîşî (kate) Deverûn Fesalî (kilor) Fetîr Gulol Helîmeya ard û qeliyê Keçika dê Keşk Kufteya Norxanê Nanê tîr Patîle Navdarên Dêrsimê Seyid Riza M. Nûrî Dersîmî Dr. Şivan (Sait Kırmızıtoprak) Alî Haydar Kaytan Kemal Burkay Mazlum Doğan Alî Baran Bêrîtan Zîlan Dr. Baran (Muslim Dursun) Şiyar Diyar Hozan Comert Mikaîl Aslan Ahmet Aslan Metin û Kemal Kahraman Kazim Öz Alî Heyder Yildiz

837

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eivan%20Perwer

Şivan Perwer

Şivan Perwer (jdb. li navçeya Wêranşar, Riha, Bakurê Kurdistanê), mezin tirîn hunermendê kurd e. Jînenîgerî Zarokatî û hunera wî Perwer di 23'ê Kanûna 1955'an de li navçeya Wêranşar a Rihayê ya Bakurê Kurdistanê di malbateke bi eslê xwe Kurd de hatiye dinê. Bi eslê xwe ji gundê Keferzê (bi tirkî : Altıntaş) yê navçeya Midyadê ya Mêrdînê ya Bakurê Kurdistanê ye. Ji ber hin sedeman malbata wî ji Mêrdînê koçî Rihayê kirin. Ciyê lê xwedêdayî herêmeke xwedî giyaneke (rûh) felsefî ya pir kûr e, mîna dirûvê erdnîgariya xwe. Ev dorhêl bi muzîkê tije ya û vê kûrahiya felsefi kabiliyeteke mezin ya mûzikê jî daye mirovan. Bapîrê Şivan Perwer, bîlûrvan û dengbêjeki mezin bû. Eywaneke aidê (xweserê) wî li gund hebû. Bê dost, bê mêvan, bê heval nedikariya bimîne. Li wan derhêlên nîzik kesên xwedi kabîliyetên çandeyî (mîna mûzîk, destan, çîrok û cûr be cûrên wêjeyê) mûheqeq dibûn mêvanê wi. Sohbetên wanên civakiyên bi muzîkê heya derengiya şevê domdikir. Dengbêj rûdiniştin bi saetan klasikên gelêriyên diroki bi dengên bilind dixwendin û dijiyandin. Mesela; Siyabend û Xecê, Evdalê Zeynikê, Eyşana Îbê, Evdî, Erebê, Bêmal, Delalê Qerejdaxi, Lawkê Metînî, Şêxa Delal, stranên govend û dîlan. Bi vî awayî ji êvarî heya derengiya şevê ji aliyekê bilûr, ji aliyê din keman, an jî dengê dengbêjan li kûrahiya rûhê insanan tesîr dikir, bi sedsalan ew paş de dibirin û ew mirovên bi van guhdarkirinan radizan gelek caran di xewnên xwe de jî ev bûyêr diditan. Ji aliyê din ve zordariya li Kurdistanê, zulma li ser ziman, çande û şexsiyeta mirovan hêj bêhtir jan (êş) dida mirovan û di pêşberê van tehdayiyan de kîn û nefreta di hûndirê wan de berhev dibû, hest (hiş) û evîna di hûndirê wan de veşartî digeriya ev qêrîn ji dikir kû bi ruhî, bi mirovînî xwe bi tayê jiyanê ve girêbide û dirûvekê muzîkî distand, dibû muzîk. Va ye di vî atmosferî de gelek caran di her bergehi de lehengên (qehreman) bênav digiheştin. Ango di têkoşîna li hemberê zordariyê de, di bûyerên çandeyiyên ji vê dirûvê jiyanê derdayî kes (şexis) derketine nêvengê (holê). Şivan Perwer di vî atmosferi de giheştiye. Tû kesî xisûsî ew perwerde nekiriye, dijê vê ew bûyereke kû dirûvê jiyanê derxistî nêvengê ye. Wî di biçûkatiyê de dest bi stran gotinê kir. Di tim bûyerên jiyayî û bîhîstî de ew dijiyan û bi stran ji hundirê xwe derdixist. Mirovên guhdarî Şivan dikirin, ji vî zarokê weha biçûk kû buyerên mezin dijî mat (şaş) dibûn. Buyerên dijiya, an ji xeyal dikir. dikire stran û carinan bi seatan digot. Vêca li dorhêlên xwe caran ne bi çavê zarokan lê dinêrîn. Di civatê de giraniya wi hebû. Lewra, weko hêviyek ya civatê ji wi hebe pê re muamele dikirin her demî. Şivanê biçûk li dora xwe de şexsiyeteke fîlozofîk yê muzîkal dihate naskirin û jê heskirin. Lêbelê li gor Şivan, ev civata, paşdemayî, berteng lê xwediyê xususiyetinê rind bû, ji aliyê civakî û ccedil;andeyî ve gerek bihata guhartin. Bi wi ser û dinya xwe ya bicûk evên he dê çawa pêk banîna. Van tiştên he gişan riyek ya çareyê bi wi didan lêgerinê. Ji nêv vê civatê derketin, ango bi der ve çûyîn fîkra li hinek tiştên teorîk geran, hin bûn û dûv re jî li civata xwe vegerîn di temenên biçûk de ew kûr kûr diamand. Ji ber kû gelê kurd ji her ali ve hatibû rapêçan û di bin tehdê (tûndiyê) de bû, di ser de polîtîkaya bihûjtin (asimilasyon) ê ya tîr hebû, riya wî ya dî hûndirê, çandiya xwe de bi civakî, teorîk, teknîk û kirdarî (pratîk) pêşveçûna wi hatibû birîn (girtin). Ew civata weha ne azada kû bi vî awayî nedikarî biser bikeve helbet, bêhtir di bergehê çande û hunerî de kariye serfiraz bibe. Derktina Şivan jî mînakek ya vê yekê ye. Weke li jor hati gotin, hunermendên kurdên bi kurdi digotin di jiyaneke berteng, zehmetiyên wê pir, şexsiayata hatî êxisitn, bi deng remanên xweş çiqas hîkarî (tesîr) li civatê bikiran jî, ji ber êxistina xwe ya şexsî nexwdiyê tû biryarê bûn. Hunermendên kurdan yên li gor fermanên (emrên) dewletê hereket dikirin jî, ji rûmerên netewî dihatin dûrxistin, vê carê jî çiqas xwediyê derfetên (imkan) mezin jî bin, diketin derecek ya bê şexsiyetiyeke din (ya dûwem). Ango an bi kurdî bibêje, li rûmetên xwe xwedî derkeve di bin emrê axayê kurd de bimîne, bibe mirîdê şêx, bibe dengbêjek basit, an jî dest ji rûmetên netewî tevan berde, bibe xwediyê derfetên maddî, lêbelê mina qaşmerê zordestan hereket bike. Va ye weha bû rewşa çandê, hunermend, muzîsyen, hozan û nivîskarên kurd. Şivan Perwer li van tevan îsyan kir û çi bigre (çi bibe bila bibe) bi armanca çêkirina herî rind pêkbîne tembûra xwe hilda, hestên xwe yên di kurahiyên giyanê (ruh) wi de kombûyîn, bûyerên di mejiyê wî de çêbûyîn bi stranên xwe dan gelê xwe. Şivan Perwer bi profesyonelî 1975ê dest bi hunermendiyê kiriye, li gor bûyerên li dinyayê hatin guhartin her sal berhem afirandine, bi klasîkên gelêrî mijûl bûye, di vî bergehî de rê şanî gelek hunermendan kiriye û bûye mînak ji wan re. Dîskografî Govenda Azadîxwazan (1975) Hevalê Bar Giranim (1976) Herne Pêş (1977) Ey Ferat (1978) Kîne Em (1979) Hay Dil (1980) Gele Min Rabe (1981) Agiri (1982) Bilbilo / Ferzê (1983) Dotmam (1985) Lê Dîlberê (1986) Helebçe (1988) Bilbile dilşadî /helebçe(1988) Xewna Min / Qasimlo (1991) Zembîlfiros (1992) Ya Star (albüm) (1995) Nazê (1996) Hêviya Te (1999) Roj û Heyv (2000) Sarê (2001) Helbestên bijartî yên 1 /Kirîvê (2002) Helbestên bijartî yên 2/Klasîk (2003) Helbesten Bijarti yên 3 (2004) Min bêriya te kiriye (2004) Destana Rojava (2011) Şivanname/Gazind'' (2013) Girêdanên derve Malperê Şivan Perwer ya fermî Malpera fermî Fonda Şivan Perwer ji bo Çand û Hunera Navnetewî Malper pirzimanî ye Musicmoz (Îngilîzî) Hînek ji stranên Şivan Perwer Gotinên stranên Şivan Perwer Vegera welêt hesreta min e. Hevpeyvîna Şivan Perwer ya di Rojnameya Tarafê de Kesên ji Sêwregê Jidayikbûn 1955 Muzîkvanên kurd Mirovên zindî

841

https://ku.wikipedia.org/wiki/Abdullah%20%C3%96calan

Abdullah Öcalan

Abdullah Öcalan, an jî bi tenê Ocalan, () ( li gundê Emeran, Xelfetî, Riha) îdeolog, siyasetmedar û damezrînerê Partiya Karkerên Kurdistanê (PKKê) ye. Ocalan di 15ê sibata 1999an de ji aliyê sîxurên DYAyê bi komployek hate revandin û di 16ê sibata sala 1999an de radestî dewleta Tirk hate kirin. Abdullah Ocalan niha wekê girtiyek siyasî ji sala 1999an ve li girava Îmraliyê girtî ye. Ocalan ji sala 1979 heta 1998an xebatên xwe yê siyasî li Sûriyê dimeşand û li wir dijiya. Ocalan piştî ku neçar ma ji Sûriyê derkeve, di sala 1999an de li Nayrobîyê ji aliyê dezgeha Saziya Sîxuriyê ya Neteweyî ya Tirkiyeyê (MİT) ve bi alîkariya sixûrên DYAyê ve hate revandin û wî anîne Tirkiyeyê. Abdullah Öcalan li girtîgeha Girava Îmraliyê bi caran hewlên çareserkirina Pirsgirêka Kurdî pêk aniye û ji 1993an vir ve li ser daxwaza wî bi caran ji bo çareseriya Pirsgirêka Kurdî li Bakurê Kurdistanê, Partiya Karkerên Kurdistanê agirbest ragihandiye. Li gel hewlên çareserkirina Pirsgirêka Kurdî li Girava Îmraliyê heta niha 21 pirtûk ji aliyê Abdullah Öcalan ve hatiye nivîsandin. Jînenîgarî Ciwanî û salên xwendekariyê Abdullah Öcalan, di 1949an de li gundê Amara yê bi ser navçeya Xelfetiyê ya girêdayî Rihayê ji dayik bûye. Dibistana seretayî li Cîbînê xwendiye. Di sala 1966an de li Enqereyê li lîseya pîşeyî (bi tirkî: Ankara Tapu-Kadastro Meslek Lisesi) dest bi xwendina xwe ya lîseyê dike. Di salên xwendekariya lîseyê de beşdarî civînên antî-komunîstan dibe û di heman demê de beşdarî derdorên ku di siyaseta çepgir de çalak in ku pêşdebirina mafên kurdan dixwazin dibe. Abdullah Ocalan piştî ku di sala 1969an de ji lîseyê bawernameya xwe werdigire, li Amedê wekê karmendê qeydkirina erdê dest bi kar dike. Di vê dema karmendiyê de fikirên wî yên siyasî derdive holê. Piştî salekê koçê bajarê Stenbolê dibe û li wir beşdarî Civîngehên Çandî yên Şoreşgerê Rojhilat dibe. Piştre diçe Fakulteya Hiqûqê ya Zanîngeha Stenbolê û li vir jî piştî sala yekem ji bo xwendina zanistên siyasî derbasî Zanîngeha Enqereyê dibe. Vegera wî ya Enqereyê ji bo parçekirina Federasyona Ciwanên Şoreşger ên Tirkiyeyê (Dev-Genç) ji aliyê dewletê ve hate hêsankirin. Paşê serokkomarê wî demê Süleyman Demirel ji vê biryarê poşman bû, ji ber ku ew pêşbînî dike ku PKK ji Dev-Gençê zêdetir ji sîstema dewletê re dibe xetere. Ji ber ku di Abdullah Öcalan di 7ê nîsana 1972an de beşdarî mîtînga li dijî qetilkirina Mahîr Çayan dibe tê girtin, xwendina wî ya zanîngehê ya Zanîngeha Enqereyê xilas nabe. Bi hinceta belavkirina kovara siyasî ya çepgir Şafak ku ji aliyê Dogu Perînçek ve dihate weşandin hat sûcdarkirin û 7 mehan li girtîgeha Mamakê girtî dimîne. Di mijdara sala 1973an de Komeleya Xwendina Bilind a Demokratîk a Enqereyê (bi tirkî: Ankara Demokratik Yüksek Öğrenim Demeği, ADYÖD) hat damezrandin û piştî demeke kurt Abdullah Ocalan wekî endamê rêveberiya komeleyê hate hilbijartin. Di kanûna sala 1974an de komeleya ADYÖD hate girtin. Di sala 1975an de bi Mazlum Dogan û Mehmet Hayri Durmuş re pirtûkek siyasî ya ku tê de armancên sereke yên Şoreşa Kurdistanê vedibêje weşandin. Di hevdîtinên li Enqereyê yên di navbera salên 1974-1975an de Ocalan û hevalên wî yên din gihîştin wê qenaetê ku Kurdistan bûye kolonî û divê amadekariyên şoreşê bên kirin. Komê biryar da ku li bajarên cuda yên Bakurê Kurdistanê belav bibin ku bingehek ji alîgirên şoreşa çekdarî ava bikin. Di destpêkê de tenê çend alîgirên vî fikirê hebûn lê piştî gera Ocalan di sala 1977an de li bajarên wekê Agirî, Êlih, Amed, Çewlik, Qers û Rihayê pêk hat, kom gihişte 300 kesên alîgir û nêzîkî sîh şervanên çekdarên organîzekirî ya komê çêbû. Destpêka jiyana wî ya siyasî Di wan salan de Stembol di bin tesîra bayê 1968an de bû. Ocalan jî kete bin tesîra vî bayî û Marksîzm - Lenînîzm nas kir. Ew sal wekê salên werçerxa jiyana wî ne û herwiha ew Sosyalîzm, yeksanî û azadî pir nêzîkî xeyalên xwe yên zarokatiyê dîtin. Ocalan biryar dabû ku Sosyalîzm û pirsgirêka Kurd li hev biguncîne. Bi vê armancê biryar da ku dest bi siyaseta çalak bike û qeydiya xwe li Fakulteya Îlmên Siyasî ya Zanîngeha Enqereyê çêkir. Li vê derê xwe di nav atmosfereke tund a guftûgoyan de dît û şeklek da ramanên xwe. Di 30yê adara 1972an de pêşengên şoreşê Mahir Çayan û hevalên wî li Qizildereyê hatin kuştin û vê bûyerê şopên kûr di jiyan û ramanên wî de de hiştin. Di 7ê nîsanê de di çalakiya şermezarkirina bûyera komkujiyê de hat binçavkirin û wî şandin Girtîgeha Mamakê. 7 meh di girtîgehê de ma û di wê pêvajoyê de xwe gihand fikira avakirina rêxistinekê û ji bo vê yekê gav avêt nav pêvajoyeke din a lêgerîn û lêkolînê. Piştî 1972an Pirsgirêka Kurdî bi gelek derûdoran re guftûgo dike û di heman demê de Komeleya Perwerdehiya Bilind a Demokratîk a Enqereyê ava dike. Di heman demê de ew xebatên xwe yên îdeolojîk yên ku di nava komekê de dimeşîne, digihîne merhaleya dawî. Koma di bin pêşengiya Ocalan de di dawiya sala 1975an de civînekê li dar dixe û biryar dide ku li Kurdistanê xebatê bimeşîne. Avabûna PKKê Di sala 1978an de, di nava nakokiyên rastgir û çepgiran de ku bi derbeya dewleta tirk a sala 1980an bi dawî bû, Öcalan Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) damezirand. Di 27ê çiriya paşîn a 1978an de Ocalan û hevalên xwe li Diyarbekirê li gundê Fîsê ya Licê li hev kom dibin û biryara avakirina Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) didin. Xebatên rêxistinê yên Ocalan û partiya wî PKK yên li Kurdistanê di demeke kin de bala Dewleta tirk dikişîne. Li ser vê şêweya nû ya Ocalan a li hemberî Tirkiyeyê ji bo pirsgirêka kurd zextên xwe zêde dike. Dewletê bi awayekî eşkere li hemberî koma Ocalan şer dide destpêkirin û ji ber vê yekê Ocalan di sala 1979an derdikeve derve û diçe Libnanê. PKKê bi damezrandina xwe ve giranî da ser perwerdeya îdeolojîk. Marksîzm-Lenînîzm, dîrok û milkê Kurdistanê di nava PKKê de xwedî roleke navendî bû. Ocalan li ser girîngiya îdeolojiyê heta radeya ku bê îdeolojiyê şermezar kir û îdeolojî bi dînê re ku li gorî wî şûna îdeolojiyê girtiye, wekhev kir. "Eger hûn têkiliya xwe û îdeolojiyê bişkînin hûn ê bibin cinawir." Bi piştgiriya Hikûmeta Sûriyê, Ocalan du kampên rahênanê ji bo PKKê li Libnanê ava kir ku tê de gerîllayên kurd perwerdeya siyasî û leşkerî bibînin. PKKê li Libnanê di 1982an de kongreya xwe ya duyem pêk anî û biryara vegera nava axa welêt girt. Milîtanên PKKê di bin pêşengiya Öcalan de perwerdehiya xwe ya îdeolojîk û leşkerî qedandibûn. Di sala 1984an de PKKê li Bakurê Kurdistanê li hemberî dewleta tirk dest bi şerê çekdarî ya li dijî hêzên Dewleta Tirk kirin. Ocalan hewl daye ku tevgerên azadîxwaz ên kurd ên PKKê û tevgera li dijî Seddam Husên li Iraqê bike yek. Di biryarên navbera Partiya Demokrat a Kurdistanê (PDK) û Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) de, li hev kirine ku Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) dikare bi serbestî li Başûrê Kurdistanê tev bigere. Girtina wî Di encama şerê çekdarî de li ser daxwazên ku ji Tirkiyeyê tên, ji 1993an û şûn ve PKKê 3 caran agirbestê ragihand. Ev gavên ku ji bo çareserkirina Pirsgirêka Kurd hatin avêtin, rastî pênûs û astengiyên derûdorên rentxwir hatibûn. Di 9ê çiriya pêşîn a 1998an de di encama komployeke ku bi hevkariya hêzên navneteweyî hat amadekirin, Ocalan neçar ma ku ji Suriyê derkeve. 9ê çiriya pêşînê de Ocalan dema dest bi rêwîtiya ber bi Ewrûpayê ve kir wiha dibêje: Ez ji niha û şûn ve dixwazim rola xwe di kanala siyasî de bilîzim. Ocalan dema li Îtalyayê bû gelek caran bangên ji bo aştiyê kirin lê belê ji Yekîtiya Ewropayê hêviya ku dikir bidest nexist. Ocalan di 2ê sibata 1999an de bi zordayîna Yewnanîstanê heta Kenyayê diçe. Di 15ê sibata heman salê de jî li paytextê Kenya Nayrobiyê li pêşiya avahiya sefaretxaneya Yûnanîstanê ber bi Tirkiyê ve tê revandin. Serokê giştî yê PKKê Abdullah Öcalan li girava Îmralî ya li nav deryaya Marmarayê bi tena serê xwe di girtîgehê de hat bicîhkirin. Ocalan li Îmraliyê bi parêznameya xwe ya pêşî de daxwaz kir ku Pirsgirêka Kurd li ser bingeha aştiyê were çareserkirin. Serlêdana namzetiya Xelata Aştiyê ya Nobelê Serlêdana Xelata Nobelê ya Aşitiyê ya 2014an ji aliyê Parlamenterê parlamena Başûrê Kurdistanê ya Tevgera Goran, Heval Kwêstanî ve li Norwêcê serlêdan namzetiya Xelata Aştiyê ya Nobelê li enstîtuya Xelata Aştiyê ya Nobelê re hat lêdan. Serdema serlêdana xelatê ji bo ku Abdullah Öcalan li ser bingeha peyama Newroza sala 2013an de û kovara Time Abdullah Ocalan wekî yek ji 100 mirovên herî bibandor li cîhanê nîşan da. Xelata Aşitiyê ya Nobelê her sal ji li ser vîna Alfred Nobel, ji aliyê Komîteya Nobelê ya ve li bajar Osloyê tê dayîn. Xelat, ji kesên an jî rêxistinên ku herî zêde hewl didin ku kongreyên aştiyê û biratiya netewe û gelan, kêmkirina çek û artêşan saz bikin, ji aliyê Komîteya Xelata Aştiyê ya Nobelê ve tê dayîn. Tecrîda li ser wî Heta niha gelek caran, bi awayekî bêqanûnî ji aliyê dewleta tirk ve tecrîd li ser Ocalan hatiye kirin. Bi van astengiyan hevdîtinên Ocalan û parêzerên wî û malbata wî hatiye astengkirin. Partiya Demokratîk ya Gelan (HDP) li parlamena tirk gelek caran di derbarê tecrîdê û rewşa Ocalan de pirs li Wezareta Dadê ya Dewleta Tirk pirsî. Ji bo Ocalan bangawaziya (CPT) Partiya Demokratîk ya Gelan (HDP) jibo Ocalan bangawaziya Komîsyona Pêşîlêgirtina Îşkenceyê ya Ewropayê (CPT)yê kir Partiya Demokratîk ya (HDP) di bangawaziya xwe de deng li saziyên mafên mirovan ya Ewrûpayê û li CPTyê kir ku derbarê rewşa tenduristiya Ocalan û rewşa wî rojek zûtir dest bi hevdîtinan bike. Bangewaziya xelatgirên Nobelê Ji 50 xelatgirên Nobelê jibo tecrîda li ser Abdullah Ocalan bang li ser saziyên navnetewî kirin. 50 xwedan xelatên Nobelê nameyek hevbeş ji saziyên navneteweyî re şandine da ku qedexeya dîtinên li dijî Rêberê PKKê Abdullah Öcalan bi dawî bikin. Xwediyê Xelata Aştiyê ya Nobelê ya sala 1980an Adolfo Pérez nameya bi navê Esquivel ji aliyê 50 xwediyên Xelata Nobelê ve bi biryarek hevbeş hatiye îmzekirin. Name ji hêla Sekreterê Giştî yê Konseya Ewrûpayê Thorbjørn Jagland, Nûnera Bilind a Yekîtiya Ewropî ya Polîtîkaya Derve Federica Mogherini, Seroka niha ya Rêxistina Ewlehî û Hevkariya Ewropa (OSCE) Miroslav Lajčák, û Sekreterê Birêvebir ê Komîteya Pêşîgirtina ortşkenceyê (CPT) ve hatiye nivîsandin. Nameya bi navê Esquivel di nameyê de bangên hevpar ên 50 xwedanxelatan destnîşan kir. Encûmena Ewropî, EU, OSCE û CPT ji înkara Tirkiyê ya mafên mirovan ên gewre ji wan xwest ku hemî tedbîrên guncan bigirin da ku dawî lê were. Pirtûkên Ocalan ên bi kurdî Riya Jiyanê, (nivîsên hilbijartî) Weşanên Axîna Welat Ji Sedsala 19. Heya Îro Rastiya Kurdistan û Tevgera PKK ISBN 3-930943-16-6 Welatparêziya Kurdistan (1992, bi kurdî 2000) ISBN 3-930943-46-6 Perspektîv - 1996, Weşanên Rewşen Ziman û Çalakiya Rastiyê Di Pirsgirêka Kurd de Manîfestoya Demokrasiyê (1999) 3-930943-38-7 Em Tevgera Hemdem a Îbrahîmî ne Ji dewleta rahip a Sumer ber bi Şaristaniya Demokratîk, Cild I (2001, bi kurdî 2003) ISBN 3-931885-44-5 Ji dewleta rahip a Sumer ber bi Şaristaniya Demokratîk, Cild II (2001, bi kurdî 2003) ISBN 3-931885-50-X Parastina Gelekî (2004) Edduba (2004) Manîfestoya Civaka Demokratîk - Pirtûka 1 : Șaristanî (hezîran 2009) Manîfestoya Civaka Demokratîk - Pirtûka 2 : Șaristaniya Kapîtalîst (hezîran 2009) Manîfestoya Civaka Demokratîk - Pirtûka 3 : Sosyolojiya Azadiyê (tîrmeh 2009) Çavkanî Girêdanên derve Pirtûkên Abdullah Ocalan Em Tevgera Hemdem a Îbrahîmî ne , Parêznameya Rihayê (kurmancî) Ji dewleta rahip a Sumer ber bi Şaristaniya Demokratîk , Cild I (kurmancî) Ji dewleta rahip a Sumer ber bi Şaristaniya Demokratîk , Cild I, beşa 1 (soranî) Ji dewleta rahip a Sumer ber bi Şaristaniya Demokratîk , Cild I, beşa 2 (soranî) Parastina Gelekî (kurmancî) Manîfestoya Civaka Demokratîk, Pirtûka 1 : Șaristanî (kurmancî) Manîfestoya Civaka Demokratîk, Pirtûka 2 : Șaristaniya Kapîtalîst (kurmancî) Girêdanên din Jiyana Abdullah Öcalan Malpera Abdullah Öcalan parêznamên bi kurdî hene Înîsyatîfa "Ji Öcalan re azadî, ji Kurdistan re aşitî" (ne kurdî) Endamên PKKê Abdullah Öcalan Öcalan (malbat) Femînîstên kurd Mirovên zindî Kesên ji Xelfetiyê Nivîskarên zimanê tirkî Kurdên Bakurê Kurdistanê Siyasetmedarên kurd ên Bakurê Kurdistanê

871

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mistefa%20Barzan%C3%AE

Mistefa Barzanî

Mela Mistefa Barzanî (jdb. 14 adara 1903 li gundê Barzan (Mêrgesor) − m. 1 adara 1979 li Washington D.C), general û rêberê mezin ê kurd e û damezrînerê Partiya Demokrat a Kurdistanê ye. Jiyan Barzanî, di 14ê adara sala 1903'yan de li gundê Barzan ji dayik bûye. Di 1905an de bi dayika xwe re, ji aliyê osmaniyan ve tê zîndankirin. Di 1914an de birayê wî tê kuştin. Barzanî di 1931ê de, bi çalakiyên xwe yên li hemberî dijmin derket pêş dema beşdarî kirî di gel brayê xwe yê mezin Şêx Ehmedê Barzanî di rêberiya şoreşa kurdî da dijî rejîma badşahê Îraqê ji bo bidestveanîna mafên milletê kurd. Şoreşa ko li sala 1935an hatiye vemirandin û Barzanî hatiye nefî kirin bû bajarê Silêmaniyê. Li sala 1942an Barzanî ji cihê nefiya xwe refiya û ji nû ve dest bi xebatê kir. Di 1943an de li mentîqeya Barzan li hemberî dijmin şer bilind kir. Piştî 1945an, diçe Mehabadê û beşdarî di damezrandina Komara kurdî ya Mehabadê diket û wek wezîrê çenkê tê destnîşankirin. Bi ketina Komara Mehabadê derbasî Sovyetê dibe. Mistefa Barzanî di sala 1958an de vedigere Başûrê Kurdistanê. Di sala 1961an de heta xudmuxtariya 1970'yî, şerê wî yê li hemberî rejîma Îraqê berdewam kir. Di 1975an de, bi peymana Cezayîrê, tevgera kurd a li wir têk çû. Barzanî, ji ber nexweşiya xwe derbasî Amerîkayê dibe û li wir di 1ê adara sala 1979an de diçe rehmetê. Di heman salê de li Şinoya Rojhilatê Kurdistanê tê veşartin. Piştî Herêma Kurdistanê di bin banê Neteweyên Yekgirtî de ava dibe, li sala 1993yê de termê wî vediguhezînin Barzan û li wir tê veşartin. Mela Mistefayê Barzanî li Barzanê hat veşartin. Mela Mistefayê Barzanî bavê 10 kuran e. Sabîr, Luqman, Ubêdullah, Îdrîs, Mesûd, Sîdad, Nîhad, Dilşad, Sîhad û Wecîh navê kurê Mela Mistefayê Barzanî ne. Li sala 1979ê de Sedam Hiseyn Sabîr, Luqman û Ubêdullah li Bexdadê dikuje. Suîkastên li dijî Barzanî 1971ê Sedam Hiseyn di nav Quranê de bombeyekê bicîh dike û dide hinek melayan ku wek diyarî ji bo Mela Mstefa bibin. Lê hêj bombe negihiştî Mela Mistefa, di destê melayan de diteqe. Pêşmergeyekê bi navê Selîm Zubeyr di vê êrîşê de dimire. Her çar mela û 2 şofêrên wan ji aliyê pêşmergeyan ve tên kuştin Mela Mistefa Barzanî li sala 1936ê seredana parêzgarê Mûsilê dike, li wir qehweyeke jehrî didin Mela Mistefa ku pê bimire lê ji vê xeterê xelas dibe. Li vir şêxê eşîran Şemaran Şêx Acil Yawer alîkarî dide Barzanî Her wisa binere Malbata Barzaniyan Wênedank Çavkanî Jidayikbûn 1903 Siyasetmedarên kurd Şoreşger Malbata Barzaniyan Mirin 1979 Kurdên Başûrê Kurdistanê Siyasetmedarên Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê Siyasetmedarên Başûrê Kurdistanê Çalakvanên kurd ên serxwebûnê

872

https://ku.wikipedia.org/wiki/Mes%C3%BBd%20Barzan%C3%AE

Mesûd Barzanî

Mesûd Barzanî (jdb. 16ê tebaxa 1946an, Mehabadê, Komara Kurdistanê) siyasetmedarekî kurd û serokê PDKê ye. Jînenîgarî Mesûd Barzanî di 16ê tebaxa 1946an de li bajarê Mehabadê li Komara Kurdistanê ya Mehabadê (Îrana îroyîn) di roja damezrandina Partiya Demokrat a Kurdistanê ji dayik bûye. Li serdema temena kurt a Komara Kurdistanê ya Mehabadê ku yekemîn giyana serbixwe ya kurdî bûye. Piştî rûxana Komara Kurdistanê di sala 1947an de, binemaleya Mesud Barzanî li gel komeke pêşmergeyan û binemala wan naçar bûn vegerin Kurdistana Iraqê û paşê li aliyê rejîma Iraqê ve hemû bo bajarên xwarê Iraq hatin dûrxistin, bi taybetî Bexda û Besre, lê belê Mela Mistefa Barzanî bavê Mesud Barzanî rêberê şoreşa kurd li gel hevalên xwe berev Yêkîtiya Sovyetê bi rê ketin û heta sala 1958an li wir man. Mesûd Barzanî bi sedema hokara siyasî û peywendiya bi şoreşa îlonê xwendina navendî temam nekir û Bexdayê bi cîh hişt û li temena 16 sal di sala 1962an de çek hilgirtiye û çûye rêzê pêşmergeyê Kurdistanê û roleke berbiçavî hebûye li şoreşa kurd ku di 11a îlona 1961ê de bi rêberiya Mela Mistefa Barzanî dest pê kir û heta sala 1975an berdewam bû. Li jêr rênimayî û piştgîriya bavê xwe têkilî xebata siyasî bûye. Barzanî jiyana xortaniya xwe terxan kiriye ji bo wan armancên ku Partiya Demokrat a Kurdistanê bilind kiriye, di sala 1961ê de, demokrasî ji bo Iraqê û otonomî û paşê federalîzm ji bo Kurdistanê li çarçêweya Iraqeke demokratîk da, rêzdar xebatekî mezin ji bo vê çareseriya rasteqîne kiriye. Barzanî li temena bîst salî da bi awayekî rêk û pêk têkilî karûbarê siyasî bûye û di sala 1970î de beşdarî wê tîma kurdî bûye ku gûftûgoyê li gel Hikûmeta Iraqê, li ser rêkeftina otonomî kiriye. Di sala 1971ê de li dema sazkirina kongreya heşta Partiya Demokrat a Kurdistanê bi sîfeta endamê komîteya navendî ya partiyê hatiye hilbijartin û paşê bûye endamê yedegê mekteba siyasî û erkê berpirsiya dezgeha emnî girtiye stûyê xwe. Piştî ruxandina şoreşa îlonê li encama rêkkeftinnameya Cezayirê li navbera Şahê Îranê û Hikûmeta Iraqê li sala (1975), bi rênimayiya cenabê Mela Mistefayê bavê, Mesûd Barzanî li gel Îdrîs Barzanî birayê wî û jimareyek li hevalên xwe pêkve helsan bi rêxistina rêzên pêşmerge û damezrandina serkirdayetiya demkî ya Partiya Demokrat a Kurdistanê ji bo dakokîkirina li kurd û Kurdistan û di 26ê gulana 1976an şoreşa gulan dest pê kiriye. Di sala 1976an heta 1979an de Mesûd Barzanî li gel bavê xwe li Amerîkayê jiyaye û piştî rûxana rejîma Şahê Îranê, vegeriyaye Îran û heta tertîbata hatina bavê xwe, bo Îran bike lê belê wê roja ku Barzanî 1ê adara 1979an gihişte Îran, bavê wî li Washington koça dawî kir. Li meha çiriya paşîn a 1979an, li kongreya nehem a Partiya Demokrat a Kurdistanê bi awayekî demokrasiyane Barzanî Serokê Partiya Demokrat a Kurdistanê hate hilbijartin. Rola her yek li Mesûd Barzanî û Îdrîs Barzanî yê birayê wî, gelek berbiçav bûye di salên 1980î heta wekî 1987an de li damezrandina çendîn bereyên siyasî li Iraq û bi taybetî ku bereyên kurdistanî li çendîn rêxistin û hizbên kurdistanî damezrand. Barzanî û ji malbata xwe gelek qurbanî li ser kêşeya kurd daye û li dawiya li dayik bûnê heta 12 sal bavê xwe nedîtiye, ku ew li dûrî welat li Yekêtiya Sovyetê dijiya. Sîxurên rejîm sê birayê Barzanî teror kirine 32 kes le endamên malbata wî li gel wan 8000 barzanî bûn ku ji aliyê rejîma Bees ve di sala 1983an de hatin enfalkirin. Mesûd Barzanî xwedî çendîn hewldanên terorê bûye bi taybetî hewlên terorkirina li Viyana paytexta Nemsayê di 8ê çileya 1979an. Rejîmê Iraq yek li dawiya yekê (16) çar gundê barzaniyan xera kiriye ku gundê birêze, Barzanî pirtûkekî li ser rola dîroka Mistefa Barzanî bavê xwe li Tevgera Neteweya Kurd li jêr navê Barzanî û Tevgera Rizgarîxwaziya Kurd ku li sê bergan pêk hatiye nivîsandiye, li gel çendîn gotar û babetên siyasî ku li rojname û kovarên Kurdistanê hatine belav kirin. Piştî şerê hevpeymaniyan dijî bi Iraq, Barzanî hem ahengî bereya kurdistanî kir û serkirdayetiya raperîna adara 1991ê kurdan kir ku bûye hoya azad kirina beşekî mezinê Kurdistana Iraqê ji deste rejîma Bexdayê. Di meha nîsana 1991ê de gûftûgo li gel Bexdayê dest pê kir û Barzanî ji bo çendîn mehan serokayetiya şanda kurdî kir ku li hemû hizbên bereya kurdistanî pêk hatibûn. Li gûftugoyan bi hîç encamek negihiştin bi sedema redkirina daxwaziyên kurd ku birîtî bûn li otonomî herêmayetî û demokratîzekirina ji aliyên Iraqê ve. Her wiha li kongreya 12ê ya Partiya Demokrat a Kurdistanê di sala 1999an de Mesûd Barzanî serokê Partiya Demokrat a Kurdistanê careke din hatiye hilbijartin. Mesûd Barzanî li salên nohtan û heta weku ji navçûna rejîma Bees, beşdarî çendîn kongre û civînên navdewletî kiriye. Wekî civînên Washington li sala 1992an û paşê li 1993an û li kongreya Selahedîn a 1992an û kongreya Londonê ya îlona 2002an û kongreya Selahedîn a şubata 2003. Barzanî roleke xwe yê serekî li sercem pêşhatiyên siyasiyê Iraqa nû da hebûye, paşê li damezrandina Encûmena hukimrana Iraqê di 31ê tîrmeha 2003an, ku têda bûye endam û dawiyê jî bûye serokê encûmenê. Di 12ê hezîrana 2005an de Mesûd Barzanî wekî yekemîn serokê herêma Kurdistanê ji aliyê Encûmena Nîştimanî ya Kurdistana Iraqê ve hate hilbijartin. Mesûd Barzanî li hilbijartinên roja 25ê tîrmaha 2009an bi rêjeya 70% ê dengan bi destxist û bi awayekî raste rast ji aliyê gelê Kurdistanê ve duyemîn car wekî serokê herêma Kurdistanê hate hilbijartin û li roja 20ê tebaxa 2009an li beramber Parlemena Kurdistanê sonda yasayî xwar. Wekî serokê herêmê, li çendîn welatan bi seredanên fermî kiriye û çendîn serokê welat û serokwezîrê van welatan dîtiye, li encama van hevdîtinan de li gel serok George W. Bush serokê Amerîkayê di 25ê çiriya pêşîn a 2005an de û Tony Blair serokwezîrê Britanya di 31ê çiriya pêşîn a 2005an de û papayê Vatîkanê di 14ê çiriya paşîn a 2005an de û Silvio Berlusconi serokwezîrê Îtalyayê di 13ê çiriya paşîn a 2005an de û Abdullah keyê Erebistana Siyûdî di 13ê adara 2007an de û Abdullah keyê Urdunê di 19ê adara 2007an de. Wekî serokê herêmê ji bo geşkirina hevpeymanî li nav hêzên siyasiyên Kurdistanê çend organekî damezrandiye û li herêmê proseya biryardanê baştir kiriye: A- Li roja 22ê kanûna 2007an Encûmena Serokayetiya Kurdistanê hate damezrandin ku têda serokê herêmê serpereştiya civînan dike, û cîgirê serokê herêmê Kosret Resul li gel serokê Parlemena Kurdistanê û serokê Hikûmeta Kurdistanê û cîgirên wan û serokê Dîwana Serokayetiya Herêmê. B - Encûmena bilinda Partiyên siyasiyan, ku kesayetiya yekem a partiyên siyasiyan têda endam in, ku ji van hizbên xwarê ve pêk dihêt: Partiya Demokrat a Kurdistanê, Yekîtiya Nîştimanî ya Kurdistanê, Partiya Zehmetkêşên Kurdistanê, Partiya Sosyalîst a Demokrat a Kurdistanê, Yekgirtiya Îslamî ya Kurdistanê, Komeleya Îslamî ya Kurdistanê. Serok Barzanî şeydayê xwêndinêye bi taybetî jî hez bi xwêndina pirtûkên dîrokî û siyasî û serbazî dike û her wiha gelek hez ji werzîşê dike. Mesûd Barzanî sala 1965an dest bi jiyana hevjîniyê kiriye û xwedî heşt zarokan e. Barzanî şarezayî bi temamiya zimanê kurdî û erebî û farisî ye, her wiha şarezayî zimanê îngilîzî ye û dikare pê biaxive. Mijarên têkildar Malbata Barzaniyan Çavkanî Girêdanên derve http://www.krp.org/kurdil/pagedisplay.aspx?sm=34 Serokayetiya Herêma Kurdistanê Mirovên zindî Kesên ji Mehabadê Siyasetmedarên kurd Siyasetmedarên Partiya Demokrat a Kurdistanê Malbata Barzaniyan Neteweperwerên kurd Çalakvanên kurd ên serxwebûnê Kurdên Başûrê Kurdistanê

873

https://ku.wikipedia.org/wiki/PDK

PDK

PDK kurtenavê Partiya Demokrat a Kurdistanê e. Çend partî bi vî navî hene: PDK-Îran (1945) Partiya Demokrat a Kurdistan (Îran) PDK-Îraq (1946) Partiya Demokrat a Kurdistan - Bakur - PDK-Bakur PDK-Libnan PDK-Sûriye (1976) PDK-Xoybun