Datasets:

saucam

/

wikipedia-sans

like 0

78063

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पश्चिमभारतम्

पश्चिमभारतम् (हिन्दी/मराठी: पश्चिम भारत; ) शिथिलरूपेण परिभाषितः भारतस्य पश्चिमभागात्मकः क्षेत्रः । अस्य पश्चिमाञ्चलिकपरिषद्-प्रशासनिकविभागे गृहमन्त्रालयः गोवा, गुजरात, महाराष्ट्रं च राज्यानि दादरा नगरहवेली च दीव दमण च केन्द्रशासितप्रदेशः च अन्तर्भवति स्म । सम्बद्धाः लेखाः उत्तरभारतम् दक्षिणभारतम् मध्यभारतम् पूर्वभारतम् ईशान्यभारतम् भारतस्य राज्यानि भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः भारतस्य मण्डलानि सन्दर्भाः भारतम् स्टब्स् भारतसम्बद्धाः

78066

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

ईशान्यभारतम्

ईशान्यभारतम् (; ; ) (आधिकारिकरूपेण - पूर्वोत्तरक्षेत्रम् वा NER) भारतस्य पूर्वतमं क्षेत्रम् अस्ति, देशस्य भौगोलिक-राजनीतिक-प्रशासनिक-विभाजनयोः प्रतिनिधित्वं करोति । अस्मिन् अष्टराज्यानि सन्ति - अरुणाचलप्रदेशः, असम, त्रिपुरा, नागालैण्ड, मणिपुर, मिजोरं, मेघालय, सिक्किम च । सम्बद्धाः लेखाः उत्तरभारतम् दक्षिणभारतम् पश्चिमभारतम् पूर्वभारतम् मध्यभारतम् भारतस्य राज्यानि भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः भारतस्य मण्डलानि सन्दर्भाः भारतम् स्टब्स् भारतसम्बद्धाः

78067

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मध्यभारतम्

मध्यभारतम् (, ) शिथिलरूपेण परिभाषितः भारतस्य मध्यभागात्मकः क्षेत्रम् । स्पष्टा आधिकारिकपरिभाषा नास्ति विविधानि च प्रयोक्तव्यानि । एकसामान्यपरिभाषायां छत्तीसगढ मध्यप्रदेशः राज्यानि सन्ति, ये प्रायः सर्वेषु परिभाषेषु समाविष्टाः सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः उत्तरभारतम् दक्षिणभारतम् पश्चिमभारतम् पूर्वभारतम् ईशान्यभारतम् भारतस्य राज्यानि भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः भारतस्य मण्डलानि सन्दर्भाः भारतम्

78072

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83

भारतीय रेलमार्गः

भारतीय धूमशकटमार्गः वा भारतीय रेलमार्गः (; ) रेलमन्त्रालयस्य, भारतसर्वकारस्य स्वामित्वे वैधानिकसंस्था अस्ति, यत् भारतस्य राष्ट्रियरेलमार्गव्यवस्थां संचालयति । 31 दिसम्बर् 2021 पर्यन्तं कुलमार्गदीर्घता , एतत् विश्वस्य चतुर्थं बृहत्तमं राष्ट्रियरेलमार्गव्यवस्थापनं करोति । 1 अप्रिल् 2021 पर्यन्तं सर्वेषां व्यापक-मापक-मार्गाणां वा 75% 25 केवी (kV) 50 Hz AC विद्युत् कर्षणेन विद्युत्कृतः भवति । मार्च 2020 समाप्ते वित्तवर्षे, भारतीय धूमशकटमार्गः 808.6 कोटिः (8.086 बिलियन्) यात्रिकान् वहति स्म 121.23 कोटिटनं (1.2123 बिलियनटनं) मालवाहनं कृतम् च । दीर्घदूरेषु उपनगरीयेषु च मार्गेषु सम्पूर्णे भारते 7,325 स्थानकानि आवृत्य प्रतिदिनं 1 लक्षं (100,000) यात्रीयानानि प्रचलन्ति । इतिहासः भारतस्य कृते प्रथमं धूमशकटमार्गप्रस्तावः 1832 तमे वर्षे मद्रासनगरे कृतः। देशस्य प्रथमं परिवहनधूमशकटः, रेड् हिल् रेल्वे (पथनिर्माणं कृते ग्रेनाइट परिवहनार्थं आर्थर् कॉटनेन निर्मितम्), 1837 तमे वर्षे मद्रासनगरे रेडहिल्स्-नगरात् चिन्ताद्रिपेट्-सेतुपर्यन्तं प्रचलत् । भारतस्य प्रथमं यात्रीधूमशकटः, ग्रेट् इण्डियन पेनिन्सुला रेल्वेद्वारा संचालितं रेलयानं त्रिभिः लोकोमोटिवैः (साहिब, सिन्ध, सुल्तान च) वाह्यते च, बोरी बन्दर (मुम्बई)-ठाणे-योः मध्ये 16 अप्रिल् 1853 तमे वर्षे, 1,676 मिमी विस्तृतमापक धूमशकटपथ पटले 14 यानेषु 400 जनानां सह पर्यन्तं धावितम् । संगठनम् निर्माणम् संजालम् सेवाः भविष्यत् सम्बद्धाः लेखाः भारतम् भारतस्य राज्यानि भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः भारतस्य मण्डलानि सन्दर्भाः भारतम् भारतस्य रेल्-यानानि

78075

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%85%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%2C%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%83%20%E0%A4%9A

भारतीयरेलमार्गस्य अञ्चलानि, विभागाः च

भारतीय धूमशकटमार्गः वा भारतीय रेलमार्गः स्वस्य कार्याणि अञ्चले विभजति, ये अग्रे विभागेषु विभक्ताः सन्ति, प्रत्येकं विभागीयमुख्यालयं धारयन् । (मेट्रो रेल कोलकाता सहितं) कुलम् 19 अञ्चलानि 70 विभागाः च सन्ति । प्रत्येकं विभागस्य नेतृत्वं धूमशकटमार्गस्य विभागीयप्रबन्धकः (Divisional Railway Manager, DRM) करोति, यः अञ्चलस्य महाप्रबन्धकं (General Manager, GM) प्रतिवेदयति । अञ्चलानि तेषां विभागाः च सूची 18 अञ्चलानि तेषां 70 विभागाः च अधः सूचीबद्धाः सन्ति । दक्षिणतटीयधूमशकटमार्गः अञ्चलम् भारतीयधूमशकटमार्गे नवीनतं अञ्चलं अस्ति । कोलकाता अधिकांश-अञ्चल-मुख्यालयैः सह नगरम् अस्ति, पूर्वअञ्चलस्य, दक्षिणपूर्वअञ्चलस्य, मेट्रोधूमशकटमार्गः, कोलकाताअञ्चलस्य च मुख्यालयः भवति । सम्बद्धाः लेखाः भारतीय धूमशकटमार्गः भारतस्य राज्यानि भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः सन्दर्भाः भारतस्य रेल्-यानानि

78077

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%80

आवर्तसारणी

आवर्तसारणी अथवा धात्वावर्तसारणी सर्वेषाम् तत्त्वानाम् परमाणु-क्रमाङ्कस्य आरोहिक्रमे लिखिता सारणी भवति। विज्ञानादयः विषयेषु, यथा भौतिक्याम् वा रसायनशास्त्रे, एषा अतिप्रयुक्ता, एवं रसायनशास्त्रस्य अभिन्नांगास्ति। एषा सारणी आवर्त-नियमोपरि आधारितास्ति, यत् कथयति— ‘तत्त्वानां गुणधर्माः तेषां परमाणु- क्रमाङ्कस्य आवर्त-कार्यकलापाः भवन्ति' इति। आधनिुक-आवर्तसारण्याम् १८ ऊर्ध्वस्तम्भाः सन्ति ये समूहाः कथयन्ते तथा च ७ क्षैतिज-पङ्क्तयः सन्ति याः आवर्ताः कथ्यन्ते। तथापि, एषा सारणी चतुर्षु आयतक्षेत्रेषु विभाजिता यानि खण्डानि कथयन्ते। आवर्त-सारण्यां तत्त्वानां स्थित्त्या तेषां रासायनिकी अभिक्रिया-शीलता ज्ञायते। एकस्य एव समूहस्य सर्वेषां तत्त्वानां संयोजक-विद्युदणूनां संख्या समाना अस्ति। अतः कस्यचिदपि समूहस्य तत्त्वानि समान-रासायनिकगुणधर्माः प्रदर्शयन्ति। आवर्तसारण्याम् बहवः आवर्तप्रवृत्तयः सन्ति, यथा संयोजकता, परमाणूनां आकारः, धात्विकाः अधात्विकाः च गुणधर्माश्चादयः। एतस्याम् सारण्याम् तत्त्वानाम् अधात्विकता वामात् दक्षिणप्रति तथा तलात् ऊर्ध्वप्रति गमनेन वर्धते। एतेनैव प्रकारेण तेषाम् धात्विकता दक्षिणात् वामतःप्रति तथा ऊर्ध्वात् अधोप्रति गमनेन वर्धते। एतेषाम् सर्वेषाम् प्रवृत्तीनाम् मूलभूतकारणः तत्त्वानाम् विद्यदणु-विन्यासः एव। रसायनशास्त्रम् रसायनशास्त्रसम्बद्धाः स्टब्स्

78079

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

मगधीभाषा

मगधी (कैथी: 𑂧𑂏𑂡𑂲) मगही (कैथी: 𑂧𑂏𑂯𑂲) वा पूर्वभारतस्य बिहार-झारखण्ड-पश्चिमवङ्ग-राज्येषु नेपालदेशस्य तराईक्षेत्रे च भाष्यते । मागधीप्राकृतं मगधीयाः पूर्वजा, यस्मात् उत्तरस्य नाम उत्पद्यते । लोकगीतानां कथानां च अतिसमृद्धा पुराणी परम्परा वर्तते । बिहारराज्यस्य नवसु मण्डलेषु (गया-पटना-नालन्दा-शेखपुरा-नवादा-लक्खिसराय-अरवलमण्डलेषु) झारखण्डराज्यस्य अष्टसु मण्डलेषु (हजारीबाग-पलामु-चतरा-कोडरमा-जमताडा-बोकारो-धनबाद-गिरिडीहमण्डलेषु) पश्चिमवङ्गराज्यस्य मालदामण्डले च भाष्यते । खोरठाभाषायाः वक्तारः सहितं (या मगधीभाषायाः उपभाषा इति मन्यते) मगधीभाषायाः २,०७,००,००० वक्ताराः सन्ति । प्राचीन मागधीप्राकृतभाषया व्युत्पादिता मगधी, या मगधस्य प्राचीने राज्ये निर्मिता, यस्य मूलं गङ्गायाः दक्षिणदिशि सोननद्याः पूर्वदिशि च क्षेत्रम् आसीत् । यद्यपि मगधीभाषिणां सङ्ख्या प्रायः १.२६ कोटिः, भारतवर्षे संवैधानिकरूपेण न स्वीकृतम् । बिहारराज्ये शैक्षिक-आधिकारिक-विषयेषु हिन्दीभाषायाः उपयोगः भवति । १९६१ जनगणनायां मगही हिन्दीभाषायाः अधीनं विधिपूर्वकं अवशोषितम् आसीत् । इतिहासः मगधीभाषायाः पूर्वजः, मागधीप्राकृतं भारतीय उपमहाद्वीपे निर्मितम् । एते प्रदेशाः प्राचीनमगधराज्यस्य भागः आसन्, यस्य मूलं गङ्गायाः दक्षिणदिशि बिहारराज्यस्य क्षेत्रम् आसीत् । नाम मगधी मगही वा साक्षात् मागधी-शब्दात् निष्पन्नम् । आधुनिक भाषायाः कृते मगधीभाषायाः अनेकाः शिक्षितवक्ताराः "मगही" अपेक्षया "मगधी" इति नाम प्राधान्यं ददति । मगधीभाषायाः वर्तमानरूपेण विकासः अज्ञातः अस्ति । तथापि भाषाविदः निष्कर्षं गतवन्तः यत् ८ तः ११ शताब्दयोः कालखण्डे मगधी असमिया-ओडिया-बाङ्गला-भोजपुरी-मैथिलीभाषाभिः सह मागधीप्राकृतोद्भवः । सम्बद्धाः लेखाः बिहारीभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः मागधनभाषाः बिहारराज्यम् मगधः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78102

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%87%20%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%B2%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE

भारतदेशे नगरीयलौहशकटपरिवहनव्यवस्था

भारतदेशे नगरीयधूमशकटपरिवहनव्यवस्थायाः (; ) मुख्यनगरेषु अन्तर्नगरीयपरिवहने महती भूमिका अस्ति यत् अत्यन्तं जनसङ्ख्यायुक्तं भवति । अस्मिन् द्रुतपारगमनम् (मेट्रो), उपनगरीयधूमशकटयानम्, एकपटलधूमशकटयानम् (मोनोरेल्), विद्युद्रथः (ट्रॅम्) च भवति । २०२१ तमे वर्षे प्रकाशितस्य प्रतिवेदनस्य अनुसारम्, भारतस्य त्रयोदशमुख्यनगरेषु मेट्रोव्यवस्थासु प्रतिवर्षं योगः २६३.६ कोटिः (2,636 मिलियन्) जनाः यात्रां कुर्वन्ति, देशं व्यस्ततमं नगरीयधूमशकटपारगमनं वाहकसम्बन्धे केन्द्रं स्थापयित्वा । भारतदेशे मेट्रोव्यवस्थानां दीर्घत्वेन विश्वस्य पञ्चमं दीर्घतमं परिचालनात्मकं भवति । नगरीयविकासमन्त्रालयस्य नगरीयपरिवहनप्रकोष्ठः केन्द्रस्तरस्य मेट्रोरेलपरियोजना सहितं नगरीयपरिवहन विषयाणां समन्वयार्थं, मूल्याङ्कनार्थम्, अनुमोदनार्थं च सङ्गमविभागः अस्ति । नगरीयविकास मन्त्रालयेन नगरीयपरिवहने सर्वे हस्तक्षेपाः राष्ट्रियनगरीयपरिवहननीत्यानुसारं (२००६) वह्यते । शब्दावली भारतीयनगरेषु विभिन्नप्रकारकाः नगरीयधूमशकटपरिवहनप्रणाली सन्ति - परिचालनात्मकं, निर्माणाधीनं, योजनाबद्धं च । एताः प्रणाल्यः नगरस्य जनसङ्ख्यायाः, आर्थिकसाध्यताः, माङ्गल्याः च आधारेण कार्यान्वितानि सन्ति । इतिहासः भारतदेशे नगरीयधूमशकटपरिवहनव्यवस्थायाः प्रथमः मार्गः यात्रीधूमशकटः (अथवा उपनगरीयधूमशकटः) आसीत्, यः मुम्बईनगरे १८५३ तमे वर्षस्य १६ एप्रिल दिनाङ्के निर्मितः । महत्वाकांक्षिणस्य मेट्रो-व्यवस्थायाः निर्माणस्य आरम्भार्थं १९७२ तमे वर्षे कोलकातानगरे शिलान्यासः कृतः । १९८४ तमे वर्षे अक्टोबर्-मासस्य २४ दिनाङ्के भारतस्य कोलकातानगरे प्रथमा मेट्रो-व्यवस्था कार्यान्वितम् अभवत् । अनेकसङ्घर्षाणाम्, अधिकारितन्त्रिकबन्धस्य च अनन्तरं रेखायां पञ्चस्थानकानि कृत्वा ३.४ किमी उद्घाटितम् । देहली मेट्रो इत्यस्य निर्माणं १९९८ तमस्य वर्षस्य १ अक्टोबर् दिनाङ्के आरब्धम्, प्रथमा रेखा २००२ तमस्य वर्षस्य २४ डिसेम्बर् दिनाङ्के कार्यरता । ३४८.१२ किलोमीटर् परिमितं देहली मेट्रोप्रणाली भारतस्य दीर्घतमा दूरतः च व्यस्ततमा मेट्रो-व्यवस्था अभवत् । देहली मेट्रो इत्यस्य भव्यसफलतायाः अनन्तरं भारतेन शीघ्रमेव दक्षिणभारते प्रथमा मेट्रोव्यवस्था बेङ्गळूरुनगरस्य नम्मा मेट्रो-रूपेण सञ्चालितवती, यस्याः उद्देश्यं नगरे विशाल-यातायात-समस्यानां समाधानम् आसीत् । पश्चात् तदनन्तरं दशके प्रमुखनगरेषु अनेकाः मेट्रोव्यवस्थाः उद्भवितुं आरब्धाः, येन देशे एतादृशानां प्रणालीनां सङ्ख्या त्रयोदशपर्यन्तं विस्तारिता । भारतेन २०२० तमस्य दशकस्य आरम्भः कानपुर मेट्रो-रूपेण द्रुततमस्य मेट्रोव्यवस्थायाः निर्माणस्य नूतनं विश्वविक्रमं स्थापितम्, यस्य उद्घाटनं २०२१ तमस्य वर्षस्य २८ डिसेम्बर् दिनाङ्के अभवत्, निर्माणस्य आरम्भस्य केवलं वर्षद्वयानन्तरम् । पुणे मेट्रो शीघ्रमेव कानपुरस्य अनन्तरं २०२२ तमस्य वर्षस्य मार्चमासे प्रारम्भिकयोः रेखायोः ध्वजाङ्कनं कृत्वा महाराष्ट्रराज्ये मेट्रोयानानां सङ्ख्या त्रीणि अभवत् । द्रुतपारगमनप्रणाली (मेट्रो) सम्प्रति भारतदेशे १३ नगरेषु १५ द्रुतपारगमनप्रणाल्याः (लोकप्रसिद्धः 'मेट्रो ' इति) सन्ति । देहली मेट्रो सर्वाधिकं बृहत् मेट्रो प्रणाली अस्ति, यत् राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रे अन्येषां समीपस्थनगरानां सह सम्बद्धं भवति । दिसम्बर 2021 पर्यन्तं, भारते 15 प्रणालीषु पर्यन्तं परिचालनमेट्रोरेखाः, 551 स्थानकानि च सन्ति । अपरं ५६८.१५ किमी पर्यन्तं रेखाः निर्माणाधीनाः सन्ति । प्रणालीनां सूचिः विकासे प्रणाल्यः परित्यक्ताः प्रणाल्यः उपनगरीयधूमशकटयानम् अनेकानां प्रमुखानां भारतीयनगरानां सार्वजनिकपरिवहनव्यवस्थायाम् उपनगरीयधूमशकटयानस्य प्रमुखा भूमिका अस्ति । एताः सेवाः भारतीयधूमशकटमार्गद्वारा सञ्चालिताः सन्ति । उपनगरीयधूमशकटयानः केन्द्रीयव्यापारमण्डलस्य उपनगरयोः च मध्ये एकः लोहपथयानसेवा अस्ति । लोहपथयानानि उपनगरीयधूमशकटयानानि अथवा उपनगरीयरेलयानानि इति कथ्यन्ते । एतानि लोहपथयानानि "स्थानीययानानि" (, लोकल् ट्रेन्स्) अथवा "स्थानीयाः" (, लोकल्स्) इति अपि निर्दिश्यन्ते । १८५३ तमे वर्षे कार्याणि आरब्धानि भारते प्रथमा उपनगरीयधूमशकटव्यवस्था मुम्बई उपनगरीयधूमशकटमार्गः अस्ति । कोलकाता उपनगरीयधूमशकटमार्गस्य सम्पूर्णे देशे सर्वाधिकं जालम् अस्ति । चेन्नै उपनगरीयधूमशकटमार्गः १९३१ तमे वर्षे स्वस्य कार्याणि आरब्धवती । यात्रिकयानयानस्य सञ्चालनं कुर्वन्ति उपनगरीयधूमशकटयानानि सर्वाणि विद्युत्बहुएककानि () सन्ति । तेषां प्रायेण नव वा द्वादश वा कक्ष्याः भवन्ति, कदाचित् १५ कक्ष्याः अपि व्यस्तघण्टायातायातस्य संचालनार्थम् । ईएमयू-रेलयानस्य एककं एकं शक्तियानं द्वौ सामान्यकक्षौ युक्तं च भवति । एवं नव प्रशिक्षकः ईएमयू त्रिभिः एककैः कृते निर्मितः अस्ति, प्रत्येकम् अन्ते एकं शक्तियानं भवति, मध्ये एकम् अपि भवति । उपनगरीयरेलयानेषु विद्यमानाः यानानि २५ kV AC भवन्ति । भारतीय उपनगरीयधूमशकटमार्गेषु सवारी १९७०-७१ मध्ये १२ लक्षतः (1.2 मिलियन्) २०१२–१३ मध्ये ४४ लक्षं (4.4 मिलियन्) यावत् वर्धिता अस्ति । मुम्बई, कोलकाता, चेन्नै इत्यादीनाम् उपनगरीयधूमशकटमार्गाः ७.१% अधिकं भारतीयरेलमार्गाः २०८१९.३-किमी जालं न धारयन्ति परन्तु सर्वेषां रेलयात्रिकाणां ५३.२% भागं भवन्ति । भारतस्य केषुचित् नगरेषु द्रुतपारगमनव्यवस्थानाम् उद्घाटनेन उपनगरीयधूमशकटप्रणाल्याः उपयोगे न्यूनता अभवत् । विकासे प्रणाल्यः क्षेत्रीयधूमशकटयानम् भारतदेशे द्रुतपारगमनप्रणाली इति यात्रीधूमशकटसेवाः नगरीयक्षेत्राणां सीमातः परं कार्यं कुर्वन्ति, तथैव बहिः उपनगरीयमेखलाया: बाह्यपरिधिभागे समानाकारनगराणि वा महानगराणि परितः नगराणि च सञ्योजयन्ति । निम्नलिखितसूचिकायां भारतीयधूमशकटमार्गद्वारा प्रदत्ताः यात्रीलोहयानसेवाः अपवर्जिताः सन्ति । विकासे प्रणाल्यः एकपटलधूमशकटयानम् (मोनोरेल) २ फरवरी २०१४ दिनाङ्के उद्घाटितं मुम्बई एकपटलधूमशकटयानम् द्रुतगतिना पारगमनार्थं प्रयुक्ता स्वतन्त्रभारते प्रथमा परिचालनात्मका एकपटलधूमशकटप्रणाली (अथवा मोनोरेलप्रणाली) अस्ति । अन्येषु बह्वीषु भारतीयनगरेषु मेट्रोयानस्य सहायकव्यवस्थारूपेण एकपटलरेलपरियोजनानां योजना कृता आसीत्, परन्तु मुम्बई एकपटलरेलस्य बहुभिः मुद्दाभिः सह असफलतायाः अनन्तरम् अन्ये नगराणि योजनां पुनर्विचारयन्ति, लघुधूमशकटपारगमनप्रणाली इत्यादिभिः बहुकुशलैः, सिद्धैः च परिवहनविधिं सह अग्रे गन्तुं शक्नुवन्ति च । विकासे प्रणाल्यः परित्यक्ताः प्रणाल्यः लघुधूमशकटयानम् लघुधूमशकटपारगमनम् (LRT) अथवा भारते लोकप्रियतया मेट्रोलाइट् () इति नाम्ना प्रसिद्धम्, नगरीयधूमशकटपारगमनस्य एकः प्रकारः अस्ति यस्य विशेषता अस्ति द्रुतपारगमन-विद्युद्रथप्रणाल्योः संयोजनम् । इदं प्रायः विद्युद्रथयानानाम् अपेक्षया अधिक-क्षमतया कार्यं करोति, प्रायः द्रुतपारगमन-सदृशे अनन्य-मार्ग-अधिकार-प्रणाल्यां च । भारतस्य अनेकाः स्तर-२ नगराः एतत् विकल्पितवन्तः यतः इदं न्यूनमूल्यः कुशलः च नगरीयपारगमनस्य मार्गः अस्ति यः न्यूननियोगयाः सेवां करोति । अस्मिन् सूचौ ट्रॉलीबस् () अथवा मेट्रो नियो () प्रणाल्याः बहिष्कारः अस्ति ये पटलस्य उपयोगं न कुर्वन्ति । विद्युद्रथः (ट्रॅम्) १९ शताब्द्याः अन्ते अनेकनगरेषु धूमशकटयानानाम् अतिरिक्तं विद्युद्रथः (, ट्रॅम्) प्रवर्तनं जातम्, यद्यपि एताः प्रायः सर्वे चरणबद्धरूपेण निष्कासितानि । कोलकाता विद्युद्रथः सम्प्रति देशे एकमात्रा विद्युद्रथव्यवस्था अस्ति । विकासे प्रणाल्यः परित्यक्ताः प्रणाल्यः विनिर्माणम् भारते अनेकाः मेट्रोशिल्पकाराः सन्ति । सङ्घसर्वकारस्य "भारते निर्मीयन्ताम्" कार्यक्रमस्य अन्तर्गतं भारतीयमेट्रोप्रणालीषु उपयोगाय क्रीतस्य ७५% शकटस्य भारते निर्माणम् आवश्यकम् अस्ति । भारत् अर्थ् मूवर्स् लिमिटेड् (BEML) देहली मेट्रो नम्मा मेट्रो जयपुर मेट्रो बम्बार्डीयर् (अल्सटोम् इत्यनेन अधिग्रहितम्) देहली मेट्रो अल्सटोम् इण्डिया चेन्नै मेट्रो हयुन्दै रोतेम् देहली मेट्रो अहमदाबाद् मेट्रो नम्मा मेट्रो हैदराबाद् मेट्रो वाहकशकटयन्त्रशाला (ICF) कोलकाता मेट्रो टीटागढ फिरेमा पुणे मेट्रो सीआरआरसी (CRRC) नम्मा मेट्रो गुरुग्राम द्रुतमेट्रो सम्बद्धाः लेखाः भारतीय धूमशकटमार्गः भारतस्य राज्यानि भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः भारतस्य मण्डलानि सन्दर्भाः भारतस्य रेल्-यानानि

78121

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%80

नवदेहली

नवदेहली (; ) भारतस्य राजधानी, देहली राष्ट्रियराजधानीप्रदेशस्य (NCT) भागः च अस्ति । नवदेहली भारतसर्वकारस्य त्रयाणां शाखानाम् पीठम् अस्ति, राष्ट्रपतिभवनम्, संसद्भवनम्, भारतीयसर्वोच्चन्यायालयम् च आयोज्यते । नवदेहली रा॰रा॰प्र॰ (NCT)-अन्तर्गतं नगरपालिका अस्ति, न॰दे॰न॰प॰ (NDMC) द्वारा प्रशासितम्, यत् अधिकतया लुट्येन्स्-इत्यस्य देहली, तद्समीपस्थानि च कतिचन क्षेत्राणि सन्ति । नगरपालिकाक्षेत्रम् बृहत्तरस्य प्रशासनिकमण्डलस्य, नवदेहलीमण्डलस्य, भागः अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः देहली देहली मेट्रो राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रम् भारतस्य राज्यानि भारतस्य महानगराणां सूचिः भारतस्य बहुजनसङ्ख्यायुक्तानां नगराणां सूचिः भारतदेशे दशलक्षाधिकं नगरीयसमुच्चयः सूचिः सन्दर्भाः भारतस्य राज्यानां राजधान्यः भारतस्य नगराणि

78173

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

भारतस्य आधिकारिकभाषाः

भारतदेशे राष्ट्रभाषा नास्ति । तथापि, भारतस्य संविधानस्य अनुच्छेदः ३४३(१) विशेषतया उल्लेखं करोति यत् "सङ्घस्य आधिकारिकभाषा देवनागरीलिप्यां हिन्दी भविष्यति । आधिकारिकप्रयोजनार्थं प्रयोक्तव्यानां सङ्ख्यानां रूपं भारतीयसङ्ख्यानाम् अन्ताराष्ट्रियरूपं भविष्यति । भारतीयसंसदि कार्याणि केवलं हिन्दी अथवा आङ्ग्ल मध्ये एव कर्तुं शक्यते । आङ्ग्लभाषायाः प्रयोगं संसदीयकार्यवाही, न्यायपालिका, केन्द्र-राज्यसर्वकारयोः मध्ये सञ्चाराः इत्यादिषु आधिकारिकप्रयोजनेषु कर्तुं शक्यते । राज्यस्तरे/प्रदेशस्तरे विविधाः राजभाषाः सन्ति । भारतान्तर्गतराज्येषु विधानस्य माध्यमेन स्वाधिकारिकभाषां(ाः) निर्दिष्टुं स्वतन्त्रता अधिकारश्च स्तः । आधिकारिकभाषाणाम् अतिरिक्तं संविधानेन २२ क्षेत्रीयभाषाः, येषु हिन्दीभाषा अन्तर्भवति परन्तु आङ्ग्लभाषा न, अनुसूचितभाषारूपेण मान्यतां दत्ते । भारतस्य अनुसूचितभाषाः सूची भारतस्य संविधानस्य अष्टमानुसूच्यां २२ अनुसूचितभाषाणां () सूची अस्ति । अधोलिखितायां सारणीयां भारतगणराज्यस्य २२ अनुसूचितभाषाः (२००८ मे-मासे तमे अष्टमानुसूच्यां निर्धारितम्) सूचीबद्धाः सन्ति, तैः प्रदेशैः सह यत्र ते अधिकतया भाष्यन्ते अथवा राज्यस्य राजभाषारूपेण प्रयुक्ताः सन्ति । तथापि, राज्यानि अनुसूचितभाषातः स्वाधिकारिकभाषाचयनं कर्तुम् अनिवार्यं न भवन्ति । सिन्धीभाषा कस्मिन्नपि राज्ये आधिकारिकी न भवति यद्यपि अष्टमानुसूच्यां सूचीबद्धा अस्ति । भाषा लिपिः प्रत्येकायां आधिकारिकभाषायां निर्दिष्टा आधिकारिकलिपिः भवति यस्याः उपयोगेन आधिकारिकप्रयोजनार्थं लिखिता भवति । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य भाषाः भारतस्य राज्यानि भारतस्य मण्डलानि मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूचिः आधिकारिकभाषासु भारतस्य नामानि सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78177

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%81%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF

आधिकारिकभाषासु भारतस्य नामानि

भारतस्य तस्य भाषावैविध्यमभिव्यञ्जयन् अनेकानि आधिकारिकनामानि सन्ति । यथा भारतस्य संविधानस्य अनुच्छेदः ३४३, हिन्दीभाषा देवनागरीलिप्यां भारतस्य आधिकारिकभाषा अस्ति, आङ्ग्लभाषायां सहायकभाषायाः स्थितिः अस्ति च, देशस्य कृते च राष्ट्रभाषा नास्ति । हिन्दी रोमनीकरणे हण्टेरियन्-लिप्यन्तरणस्य प्रयोगः भवति, या "रोमनीकरणस्य भारतदेशे राष्ट्रियव्यवस्था", भारतसर्वकारेण आधिकारिकरूपेण प्रयुक्तः च अस्ति। भारतस्य संविधानस्य अष्टम अनुसूचीयां 22 भाषाणां सूची अस्ति । एतानि "अनुसूचितभाषा" इति निर्दिष्टानि सन्ति, एतेषां मान्यता, स्थितिः, आधिकारिकं प्रोत्साहनं च दीयते । हिन्दी भाषा अनुसूचितभाषाः सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः भारतस्य राज्यानि भारतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78199

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%83%20%E0%A4%86%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%82%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%20%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%83%20%E0%A4%9A

अर्थव्यवस्थायाः आकारानुसारं भारतस्य राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च

एतानि भारतीयराज्यानां केन्द्रशासितप्रदेशानां च सूचीः तेषां शाब्द सकलराज्यकीयउत्पादः (nominal GSDP) अनुसारं । सकलराज्यकीयउत्पादः (GSDP) प्रत्येक राज्यम् वा केन्द्रशासितप्रदेशम् अन्तः उद्योगैः योजितस्य सर्वस्य मूल्यस्य योगः अस्ति, सकलराष्ट्रियउत्पादः (GDP)-इत्यस्य प्रतिरूपरूपेण कार्यं करोति च । भारतदेशे सकलराष्ट्रियउत्पादस्य २१% भागः सर्वकारस्य, कृषिः २१%, निगमक्षेत्रस्य १२% भागः अस्ति । शेषं जीडीपी-इत्यस्य ४८% भागः लघुस्वामित्वात्, साझेदारीनिगमात्, असंगठितक्षेत्रेभ्यः, गृहेभ्यः च प्राप्यते । निम्नलिखित सूची नवीनतम उपलब्ध वर्तमान मूल्येषु सर्वेषां भारतीयराज्यानां-केन्द्रशासितप्रदेशानां च कृते भारतीयरूप्यकलक्षैः-वा-कोटिलक्षैः GSDP आँकडानि ददाति । सूची तस्मिन् एव वित्तवर्षे उपर्युक्तराज्यानां GDSP समीपस्थदेशस्य GDP इत्यनेन सह तुलना क्रियते (2019-20 2019 सह, 2020-21 2020 सह)। सम्बद्धाः लेखाः जनसङ्ख्यानुसारं भारतस्य राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च क्षेत्रफलानुसारं भारतस्य राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च भारतस्य बहुजनसङ्ख्यायुक्तानां नगराणां सूची भारतस्य राज्यानि भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः सन्दर्भाः भारतस्य राज्यानि

78218

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

बुन्देलीभाषा

बुन्देलीभाषा (बुन्देली वा बुन्देलखण्डी) मध्यभारतस्य बुन्देलखण्डक्षेत्रे भाष्यमाणा हिन्द्-आर्यभाषा अस्ति । इदं केन्द्रीयहिन्द्-आर्यभाषासु अन्तर्भवति, पाश्चात्यहिन्दी उपसमूहस्य भागः च अस्ति । भौगोलिक वितरण बुन्देलखण्डक्षेत्रे उत्तरप्रदेशस्य, मध्यप्रदेशस्य च क्षेत्राणि सन्ति । बान्दा, हमीरपुर, जालौन, झाँसी, ललितपुर, चित्रकूट, महोबा, दतिया, छतरपुर, पन्ना, टीकमगढ, सागर, दमोह मण्डलेषु बुन्देली भाष्यते । सम्बद्धाः लेखाः हिन्दी भारतस्य आधिकारिकभाषाः हिन्द्-आर्यभाषाः संस्कृतम् भारतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78219

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

पहाडीभाषा

पहाडी (, , अनु. पर्वतानाम्; ) इति उभयपदी । तस्य प्रयोगः विविधभाषासु, अपभ्रंशानां, भाषासमूहानां च कृतः अस्ति, येषु अधिकांशः अधः हिमालये दृश्यते । प्रायः, तत् निर्दिशति : पहाडी-पोठवारी, पाकिस्थान-प्रशासितस्य आजादकाश्मीरस्य, पञ्जाब - भारतीयप्रशासितस्य जम्मूकाश्मीरस्य समीपस्थक्षेत्राणां प्रधानभाषा विशिष्ट पाश्चात्त्यपहाडीभाषाः मुख्यतः हिमाचलप्रदेशराज्ये भाष्यमाणाः, भारतीयजम्मुकाश्मीरस्य दक्षिणपूर्वभागेषु, उत्तराखण्डस्य पश्चिमभागेषु च काश्चन भाषाः सन्ति उत्तरहिन्द्-आर्यभाषाः, भाषाविज्ञानसाहित्ये प्रायः "पहाड़ीभाषाः" इति उच्यन्ते, एकः प्रस्तावितः समूहः यस्मिन् नेपालस्य, उत्तराखण्डराज्यस्य, हिमाचलप्रदेशराज्यस्य च हिन्द-आर्यभाषाः समाविष्टाः सन्ति । अल्पसामान्यतया, पहाडी स्यात् : मैदानस्य डोगरीभाषिभिः भारतीयजम्मूकश्मीरस्य उच्चोन्नतेषु उक्ताः डोगरी-प्रकाराः सन्दर्भार्थं प्रयुक्तं पदम् भारतीयपञ्जाबस्य कस्मिंश्चित् पर्वतीयक्षेत्रे भाषितम् बिलासपूरीभाषायाः विविधतायाः कृते एकम् स्थानीयनाम अद्यत्वे ग्राम्यक्षेत्रेषु एव प्रयुक्तम् नाम नेपालीभाषासन्दर्भार्थम् पूर्वगुजरातस्य भीलीअपभ्रंशस्य एकम् स्थानीयं नाम । सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78220

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

मणिपुरीभाषा

मणिपुरी वा मेइतेइ (मेइथेइलॊन्, मीतेइलॊन्, कथॆ अपि) एकम् तिब्बती-बर्मीभाषा, ईशान्यभारते मणिपुरराज्यस्य प्रधानभाषा लोकभाषा च अस्ति । भारतसर्वकारस्य आधिकारिकभाषासु अन्यतमा अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः तिब्बती-बर्मीभाषाः संस्कृतम् भारतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78221

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

सान्तालीभाषा

सान्ताली वा सान्थाली वा सान्ताल (ओलचिकी: ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ) आग्नेयभाषाणां मुण्डा-उपपरिवारस्य बहुभाषिता भाषा अस्ति । अस्य सम्बन्धः हो, मुन्डारी च भाषाभिः सह अस्ति, मुख्यतः असम, ओडिशा, झारखण्ड, त्रिपुरा, बिहार, मिजोराम्, पश्चिमवङ्ग च राज्येषु भाष्यते । भारतीयसंविधानस्य अष्टम अनुसूचीः अनुसारं मान्यताप्राप्ता भाषा अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः आग्नेयभाषाः संस्कृतम् भारतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78223

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

मिजोभाषा

मिजोभाषा वा मिज़ो (Mizo ṭawng) तिब्बती-बर्मीभाषापरिवारस्य कुकी-चिन-मिजोभाषा अस्ति । भारतदेशस्य मिजोरमराज्ये, म्यानमारदेशस्य चिनराज्ये च मिजो-जनेन देशीभाषया । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः तिब्बती-बर्मीभाषाः संस्कृतम् भारतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78224

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6-%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

हिन्द-आर्यभाषाः

हिन्द-आर्यभाषाः (अथवा कदाचित् भारतीयभाषाः वा हिन्दीयभाषाः) हिन्द-ईरानीयभाषाणां शाखाः, या स्वयं हिन्द-यूरोपीयभाषापरिवारस्य शाखा सन्ति । २१ शताब्द्याः आरम्भपर्यन्तं, मुख्यतः भारतदेशे, बाङ्गलादेशे, नेपालदेशे, पाकिस्थानदेशे, श्रीलङ्कादेशे च ८० कोटिभ्यः अधिकाः जनाः हिन्द-आर्यभाषाः वदन्ति । अत्र २०० तः अधिकाः प्रसिद्धाः हिन्द-आर्यभाषाः सन्ति । वर्गीकरणम् दार्दिक दार्दिकभाषाः (दर्दु अथवा पिसाका अपि) भारतीय-उपमहाद्वीपस्य वायव्यान्तभागेषु बहुधा भाष्यमाणानां हिन्द-आर्यभाषाणां समूहः अस्ति । दार्दिक इत्यस्य सूत्रीकरणं सर्वप्रथमं जार्ज् अब्राहम् ग्रियर्सन् इत्यनेन स्वस्य लिङ्ग्विस्टिक् सर्वे आफ् इण्डिया (अनु. 'भारतस्य भाषासर्वेक्षणम्') इत्यस्मिन् ग्रन्थे कृतं किन्तु सः तत् हिन्द-आर्यस्य उपपरिवारम् इति न मन्यते स्म । आनुवंशिकसमूहीकरणरूपेण (क्षेत्रीयसमूहस्य अपेक्षया) दार्दिकसमूहस्य परिशीलनं कृत्वा अद्यतनविद्वद्भिः किञ्चित्पर्यन्तं प्रश्नं कृतम् अस्ति - उदाहरणार्थं साउथ्वर्थ् वदति यत् "हिन्द-आर्यस्य वास्तविक उपसमूहरूपेण दार्दिकस्य व्यवहार्यता सन्दिग्धा अस्ति", "दार्दिकभाषासु समानताः अनन्तरम् अभिसरणस्य परिणामः भवितुमर्हति" च । दार्दिकभाषाः पञ्जाबी-पहाडी-भाषायाः सङ्क्रमणकालीनाः इति मन्यन्ते (यथा- जोल्लर् काश्मीरीभाषायाः वर्णनं करोति यत् "दार्दिक-पश्चिमपहाडी-योः मध्ये अन्तरसम्बन्धः"), अहिन्द-आर्य नुरस्थानी च अपि; आद्यहिन्द-आर्यस्य सन्दर्भे तुल्यकालिक-रूढिवादी-विशेषतानां कृते प्रसिद्धाः सन्ति च । काश्मीरी - काश्मीरी, किश्तवारी; शीना - ब्रोक्स्काद, कुण्डलशाही, शीना, उशोजो, कलकोटी, पालूल, सावी; चात्राली - कलश, खोवार; कोहिस्थानी - बटेरी, चीलीस्सो, गोवरो, सिन्धुकोहिस्थानी, कालामी, तीराही, तोरवाली, वोटापूरी-कटारकलै; पाशायी कुनर - दामेली, ग्वार-बती, नङ्गलामी, शुमश्ती उत्तराञ्चल उत्तरहिन्द-आर्यभाषाः, पहाडी अथवा पहाड़ी (अनु. 'गिरि') भाषाः इति अपि ज्ञायन्ते, उपमहाद्वीपस्य सम्पूर्णेषु हिमालयप्रदेशेषु भाष्यन्ते । पूर्वपहाडी - नेपाली, जुम्ली, डोटेली; केन्द्रीयपहाडी - गढवळि, कुमाऊँनी; पाश्चात्यपहाडी (हिमाचली) - डोगरी, काङ्गरी, भद्रवाही, चुराही, भटियाली, बिलासपूरी, चम्बयाली, गदी, पङ्गवाली, मण्डियाली, महासुई-पहाडी, जौनसारी, कुळूई, ओरास, हिण्डूरी, साराजी, सिरमौरी वायव्याञ्चल भारतीय उपमहाद्वीपस्य सम्पूर्णेषु वायव्यप्रदेशेषु वायव्यहिन्द-आर्यभाषाः भाष्यन्ते । पञ्जाबीभाषा मुख्यतया पञ्जाबक्षेत्रे भाष्यते, उत्तरभारतीयराज्यस्य पञ्जाबराज्यस्य राजभाषा अस्ति च; पाकिस्थानदेशे सर्वाधिकं प्रचलिता भाषा इति अतिरिक्तम् । दक्षिणे सिन्धीभाषा तस्य रूपान्तराणि च भाष्यन्ते; मुख्यतः सिन्धप्रदेशे । वायव्यभाषाः अन्ततः शौरसेनीप्राकृतस्य वंशजाः इति मन्यन्ते । पञ्जाबी पूर्वपञ्जाबी - पञ्जाबी, दोआबी, माझी, मलवई, पुआधी, सन्सी; पाश्चात्यपञ्जाबी (लहन्दा) - सराइकी, हिन्दको, पहाडी-पोथवारी, इन्कु†; सिन्धी - सिन्धी, जडगाली, कच्छी, लुवाती, मेमोनी, खेतरानी, खोलोसी पाश्चात्याञ्चल पाश्चात्यहिन्द-आर्यभाषाः, भारतस्य अन्तः मध्य-पश्चिमक्षेत्रेषु, यथा मध्यप्रदेश-राजस्थानेषु, पाकिस्थानदेशस्य समीपस्थेषु प्रदेशेषु अपि भाष्यन्ते । गुजरातीभाषा गुजरातराज्यस्य राजभाषा अस्ति, ५ कोटिभ्यः (५० मिलियन्) अधिकाः जनाः भाषन्ते च । यूरोपमहाद्वीपे विविधाः रोमानीभाषाः रोमानीजनाः भाषन्ते, एकः भ्रमणशीलः समुदायः यः ऐतिहासिकरूपेण भारतात् प्रवासं कृतवान् । पाश्चात्यहिन्दु-आर्यभाषाः स्ववायव्यसमकक्षेभ्यः विचलिताः इति मन्यते, यद्यपि शौरसेनीप्राकृते तेषां सामान्यपूर्ववृत्तिः अस्ति । राजस्थानी - मानकराजस्थानी, बागरी, मारवाडी, मेवाती, ढूण्ढारी, हाडौती, मेवाडी, शेखावाटी, धाटकी, माळवी, निमाडी, गुजरी, गोआरिया, लोआरकी, भोयरी, कञ्जरी, ओदकी; गुजराती - गुजराती, जन्दाव्रा, सौराष्ट्र, ऐर्, वाघरी, पारकरी कोली, कच्छी कोली, वादीयारा कोली; भील - कल्तो, वसवी, वगदी, गामीत, वाग्री भूल; उत्तरभील - बौरिया, भिलौरी, मगरी; केन्द्रीयभील - भीली, भिलाली, चौद्री, धोदिया, धनकी, दुबली; बरेली - पाल्य बरेली, पौरी बरेली, राठवी बरेली, परधी; खान्देशी बञ्जाराभाषा डोमाकी डोमरी रोमानी - कार्पेथीयरोमानी, बाल्कनरोमन, व्लाक्षरोमानी; उत्तररोमानी - सिन्तेरोमानी, फान्निश-कलो, बाल्तिकरोमानी मध्याञ्चल (केन्द्रीय अथवा हिन्दी) भारतस्य अन्तः हिन्दीभाषाः मुख्यतया हिन्दीमेखलाप्रदेशे गङ्गाक्षेत्रेषु च भाष्यन्ते, यत्र देहली परितः क्षेत्राणि च सन्ति; यत्र ते प्रायः समीपस्थैः अपभ्रंसैः सह सङ्क्रमणकालीनाः भवन्ति । ब्रज-अवधी-सहिताः अनेकासु भाषासु समृद्धाः साहित्यिक-काव्य-परम्पराः सन्ति । उर्दू इति खडीबोलीभाषायाः फारसीकृतव्युत्पन्नभाषा पाकिस्थानस्य राजभाषा अस्ति, भारतेन सह तस्य ऐतिहासिकसम्बन्धः अपि दृढः अस्ति च, यत्र तस्याः आधिकारिकपदवी अपि निर्दिष्टा अस्ति । खडीबोली इत्यस्य मानकीकृतः संस्कृतकृतः च पञ्जिका हिन्दी इति भारतसर्वकारस्य राजभाषा अस्ति । उर्दूभाषायाः सह मिलित्वा विश्वस्य तृतीया सर्वाधिकभाषितभाषा अस्ति । पाश्चात्यहिन्दी - हिन्दुस्थानी (मानकहिन्दी मानक-उर्दू च सहितम्), ब्रजभाषा, हरियाणवी, बुन्देली, कन्नौजी, पर्या; पूर्वहिन्दी - बघेली, छत्तीसगढी, सरगुजिया; अवधी - फिजीहिन्दी पूर्वाञ्चल मगधनभाषाः इति अपि प्रसिद्धाः पूर्वहिन्द-आर्यभाषाः वायव्यहिमालय-सम्पथे परितः स्थितानां अन्येषां प्रदेशानां पार्श्वे ओडिशा-बिहार-सहितस्य सम्पूर्णे पूर्व-उपमहाद्वीपे भाष्यन्ते । बाङ्गला विश्वस्य सप्तमी सर्वाधिकभाषितभाषा अस्ति, तस्याः साहित्यपरम्परा प्रबलता अस्ति; भारतस्य बाङ्गलादेशस्य च राष्ट्रगीतानि बङ्गलाभाषायां लिखितानि सन्ति । असमिया, ओडिया च क्रमशः असम-ओडिशा-राज्योः राजभाषा अस्ति । पूर्वहिन्द-आर्यभाषाः मागधन-अपभ्रंशात् उत्पन्नाः, अन्ततः मागधीप्राकृतात् च । बिहारी - भोजपुरी, कैरेबीयहिन्दुस्थानी; मगही, खोरठा; मैथिली, अङ्गिका, बज्जिका; सदनिक - सादरी (नागपुरी), कुरमाली; थारु, कोचीला थारु, बुक्सा, मझी, मुसासा; कुम्हाली, कुस्वारिक - दनुवार, बोते-दरै; हल्बिक - हल्बी, कमर, भुञ्जीया, नाहरी; ओडिया - बालेश्वरी, कटकी, गञ्जामी, सुन्दरगढी, सम्बलपुरी, देशिआ; बड परजा, भतरी (भत्री), रेलि, कुपिआ; बाङ्गला-असमिया - बिष्णुप्रिया मणिपुरी, हाजङ, चटगाँवी, चक्मा, नोयाखाली, तञ्चङ्ग्या, रोहिङ्ग्या, सिलेटी,; बाङ्गला-गौडा - बाङ्गला, बङ्गाली, राढी, वरेन्द्री, सुन्दरबनी, मानभूमी, ढाकैया कुत्ति, दोभाषी; कामरुपिक - असमिया, कामरुपी, गोवाल्पारीया, रङ्गपुरी, सुरजापुरी, राजवंशी दक्षिणाञ्चल मराठी-कोङ्कणीभाषाः अन्ततः महाराष्ट्रीप्राकृतस्य वंशजाः सन्ति । यदर्थे द्वीपीयहिन्द-आर्यभाषाः हेळुप्राकृतस्य वंशजाः सन्ति, कतिपय लक्षणं धारयन्ति च ये तेषां अधिकांश मुख्यभूमिहिन्दू-आर्यसमकक्षेभ्यः स्पष्टतया भेदयन्ति । मराठीजनाः उत्तर-दक्षिणभारतयोः मध्ये जटिलभौगोलिकस्थितेः कारणात् 'अज्ञाताः' इति अपि प्रसिद्धाः सन्ति । मराठी-कोङ्कणी मराठिक - मराठी, वर्हाडी, अन्ध, बेरर-दक्खनमराठी, फुदगी, कातकरी, वारली, सामवेदी; कोङ्कणिक - कोङ्कणी, कनराचेम्कोङ्कणी, महाराष्ट्रीयकोङ्कणी. द्वीपीयहिन्दभाषा द्वीपीयहिन्दभाषाः (श्रीलङ्कायाः ​​मालाद्वीपस्य च) प्रायः ५ शताब्द्याः ईसापूर्वतः स्वतन्त्रतया विकासं प्रारब्धवन्तः, महाद्वीपीयहिन्द-आर्यभाषाभ्यः विचलितुं आरब्धाः च । द्वीपीयहिन्द-आर्य सिंहल मालाद्वीपीय - दिवेही, मह्ल अवर्गीकृताः एताः भाषाः परस्परं सम्बद्धाः सन्ति, किन्तु अन्यथा हिन्द-आर्यस्य अन्तः अवर्गीकृताः सन्ति । चिनली-लहुल लोहर: चिनली, लहुल लोहर । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः द्राविडीयभाषाः हिन्द-यूरोपीयभाषाः हिन्द-ईरानीयभाषाः भाषाकुटुम्बः भाषाकुटुम्बानां सूची मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78230

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6-%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

हिन्द-यूरोपीयभाषाः

हिन्द-यूरोपीयभाषाः (भारत-यूरोपीयभाषाः अथवा भारोपीयभाषाः) यूरोपखण्डस्य प्रचण्डबहुमतस्य, ईरानीयसमस्थलस्य, उत्तरभारतीय-उपमहाद्वीपस्य च मूलनिवासी भाषाकुटुम्बः अस्ति । आधुनिककाले अस्य कुटुम्बस्य काश्चन यूरोपीयभाषाः यथा आङ्ग्ला, फ्रेञ्च्, पुर्तगाली, रूसी, डेनिश्, डच्, स्पॅनिश् च औपनिवेशिकतायाः माध्यमेन विस्तारिताः सन्ति, अधुना अनेकेषु महाद्वीपेषु भाष्यन्ते च । हिन्दु-यूरोपीयभाषाकुटुम्बः अनेकेषु शाखासु वा उपकुटुम्बेषु विभक्तः अस्ति । यस्य ८ समूहाः अद्यत्वेऽपि भाषाभिः सह जीविताः सन्ति – अल्बेनियन, आर्मीनियन, इतालिक, जर्मेनिक, बाल्टो-स्लाविक, यूनानीय, सेल्टिक, हिन्द-ईरानीय; अन्ये च षट् उपविभागाः ये अधुना विलुप्ताः सन्ति । अद्यत्वे, अधिकांशवक्तृभिः सह व्यक्तिगतभाषाः भवन्ति – आङ्ग्ल, हिन्दी, स्पैनिश, बाङ्गला, फ्रेञ्च, रूसी, पुर्तगाली, जर्मन, फारसी, पञ्जाबी च, प्रत्येकं दशकोटिभ्यः (100 मिलियन्) अधिकैः वक्तृभिः सह । अन्ये बहवः भाषाः लघुः विलुप्ततायाः संकटे च सन्ति । समग्रतया विश्वस्य ४६% जनसङ्ख्या (३२० कोटिः वा ३.२ बिलियन्) प्रथमाभाषा इति हिन्द-यूरोपीयभाषां वदति, कस्यापि भाषापरिवारस्य सर्वोच्चः । एथ्नोलॉग् इत्यस्य अनुमानेन अत्र प्रायः ४४५ जीवन्ति भारत-यूरोपीयभाषाः सन्ति, तेषां द्वौ-तृतीयाभागाधिकाः (३१३) हिन्द-ईरानीयशाखायाः । सम्बद्धाः लेखाः हिन्द-आर्यभाषाः भाषाकुटुम्बः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः

78234

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6-%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

हिन्द-ईरानीयभाषाः

हिन्द-ईरानीयभाषाः (हिन्द-ईरानिकभाषाः वा आर्यभाषाः इति च) हिन्द-यूरोपीयभाषाकुटुम्बस्य बृहत्तमा आग्नेय च विद्यमानशाखा भवन्ति । एतेषु १५० कोटि (1.5 बिलियन्)-अधिकाः वक्तारः सन्ति । यूरोपखण्डतः (रोमानी) कुर्दिस्थानतः (कुर्दी, जाजा-गोरनी) कोकेशसतः (आसी) च, पूर्वदिशि शिञ्जियाङ्गप्रदेशम् (सरिकोली) असमराज्यम् (असमिया) च, दक्षिणम् श्रीलङ्कादेशम् (सिंहल) मालाद्वीपम् (मालाद्वीपीय) च यावत् प्रसृतः, क्रमशः फिजीहिन्दी, कैरेबियन हिन्दुस्थानी च हेतु ओशिनिया-कैरेबियन-च-पर्यन्तं विस्तृतशाखाभिः सह । सम्बद्धाः लेखाः हिन्द-आर्यभाषाः हिन्द-यूरोपीयभाषाः द्राविडीयभाषाः भाषाकुटुम्बः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः

78235

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

द्राविडीयभाषाः

द्राविडीयभाषाः वा द्राविड़ीयभाषाः (अथवा कदाचित् द्राविडिकभाषाः) मुख्यतया दक्षिणभारते, ईशान्यश्रीलङ्कायां, नैर्ऋत्यपाकिस्थानदेशे २५ कोटिः (250 मिलियन्) जनानां भाषितानां भाषाणां कुटुम्बः अस्ति । औपनिवेशिकयुगात् आरभ्य, मारिषसदेशे, ब्रह्मादेशे (म्यान्मारदेशे), सिंहपुरदेशे (सिङ्गापुरदेशे), मलेशियादेशे, इण्डोनेशियादेशे, कलिङ्गद्वीपे (फिलीपीन्सदेशे), संयुक्ताधिराज्ये, आस्ट्रेलियादेशे, फ्रान्सदेशे, केनडादेशे, शर्मण्यदेशे (जर्मनीदेशे), दक्षिण-आफ्रिकादेशे, संयुक्तराज्येषु च लघु किन्तु महत्त्वपूर्णाः आप्रवासीसमुदायाः अभवन् । वर्गीकरणम् दक्षिण तमिळ्-कन्नड - तमिळ्-मलयाळम् - तमिळ्भाषाः (तमिळ्, इरुळा, वेट्टै कुरुम्ब, कुर्रु (ऐरुकल), ऐरवल्लन्, मलम् (कणिक्कारन्), मुथुवन्, सोलिग (शोलग), कैक्काडि, सङ्केति, श्रीलङ्कातमिळ्, जाफनी) मलयाळभाषाः (मलयाळम्, पणिय, रवुल, ब्यारि, एरनाटन्, येहूद्यमलयाळं, काटर्, मलप्पणडारं, मलर्यन्, मलवेडन्, मन्नन्, अरबिमलयाळं, पालियन्, जसरि (द्वीपभाषा), मुळ्ळु कुरुम्बा, सुरियानि मलयाळम्) कोडगु - कोडव (कोडगु), कुरुम्ब कन्नड-बडग - कन्नड, बडग, ऊराळि, होलिय, कुन्दगन्नद तोड-कोत - तोड (तोता) , कोत तुळुभाषाः - तुळु, कोरग, कुडिया दक्षिण-केन्द्रीय आद्यतेलुगु - तेलुगु, चेञ्चु, सवरा गोण्डी-कुइ - गोण्डीभाषाः - गोण्डी, मुरिय, मदिया, कोया, खिर्वार् कुवि-कुइ - कुवि, कुइ मण्ड-पेङ्गो - मण्ड, पेङ्गो डोरा - कोण्ड, मुखा, डोरा केन्द्रीय कोलामी-नेयेकी - कोलामी, नेयेकी पार्जी-गाडब - ओल्लारी, दुरुवा (धुरवा) उत्तर कुरुख-माल्टो - कुरुख (कुंड़ुख़), माल्टो (कुमारभाग पहाड़िया, सौरिया पहाड़िया) ब्राहुई अवर्गीकृताः अवर्गीकृताः द्राविडीयभाषाः (एथ्नोलॉग्-अनुसारम्) - अल्लर्, बाजिगर्, भारिया, मलङ्कुरवन्, विषावन् अवर्गीकृताः दक्षिणद्राविडीयभाषाः (एथ्नोलॉग्-अनुसारम्) - मल मलैसर्, मलैसर्, थचनदन्, उल्लतन्, कलनदि, कुम्बरन्, कुण्डुवडि, कुरिचिया, अट्टपडि कुरुम्ब, मुदुगा, पाथिया, वयनाडु चेट्टि, पट्टपु वितरणम् १९८१ तमे वर्षात् आरभ्य भारतस्य जनगणनायां केवलं १०,००० तः अधिकाः वक्तारः युक्ताः भाषाः एव ज्ञापिताः, यत्र १७ द्राविडीयभाषाः अपि सन्ति | १९८१ तमे वर्षे एतेषु भारतस्य जनसङ्ख्यायाः प्रायः २४% भागः आसीत् । २००१ तमे वर्षे जनगणनायां तेषु २१.४ कोटिः (214 मिलियन्) जनाः आसन्, ये भारतस्य कुलजनसङ्ख्यायाः १०२ कोटिः (1.02 बिलियन्) जनसङ्ख्यायाः २१% भागः आसीत् । तदतिरिक्तं भारतात् बहिः बृहत्तमः द्रविडीयभाषिणां समूहः श्रीलङ्कादेशे तमिळ्भाषिणां सङ्ख्या प्रायः ४७ लक्षं (4.7 मिलियन्) भवति । द्रविडीयभाषाभाषिणां कुलसङ्ख्या २२.७ कोटि- (227 मिलियन्) जनानाम् अस्ति, यत् भारतीय उपमहाद्वीपस्य जनसङ्ख्यायाः १३% परिमितम् अस्ति । द्राविडीयभाषानां बृहत्तमः समूहः दक्षिणद्राविडीयः अस्ति, यत्र प्रायः १५ कोटि-(150 मिलियन्) भाषिणः सन्ति । तमिळ्, कन्नड, मलयाळभाषाः भाषिणः ९८% भागं भवन्ति, यत्र क्रमशः ७.५ कोटयः (75 मिलियन्), ४.४ कोटयः (44 मिलियन्), ३.७ कोटयः (37 मिलियन्) देशीभाषिणः सन्ति । तदनन्तरं बृहत्तमं दक्षिण-केन्द्रीयशाखा अस्ति, यत्र ७.८ कोटयः (78 मिलियन्) देशीभाषिणः सन्ति, येषु बहुसङ्ख्यकाः तेलुगुभाषिणः सन्ति । येषां प्रथमभाषा तेलुगुभाषा नास्ति तेषां सह तेलुगुभाषाभाषिणां कुलसङ्ख्या ८.४ कोटयः (84 मिलियन) जनानाम् अस्ति । अस्मिन् शाखायां मध्यभारते भाष्यमाणा आदिवासीभाषा गोण्डी अपि अन्तर्भवति । द्वितीया लघुशाखा उत्तरशाखा अस्ति, यत्र प्रायः ६३ लक्षं (6.3 मिलियन्) वक्तारः सन्ति । एषः एव उपसमूहः अस्ति यस्य भाषा पाकिस्थानदेशे भाष्यते — ब्राहुईभाषा । लघुतमा शाखा केन्द्रीयशाखा अस्ति, यत्र केवलं प्रायः लक्षद्वयं (200,000) वक्तारः सन्ति । एताः भाषाः अधिकतया आदिवासीः सन्ति, मध्यभारते भाष्यन्ते च । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः भाषाकुटुम्बः भाषाकुटुम्बानां सूची मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78238

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%82%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%83

मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूचिः

अस्मिन् लेखे तेषां मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं मानवभाषाणां सूची कृता अस्ति । तथापि, एतादृशानि सर्वाणि सूचीपत्राणि सावधानीपूर्वकं प्रयोक्तव्यानि, यतः उपभाषानिरन्तरतायां भाषाभेदार्थं भाषावैज्ञानिकमापदण्डानां सुसङ्गतसमूहं कल्पयितुं न शक्यते । जनसङ्ख्यानुसारं शीर्षभाषाः एथ्नोलॉग् (२०१९, २२ तमे संस्करणम्) एथ्नोलॉगस्य (Ethnologue), एसआईएल इन्टर्नेशनल् द्वारा प्रकाशितः भाषासन्दर्भः, २०१९ तमे संस्करणे निम्नलिखितभाषाः न्यूनातिन्यूनं १ कोटिः (10 मिलियन्) वक्तारः इति सूचीकृताः सन्ति । नेश्नलएन्सीक्लपीडन् (२०१०) निम्नसारणीयां स्वीडिश-विश्वकोशस्य नेश्नलएन्सीक्लपीडन् (Nationalencyklopedin) इत्यस्य २००७ तमे संस्करणे मातृभाषाभाषिणाम् अनुमानितसङ्ख्यायाः अनुसारं शीर्ष १०० भाषाः सन्ति । यथा यथा विभिन्नेषु देशेषु जनगणनाविधयः पर्याप्तप्रमाणेन भिन्नाः भवन्ति, केचन देशाः स्वजनगणनायां भाषां न अभिलेखयन्ति इति दृष्ट्वा च, मातृवक्तृभिः वा सम्पूर्णवक्तृभिः भाषाणां कापि सूची प्रभावीरूपेण अनुमानानाम् आधारेण भवति । २०१० तः अद्यतनम् अनुमानम् अपि प्रदत्तम् अस्ति । शीर्ष एकादशभाषासु नेश्नलएन्सीक्लपीडन् इत्यस्य २००७ तमे संस्करणात् अतिरिक्त दत्तांशः सन्ति । ९५ मिलियन् (९.५ कोटिः) तः अधिकाः सङ्ख्याः समीपस्थं 5 मिलियन् (५० लक्षाणि) प्रति पूर्णाङ्कनं भवन्ति । सीआईए, २०१८ सीआईए (CIA)-अनुसारं, २०१८ तमे वर्षे अधिकांशभाषितप्रथमभाषाः आसन् - सम्बद्धाः लेखाः भाषाकुटुम्बः भाषाकुटुम्बानां सूची भारतस्य आधिकारिकभाषाः भारतस्य भाषाः भारतम् सन्दर्भाः भाषाः

78252

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%9F%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%83

भाषाकुटुम्बानां सूचिः

भाषाकुटुम्बानां सूची निम्नलिखितम् अस्ति । अस्मिन् एकान्तभाषा, अवर्गीकृतभाषाः, अन्यप्रकाराः च अन्तर्भवति । प्रमुख भाषाकुटुम्बाः भाषाणां सङ्ख्यानुसारम् एथ्नोलॉग् 24 (२०२१) इत्यत्र निम्नलिखितकुटुम्बाः सूचीबद्धाः सन्ति येषु ७,१३९ ज्ञातभाषासु न्यूनातिन्यूनं १% भवति - नाइजर्-काङ्गो (१,५४२ भाषाः) (२१.७%) आस्ट्रोनीशीय (१,२५७ भाषाः) (१७.७%) पार-नवगिनी (४८२ भाषाः) (६.८%) चीनी-तिब्बतीय (४५५ भाषाः) (६.४%) हिन्द्-यूरोपीय (४४८ भाषाः) (६.३%) आस्ट्रेलियन [सन्दिग्धः] (३८१ भाषाः) (५.४%) अफ्रो-एशियाटिक (३७७ भाषाः) (५.३%) नीलो-सहारन [सन्दिग्धः] (२०६ भाषाः) (२.९%) ओटो-मङ्गेन (१७८ भाषाः) (२.५%) आग्नेय (१६७ भाषाः) (२.३%) क्रा-दायी (९१ भाषाः) (१.३%) द्राविडीय (८६ भाषाः) (१.२%) टुपियन (७६ भाषाः) (१.१%) ग्लोटोलोग् 4.4 (२०२१) इत्यनेन ८,४९४ भाषासु निम्नलिखितं बृहत्तमाः कुटुम्बाः इति सूचीकृतम् - अट्लाण्टिक्–काङ्गो (१,४०३ भाषाः) आस्ट्रोनीशीय (१,२७४ भाषाः) हिन्द्-यूरोपीय (५८३ भाषाः) चीनी-तिब्बतीय (४९७ भाषाः) अफ्रो-एशियाटिक ( ३७७ भाषाः) परमाणु पार-नवगिनी (३१७ भाषाः) पामा-न्युङ्गन (२५० भाषाः) ओटो-मङ्गेन (१८१ भाषाः) आग्नेय (१५७ भाषाः) क्रा-दायी (९५ भाषाः) द्राविडीय (७९ भाषाः) अरावकन (७७ भाषाः) माण्डे (७५ भाषाः) टुपियन (७१ भाषाः) भाषागणनाः अपभ्रंश इति किं मन्यते इति आधारेण महत्त्वपूर्णरूपेण भिन्नाः भवितुम् अर्हन्ति । सम्बद्धाः लेखाः भाषाकुटुम्बः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भारतस्य आधिकारिकभाषाः संस्कृतम् भारतम् सन्दर्भाः भाषाः

78262

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%B0%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%B3%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%B0

श्रीपाद दामोदर सातवळेकर

श्रीपाददामोदरसातवळेकरः पद्मभूषणेन सम्मानितः महाविद्वान् आर्यसमाजी ब्रह्मविद्यावादी स्वतंत्रतासेनानी राजनेता इष्वः कलाकारः योगशिक्षकः समाजसेवकः संपादकः संस्कृतज्ञः अनुश्रवकः च संस्कृतस्वयंशिक्षकस्य लेखकः चापि स्वाध्यायमंडलस्य संस्थापकः आसीत्। प्रारम्भिकः जीवनः सः १९२४ विक्रमसंवद्वर्षस्य आश्विनमासस्य कृष्णपक्षस्य षष्ठीतिथौ ( ख्रिष्टाब्दे १८६७ तमस्य वर्षस्य सिपतम्बर्-मासस्य विंशतौ दिनाङ्के) कोंकणप्रांतस्य सावंतवाडीजनपदस्य कोलग्रामे अजायत। सम्प्रति कोलग्रामः महाराष्ट्रस्य अहमदनगरमंडले स्थितः अस्ति। तस्य पिता दामोदरभट्टः पितामहः अनन्तभट्टः प्रपितामहः कृष्णभट्टः च ऋग्वैदिकपरंपरायाः विद्वांसः आसन् अतः तस्य परिवारः समाजे सुप्रतिष्ठितः आसीत् । तस्य मातुः नाम लक्ष्मीबायी आसीत्। तस्य पिता वृत्त्या पुरोहितः जोशी च आसीत्। तस्य पिता स्वभूमिम् अपि कृषति स्म। सः अष्टवयोगतः कोलग्रामे एव निवसति स्म। शिक्षा तेन पौरोहित्याय गृहे एव पतञ्जलेः व्याकरणमहाभाष्यं यावत् संस्कृतम् अध्यैत। ततः सः वेदानां केचन सूक्तानि वेनितुम् आरभत। एवं तस्य वैदिकदीक्षा बाल्ये एव आरभत। अष्टवयोगतः तेन विद्यालयीयायै शिक्षायै सावंतवाडीम् अगम्यत। आचार्येण चिंतामणिशास्त्रीकेळकरेण तं संस्कृतव्याकरणम् अपाठयत्। १८८७ तमे वर्षे आङ्गलाधिकारिणा वेस्ट्रप् इत्यनेन सावंतवाड्यां एका चित्रकलाशाला उद्घाटिता। धनाभावेन सः तत्र गन्तुम् आरभत। तत्र आचार्यस्य मालवणकरस्य चित्रकलायाः प्रतिभा सातवळेकरस्य चित्तम् अहरत्। सः एतां कलां वेत्तुं समकल्पत्। तस्य पिता अपि एतस्यां कलायां प्रवीणः आसीत्। शीघ्रमेव अभ्यासेन द्वयोः परीक्षायाः अनन्तरं सः अपि एतस्यां कलायां प्रवीणः बभूव। शिल्पकलायाम् अपि सः निपुणः अभवत्। अनन्तरं एताभ्यां कलाभ्यां सः बहु लाभान्वितः भूतवान्। प्रवासाः मुम्बयीनिवासः तस्य विवाहः १८८९ तमे वर्षे साधलेपरिवारस्य सरस्वतीबायी इत्यनया सह बभूव। अग्रिमे वर्षे सः भद्रतराय जीवनाय मुम्बयी जगाम। तत्र चित्रकलायाः अभ्यासस्य अनन्तरं सः संस्कृतस्य ग्रन्थान् अध्यैयि। सः वेदानाम् उपनिषदः योगासनानां प्राणायामस्य च भगवद्गीतायाः स्वाध्ययनं करोति स्म। सः सायिन्टिफिक् टर्मनलोजी ओफ् वैदिक् वर्सेस् (वैदिकमंत्राणां वैज्ञानिकः अर्थः) इति नाम्ना एकः लेखः अपि लिखितवान् यः १८९२ तमे वर्षे मराठीसमाचारपत्रे केसरी इत्यस्मिन् प्रकाशितः जातः च तस्य संपादकः लोकमान्यतिलकः लेखम् अश्लाघयत। श्रीपादः तिलकात् विशेषतः च तस्य भगवद्गीतायाः व्याख्यानात् प्रभावितः आसीत्। तस्य पाश्चात्येषु अभिलेखनेषु अपि तिलकस्य प्रभावः दृश्यते। सः तिलकेन कतिपयं वारं मिलितवान् आसीत्। सः प्रायः काङ्ग्रेस् इत्यस्य संगोष्ठ्यै अपि गच्छति स्म। मुम्बयीनगरे सः प्रतिदिनं सूर्यनमस्कारं योगासनान् प्राणायामं च करोति स्म। सः आजीवनं एषः शीलः प्रावर्तत। अग्रे एनेन शीलेन सः एतेषां प्रचारं कृतवान्। १८९३ तमे वर्षे मुम्बयीनगरस्य प्रसिद्धः जे.जे. स्कूल् ओफ् आर्ट्स इत्यस्मिन् तेन शिक्षकरूपेण नियुक्तः जातः। सः चित्रकलया शिल्पकलया द्विवारं प्रसिद्धः मायोस्वर्णपदकः अजयत्। विद्यालये तस्य सहचरः श्रीबालासाहेबपंतप्रतिनिधिः यः औंधप्रांतस्य राजकुमारः आसीत् तस्य आजीवनाय मित्रं बभूव। श्रीपादः प्रायः मुम्बयीतः औंधप्रांतं याति स्म। तत्र सः पर्याप्तं वितम् अर्जते स्म। सः पौरोहित्याय स्वग्रामं प्रतिगन्तुं न इच्छति स्म। यतोहि तस्मिन् समये पौरोहित्येन परिवारं दारिद्र्यात् न निर्गन्तुं शक्नुयात्। तथापि यदा सः अवकाशे स्वग्रामं प्रतिगच्छति स्म तदा सः पौरोहित्ये स्वपितुः साहाय्यं करोति स्म। तथापि सः जे.जे. स्कूल् ओफ् आर्ट्स इत्यस्मिन् स्वावस्थायाः न समतुष्यत्। हैदराबादनिवासः १९०० तमे वर्षान्ते सः मुम्बयीनगरात् स्वपदं त्यक्त्वा हैदराबादं गतवान्। तत्र सः प्रसिद्धस्य चित्रकारस्य देव्स्करस्य साहाय्येन एकं चित्रकर्मगृहं निरमात्। १९०१ तमस्य वर्षारम्भे चित्रकर्मगृहं निर्मितं जातम्। शीघ्रमेव तत् लाभकरं कार्यं प्रत्यपद्यत। मित्राणां सहयोगेन सः हैदराबादे विवेक वर्धिनी हायी स्कूल् समस्थापयत्। किञ्चिदनन्तरं सीतारामपन्तसातवळेकरः एतस्य विद्यालयस्य प्राचार्यः बभूव। सः आर्यसमाजम् अपुटयत्। आर्यसमाजः यज्ञेषु पशुबलिं विरोधी आसीत्। श्रीपादः अपि मन्यते स्म यत् वेदेषु इदृश् आदेशः नास्ति। अतः सः एतस्य विरुद्धं बहवः यात्राः कृत्वा अभाषत। अनन्तरं सः वेदानां गहनाध्ययनम् आरभत। सः विद्वद्भिः सह चर्चां अपि करोति स्म। अस्मिन्नेव काले सः महर्षेः दयानन्दसरस्वतीवर्यस्य सत्यार्थप्रकाश् ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका योगतत्वादर्श् च एतेषां ग्रन्थानां मराठ्यानुवादम् अपि लिलेख।‌ ततः सः थियोसोफिकल् सोसायटी इत्यस्य सदस्यः भूतवान्। तत्र सर्वे तस्य ज्ञानस्य विचाराणां च आद्रियन्ते स्म। विशेषतः डोक्टर् एनी बेसन्ट् तं मानति स्म। थियोसोफिकल् सोसायटी इत्यनेन सह तस्य संबंधं क्रि. श. १९०७ पर्यन्तं चचाल। तस्मिन् एव वर्षे सः वैदिक राष्ट्रगीत लिखितवान् यत् ६३ सूक्तानां संग्रहः आसीत्। एषः संग्रहः हैदराबादतः प्रकाशितः मुम्बयीनगरे च अस्य २००० प्रतिरूपाणि मुद्रितानि। यदा ब्रिटिशसर्वकारः एतस्य संग्रहस्य विषये ज्ञातवान् तदा सर्वाणि प्रतिरूपाणि अधिहृत्वा अनश्यत्। अस्य हिन्द्यानुवादः यस्य ३००० प्रतिरूपाणि आसन् तम् अपि अध्यहरत। तथा श्रीपादं कृष्णसूचौ आङ्कयत। हैदराबादस्य निजामं (राजा) महबूब अलि खान बहादूर इत्येनम् अपि हैदराबादात् श्रीपादस्य निष्कासाय बबाधे। सः श्रीपादस्य कलायाः प्रशंसकः आसीत् इत्यर्थं श्रीपादाय सर्वान् राजनैतिकान् गतिविधीन् त्यक्त्वा शांतिपूर्वकः हैदराबादे निवासाय आज्ञापयत्। श्रीपादः हैदराबादं व्यौच्छत्। ततः सः केचन मासाः जयपुरे अतिष्ठत्। गुरुकुलकाँगडीनिवासः अनन्तरं सः संस्कृतस्य चित्रकलायाः च शिक्षकरुपेण हरिद्वारे गुरुकुल काँगडी इत्यस्मिन् अयुनग्‌। एतस्य संस्थापकः आर्यसमाजी स्वामी श्रद्धानन्दः आसीत्। गुरुकुले श्रीपादः मराठ्या ब्रिलियेंस् ओफ् वैदिक प्रेयर्स् इति नाम्ना एकं लेखम् अलिखत् यः लेखः कोल्हापूरस्य विश्ववृत्त नाम्ना पत्रिकायाः मार्च् १९०८ अङ्के प्रकाशितः अभवत्। तदैव आङ्ग्लसर्वकारस्य प्रेरणया कोल्हापूरसर्वकारः श्रीपादस्य विरुद्धः राजद्रोहस्य अभियोगाय तं बन्धयितुम् अधिपत्रं निरसारयत्। एतस्य कार्यवाहिनः प्रतिकारे मुम्बयीनगरस्य इन्दुप्रकाश नाम्ना दैनिकायां पत्रिकायां लेखः प्रकाशितः बभूव। तदा श्रीपादः श्रद्धानन्देन सह चर्चया गुरुकुलाय प्रतिकारेण परिहर्तुं गुरुकुलम् अत्यजत्। ततः सः कोल्हापूरे अभियोगं सम्मुखी कर्तुं निरचिनुत। मार्गे सः अहमदनगरे पुण्यपत्तने बेळगाव्यां च अतिष्ठत्। ‌तस्य शुभचिन्तकाः तं समर्पणं न कर्तुं प्रार्थयन्। अतः सः अज्ञातः पथिकः इव अटति स्म। सः दाक्षिणे क्रमशः अनागोळ हङ्गिर्गे कुरुन्दवाड नामसु ग्रामेषु अतिष्ठत्। विश्ववृत्तस्य संपादकः बीजपुर्करः लेखस्य प्रकाशनाय मासषट्सु अदण्डयत। अतः विवेचनया स पिठापुरं गतवान् यस्य शासकः तस्मै एकः कार्यभारः ददौ। कार्यं प्रकृत्य सः कोलकातामध्येन काँगडीं प्रतिगन्तुं निरचिनुत। परन्तु सर्वकारः सुगूढभाषितेन तस्य प्रत्यागमनस्य अष्टचत्वारिंशत्होरामध्ये तं बन्धयित्वा बिजनौरकारागारे अयौटत्। डोक्टर् एनी बेसन्ट् तस्मै कोल्हापूरस्य महाराज्ञा माध्यस्थ्यम् अकरोत्। सः क्रि. श. १९०९ पर्यन्तं कारागृहे अवसत् तावत् कोल्हापूरस्य न्यायालयः तं व्यमोचयत्। अनन्तरम् अपि सः यदा कदा काँगडीं गच्छति स्म।क्रि. श. १९१५ च १९१६ तमयोः वर्षयोः गाँधीवर्यः गुरुकुले कतिपयं वारम् अतिष्ठत् तदा श्रीपादः तेन सह दीर्घाः गहनाः चर्चाः करोति स्म। लाहोरनिवासः ततः सः श्रद्धानन्दस्य परामर्शेन लाहोरं गन्तुं निरचिनुत यतः दक्षिणस्थानानि जीवितसंशयस्थानि मन्यते। १९०९ तमे वर्षान्ते सः लाहोरमध्ये स्वचित्रशाला सातवळेकर आर्ट् स्टुडियो इति च अनारकली रोड् इति नाम्ना स्थाने स्वनिवासः सुखसागर इति समस्थापयत्। लाहोरमध्ये आर्यसमाजस्य सुष्ठु विस्तारः आसीत्। डोक्टर् सैफुद्दीनकिचलू् इत्यनेन लालालाजपतरायेण लालाहरदयालेन च आर्यसमाजस्य अन्यैः कार्यकर्तृभिः सः सुसमर्थनं प्राप्तवान्। ते पञ्जाबे बहुत्र श्रीपादस्य भाषणानि आयोजयन्। ततः सः भारते विशेषतः पञ्जाबस्य प्रतिगृहे वैदिकः पण्डितः च कलाकारः रूपेण विख्यातः जातः। तेन निर्मितानि चित्राणि जनाः श्लाघ्यन्ते स्म अपि च क्रीयन्ते स्म। ततः सः चित्रग्राहणम् अपि आरब्धवान्। परंतु तस्य राजनैतिकैः गतिविधिभिः च भाषणैः ब्रिटिशसर्वकारः अक्रुध्यत। गदरान्दोलनं च होम् रूल् आन्दोलनम् इत्यनयोः कार्यकर्तृभ्यः तस्य प्रोत्साहनम् अपि ब्रिटिशसर्वकारस्य क्रोधम् अवर्ध्यत। सर्वकारः तस्य गृहम् आलोकयति स्म परिचराः च तस्य अतिथिषु आवागमनः पश्यन्ति स्म। अतः सः लाहोरं त्यक्तुं च स्वचित्रशालां स्वछात्राय दातुं निरचिनुत। तस्य आगामिनः निर्गमनस्य सूचना संपादकः श्रीकृष्णः उर्दूभाषायाः समाचारपत्रे अप्रकाशयत्। सः तस्य अभिवन्दनाय समाचारपत्रे नैकाः लेखाः अपि अलिखत्। तस्य लाहोराद् आप्रच्छनं बृहत् सम्मेलने अभवत्। लाहोरस्य रेलस्थानके अपि जनाः तस्मै वंदनाय आगतवन्तः आसन्। अतः सः १९१७ तमस्य वर्षस्य अक्टूबरमासे पञ्जाबस्य राज्यपालेन वहिष्करणस्य आदेशात् पूर्वम् एव लाहोरम् अत्यजत्। तावत् तस्य मासिकः आयः ₹१५००-१६०० अभवत्। सः तस्य अवशिष्टस्य आयस्य उपयोगः वेदेषु ग्रन्थान् लेखितुं प्रकाशयितुं चिन्तयति स्म। औंधनिवासः तस्य निर्गमनस्य पश्चाद् अपि निरीक्षकाः तं दिल्लीपर्यन्तम् अन्वगच्छन्। तस्य पुरातनः सहचरः श्रीबालासाहेबपंतप्रतिनिधिः यः अधुना औंधप्रांतस्य राजा आसीत् तस्मै औंधम् आगत्य वसितुं प्रार्थयामास। अतः श्रीपादः औंधम् आगच्छत्। प्रथमं वारं सः चित्रशाला स्थापयितुं अचिन्तयित्वा वेदानां गहनाध्ययनम् आरब्धवान्। सः वेदानां अनुवादं लिखति स्म। शनैः शनैः सः अजानात् यत् वेदाः केवलानां मन्त्राणां सामान्यः सङ्ग्रहः नास्ति परं तेषु आधुनिकं विज्ञानं लुम्बेत्। अतः वेदानां शुद्धः अनुवादः च व्याख्यानं जनेभ्यः अर्पणम् आवश्यकम्। कार्यं कठिनं च इत्यस्मै संस्थागतः परिश्रमः आवश्यकम् आसीत्। एतस्मै एव सः १९१८ तमे वर्षे स्वाध्यायमण्डलं समस्थापयत्। स्वकीयत्वेन विहित अध्यायः द्विजानाम् इति स्वाध्यायः च चक्रवालं तु मण्डलम्।पश्चात् औंधे मुद्राङ्कनयन्त्रम् अपि समस्थापयत्। एतस्मिन् एव काले सः आर्यसमाजम् अत्यजत् यतोहि तस्य केचन विचाराः आर्यसमाजात् भिन्नाः आसन्। श्रीपादः अधुना वीर्य्यया अस्मै लक्ष्याय अन्वचलत्। सः वेदानां अनुवादः इत्यस्य अनुसाहित्यानि च सामाजिकेषु राजनैतिकेषु विषयेषु अलिखत्। १९१९ तमे वर्षे वैदिक धर्म इति नाम्ना हिन्द्या एका मासिका पत्रिका आरब्धवान्। अग्रिमे वर्षे तेन सितारामण्डलस्य काँग्रेससभायाः अध्यक्षः नियुक्तः। १९२४ तमे वर्षे पुरुषार्थ इति नाम्ना मराठ्या एका मासिका पत्रिका आरब्धवान्। तस्य लिखितः महाग्रन्थः पुरुषार्थ बोधिनी भगवद्गीता इतीदं क्रमबद्धतः प्रकाशयितुं भगवद्गीता नाम्ना मासिकायाः पत्रिकायाः प्रारंभ अभवत्। पश्चात् इदं हिन्द्या मराठ्या गुजरात्या आङ्ग्लेन च ग्रन्थरूपेण अप्रकाशयत। पार्श्वतः सः जनजागृत्यभियानम् अपि अचालयत्। तेन १९३० तमे वर्षे सितारामण्डलपरिषदः अध्यक्षः नियुक्तः। सः तान्तवाय हस्ततन्त्रवापाय ग्रामपञ्चायताय पञ्चायतराजाय अपि कार्यम् अकरोत्। ब्रिटिशसर्वकारः औन्धात् बहिः तस्य गतिविधिभिः सतर्कः भूतवान्। तेन औन्धस्य शासके तस्य निष्कासितुम् अबाधयत। परिणामतः औन्धस्य शासकः तस्मै अष्टाहमध्ये औन्धं त्यक्तुम् आज्ञापयत्। ततः श्रीपादः सर्वान् राजनैतिकान् गतिविधीन् त्यक्त्वा केवलाय जनकल्याणाय कार्यं कर्तुं समकल्पयत्। अतः सः काँग्रेसपक्षम् अपि अत्यजत्। एवम् एषः प्रसङ्गः शान्तः जातः श्रीपादः च अभियोगाद् उदधरत। औन्धस्य शासकेन तम् औन्धस्य राज्यसभायाः मुख्यः पण्डितः नियुक्तः कृतः। ततः सः शासकस्य समर्थनेन औंधाय बहूनि राजनैतिकाः संवैधानिकाः सामाजिकाः च दोषनिवृत्तयः कृतवान्। सः दाक्षिण्येषु प्रान्तेषु अपि प्रजापरिषदः संस्थाप्य एकता पुनर्जीवयितुम् अयतत्। सः बहु कालात् क्वेट्टा रावळपिण्डी मुल्तान पेशावर अमृतसर लाहोर सियालकोट जम्मू होशियारपुर पटियाळा दिल्ली कर्णाटक गुजरात इत्येषां नगरेषु राष्ट्रियस्वयंसेवकसङ्घस्य गतिविधीन् लक्षयते स्म। १९३६ तमे वर्षे सः सतारामण्डले राष्ट्रियस्वयंसेवकसङ्घस्य स्वयंसेवकः बभूव। औन्धस्य सङ्घचालकरुपेण सः कतिपयाः शाखाः उदघाटयत्। १६ वर्षपर्यन्तं सः सङ्घाय असेवत। परन्तु सः आमरणं सङ्घेन सह जुजोड। १९३९ तमे वर्षे सः अधिवक्त्रा अप्पासाहेबपन्तेन सह मिलित्वा गाँधीवर्येण सह औन्धाय संवैधानिकाभ्यः दोषनिवृत्तिभ्यः च प्रतिनैधिकाय लोकतन्त्राय चर्चाः अकरोत्। गाँधीवर्यस्य सहमत्या औन्धप्रान्ताय न्यवर्तत। एवम् औन्धः सर्वाधिकः प्रगतिशीलः प्रान्तः अभवत्। स्वेच्छया भारतगणराज्यं युज्यमानः प्रथमः प्रान्तः एषः एव। श्रीपादः १९४२ तमस्य वर्षस्य तयजत भारतान्दोलनम् इत्यस्य कार्यकर्तृभ्यः आश्रयाः प्रदातुम् अपि सहायकः अभवत्। तस्मिन् एव वर्षे सः दाक्षिण्यानां राज्यानां काँग्रेससभायाः अध्यक्षः भूत्वा सौहार्दतया राज्यानां गतिविधीन् निरदिशत्। एवं एषः अवधिः तस्मै बहु शुभः आसीत्। एतावत् स्वाध्यायमण्डलं सुविख्यातं बभूव च मण्डलस्य पुस्तकानि संपूर्णे देशे अक्रीयन्त। भारतस्य स्वतन्त्रतायाः पश्चात् यदा औन्धः भारतगणराज्यम् अयुज्यत तदैव औन्धस्य शासकस्य शक्तिः अपि क्षीणः अभवत् परिणामतः श्रीपादस्य शक्तिः अपि क्षीणः अभवत्। १९४८ तमे वर्षे मोहनदासस्य हत्यया बोम्बेराज्यस्य (तात्कालीनस्य महाराष्ट्रस्य) राजनैतिकं वातावरणं घातकम् अभवत्। यतोहि तस्य निहन्ता नाथूराम गोडसे इति जात्या ब्राह्मणः आसीत्। अतः संपूर्णे प्रदेशे ब्राह्मणेभ्यः आक्रमणानि आरभन्त। श्रीपादस्य आजीवनकृतीनां पाण्डुलिपीनां संपत्तीनां ग्रन्थानां सहचरानां सेवकानां आत्मनः च सुरक्षायै संशयः आगतवान् आसीत्। अतः तेन औन्धं त्यजनीयम्। किलापारडीनिवासः तेन मुम्बयी नाशिक तळेगाव लोणावळा आणन्द बडोदा अहमदाबाद इत्येषां नगरेषु वसितुं प्रयत्नं कृतं परं निष्फलम्। अन्ततः आर्यसमाजस्य न्यासिनः स्वभूमयः विक्रेतुम् असिध्यन्। १८ एकड परिमिता भूमिः किलापारडीतः २ किलोमीटर् दूरं सुरतमण्डले (सम्प्रति वल्साडमण्डले) स्थिता आसीत्।पूर्वं सा भूमिः कृष्टधर्मप्रचारकानाम् आसीत्। ते ताम् आर्यसमाजाय व्यक्रीणन्। ते भूमेः चर्च् इति ध्वस्त्वा शिलाखण्डानि नीत्वा अगच्छन्। श्रीपादः स्वयं तत्र गत्वा भूमिं दृष्टा तां क्रेतुं निरचिनुत। केचन जनाः आर्थिकाय साहाय्याय अकथयन् परंतु निष्फलाः। श्रीपादः ₹१ लक्षरूप्यकाणि सवृद्धिकम् ऋणं गृहीत्वा स्वाध्यायमण्डलाय भूमिम् अक्रीणात्। स्थानान्तरणस्य मूल्यम् अपि ₹७८००० आसीत्। एवं स्वाध्यायमण्डलाय ₹ १.५ लक्षरूप्यकाणि ऋणम् अभवत् तदा श्रीपादः ८० वर्षीयः वृद्धः आसीत्। कार्यारम्भात् पूर्वं तत्र भूशान्तिः वेदपाठाः हवनाः अक्रियत। तत्र सः वेदमंदिर इति समस्थापयत् यस्य उद्घाटनं १९५४ तमे वर्षे अकरोत्। तस्मिन् एव वर्षे स्वाध्यायमण्डलस्य महोत्सवाय श्रीपादस्य आग्रहेन सर्वे भारतीयाः एककोटिः गायत्रीमन्त्रस्य जापाः कृतवन्तः। ततः स्वाध्यायमण्डले गायत्रीमन्त्रस्य महायज्ञः अभवत् यस्मिन् बहवः विद्वांसः साधवः आध्यात्मिकाः जनाः च आगच्छन्। सौभाग्येन भूमौ केचन अक्षतानि भवनानि आसन्। एकं विशालं भवनं तस्य निवासाय अतिथिभ्यः कार्येभ्यः च उपायुज्यत। तस्य भवनस्य नाम आनन्दाश्रम इति चक्रुः। अन्यानि भवनानि कार्यालयाय भाण्डागाराय दासगृहाय मुद्राङ्कनयन्त्राय च उपायुज्यन्त। कार्यं पुनः आरभत। सर्वे आशान्विताः उर्जावन्तः च आसन्। वेदसंदेश इति नाम्ना गुजरात्या एकाया मासिकायाः पत्रिकायाः प्रकाशनम् आरभत। अत्र सर्वाणि कार्याणि तस्य पुत्रः वसन्तरावः अवहत्। श्रीपादः स्वजीवनं संस्कृताय सूर्यनमस्काराय अभिभाषणेभ्यः वेदेभ्यः योगासनेभ्यः शास्त्रार्थेभ्यः चापि विद्वद्भिः सह सम्मेलनाय सिषेवे। श्रीपादः वेदान् अनुसृत्वा परिवाराय समाजाय च गृहस्थं जीवनं जीवति स्म। सः समभावी आसीत् च सर्वपन्थाणां नेतृभिः सह तस्य मधुरं संबंधम् आसीत्। श्रीबाल्टीवाला यः पारसी आसीत् सः अपि स्वाध्यायमण्डलस्य न्यासी ततः च अध्यक्षः अपि बभूव। वेदमंदिरे सर्वपन्थानां ग्रन्थाः आसन्। पारसीपन्थस्य मुख्यः पुरोहितः होरमस् मिर्जा जेन्ड अवेस्ता इति नाम्ना पारसीपन्थस्य मुख्यः ग्रन्थः च बजनाग्रामवासी नवाबसाहेब मुस्लिमजनानां मुख्यः ग्रन्थः कुरान् वेदमंदिरे दर्शयितुं अदत्ताम्। एते वेदानां सत्यादर्शाः यथा – आ नो᳚ भ॒द्राः क्रत॑वो यन्तु वि॒श्वतो (ऋग्वेद. १.०८९.०१)। सः ऋषिः इव जीवति स्म। लेखनम् श्रीपादः बहुप्रदः सुलेखकः आसीत्। तेन स्वजीवने ६०००० इत्यस्माद् अपि अधिकाः पुरस्काकृतीनां पाण्डुलिपीः लिखिताः। तेन ४०९ इत्यस्माद् अपि अधिकाः पुस्तकानि अपि प्रकाशितानि। तस्य लिखितानि बहवः ग्रन्थाः अधुना अपि अप्रकाशिताः सन्ति। इत्येषां सर्वाधिका प्रतिष्ठा तस्य वेदभाष्येभ्यः दद्यन्ते। आचार्यस्य सायणस्य संस्कृतेन वेदभाष्यानाम् अनन्तरं श्रीपादस्य हिन्द्या वेदभाष्यानि प्रसिद्धानि सन्ति। संस्कृतस्य प्रचाराय सः संस्कृतस्वयंशिक्षक नाम्ना एकम् अद्भुतं ग्रन्थम् अपि अलिखत्। एतत् पुस्तकं सम्प्रति अपि बहुः लोकप्रियः अस्ति। स्वाध्यायमण्डलं संस्कृतस्य परीक्षानां सफलानि कार्यक्रमानि अपि अचालयत्। एतद् एव अनुसृत्य कनैयालाल मुनशी इत्यस्य प्रसिद्धा संस्था भारतीय विद्या भवन इत्यपि संस्कृतेन परीक्षानां कार्यक्रमानि अचालयत्। प्रकाशिताः कृतयः वेदभाष्यानि ऋग्वेद का सुबोध भाष्य (चतुर्षुः खण्डेषु; स्वाध्याय मंडल, पारडीतः प्रकाशितम्) यजुर्वेद का सुबोध भाष्य (द्वयोः खण्डयोः) सामवेद का सुबोध अनुवाद अथर्ववेद का सुबोध भाष्य (चतुर्षुः खण्डेषु) वैदिकसंहिताः ऋग्वेद मूल संहिता यजुर्वेद मूल संहिता सामवेद मूल संहिता अथर्ववेद मूल संहिता यजुर्वेदीय काठक संहिता यजुर्वेदीय मैत्रायणी संहिता यजुर्वेदीय काण्व संहिता कृष्ण यजुर्वेदीय तैत्तिरीय संहिता वेदविषयकाः अन्याः ग्रन्थाः वैदिक व्याख्यानमाला गो-ज्ञान कोश (वेदेषु गवां च वृषभानां अवध्यं भवितुं प्रमाणानि तत्सम्बन्धिनां च मन्त्राणां उचितः सान्दर्भिकः अर्थः व गोसम्बन्धिनां मन्त्राणां सविवेचनं संकलनम्) वैदिक यज्ञ संस्था मानवी आयुष्य दीर्घ जीवन और आरोग्य वेद में कृषिविद्या वैदिक सर्प-विद्या (रामचंद्रकाशीनाथकिरलोस्करस्य सहयोगेन) वेद-परिचय (पाठकेभ्यः सारल्येन वैदिकः मन्त्राभ्यासार्थम्) पौराणिकाः ग्रन्थाः महाभारत-गीता महाभारत (सटीक) - 18 भागों में (भण्डारकर् ओरियंटल् रिसर्च् इन्स्टीट्यूट्, पुणे इत्यनेन प्रकाशितम् आलोचनात्मकस्य संस्करणस्य पाठस्य हिन्द्यनुवादः) श्रीमद्भगवद्गीता (पुरुषार्थबोधिनी हिन्दीटीका) महाभारत की समालोचना (महाभारतस्य कतिपयानां विषयानां स्पष्टीकरणं विवेचनं च) अन्याः ग्रन्थाः संस्कृत पाठमाला संस्कृत स्वयंशिक्षक (द्वयोः भागयोः) - राजपाल् एण्ड् सन्स्, दिल्ल्या प्रकाशितम् प्रतिष्ठा वार्षिकं अनुदानम् ( ख्रिष्टाब्दे १९५९ तमे वर्षे सर्वप्रथमेन राष्ट्रपतिना राजेन्द्रप्रसादेन) पद्मभूषण (क्रि. श. १९६८ तमे वर्षे राष्ट्रपतिना जाकिरहुसैनेन) साहित्यवाचस्पतिः (डोक्टर् ओफ् लिट्रेचर् इति सम्मानमात्रदः पुणेविद्यापीठेन) विधिवाचस्पतिः ( डोक्टर् ओफ् लौ इति सम्मानमात्रदः मुम्बयीविश्वविद्यालयेन) मायोस्वर्णपदकौ (जे.जे. स्कूल् ओफ् आर्ट्स इत्यनेन मुम्बयीस्थितेन) महात्मागाँधीस्वर्णपदकः धनकोषः च ( वर्धास्थितया राष्ट्रभाषाप्रचारसमित्या) धनकोषः (गुजरातसर्वकारेण) विद्यामार्तण्डः (गुरुकुलकाँगड्या) गीतालङ्कारः (अमृतसरस्थितेन गीताधर्ममण्डलेन) साहित्यवाचस्पतिः ( प्रयागहिन्दीसम्मेलनेव) महामहोपाध्यायः ( जगद्गुरुणा शंकराचार्येण) ब्रह्मर्षिः ( हठयोगिना देवरहा बाबा इत्यनेन) वेदमहर्षिः वेदमूर्तिः च (अज्ञातम्) १९६६ तमे वर्षे तस्य दशमीङ्गतस्य उल्लासः आरभत। अस्य वर्षस्य सप्तम्बरमासस्य १९ दिनाङ्के स्वाध्यायमण्डलस्य परिसरे महायोजनम् आयोजयत्। पूज्यः माधवरावगोळवलकरः तत्र गत्वा श्रीपादस्य कीर्तिम् अवर्धयत्। अस्य वर्षस्य अक्टूबरमासस्य ३० दिनाङ्के विशेषाङ्के डी वेट् (die welt) इति नाम्ना जर्मन्भाषीयायां श्रेष्ठायां दैनिकायां समाचारपत्रिकायां तस्य सम्मानजनकः उल्लेखः अभवत्। अहमदाबादे पुण्यपत्तने च तस्य सम्माने आयोजने अभवताम्। पूर्वम् अपि तस्य सम्माने बिहारे हैदराबादे मुम्बयीनगरे इत्यादिषु स्थानेषु आयोजनानि बभूवुः। मुम्बयीनगरे कनैयालाल मुनशी इति तस्य सम्मानं चकार। स्विट्झर्ल्याण्ड्देशे रूसदेशे सूर्यमूले (जापान्) च वैश्विकधार्मिकसम्मेलनेषु (वर्ल्ड् रिलिजन्स् कोन्फ्रेन्स्) अपि सः आमन्त्रितः अभवत् । मोहनदासगाँधी संस्कृतप्रचाराय तं श्लाघयति स्म। इन्दिरागाँधी अपि विशेषतः किलापारडीं गत्वा तस्य कार्यम् अश्लाघयत्। तस्य प्रशंसकाः अभ्यागताः विनोबाभावे माधवरावगोळवलकरः काकाकालेलकरः चिन्तामण्देशमुखः अरविन्दोघोषः पुरुषोत्तममावळङ्करः महादेवदेसायी बलवन्तरायमेहता मोरारजीदेसायी हितेन्द्रदेसायी श्रीप्रकाशः नवाब्मेह्दीनवाज्जङ्गः इत्यादिनः आसन्। मृत्युः सः मन्यते स्म यत् जनाः वैदिकरीत्या सारल्येन शतवर्षीयम् अधिकं वा जीवनं जीवेयुः। सः स्वोदाहरणम् समस्थापयत्। ख्रिष्टाब्दे १९६९ तमस्य वर्षस्य जून्मासस्य ८ दिनाङ्के तस्मै पक्षाघातः अभवत्। सः विक्रमसंवद्वर्षस्य २०२६ तमस्य श्रावणमासस्य कृष्णपक्षस्य तृतीयतिथौ (ख्रिष्टाब्दे १९६९ तमस्य वर्षस्य जुलायीमासस्य ३१ दिनाङ्के) देहम् अत्यजत्। सः १०१ वर्षाद् अपि अधिकम् अजीवत्। सः नूनम् आदर्शं जीवनम् अजीवत्। योगगुरवः

78265

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

मन्दारिनभाषा

मन्दारिन (; सरलीकृतचीनी: 官话, पारम्परिकचीनी: 官話, पिनयिन्: Guānhuà (गुआन्हुऎ); अनु. अधिकारिणाम् भाषणम्) उत्तर-नैर्ऋत्यचीनदेशस्य अधिकांशस्य पारं मातृभाषिणाम् चीनीय वा सिनिटिकभाषाणाम् समूहः अस्ति । अस्मिन् समूहे बीजिङ्ग् उपभाषा अपि अन्तर्भवति, यत् मानकचीनीभाषायाः स्वरविज्ञानस्य आधारः अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः मातृभाषावक्तृणाम् सङ्ख्यानुसारम् भाषासूची भाषाकुटुम्बानाम् सूची भारतस्य आधिकारिकभाषाः चीनीभाषा चीन सन्दर्भाः भाषाः

78278

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%82

आर्थिकवैश्वीकरणं

देशानाम् आर्थिकैकीकरणं अथवा तेषाम् अंतरराष्ट्रीयसंबंधेन आर्थिकसंयोजनं आर्थिक-वैश्वीकरणं कथ्यते। आर्थिक-वैश्वीकरणं वैश्वीकरणस्य त्रयायामेषु अन्यतमम्। अन्यौ च स्तः राजनैतिकं सांस्कृतिकञ्च वैश्वीकरणं। वैश्वीकरणस्य आर्थिकायामेव आर्थिक-वैश्वीकरणं उच्यते। सामान्यतः देशानाम् मध्ये वस्तु-सेवा-प्रौद्योगिकी-निवेशादिनाम् आदान-प्रदानाभ्याम् आंदोलनेन वा आर्थिकवैश्वीकरणं संजायते वर्धते च। वैश्वीकरणस्य विकासः इतिहासः कारकाः प्रभावाः सम्बद्धाः लेखाः अर्थशास्त्रम् (शास्त्रम्) अर्थशास्त्रम् (ग्रन्थः) अर्थशास्त्रम्

78284

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%20%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B2%20%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%20%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%97%E0%A4%AE

अम्मा मक्कल मुनेत्र कड़गम

अम्मा मक्कल् मुन्नेत्र् कळगम् (आंङ्ग्ले संक्षिप्तं| AMMK) भारतीयराजनैतिकदलेषु अन्यतमम् यत् तमिळनाडुराज्ये, पाण्डीचेरीकेन्द्रशासितप्रदेशे च प्रभावशीलं भवति। एतत् एकं द्राविडीयदलम् यत् टी.टी.वी.दिनाकरणेन १५ मार्च् २०१५तमे वर्षे मधुरैनगरे 'अखिल-भारतीय-द्रविड-मुन्नेत्र-कळगम्' इत्यस्मात् विभाजनरूपेण स्थापितं। भारतीयराजनैतिकपक्षाः संदर्भाः

78286

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

आग्नेयभाषाः

आग्नेयभाषाः (आस्ट्रो-एशियाटिक वा मोन्-ख्मेर् इति अपि ज्ञायते) आग्नेयजम्बुद्वीपे मुख्यभूमौ दक्षिणजम्बुद्वीपे च विशाला भाषाकुटुम्बः । एताः भाषाः सम्पूर्णे थाईलैण्डदेशे, भारते, बाङ्गलादेशे, नेपालदेशे, चीनदेशस्य दक्षिणभागे च विकीर्णाः सन्ति । आग्नेयभाषायाः वक्तारः प्रायः ११.७ कोटिः (११७ मिलियन्) सन्ति । एतेषु भाषासु केवलम् वियतनामी, ख्मेर्, मोन् च भाषासु दीर्घकालिकः अभिलेखितः इतिहासः अस्ति । केवलम् द्वयोः एव आधुनिक राष्ट्रभाषारूपेण आधिकारिकपदवी अस्ति - चम्पादेशे (वियतनामदेशे) वियतनामीभाषा, कम्बोडियादेशे ख्मेरभाषा । मोन् म्यानमारदेशे थाईलैण्डदेशे च मान्यताप्राप्ता देशीयाभाषा अस्ति । म्यानमारदेशे वाभाषा वाराज्यस्य वास्तविक-आधिकारिकभाषा अस्ति । सान्तालीभाषा भारतस्य २२ अनुसूचितभाषासु अन्यतमा । शेषभाषाः अल्पसङ्ख्यकसमूहेन भाष्यन्ते, एतेषां आधिकारिकपदवी नास्ति च । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सान्तालीभाषा हिन्द्-आर्यभाषाः मातृभाषावक्तृणाम् सङ्ख्यानुसारम् भाषासूची भाषाकुटुम्बानाम् सूची जम्बुद्वीपः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78304

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

छत्तीसगढीभाषा

छत्तीसगढी अथवा छत्तीसगढ़ी (देवनागरी) (ओडियालिपिः- ଛତିଶଗଡ଼ି) छत्तीसगढराज्यस्य अन्येषां राज्यानां च प्रायः १.६ कोटि: (१६ मिलियन्) जनानां भाषितम् एकं हिन्द्-आर्य उपभाषा अस्ति। अधिकतया भारतस्य छत्तीसगढ, ओडिशा, मध्यप्रदेश, महाराष्ट्र च राज्येषु भाषितम् अस्ति । इयम् आङ्ग्लहिन्दीभाषयोः सह भारतस्य छत्तीसगढराज्ये आधिकारिकभाषा वर्तते । हिन्दीभाषायाः (अपभ्रंशत्वेन भारतीयराष्ट्रियजनगणनाया: गणना कृता अस्ति च) सह अस्य निकटसम्बन्धः अस्ति, परन्तु द्राविडीयभाषाभिः सह बहु व्याकरणिकसादृश्यानां साझां करोति । सम्बद्धाः लेखाः हिन्द्-आर्यभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भारतस्य आधिकारिकभाषाः हिन्दीभाषा संस्कृतम् भारतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78305

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A2%E0%A5%82%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A2%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

ढूण्ढारीभाषा

ढूण्ढारी अथवा ढूण्ढाड़ी ('जयपुरी' इति नाम्ना अपि ज्ञायते) भारतदेशे ईशान्यराजस्थानराज्यस्य ढूण्ढारक्षेत्रे भाष्यते एकं राजस्थानीभाषायाः उपभाषा अस्ति । ढून्ढारीभाषाभाषिणः जनाः चतुर्षु मण्डलेषु दृश्यन्ते – जयपुर, सवाई माधोपुर, दौसा, टोङ्क, सीकरमण्डलस्य केचन भागाः च । सम्बद्धाः लेखाः राजस्थानीभाषा मारवाडीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भारतस्य आधिकारिकभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78403

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%83

पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः

पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः इति वाक्यांश उपराष्ट्रियप्रशासनिकविभागानाम् उल्लेखं करोति ये पाकिस्थानस्य प्रशासने भूमिकां निर्वहन्ति । देशश्चतुर्भिः प्रदेशैः - खैबर्पख्तूङ्ख्वा, पञ्जाब, बलूचिस्थान, सिन्ध एकं सङ्घीयक्षेत्रं च - इस्लामाबाद् युक्तः । तदतिरिक्तं पाकिस्थानदेशः विवादित काश्मीरक्षेत्रे स्वायत्तप्रदेशद्वयं च प्रशासति - आजादकाश्मीरं गिलगित-बाल्टिस्थानं च । शासनस्य स्तराः अधोलिखिते चित्रे षट् शासनस्तराः वर्णिताः सन्ति - वर्तमान प्रशासनिकविभागाः सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानम् भारतस्य राज्यानि सन्दर्भाः पाकिस्तानम्

78404

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83%2C%20%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पञ्जाबप्रदेशः, पाकिस्थानम्

पञ्जाबः () पाकिस्थानदेशे कश्चन प्रदेश: अस्‍ति । २०१७ पाकिस्थानस्य जनगणनानुसारम् अस्य जनसङ्ख्या प्रायः ११ कोटयः भवति । पाकिस्थानस्य चतुर्षु प्रदेषु अन्यतमम् अस्ति । पारराष्ट्रियप्रदेशस्य अधिकांशं भागं निर्माय, अस्य सीमा पाकिस्थानस्य सिन्ध, बलूचिस्थान, खैबर्पख्तूङ्ख्वा इत्यनयोः प्रदेशयोः, इस्लामाबाद् बहि:क्षेत्रे, पाकिस्थानप्रशासितः आजादकाश्मीरे च वर्तते । पञ्जाब, राजस्थान, जम्मूकाश्मीर इत्यादीनां भारतीयप्रदेशैः सह अस्य सीमाः अपि सन्ति । अस्य राजधानी लाहोर पाकिस्थानस्य सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, आर्थिक विश्वनगरीयकेन्द्रं च अस्ति । यत्र देशस्य चलचित्र-उद्योगः अधिकांशः नव्यता-उद्योगः च आधारितः अस्ति । गुजराण्वाला, फैसलाबाद्, मुल्तानम्, रावलपिण्डी, सियालकोट अन्याः प्रमुखाः नगराणि सन्ति । पञ्जाबक्षेत्रं प्राचीनकालात् एव निवसति । २६०० ईपू कालस्य सिन्धुसभ्यता सर्वप्रथमं हडप्पा-नगरे आविष्कृता । संस्कृतमहाकाव्ये महाभारते पञ्जाबस्य वैशिष्ट्यं दृश्यते । अत्र वर्तते तक्षशिला यत् बहुभिः प्राचीनतमं विश्वविद्यालयं मन्यते तस्य स्थलम् । सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः पञ्जाब, भारतम् पञ्जाबीभाषा पाकिस्थानम् सन्दर्भाः

78405

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83

सिन्धप्रदेशः

सिन्ध () पाकिस्थानस्य चतुर्षु प्रदेषु अन्यतमम् अस्ति । देशस्य आग्नेयक्षेत्रे स्थितं क्षेत्रफलानुसारं पाकिस्थानस्य तृतीय-बृहत्तमः, जनसङ्ख्यानुसारं पञ्जाबस्य अनन्तरं द्वितीय-बृहत्तमः प्रदेशः च अस्ति । अस्य भूमिसीमाः उत्तरदिशि पाकिस्थानस्य प्रदेशैः पञ्जाब, बलूचिस्थान सह, पूर्वदिशि भारतस्य राज्यैः राजस्थान, गुजरात सह च अस्ति । अस्य सीमा अरबसागरेण अपि दक्षिणतः अस्ति । सिन्धस्य परिदृश्यं अधिकतया सिन्धूनद्याः पार्श्वे स्थिताः जलोत्पन्नाः समभूमयः, भारतेनसह अन्तर्राष्ट्रियसीमायाः पार्श्वे प्रदेशस्य पूर्वेभागे थारमरुभूमिः, प्रदेशस्य पश्चिमेभागे किर्थरपर्वताः च सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः कराची सिन्धीभाषा पाकिस्थानम् सन्दर्भाः

78406

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A5%88%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83

खैबर्पख्तूङ्ख्वाप्रदेशः

खैबर्पख्तूङ्ख्वा () पाकिस्थानस्य चतुर्षु प्रदेषु अन्यतमम् अस्ति । अयं देशस्य वायव्यक्षेत्रे स्थितः अस्ति, अफगानिस्थान–पाकिस्थानसीमायाः पार्श्वे ताजिकिस्थानस्य सीमायाः समीपे च । सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः पाकिस्थानम् सन्दर्भाः

78407

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83%2C%20%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

बलूचिस्थानप्रदेशः, पाकिस्थानम्

बलूचिस्थानम् (बलूची: بلوچستان) पाकिस्थानस्य चतुर्षु प्रदेषु अन्यतमम् अस्ति । देशस्य नैऋत्यक्षेत्रं निर्माय, भूक्षेत्रफलस्य दृष्ट्या अयं बृहत्तमः प्रदेशः किन्तु न्यूनतमजनसङ्ख्यायुक्तम् अस्ति । अस्य प्रदेशीयराजधानी, बृहत्तमं नगरं च क्वेट्टा अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः पाकिस्थानम् सन्दर्भाः

78414

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A4-%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

गिलगित-बाल्टिस्थानम्

गिलगित-बाल्टिस्थानं, पूर्वं उत्तरक्षेत्राणि () इति प्रसिद्धं, पाकिस्थानेन स्वायत्तप्रदेशत्वेन प्रशासितः प्रदेशः अस्ति । बृहत्तरकाश्मीरक्षेत्रस्य उत्तरस्य भागः भवति, यत् १९४७ तमे वर्षात् भारत-पाकिस्थान-देशयोः मध्ये विवादस्य विषयः अभवत्, भारत-चीन-देशयोः मध्ये च किञ्चित् पश्चात् । सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः जम्मूकाश्मीरराज्यम् जम्मूकाश्मीरम् (केन्द्रशासितप्रदेशः) पाकिस्थानम् सन्दर्भाः

78415

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

आजादकाश्मीरम्

आजादजम्मूकाश्मीरं (, अनु. 'स्वतन्त्रजम्मूकाश्मीरम्'), प्राकृतभाषायां केवलम् आज़ादकाश्मीरम् इति उच्यते, पाकिस्थानेन नाममात्रेण स्वशासितासत्तात्वेन प्रशासितः प्रदेशः अस्ति । बृहत्तरकाश्मीरक्षेत्रस्य पश्चिमस्य भागः भवति, यत् १९४७ तमे वर्षात् भारत-पाकिस्थान-देशयोः मध्ये विवादस्य विषयः अभवत् । सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः जम्मूकाश्मीरराज्यम् जम्मूकाश्मीरम् (केन्द्रशासितप्रदेशः) कश्मीरीभाषा पाकिस्थानम् सन्दर्भाः

78416

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83

इस्लामाबाद् राजधानीप्रदेशः

इस्लामाबाद् राजधानीप्रदेशः () पाकिस्थानस्य एकमात्रः सङ्घीयप्रदेशः अस्ति, पञ्जाब-खैबर्पख्तूङ्ख्वा-प्रान्तयोः मध्ये स्थितम् । देशस्य सङ्घीयराजधानी इस्लामाबाद् च अन्तर्भवति । सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः इस्लामाबाद् लाहोर कराची उर्दूभाषा पाकिस्थानम् सन्दर्भाः

78417

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D

इस्लामाबाद्

इस्लामाबाद् () पाकिस्थानस्य राजधानीनगरम् अस्ति, इस्लामाबाद् राजधानीप्रदेशस्य भागत्वेन पाकिस्थानसर्वकारेण प्रशासितम् च । इदं पाकिस्थानस्य नवमं बृहत्तमं नगरम् अस्ति, तथापि प्रायः ४१ लक्षं (4.1 मिलियन्) जनानां जनसङ्ख्यायाः सह बृहत्तरं इस्लामाबाद्-रावलपिण्डी महानगरीयक्षेत्रं देशस्य तृतीयः बृहत्तमः अस्ति । १९६० तमे दशके योजनाकृतनगरत्वेन निर्मितम्, पाकिस्तानस्य राजधानीरूपेण रावलपिण्डी इत्यस्य स्थाने तया कृतम् । सम्बद्धाः लेखाः पाकिस्थानस्य प्रशासनिकविभागाः इस्लामाबाद् राजधानीप्रदेशः पञ्जाबप्रदेशः उर्दूभाषा पाकिस्थानम् सन्दर्भाः

78435

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

फारसीभाषा

फारसी (, ) हिन्द्-यूरोपीयभाषाणां हिन्द्-ईरानीय उपविभागस्य ईरानीय शाखायाः अन्तर्गतं पाश्चात्त्य ईरानीयभाषा अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः ईरान हिन्द्-ईरानीयभाषाः हिन्द्-यूरोपीयभाषाः हिन्द्-आर्यभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भाषाकुटुम्बानां सूची सन्दर्भाः भाषाः

78442

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%83

दक्षिणजम्बुद्वीपः

दक्षिणजम्बुद्वीपः (, ) जम्बुद्वीपस्य दक्षिणक्षेत्रम् अस्ति, यत् भौगोलिक-सांस्कृतिकपदयोः परिभाषितम् अस्ति । अस्मिन् क्षेत्रे अफगानिस्थान, नेपाल, पाकिस्थान, बाङ्गलादेशः, भारत, भूटान, मालाद्वीपः, श्रीलङ्का देशाः विद्यते । स्थलाकृतिकतया अस्मिन् भारतीयपट्टिका-प्रधानता वर्तते, दक्षिणेन सिन्धुमहासागरेण, हिमालयं-काराकोरं-पामिरं तथोत्तरे च बहुधा परिभाषितम् । अमूनदी यत् हिन्दुकुशपर्वतस्य उत्तरतः उत्तिष्ठति, वायव्यसीमायाः भागं भवति । भूमौ (घटीवत्) दक्षिणजम्बुद्वीपः पश्चिमजम्बुद्वीपेन, मध्यजम्बुद्वीपेन, पूर्वजम्बुद्वीपेन, आग्नेयजम्बुद्वीपेन च परिसीमितः अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतीय उपमहाद्वीपः पूर्वजम्बुद्वीपः आग्नेयजम्बुद्वीपः मध्यजम्बुद्वीपः उत्तरजम्बुद्वीपः पश्चिमजम्बुद्वीपः जम्बुद्वीपः महाद्वीपाः भारतम् सन्दर्भाः

78443

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%83

भारतीय उपमहाद्वीपः

भारतीय उपमहाद्वीपः (, ) अथवा केवलम् उपमहाद्वीपः दक्षिणजम्बुद्वीपे विद्यमानं कश्चन भौगोलिकक्षेत्रम् अस्ति । इदं भारतीयपट्टिकायां स्थितम् अस्ति, हिमालयात् हिन्दुमहासागरे दक्षिणदिशि प्रक्षेप्य । भूराजनीतिकदृष्ट्या अस्मिन् नेपाल, पाकिस्थान, बाङ्गलादेशः, भारत, भूटान, मालाद्वीपः, श्रीलङ्का देशाः समाविष्टाः सन्ति । भारतीय उपमहाद्वीपः-दक्षिणजम्बुद्वीपः इति पदयोः प्रायः अस्य क्षेत्रस्य वाचनाय परस्परं प्रयुक्ताः भवन्ति, यद्यपि दक्षिणजम्बुद्वीपः इति भूराजनीतिकपद्ये बहुधा अफगानिस्थानदेशः अन्तर्भवति, यस्य अन्यथा मध्यजम्बुद्वीपः इति वर्गीकरणं कर्तुं शक्यते । कदाचित् ब्रिटानीय हिन्दुमहासारप्रदेशः अपि अन्तर्भूतः भवति । संयुक्तराष्ट्रेषु भू-योजनायां दक्षिणजम्बुद्वीपे-उपक्षेत्रे ईरान-देशः अपि अन्तर्भवति । नामः आक्सफोर्ड्-आङ्ग्लशब्दकोशस्य अनुसारम् उपमहाद्वीपः "महाद्वीपस्य उपविभागः यः विशिष्टं भौगोलिकं, राजनैतिकं, सांस्कृतिकं वा परिचयं धारयति" तथा च "महाद्वीपात् किञ्चित् लघुः" अस्ति २० शताब्द्याः आरम्भात् एव अस्य उपयोगः भारतीय उपमहाद्वीपस्य सूचनार्थं भवति यदा अधिकांशः प्रदेशः ब्रिटिशभारतस्य भागः आसीत्, यतः भारतं ब्रिटेनं प्रति, ब्रिटिश-परमाउण्टी-राज्यं रियासतराज्येभ्यः च निर्दिष्टुं सुलभं पदम् आसीत् । भारतीय उपमहाद्वीपः पदरूपेण ब्रिटानीयसाम्राज्ये तस्य उत्तराधिकारिषु च विशेषतया प्रचलितः अस्ति, दक्षिण एशिया इति पदस्य प्रयोगः यूरोपे उत्तर-अमेरिकायां च अधिकः अस्ति ।इतिहासकाराः सुगाता बोसः आयशा जलालः च मते भारतीय उपमहाद्वीपः दक्षिणः इति उच्यते एशिया।इण्डोलॉजिस्ट् रोनाल्ड बी.इण्डेन् इत्यस्य तर्कः अस्ति यत् दक्षिण एशिया इति पदस्य प्रयोगः अधिकः व्यापकः भवति यतोहि एतत् क्षेत्रं पूर्व एशियातः स्पष्टतया पृथक् करोति।राजनैतिकसीमाकरणं प्रतिबिम्बयति तथा च भारतीय उपमहाद्वीपः इति पदस्य स्थाने भवति, यत् पदं अस्य क्षेत्रस्य औपनिवेशिकविरासतां सम्बद्धम् अस्ति, आवरणपदरूपेण उत्तरपदस्य अद्यापि प्रकारविज्ञानस्य अध्ययनेषु व्यापकरूपेण उपयोगः भवति । अन्यभाषा 'भारत-उपमहाद्वीपः' कदाचित् 'भारतमहाद्वीपः' इति अपि कथ्यते । फारसीभाषायां 'बरर्-ए-सघीर-ए-हिन्द' अथवा केवलं 'बर-ए-सघीर' (برصغیر ) इति उच्यते – अस्मिन् 'ग' अक्षरस्य उच्चारणं लक्षयन्तु यतः अबिन्दुयुक्तस्य 'ग' इत्यस्य सदृशम् अस्ति '. किञ्चित् भिन्नम् । आङ्ग्लभाषायां 'भारतीय उपमहाद्वीपः' इति कथ्यते । परिभाषा "भारतीय उपमहाद्वीपः" "दक्षिण एशिया" इत्यादयः पदाः परस्परं प्रयुक्ताः सन्ति । राजनैतिकसंवेदनशीलतायाः कारणात् कदाचित् "भारतीय-उपमहाद्वीपस्य" स्थाने "दक्षिण-एशिया-उपमहाद्वीपः", अथवा केवलं "दक्षिण-एशिया" इति प्रयोगः भवति । भूगोल भौतिक भूगोल उपमहाद्वीपे प्रायः भारतं, पाकिस्थानं, बाङ्गलादेशः च सन्ति, प्रायः नेपालः, भूटानः, श्रीलङ्का च सन्ति, कदाचित् अफगानिस्थानः, मालदीवः च सन्ति । अस्मिन् प्रदेशे अक्साई चिन् इति विवादास्पदः प्रदेशः अपि अस्ति, यः ब्रिटानीयराजस्य रियासतराज्यस्य जम्मू-कश्मीरस्य भागः आसीत्, परन्तु सम्प्रति चीनस्य झिञ्जियाङ्ग् स्वायत्तप्रदेशस्य भागः अस्ति यदा दक्षिण एशियायाः सन्दर्भे भारतीय-उपमहाद्वीपस्य उपयोगः भवति तदा कदाचित् श्रीलङ्का-मालाद्वीप-देशयोः बहिष्कारः भवति, यदा तु नेपाल-तिब्बत-देशयोः समावेशः भवितुं शक्नोति वा न वा इति प्रकरणस्य आधारेण । मानव भूगोल भौगोलिकदृष्ट्या भारतीय उपमहाद्वीपः दक्षिणमध्य एशियायां स्थितः प्रायद्वीपीयः प्रदेशः अस्ति । अस्मिन् क्षेत्रे समाविष्टानां सप्तानाम् अपि देशानाम् योगक्षेत्रं ४४ लक्षं कि.मी. योगः अत्र एशियायाः ३४% जनसङ्ख्या (विश्वस्य १६.५%) निवासः अस्ति, अत्र बहुसङ्ख्याकाः भिन्नाः जातीयसमूहाः निवसन्ति । भारतस्य इतिहासः भारतस्य इतिहासस्य विषये इतिहासकारानां भिन्नाः मताः सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः दक्षिणजम्बुद्वीपः जम्बुद्वीपः महाद्वीपाः भारतम् सन्दर्भाः

78449

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A5%B0%E0%A4%B8%E0%A5%B0%2B%E0%A5%A6%E0%A5%AB%3A%E0%A5%AA%E0%A5%AB

स॰सा॰स॰+०५:४५

स॰सा॰स॰+०५:४५ () इति +०५:४५ इत्यस्य यूटीसी तः समयस्य प्रतिपूर्तिं कर्तुं एकः परिचयकर्ता अस्ति । नेपालदेशे एतत् समयाञ्चलम् उपयुज्यते । यूटीसीतः ४५ निमेषः अन्तरेण-युक्तेषु केवलं त्रयः समयाञ्चलेसु अयम् एकः । सम्बद्धाः लेखाः स॰सा॰स॰+०५:३० भारतीयमानकसमयः सन्दर्भाः

78499

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%81

प्रकाशाणु

{{सूचनापेटिका कण | नाम = प्रकाशाणुः | उपनाम = फोटॉन् | चित्रम् = Fluorescence in calcite.jpg | अनुशीर्षक = प्रकाशाणवः सायन् परांशुकिरणेन उत्सर्जिताः भवन्ति | प्रकाराः = | वर्गीकरणम् = | रचना = मूलकणः | साङ्ख्यिकी = बोसोन् | कुटुम्बः = प्रमापीबोसोन् | वंशः = | अन्तरक्रियाः = विद्युच्चुम्बकत्वं,निर्बल (गुरुत्वाकर्षणश्च) | कणः = | प्रतिकणः = | स्थितिः = | सिद्धान्तितः = अल्बर्ट् ऐन्स्टैन् (1905)"प्रकाशाणुः" (फोटॉन्) इति नाम सामान्यतया गिल्बर्ट् न्यूटन् लुईस् इति आरोप्यते (1926) | विवृतः = | प्रतीकम् = γ | संहतिः = 0 (सैद्धान्तिक मान)< 1×10−18 eV/c2 (प्रयोगिकसीमा) | मध्यमजीवनकालः = स्थिरः | विस्तारः = | क्षयकणः = | वैद्युतावेशः = 0< 1×10−35 e | वर्णावेशः = 0 | प्रचक्रणः = 1 | प्रचक्रणावस्थाः = द्वौ: +1 ℏ, −1 ℏ | समता = -1 | सी-समता = -1 | सङ्घनित_समरूपताः = I(JP C)=0,1(1−−) }} प्रकाशाणुः (, फॊटॉन्; प्राचीनयूनानी: φῶς अथवा φωτός, फॉस् अथवा फोतोस्, अनु. 'प्रकाशः') एकः प्रकारः मूलकणः यः विद्युतचुम्बकीयक्षेत्रस्य प्रमात्रारूपेण कार्यं करोति, प्रकाशं, आकाशवाणीतरङ्गादि विद्युतचुम्बकीय विकिरणाः, विद्युच्चुम्बकत्वबल कृते बलवाहकं च सहितं । प्रकाशाणवः संहतिहीनाः भवन्ति अतः ते सर्वदा निर्वाते प्रकाशवेगेन 29,97,92,458 मि/से चलन्ति । प्रकाशाणुः बोसोन् वर्गे अन्तर्भवति । यथा सर्वेषां मूलकणानां प्रकाशाणवः सम्प्रति प्रमात्रायन्त्रशास्त्रेण सर्वोत्तमरूपेण व्याख्यातानि सन्ति, तयोः तरङ्गकणयोः गुणयुक्तव्यवहारः तरङ्ग–कणद्वित्वं प्रदर्शयन्ति च । आधुनिक प्रकाशाणुः अवधारणा माक्स् प्लाङ्कस्य संशोधनस्य उपरि निर्मितेन अल्बर्ट् ऐन्स्टैनस्य कार्येण सह २० शताब्द्याः प्रथमदशकद्वये उत्पन्ना । द्रव्यं विद्युतचुम्बकीय विकिरणं च कथं परस्परं ऊष्मीयसाम्ये भवितुं शक्नुवन्ति स्म इति व्याख्यातुं प्रयतमाने प्लाङ्क् प्रस्तावम् अयच्छत् यत् एकस्मिन् द्रव्ये संगृहीता ऊर्जा पूर्णाङ्कसङ्ख्याभिः विच्छिन्नानां समानां च भागाः भवति इति मन्तव्यः । प्रकाशविद्युतप्रभावं व्याख्यातुं प्रकाशः एव विच्छिन्नैः ऊर्जा-एककैः निर्मितः इति विचारं ऐन्स्टैन् प्रवर्तयति । १९२६ तमे वर्षे गिल्बर्ट् न्यूटन् लुईस् इत्यनेन एतेषां ऊर्जा-एककानां कृते फोटॉन्'' इति पदं लोकप्रियं कृतवान् । तदनन्तरम् अन्ये बहवः प्रयोगाः आइन्स्टाइनस्य दृष्टिकोणं प्रमाणीकृतवन्तः । कणभौतिकशास्त्रस्य मानकप्रतिरूपे कालावकाशे प्रत्येकं बिन्दौ एकं निश्चितं समरूपतां धारयन् प्रकाशाणुः-आदिमूलकणाश्चापि भौतिकनियमानाम् आवश्यकः परिणामः इति वर्णितः । आवेश-संहति- प्रचक्रणादिकणानां आन्तरिकगुणाः अनेन प्रमापीसमरूपकेन निर्धारिताः भवन्ति । प्रकाशाणुः-अवधारणा प्रयोगात्मक-सैद्धान्तिकभौतिकशास्त्रे क्षणिकप्रगतिम् अकरोत्, यथा- परांशु (लेजर्), बोस-ऐन्स्टैन् संघननं, प्रमात्रा क्षेत्रसिद्धान्तः, प्रमात्रायन्त्रशास्त्रस्य संभाव्यव्याख्या च । अस्य प्रयोगः प्रकाशरसायनशास्त्रे, उच्च-सङ्कल्प सूक्ष्मदर्शिकायां, आणविकदूराणां परिमाणेषु च कृतः अस्ति । अपि च, प्रमात्रासङ्गणकानां तत्त्वत्वेन, प्रकाशीयप्रतिबिम्बनस्य अनुप्रयोगानां, प्रमात्रागुप्तलेखनशास्त्रम् इत्यादीनां प्रकाशिकसञ्चारस्य च कृते अपि प्रकाशाणूनाम् अध्ययनं कृतम् अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः द्युतिशक्तिः (प्रकाशः) अल्बर्ट् ऐन्स्टैन् माक्स् प्लाङ्क् भौतिकशास्त्रम् सन्दर्भाः भौतिकविज्ञानम्

78547

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE

ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका

ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका महर्षियानन्दसरस्वत्या लिखिता तस्यवेदभाष्यस्य भूमिका वर्तते । अत्र तेन बहुधा वेदभाष्यं कृतम् सम्बद्धाः लेखाः भारतम् महाभारतम् राष्ट्रपतिः संस्कृतम् योगः वेदान्तग्रन्थाः

78549

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%83

सत्यार्थप्रकाशः

सत्यार्थप्रकाशः (Satyarth Prakash) एकमृषिदयानन्दसरस्वतीविरचितं पुस्तकं वर्तते । स्वामी दयानन्दसरस्वती भारतदेशे प्रभावशाली धर्मगुरुर्वेदप्रचारकश्चाप्यासीत्। इदं तस्य प्रमुखकार्यं मन्यन्ते। पुस्तकमिदं विंशतिभाषास्वनुवादितम्। पुस्तकेषु वेदोक्तधर्मो वैदिकधर्मस्य विषये वार्ता, अन्यवेदविरुद्धमतानां खण्डनमस्ति। पुस्तकमिदं पठित्वा बहवो क्रान्तिकारिणो यथा रामप्रसादबिस्मिलः, वीरसावरकरः, लालालाजपतराय इत्यादयो बहवो राष्ट्रयज्ञाय स्वजीवनं दत्तवन्तः। अण्डमानद्वीपे सेल्युलरजेलमध्ये सर्वाधिकपठनमस्य पुस्तकस्यैवासीदिति तत्र वर्णितमस्ति।

78592

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%83

पारस्परिकनिधिः

पारस्परिकनिधिः इति शब्दो हि वर्तमाने लुप्तप्रायः। निधिरित्यस्य शब्दस्य अर्थस्तु ज्ञायते एव। तद्यथा- कोषः, धनम्, सम्पत्तिः इत्यादीनां पर्यायः निधिशब्दः। अथ पारस्परिकनिधिः इति अत्र बोध्यम्। आंग्लभाषया पारस्परिकनिधिरिति शब्दः Mutual Fund इत्यनेन प्रसिद्धो वर्तते। अयमेव शब्दः अधुना हिन्दीभाषायामपि प्रचलितः- म्यूचुअल फंड इति। संस्कृते उत मूलहिन्दीभाषायामयं शब्दः पारस्परिकनिधिः इत्यनेन बोध्यते। पारस्परिकनिधिः किं भवति पारस्परिकनिधिः (म्यूचुअल फंड) इत्यस्य शब्दार्थस्तु ज्ञातः। अथ ज्ञेयं यत् वस्तुतः पारस्परिकनिधिः किं भवतीति। यथा नाम तथा कर्म। सत्यम्। परस्परं बहुभिः संस्थानैः जनैर्वा (निवेशकैः) धनं संगृह्य एक स्थापनं कृत्वा शेयरविपण्यादिषु (शेयरमार्केट इत्यत्र) तस्योपयोगकार्यं क्रियते येन सः एव पारस्परिकनिधिः इति ज्ञायते। सम्बद्धाः लेखाः भारतम् महाभारतम् राष्ट्रपतिः संस्कृतम् योगः सन्दर्भः/बाह्यतन्तुः पारस्परिकनिधि (म्युचुअल फंड को सरलता से समझें) वाणिज्यसंस्थाः

78594

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%83

कालीदाससम्मानः

कालिदास-सम्मानः भारतस्य मध्यप्रदेशसर्वकारेण प्रतिवर्षं प्रदत्तः प्रतिष्ठितः कलापुरस्कारः अस्ति । प्राचीनभारतस्य प्रसिद्धस्य शास्त्रीयसंस्कृतलेखकस्य कालिदासस्य नामधेयेन अस्य पुरस्कारस्य नामकरणं कृतम् अस्ति । कालिदाससम्मानः प्रथमवारं १९८० तमे वर्षे प्रदत्तम् आसीत् । प्रारम्भे शास्त्रीयसङ्गीतं शास्त्रीयनृत्यं नाट्यशास्त्रं, सुनम्यकला च इति क्षेत्रेषु वैकल्पिकवर्षेषु एतत् प्रदत्तम् आसीत् १९८६-१९८७ तः प्रतिवर्षं चतुर्षु क्षेत्रेषु पुरस्काराः प्रदत्ताः आसन् । चतुर्षु वर्गेषु एकस्मिन् एव उत्कृष्टसिद्ध्यर्थं पुरस्कारः प्रदत्तः भवेत् । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् महाभारतम् राष्ट्रपतिः संस्कृतम् योगः कालिदासः

78595

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

शास्त्रीयभाषा

शास्त्रीयभाषा (, ) स्वतन्त्रसाहित्यपरम्परा, लिखितसाहित्यस्य विशालः प्राचीनः निकायः च युक्ता यापि भाषा अस्ति । शास्त्रीयभाषाः सामान्यतया मृतभाषाः भवन्ति, अथवा उच्चपरिमाणस्य द्विभाषा दर्शयन्ति, यतः भाषायाः भाषितविविधताः कालान्तरेण शास्त्रीयलिखितभाषायाः अपेक्षया अधिकं दूरं विचलन्ति । शास्त्रीयाध्ययनम् पारम्परिक यूरोपीयशास्त्रीय अध्ययनस्य सन्दर्भे "शास्त्रीयभाषा" यूनानीभाषायाः लातिनीभाषायाः च संदर्भं ददति, ये शास्त्रीयप्राचीनकाले भूमध्यसागरीयजगतः साहित्यिकभाषा आसीत् । विश्वव्यापी सांस्कृतिकमहत्त्वस्य दृष्ट्या एडवर्ड् सपीर् स्वस्य पुस्तके लॅङ्गवेज् (, अनु. 'भाषा') इति सूचीं विस्तारयिष्यति यत् चीनी, अरबी, संस्कृतभाषा च अन्तर्भवति: । सामान्यप्रयोगः सामान्यतया निम्नलिखित भाषाः शास्त्रीयपदं गृहीतवन्तः इति ज्ञायन्ते । एतादृशः चरणः कालस्य सीमितः भवति, यदि पूर्ववृत्तरूपेण साहित्यिकं "स्वर्णयुगम्" इति गणयितुं आगच्छति तर्हि "शास्त्रीयः" इति मन्यते च । "शास्त्रीय" कालः प्रायः "पुराण"कालस्य अनन्तरं साहित्यस्य पुष्पीकरणस्य अनुरूपः भवति, यथा- पुरातनलातिनीभाषायाः उत्तराधिकारी शास्त्रीयलातीनीभाषा, पुरातनसुमेरीभाषायाः उत्तराधिकारी शास्त्रीयसुमेरीभाषा, वैदिकसंस्कृतभाषायाः उत्तराधिकारी शास्त्रीयसंस्कृतभाषा, पुरातनफारसीभाषायाः उत्तराधिकारी शास्त्रीयफारसीभाषा । एषः अंशतः शब्दावलीयाः विषयः अस्ति, उदाहरणार्थं पुरातनचीनीभाषा शास्त्रीयचीनीभाषायाः पूर्वं न अपितु समावेशार्थं गृह्यते । केषुचित् सन्दर्भेषु, यथा अरबी-तमिळभाषायोः, "शास्त्रीय" अवस्था प्रारम्भिकप्रमाणितसाहित्यरूपान्तरेण सह मेलनं करोति । ‌प्राचीनकालः शास्त्रीयसुमेरी (सुमेरप्रदेशस्य साहित्यिकभाषा, २६ शताब्द्याः ई॰पू॰तः २३ शताब्द्याः ई॰पू॰ यावत्) मध्येजिप्तीय (प्राचीनेजिप्तस्य साहित्यिकभाषा २० शताब्द्याः ई॰पू॰तः चतुर्थशताब्द्याः यावत्) पुरातनबेबीलोनीय (अक्कादीयभाषा २० तः १६ शताब्द्याः ई॰पू॰पर्यन्तं, परवर्तीनां साहित्यिककृतीनाम् अनुकरणीयमानकम्) मध्यासिरीय (अक्कादीयभाषा १६ तः १३ शताब्द्याः ई॰पू॰पर्यन्तम्) वैदिकसंस्कृतम् (शास्त्रीयमानकीकरणात् पूर्वं संस्कृतभाषायाः रूपं वैदिकग्रन्थेषु १५ तः १० शताब्द्याः ई॰पू॰पर्यन्तं प्रयुक्तम् आसीत्) शास्त्रीयहिब्रू (तनखस्य भाषा, विशेषतः ७-६ शताब्द्याः ईसापूर्वस्य भविष्यद्वाणीग्रन्थानाम्) पुरातनफारसी (अकिमेनिड्-साम्राज्यस्य राजभाषा, ६ तः ४ शताब्द्याः ई॰पू॰) शास्त्रीयचीनी (झोऊ राजवंशस्य साहित्यिकभाषायाः आधारेण ५ शताब्द्याः ई॰पू॰) शास्त्रीययूनानी (५ शताब्द्याः ई॰पू॰ अत्तिक-अपभ्रंसः) शास्त्रीयसंस्कृतम् (पाणिनेः चतुर्थशताब्द्याः अष्टाध्यायी इत्यनेन वर्णनं कृतम्) शास्त्रीयतमिळ् (तोल्काप्पियं द्वारा परिभाषितं सङ्गं साहित्यम्, द्वितीयशताब्द्याः ई॰पू॰तः द्वितीयशताब्द्याः यावत्) शास्त्रीयपालि (बौद्धदर्शनम् एतस्याः भाषायाः प्रयोगः ई॰पू॰ द्वितीयशताब्द्याः आरभ्य कृतः) शास्त्रीयलातिनी (ई॰पू॰ प्रथमशताब्द्याः साहित्यिकभाषा) शास्त्रीयमान्दिक (मन्दीयवादस्य साहित्यकभाषा, प्रथमशताब्दी ई॰) शास्त्रीयसिरियिक (सिरियकक्रैस्तमतस्य साहित्यकभाषा, तृतीयतः ५ शताब्द्याः यावत्) मध्यफारसी (सासानीयसाम्राज्यस्य राजभाषा, तृतीयतः ७ शताब्द्याः यावत्) शास्त्रीयकोप्तिक (ईजिप्तदेशस्य, अलेक्जेण्ड्रियाप्रदेशस्य कोप्टिक्-रूढिग्रस्तक्रैस्तमन्दिरस्यश्च भाषा, तृतीयतः १३ शताब्द्याः यावत्, अद्यपर्यन्तं साहित्यिकभाषा) सम्बद्धाः लेखाः संस्कृतम् भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः हिन्द्-यूरोपीयभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भाषाकुटुम्बानां सूची सन्दर्भाः भाषाः

78596

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

भारतस्य भाषाः

भारतदेशे भाषिताः भाषाः अनेकभाषाकुटुम्बानां सन्ति, प्रमुखाः सन्ति ७८.०५% भारतीयैः भाष्यमाणाः हिन्द-आर्यभाषाः, १९.६४% भारतीयैः भाष्यमाणाः द्राविडीयभाषाः च, उभयपरिवारौ मिलित्वा कदाचित् भारतीयभाषाः इति ज्ञायते । शेषजनसङ्ख्यायाः २.३१% जनाः भाषिताः भाषाः आग्नेय, चीनी–तिब्बतीय, क्रा-दायी इत्यादीनां कतिपयानां लघुभाषापरिवारानाम् एकान्तवासानाञ्च सन्ति । भारतदेशे विश्वस्य चतुर्थः सर्वाधिकभाषासङ्ख्या अस्ति (४४७), नैजीरिया (५२४), इण्डोनेशिया (७१०) पापुआ नवगिनी (८४०) च इत्येतयोः अनन्तरम् । भारतस्य संविधानस्य अनुच्छेदः ३४३ मध्ये उक्तं यत् सङ्घस्य आधिकारिकभाषा देवनागरीलिप्यां हिन्दी अस्ति तथा च १९४७ तः १५ वर्षाणि यावत् आङ्ग्लभाषायाः आधिकारिकप्रयोगः भविष्यति । तत्पश्चात् संवैधानिकसंशोधनेन राजभाषाधिनियमः, १९६३ इत्यनेन भारतसर्वकारःभारतसर्वकारे हिन्दीभाषायाः पार्श्वे आङ्ग्लभाषायाः निरन्तरतायां यावत् विधानेन परिवर्तनस्य निर्णयः न भवति तावत् यावत् अनिश्चितकालं यावत् निरन्तरताम् अवाप्तवान् । सङ्घस्य आधिकारिकप्रयोजनार्थं प्रयोक्तव्यानां सङ्ख्यारूपं "भारतीयसङ्ख्यानाम् अन्तराष्ट्रियरूपम्" अस्ति, ये अधिकांशेषु आङ्ग्लभाषिषु देशेषु अरबीसङ्ख्याः इति उच्यन्ते । दुर्धारणाणाम् अभावेऽपि हिन्दी भारतस्य राष्ट्रभाषा नास्ति; भारतस्य संविधानेन कस्यापि भाषायाः राष्ट्रभाषायाः स्थितिः न दत्ता । भारतीयसंविधानस्य अष्टमानुसूच्यां २२ भाषाः सूचीबद्धाः सन्ति, येषां नाम अनुसूचितभाषाः इति कृत्वा मान्यता, स्थितिः, आधिकारिकप्रोत्साहनं च दत्तम् अस्ति । तदतिरिक्त भारतसर्वकारेण ओडिया-कन्नड-तमिळ्-तेलुगु-मलयाळ-संस्कृतभाषाभ्यः शास्त्रीयभाषायाः विशिष्टता प्रदत्ता अस्ति । शास्त्रीयभाषायाः स्थितिः तादृशीभ्यः भाषाभ्यः दीयते, येषां समृद्धधरोहरः स्वतन्त्रस्वभावः च भवति । २००१ तमे वर्षे भारतस्य जनगणनानुसारं भारते १२२ प्रमुखाः, १५९९ अन्याः भाषाः च सन्ति । परन्तु अन्यस्रोतानां दतांशानां भिन्नता भवति, मुख्यतया "भाषा" "उपभाषा" इति पदयोः परिभाषाभेदात् । २००१ तमे वर्षे जनगणनायां ३० भाषाः अभिलेखिताः ये दशलक्षाधिकाः देशीयभाषाभिः भाषिताः, १२२ भाषाः च ये १०,००० तः अधिकाः जनाभिः भाषिताः । बहुभाषिकता २०११ जनगणना एथ्नोलोग् (२०१९ २२तमं संस्करणम्) वैश्विक निम्नलिखितसूच्यां भारतीय उपमहाद्वीपभाषायाः वैश्विकयोगभाषिणः एथ्नोलोग् इत्यस्य २०१९ संस्करणे सन्ति, यत् संयुक्तराज्ये स्थितम् एसआईअल इण्टर्नेशनल् इत्यनेन प्रकाशितं भाषासन्दर्भम् अस्ति भाषाकुटुम्बः नृवंशभाषिकदृष्ट्या दक्षिणजम्बुद्वीपस्य भाषाः क्षेत्रस्य जटिल-इतिहासस्य भूगोलस्य च प्रतिध्वनिं कृत्वा भाषाकुटुम्बानाम्, भाषा-फाइला-प्रकरणानाम्, एकान्तानां च जटिलपट्टिकां निर्मान्ति । भारते भाष्यमाणाः भाषाः अनेकभाषापरिवारानाम् अन्तर्गताः सन्ति, प्रमुखाः सन्ति ७८.०५% भारतीयैः भाष्यमाणाः हिन्द-आर्यभाषाः, १९.६४% भारतीयैः भाष्यमाणाः द्राविडीयभाषाः च । भारतस्य भाषाः अनेकभाषाकुटुम्बानाम् अन्तर्गताः सन्ति, येषु महत्त्वपूर्णाः सन्ति - शास्त्रीयभाषाः २००४ तमे वर्षे भारतसर्वकारेण घोषितं यत् ये भाषाः कतिपयानि आवश्यकतानि पूरयन्ति तेषु भारतस्य "शास्त्रीयभाषा" इति पदवी दातुं शक्यते । अग्रिमेषु कतिपयेषु वर्षेषु अनेकभाषाभ्यः शास्त्रीयपदवीं प्राप्तम्, अन्यभाषाभ्यः अपि याचनाः कृताः सन्ति, यथा बाङ्गला, मराठी, मणिपुरी (मीतै) च । एतावता शास्त्रीयाः इति घोषिताः भाषाः - तमिळ् (२००४ तमे वर्षे) संस्कृतम् (२००५ तमे वर्षे) कन्नड (२००८ तमे वर्षे) तेलुगु (२००८ तमे वर्षे) मलयाळम् (२०१३ तमे वर्षे) ओडिया (२०१४ तमे वर्षे) २००४ तमे वर्षे "शास्त्रीयभाषा"याः प्राचीनतायुगस्य अस्थायीमापदण्डः न्यूनातिन्यूनं १००० वर्षाणि अस्तित्वस्य इति कल्पितम् । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषासु नामानि हिन्द-यूरोपीयभाषाः द्राविडीयभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भाषाकुटुम्बानां सूची भारतस्य राज्यानि भारतस्य मण्डलानि सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78597

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%80%20%28%E0%A4%86%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%83%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83%29

महिषासुरमर्दिनी (आकाशवाण्याःकार्यक्रमः)

महिषासुरमर्दिनी एको व्यापको लोकप्रियः प्रारम्भिकवङ्गविशेषप्रभाताकाशवाणीकार्यक्रमो ऽस्ति या १९३१ तमे वर्षात् भारतीयराज्यस्य पश्चिमवङ्गस्य अखिलभारतीयरेडियो (AIR) इत्यत्र प्रसारितो ऽस्ति। या श्रीश्रीचण्डी उत दुर्गासप्तशत्याश्शास्त्रीयश्लोकात्, वङ्गभक्तिगीतानां शास्त्रीयसङ्गीतानां ध्वनिमयधुननाटकानाञ्च एकस्सार्धहोराया ध्वनिमोन्टाज् अस्ति। कार्यक्रमस्समानार्केस्ट्रेशनं प्रति हिन्दी सेट् मध्ये अनुवादितोऽस्ति तथा च सर्वभारतीयदर्शकानां कृते एकस्मिन् एव समये प्रसारितो भवति। अयं कार्यक्रमः प्रतिवर्षे महाालये दिनाङ्के प्रसारितो भवति। लाइव-प्रदर्शनरूपेण आरब्धोऽयं कार्यक्रमः १९६६ तमे वर्षात्पूर्वाभिलेखितस्वरूपेण प्रसारितोऽस्ति तथापि ९० वर्षेभ्योऽनन्तरं अद्यत्वेऽपि तस्य महती लोकप्रियता अनिवृत्ता अस्ति।

78617

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%83

रमाकान्तशुक्लः

रमाकान्तशुक्लः हिन्दीसंस्कृतयोः भारतीयः विद्वान् आसीत्। २०१३ तमे वर्षे साहित्यक्षेत्रे योगदानस्य कृते पद्मश्री इति चतुर्थः उच्चतमः नागरिकपुरस्कारः प्रदाय भारतसर्वकारेण तस्य सम्मानः कृतः। दिल्लीतः रेलयानेन झारखण्डराज्यं गच्छन् वैशाखमासस्य शुक्लपक्षस्य‌ दशमीतिथौ बुधवासरे (११ मै २०२२ दिनाङ्के) भारतस्य हरिनगरस्य (अलिगढस्य) समीपे स्वशरीरं त्यक्तवान् आसीत्। जीवनवृत्तम् रमाकान्तशुक्लस्य जन्म पौषमासस्य शुक्लपक्षस्य एकादशीतिथौ बुधवासरे (२५ दिसम्बर १९४०) तमे वर्षे भारतस्य उत्तरप्रदेशराज्यस्य खुर्जानगरे अभवत् ।  तस्य प्रारम्भिकम् अध्ययनं पारम्परिकरीत्या आसीत् यतः सः स्वमातापितृभ्यां संस्कृतं शिक्षितवान्-- साहित्याचार्येण पण्डितेन ब्रह्मानन्दशुक्लेन तथा प्रियंवदाशुक्ल इत्यनया। सः साहित्याचार्यस्य सांख्ययोगाचार्यस्य च उपाधी प्राप्तवान्। अनन्तरं आगराविश्वविद्यालये प्रवेशं प्राप्य स्वर्णपदकेन सह हिन्दीभाषायां स्नातकोत्तरं कृतवान्। ततः सः संपूर्णानन्दसंस्कृतविश्वविद्यालयात् संस्कृते स्नातकोत्तरं कृतवान्। १९६७ तमे वर्षे सः पी.एच.डी इति उपाधिम् अपि प्राप्तवान्। तस्य पी.एच्.डी.इत्यस्य विषयः आसीत् जैनाचार्य रविषेणकृत पद्मपुराण (संस्कृत) एवं तुलसीदास कृत रामचरितमानस का तुलनात्मक अध्ययन इति। शुक्लः १९६२ तमे वर्षे मोदीनगरस्य मुल्तानीमलमोदी-स्नातकोत्तर-महाविद्यालये हिन्दीव्याख्यातारूपेण सम्मिलित्वा स्वस्य कार्यक्षेत्रस्य आरम्भं कृतवान्। पी.एच्.डी प्राप्य १ अगस्त् १९६७ दिनाङ्के सः राजधानीकोलेज्-दिल्लीविश्वविद्यालये नयी-दिल्ल्यां हिन्दीसंकायसदस्यरूपेण सम्मिलितवान्। विश्वसंस्कृतसम्मेलनम् इत्यादिषु अनेकेषु संगोष्ठीषु सम्मेलनेषु च भागं गृहीतवान् । तेन भारतीयसौन्दर्यशास्त्रे काव्ये संस्कृतसाहित्ये च अखिलभारतीयप्राच्यसम्मेलनानाम् (ओल्-इण्डिया-ओरियन्टल्-कोंफ्रेंस्) अध्यक्षता स्वीकृता। सः दिल्लीतः स्वसंस्थायाः देववाणीपरिषदः प्रकाशितस्य त्रैमासिकपत्रिकायाः अर्वाचीन-संस्कृतस्य संस्थापकः मुख्य-सम्पादकः च अस्ति। सः संस्कृतभाषायाः प्रतिनिधित्वं कुर्वन् आकाशवाण्याम् सर्वभाषा-कविसम्मेलने अपि भागं गृहीतवान् अस्ति पुस्तकानि शुक्लेन संस्कृतभाषायां हिन्द्यां च पुस्तकानि लिखितानि सन्ति। तेन दूरदर्शनद्वारा प्रसारितस्य भाति मे भारतम् इति संस्कृतदूरदर्शनश्रृङ्खलायाम् अपि लेखनं निर्देशनं च कृतम् अस्ति । डो. रमाकान्तशुक्लः (१९७९) अर्वाचीनसंस्कृतं। नयीदिल्ली देववाणी-परिषदः। LCCN 81910313. डो. रमाकान्तशुक्लः (१९८०) भाति मे भारतम्। नयीदिल्ली देववाणी-परिषदः। LCCN 83906451. डो. रमाकान्तशुक्लः (१९९३) देववाणी-सुवासाः - डॉ. रामकान्तशुक्लाभिनन्दन-खण्डम् . देववाणी-प्रकाशनात्। अन्तर्राष्ट्रिय-मानक-पुस्तक-संख्या 978-8190030854. डो. राम कान्त शुक्ल (२०००) सारस्वत-सङ्गम। नयीदिल्ली ज्ञानभारतीपब्लिकेशंस्। LCCN 99956208. रमाकान्तशुक्लः (२०००) संस्कृतकविः विद्वान् च रमाकान्तशुक्लः स्वस्य रचनाभ्यः पठति। नयीदिल्ली दक्षिणैशियायीसाहित्यिकाभिलेखनपरियोजना (Library of Congress) OCLC 47738659. डो. रमाकान्तशुक्लः (२००२) "भारतज्ञाताऽहम्" ।वैदिक-बुक्स् . अभिगमनतिथि २७ अक्टूबर् २०१४ शुक्लः राष्ट्रीयसंस्कृतसंस्थाने शास्त्रचूडामणिविद्वान्रूपेण स्वकर्तव्यं निर्वहन् नवीदिल्लीनगरे निवसति। पुरस्काराः मान्यता च शुक्लः कतिपयाभिः साहित्यिकसंस्थाभिः कविरत्न संस्कृतराष्ट्रकविः कविशिरोमणिः हिंदीसंस्कृतसेतुः च उपाधीन् प्राप्तवान् अस्ति। तस्मै कालीदाससम्मानः संस्कृतसाहित्यसेवासम्मानः संस्कृतराष्ट्रकविः चापि उपाधयः अमिलन्। उत्तरप्रदेशसर्वकारेण राज्यपुरस्कारेण शुक्लः सम्मानितः अस्ति। दिल्लीसंस्कृत-अकादमी इत्यनया सः अखिलभारतीय-मौलिकसंस्कृत-रचनापुरस्कारः अपि प्राप्तवान्। भारतस्य राष्ट्रपतिना तस्मै २००९ तमे वर्षे संस्कृतविद्वान्-पुरस्कारः प्रदत्तः ।तदनन्तरं भारतसर्वकारेण पद्मश्रियम् २०१३ तमे वर्षे दत्तः। सः भारतीयसंस्कृतप्रचारसङ्घस्य संस्थापकः अध्यक्षः अस्ति। शुक्लः २०१८ तमे वर्षे मम जननी इत्यस्मै संस्कृते साहित्य-अकादमीपुरस्कारेण सम्मानितः। उद्धरणानि

78630

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

सिंहलभाषा

सिंहल () इति हिन्दु-आर्यभाषा मुख्यतया श्रीलङ्कादेशस्य सिंहलीजनैः भाष्यते, ये द्वीपस्य बृहत्तमं जातीयसमूहं भवन्ति, येषां सङ्ख्या प्रायः १.६ कोटिः (16 मिलियन्) भवति । श्रीलङ्कादेशस्य अन्यैः जातीयसमूहैः सिंहलभाषा प्रथमाभाषारूपेण अपि भाष्यते, २००१ तमे वर्षे कुलं २० लक्षाणि (20 मिलियन्) जनाः सन्ति । ब्रह्मिकलिपिषु अन्यतमं सिंहललिपिं प्रयुज्य लिख्यते; ये ग्रन्थलिपिसम्बन्धः प्राचीनभारतीयब्राह्मीलिपिवंशजम् अस्ति । सिंहलभाषा श्रीलङ्कादेशस्य आधिकारिकभाषासु, राष्ट्रभाषासु अन्यतमा च अस्ति । पाली इत्यनेन सह थेरवादबौद्धसाहित्यस्य विकासे अस्य प्रमुखा भूमिका आसीत् । श्रीलङ्कादेशे बौद्धधर्मस्य आगमनानन्तरम् ई॰पू॰ तृतीयतः द्वितीयशताब्दपर्यन्तं प्राप्ताः प्राचीनतमाः सिंहलप्राकृतशिलालेखाः सन्ति, यदा तु प्राचीनतमाः विद्यमानाः साहित्यिकग्रन्थाः नवमशताब्द्याः सन्ति । निकटतमाः बन्धुभाषाः सन्ति वेद्दभाषा (एकः विलुप्तप्रायः, स्वदेशीमिश्रितभाषा (क्रियोल्) यः अद्यापि श्रीलङ्कादेशस्य अल्पसङ्ख्याकैः भाष्यते, सिंहलभाषाम् अज्ञातमूलस्य पृथक्करणेन सह मिश्रयति, यस्मात् पुरातनसिंहलभाषायाः विभिन्नपक्षं स्वस्य मुख्यहिन्दु-आर्य-उपस्तरं प्रति उधारं गृहीतवान् च), मालद्वीपीयभाषा च । अस्य लिखितभाषितयोः मुख्यविविधौ स्तः, 'भाषाद्वैत' इति प्रसिद्धस्य भाषावैज्ञानिकघटनायाः स्पष्टम् उदाहरणम् अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य भाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची हिन्दु-आर्यभाषाः पालिभाषा तमिळभाषा श्रीलङ्का सन्दर्भाः भाषाः

78649

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

भीलीभाषा

भीली (भीली: भीली, ભીલી) पश्चिम-मध्यभारते, राजस्थान-गुजरात-महाराष्ट्र-मध्यप्रदेश-राज्येषु प्रचलिता पाश्चात्यहिन्दु-आर्यभाषा अस्ति । भाषायाः अन्ये नामानि सन्ति भगोरिया, भीलबोली; अनेकाः प्रजातयः गारसिया इति उच्यन्ते । भीली भीलभाषासु सदस्या अस्ति, ये गुजराती-राजस्थानी-भाषायोः सम्बन्धिताः सन्ति । इयं भाषा देवनागरीलिपिप्रयोगेन लिख्यते । भीली इति पदं द्राविडीयमूलम् अस्ति विल्, धनुषं जनान् निर्दिश्य यस्य अर्थः धनुः । सम्बद्धाः लेखाः राजस्थानीभाषा गुजराती हिन्दु-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78650

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

खान्देशीभाषा

खान्देशी अथवा अहिराणी भारतस्य महाराष्ट्रराज्ये प्रचलिता भाषा अस्ति । भीलीप्रदेशस्य मराठीप्रदेशस्य च मध्ये किलित-खान्देशप्रदेशे (धुळे, जळगाव, नन्दुरबार मण्डलेषु) भाष्यते । अस्मिन् मुख्यखान्देशी, डाङ्गरी, अहिराणी च उपभाषा सन्ति । "अहिराणी" "खण्डेशी" इति शब्दौ कदाचित् परस्परं प्रयुज्यन्ते - अहिराणी जाति-आधारित-नाम (अहिरस्य कृते), खान्देशी क्षेत्राधारित-नामरूपेण च । सम्बद्धाः लेखाः मराठीभाषा भीलीभाषा हिन्दु-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78651

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

माल्टोभाषा

माल्टो अथवा पहाडिया/पहाड़िया, अथवा दुर्लभतया पुरातनरूपेण राजमहली इति उच्यते, पूर्वभारते मुख्यतया भाष्यमाणा उत्तरद्राविडीयभाषा अस्ति । विविधता माल्टो-भाषायाः द्वौ प्रकारौ स्तः ये कदाचित् पृथक्-पृथक् भाषाः इति मन्यन्ते - कुमारभाग पहाड़िया, सौरिया पहाड़िया च । पूर्वं भारतस्य झारखण्डराज्ये पश्चिमवङ्गराज्ये च भाष्यते, ओडिशाराज्यस्य च लघु-लघु-कोशेषु, उत्तरं भारतस्य पश्चिमबङ्ग-झारखण्ड-बिहार-राज्येषु च भाष्यते । तयोः शाब्दिकसादृश्यं ८०% इति अनुमानितम् । मालपहाडियाभाषायाः माल्टो-आधारितः उपधातुः भवितुम् अर्हति । २००१ तमे वर्षे जनगणनायां माल्टो-भाषाभाषिणः २,२४,९२६ जनाः प्राप्ताः, येषु ८३,०५० जनाः पहड़ियाभाषिणः इति लेबलं कृतवन्तः, १,४१,८७६ जनाः अन्यमातृभाषाः (उपभाषा) वदन्ति स्म । सम्बद्धाः लेखाः कुरुखभाषा द्राविडीयभाषाः हिन्दु-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78652

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

कुरुखभाषा

कुरुख अथवा उराँव (कुरुख: कुंड़ुख़/कुड़ुख़्) इति द्राविडीयभाषा भारतस्य झारखण्डस्य, छत्तीसगढस्य, ओडिशायाः, पश्चिमवङ्गस्य, असमस्य, बिहारस्य, त्रिपुरास्य च प्रायः २० लक्षं (२ मिलियन्) कुरुख-किसान-आदिवासीजनाः भाषन्ते, तथैव उत्तरबाङ्गलादेशे ६५,००० जनाः, नेपालदेशे २८,६०० उरान्व इति उपभाषा, भूटानदेशे च प्रायः ५,००० जनाः भाषन्ते । दक्षिणभारते केचन कुरुखभाषिणः सन्ति । अस्य ब्राहुई-माल्टो (पहाड़िया)-भाषायोः अत्यन्तं निकटसम्बन्धः अस्ति । यूनेस्को-संस्थायाः विलुप्तप्रायभाषासूचौ एषा भाषा "दुर्बल" अवस्थायां इति चिह्निता अस्ति । किसानभाषायाः २०११ तमवर्षपर्यन्तं २,०६,१०० वक्तारः सन्ति । उराँव अथवा कुरुखभाषा कन्नडभाषायाः सदृशी अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः माल्टोभाषा द्राविडीयभाषाः हिन्दु-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78653

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

गोण्डीभाषा

गोण्डी (गोण्डी: 𑵶𑶓𑶕𑶂𑶌‎, 𑴎𑴽𑵀𑴘𑴳‎, గోండీ, गोण्डी/गोंडी) दक्षिण-केन्द्रीयद्राविडीयभाषा अस्ति, या प्रायः त्रयोदशलक्षगोण्डीजनाः भाषन्ते, मुख्यतया मध्यप्रदेश-महाराष्ट्र-छत्तीसगढ-तेलङ्गाणा-आन्ध्रप्रदेश-भारतीयराज्येषु, समीपस्थेषु राज्येषु लघु अल्पसङ्ख्याकैः च । यद्यपि एषा गोण्डजनानां भाषा अस्ति तथापि एषा अत्यन्तं विलुप्तप्राया अस्ति, केवलं गोण्डानां पञ्चमांशः एव भाषां वदन्ति । गोण्डी इत्यत्र समृद्धं लोकसाहित्यं वर्तते, यस्य उदाहरणानि विवाहगीतानि, आख्यानानि च सन्ति । गोण्डीजनाः तेलुगुजनैः सह जातीयसम्बन्धिनः सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः द्राविडीयभाषाः हिन्दु-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78654

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%88%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

ब्राहुईभाषा

ब्राहुई (ब्राहुई:براہوئی 𑌬𑍍𑌰𑌾𑌹𑍁𑌈; ब्राह्वी वा ब्रोहि इति अपि ख्यातः) इति उत्तरद्राविडीयभाषा ब्राहुईजनैः प्रभाषिता । एषा भाषा मुख्यतया पाकिस्थानस्य बलूचिस्थानप्रदेशस्य मध्यभागे भाष्यते, तदतिरिक्तं ईरान-अफगानिस्थान-तुर्कमिनिस्थान-देशयोः विकीर्णभागेषु अपि अस्याः वक्तारः सन्ति, इराक्-कतार-संयुक्त अरब अमीरात-देशेषु प्रवासी ब्राहुई-समुदायैः च इति । दक्षिणभारतस्य समीपस्थस्य द्राविडीयभाषिणां प्रतिवेशिनां जनसङ्ख्यातः १५०० किलोमीटर् अधिकदूरेण पृथक् अस्ति । बलूचिस्थानप्रदेशस्य कलात्, खुज्दर्, मस्टुङ्ग, क्वेट्टा, बोलान्, नासिराबाद्, नुश्की, खरान् इत्यादिषु मण्डलेषु ब्राहुईभाषिणः प्रधानाः सन्ति । ब्राहुई सिन्धप्रदेशे अपि भाष्यते, अधिकतया लरकाणा-नवाबशाह्-विभागेषु । द्राविडीयभाषासु ब्राहुई कुडुख-माल्टो-भाषायोः अत्यन्तं निकटसम्बन्धः इति कथ्यते । वितरणम् ब्राहुई पाकिस्थानस्य बलूचिस्थानस्य मध्यभागे मुख्यतया कलाट्, खुज्दार्, मस्टुङ्ग् मण्डलेषु भाष्यते, परन्तु समीपस्थेषु मण्डलेषु अपि अल्पसङ्ख्यायां, तथैव अफगानिस्थाने अपि यत् पाकिस्थानी बलूचिस्थानस्य सीमां धारयति । तथापि जातीयसमूहस्य बहवः सदस्याः ब्राहुईभाषां न वदन्ति । फारस-खातेः अरब-राज्येषु, तुर्कमिनिस्थाने च प्रवासी ब्राहुई-जनानाम् अपि अज्ञाता अत्यल्पसङ्ख्या अस्ति । उपभाषाः कोऽपि महत्त्वपूर्णाः अपभ्रंसभेदाः न सन्ति । झालावाणी-(दक्षिण, खुज्दार्-केन्द्रित)-सरवाणी (उत्तर, कलाट्-केन्द्रित)-भाषायाः *ह् (*h)-उच्चारणेन विशिष्टा भवति, या उत्तरे एव धारिता अस्ति (एल्फेन्बीन् १९९७) । अस्मिन् क्षेत्रे भाष्यमाणानाम् ईरानीयभाषाणां प्रभावः अभवत्, यथा फारसी, बलोची, पश्तो च । प्रतिदर्शपाठ्यम् संस्कृतम् सर्वे मानवाः स्वतन्त्राः समानाः गौरवेण अधिकाराः च भवन्ति । तर्कसंविदायुक्ताः परस्परं भ्रातृभावेन कार्यं कुर्वन्तु । अरबीलिपिः مُچَّا اِنسَاںک آجو او اِزَّت نَا رِد اَٹ بَرےبَر وَدِى مَسُّنو. اوفتے پُهِى او دَلِىل رَسےںگَانے. اَندَادے وفتے اَسِ اےلو تون اِىلُمِى اے وَدِّفوئِى اے. ग्रन्थलिपिः 𑌮𑍁𑌚𑍍𑌚𑌾 𑌇𑌨𑍍𑌸𑌾𑌙𑍍𑌕𑍍 𑌆𑌜𑍋𑌀 𑌓𑌀 𑌇𑌜𑌼𑍍‌𑌜𑌼𑌤𑍍 𑌨𑌾 𑌰𑌿𑌦𑍍 𑌅𑌤𑍍 𑌬𑌰𑍇𑌀𑌬𑌰𑍍 𑌵𑌦𑍀 𑌮𑌸𑍍𑌸𑍁𑌨𑍋𑌀. 𑌓𑌀𑌫𑌼𑍍‌𑌤𑍇 𑌪𑍁𑌹𑍀 𑌓𑌀 𑌦𑌲𑍀𑌲𑍍 𑌰𑌸𑍇𑌙𑍍𑌗𑌾𑌨𑍇𑌀। 𑌅𑌨𑍍𑌦𑌾𑌦𑍇𑌀 𑌓𑌫𑌼𑍍‌𑌤𑍇 𑌅𑌸𑌿 𑌏𑌲𑍋𑌀 𑌤𑍋𑌀𑌨𑍍 𑌈𑌲𑍁𑌮𑍀 𑌏𑌀 𑌵𑌦𑍍𑌦𑌿𑌫𑌼𑍋𑌈 𑌏𑌀. देवनागरीलिपिः मुच्चा इन्साङ्क् आजॊ ऒ इज़्ज़त् ना रिद् अत् बरॆबर् वदी मस्सुनॊ । ऒफ़्ते पुही ऒ दलील् रसेङ्गानॆ। अन्दादॆ ओफ़्ते असि एलॊ तॊन् ईलुमी ऎ वद्दिफ़ोई ऎ । लातिनिलिपिः Muccá insáńk ájo o izzat ná rid aŧ barebar vadí massuno. Ofte puhí o dalíl raseńgáne. andáde ofte asi elo ton ílumí e vaddifoí e. सम्बद्धाः लेखाः द्राविडीयभाषाः हिन्दु-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः बलूचिस्थानप्रदेशः पाकिस्थानम् सन्दर्भाः भाषाः

78673

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

यूनानीभाषा

यूनानी (आधुनिकयूनानी: Ελληνικά; प्राचीनयूनानी: Ἑλληνική) हिन्दु-यूरोपीयभाषापरिवारस्य स्वतन्त्रशाखा अस्ति, या यवनदेशस्य, सायप्रसस्य, दक्षिण-अल्बेनियायाः देशिकभाषा अस्ति, बाल्कानस्य, श्यामसागरतीरस्य, आनातोलियायाः, पूर्वभूमध्यस्य च अन्येषु प्रदेशेषु च । अस्य कस्यापि हिन्दु-यूरोपीयभाषायाः दीर्घतमः प्रकाशितः इतिहासः अस्ति, यः न्यूनातिन्यूनं ३४०० वर्षाणि यावत् लिखित-अभिलेखान् व्याप्नोति । अस्य लेखनव्यवस्था यूनानीवर्णमाला अस्ति, या प्रायः २८०० वर्षाणि यावत् प्रयुक्ता अस्ति; पूर्वं यूनानीभाषा रेखीय-बी, सायप्रसवर्णमाला च इत्यादिषु लेखनप्रणालीषु अभिलेखिता आसीत् । वर्णमाला फोनीशीयलिपितः उत्पन्ना, क्रमेण लातिनी-सिरिलिक-आर्मीनीय-काप्टिक-गोथिक-लिपानाम्, अन्येषां बहूनां लेखनप्रणालीनां च आधारः आसीत् । सम्बद्धाः लेखाः यवनदेशः लातिनीभाषा हिन्दु-यूरोपीयभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भाषाकुटुम्बानां सूची सन्दर्भाः भाषाः

78675

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6-%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%81%20%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

हिन्द-आर्यभाषासु अकार-विलोपनम्

अकार-विलोपनम् () एकं घटनावस्तु अस्ति यत् कदाचित् असमिया, हिन्दी, उर्दू, बाङ्गला, काश्मीरी, पञ्जाबी, गुजराती, अन्येषु च कतिपयेषु हिन्द-आर्यभाषासु च भवति ये तेषां लिखितलिप्यां निहिताः सन्ति । मराठी, मैथिली इत्यादयः भाषाः अन्यभाषाभ्यः तेषां सम्पर्कम् आगमनद्वारा प्रभावं वर्धयन्तः, अपि एतादृशी घटना दर्शयन्ति । काश्चन अकाराः उच्चारणे अनिवार्यतया विलोपिताः भवन्ति यद्यपि लिपिः अन्यथा सूचयति । बोधगम्य-अनुदात्तभाषणयोः कृते अकार-विलोपनं महत्त्वपूर्णम् अस्ति । अदेशिकवाचक-वाक्संश्लेषणतन्त्रांशयोः कृते अयम् एकम् आव्हानं प्रस्तौति यतोहि देवनागरीसहिताः लिपयः कदा अकार-विलोपनीयाः इति न दर्शयन्ति । उदाहरणार्थं संस्कृतस्य "राम" (, Rāma) इति शब्दः हिन्दीभाषायां "राम्" (, Rām) इति उच्चारयति । शब्दस्य अन्ते यः अकारः (श्वा, ə) अस्ति सः हिन्दीभाषायां लोपः भवति । तथापि उभयत्र राम इति शब्दः लिख्यते । संस्कृत अथवा पाली इत्यादिषु प्राचीनभाषासु, अथवा प्रारम्भिक-असमिया इत्यादिषु मध्ययुगीनरूपेषु अकारः न लोप्यते । तमिळ्-तेलुगु-कन्नड-मलयाळ-द्राविडीयभाषाणां सर्वेषु आधुनिकपञ्जिकासु, हिन्द-आर्य-ओडियाभाषाणाम् अपि अकारः अवशिष्टः अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः देवनागरी हिन्दीभाषा भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः सन्दर्भाः भारतीयभाषाः भाषाः

78709

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%9A%20%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%BF%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%83

वंशानुक्रमस्य वातावरणस्य च मनसि प्रभावः

वंशानुक्रमस्य, वातावरणस्य च मनसि प्रभावः कश्चन प्रभावः भवति। 'वंशानुक्रम' इति शब्दस्य कोऽर्थः? 'वंशानुक्रम' इति शब्देन वयं पैतृकगुण सङ्क्रमणतारतम्यमिति जानीमः। ‘पैतृक' इति शब्देन् पितामहादीनां गुणसङ्क्रमणमपि सम्भाव्यते। ननु किं नाम वातावरणमिति शब्द:? नहि वातावरणेन वायोरावरणं द्योत्यते यत् शतकद्वयक्रोशपर्यन्तं प्रायेण पृथिवीमावृणोति। वातावरणेन हि खलु निखिला सामाजिकावस्था द्योत्यते, यस्यां कोऽपि मानवो जन्मन आरभ्य शारीरिकमानसिकनैतिकाध्यात्मिकविकासमवाप्नोति, यस्यां च परिवारपाठशालामित्रमण्डली राजनैतिकार्थिकौद्योगिकसांस्कृतिकधार्मिकादिसर्वेषामेव संस्थासङ्घटनसमाजादीनां समावेश: क्रियते। अत्रास्माकमियं महती विचारणीया समस्या- 'किं बालकस्य मानवस्य वा विकासे वंशानुक्रमस्य पैतृकगुणसङ्क्रमणस्य गुरुतरः प्रभावो भवति, किंस्विद् वातावरणस्य सामाजिकसंस्थाजन्यशिक्षाया वा? अयं प्रश्न: शिक्षामनोविज्ञानदृष्ट्याऽतीव महत्त्वपूर्ण उपयोगी चास्ति। यदि पैतृकगुणा एव सर्वोपरि शिशो विविकासं निर्णयन्ति, तीलमनेन महता शिक्षकायासेन ! यदि चापरथा वातावरणमेव परिवारपाठशालाराजनैतिकदलादिजन्य शिक्षणमेव वस्तुतो बालकभाविविकासदिनिर्णायकं तर्हि कथं केषाञ्चिद्विद्यार्थिनां शिक्षकप्रयत्नानुकूला प्रगति ऽवलोक्यते? वातावरणवैयर्थ्यप्रदर्शनाय भवभूतिमहाकवेर्वचनं सुप्रथितमेव सर्वेषां विदुषाम्। तथा हि - वितरति गुरुः प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे न तु खलु तयोर्ज्ञाने शक्तिं करोत्यपहन्ति वा। भवति हि पुनर्भूयान् भेदः फलं प्रति तद्यथा प्रभवति शुचिर्बिम्बग्राहे मणिर्न मृदादयः।। तेषामिदं तात्पर्यम् - गुरुः सर्वान् शिष्यान् समानरूपेण कक्षायां पाठयति। तस्यां कक्षायां मन्दबुद्धयस्तीब्रबुद्धयश्च सर्व एव छात्राः सन्ति। नहि गुरुः प्रकृष्टबुद्धिषु कञ्चित् शक्तिविशेषमादधाति, न चापि मन्दबुद्धीनां कञ्चित् शक्तिविशेषमपहन्त्येव, परन्तु तथापि तेषां पाठबोधमात्रायामतीव भेदो दृश्यते। किन्तर्हि तस्य भेदस्य कारणम्? नहि खलु गुरुः, नापि शिक्षणविधिः, नापि पाठशाला, नाऽपि भोजनाऽच्छादनान्येव। एते तु सर्वेषामेवान्तेवासिनां समाना एव। अतोऽस्ति किञ्चित्तेषां स्वभावगतकारणं पैतृकगुणादिजन्यं जन्मत एव प्राप्तम्। तद्गुणस्तु तेषामन्त:कणमादर्श इव प्रतीयमानं मन्दबुद्धिषु मलिनीकरोति, प्रत्युत्पन्नमतिषु च स्वच्छं करोति। यथा स्वच्छ आदर्श बिम्बग्राहिका शक्तिः सम्यक्तया वर्तते, परन्तु मलिनपदार्थेषु मृत्तिकाभाजनेषु नैव सा बिम्बग्राहिका शक्तिरुपलभ्यते, एवमेव सर्वोपकरणेषु गुरुपाठशालाकक्षाशिक्षणादिषु समानभावेन विद्यमानेष्वपि मन्दबुद्धीनां मलिनान्त:करणत्वान्नास्त्येवंविधः पाठबोधः, यादृशः स्वच्छान्त:करणानां पिपठिषूणां प्रायेण दृश्यते। अत: सिद्धं भेदकारणं पैतृकगुणसङ्क्रमणजन्यं सांसिद्धिकमिति तेषामभिसन्धिः। अपि च, विद्यते हि पुरातनकालान्मानवमात्रस्यायं दृढतरो विश्वासो यत्पुत्रो रूपपराक्रमबुद्धिस्वभावादिषु स्वपितरं मातरञ्चानुहरति। नायं विश्वासो भारतीया नामार्याणामेवापि तु यवनादिदेशेष्वपि लक्ष्यते। कियती मार्मिकी हि खलु भगवतो रामचन्द्रस्येयमुक्तिर्मानवसुलभमिमं विश्वासं कियत्तरञ्च स्फोरयति। तथा हि - भूयिष्ठं च रघुकुलकौमारमनयोः पश्यामि कठोरपारावतकण्ठमेचकं वपुर्वृषस्कन्धसुबन्धुरांसयोः। प्रसन्नसिंहस्तिमितं च वीक्षितं ध्वनिश्च माङ्गल्यमृदङ्गमांसलः।। (निपुणं निरूपयन्) अये, न केवलमस्मद्वंशसंवादिन्याकृति: - अपि जनकसुतायास्तच्च तच्चानुरूपं स्फुटमिह शिशुयुग्मे नैपुणोन्नेयमस्ति। ननु पुनरिव तन्मे गोचरीभूतमक्ष्णो रभिनवशतपत्रश्रीमदास्यं प्रियायाः।। शुक्लाच्छदन्तच्छविसुन्दरेयं सैवौष्ठमुद्रा स च कर्णपाशः। नेत्रे पुनर्यद्यपि रक्तनीले तथाऽपि सौभाग्यगुणः स एव ।। उपर्युक्तेषु श्लोकेषु महाकविभवभूतिना रघुवंशर्षभव्याजेनेदमभिव्यञ्जितं यद्धि शिशू रूपगुणादिषु न केवलं स्वपितरमेवानुकरोत्यपि तु मातरमपि। तदनुसारं राघवेण लवकुशयोः स्वकीयाकृतिगुणानां सीतागुणानाञ्च नितरां सादृश्यानुकारित्वं तत्र दृष्टम्। नास्त्यत्र किमप्याश्चर्यं यत् शिशुयुगलमुखे दृष्ट्वा सीताया मुखमपि स्मारं स्मारं स नन्दति स्म। अस्तु तयं पैतृकगुणसङ्क्रमणपक्षः किं वा वंशानुक्रमपक्षः। भगवताऽग्निवेशेनाऽपीदं मतमभिव्यञ्जितम्, यदा तैरभिहितम् - रूपाद्धि रूपप्रभवः प्रसिद्धः कर्मात्मकानां मनसो मनस्तः। एवं सम्प्राप्ते वातावरणपक्षोऽपि विचारपदवीमुत्सहते। मार्कण्डेयपुराणवर्णितं मदालसाया: प्रातःस्मरणीयं वृत्तं यत्र हि तया स्वशिक्षाप्रभावेण षट् पुत्रा वैराग्यसम्पदारूढ़ा: कृताः, सप्तमश्च स्वपत्यादेशानुसारं राजधर्मे नियोजित:, शिक्षासरणिप्रभावस्याऽयमादर्शोऽ स्माकं हृदयं नितरामानन्दयति। तथा हि - शुद्धोऽसि रे तात ! न तेऽस्ति नाम कृतं हि ते कल्पनयाऽधुनैव। पञ्चात्मकं देहमिदं न तेऽस्ति नैवास्य त्वं रोदिषि कस्य हेतोः?।। महाभारतेऽपि सौभद्रस्य चक्रव्यूहशिक्षा गर्भवातावरणजन्यशिक्षाप्रभावस्य चरममुदाहरणम्। कथ्यते हि गुरुपादैरपि- “वक्तुरेव हि तज्जाड्यं श्रोता यत्र न बुध्यते'' इति। आङ्गलदेशीयदार्शनिकप्रवरेण लॉकमहोदयेनाऽनुभाववादसंस्थापकेनेदं मतं स्थापितं यत्-“जन्मकालेऽस्माकं मनः श्वेतपट्टिका भवति'' इति। श्वेतपट्टिकोपमितत्वेन तेषामभिप्राय: सर्वसंस्कारशून्यमित्यासीत्। तामेव सरणिमनुसृत्य वाट्सनमहोदयो डिण्डिमघोषपूर्वक मिदमुद्धोषितवान् यद्धि तत्किञ्चिदप्येकमानवादन्यमानवेऽन्तरं जायते तत्सर्वं वातावरण जन्यम्, सामाजिकपारिवारिकपरिस्थितिजन्यमिति यावत्। तथा हि- “समीचीनवातावरण शिक्षणाभ्यां कमपि साधारणतया स्वस्थं बालकं तस्य स्वकीयप्रवृत्तियोग्यताप्रतिभां तस्य च पितृपितामहादीनां जीवनव्यवसायं जाति चाऽविमृश्यैवाहं स्वेच्छानुसारं यथेष्टविषयविशेषज्ञं कर्तुं प्रभवामि, यथायुर्वेदज्ञप्राविवाककलाविद्व्यावसायिक प्रमुखेत्यादिरपि च याचकचौरादिः” इति। अत एव व्यवहारवादिनामिदमपरं किञ्चिदालङ्कारिकं वाक्यमपि सङ्गच्छते-“देहि मे मृत्पिण्डमहञ्च तं यथेष्टाकारं कर्तुं शक्नोमि'' इति। एवं सम्प्राप्तयोर्द्वयोरेव पक्षयोः सतोर्मनोवैज्ञानिकैर्विचारणीयं वर्तते, को हि पक्षः खलु सम्यक्परीक्षणानन्तरमनवद्यः सिध्यतीति। यदि च कोऽपि पक्षविशेष: सर्वथा शुद्धः प्रशस्यो वाऽपवादरहितो वा न साधयितुं शक्यते, अथ च यदि द्वावेव पक्षावंशत: सत्यौ निर्णीतौ भवेताम्, तर्हि कस्याऽपि पक्षस्यांशिकसत्यसत्त्वानुग्राहकहेतु विमर्शपुरस्सरं तत्सत्यत्वस्येयत्ताऽपि निर्धारणीया। अतोऽस्माभिरिदं विवेचनं प्रारभ्यते, आशास्यते च यदनेन मानवस्वभावाध्ययनबद्धपरिकराणां मनोविज्ञानाऽध्येतृणां महद् बुद्धिवैशारा सेत्स्यतीति। ननु किं नाम पैतृकगुणसङ्क्रमणम्? वंशानुक्रमवादिनो मन्यन्ते यद्धि लोके स्वस्थबलिष्ठपितृपितामहानां पुत्रपौत्रा अपि स्वस्था बलिष्ठाश्च दरीदृश्यन्ते, विदुषाञ्च पुत्रपौत्रा बुद्ध्युत्कर्षवन्तः प्रतिभाशीलिनश्चेति। एतन्मतं विशदीकर्तुं श्रीफ्रांसिसगाल्टनमहोदयेनाङ्गलदेशीयस्वतन्त्रवैज्ञानिकेन १९२६ वैक्रमाब्दे ‘हैरेडिटेरी जीनियस' इति नामको ग्रन्थः प्रकाशं नीतः। अनेन वैज्ञानिकधुरन्धरेण मनोविज्ञानं वैज्ञानिकानुसन्धानपद्धतिरूपराजमार्गे प्रतिष्ठापितम्। वैज्ञानिकशैल्या वंशानुक्रमाध्ययनातिरिक्तं तैर्न केवलं शुद्धवंशोत्पत्तिविज्ञानमेव प्रवर्तितमपि तु पुरुषाणां पारस्परिकशारीरिकमानसिकभेदाध्ययनोपयोगीनि बहूनि परीक्षणान्यप्याविष्कृतानि। गाल्टन महोदय आङ्गलद्वीपसमूहवासिनां राजनीतिसैनिकप्रवरनौसैनिकविद्याविशारदप्रख्यात व्यवसायिनां ९७७ नामानि सङ्कलय्य तेषां पूर्वजानां इतिवृत्तसंशोधनपरायणोऽभवत्। तस्य प्रधानतो विवेचनीयसमस्येयमासीदस्ति कोऽपि कार्यकारणसम्बन्ध: पैतृकगुणसङ्क्रमण सव्यपेक्ष: पितामहपितृपुत्रपौत्रप्रपौत्रादिष्वनुगत इति। तेषां हि खलु ५७४ प्रतिष्ठितसम्बन्धिन आसन्। तेष्वपि च ३६२ सम्बन्धिनस्तु सन्निकटतमा आसन्, २१२ सम्बन्धिभिः साकं किञ्चिद् दूरस्थ: सम्बन्ध आसीत्। तेषां वंशवृक्षाणां सम्यगनुसन्धानेन गाल्टनमहोदयो निर्णीतवान् यद्धि प्रतिभा बुद्धयुत्कर्षरूपा वस्तुत: पैतृकगुणसङ्क्रमणाधीना किं वा वंशपरम्परागतगुणानुसारिण्येव भवतीति। अपि च, तुलनात्मकविधिना तैर्वैज्ञानिक प्रवरैरन्येऽपि सहस्रेक पुरुषा आङ्गलदेशीयाः साधारणजनाः सङ्कलिताः। नहि ते पूर्वोक्तसरणिवत् ख्यातिलब्धा आसन्। तेषां वंशानां सम्बन्धिनां चाध्ययनेन तैर्निश्चितं यद्धि केवलं चत्वार एव ख्यातिलब्धाः प्रतिष्ठिताः सम्बन्धिनोऽवचितानां सहस्रपरिमितानां साधारणजनानामवाप्तुं शक्यन्ते। अनेनापि तस्य पूर्वोक्तं मतमेव दृढीकृतम्। प्रतिभासम्बन्धिपैतृकगुणसङ्क्रमणानुसन्धाने गाल्टनमहोदयानां रुचि: कलात्मक वंशानुक्रमप्रभावाऽध्ययनेऽपि जागृता। फलतस्तैर्निर्णीतं यद्धि सङ्गीतचित्रादिकलाविदां पुरुषाणां त्रिंशत्परिवारेषु ६४% प्रतिशतं बालकाः कलात्मकरुचिसम्पन्ना आसन्, किन्तु सामान्यतः सङ्कलितेषु कलात्मकरुचिविशेषरहितेषु १५० परिवारेषु केवलं २१% प्रतिशतमेव बालकाः कलात्मकरुचिं प्रदर्शयन्ति। अत एव तैर्महाभागैरयं निष्कर्षः समालोडितो यद्धि वातावरणप्रभावापेक्षयाऽस्ति हि नूनं महत्तर: प्रभावो वंशानुक्रमस्य वंशपरम्परागतगुणसङ्क्रमणस्य वेति। वीझमान-मतम् गाल्टनमहोदयमनुसृत्य वीझमानमहाशयेन ‘शुक्रकीटतारतम्यवाद:' स्थापितः। तेषां मतेन पैतृकग्णसङ्क्रमणप्रकारोऽपि व्याख्यातो भवति। गर्भाधानकाल एव पैतृकगुणसङ्क्रमणस्य वेलाऽस्ति। वंशानुक्रमवादिभिः स्वीक्रियते यद्धि मातापित्रो: शारीरिकमानसिकविशिष्टगुणानां सङ्क्रमणं शुक्रकीटरज:संयोगद्वारा सङ्घटते । शुक्रकीटरज:संयोगे कोषाणुकानि संवर्धन्ते। समागमवेलायामपि नह्येकमेव कोषाणुकं प्रविश्यत्यपि तु शतकोट्यधिकानि कोषाणुकानि प्रविशन्ति। साम्प्रतं, वीझमानमहोदयानुसारं नहि सर्वाणि कोषाणकानि प्रजननक्षमाणि। केवलं कोषाणुकानां विशिष्टप्रकारकाणामेवेदं प्रजननसामर्थ्य सम्भवति। प्रजननक्रियायां योग्यतमः कोषाणुकसमुदायो हि खलु वंशपरम्परायां तारतम्येनाविनश्वरः प्रविचलति, तमेव धारावाहिकरूपेण पिता पुत्राय प्रददाति, पुत्रोऽपि तमेव शुक्रकीटसमुदायमक्षुण्णमेव पौत्राय प्रदत्ते, एवमेव च पौत्र: प्रपौत्रादिभ्यः। एकमेव शुक्रकीटमेक एव शुक्रकीटसमुदायो वा अक्षुण्णमविनष्टो वा एकस्मिन् वंशे तारतम्येन प्रचलति। इदमेव तेषां तात्पर्यम्। अस्य मतस्य सादृश्यं स्मृतिवचनेष्वपि सँल्लक्ष्यते। ‘जाया' इति शब्दस्य व्याख्यानावसर एतत् स्मृतिवचनमुपलभ्यते। तथा हि - पतिर्भार्यां सम्प्रविश्य गर्भो भूत्वेह जायते। जायायास्तद्धि जायात्वं यदस्यां जायते पुनः।। इति। अस्य पाठान्तरमेवमपि क्वचिदुपलभ्यते पतिर्जायां प्रविशति गर्भो भूत्वेह मातरम्। सा जाया जाया भवति यदस्यां जायते पुनः।। इति। अनेनेदं स्पष्टं जायते यद्धि पिता नहि वंशक्रमागतप्रजननक्षमशुक्रकीटस्य जनयिताऽपि तु संरक्षक एव। यथा हि धनमेकस्माद्धनागारादादायापरे धनकोशे निक्षिप्तं भवति सञ्चितं वा क्रियते, एवमेवास्ति वीर्यप्रदानम्। नहि पिता शुक्रकीटं वंशपरम्परागत मुत्पादयत्यपि तु निक्षेपमिव पूर्वजानां स्वपुत्रपौत्रेभ्यः समर्पयति। अन्यत्र श्रुत्याऽप्याम्नातं हि खल्विदं “आत्मा वै पुत्रनामासि'' इति। तद्यथा - अङ्गादङ्गात् सम्भवसि हृदयादधिजायसे। आत्मा वै पुत्रनामासि त्वं जीव शरदः शतम् ।। इति। नहि वीझमानमतं सर्वथा समीचीनमनुमोदितं वा सर्वांशत: प्राणिविज्ञान विशारदैः। नाप्यनेन वंशानुगतपैतृकगुणसङ्क्रमणमेव सर्वथा व्याख्यातुं शक्यते। वयमग्रे प्राणिविज्ञानायुर्वेदविज्ञानाभिमतगुणसङ्क्रमणनिरूपणावसरेऽस्य मतस्याऽपूर्णतां प्रदर्शयिष्यामः। गोडार्डमतम् दुर्बलमस्तिष्कबालकानां वाइनलैण्डट्रेनिङ्गस्कूलनामकपाठशालासञ्चालकेन अमेरिकादेशीयश्रीगोडार्डमहोदयेन १९६९ वैक्रमाब्दे ‘कालिकाकफेमिली' इति नाम्नी पुस्तिकां प्रकाश्य पैतृकगुणसङ्क्रमणविकृतिरतीव महत्वपूर्णविधिना विवेचिता। स स्वकीयपाठशालायामेकमन्याश्च कतिपयान् बालकान् समानाभिजातपारिवारिकाभिधानयुक्तान् मानसिकविकारगतानपश्यत्। तेषां वंशवृक्षानुसन्धानान्तरं तान् सर्वानेकस्यैव मूलपुरुषस्या मेरिकीयक्रान्तियुद्धीयसैनिकस्य वंशजान् स निर्णीतवान्। नहि ‘मार्टिनकालिकाक' इति तस्या वास्तविकं नामापि तु व्याजनाम। ‘कालिकाक' इति शब्दस्य यवनानी भाषाभिमतोऽर्थस्तु ‘शुभाशुभ; इत्यस्ति। वंशजानाभितिहासगवेषणायां सत्यां गौडार्डमहोदयेनाऽयं निष्कर्षः प्राप्त:- मार्टिनस्य कयाचित् तरुण्या सहावैधसमागमेनावैधपुत्र: सञ्जातः। सा तरुणी दुर्बलमानसिकशक्तिरासीत्। अत एव तस्याः पुत्रोऽपि मन्दबुद्धि रेवासीत्। तस्य पुत्रस्य ४८० वंशजा: संजाताः, येषु.१४३ वंशजा दुर्बलमानसिकशक्तय आसन्, केवलं ४६ वंशजा: सामान्यमानसिकशक्तिसम्पन्ना बभूवुः। अवशिष्टाश्च सन्दिग्धबुद्धय आसन्। अनया तरुण्या प्रवर्तिते वंशे २४ मद्यपा घोरतमाः, ३ पक्षाघातग्रस्ताः, ३ अपराधिन:, ३५ पण्यस्त्रीबहुलानैतिकयौनसम्बन्धयुक्ताः, ८ वेश्यागृहसञ्चालकाश्वासन्। युद्धावसाने मार्टिनमहोदय: सामान्यबुद्धिमती क्वेकरेतिसम्भ्रान्तवंशोत्पन्नां महिला परिणीतवान्। अयं हि खलु विधिवद् वैवाहिकः सम्बन्ध आसीत्। पूर्वोक्तवंशावलि विपरीतमेवास्याः ४९६ वंशजेषु केवलं त्रीन् विहाय सर्व एव बौद्धिकनैतिकदृष्ट्या स्वस्था आसन्। अस्यां वंशावल्यां सम्भ्रान्ता: सुशीला: प्रसिद्धाश्च नागरिका बभूवुः । यथा हि भिषग्वराः, प्राड्विवाकाः, विचारपतयः, व्यावसायिका इति। ‘न्यूजरसी' नामक प्रदेशस्यानेकनगराणां नामकरणमपि एतद्वंशजसम्बन्धिनामान्यनुकृत्यैव सम्पन्नं समादरप्रदर्शनाय। अस्मिन् वंशे गौडार्डमहोदयः साक्षीकरोति-कोऽपि व्यभिचारी, मद्यपोऽपराधी वा नाऽभूदिति। अनेन गौडार्डमहोदयोऽतिरमणीयमिमं निष्कर्षमालोडितवान् यद्धि दुष्टशोणितसंसर्गजा एव पूर्वोक्तकालिकाकवंशावल्यां बुद्धिमान्द्यनैतिकपतनादिविकारा आसन्निति। वंशानुक्रमप्रभावाकलानार्थममेरिकादेशीयडुग्डैल-इस्टबुकमहाशयाभ्यां ज्यूक वंशेऽपरो निरीक्षणात्मकप्रयोग आश्रितः । ज्यूकवंशेऽधमाखेटिमैनाकमूलपुरुषजे सर्वेषामेव पुरुषाणां प्रायोऽधमजात्युत्पन्नस्त्रीभिः सह विवाहा: सञ्जाताः। तस्य वंशस्याऽध्ययनेनेदं विवृतं यद्धि २८२० संख्याकपुरुषेषु ३६६ भिक्षुका जाताः, १७१ कठोरापराधात् कारावासभोगिनोऽभवन्, १० च पुरुषाः पुरुषहत्याऽपराधिन आसन्। तेष्वन्ये ४५८ पाठशालाभ्यो द्विवर्षं तदधिकं वा कालं यावद् बहिष्कृताः, २७७ चरित्रहीनाः, २८५ उन्मादग्रस्ताः सञ्जाताः। १६६ पुरुषैः पाठशालीया शिक्षा नैवाऽवाप्ता। तेषु केवलं ३५० संख्याका: पुरुषा एव सामान्यत: शिष्टाश्चरित्रवन्तश्चासन्। अतस्ताभ्यां निर्णीतमिदं तथ्यमस्ति यद् वंशपारम्पर्यस्य खलु भूयिष्ठः प्रभाव इति। मैण्डेलमतम् वयमधुना मैण्डेलमहोदयानां यूरोपमध्यस्थजैकोस्लोवाकियादेशीययतिवराणां मतं व्याख्यास्यामः, यतो ह्यनेन पैतृकगुणसङ्क्रमणे साम्यं वैषम्यञ्च द्वयमपि व्याख्यातुं शक्यते। मैण्डेलभिक्षुवरेण मटरवपनप्रयोगाः स्वकीयभिक्षुविहारोद्याने सम्पादिताः। तदनन्तरं तेनैको लेख एकस्यां पत्रिकायां १९२२ वैक्रमाब्दे प्रकाशितः। नहि तदा तेन लेखेन विदुषां ध्यानं समाकृष्टम्। १९५७ वैक्रमाब्दे प्राणिविज्ञानविशारदस्त्रिभिः स्वतन्त्रानु सन्धानपरायणे मैण्डेलमहोदयस्य तस्मिँल्लेखेऽभूतपूर्वप्रयोगसंवलितसामग्री प्रति निखिलविश्वस्य मनोवैज्ञानिकानां प्राणिविज्ञानविशारदानाञ्च दृष्टिः समाकृष्टा। विशेषत उल्लेखनीयमत्राऽमेरिकादेशीयमार्गन-पर्लमहोदयोः कार्यमस्ति, ययोः प्रेरणा मैण्डेलमताध्ययनेनैव स्फुरिता। नहि वयं तावत्तयोर्मतमुपस्थापयितुं प्रभवामो यावद्वयं मैण्डेलप्रयोगं न विस्तरशो विचारयामः। मैण्डेलमतविवेचनापि कतिपयविकासवादनियमानां परिचयमपेक्षते। ते हि नियमा निम्नलिखिताः सन्ति (अ) अविच्छिन्नकोषाणुकनियम:। (आ) अर्जितगुणावितरणनियम:। (इ) रूपान्तरनियमः। (ई) प्रतिगमननियमः । वयं तावत्प्रथममेतान् नियमान् सक्षेपतो विचार्य मैण्डेलप्रयोगं व्याख्यास्यामः। तदनन्तरं प्राणिशास्त्रविदामाधुनिकमतानां प्राचां चायुर्वेदज्ञानां सुश्रुतचरकादीनां मताना मुपन्यासं करिष्याम:। सन्दर्भाः मनोविज्ञानम् न प्राप्तः योगसम्बद्धभाषानुबन्धः

78726

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%83

आग्नेयजम्बुद्वीपः

आग्नेयजम्बुद्वीपः (, ) जम्बुद्वीपस्य भौगोलिकदक्षिणपूर्वीयः उपप्रदेशः अस्ति, यत्र चीनदेशस्य दक्षिणदिशि, भारतीय उपमहाद्वीपस्य पूर्वदिशि, आस्ट्रेलियादेशस्य वायव्यदिशि च स्थिताः क्षेत्राणि सन्ति । दक्षिणपूर्वजम्बुद्वीपस्य उत्तरदिशि पूर्वजम्बुद्वीपः, पश्चिमे दक्षिणजम्बुद्वीपः बङ्गालखातं च, पूर्वे ओशिनिया प्रशान्तमहासागरः च, दक्षिणे आस्ट्रेलिया हिन्दुमहासागरः च । दक्षिणजम्बुद्वीपस्य ब्रिटानीय हिन्दुमहासारप्रदेशः, मालद्वीपस्य २६ प्रवालद्वीप-मध्ये द्वौ च विहाय आग्नेयजम्बुद्वीपः जम्बुद्वीपस्य अन्यः एकमात्रः उपप्रदेशः अस्ति यः दक्षिणगोलार्धस्य अन्तः अंशतः अस्ति । उपप्रदेशस्य बहुभागः अद्यापि उत्तरगोलार्धे अस्ति । पूर्वतिमोरः, इण्डोनेशियादेशस्य दक्षिणभागः च विषुववृत्तस्य दक्षिणभागे एव सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः दक्षिणजम्बुद्वीपः पूर्वजम्बुद्वीपः मध्यजम्बुद्वीपः उत्तरजम्बुद्वीपः पश्चिमजम्बुद्वीपः जम्बुद्वीपः महाद्वीपाः सन्दर्भाः

78728

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%83

पूर्वजम्बुद्वीपः

पूर्वजम्बुद्वीपः (, ) जम्बुद्वीपस्य पूर्वप्रदेशः अस्ति, यः भौगोलिक-जातीय-सांस्कृतिक-उभयपदेषु परिभाषितः अस्ति । पूर्वजम्बुद्वीपस्य आधुनिकराज्येषु चीन, जापान, मङ्गोलिया, उत्तरकोरिया, दक्षिणकोरिया, तैवान च सन्ति । चीन, उत्तरकोरिया, दक्षिणकोरिया, तैवान च सर्वेऽपि न्यूनातिन्यूनम् एकेन अन्येन पूर्वजम्बुद्वीपराज्येन अस्वीकृताः सन्ति, यतो हि अस्मिन् क्षेत्रे प्रचलति गम्भीरराजनैतिकतनावः, विशेषतः कोरियायाः विभाजनं, तैवानस्य राजनैतिकस्थितिः च । चीनदेशस्य दक्षिणदिशि स्थितौ लघुतटीय-अर्धनिर्भरप्रदेशौ हाङ्ग् काङ्ग्-मकौ-क्षेत्रे आधिकारिकतया अत्यन्तं स्वायत्तौ स्तः किन्तु चीनीय-सार्वभौमत्वस्य अधीनम् अस्ति । जापान, तैवान, दक्षिणकोरिया, मुख्यभूमिचीन, हाङ्ग् काङ्ग्, मकौ च विश्वस्य बृहत्तमासु समृद्धतमासु अर्थव्यवस्थासु अन्यतमाः सन्ति । पूर्वजम्बुद्वीपस्य उत्तरे सैबेरिया रूसीसुदूरपूर्वः च, दक्षिणे आग्नेयजम्बुद्वीपः, दक्षिणपश्चिमे दक्षिणजम्बुद्वीपः, पश्चिमे मध्यजम्बुद्वीपः च अस्ति । पूर्वदिशि प्रशान्तमहासागरः दक्षिणपूर्वदिशि मैक्रोनीशिया (प्रशान्तमहासागरद्वीपसमूहः, ओशिनियायाः भागत्वेन वर्गीकृतः) च सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः दक्षिणजम्बुद्वीपः आग्नेयजम्बुद्वीपः मध्यजम्बुद्वीपः उत्तरजम्बुद्वीपः पश्चिमजम्बुद्वीपः भारतीय उपमहाद्वीपः जम्बुद्वीपः महाद्वीपाः सन्दर्भाः

78771

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%20%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%BE

हनुमान् चालीसा

हनुमान् चालीसा हनुमत्प्रशंसायां भक्तिस्तोत्रम् अस्ति । अवधीभाषायां तुलसीदासः रचितः, रामचरितमानसः विहाय तस्य प्रसिद्धतमः ग्रन्थः अस्ति । अवधीभाषायाः अतिरिक्तं हनुमान्चालीसा संस्कृतं, कन्नड, तेलुगु, तमिळ्, गुजराती इत्यादिषु विविधभाषासु अपि उपलभ्यते । "चालीसा" इति शब्दः "चालीस" इत्यस्मात् निष्पन्नः अस्ति, यस्य अर्थः हिन्दीभाषायां चत्वारिंशत्सङ्ख्या अस्ति, यतः हनुमान्चालीसायां ४० श्लोकाः सन्ति (आदौ अन्ते च दोहा/पङ्क्तिद्वयं विहाय) । हनुमतः गुणाः - तस्य बलं, शौर्यं, प्रज्ञा, ब्रह्मचर्यं, रामभक्तिं, बहुनामानि च येन प्रसिद्धः - हनुमान् चालीसायां विस्तरेण दर्शिताः सन्ति । यद्यपि सम्पूर्णे भारते लोकप्रियम् अस्ति तथापि विशेषतः उत्तरभारते अतीव लोकप्रियम् अस्ति। चालीसा विषये हनुमान्चालीसा इत्यस्य लेखकत्वं तुलसीदासः, यः १६ शताब्द्यां कवि-सन्तः आसीत् । सः स्तोत्रस्य अन्तिमे श्लोके स्वनाम उल्लिखति । हनुमान्चालीसायाः ३९ तमे श्लोके कथ्यते यत् यः कश्चित् पूर्णभक्त्या हनुमते जपेति, तस्य हनुमत्प्रसादः भविष्यति । विश्वव्यापी हिन्दुषु अतीव लोकप्रियः विश्वासः अस्ति यत् चालीसा-जपेन गम्भीरसमस्यासु हनुमतः दिव्य-हस्तक्षेपस्य आह्वानं भवति । भाषा हनुमान्चालीसायाः ४० श्लोकानां (छन्द) मध्ये आदौ २ दोहा (पङ्क्तिद्वयम्) अन्ते च एका दोहा अस्ति । चालीसा तस्य ज्ञानक्रमेण रामभक्तिर्निष्कामविवरणम् । भक्तिसाहित्यस्य प्रसङ्गे इव तुलसीदासः स्वगुरुस्तुतिं कृत्वा द्वौ दोहया काव्यस्य आरम्भं करोति । चालीसायाः भाषा अवधी अस्ति । लोकप्रियः सङ्गीतः हनुमान चालीसाः हिन्दुधर्मस्य अतिमहत्त्वपूर्णानां ग्रन्थानां मध्ये एकः अस्ति, अनेकेषु लोकप्रियभजनानि, शास्त्रीय-लोकगीतानि च गायन्ति। १९७४ तमे वर्षे ग्रामोफोन कंपनी ऑफ इंडिया द्वारा रिलिजं कृतम् , १९९५ तमे वर्षे सुपर कैसेट्स इंडस्ट्रीज द्वारा पुनः रिलिजं कृतम् , हरिओम शरणस्य स्वरः अत्यन्तं लोकप्रियः अस्ति , एवं नियमितरूपेण उत्तरभारते स्थितेषु मन्दिरेषु च गृहेषु च प्रचलति । हनुमान चालीसा गायकाः लोकप्रियः गायकः कर्नाटकः गायकः एम. एस. सुब्बुलक्ष्मी, लता मंगेशकर, महेंद्र कपूर, एस. पी. बालासुब्रह्मण्यम, शंकर महादेवन, अनुराधा पौडवाल, कैलाश खेर, सुखविन्दर सिंह, सोनू निगम, उदित नारायण च। चालीसा परिचयात्मकं दोहाश्रीगुरु चरन सरोज रज निज मनु मुकुरु सुधारि । बरनऊँ रघुबर बिमल जसु जो दायकु फल चारि ॥ बुद्धिहीन तनु जानिके, सुमिरौँ पवन कुमार । बल बुधि बिद्या देहु मोहि, हरहु कलेश विकार ।। चतुष्पदम् (चौपाई)जय हनुमान ज्ञान गुन सागर । जय कपीस तिहुँ लोक उजागर ॥१॥ राम दूत अतुलित बल धामा । अञ्जनि पुत्र पवनसुत नामा ॥२॥ महाबीर बिक्रम बजरङ्गी । कुमति निवार सुमति के सङ्गी ॥३॥ कञ्चन बरन बिराज सुबेसा । कानन कुण्डल कुञ्चित केसा ॥४॥ हाथ बज्र अरु ध्वजा बिराजे । कान्धे मूञ्ज जनेऊ साजे ॥५॥ शङ्कर सुवन केसरी नन्दन । तेज प्रताप महा जगबन्दन ॥६॥ विद्यावान गुनी अति चातुर । राम काज करिबे को आतुर ॥७॥ प्रभु चरित्र सुनिबे को रसिया । राम लखन सीता मनबसिया ॥८॥ सूक्ष्म रूप धरि सियहिँ दिखावा । विकट रूप धरि लङ्क जरावा ॥९॥ भीम रूप धरि असुर सँहारे । रामचन्द्र के काज सँवारे ॥१०॥ लाय सजीवन लखन जियाए । श्री रघुबीर हरषि उर लाए ॥११॥ रघुपति कीन्ही बहुत बड़ाई । तुम मम प्रिय भरतहि सम भाई ॥१२॥ सहस बदन तुम्हरो जस गावै । अस कहि श्रीपति कण्ठ लगावै ॥१३॥ सनकादिक ब्रह्मादि मुनीसा । नारद सारद सहित अहीसा ॥१४॥ जम कुबेर दिगपाल जहाँ ते । कबि कोबिद कहि सकै कहाँ ते ॥१५॥ तुम उपकार सुग्रीवहि कीन्हा । राम मिलाय राज पद दीन्हा ॥१६॥ तुम्हरो मन्त्र बिभीषण माना । लङ्केश्वर भये सब जग जाना ॥१७॥ जुग सहस्र जोजन पर भानू । लिल्यो ताहि मधुर फल जानू ॥१८॥ प्रभु मुद्रिका मेलि मुख माही । जलधि लाङ्घि गए अचरज नाही ॥१९॥ दुर्गम काज जगत के जेते । सुगम अनुग्रह तुम्हरे तेते ॥२०॥ राम दुआरे तुम रखवारे । होतना आज्ञा बिनु पैसारे ॥२१॥ सब सुख लहैँ तुम्हारी सरना । तुम रक्षक काहु को डरना ॥२२॥ आपन तेज सम्हारो आपै । तीनोँ लोक हाङ्क तै कापै ॥२३॥ भूत पिशाच निकट नहि आवै । महावीर जब नाम सुनावै ॥२४॥ नासै रोग हरे सब पीरा । जपत निरन्तर हनुमत बीरा ॥२५॥ सङ्कट तै हनुमान छुड़ावै । मन क्रम बचन ध्यान जो लावै ॥२६॥ सब पर राम तपस्वी राजा । तिनके काज सकल तुम साजा ॥२७॥ और मनोरथ जो कोई लावै । सोई अमित जीवन फल पावै ॥२८॥ चारोँ जुग परताप तुम्हारा । है परसिद्ध जगत उजियारा ॥२९॥ साधु सन्त के तुम रखवारे । असुर निकन्दन राम दुलारे ॥३०॥ अष्ट सिद्धि नौ निधि के दाता । अस बर दीन जानकी माता ॥३१॥ राम रसायन तुम्हरे पासा । सदा रहो रघुपति के दासा ॥३२॥ तुम्हरे भजन राम को पावै । जनम जनम के दुख बिसरावै ॥३३॥ अन्तकाल रघुबरपुर जाई । जहाँ जन्म हरिभक्त कहाई ॥३४॥ और देवता चित्तना धरई । हनुमत सेई सर्व सुख करई ॥३५॥ सङ्कट कटै मिटै सब पीरा । जो सुमिरै हनुमत बलबीरा ॥३६॥ जै जै जै हनुमान गुसाईँ । कृपा करहु गुरू देव की नाई ॥३७॥ जो सत बार पाठ कर कोई । छूटहि बन्दि महा सुख होई ॥३८॥ जो यह पढ़ै हनुमान चालीसा । होय सिद्ध साखी गौरीसा ॥३९॥ तुलसीदास सदा हरि चेरा । कीजै नाथ हृदय मह डेरा ॥४०॥ समापनं दोहापवनतनय सङ्कट हरन मङ्गल मूरति रूप । राम लखन सीता सहित हृदय बसहु सुर भूप ॥ संस्कृतानुवादः अनुवादकः- पण्डितकाशीनाथशास्त्री हृद्दर्पणं नीरजपादयोश्च गुरोः पवित्रं रजसेति कृत्वा । फलप्रदायी यदयं च सर्वं रामस्य पूतञ्च यशो वदामि ॥ स्मरामि तुभ्यं पवनस्य पुत्रं बलेन रिक्तो मतिहीनदासः । दूरीकरोतु सकलञ्च दुःखं विद्यां बलं बुद्धिमपि प्रयच्छ ॥ जयतु हनुमद्देवो ज्ञानाब्धिश्च गुणाकरः । जयतु वानरेशश्च त्रिषु लोकेषु कीर्तिमान् ॥ १ ॥ दूतः कोशलराजस्य शक्तिमांश्च न तत्समः । अञ्जना जननी यस्य देवो वायुः पिता स्वयम् ॥ २ ॥ हे वज्राङ्ग महावीर त्वमेव च सुविक्रमः । कुत्सितबुद्धिशत्रुस्त्वं सुबुद्धेः प्रतिपालकः ॥ ३ ॥ काञ्चनवर्णसंयुक्तः वासांसि शोभनानि च । कर्णयोः कुण्डले शुभ्रे कुञ्चितानि कचानि च ॥ ४ ॥ वज्रहस्ती महावीरः ध्वजायुक्तो तथैव च । स्कन्धे च शोभते यस्य मुञ्जोपवीतशोभनम् ॥ ५ ॥ नेत्रत्रयस्य पुत्रस्त्वं केशरीनन्दनो खलु । तेजस्वी त्वं यशस्ते च वन्द्यते पृथिवीतले ॥ ६ ॥ विद्यावांश्च गुणागारः कुशलोऽपि कपीश्वरः । रामस्य कार्यसिद्ध्यर्थ मुत्सुको सर्वदैव च ॥ ७ ॥ राघवेन्द्रचरित्रस्य रसज्ञो स प्रतापवान् । वसन्ति हृदये तस्य सीता रामश्च लक्ष्मणः ॥ ८ ॥ वैदेहीसम्मुखे तेन प्रदर्शितस्तनुः लघुः । लङ्का दग्धा कपीशेन विकटरूपधारिणा ॥ ९ ॥ हताः रूपेण भीमेन सकलाः रजनकचराः । कार्याणि कोशलेन्द्रस्य सफलीकृतवान् प्रभुः ॥ १० ॥ जीवितो लक्ष्मणस्तेन खल्वानीयौषधं तथा । रामेण हर्षितो भूत्वा वेष्टितो हृदयेन सः ॥ ११ ॥ प्राशंसत् मनसा प्राशंसत् रामः कपीशं बलपुङ्गवम् । प्रियं समं मदर्थं त्वं कैकेयीनन्दनेन च ॥ १२ ॥ यशो मुखैः सहस्रैश्च गीयते तव वानर । हनुमन्तं परिष्वज्य प्रोक्तवान् रघुनन्दनः ॥ १३ ॥ सनकादिसमाः सर्वे देवाः ब्रह्मादयोऽपि च । भारतीसहितो शेषो देवर्षिः नारदः खलु ॥ १४ ॥ कुबेरो यमराजश्च दिक्पालाः सकलाः स्वयम् । पण्डिताः कवयो सर्वे शक्ताः न कीर्तिमण्डने ॥ १५ ॥ उपकृतश्च सुग्रीवो वायुपुत्रेण धीमता । वानराणामधीपोऽभूद् रामस्य कृपया हि सः ॥ १६ ॥ तवैव चोपदेशेन दशवक्त्रसहोदरः । प्राप्नोतीति नृपत्वं सः जानाति सकलं जगत् ॥ १७ ॥ योजनानां सहस्राणि दूरे भुवो स्थितो रविः । सुमधुरं फलं मत्वा निगीर्णः भवता ननु ॥ १८ ॥ मुद्रिकां कोशलेन्द्रस्य मुखे जग्राह वानरः । गतवानब्धिपारं सः नैतद् विस्मयकारकम् ॥ १९ ॥ यानि कानि च विश्वस्य कार्याणि दुष्कराणि हि । भवद्कृपाप्रसादेन सुकराणि पुनः खलु ॥ २० ॥ द्वारे च कोशलेशस्य रक्षको वायुनन्दनः । तवानुज्ञां विना कोऽपि न प्रवेशितुमर्हति ॥ २१ ॥ लभन्ते शरणं प्राप्ताः सर्वाण्येव सुखानि च । भवति रक्षके लोके भयं मनाग् न जायते ॥ २२ ॥ समर्थो न च संसारे वेगं रोद्धुं बली खलु । कम्पन्ते च त्रयो लोकाः गर्जनेन तव प्रभो ॥ २३ ॥ श्रुत्वा नाम महावीरं वायुपुत्रस्य धीमतः । भूतादयः पिशाचाश्च पलायन्ते हि दूरतः ॥ २४ ॥ हनुमन्तं कपीशञ्च ध्यायन्ति सततं हि ये । नश्यन्ति व्याधयः तेषां रोगाः दूरीभवन्ति च ॥ २५ ॥ मनसा कर्मणा वाचा ध्यायन्ति हि ये जनाः । दुःखानि च प्रणश्यन्ति हनुमन्तं पुनः पुनः ॥ २६ ॥ नृपाणाञ्च नृपो रामः तपस्वी रघुनन्दनः । तेषामपि च कार्याणि सिद्धानि भवता खलु ॥ २७ ॥ कामान्यन्यानि सर्वाणि कश्चिदपि करोति च । प्राप्नोति फलमिष्टं स जीवने नात्र संशयः ॥ २८ ॥ कृतादिषु च सर्वेषु युगेषु स प्रतापवान् । यशः कीर्तिश्च सर्वत्र देदीप्यते महीतले ॥ २९ ॥ साधूनां खलु सन्तानां रक्षयिता कपीश्वरः । राक्षसकुलसंहर्ता रामस्य प्रिय वानर ॥ ३०॥ सिद्धिदो निधिदस्त्वञ्च जनकनन्दिनी स्वयम् । दत्तवती वरं तुभ्यं जननी विश्वरूपिणी ॥ ३१ ॥ कराग्रे वायुपुत्रस्य चौषधिः रामरूपिणी । रामस्य कोशलेशस्य पादारविन्दवन्दनात् ॥ ३२ ॥ पूजया मारुतपुत्रस्य नरो प्राप्नोति राघवम् । जन्मनां कोटिसङ्ख्यानां दूरीभवन्ति पातकाः ॥ ३३ ॥ देहान्ते च पुरं रामं भक्ताः हनुमतो सदा । प्राप्य जन्मनि सर्वे हरिभक्ताः पुनः पुनः ॥ ३४ ॥ देवानामपि सर्वेषां संस्मरणं वृथा खलु । कपिश्रेष्ठस्य सेवा हि प्रददाति सुखं परम् ॥ ३५ ॥ करोति सङ्कटं दूरं सङ्कटमोचनो कपिः । नाशयति च दुःखानि केवलं स्मरणं कपेः ॥ ३६ ॥ जयतु वानरेशश्च जयतु हनुमत्प्रभुः । गुरुदेवकृपातुल्यं करोतु मम मङ्गलम् ॥ ३७ ॥ श्रद्धया येन केनापि शतवारञ्च पठ्यते । मुच्यते बन्धनाच्छीघ्रं प्राप्नोति परमं सुखम् ॥ ३८ ॥ स्तोत्रं तु रामदूतस्य चत्वारिंशच्च सङ्ख्यकम् । पठित्वा सिद्धिमाप्नोति साक्षी कामरिपुः स्वयम् ॥ ३९ ॥ सर्वदा रघुनाथस्य तुलसी सेवकः परम् । विज्ञायेति कपिश्रेष्ठ वासं मे हृदये कुरु ॥ ४० ॥ विघ्नोपनाशी पवनस्य पुत्रः कल्याणकारी हृदये कपीशः । सौमित्रिणा राघवसीतया च सार्धं निवासं कुरु रामदूत ॥ सम्बद्धाः लेखाः रामचरितमानसः रामायणम् हनुमान् अवधीभाषा सन्दर्भाः

78808

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83

रासायनिक संयोगः

रासायनिक संयोगः () रासायनिकबन्धैः एकत्र धारितेभ्यः एकादशाधिकतत्त्वेभ्यः परमाणुभिः निर्मितः अनेकैः समानैः अणुभिः (अथवा आण्विकसत्ताभिः) निर्मितः रासायनिक पदार्थः अस्ति । एकस्यैव तत्त्वस्य परमाणुयुक्तः अणुः अतः संयोगः न भवति । अवयवपरमाणवः कथं धार्यन्ते इति संयोगाः चतुर्विधाः - सहसंयुज्बन्धैः एकत्र धारिताः अणवः विद्युताण्विकबन्धैः एकत्र धारिताः विद्युताण्विकसंयोगाः धात्विकबन्धैः एकत्र धारिताः अन्तर्धात्विकसंयोगाः उपसहसंयुज्बन्धैः एकत्र धारिताः कतिपय उपसहसंयुज्संयोगाः । रासायनिकसूत्रं रासायनिकतत्त्वानाम् उपसङ्ख्यानां च मानक-सङ्क्षेपाणाम् उपयोगेन यौगिक-अणुमध्ये प्रत्येकस्य तत्त्वस्य परमाणुसङ्ख्यां निर्दिशति । यथा- जलस्य अणोः सूत्रं H2O भवति यत् एकस्मिन् आक्सीजनपरमाणुना सह बद्धौ हाइड्रोजनपरमाणु (द्वयं) सूचयति । अनेक रासायनिक संयोगेसु रासायनिकसारसेवा () द्वारा नियुक्तः अद्वितीयः सीएएस (CAS) सङ्ख्यापरिचयः भवति । वैश्विकरूपेण ३,५०,००० तः अधिकानि रासायनिकसंयोगाः (रसायनानां मिश्रणं सहितं) उत्पादनार्थं उपयोगाय च पञ्जीकृतानि सन्ति । रासायनिकप्रतिक्रियाद्वारा द्वितीयेन पदार्थेन सह अन्तरक्रियाद्वारा संयोगः भिन्नरासायनिकपदार्थे परिणतुं शक्यते । अस्मिन् क्रमे परस्परक्रियाशीलपदार्थेषु एकस्मिन् वा द्वयोः वा परमाणुयोः मध्ये बन्धनानि भग्नाः भवन्ति, नूतनानि बन्धनानि च निर्मीयन्ते । प्रकाराः अणवः अणुः () रासायनिकबन्धैः एकत्र धारितयोः द्वयोः वा अधिकयोः परमाणुयोः विद्युतुदासीनः भवति । अणुः समनाभिकीयः भवितुम् अर्हति, अर्थात् एकस्य रासायनिकतत्त्वस्य परमाणुभिः युक्तम् अस्ति, यथा आक्सीजन्-अणु-मध्ये (O2) द्वौ परमाणुः भवति; अथवा विषमनाभिकीयः भवितुम् अर्हति, अर्थात् एकादशाधिकतत्त्वैः निर्मितं रासायनिकसंयोगः, यथा जलम् (हाइड्रोजन्-परमाणुद्वयं एकम् आक्सीजन् परमाणुः च; H2O) । विद्युताण्विकसंयोगाः विद्युताण्विकसंयोगः अथवा आयनिकसंयोगः () विद्युत्स्थैतिकबलैः एकत्र धारितैः आयनैः निर्मितः रासायनिकसंयोगः अस्ति यः विद्युताण्विकबन्धः अथवा आयनिकबन्धः इति उच्यते । संयोगः समग्रतया तटस्थः भवति, परन्तु धनात्मकविद्युताणुः धन्विद्युताणुः (धनायन/कटायन, )-नामकाः, ऋणात्मकविद्युताणुः च सन्ति, ये ऋण्विद्युताणुः (ऋणायन/अनायन, )-नामकाः सन्ति । एते सरलविद्युताणवः (एकपरमाण्विक) भवितुम् अर्हन्ति यथा सोडियम् क्लोराइड् मध्ये सोडियम् (Na+) क्लोराइड् (Cl−) च, अथवा अमोनियम् कार्बोनेट् इत्यस्मिन् अमोनियम् (NH4+) कार्बोनेट् (CO32-) विद्युताण्वोः इत्यादीनि बहुपरमाण्विकजातयः भवितुम् अर्हन्ति । क्षारविद्युताणुयुक्ताः (हाइड्रोक्साइड् (OH−) अथवा आक्साइड् (O2−)) विद्युताण्विकसंयोगाः क्षाररूपेण () वर्गीकृताः भवन्ति । एतेषां विद्युताणुभिः विना विद्युताण्विकसंयोगाः लवणम् () इति अपि ज्ञायन्ते, अम्ल–क्षारप्रतिक्रियाभिः निर्मितुं शक्यन्ते । विद्युताण्विकसंयोगाः स्वस्य घटक-विद्युताणुभ्यः तेषां विलायकस्य वाष्पीकरणेन, अवक्षेपणेन, हिमपातेन, दृढस्थिति-प्रतिक्रियायाः, अथवा प्रतिक्रियाशीलधातुनां प्रतिक्रियाशील-अधातुभिः, यथा हेलोजन्-वायुभिः सह इलेक्ट्रॉन-हस्तान्तरण-प्रतिक्रियायाः माध्यमेन अपि निर्मितुं शक्यन्ते । विद्युताण्विकसंयोगानां सामान्यतः उच्च-द्रवण-क्वथनबिन्दु भवन्ति, कठोरः भङ्गुरः च भवन्ति । ठोसरूपेण ते प्रायः सर्वदा विद्युतवरोधकाः भवन्ति, परन्तु द्रविताः वा विलीनाः वा भवन्ति चेत् ते अत्यन्तं चालकाः भवन्ति, यतः विद्युताणवः सञ्चालिताः भवन्ति । अन्तर्धात्विकसंयोगाः अन्तर्धात्विकसंयोगः () एकः प्रकारः मिश्रधातुः अस्ति यः द्वयोः वा अधिकयोः धातुतत्त्वयोः मध्ये क्रमबद्धं दृढ-अवस्थायुक्तं संयोगं निर्माति । अन्तर्धात्विकानि सामान्यतया कठोरः भङ्गुरः च भवन्ति, उत्तम-उच्चतापमान-यान्त्रिकगुणाः सह । एतानि रससमीकरणमितिक अथवा अरससमीकरणमितिकान्तर्धात्विकसंयोगाः इति वर्गीकृत्य स्थापयितुं शक्यन्ते । उपसहसंयुज्संयोगाः उपसहसंयुज्संयोगः () केन्द्रीयपरमाणुः विद्युताणुः वा भवति (यः प्रायः धातुः भवति, उपसहसंयुज्केन्द्रः () इति उच्यते च) बद्धानां अणूनाम् अथवा विद्युताणूनां परितः सरणी च भवति (ये क्रमेण लिगेण्ड् () अथवा सङ्कुलीकरणकारकाः () इति ज्ञायन्ते) । अनेकधातुयुक्ताः संयोगाः विशेषतः ट्राञ्जिशन्-धातुनाम् उपसहसंयुज्संयोगाः सन्ति । यस्य उपसहसंयुज्संयोगस्य केन्द्रं धातुपरमाणुः भवति तत् d ब्लाकतत्त्वस्य धातुसंकुलम् () इति कथ्यते । प्रतिक्रियाः रासायनिकप्रतिक्रियाद्वारा द्वितीयेन रासायनिकसंयोगेन सह अन्तरक्रियाद्वारा संयोगः भिन्नरासायनिकसंरचनायां परिवर्तयितुं शक्यते । अस्मिन् क्रमे परस्परक्रियाशीलसंयोगयोः परमाणुयोः बन्धनानि भग्नाः भवन्ति, ततः बन्धनानां सुधारः भवति येन परमाणुषु नूतनाः सङ्गतिः भवति । योजनाबद्धरूपेण एषा प्रतिक्रिया 𑀓𑀔 + 𑀕𑀖 → 𑀓𑀖 + 𑀕𑀔 इति वर्णयितुं शक्यते स्म, यत्र 𑀓, 𑀔, 𑀕, 𑀖 च प्रत्येकः विशिष्टः परमाणुः सन्ति; 𑀓𑀔, 𑀓𑀖, 𑀕𑀖, 𑀕𑀔 च प्रत्येकः विशिष्टः संयोगः सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः परमाणुः अणुः तत्त्वम् रसतन्त्रम् सन्दर्भाः रसायनशास्त्रम्

78818

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

मारवाडीभाषा

मारवाडी () भारतस्य राजस्थानराज्ये भाष्यते राजस्थानीभाषा अस्ति । मारवाडी समीपस्थेषु गुजरात-हरियाणा-राज्येषु, पाकिस्थानस्य पूर्वभागेषु केषुचित् समीपस्थेषु क्षेत्रेषु, नेपालस्य केषुचित् प्रवासीसमुदायेषु अपि भाष्यते । केचन ७८ लक्षं (7.8 मिलियन्) वक्ताराः (जनगणना २०११) सन्ति, राजस्थानीभाषायाः बृहत्तमेषु उपभाषासु अन्यतमः अस्ति । अधिकांशभाषिणः राजस्थाने निवसन्ति, सिन्धप्रदेशे २.५ कोटिः, तस्य सङ्ख्यायाः दशमांशः नेपालदेशे च । मारवाडीभाषायाः द्वादशकद्वयम् उपभाषाः सन्ति । मारवाडी देवनागरीलिप्यां लोकप्रियतया लिख्यते, तथैव भारतस्य नेपालस्य च अनेकाः भाषाः, यथा हिन्दी, मराठी, नेपाली, संस्कृतं च; यद्यपि ऐतिहासिकरूपेण महाजनीलिप्यां लिखितमसीत् तथापि पाकिस्थानस्य पूर्वभागेषु मारवाडी अल्पसङ्ख्यकैः अद्यापि फारसी-अरबीलिप्यां लिखितमस्ति (मानक/पाश्चात्यनस्खलिपिरूपं सिन्धप्रदेशे प्रयुक्तं भवति, पूर्वनस्तालिकरूपान्तरं च पञ्जाबप्रदेशे प्रयुक्तमस्ति), यत्र अस्य शैक्षिकस्थितिः अस्ति किन्तु यत्र द्रुतगत्या उर्दूभाषायां स्थानान्तरणं भवति । भारतदेशे मारवाडीभाषायाः आधिकारिकस्थितिः नास्ति, शिक्षाभाषारूपेण च न प्रयुक्ता । जैसलमेर, बाडमेर, नागौर, बीकानेर, जोधपुर इत्यत्र अद्यापि एषा भाषा बहुधा भाष्यते । सम्बद्धाः लेखाः राजस्थानीभाषा हिन्दी हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची उल्लेखाः भारतीयभाषाः

78828

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A5%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A5%B0%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A5%B0%20%E0%A5%A7%E0%A5%AB%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%AF

अ॰मा॰सं॰ १५९१९

अ॰मा॰सं॰ १५९१९ (आईएसओ 15919; ) अन्तर्राष्ट्रियमानकीकरणसंस्थया रोमनीकरणस्य अन्तर्राष्ट्रियमानकानां श्रृङ्खलासु अन्यतमम् अस्ति । २००१ तमे वर्षे प्रकाशितम् अस्ति, ब्राह्मिक-नस्तालीक्-लिपयोः बहु-बृहत्तरस्य व्यञ्जनानां स्वराणां च समुच्चयस्य लातिनीलिप्यां वर्णनार्थं विशेषक-चिह्नानां प्रयोगः कृतः अस्ति च । अवलोकनम् सम्बद्धाः लेखाः अन्तर्राष्ट्रिय संस्कृतलिप्यन्तरणवर्णमाला (अ॰सं॰लि॰व॰, आईएएसटी) देवनागरी संस्कृतम् ब्राह्मीलिपिः सन्दर्भाः भारतीयभाषाः

78829

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%20%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE

अन्तर्राष्ट्रिय संस्कृतलिप्यन्तरणवर्णमाला

अन्तर्राष्ट्रिय संस्कृतलिप्यन्तरणवर्णमाला (अ॰सं॰लि॰व॰) (, आईएएसटी) एकः लिप्यन्तरणयोजना अस्ति या संस्कृतेन सम्बन्धितैः भारतीयभाषाभिः च प्रयुक्तानां भारतीयलिपानां हानिरहितं रोमनीकरणस्य साहाय्यं करोति । एतत् एकस्याः योजनायाः आधारेण अस्ति या नवदशमी शताब्द्याः कालखण्डे चार्ल्स् ट्रेवेलियन्, विलियं जोन्स्, मोनियर् मोनियर्-विलियम्स् इत्यादीनां विद्वानानाम् उपन्यासात् उद्भूतवती, जिनेवा प्राच्यकाङ्ग्रेसस्य लिप्यन्तरणसमित्या सितम्बर १८९४ तमे वर्षे औपचारिकरूपेण स्थापिता अस्ति च । IAST इत्यनेन पाठकस्य कृते भारतीयपाठस्य निर्विवादरूपेण पठनं सम्भवं भवति, यथा मूलभारतीयलिप्यां भवति । मूललिपीनां प्रति इयं निष्ठैव विद्वानेसु तस्य निरन्तरलोकप्रियतायाः कारण भवति । प्रयोगः विद्वांसः सामान्यतया संस्कृतं, पालिः इत्यादिषु शास्त्रीयभारतीयभाषासु पाठ्यसामग्रीणां उद्धरणं दत्तवन्तः प्रकाशनेषु अ॰सं॰लि॰व॰ इत्यस्य उपयोगं कुर्वन्ति । अ॰सं॰लि॰व॰ इत्यस्य उपयोगः SARIT, मुक्तबोधः, GRETIL, sanskritdocuments.org इत्यादिषु प्रमुखेषु ई-पाठभण्डारेषु अपि भवति । अ॰सं॰लि॰व॰ योजना शास्त्रीयभारतीय अध्ययनविषये पुस्तकेषु पत्रिकासु च विद्वत्प्रयोगस्य शताब्दात् अधिकस्य प्रतिनिधित्वं करोति । तदपेक्षया भारतीयलिपिनां लिप्यन्तरणार्थं अ॰मा॰सं॰ (ISO) १५९१९ मानकः २००१ तमे वर्षे मानकानां पुस्तकालयजगतः च उद्भूतः । अधिकांशतः, आईएसओ १५९१९ आईएएसटी योजनायाः अनुसरणं करोति, तस्मात् केवलं लघुरूपेण (उदा. ṃ/ṁ, ṛ/r̥ च) प्रस्थानं करोति—अधः तुलनां पश्यन्तु । भारतीय कोलकाता राष्ट्रियग्रन्थालयरोमनीकरणम्, यत् सर्वेषां भारतीयलिपानां रोमनीकरणाय अभिप्रेतम् अस्ति, तत् आईएएसटी इत्यस्य विस्तारः अस्ति । प्रतीक-योजना आईएएसटी अक्षराणि तेषां देवनागरी समकक्षैः सह IPA मध्ये ध्वन्यात्मकमूल्यानि च सूचीबद्धानि सन्ति, ये संस्कृत, हिन्दी इत्यादिषु आधुनिकभाषासु वैधानि सन्ति येषु देवनागरीलिपिः उपयुज्यते, परन्तु केचन ध्वनिपरिवर्तनानि अभवन् - आईएसओ १५९१९ इत्यनेन सह तुलना अधिकांशतः, आईएएसटी आईएसओ १५९१९ इत्यस्य उपसमूहः अस्ति । निम्नलिखिताः सप्तापवादाः सन्ति यतः आईएसओ मानकेन देवनागरी इत्यादिभिः भारतीयलिपैः असंस्कृतभाषासु शब्दलेखनार्थं प्रयुक्तानि कानिचन अतिरिक्तचिह्नानि अपि स्वीकृतानि सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः अ॰मा॰सं॰ १५९१९ (आईएसओ 15919) देवनागरी संस्कृतम् ब्राह्मीलिपिः सन्दर्भाः भारतीयभाषाः

78832

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6-%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

उत्तरहिन्द-आर्यभाषाः

उत्तरहिन्द-आर्यभाषाः (, ), पहाडीभाषाः अथवा पहाड़ीभाषाः (, ) इति अपि ज्ञायन्ते, हिमालयस्य निम्न-परिधिषु, पूर्वदिशि नेपालदेशात्, उत्तराखण्ड-हिमाचलप्रदेश-भारतीयराज्येभ्यः माध्यमेन जम्मूकाश्मीरस्य जम्मू-क्षेत्रपर्यन्तं पश्चिमदिशि यावत् प्रचलन्ति । पहाडी/पहाड़ी इति नाम (तन्नामयुक्तैः अन्यैः विविधैः भाषाभिः सह न भ्रमितव्यम्) ग्रियर्सन्-इत्यस्य पदमस्ति । परिचयः हिमालयः नेपाल-भारत-पाकिस्थान-देशैः सह प्रचलति । 'पहाड़' शब्दस्य अर्थः 'पर्वतः' इति अधिकांशस्थानीयभाषासु यथा नेपाली हिन्दी (पर्बत इति पर्यायवाचीशब्दः) च । हिमालयप्रदेशे अस्य जनप्रसारस्य, प्रयोगस्य च कारणात् एषा भाषा हिमालयी इति अपि प्रसिद्धा अस्ति । अस्य प्रदेशस्य अन्येषां सर्वेषां भाषाणां इव पहाडीभाषा अपि हिन्द-यूरोपीयभाषायाः, विशेषतः हिन्द-ईरानीयभाषाशाखायाः च सन्ति । यथा पर्वतेषु समुदायानां परिवर्तनात् पृथक्करणस्य प्रवृत्तिः भवति, तथैव पर्वतेषु उपभाषासु अन्यैः पर्वतभाषाभिः सह किञ्चित् सादृश्यं कृत्वा स्वकीयानि लक्षणानि भवन्ति, परस्परं पृथक् तिष्ठन्ति – तत्र उपभाषानिरन्तरता अवश्यमेव दृश्यते । एताः सर्वाः उपभाषाः सामान्यतया 'पहाडी/पहाड़ी' भाषाः इति उच्यन्ते, हिमालयपरिधितः अधिकांशः जनाः पहाडीजनाः इति प्रसिद्धाः सन्ति । वर्गीकरणम् पहाडीभाषाः समूहत्रयः विभक्ताः सन्ति । पूर्वपहाडी नेपाली नेपालदेशे १.११ कोटिः जनाः, भूटानदेशे २,६५,००० जनाः, भारतदेशे च २५ लक्षं जनाः भाष्यन्ते इति अनुमानितम् । नेपाल-भारतयोः राजभाषा अस्ति । जुम्लीभाषां नेपालदेशस्य कर्णाली-अञ्चले अनुमानतः ४०,००० जनाः वदन्ति । डोटेली इति नेपालदेशस्य सुदूरपश्चिमे १० लक्षं जनाः वदन्ति । इदं बहुभिः नेपालीभाषायाः उपभाषा इति मन्यते, केषाञ्चन विद्वांसानां मते (उदा. राहुलसन्सृत्ययन्) कुमाऊँनीभाषायाः उपभाषा, परन्तु नेपालीभाषा-आयोगः एतां पृथक् भाषां मन्यते । केन्द्रीयपहाडी कुमाऊँनीभाषाम् उत्तराखण्डस्य कुमाऊँनक्षेत्रे प्रायः २३,६०,००० जनाः वदन्ति इति अनुमानितम् । गढवळि उत्तराखण्डे अनुमानतः २९ लक्षं जनाः वदन्ति । एतेषु अधिकांशः उत्तराखण्डस्य गढवाळक्षेत्रस्य गढवळिजनाः सन्ति । पाश्चात्यपहाडी जौनसारी हिण्डूरी पहाडी किनौरी कुळूई पहाडी महासुई पहाडी सिरमौरी मण्डियाली भद्रवाही चुराही भटियाली बिलासपूरी चम्बयाली गदी पङ्गवाली डोगरी काङ्गडी सम्बद्धाः लेखाः हिन्द-आर्यभाषाः नेपाली भाषा डोगरीभाषा हिन्दीभाषा भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78847

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6-%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

पूर्वहिन्द-आर्यभाषाः

पूर्वहिन्द-आर्यभाषा: (), मागधनभाषाः () इति अपि ज्ञायन्ते, सम्पूर्णे पूर्वभारतीय-उपमहाद्वीपे (पूर्वभारत, असम च, बाङ्गलादेशः) भाष्यन्ते, बिहार-झारखण्ड-वङ्गः-त्रिपुरा-असम-ओडिशा च सहितं; ईशान्यहिमालयक्षेत्रः परितः अन्येषां प्रदेशानां पार्श्वे । बाङ्गला बाङ्गलादेशस्य आधिकारिकभाषा, पश्चिमवङ्गराज्यस्य त्रिपुराराज्यस्य च राज्यभाषा च अस्ति, असमिया, ओडिया च क्रमशः असमराज्यस्य ओडिशाराज्यस्य च राजभाषा अस्ति । पूर्वहिन्द-आर्यभाषाः मागधन-अपभ्रंसात् अन्ततः मागधीप्राकृतात् अवतरन्ति । वर्गीकरणम् हिन्द-आर्यभाषाणां पूर्वशाखायाः समीचीनव्याप्तिः विवादास्पदम् अस्ति । सर्वे विद्वांसः एकस्य कर्नलस्य विषये सहमताः सन्ति यस्मिन् ओडियासमूहः, बाङ्गला–असमियाभाषाः च समाविष्टाः सन्ति, यदा तु बहवः बिहारीभाषाः अपि समाविष्टाः सन्ति । सर्वाधिकव्याप्तिः सुनीतिकुमारचट्टर्जी इत्यनेन प्रस्ताविता येषु पूर्वहिन्दीप्रकाराः समाविष्टाः आसन्, परन्तु एतत् व्यापकतया स्वीकृतं न कृतम् । यदा बिहारीभाषाः समाविष्टाः भवन्ति तदा पूर्वहिन्द-आर्यभाषा व्यापकवर्गद्वयोः भाषासमूहचतुर्षु पतन्ति – पाश्चात्यमागधन बिहारी भोजपुरिक भोजपुरी कैरेबीयहिन्दुस्थानी मगही खोरठा मैथिली बज्जिका (पाश्चात्यमैथिली) अङ्गिका (छिका-छिकी) केन्द्रीयमैथिली (सोतिपुरा) दक्षिणमानकमैथिली पुर्वमैथिली थेथी जोलहा किसन सादनिक सादरी (नागपुरी) कुडमालि (पञ्चपरगनिया) थार्विक चित्विनिया थारु दङ्गौरा थारु सोनहा कथोरिया थारु कोचिला थारु राणा थारु बुक्सा माझी मुसासा अवर्गीकृतबिहारी कुम्हालि कुस्वारिक दनुवार बोते-दरै पूर्वमागधन बाङ्गला-असमिया – बाङ्गला-गौदा राढी (मानकबाङ्गला) बङ्गाली (ढाकैया कुत्ति) बिष्णुप्रिया मणिपुरी चक्मा चटगाँवी हाजङ मानभूमी नोयाखाली रोहिङ्ग्या सुन्दरबनी सिलेटी तञ्चङ्गया वरेन्द्री कामरुपिक – असमिया (कामरुपी, गोवाल्पारीया) रङ्गपुरी, सुरजापुरी, राजवंशी ओडियाभाषाः ओडियाकुटुम्बः पुर्वमेखला बालेश्वरी कटकी पश्चिममेखला सम्बलपुरी सुन्दरगडी दक्षिणमेखला देशिया गञ्जामी कालाहण्डिया बोडोपरजा भतरी रेलि कुपिया हल्बिक – हल्बी, कामर, भुञ्जिया, नाहरी सम्बद्धाः लेखाः हिन्द-आर्यभाषाः बाङ्गलाभाषा असमियाभाषा ओडियाभाषा हिन्दीभाषा भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78848

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6-%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

केन्द्रीयहिन्द-आर्यभाषाः

केन्द्रीयहिन्द-आर्यभाषाः () अथवा हिन्दीभाषाः () सम्पूर्णे उत्तर-मध्यभारतयोः च भाष्यमाणानां सम्बन्धितभाषाविविधानां समूहः सन्ति । एताः भाषाप्रकाराः हिन्द-आर्यभाषाकुटुम्बस्य केन्द्रभागं भवन्ति, स्वयं हिन्द-यूरोपीयभाषाकुटुम्बस्य भागः । ते ऐतिहासिकरूपेण मध्यप्राकृतेभ्यः अवतरन्तीं उपभाषानिरन्तरं निर्मान्ति । हिन्दीमेखलायां स्थिते मध्यक्षेत्रे हिन्दुस्थानीभाषायाः देहलवी (देहली/दिल्ली) उपभाषा ('' इति उच्यमाणानाम् अनेकानाम् एकम्) उत्तरभारतस्य लोकभाषा यत् आधुनिकमानकहिन्दी-आधुनिकमानक-उर्दू-भाषयोः आधारः अस्ति । हिन्द-आर्यभाषाकुटुम्बस्य विषये अस्य भाषासमूहस्य सुसङ्गतिः प्रयुक्तस्य वर्गीकरणस्य उपरि निर्भरं भवति; अत्र केवलं पूर्वीय-पाश्चात्य-हिन्द्यो वर्णनं भविष्यति । भाषाः यदि मुख्यहिन्दीभाषायाः उपभाषाशास्त्रस्य अन्तः एकः सहमतिः मन्तव्यः स्यात् तर्हि तस्य उपभाषासमुच्चयद्वये विभक्तुं शक्यते इति - पाश्चात्य-पूर्वहिन्दी च । पाश्चात्यहिन्द्याः विकासः शौरसेनीप्राकृतस्य अपभ्रंसरूपात् अभवत्, पूर्वहिन्द्याः अर्धमागधीप्राकृतात् । पाश्चात्यहिन्दी ब्रज (१६ लक्षम्), पश्चिम-उत्तरप्रदेशे राजस्थान-हरियाणा-राज्ययोः समीपस्थेषु मण्डलेषु च भाष्यते । हरियाणवी (८० लक्षम्), चण्डीगढप्रदेशे, हरियाणाराज्ये भाष्यते, पञ्जाबराज्ये, देहलीप्रदेशे च अल्पसङ्ख्याकत्वेन । बुन्देली (३० लक्षम्), नैर्ऋत्य-उत्तरप्रदेशराज्ये, पश्चिम-मध्यमध्यप्रदेशराज्ये च भाष्यते । कन्नौजी (९५ लक्षम्), पश्चिम-मध्य-उत्तरप्रदेशराज्ये भाष्यते । हिन्दुस्थानी (३१.२ कोटिः), तस्य मानकीकृतरूपैः हिन्दी-उर्दू सह, पश्चिम-उत्तरप्रदेशराज्ये, देहलीप्रदेशे, विभाजनानन्तरं पाकिस्थानदेशे च भाष्यते । पूर्वहिन्दी अवधी (४३.५ लक्षम्), उत्तर-उत्तरमध्य-उत्तरप्रदेशराज्ये, कैरिबीयक्षेत्रे, फिजी-मारिषस्-दक्षिण-आफ्रिका-देशेसु च भाष्यते । कैरेबीयहिन्दुस्थानी फिजीहिन्दी बघेली (८० लक्षम्), उत्तर-मध्य-मध्यप्रदेशराज्ये, आग्नेय-उत्तरप्रदेशराज्ये च भाष्यते । छत्तीसगढी (१.८ कोटिः), आग्नेयमध्यप्रदेशराज्ये, उत्तर-मध्य-च-छत्तीसगढराज्ये च भाष्यते । अस्मिन् विश्लेषणे बिहारी, राजस्थानी, पहाडी इत्यादीनि सांस्कृतिककारणात् कदाचित् हिन्दीभाषायाः कृते स्वीकृताः भाषाभेदाः बहिष्कृताः सन्ति । भोजपुरी बिहारीभाषाणाम् अन्तर्गतं वर्गीकृतम् अस्ति यद्यपि एषा चिरकालात् हिन्दीभाषा इति मन्यते । रोमानी, डोमरी, लोमावरेन्, सेब्-सेलियर् च (अथवा न्यूनतया तेषां पूर्वजाः) केन्द्रीयाञ्चलस्य भाषाः प्रतीयन्ते ये मध्यपूर्वं यूरोपदेशं च प्रवासं कृतवन्तः ५००–१००० ई. यावत् त्रयः विशिष्टतरङ्गाः । पर्या मध्यजम्बुद्वीपस्य केन्द्रीयाञ्चलभाषा अस्ति । पाश्चात्यहिन्द्याम् एथ्नोलॉग् सन्सी-बघेली-चमारी (मिथ्याभाषा)-भय-गोवारी (पृथक्भाषा नास्ति)-घेरा-भाषाः योजयति । अहिन्दीसांस्कृतिकप्रदेशेषु उपयोगः उर्दू पाकिस्थानस्य राजभाषा अस्ति । यद्यपि केवलं जनसङ्ख्यायाः ७% मूलभाषा अस्ति तथापि साक्षरजनानां मध्ये द्वितीयभाषारूपेण सा प्रायः सार्वत्रिका अस्ति । बाम्बे हिन्दी ("") मुम्बईनगरस्य (बॉम्बे) उपभाषा अस्ति; हिन्दुस्थानीभाषा आधारितं किन्तु मराठीभाषया बहु-प्रभावितम् । तकनीकीदृष्ट्या एषा एका मिश्रितभाषा (पिजिन्) अस्ति, अर्थात् न च कस्यापि जनस्य मूलभाषा न च शिक्षितैः उच्चैः सामाजिकस्तरैः औपचारिकपरिवेशेषु प्रयुक्ता । परन्तु हिन्दी-चलच्चित्रोद्योगस्य (बॉलीवुड्) चलच्चित्रेषु प्रायः अस्य प्रयोगः भवति यतोहि मुम्बई-नगरं बालीवुड्-चलच्चित्रोद्योगस्य आधारः अस्ति । दक्खिनी अण्डमानमिश्रहिन्दी अरुणाचली हिन्दी हफलोङ्ग हिन्दी फिजीहिन्दी कैरेबीयहिन्दुस्थानी मारिषीय हिन्दी दक्षिण-अफ्रिकी हिन्दी सम्बद्धाः लेखाः हिन्द-आर्यभाषाः हिन्दीभाषा हिन्दुस्थानीभाषा हिन्दीमेखला भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78860

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%80-%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

चीनी-तिब्बतीयभाषाः

चीन-तिब्बतीय, कतिपयेषु स्रोतेषु पारहिमाद्रिः इति अपि उद्धृतम्, ४०० तः अधिकानां भाषाणां कुटुम्बः अस्ति, मूलभाषिणां सङ्ख्यानुसारं हिन्द-यूरोपीयभाषायाः पश्चात् द्वितीयः अस्ति । एतेषु अधिकांशः चीनीभाषायाः १३० कोटिः मूलभाषिणः सन्ति । अन्येषु चीनी-तिब्बतीयभाषासु बहूनां भाषिणां मध्ये बर्मीभाषा (३.३ कोटिः/33 मिलियन्), तिब्बतीभाषा (६० लक्षं/6 मिलियन्) च सन्ति । हिमालये, आग्नेयजम्बुद्वीपस्य मासिफ्-प्रदेशे, तिब्बती-पठारस्य पूर्वप्रान्ते च अस्य कुटुम्बस्य अन्याः भाषाः भाष्यन्ते । एतेषु अधिकांशेषु दूरस्थेषु पर्वतक्षेत्रेषु लघुवाक्समुदायाः सन्ति, तेषां लेख्यकरणं दुर्बलम् अस्ति च । सम्बद्धाः लेखाः भाषाकुटुम्बः भाषाकुटुम्बानां सूची हिन्द-यूरोपीयभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः

78861

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE-%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

क्रा-दायीभाषाः

क्रा-दायीभाषाः (तायी-कदायी, दायिक इति अपि ज्ञायते) मुख्यभूमि-आग्नेयजम्बुद्वीपे, दक्षिणचीनदेशे, ईशान्यभारते च दृश्यमानानां स्वरभाषानां भाषाकुटुम्बः अस्ति । तेषु क्रमशः थाईलेण्ड्-देशस्य लाओसदेशस्य च राष्ट्रभाषाः थाईभाषा, लाओभाषा च सन्ति । प्रायः ९.३ कोटिः (93 मिलियन्) जनाः क्रा–दाईभाषाः वदन्ति, येषु ६०% थाईभाषां वदन्ति । एथ्नोलॉग् इत्यनेन कुटुम्बे ९५ भाषाः सूचीबद्धाः सन्ति, येषु ६२ भाषा तायीशाखायां सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः भाषाकुटुम्बः भाषाकुटुम्बानां सूची आग्नेयभाषाः चीनी-तिब्बतीयभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः

78870

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

वैदिकसंस्कृतम्

वैदिकसंस्कृतं हिन्द-यूरोपीयभाषाकुटुम्बस्य हिन्द-आर्य-उपसमूहस्य प्राचीनभाषा आसीत् । क्रैस्त-पूर्व मध्य-द्वितीयतः मध्य-प्रथमसहस्राब्दपर्यन्तं सङ्कलितं वेदेषु तत्सम्बद्धेषु साहित्येषु च प्रमाणितम् अस्ति । लेखनस्य आगमनात् कतिपयशताब्दपूर्वं मौखिकरूपेण संरक्षितम् आसीत् । वैदिकसंस्कृतभाषायां विस्तृतं प्राचीनसाहित्यम् आधुनिकयुगपर्यन्तं जीवितम् अस्ति, एतत् आद्यहिन्द-यूरोपीय-आद्यहिन्द-ईरानीय-इतिहासस्य पुनर्निर्माणार्थं सूचनानां प्रमुखः स्रोतः अभवत् । प्रागैतिहासिकयुगे आद्यहिन्द-ईरानीयभाषा आद्य-ईरानीय-आद्यहिन्द-आर्य-भाषयोः विभक्तवती, भाषयोः परस्परं स्वतन्त्रतया विकासः अभवत् च । सम्बद्धाः लेखाः संस्कृतम् वैदिकी संस्कृतिः हिन्द-यूरोपीयभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78871

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A4%83

अपभ्रंशः

अपभ्रंशः (प्राकृतम्: अवहन्स; , अवप्पिरञ्चऩम्) इति पदं वैयाकरणाः आधुनिकभाषानां उदयात् पूर्वं उत्तरभारते भाष्यमाणानां भाषाणां सन्दर्भार्थं पतञ्जलितः प्रयुक्तं पदम् अस्ति । भारतीयाध्ययनेसु उत्तरार्ध-मध्य प्रारम्भिक-आधुनिकहिन्द-आर्यभाषयोः च मध्ये परिस्थानं निर्मायमाणानाम् उपभाषाणां कृते छत्रपदरूपेण अस्य प्रयोगः भवति, यत् ६-१३ शताब्दयोः मध्ये व्याप्तम् अस्ति । परन्तु एताः अपभ्रंशाः परम्परागतरूपेण मध्यहिन्द-आर्यकालस्य अन्तर्भूताः सन्ति । संस्कृते अपभ्रंशस्य शाब्दिक अर्थः "भ्रष्टः" अथवा "अव्याकरणिकभाषा" इति भवति, या संस्कृतव्याकरणस्य मानदण्डात् विचलति । अपभ्रंशसाहित्यं १२ तः १६ शताब्द्याः यावत् उत्तरभारतस्य इतिहासस्य बहुमूल्यं स्रोतः अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः प्राकृतम् संस्कृतम् हिन्दी हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78875

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

बिहारीभाषाः

बिहारी हिन्द-आर्यभाषाणां एकसमूहः अस्ति । बिहारीभाषाः मुख्यतया भारतस्य बिहार-झारखण्ड-पश्चिमवङ्ग-उत्तरप्रदेश-राज्येषु नेपालदेशे अपि भाष्यन्ते । बिहारीसमूहस्य सर्वाधिक-प्रचलिताः भाषाः भोजपुरी, मगही, मैथिलीभाषा च सन्ति । एतासां भाषाणां भाषिणां बहूनां सङ्ख्यायाः अभावेऽपि भारते केवलं मैथिली संवैधानिकरूपेण मान्यतां प्राप्तवती अस्ति, यया भारतसंविधानस्य ९२ तमे संशोधनद्वारा, २००३ तमे वर्षे (२००४ तमे वर्षे सहमतिः प्राप्ता) माध्यमेन संवैधानिकस्थितिं प्राप्तवती अस्ति। नेपालदेशे मैथिली-भोजपुरीभाषायाः संवैधानिकमान्यता अस्ति । बिहारराज्ये शैक्षिक-आधिकारिक-विषयेषु हिन्दीभाषा प्रयुक्ता अस्ति । एताः भाषाः १९६१ तमे वर्षे जनगणनायां हिन्दी इति सर्वव्यापी नामपत्रस्य अन्तर्गतं विधिपूर्वकम् अवशोषिताः अभवन् । एतादृशी राज्यस्य राष्ट्रियराजनीतिः भाषासङ्कटस्य परिस्थितिः सृजति । स्वातन्त्र्यानन्तरं हिन्दीं राजभाषाधिनियम, १९५०-द्वारा एकमात्रम् आधिकारिकस्थितिं प्राप्तवान् । १९८१ तमे वर्षे बिहारराज्यस्य एकमात्रराजभाषारूपेण हिन्दीभाषा विस्थापिता अभवत्, यदा उर्दूभाषायाः द्वितीयराजभाषायाः मान्यतां प्राप्ता । वक्तारः अविश्वसनीयस्रोतानां कारणात् बिहारीभाषाभाषिणां सङ्ख्या सूचयितुं कठिनम् अस्ति । नगरीयक्षेत्रे अधिकांशशिक्षिताः भाषाभाषिणः हिन्दीं स्वभाषा इति नामकरणं कुर्वन्ति यतोहि औपचारिकसन्दर्भेषु एतत् एव प्रयुञ्जते, अबोधकारणात् एतत् समीचीनम् इति मन्यन्ते च । क्षेत्रस्य शिक्षिताः नगरीयजनसङ्ख्या च स्वभाषायाः सामान्यनामरूपेण हिन्दीभाषां प्रत्यागच्छन्ति । वर्गीकरणम् बिहारीभाषाः भाषा-उपसमूहचतुर्षु वर्गीकृताः सन्ति – बिहारी भोजपुरिक भोजपुरी कैरेबीयहिन्दुस्थानी मगही खोरठा मैथिली बज्जिका (पाश्चात्यमैथिली) अङ्गिका (छिका-छिकी) केन्द्रीयमैथिली (सोतिपुरा) दक्षिणमानकमैथिली पुर्वमैथिली थेथी जोलहा किसन सादनिक सादरी (नागपुरी) कुडमालि (पञ्चपरगनिया) थार्विक चित्विनिया थारु दङ्गौरा थारु सोनहा कथोरिया थारु कोचिला थारु राणा थारु बुक्सा माझी मुसासा अवर्गीकृतबिहारी कुम्हालि कुस्वारिक दनुवार बोते-दरै भाषाः उपभाषाः च सम्बद्धाः लेखाः बिहारराज्यम् हिन्द-आर्यभाषाः हिन्दीभाषाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः भाषाकुटुम्बः भाषाकुटुम्बानां सूची मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78878

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80%20%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

कौरवी उपभाषा

कौरवी (, ), खडीबोली () वा देहली उपभाषा () इति अपि प्रसिद्धा, देहलीनगरपरिसरे च भाष्यमाणानां कतिपयानां केन्द्रीयहिन्द-आर्यभाषाणां मध्ये कस्यापि उपभाषा अस्ति । प्रारम्भे ९००–१२०० ई॰ कालखण्डे समीपस्थैः अवधी-भोजपुरी-ब्रज-उपभाषया सह समकालीनरूपेण अस्य विकासः अभवत् इति मन्यते । कौरवी इत्यस्मिन् केचन विशेषताः सन्ति, यथा व्यञ्जनदीर्घीकरणम्, येन अस्य विशिष्टध्वनिः भवति, मानकहिन्दुस्थानी, ब्रज, अवधी च इत्यस्मात् भिन्नता भवति च । कौरव्याः एकं प्रारम्भिकरूपं पुरातनहिन्द्याः मुख्याधारः अभवत्, या तदनन्तरं हिन्दुस्थानीभाषारूपेण ततः हिन्दी-उर्दूभाषयोः विकसिता । सम्बद्धाः लेखाः हिन्दीभाषा उर्दूभाषा हिन्दुस्थानीभाषा केन्द्रीयहिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78879

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8C%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

कन्नौजीभाषा

कन्नौजी () भारतस्य उत्तरप्रदेशराज्यस्य कन्नौजक्षेत्रे भाष्यमाणा हिन्द-आर्यभाषा अस्ति । कन्नौजी हिन्दुस्थानीभाषायाः निकटसम्बन्धः अस्ति, हिन्दीभाषया सह ८३–९४% शाब्दिकसादृश्यम् अस्ति । केचन हिन्दुस्तानीभाषायाः उपभाषा इति मन्यन्ते, अन्ये तु पृथक् पाश्चात्यहिन्दीभाषा इति मन्यन्ते । २००१ तमे वर्षे कन्नौजीभाषायां न्यूनातिन्यूनं ९५ लक्षं देशीयभाषिणः सन्ति । हिन्दीभाषायाः अन्येभ्यः उपभाषाभ्यः सह एषा भाषा अनेके संरचनात्मकाः कार्यात्मकाः च भेदाः सादृश्यं दर्शयति, परन्तु भारतीयभाषीयसर्वक्षणे एषा ब्रज-अवधीभाषायोः च रूपान्तराणिरूपेण योजितवती अस्ति । कन्नौजीभाषायाः स्वकीयाः द्वे उपभाषे वा रूपान्तरे स्तः – तिरहरी माध्यमिक-कन्नौजी च, या मानककन्नौजी-अवधी इत्येतयोः मध्ये अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः हिन्दीभाषाः हिन्दुस्थानीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78880

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%98%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

बघेलीभाषा

बघेली अथवा बघेलखण्डी मध्यभारतस्य बघेलखण्डप्रदेशे भाष्यमाणा केन्द्रीयहिन्द-आर्यभाषा अस्ति । भौगोलिकवितरणम् बघेली मुख्यतः मध्यप्रदेशस्य रीवा-सतना-सीधी-सिङ्गरौली-शहडोल-उमरिया-अनूपपुर-जबलपुर-मण्डलेषु, उत्तरप्रदेशस्य चित्रकूटमण्डले, छत्तीसगढराज्यस्य बैकुण्ठपुरे अपि भाष्यते । सम्बद्धाः लेखाः हिन्दीभाषाः हिन्दुस्थानीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78881

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

पर्याभाषा

पर्या () ताजिकिस्थानस्य उजबेकिस्थानस्य च सीमाक्षेत्रे भाष्यमाणा एकान्तिककेन्द्रीयहिन्द-आर्यभाषा अस्ति । विश्वे कतिपयानि सहस्राणि वक्तारः सन्ति । व्याकरणम् विंशतिकगणना पर्या केचन विंशतिकसङ्ख्यागणनाप्रतिमानं नियोजयति । सम्बद्धाः लेखाः केन्द्रीयहिन्द-आर्यभाषाः हिन्दीभाषा ताजिकिस्थानम् भारतस्य भाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः

78892

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%BE-%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

बाङ्गला-असमियाभाषाः

बाङ्गला–असमियाभाषाः (गौडा–कामरुपाभाषाः इति अपि ज्ञायन्ते) अनेकभाषाणां समूहीकरणम् अस्ति । अयं समूहः हिन्द-आर्यभाषायाः पूर्वाञ्चलस्य अन्तर्गतः अस्ति । अस्मिन् समूहे ग्लोटोलॉग् अनुसारं समाविष्टाः भाषाः सन्ति – असमिया, कुर्मुकर, खरिया थार, चक्मा, चटगाँवी, तञ्चङ्गया, नोयाखाली, बाङ्गला, बिष्णुप्रिया, माल पहाडिया, राजवंशी, रोहिङ्ग्या, लोधी (मुण्डभाषाः इव अपि वर्गीकृता), सिलेटी, सुरजापुरी, हाजङ च । भाषाः सम्बद्धाः लेखाः बाङ्गलाभाषा असमिया हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78893

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83%20%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83%20%E0%A4%9A

पञ्जाबीभाषाः उपभाषाः च

पञ्जाबीभाषाः उपभाषाः च () भारतस्य पाकिस्थानस्य च पञ्जाबक्षेत्रे भाष्यमाणानां भाषाणाम् उपभाषाणां च श्रृङ्खला अस्ति, येषाम् आधिकारिकमान्यतायाः भिन्न-भिन्न-अवधिः अस्ति । ते कदाचित् महा-पञ्जाबी इति उच्यन्ते । अस्य क्षेत्रस्य उपभाषाणाम् आधारेण ये साहित्यिकभाषा विकसिताः सन्ति ते पूर्वे मध्यपञ्जाबे च मानकपञ्जाबी, नैरृत्ये सराइकी, वायव्ये हिन्दको, उत्तरे पहाडी-पोठवारी च । प्रायः पूर्वदिशि पञ्जाबीभाषायाः पश्चिमे "लहन्दा" इति विविधसमूहस्य च मध्ये भेदः क्रियते । "लहन्दा" सामान्यतः सराइकी-हिन्दकोभाषाभेदौ उपगृह्णाति, द्वयोः समूहयोः मध्ये पहाडी–पोठवारी, शाहपुरी, झाङ्गवी च इत्यनेन सह । पूर्वपञ्जाबी-उपभाषासु सामान्यतया मान्यताप्राप्ताः दोआबी, माझी (मानक), मलवई, पुआधी च सन्ति । आग्नेयदिशि स्थिता बागडीभाषा हरियाणवीभाषायाः माध्यमिकः अस्ति, यदा तु सुदूरपश्चिमे "लहन्दा" प्रकारा खेतरानी सरैकी-सिन्धी-योः मध्ये मध्यवर्ती भवितुम् अर्हति । "महापञ्जाबी" इत्यस्य प्राकारेषु अनेकाः लक्षणाः समानाः सन्ति, यथा तनावयुक्तेषु अक्षरेषु प्राकृतद्विव्यञ्जनानां संरक्षणम् । तथापि ते एकस्य भाषासमूहस्य भागः भवन्ति वा इति विषये असहमतिः वर्तते, केचन प्रस्ताविताः वर्गीकरणाः तान् सर्वान् हिन्द-आर्यस्य वायव्याञ्चलस्य अन्तः स्थापयन्ति, अन्ये तु एतत् केवलं पश्चिमप्रकाराणां कृते एव आरक्षन्ति, पूर्वीयान् च मध्यभागे नियुक्तयन्ति हिन्दीभाषायाः पार्श्वे । सम्बद्धाः लेखाः पञ्जाबीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78894

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

सिन्धीभाषाः

सिन्धीभाषाः () सिन्धी, तस्य समीपस्थाः ताः हिन्द-आर्यभाषाः च सन्ति । तेषु परम्परागतरूपेण गुजराती इति मन्यन्ते केचन प्रजातयः सन्ति – लसी, सिन्धीभीलः च कदाचित् योजिताः भवतः, परन्तु सामान्यतया सिन्धीभाषायाः सम्यक् उपभाषा इति मन्येते । जान्दवरा सिन्धी अस्ति वा गुजराती इति स्पष्टं न भवति । सम्बद्धाः लेखाः सिन्धीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78895

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

गुजरातीभाषाः

गुजरातीभाषाः () पाश्चात्यहिन्द-आर्यभाषाकुटुम्बः अस्ति, यस्मिन् गुजरातीभाषा तस्य समीपस्थाः ताः हिन्दभाषाः च सन्ति । ते अन्ततः शौरसेनीप्राकृतस्य वंशजाः सन्ति । गुजराती-सिन्धी-भाषायाः मध्ये अनेकाः गुजरातीभाषाः सङ्क्रमणकालीनाः सन्ति । वाघरी, भीलभाषाः, वाग्दी, राजस्थानी, बागरी च मध्ये यः यथार्थसम्बन्धः, यदि कोऽपि अस्ति, सः सम्प्रति न स्पष्टीकृतः । सम्बद्धाः लेखाः गुजरातीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78896

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

भीलभाषाः

भीलभाषाः (भीली: भील भाषाओ, ભીલ ભાષાઓ) पश्चिम, मध्यभारतेषु च २०११ तमवर्षपर्यन्तं प्रायः १.०४ कोटिः (10.4 मिलियन्) भीलजनैः भाष्यमाणानां हिन्द-आर्यभाषाणां समूहः अस्ति । ते राजस्थानस्य दक्षिण-अरवल्लीश्रेण्याः, मध्यप्रदेशस्य पाश्चात्य-सतपुराश्रेण्याः, वायव्यमहाराष्ट्रस्य, दक्षिणगुजरातस्य च प्राथमिक-भाषाः सन्ति । भारतदेशे भाषा-अल्पसङ्ख्याकानाम् आयुक्तस्य, अल्पसङ्ख्यककार्यमन्त्रालयस्य ५२ तमे प्रतिवेदनानुसारं भीली दादरा नगरहवेली च-मण्डलस्य सर्वाधिक-प्रचलितभाषा अस्ति, यस्य कुल-जनसङ्ख्यायाः ४०.४२% भागः अस्ति । गुजरात (४.७५%), मध्यप्रदेश (४.९३%), राजस्थान (४.६०%) च राज्येषु भीलीभाषिणः महत्त्वपूर्णाः सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः भीलीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78993

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

दार्दिकभाषाः

दार्दिकभाषाः () (दर्दु अथवा पिसाका इत्यपि ज्ञायन्ते) गिलगित-बाल्टिस्थाने-खैबर्पख्तूङ्ख्वायां, काश्मीरद्रोण्यां, पूर्व-अफगानिस्थानस्य भागेषु च देशीयरूपेण भाष्यमाणानां हिन्द-आर्यभाषाणाम् उपसमूहः अस्ति । भारतस्य २२ अनुसूचितभाषासु अन्यतमत्वेन आधिकारिकमान्यतायाः पार्श्वे काश्मीरीभाषा सर्वाधिकं प्रमुखा दार्दिकभाषा अस्ति, यस्याः साहित्यिकपरम्परा स्थापिता अस्ति । उपविभागाः दार्दिकभाषाः निम्नलिखित उपकुटुम्बेषु वर्गीकृताः सन्ति – काश्मीरीभाषाः– काश्मीरी, किश्तवारी, पोगली शीनाभाषाः– ब्रोक्स्काद, कुण्डलशाही, शीना, उशोजो, कलकोटी, पालूल, सावी चित्रालभाषाः– कलश, खोवार कोहिस्थानीभाषाः– बटेरी, चीलीस्सो, गोवरो, कालामी, सिन्धुकोहिस्थानी (मैयाँ), तीराही, तोरवाली, वोटापूरी-कटारकलै पाशायीभाषाः कुनरभाषाः– दामेली, ग्वार-बती, नङ्गलामी (ग्रङ्गली), शुमश्ती अन्येषु वर्गीकरणेषु पाशायी कुनारस्य अन्तः समाविष्टः भवितुम् अर्हति; काश्मीरी शीनायाः अन्तः च । पोगली काश्मीरी-पश्चिमपहाडी-योः मध्ये मध्यवर्ती इति न्यायकृतः अस्ति (कॉल् २००६) । सम्बद्धाः लेखाः काश्मीरीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

78995

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%A0%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE

हठप्रदीपिका

हठप्रदीपिका स्वामिस्वात्माराम-विरचितः कश्चन हठयोग-सिद्धान्त-प्रतिपादकः ग्रन्थः वर्तते। एतस्य ग्रन्थस्य पञ्च उपदेशाः सन्ति। एषः ग्रन्थः मुख्यतया आसन-प्रणायाम-मुद्रा-नादयोगानाम् उपस्थापनं करोति। हठप्रदीपिका-ग्रन्थस्य विदुषां, हठयोगिनां च कृते स्वात्मारामस्य हठयोगसम्बद्धस्यास्य अतीव महत्तवम् अस्ति। यद्यपि स्वात्मारामः तासां यौगिकप्रक्रियाणाम् उपरि अधिकं बलं दत्तम् अस्ति, यासु ब्राह्य-आचरणानां स्थानं महत्त्वपूर्णम् अस्ति, तथाऽपि स एव एतत् निर्देशयति यत् यौगिक-प्रक्रियाः कस्यचित् अण्डक्रमस्य रूपेण सन्ति इति। अत एव सः हठयोगं, राजयोगं च योगस्य भिन्नविभागत्वेन न स्वीकरोति, प्रत्युत तस्य अन्योन्याश्रितत्वम् अङ्गीकरोति। उक्तं यथा - हठं विना राजयोगो राजयोगं विना हठः । न सिद्ध्यति ततो युग्ममानिष्पत्तेः समभ्यसेत्॥ हठप्रदीपिका हठयोगस्य कश्चन अतिमहत्त्वपूर्णः ग्रन्थः वर्तते, यत्र प्राणायामस्य सम्प्रति सुविज्ञातानां अष्टप्रकारणां विस्तारेण वर्णनं प्राप्यते। स्वात्मारामस्य एतस्याः रचनायाः अनन्तरम् अनेक योगिनः हठयोगविषये लेखितुं प्ररिताः जाताः। अतः तेभ्यः सर्वेभ्यः स्वात्मारामः आदर्शभूतः आसीत्। एतस्य अनुमानं योगचिन्तामणिः, हठरत्नावली, हठसङ्केतचन्द्रिका, हठतत्त्वकौमुदी इत्येतादृशानां पुस्तकानाम् आलोढनेन कर्तुं शक्यते। स्वात्मारामः हठयोगस्य मुनीनां, योगिनां च उभयोः परम्परयोः सफलतापूर्वकं सामञ्जस्यं स्थापयित्वान्, यस्य स्पष्टः उल्लेखः वर्तते। यथा- वसिष्ठाद्यैश्च मुनिभिर्मत्स्येन्द्राद्यैश्च योगिभिः । अङ्गीकृतान्यासनानि कथ्यन्ते कानिचिन्मया ।। हठप्रदीपिकायाः नामकरणम् एतस्य पुस्तकस्य एतावतां सर्वेषां मुद्रणानां संस्करणेषु नाम "हठयोगप्रदीपिका' एव अस्ति। यद्यपि तेषु द्वयोः संस्करणयोः समाप्तिवाक्ये "योग” इतिशब्दः न प्राप्यते। अपरत्र, अनेकेषु मातृकाग्रन्थेसु पुस्तकस्य नाम "हठयोगप्रदीपिका” नास्ति। स्वात्मारामः अपि प्रस्तुतस्य पुस्तकस्य प्रथमोपदेशस्य तृतीये श्लोके “हठप्रदीपिका” इति उल्लिखति, न तु "हठयोगप्रदीपिका' इति। रचयिता स्वात्मारामः हठप्रदीपिकायाः रचनां कृत्वा योगिजनानां मार्गदर्शनं करोति। तस्य ग्रन्थः हठयोगस्य कश्चन महत्त्वपूर्णः ग्रन्थः वर्तते। १६३१ ई. परितः एतस्य कालः मन्यते। रचनाकालः डा. पी. के. गोडे इत्येषः हठप्रदीपिकायाः समयं १३६० तः १६५० ई. मध्यस्य कालावधौ स्वीकरोति।। “कविकाव्यकालकल्पना” इति निश्चितरूपेण एतस्य रचनाकालः १६३१ ई. मन्यते। डा. पी. के. गोडे इत्यस्य अनुसारं शिवानन्दसरस्वती-महोदयः एतस्य ग्रन्थस्य रचनाकालं १५०० तः १८६० ई. मध्ये स्वीकरोति । अतः सः एतस्य आधारेण 'हठप्रदीपिका'याः समयस्य अन्तिमां सीमां निर्धारयति, यतः शिवानन्दसरस्वतीरचितायां योगचिन्तामणौ हठप्रदीपिकायाः अनेकानि उद्धरमानि सन्ति। स्वात्मारामः नित्यनाथम् एकं महासिद्धं (१-७) कथयति। डा. फर्कुहर इति एतस्य आधारेण एव हठप्रदीपिकायाः रचनायाः आरम्भिकां सीमां १३५० ई. निश्चितां करोति। डा. पी. के. गोडे अपि एतस्य तर्कस्य अनुमोदनं करोति। यदि तस्य अनेन तर्केण सह सहमतिः भवेत्, यदि एष एव नित्यनाथः ‘रत्नसमुच्चय'स्य लेखकः अस्ति, यस्य रचनाकालः डा. पी. सी. राय (हिस्ट्री ऑफ केमिस्ट्री, वो. १) इत्यनेन १३०० ई. स्वीकृतः, तर्हि 'हठप्रदीपिका'याः रचनाकालः निश्चयेन १३०० ई. पश्चात् स्वीकर्तव्यः भवति। योगस्य एतादृशस्य महत्त्वपूर्णस्य ग्रन्थस्य अन्तिमः सीमाकालः अपि चिन्तनीयः महत्त्वपूर्णः विषयः। एतस्मिन् चिन्तने कृते सति ज्ञायते यत्, 'नेशनल लायब्रेरी, कलकत्ता' इत्यत्र संरक्षितायाः 'हठप्रदीपिका'याः मातृग्रन्थसंस्करणं (सं. टी. एच. ३२१) वर्तते, यस्य समयः संवत् १८६८ तदनुसारं १६२९ ई. अस्ति, यः डा. गोडे द्वारा निर्दिष्टेभ्यः पुरातनतमेभ्यः मातृकाग्रन्थेभ्यः अपि ६६ वर्षाणि पुरातनः अस्ति। अतः अनेके विद्वांसः ग्रन्थस्यास्य रचनाकालं १४ शताब्द्याः मध्यात् आरभ्य १६ शताब्द्याः मध्यकालं यावत् (१३५०-१५५० ई.) स्वीकुर्वन्ति। एवं प्रकारेण १६२९ ई. इत्यस्य मातृकाग्रन्थद्वारा कविकाव्यकालकल्पनायाः १६३१ ई. इत्यस्य खण्डनं भवति। हठप्रदीपिकायाः परिमाणः विविधानां संशोधकानां संशोधनानुसारं वक्तुं शक्यते यत्, हठप्रदीपिकायाः यानि अपि संस्करणानि मातृकाग्रन्थत्वेन प्राप्यन्ते, तेषु प्रायः चत्वारः एव उपदेशाः सन्ति। अतः सामान्यतया एवं विश्वासं कर्तुं शक्यते यत्, हठप्रदीपिकायाः केवलं चत्वारः उपदेशाः सन्ति इति। किन्तु केषाञ्चन संशोधकानां दीर्घकालीनस्य, कष्टसाध्यस्य च शोधस्य अनन्तरं कोऽपि मातृकाग्रन्थः प्राप्तः, यस्य पञ्च अध्यायाः आसन्। परन्तु तेषु मातृकाग्रन्थेषु नवीने पञ्चमे अध्याये कोऽपि विशेषः विषयः न प्राप्यते। पञ्चमाध्याये उक्ताः सर्वेऽपि विषयाः पूर्वोपदेशेषु अन्तर्भूताः एव आसन्। यथा - पञ्चमे उपदेशे 'वज्रोली'-मुद्रायाः निरूपणं वर्तते, तत्र लिखितम् अस्ति यत्, तृतीयोपदेशे निरूपतस्य शक्तिचालनस्य पूर्वम् एतस्याः मुद्रायाः अभ्यासः करणीयः इति। 'इण्डिया ऑफिस लायब्रेरी, लन्दन' इत्यस्य विस्तृतायां पाण्डुलिपि-सूच्यां (भागः ४ पू. ६०० सं. १८३६-१८३७) अपि एवमेव स्वीकृतं स्यात्। अपरत्र पूना-विश्वविद्यालय-पुस्तकालये (सं. २४०२), नासिकनगरस्य च सार्वजनिक-वाचनालये मातृकाग्रन्थे समाविष्टे पञ्चमोपदेशे तेषां रोगाणाम् उपचारस्य निरूपणं कृतम् अस्ति, ये अनुचिततया यौगिक-अभ्यासस्य कारणेन समुत्पन्नाः स्युः। मन्यते यत्, अन्येषु केषुचिदपि मातृकाग्रन्थेषु एतस्य विषयस्य वर्णनं न प्राप्यते। भवतु तत्र चत्वारः उत पञ्च उपदेशाः अपि अन्तर्भूताः स्युः। अतः कालसम्मानितः एषः विचारः यत्, हठप्रदीपिकायाः केवलं चत्वारः उपदेशाः सन्ति इति अप्याप्तसाक्ष्याधारेण सिद्धं भवति। ‘एशियाटिक सोसायटी ऑफ बंगाल, कलकत्ता' इत्यस्य पुस्तकालये संरक्षितस्य मातृग्रन्थस्य, सङ्ख्या जी. १०५२१, सं. १८९२ इत्यस्य समाप्तिवाक्यम् एवम् अस्ति। “इति हठप्रदीपिकायां पंचमोपदेशः”। एतस्मिन् मातृकाग्रन्थे केवलं षट्पत्राणि सन्ति। कश्चन विषयः अस्ति यत्, शरीरस्य छायायाः सूरप्रकाशे दर्शनोत्तरं तस्य मानसिक-चित्रम् (नेत्रम् उद्घाट्य) आकाशे दर्शनात् मनुष्यः स्वस्य जीवनस्य परिणामं ज्ञातुं शक्नोति। अतः एकस्य मातृकाग्रन्थस्य नाम “छाया-पुरुष-दर्शन-विधानम्" इति वर्तते। भारत इतिहास संशोधक मण्डल, पूना इत्यत्र अपि कश्चन “छाया-पुरुषलक्षण" इति नाम्ना लघुः मातृकाग्रन्थः (सं. २२७) अस्ति। एतस्य मातृकाग्रन्थस्य समाप्तिवाक्य-प्रकारः अस्ति - “इति श्री शांकरीगीतायाम् हरप्रदीपिकायाम् उमामहेश्वरसंवादे कालज्ञाने छायापुरुषलक्षणम् नाम पंचमपटलः” इत्यनेन प्रतीयते यत्, मातृकाग्रन्थस्य विषयवस्तु स्वात्मारामस्य हठप्रदीपिकायाः पञ्चमोपदेशः न भवति। “एशियाटिक सोसायटी" इत्यस्य मातृकाग्रन्थे त्रुट्या 'ठ' इत्यस्य समानतया 'र' लिखम् अस्ति। 'गोरक्षसिद्धान्तसंग्रहे (पृष्ठ ३८) एकत्र हठप्रदीपिकायाः विषये सङ्केतः प्राप्यते यत्, एतस्य दश उपदेशाः सन्ति इति। परन्तु एतावता एतस्य मातृकाग्रन्थस्य पञ्च उपदेशेभ्यः अधिकस्य किमपि संस्करणं न प्राप्तम् स्ति। कैवल्यधाम-संस्थायाः हठप्रदीपिकायाः प्रकाशने ४०९ श्लोकाः सन्ति। "कविकाव्यकालकल्पना”याम् एतस्य ग्रन्थस्य श्लोकसङ्ख्या ५०० विद्यते। “इण्डिया आफिस, लन्दन” इत्यस्य मातृकाग्रन्थे ४०१ श्लोकाः सन्ति। आक्सफोर्ड-सूच्याः २३३ पृष्ठस्य अन्तर्गततया ५६६ नं. इत्यस्य मातृकाग्रन्थे केवलं ३३१ श्लोकाः विद्यन्ते। एवं हठप्रदीपिकायाः श्लोकेषु भेदः प्रकाशनानुसारं दरीदृश्यते। हठप्रदीपिकायाः मौलिकता स्वात्मारामः कांश्चन श्लोकान् अन्यग्रन्थेभ्यः मूललेखकानाम् उल्लेखम् अकृत्वा उद्धृतवान् अस्ति। यथा - १-३६, ४५ । किन्तु केचन प्रसिद्धाः श्लोकाः अपि हठप्रदीपिकायां प्राप्यन्ते, येषाम् उद्गमस्थानविषये कोऽपि सन्देहः न भवति। यथा - ‘सङ्कल्पमात्रकलनैव जगत्समग्रम्' (४-५८), योगवासिष्ठस्य ३, १०१, ३९ इत्यत्र प्राप्यते। एतदतिरिक्ततया एतस्मिन् ग्रन्थे एतादृशाः श्लोकाः अपि सन्ति, ये अतीव प्रसिद्धाः न सन्ति, परन्तु केषुचित् ग्रन्थेषु प्राप्यन्ते। एतत् वक्तुं न शक्यते यत्, ते श्लोकाः स्वात्मारामः अन्यस्य स्वीकृतिं विना स्वीकृतवान् उत तैः लेखकैः स्वात्मारास्य स्वीकृतिं विना ते श्लोकाः अङ्गीकृताः इति। एवम् अपि सम्भवते यत्, हठप्रदीपिकया सह सर्वैः ग्रन्थैः सामान्य-मूलग्रन्थेभ्यः श्लोकाः स्वीकृताः स्युः इति। मातृकाग्रन्थाः सामान्यतः हठप्रदीपिकायाः एकादश-मातृकाग्रन्थाः प्राप्यन्ते। चत्वारि प्रकाशितानि संस्करणानि अपि सन्ति। 1) सं. ६२१ (१८८६-९२) भा. प्रा. वि. शो. सं., पुस्तकालयः, पूना । आकारः ६-१/२" ५”, पृष्ठस्य संङ्ख्या - १६, एतस्य ग्रन्थस्य तृतीयोपदेशे वज्रोलीप्रकरणं नास्ति। तत् पञ्चमे प्रकरणे योजितम् अस्ति। प्रथमोपदेशे श्लोकानां गणना ४५ एव अस्ति, परन्तु आरम्भिक-श्लोके “अथेकस्मिन्नेव दृढे बन्धे सिद्धासने सदा” इत्यस्य अनन्तरं सङ्ख्या न प्रदत्ता अस्ति। एतस्य मातृकाग्रन्थस्य अन्ते अन्यग्रन्थानां केचन श्लोकाः सन्ति। समाप्तिवाक्यं निम्नानुसारम् अस्ति “इति श्री आत्मारामविरचितायाम् हठप्रदीपिकायाम् पंचमोपदेशः इति। 2) सं. २६३ (१८७९-८०) भा. प्रा. वि. शो. सं, पुस्तकालयः, पूना, आकारः ८-१/२" ४-१/२” पृष्ठस्य सङ्ख्या २८ । एतस्मिन् मातृकाग्रन्थे क्रमशः - ६७, ८२, १३०, १४१ श्लोकात्मकाः चत्वारः अध्यायाः सन्ति। समाप्तिवाक्यम् एवं प्रकारेण अस्ति - "इति सहजानन्द सन्तानचिन्तामणि स्वात्मारामयोगिना विरचितायाम् हठप्रदीपिकायाम् चतुर्थोपदेशः इति । हठप्रदीपिकायोगशास्त्रसम्पूर्णम् । श्रीरस्तु ।” पुरोहित देवचन्दजिसुत रूपचन्देन स्वात्मार्थे लिखितम् । संवत् १८०६, शके १६७१ । पौष सुदि ८ गुरौ । श्रीरस्तु । सर्वग्रन्थ श्लोकसंख्या ४२० । श्री, श्री, श्री, श्री, श्री । एतस्मिन् ग्रन्थे अनेके दोषाः सन्ति। 3) सं. ६६५ (१८८३-८३) भा. प्रा. वि. शो. सं. पुस्तकालयः, पूना, आकारः - ८" ४” पृष्ठस्य संख्या ३३ । एतस्यायां मातृकायां चत्वारः उपदेशाः सन्ति, यस्यां क्रमशः ६९, ८१, १३३, १३४ श्लोकाः सन्ति। एतस्य समाप्तिवाक्यस्य स्वरूपम् एवम् अस्ति - "इति श्री सहजानन्द सत्ताम चिन्तामणि स्वात्माराम योगेन्द्रविरचितायां हठप्रदीपिकायाम् चतुर्थोपदेशः समाप्तिहि।” 4) सं. ३१६ (१८९५-९८) भा. प्रा. वि. शो. सं. पुस्तकालयः, पूना आकारः ९” ४” पृष्ठसङ्ख्या ५० । एतस्यां मातृकायां प्रथमस्य, चतुर्थस्य च उपदेशस्य अन्ते श्लोकानाम् आहत्यसंख्या क्रमशः ६३, ११५ च वर्तते। द्वितीयस्य, तृतीयस्य च उपदेशस्य श्लोकानाम् आहत्य संख्यायाः निर्देशः न प्राप्यते। एषः ग्रन्थः अतीव अशुद्धः अस्ति। ग्रन्थस्य अन्ते केचन श्लोकाः सन्ति, ये अन्येषु ग्रन्थेषु न सन्ति। एतस्य समाप्तिवाक्यम् एवम् अस्ति - इति श्री आत्माराम योगेन्द्र विरचितायाम् हठप्रदीपिकायाम् चतुष्टयः।।४।। 5) सं. ६१५ [१८८७-९१] भा. प्रा. वि. शो. सं पुस्तकालयः, पूना आकारः १२" x ६" पृष्ठस्य संख्या १०५, ज्योत्स्नानामिकायाः टीकायाः सहितं मूलग्रन्थः अस्ति। एतस्यां मातृकायां चत्वारः उपदेशाः सन्ति, येषु क्रमशः ६७, ७९, १३२, ११३ श्लोकाः सन्ति। खेमराज-द्वारा प्रकाशितग्रन्थः, अन्ये अपि एतस्य अनुगमनं कुर्वन्ति। एतस्य समाप्तिवाक्यम् एवं प्रकारेण अस्ति - इति श्री सहजानन्द सन्तान चिन्तामणि स्वात्माराम योगीन्द्र विरचितम् हठप्रदीपिकायाम् समाधि लक्षणं नाम चतुर्थोपदेशः ।। ४ ।। मूलग्रन्थस्य अन्तः एवं भवति - इदम् पुस्तकम् मेहदलेत्युपनाम गोविन्दात्मज नारायणेन लेखि । संवत् १९३१ । व्ययनाम संवत्सरे दक्षिणायने हेमन्तौ मार्गशीर्षे मासे कृष्णपक्षे षष्ठ्यां तिथौ इन्दुवासरे सायंकाले गंगाकाशीश्वर सन्निधौ समाप्त: । श्री कृष्णाय नमः । श्री गोपालकृष्णाय नमः ।। 6) सं. १३६३६ प्राच्यविद्यासंस्थानं, पुस्तकालयः, वडोदरा । ज्योत्स्नासहितः मूलग्रंथः, पृष्ठसंख्या ८७ । एषः ग्रन्थः अधिकतया योग्यः अस्ति। मातृकायाः समयसंवत् १९३१ तदनुसारं १७९६ ई.। 7) सं. ८२२ प्राच्यविद्यासंस्थानं, पुस्तकालयः, वडोदरा। केवलं मूलग्रन्थस्य पृष्ठसंख्या १९ । एतस्यायां मातृकायां केवलं प्रथमत्रयः अध्यायाः सन्ति। 8) सं. २४०२ पूना विश्वविद्यालयपुस्तकालयः, आकारः ९" x ४-१/२" पृष्ठसंख्या २७ । एतस्यां मातृकायां पञ्च उपदेशाः सन्ति। श्लोकानां गणना अपि क्रमशः अस्ति। आहत्य श्लोकसंख्या ३९० अस्ति। एषः मूलग्रन्थः अतीव अशुद्धः वर्तते। 9) सार्वजनिकवाचनालयः, नासिकः।  एषः मातृकाग्रन्थः पञ्च उपदेशात्मकः अस्ति। एतस्य समयशकं १६२८ वर्तते। 10) सं. ६१७१ प्राज्ञपाठशालापुस्तकालयः, [जिला सतारा] संवत् १७४४ तदनुसारं १६८८ ई. । 11) सं. ३९९ [१८९५ - ०२] पृ.सं.१६ दिनाङ्कः संवत् १७५१ तदनुसारं १६९५ ई.। उपर्युक्ताः सर्वाः मातृकाः देवनागर्यां सन्ति। शब्दाः भिन्नाः सन्ति। । व्यंजन-वर्णानाम् अनुसारम् अनुनासिक-ध्वनीनां स्पष्टता नास्ति। अनुस्वारस्य चिन्हम् अव्यवस्थितरूपेण प्रयुक्तम् अस्ति। मुद्रिताः ग्रन्थाः 1) ज्योत्स्नानामकटीकया सहितः मूलग्रन्थः । प्रकाशकः - लक्ष्मीवेंकटेश्वर प्रेस, बम्बई, सं.१९८१, शक १८४६ । 2) आङ्ग्लानुवादेन सह मूलग्रन्थः । द्वितीयं संस्करणं, पंचमसिंह । प्रकाशकः ललितमोहन वसु, इलाहाबाद १९३२ । 3) आङ्ग्लानुवादेन सहितः मूलग्रन्थः, ज्योत्स्नानामिका टीका च, प्रकाशकः, थियोसोफिकल पब्लिशिंग हाऊस, अडयार, मद्रास १९४९ । 4) श्री वासुदेव महाशंकर जोशी द्वारा गुजरातीभाषायां टीकया सह मूलग्रन्थः, प्रकाशक-सस्तु साहित्यवर्धक कार्यालय, अहमदाबाद १९६३ । उक्तेषु सर्वेषु ग्रन्थेषु केचन पाठभेदाः सन्ति, ये स्पष्टतया लिपिकारस्य दोषाः सन्ति। केवलं पञ्चमोपदेशं विहाय विविधताः दृश्यन्ते। विषयवस्तु स्वात्मारामः एतस्य पुस्तकस्य चतुर्थोपदेशे एतादृशस्य विषयस्य वर्णनम् अकरोत्, यः सामान्यतया 'राजयोगः' इत्युच्यते। तथाऽपि एतस्य ग्रन्थस्य नाम असङ्गतं वक्तुं न शक्यते। यतः स्वात्मारामः हठयोगं, राजयोगं च भेददृष्ट्या न पश्यति। अपि तु सः तौ परस्परं पूरकौ स्तः इति चिन्तयति। तस्य अनुसारं हठयोगः, राजयोगः च योगस्य द्वौ पक्षौ स्तः, ययोः कालान्तरे हठयोगत्वेन प्रसिद्धिः जाता। यदा कश्चन योगी योगपथावलम्बनं करोति, तदा सः प्रप्रथमं शारीरिक-क्रियाद्वारा प्रारम्भं करोति। सम्भवं भवति यत्, तस्यां क्रियायां काऽपि मानसिकी उत आध्यात्मिकी चेतना न प्राप्येत। परन्तु शीघ्रं हि सः क्रमशः योगस्य मानसिकपक्षेण, आध्यात्मिकपक्षेण च सह परिचितः भवेत्। एवं प्रकारेण वक्तुं शक्यते यत्, योगिक-प्रक्रियाणाम् अखण्डक्रमः तेभ्यः यौगिक-अभ्यासेभ्यः आरभते, यासु शारीरिक-क्रियाः प्रधानाः भवन्ति। ततश्च ताः यौगिक-स्थितौ परिणताः भवन्ति, यत्र आध्यात्मिक-अनुभवानां विशिष्टं स्थानं भवति। अत एव स्वात्मारामः हठयोगं सोपानत्वेन सङ्केतयति। प्राणायामः “नाडीनां सर्वप्रकारकाः मलाः केवलं प्राणायामानाम् अभ्यासेन दूरीकर्तुं शक्यन्ते" एतस्य मतस्य स्पष्टोल्लेखः केवलं स्वात्मारामः अकरोत्। उक्तं यथा – प्राणायामैरेव सर्वे प्रशुष्यन्ति मला इति । आचार्याणां तु केषांञ्चिद् अन्यत् कर्म न संमतम् ।। तस्य मतानुसारं क्रियाः (षट्क्रियाः) सर्वेभ्यः अनिवार्याः न सन्ति,  अपि तु तासाम् अभ्यासः तेभ्यः एव आवश्यकः अस्ति, येषां शरीरे मेदस्य, श्लेष्मादिकस्य च अधिकता वर्तते। स्वात्मारामस्य अनुसारं योगस्य केवलं चत्वारि अङ्गानि सन्ति । परन्तु अन्ययोगवित्सु कश्चन षष्ठाङ्गस्य, (गोरक्षः, अमृतनादोपनिषद्), कश्चन सप्ताङ्गस्य (घेरण्डः), कश्चन अष्टाङ्गस्य (पतञ्जलिः, [[मण्डलब्राह्मणोपनिषद्], शाण्डिल्योपनिषद्), कश्चन तु पञ्चदशाङ्गस्य (तेजोबिन्दूषनिषद्) च योगस्य चर्चां करोति।। पुराणेषु, स्मृतिषु च प्रणायामस्य प्रकारद्वयस्य चर्चा भवति। सगर्भः (मन्त्रयुक्तः), अगर्भः (मन्त्ररहितः) च । किन्तु स्वात्मारामः प्राणायामस्य अभ्यासं मन्त्रोचारणेन सह न योजयति। स्वात्मारामस्य यमः, नियमश्च स्वात्मारामः यमस्य, नियमस्य च गणना योगाङ्गेषु न कृता। किन्तु योगाभ्यासस्य मार्गे तयोः अपेक्षितमहत्त्वं सः स्वीकरोति। यथा – यमेष्विव मिताहार अहिंसा नियमेष्विव । मुख्यं सर्वासनेष्वेकं सिद्धाः सिद्धासनं विदुः॥ आश्चर्यस्य विषयः अस्ति यत्, सः अहिंसायाः नियमे. मिताहारस्य यमे च परिगणनाम् अकरोत् इति। अनेन अनुमातुं शक्यते यत्, स्वात्मारामः पतञ्जलेः भिन्नायाः कस्याश्चित् अन्यायाः योगपरम्परायाः अनुसरणं करोति इति। यद्यपि दत्तात्रेयसंहिता (३२-३३), योगतत्त्वोपनिषद् च (२८) अहिंसां नियमेषु, मिताहारं यमेषु एव स्वीकुरुतः। किन्तु आश्चर्यस्य विषयः अस्ति यत्, यमस्य, नियमस्य च किमपि विस्तृतं विवरणं न प्राप्यते इति। अपरत्र एवम् अनुमानं कर्तुं शक्यते यत्, यतः केचन मिताहारस्य यमेषु, अहिंसायाश्च नियमेषु गणनाम् अकुर्वन्, इत्यतः स्वात्मारामः अपि उपर्युक्तानां लेखकानां परम्परायाः अनुसरणं कृतवान् स्यात् इति। “प्राचीनतमः कारिकायाः ​​भाष्यं प्राप्तवान्, यस्याः चीनीभाषायां अनुवादः परमार्थेन तेषु दिनेषु कृतः, यदा सः चीनदेशे ई. ५५७ तः ५६९ पर्यन्तं प्रायः द्वादशवर्षपर्यन्तं साहित्यनिर्माणे प्रवृत्तः आसीत् ।” महतः अष्टौ रूपाणि सन्ति, सत्त्वगुणस्य चत्वारः तमोगुणस्य चत्वारश्च । यानि सत्वगुणैः युक्तानि सन्ति, तानि - धर्मः, ज्ञानं, लालसा-राहित्यं, शक्तिः च । धर्मस्य किं रूपम् अस्ति? तर्हि – यमः,  नियमश्च । यमस्य पञ्च भागाः सन्ति – अक्रोधः, गुरुशुश्रूषा, शौचः, आहारलाघवम्, अप्रमादश्च। नियमस्य अपि पञ्च भागाः सन्ति - अहिंसा, अस्तेयं, सत्यं, ब्रह्मचर्यम्, अचाटुकारिता (चापलूसी नहीं करना) । एतेषां दशानां पालनम् एव धर्मपालनम् इत्युच्यते। एषः सम्पूर्णः विषयः जर्नल आफ बाम्बे एशियाटिक सोसायटी (१९०५) पृष्ठं ४७, (१९३१), पृष्ठं ६२३-३९ इत्यत्र वर्णितम् अस्ति। आसनानि आसनं तु हठयोगे प्रगत्यै प्रथमं सोपानम् एव अङ्गीकृतम् अस्ति। ताः प्रक्रियाः, याः मानसिकाः सन्ति, परन्तु शिक्षायाः, आध्यात्मिकानुभवानां प्रति नेतुं न शक्यन्ते, यासां पराकाष्ठा परमतत्त्वस्य साक्षात्कारे न भवति - ताः न तु हठयोगे, न तु राजयोगे अन्तर्भन्ति। स्वात्मारामः एतादृशानाम् अभ्यासानाम् एकं परमोचितं नाम "हठकर्म” इति प्रयच्छति। यथा – राजयोगमजानन्तः केवलं हठकर्मिणः । एतानभ्यासिनो मन्ये प्रयासफलवर्जितान्॥ अर्थात्, राजयोगम् अज्ञात्वा ये केवलं हठ-प्रक्रियायाः एव अभ्यासं कुर्वन्ति, तेषां योगाभ्यासिनां प्रयासान् अहं फलहीनान् मन्ये। एवं प्रकारस्य तथाकथितं योगाभ्यासं निष्फलप्रयासं स्वीकरोति स्वात्माराणः। यथार्थ-योगस्य सम्बन्धे तु एकं मतम् एव सुस्पष्टं कथयति यत्, शताब्दीभ्यः शुद्धिक्रियाः, आसनानि, प्राणायामादयः च आध्यात्मिकतायाः भिन्नतया स्थाप्यन्ते, स्वस्य शारीरिकस्वास्थ्यस्य, रोगनाशक-तत्त्वानां च कारणेन विश्वे अधिकाधिकतया लोकप्रियता लभ्यन्ते। एतस्यां स्थित्याम् अपि संस्कृतस्य “योगः” स्वाभिधानात् भिन्नतया स्थापयितुं न शक्यते। तथाऽपि स्वात्मारामः उक्तवान् अस्ति यत्, “यदि एतेषाम् अभ्यासानां कस्मिँश्चित् अर्थे यौगिक-क्रियासु अन्तर्भावः करणीयः, तर्हि तासां प्रक्रियाणाम् अभ्यासे निश्चितरूपेण आध्यात्मिकपक्षः, मानसिकपक्षः च ध्यातव्यः भवति”। हठ-राज-योगयोः अभेदः यथा यथा अभ्यासकः योगाभ्यासे प्रगच्छति, तथा तथा सः अनुशासनस्य मानसिक-आध्यात्मिक-पक्षेभ्यः अधिकाधिकं परिचितः भवति । तस्य प्रारम्भिकावस्थायामेव अनेकानि सोपानानि सन्ति । अनेकानि आसनानि अपि सन्ति, येषां महत्त्वं आध्यात्मिकदृष्ट्या विविधपरिमाणेषु अस्ति। उक्तं यथा – आत्मध्यायी मिताहारी यावद्द्वादशवत्सरम् । सदा सिद्धासनाभ्यासाद्योगी निष्पत्तिमाप्नुयात् । किमन्यैर्बहुभिः पीठैः सिद्धे सिद्धासने सति ॥४०॥ प्राणानिले सावधाने बद्धे केवलकुम्भके। उत्पद्यते निरायासात् स्वयमेवोन्मनी कला ।।४१॥ योगी द्वादशवत्सरं यावत् सदा आत्मध्यायी, मिताहारी (सन्) सिद्धासनाभ्यासात् निष्पत्तिम् (निष्पत्ति-अवस्थाम्) आप्नुयात् । सिद्धासने सिद्धे सति अन्यैः बहुभिः पीठैः किम्? अर्थात्, सिद्धासने सिद्धिप्राप्तौ किमपि न अवशिष्टम् इति॥ प्राणानिले सावधाने केवलकुम्भके बद्धे [सति] निरायासात् उन्मनीकला (उन्मनी-अवस्था) स्वयमेव उत्पद्यते।] केचन ताः यौगिक-क्रियाः, यासु मानसिकपक्षः प्रधानः अस्ति, शारीरिकपक्षश्च महत्त्वपूर्णां भूमिकां न प्रस्तौति, तासां प्रायः हठयोगात् पृथक्त्वं स्वीकृत्य अपरप्रकारस्य योगत्वेन अङ्गीकुर्वन्ति। किन्तु सः भ्रमः एव वर्तते। स्वात्मारामस्य अनुसारं एतस्य हठयोगस्य एव अङ्गत्वेन ताः क्रियाः सन्ति, यथा आसनानि, प्राणायामाश्च सन्ति। स्वात्मारामः स्वस्य हठप्रदीपिकायाम् एतस्मिन् सन्दर्भे उचितं विवरणं चतुर्थोपदेशे दत्तवान् अस्ति, यस्य विषयवस्तोः वर्णनम् एकस्मिन् स्थाने नादानुसन्धानत्वेन, (१-५६) अपरे स्थाने समाधित्वेन (चतुर्थ उपदेश का समाप्तिवाक्य) कृतम् अस्ति। उक्तं यथा – आसनं कुम्भकं चित्रं मुद्राख्यं करणं तथा । अथ नादानुसंधानमभ्यासानुक्रमो हठे॥ आसनं, चित्रं कुम्भकं, मुद्राख्यं करणम्, अथ तथा नादानुसन्धानं हठे अभ्यासानुक्रमः (वर्तते)। सङ्क्षेपपरिचयः हठप्रदीपिकायाः पञ्च उपदेशाः सन्ति। प्रथमे आसनानि, द्वितीये प्राणायामाः, तृतीये मुद्रा, चतुर्थे नादयोगः, पञ्चमे रोगनिवारणं च विद्यते। हठप्रदीपिकायाः मङ्गलाचरणम् हठप्रदीपिकायाः मङ्गलाचरणं त्रिषु भागेषु विभक्तं वर्तते। प्रथमे श्लोके ईश्वरवन्दनात्मकं मङ्गलाचरणं वर्तते। २ तः ९ पर्यन्तं गुरुवन्दनात्मकं मङ्गलाचरणं वर्तते। ततः १०, ११ उभौ श्लोकौ हठयोगस्य कृत्याकृत्यं प्रदर्श्य ग्रन्थोद्देश्यम्, उपयोगितां च वर्णयतः। श्रीआदिनाथाय नमोऽस्तु तस्मै येनोपदिष्टा हठयोगविद्या। विभ्राजते प्रोन्नतराजयोगमारोदुमिच्छोरधिरोहिणीव ।।१।। अर्थात्, तस्मै श्री आदिनाथाय नमः अस्तु, येन हठयोगविद्या उपदिष्टा । (इयं हठविद्या) प्रोन्नतराजयोगम् आरोढुम् इच्छोः अधिरोहिणी इव विभ्राजते। अथ हठयोगिभ्यः स्थानविचारः योगाय स्थानविचारः कश्चन अतीव महत्त्वपूर्णः साधनापक्षः वर्तते। परिवेशः बहुधा सुख-दुःखयोः, विकास-पतनयोः, ज्ञान-अज्ञानयोः, सुविधा-असुविधयोः च निर्धारणं करोति। यदि साधकः योग्यं स्थानं न प्राप्नोति, तर्हि तस्य मार्गः अतीव दुष्करः, दुष्प्राप्यः च भवति। तद्विपर्यये तु साधकः स्वशक्तिं, ध्यानं च केवलं साधनायां निक्षेप्तुं शक्नोति। अनेन तस्य सहजः विकासः भवितुम् अर्हति। अतः सः स्थानविचारः अपि कुर्यात् इति महत्त्वपूर्णम्। अत एव उक्तं यत् - सुराज्ये धार्मिके देशे सुभिक्षे निरुपद्रवे। धनुःप्रमाणपर्यन्तं शिलाऽग्निजलवर्जिते। एकान्ते मठिकामध्ये स्थातव्यं हठयोगिना।।१२।। हठयोगिना एकान्ते, सुराज्ये, धार्मिके-देशे, सुभिक्षे, निरुपद्रवे, मठिकामध्ये, धनुःप्रमाणपर्यन्तं, शिला-अग्नि-जल वर्जिते (स्थाने) स्थातव्यम्। योगस्य बाधकतत्त्वानि योगस्य बाधकत्त्वानि इत्युक्ते योगसाधनाकाले कानिचन बाधकतत्त्वानि अपि भवन्ति, यानि प्रत्यक्षाप्रत्यक्षतया योगसाधानायां बाधाः उत्पादयन्ति। तेभ्योऽपि साधकः सावधानः भवेत् इति धिया योगस्य बाधकतत्त्वानां विषये चिन्तनं भवति। अत्याहारः प्रयासश्च प्रजल्पो नियमाग्रहः । जनसङ्गश्च लौल्यं च षड्भिर्योगो विनश्यति ।।१५ ।। सम्बद्धाः लेखाः हठप्रदीपिकायाः मङ्गलाचरणम् हठप्रदीपिकायाः आसनानि हठप्रदीपिकायाः प्राणायामाः हठप्रदीपिकायाः मुद्राः हठप्रदीपिकायाः नादयोगः सन्दर्भाः हठप्रदीपिका हठयोगस्य ग्रन्थाः

78996

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%A0%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%83%20%E0%A4%AE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D

हठप्रदीपिकायाः मङ्गलाचरणम्

हठप्रदीपिकायाः मङ्गलाचरणं त्रिषु भागेषु विभक्तं वर्तते। प्रथमे श्लोके ईश्वरवन्दनात्मकं मङ्गलाचरणं वर्तते। २ तः ९ पर्यन्तं गुरुवन्दनात्मकं मङ्गलाचरणं वर्तते। ततः १०, ११ उभौ श्लोकौ हठयोगस्य कृत्याकृत्यं प्रदर्श्य ग्रन्थोद्देश्यम्, उपयोगितां च वर्णयतः। ईश्वरस्मरणात्कम् श्रीआदिनाथाय नमोऽस्तु तस्मै येनोपदिष्टा हठयोगविद्या। विभ्राजते प्रोन्नतराजयोगमारोदुमिच्छोरधिरोहिणीव ।।१।। अर्थात्, तस्मै श्री आदिनाथाय नमः अस्तु, येन हठयोगविद्या उपदिष्टा । (इयं हठविद्या) प्रोन्नतराजयोगम् आरोढुम् इच्छोः अधिरोहिणी इव विभ्राजते। एवं मन्यते यत्, भगवान् शिवः, यः अत्र आदिनाथः इत्युक्तः, सः सर्वप्रथमं स्वार्धाङ्गिनीं पार्वत्यै हठयोगस्य शिक्षां प्रायच्छत्। ततः अनेके हठयोगस्य, तन्त्रस्य च सम्बद्धाः ग्रन्थाः शिव-पार्वत्योः संवादरूपेण प्रचलिताः जाताः। हठ इतिशब्दः 'ह' एवं 'ठ' इत्येतयोः वर्णयोः योगात् निर्मितः वर्तते। तत्र हकारः सूर्यं, ठकारश्च चन्द्रस्य अर्थं बोधयति। एतस्मै शब्दाय संस्कृते अनेके विग्रहाः सन्ति। हठयोगस्य सर्वेषु ग्रन्थेषु एतेषां सर्वेषां शब्दानां प्रयोगः अनेकवारं जातः अस्ति। बहुधा विषयवस्तोः अभिधानाय एतस्य प्रयोगः दृश्यते। परन्तु योगस्य वर्णनम् एतयोः वर्णयोः ऐक्यत्वादेव मन्यते। स्वात्मारामः हठयोगस्य, राजयोगस्य च मध्ये भेदरेखां न प्रदर्शितवान्। यतः उभौ योगौ सहसंयोगात् प्रचलतः, अतः हठप्रदीपिकायां राजयोगस्य अपि विवरणं प्राप्यते। अत्र केवलम् एकः मुख्यभेदः प्रदर्शितः यत्, एकस्यैव अनुशासनस्य राजयोगः मानसिकपक्षः, हठयोगश्च शारीरिकपक्षः वर्तते इति। उक्ते मङ्गलाचरणश्लोके राजयोगः किञ्चन उन्नतस्थानत्वेन प्रदर्शितः, यस्य प्राप्तौ काचित् अधिरोहिणी आवश्यकी भवति, सा अधिरोहिणी एव हठयोगः वर्तते। अत्र स्वात्मारामः स्पष्टतया उभयोः योगयोः भेदं करोति। अतः अग्रे राजयोगरूपं लक्ष्यं प्राप्तुम् एव साधनरूपां हठविद्यां वर्णयति इति लेखकः वदति। यथा – अथ गुरुवन्दना प्रणम्य श्रीगुरुं नाथं स्वात्मारामेण योगिना । केवलं राजयोगाय हठविद्योपदिश्यते ।।२।। श्रीगुरुं नाथं प्रणम्य, योगिना-स्वात्मारामेण केवलं राजयोगाय हठविद्या उपदिश्यते। अत्र स्पष्टतया स्वात्मारामः गुरुवन्दनासहितं तेषां यौगिक-अनुभवानां महत्त्वं बोधयति, येषु मानसिकपक्षः, आध्यात्मिकपक्षः च प्रमुखभूमिकायां भवति। तस्य पक्षस्य अवगमनाय काश्चित् पूर्वक्रियाः आवश्यक्यः भवन्ति, अतः प्रथमोपदेशात् तृतीयं यावत् सः मानसिकपक्ष-सहयोगीः प्रक्रियाः वर्णयति, ततश्च चतुर्थोपदेशे यौगिकानुभवानां मानसिकपक्षम्, आध्यात्मिकपक्षं च उपस्थापयति। भ्रान्त्या बहुमतध्वान्ते राजयोगमजानताम् । हठप्रदीपिकां धत्ते स्वात्मारामः कृपाकरः ।।३।। बहुमतध्वान्ते भ्रान्त्या (तथा च) राजयोगम् अजानतां (जनानां कृते) कृपाकरः स्वात्मारामः हठप्रदीपिकां धत्ते । हठविद्या हि मत्स्येन्द्रगोरक्षाद्या विजानते । स्वात्मारामोऽथवा योगी जानीते तत्प्रसादतः ॥४॥ मत्स्येन्द्र-गोरक्षाद्याः हि हठविद्यां विजानते । अथवा तत्प्रसादतः योगी स्वात्मारामः जानीते। स्वात्मारामः हठयोगस्य सुप्रसिद्धस्य योगिनः मत्स्येन्द्रस्य, गोरक्षस्य च परम्परायाः अनुवर्ती आसीत्। अतः गुरुणा सह सः तेषां सर्वेषां पराम्परानुवर्तिनः योगिनः अपि स्मरति। अर्थात् सः सम्पूर्णगुरुपरम्परायाः स्मरणं करोति। यथा - अथ गुरुपम्परावन्दना श्रीआदिनाथमत्स्येन्द्र शाबरानन्द भैरवाः । चौरङ्गीमीनगोरक्षविरूपाक्षबिलेशयाः ।।५।। मन्थानो भैरवो योगी सिद्धिर्बुद्धश्च कन्थडि: । कोरण्टकः सुरानन्दः सिद्धिपादश्च चर्पटि:।।६।। कानेरी पूज्यपादश्च नित्यनाथो निरञ्जनः । कपाली बिन्दुनाथश्च काकचण्डीश्वराह्वयः।।७।। अल्लामः प्रभुदेवश्च घोडाचोली च टिण्टिणिः। भानुकी नारदेवश्च खण्डः कापालिकस्तथा ।।८।। इत्यादयो महासिद्धा हठयोगप्रभावतः । खण्डयित्वा कालदण्डं ब्रह्माण्डे विचरन्ति ते ॥९॥ श्रीआदिनाथः, मत्स्येन्द्रः, शाबरः, आनन्दभैरवः, चौरङ्गी, मीनः, गोरक्षः, विरूपाक्षः, बिलेशयः, मन्थानः, भैरवयोगी, सिद्धिः, बुद्धः, कन्थडिः, कोरण्टकः, सुरानन्दः, सिद्धिपादः, चर्पटी, कानेरी, पूज्यपादः, नित्यनाथः, निरञ्जनः, कपाली, बिन्दुनाथः, काकचण्डीश्वरः, अल्लामः, प्रभुदेवः, घोडाचोली, टिण्टिणिः, भानुकी, नारदेवः, खण्डः, कापालिकः इत्यादीनां येषां योगिनां नामानि उक्तानि, ते सर्वेऽपि महासिद्धाः हठयोगप्रभावतः कालदण्डं खण्डयित्वा ब्रह्माण्डे विचरन्ति । मत्स्येन्द्रं, गोरक्षं च विहाय अन्ये सर्वे पारम्परिकरूपेण स्वीकृतानां योगिनां विषये सूचना तुलनात्मकरूपेण अतीव स्वल्पा अथवा अप्राप्या वर्तते। अथ हठयोगस्य कृत्याकृत्यानि अशेषतापतप्तानां समाश्रयमठो हठः । अशेषयोगयुक्तानामाधारकमठो हठः ।।१०॥ अशेषतापतप्तानां (कृते) हठः समाश्रयमठः (विद्यते) । (तथा च) अशेषयोगयुक्तानां (कृते) हठः आधारकमठः (विद्यते) । अर्थात्, सर्वप्रकारकेभ्यः दुःखेभ्यः पीडितजनेभ्यः हठयोगः आश्रयरूपः मठः वर्तते। सर्वप्रकारस्य योगाभ्यासिभ्यः हठयोगः आधारभूतः कच्छपः वर्तते।  पौराणिक-आख्यानम् अस्ति यत्, मेरुपर्वतः, यस्योपयोगः देवताभिः, असुरैः च समुद्रमन्थनस्य मथनीत्वेन स्वीकृतः, कश्चन कच्छपः  आधारः आसीत्, यः साक्षात् विष्णोः अवतारत्वेन परिगण्यते। एवं हठयोगः सर्वेषां योगक्रियाकलापानाम् आधारः अस्ति, सर्वेषां योगिनां च आधारभूतः वर्तते। हठविद्या परं गोप्या योगिनां सिद्धिमिच्छताम् । भवेद्वीर्यवती गुप्ता निर्वीर्या तु प्रकाशिता ।।११।। सिद्धिम् इच्छतां योगिनां (कृते) हठविद्या परं गोप्या। गुप्ता (सति) वीर्यवती भवेत् । प्रकाशिता तु निर्वीर्या (भवेत्) । अर्थात्, योगे सिद्धीच्छुकाः साधकाः एनां हठविद्यां नितान्त-गुप्तां स्थापयेयुः। गुप्ता एषा विद्या शक्तिशालिनी भवति। प्रकटिता सा शक्तिहीना भवति। यौगिकग्रन्थकाराः साधकाः पौनःपुन्येन सावधानेन भवितुं कथयति यत्, योगे सफलताप्राप्त्यै एतत् आवश्यकं वर्तते यत्, स्वस्य अभ्यासाः, प्राप्तयः च सर्वथा गुप्ततया रक्षणीयाः इति। एतस्मिन् सन्दर्भे स्पष्टं सङ्केतं यच्छन्ति यत्, योगसिद्धयः उत तत्सम्बद्धाः विषयाः प्रसिद्धेः साधनरूपाः न सन्ति, अपि तु आत्मविकासस्य साधनानि सन्ति। आत्मविकासाय अन्यपक्षस्य रहस्योद्घाटनस्य आवश्यकता न भवति। प्रसिद्धेः कृतः योगाभ्यासः असफलतां प्रति नयति। हठविद्या गुप्तविद्या यदि हठविद्या गुप्तविद्या अस्ति, तर्हि कथं तस्याः योगिभिः उपस्थापनं कृतं, ग्रन्थनिर्माणं कृतं, ग्रन्थप्रकाशनं कृतञ्च इति प्रश्नः समुद्भवति। एतस्य प्रश्नस्य अतीव सामान्यः उत्तरः भवितुम् अर्हति यत्, हठविद्या तेभ्यः सर्वेभ्यः रक्षणीया, ये एतस्याः विद्यायाः दुरुपयोगं कृत्वा स्वस्य उत अन्यस्य ज्ञात्वा उत अज्ञात्वा हानिं कर्तुं प्रभवन्ति। हठयोगे तादृश्यः अनेकाः क्रियाः, प्रक्रियाः च सन्ति, याः यदि उचिततया न क्रियन्ते, तर्हि साधकस्य मृत्युः, विकारोद्भवः च भवितुम् अर्हति। स्वामी स्वात्मारामः पञ्चमे उपदेशे प्राणायामकाले अयोग्यभ्यासे सति उत्पद्यमानानां विकाराणाम् उपस्थापनम् अकरोत्, तेषां विकाराणां समाधानम् अपि प्रायच्छत्। यदि नियमानां पालनम् अकृत्वा, योग्यमार्गदर्शनम् अप्राप्य च कश्चन हठयोगाभ्यासं करोति, अन्येषां मार्गदर्शनं च करोति, तर्हि सः निश्चयेन स्वस्य, अन्यस्य च हानिं करोति, अतः एषा विद्या गुप्ता भवेत् इति उक्तम्। एतस्य विषयस्य सम्बद्धाः जनाः एव एतस्य ज्ञानं प्राप्नुयुः इति अर्थः। सम्बद्धाः लेखाः हठप्रदीपिका हठप्रदीपिकायाः आसनानि हठप्रदीपिकायाः प्राणायामाः हठप्रदीपिकायाः मुद्राः हठप्रदीपिकायाः नादयोगः सन्दर्भाः हठप्रदीपिका

79000

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AF%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83

योगाय स्थानविचारः

योगाय स्थानविचारः कश्चन अतीव महत्त्वपूर्णः साधनापक्षः वर्तते। परिवेशः बहुधा सुख-दुःखयोः, विकास-पतनयोः, ज्ञान-अज्ञानयोः, सुविधा-असुविधयोः च निर्धारणं करोति। यदि साधकः योग्यं स्थानं न प्राप्नोति, तर्हि तस्य मार्गः अतीव दुष्करः, दुष्प्राप्यः च भवति। तद्विपर्यये तु साधकः स्वशक्तिं, ध्यानं च केवलं साधनायां निक्षेप्तुं शक्नोति। अनेन तस्य सहजः विकासः भवितुम् अर्हति। अतः सः स्थानविचारः अपि कुर्यात् इति महत्त्वपूर्णम्। योग हठप्रदीपिकानुसारं स्थानविचारः मठिकायै देशविचारः मठिकायाः परिवेशः योगिनं प्रभावयितुं शक्नोति, अतः योगानुकूलः परिवेशः आवश्यकः भवति। अत एव उक्तं यत् - सुराज्ये धार्मिके देशे सुभिक्षे निरुपद्रवे। धनुःप्रमाणपर्यन्तं शिलाऽग्निजलवर्जिते। एकान्ते मठिकामध्ये स्थातव्यं हठयोगिना।।१२।। हठयोगिना एकान्ते, सुराज्ये, धार्मिके-देशे, सुभिक्षे, निरुपद्रवे, मठिकामध्ये, धनुःप्रमाणपर्यन्तं, शिला-अग्नि-जल वर्जिते (स्थाने) स्थातव्यम्। अर्थात्, हठयोगी एतादृशे एकान्त-स्थाने निवसेत्, यत्र राज्यम् अनुकूलं स्यात्, देशः धार्मिकः स्यात्, धन-धान्येन परिपूर्णः स्यात्, यः सर्वप्रकारकेभ्यः उपद्रवेभ्यः रहितः स्यात्। एतादृशे स्थाने, कस्मिंश्चित् आश्रमे लघ्व्यां मठिकायां निवसेत्, यत्र चतुर्हस्तपरिमिते स्थाने पाषाणः, अग्निः, जलं वा न स्यात्। अत्र 'सुराज्ये', 'धार्मिके', 'सुभिक्षे', 'निरुपद्रवे' इत्येतेतानि विशेषणानि 'देश'-शब्दाय प्रयुक्तानि सन्ति। योगः कश्चन अतीव गहनः, दुष्प्राप्यः च विषयः वर्तते। एतस्य अभ्यासे व्यर्थप्रयासाः साक्षात् साधनां बाधयन्ति। यतः प्रतिपलं योगी योगविषयकं चिन्तनं करोति उत शरीरेण क्रियां करोति। रात्रौ स्वप्नकाले अपि योगसिद्धान्तम् एव सः अवगन्तुं प्रयतते। सप्तदिनेषु चतुर्विंशतिः होराः यावत् यदि एतदेव कार्यं करणीयम् अस्ति, तर्हि तत्र पूर्णतया ध्यानं दातव्यं भवति। तत्र यदि अप्राकृतिकवातावरणत्वात् योगाय अननुकूलं वातावरणं भवति, यदि अधार्मिकाणां जनानां कारणेन विक्षेपः भवति, यदि पराधिनस्य साधकस्य कृते भीक्षा अनुपलब्धा भवति, यदि समाजे, देशे, प्रदेशे च सर्वदा बाह्येभ्यः उत आभ्यान्तरेभ्यः आततायिभ्यः भयः भवति, तर्हि साधना अतीव दुष्करा भवति। अत एव योगिनः साधनास्थानम् अपि अतीव विचिन्त्य चितं स्थानम् आवश्यकम्। 'सुराज्ये' - अनेन अभिप्रायः अस्ति यत्, तत् स्थानं प्राकृतिक-सुषमायुक्तं, वन्य-सम्पदाभिः परिपूर्णं च स्यात्। सुराज्यस्य का परिभाषा भवेत्? सुराज्यम् इत्युक्ते प्राकृतिकतया, राजनैतिकतया, आर्थिकतया, सांस्कृतिकतया च राज्यं सुस्थिरं स्यात्। साधनायाः प्रदेशे निर्मलता, सद्व्यवहारः च अतीव महत्त्वपूर्णः पक्षः भवति। एतत् सर्वमपि राज्यस्य राजव्यवस्थायाः उपरि आधारितं भवति। राजव्यवस्था च राज्ञः व्यवहारैः, बौद्धिक-क्षमताभिः च प्रभाविता भवति। अतः वास्तव्येन सुराज्ये इत्यनेन राज्ञः सुशासनं सङ्केतयति। तेन सह राज्यस्य प्राकृतिक-सम्पदः अपि सङ्केतं करोति। 'धार्मिके' – अनेन तात्पर्यम् अस्ति यत्, तत्रस्थानां निवासिनां मनोवृत्तिः धार्मिकी स्यात्। धार्मिकता काचित् आचारप्रक्रिया वर्तते। तस्याः प्रभावः राज्यस्य शीर्षात् प्रजां यावत् गच्छति। बहुधा विपरीततया प्रजायाः राजनं यावत् अपि गच्छति। अतः स्वानुकूलधर्मेण युक्ते देशे साधकः बाधाः न अनुभवति। यतः साधकाय कीदृशं वातावरणम् आवश्यकम् अस्ति इति सर्वे अवगच्छन्ति, सर्वे तस्य सहयोगं च कुर्वन्ति। इतिहासः प्रत्यक्षप्रमाणत्वेन सङ्केतं करोति यत्, यदा योगी तादृशे देशे, शासने च साधनां कर्तुम् इच्छति, यत्र राजा उत प्रजा धर्माचरणे उत अनुकूलधर्मे च नास्ति, तर्हि तेग बहादुर-गुरुः , हकीकतरायः च एतस्य उदाहरणम् अस्ति। 'सुभिक्षे' – अनेन अभिप्रायः वर्तते यत्, अन्नं, जलं, फलं, मूलादिकं च सर्वथा उपलब्धं स्यात्। एतेषाम् अभावत्वात् मूलभूत-वस्तुभ्यः आयासः करणीयः भवति। साधकः बहुधा धनोपार्जनात् अतीव दूरे तिष्ठति, यतः सांसारिक-विषयेभ्यः सः स्वात्मानं दूरे स्थापयति। एतस्यां स्थित्यां तस्य पार्श्वे धनोपार्जनस्य किमपि साधनं न भवति, न तु सः धनोपार्जनं कर्तुम् इच्छति। एतस्यां स्थित्यां सः भीक्षायाः माध्यमेन स्वस्य आवश्यकतानां पूर्तिं कर्तुम् इच्छति। परन्तु देशे दुष्कालः, अतिवृष्टिः, पाकदोषः, आर्थिक-दरिद्रता, आध्यात्मिक-दरिद्रता च भवति, तर्हि सः योग्यतया स्वस्य मूलभूतानाम् आवश्यकतानां पूर्तिं कर्तुं न प्रभवति। एतादृश्यां स्थित्यां तस्य साधनायां विक्षेपः भवति। अतः सः देशः सुभिक्षः भवेत् इत्युक्तम्। 'निरुपद्रवे' - अनेन अभिप्रेतम् अस्ति यत्, तस्मिन् देशे नियमानां, राजव्यवस्थानां च सुचारुरीत्या पालनं भवेत्। स्थिरता एव योगिनः जीवने अतीव आवश्यकः पक्षः भवति। यदि प्रतिदिनं किमपि किमपि बाधापूर्णं भवति, तर्हि तस्य मनसि अनेके विक्षेपाः भ्रमन्ति। सः स्वरक्षायाम् एव स्वमनः निक्षिपेच्चेत् साधनायां समयं कदा दद्यात्? तस्य कृते चौरैभ्यः, लुण्ठकेभ्यः, आक्रान्तृभ्यः च अभयः आवश्यकः भवति। उभयोः देशयोः मध्ये, जनेषु परस्परं, दुःशासनव्यवस्थायाः कारणेन नागरिकेषु च यः कलहः, नगरीयद्वद्वः च भवति, सः साधनायां विक्षेपं जनयति। तथा न भवेत् इत्यपि साधकेन द्रष्टव्यम्। मठिकायाः परितः साधकः देशस्य, प्रदेशस्य च योग्यतया चयनं कृत्वा कुत्रचित् मठिकायाम् एकान्तवासं कुर्यात् इति बोधः तु प्राप्तः। परन्तु सा मठिका कीदृशी, कुत्र च भवेत् इत्यपि स्वामी स्वात्मारामः वदति। यथा - अल्पद्वारमरन्ध्रगर्तविवरं नात्युच्चनीचायतम् । सम्यग्गोमयसान्द्रलिप्तममलं निःशेषजन्तूज्झितम् । बाह्ये मण्डपवेदिकूपरुचिरं प्राकारसंवेष्टितम् । प्रोक्तं योगमठस्य लक्षणमिदं सिद्धैर्हठाभ्यासिभिः ।।१३।। मठिका तु अल्पद्वारम् अरन्ध्रगर्तविवरं, न अति उच्चं न अतिनीचं, न आयतमं, सम्यक्-गोमय-सान्द्रलिप्तम्, अमलं, निःशेषजन्तूज्झितं, बाह्ये मण्डप-वेदि कूप-रुचिरं (तथा च) प्राकारसंवेष्टितम् (भवितव्यम्) । हठाभ्यासिभिः सिद्धैः योगमठस्य इदं लक्षणं प्रोक्तम् । अर्थात्, तस्याः मठिकायाः द्वारं लघु स्यात्, तस्यां कुत्राऽपि छिद्रम् अथवा बिलं (मूषकाणां, सर्पादीनां वा) न स्यात्, तत्रस्था भूमिः असमा (अत्युच्चा, अतिनीचा) न स्यात्, अधिका विस्तृता अपि न स्यात्। सा मठिका गोमयस्य स्थूल-मात्रायां लिप्ता,  स्वच्छा, कीटादिभ्यः रहिता च स्यात्। तस्याः बहिः मण्डपः, वेदी, योग्यः कूपः, मठिकायाः बहिस्तनं भागं परितः भित्तिका स्यात्। सिद्धैः हठयोगिभिः योगमठस्य एतादृशं लक्षणम् उक्तम् अस्ति। यदि उक्तं वर्णनं ध्यानेन पठामः, तर्हि बोधः भवति यत्, अत्र मठिकायाः वर्णनेन सह मठिकां परितः स्थितस्य भागस्य अपि महत्त्वं वर्णितम् अस्ति इति। यतः बोधः भवति यत्, मठिकां परितः स्थिता भूमिः अपि विचिन्तनीयः विषयः वर्तते इति। सा भूमिः एव मठत्वेन स्वीकर्तुं शक्यते। अर्थात्, योग्यदेशे, मठमध्ये च काचित् मठिका रचनीया भवति। परन्तु उक्तवर्णनानुसारं यदि काचित् मठिका नास्ति, तर्हि अपि साधकः स्वानुकूले स्थाने साधनां कर्तुं प्रभवति। उक्तमठिकायाः अभावे सः योगाभ्यासाय अयोग्यः न सिद्ध्यति। उक्तमठिकायां यदि साधकः साधनां करोति, तर्हि तस्य प्रयासः अतीव अल्पः भवति। स्वानुकूले वातावरणे सः अधिकं समयं योगसाधनायां नियोजितुं शक्नोति। एकान्ते मनोनिग्रहः एवं विधे मठे स्थित्वा सर्वचिन्ताविवर्जितः । गुरूपदिष्टमार्गेण योगमेव सदाभ्यसेत् ।।१४।। एवं विधे मठे स्थित्वा (साधकः) सर्वचिन्ताविवर्जितः (सन्) गुरूपदिष्टमार्गेण सदा योगम् एव अभ्यसेत्। साधनानुकूलं स्थानम् एव पर्याप्तं नास्ति, यतः अनुकूलतायां सत्याम् अपि मनसः योगक्रियायां प्रवृत्तिः अतीव महत्त्वपूर्णा भवति। बहुधा गृध्राः आकाशे डयमानाः अपि सर्वदा दृष्टिं भूमिस्थं मांसम् एव अन्विषन्ति, तथैव यदि कुत्रचित् एकान्ते मठिकामध्ये अनुकूले स्थाने स्थित्वा साधकः विषयाणां चिन्तायाम् एव समयं यापयितुं शक्नोति। तादृश्यां स्थित्यां सर्वप्रयत्नः व्यर्थः भवति। अतः गुरूपदिष्टस्य मार्गस्य एव अनुसरणं कृत्वा मनोनिग्रहपूर्वकं सर्वदा योगाभ्यासः करणीयः इति तात्पर्यम् अस्ति। जीवने अनेके विषयाः सन्ति, ये सन्मार्गं प्रति नयन्ति, अनेकानि कार्याणि सन्ति, यानि कृत्वा साधकः अनुकूलतां प्राप्तुं शक्नोति, परन्तु तेभ्यः सर्वेभ्यः विषयेभ्यः आत्मानं दूरे कृत्वा केवलं गुरूपदिष्टमार्गेण एव योगाभ्यासः करणीयः भवति, ततः एव योगयोग्ये वातावरणे साधना सुफला भवति। सम्बद्धाः लेखाः हठप्रदीपिका हठप्रदीपिकायाः आसनानि हठप्रदीपिकायाः प्राणायामाः हठप्रदीपिकायाः मुद्राः हठप्रदीपिकायाः नादयोगः सन्दर्भाः योगदर्शनम् हठप्रदीपिका

79001

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF

योगस्य बाधकतत्त्वानि

योगस्य बाधकतत्त्वानि इत्युक्ते योगसाधनाकाले कानिचन बाधकतत्त्वानि अपि भवन्ति, यानि प्रत्यक्षाप्रत्यक्षतया योगसाधानायां बाधाः उत्पादयन्ति। तेभ्योऽपि साधकः सावधानः भवेत् इति धिया योगस्य बाधकतत्त्वानां विषये चिन्तनं भवति। हठप्रदीपिकानुसारं बाधकत्त्वानि अत्याहारः प्रयासश्च प्रजल्पो नियमाग्रहः । जनसङ्गश्च लौल्यं च षड्भिर्योगो विनश्यति ।।१५ ।। अर्थात्, अत्याहारः, प्रयासः, प्रजल्पः, नियमाग्रहः, जनसंगः, लौल्यं च (एतैः) षड्भिः योगः विनश्यति । अत्याहारः अत्यधिकः आहारः शरीरे ऋजुतां, शैथिल्यम्, आलस्यं च उत्पादयति। ततोऽधिकं योगसाधनायाः मूलभूतकार्येषु अपि साधकः शारीरिकतया भागं स्वीकर्तुं न शक्नोति। तस्य प्रभावः साक्षात् मनसि भवति। मनः अपि एतादृशेषु कार्येषु सत्सु आलस्यं प्रदर्शयति। अन्ते शनैः शनैः साधकः योगस्य साधनायाः विमुखः भवति। अत्याहारः तस्य सतर्कतां, चिन्तनं, श्रमं च प्रभावयति, अतः साधनकेन अत्याहारः न करणीयः। प्रयासः लोके तु सर्वदा प्रयासः करणीयः इत्युच्यते। परन्तु प्रयासः बहुधा निष्फलः अपि भवति। अयोग्यस्य वस्तोः पृष्ठे अपि प्रयासः भवति। अनुचितविचारस्य परिणामतः अपि बहुधा प्रयासः भवति। यदि योगी योगसाधनायाः सम्बद्धान् क्रियाकलापान् त्यक्त्वा विभिन्नेषु अन्यकार्येषु एव स्वशक्तिं नाशयति, तर्हि सः प्रयासः तस्य योगसाधनां बाधयति। अन्यत्र कृते प्रयत्ने सः एतावान् क्लान्तः उत जामितः भवति यत्, सः योगसाधनायां स्वशक्तिं योजयितुं समर्थः न भवति। यथा – कौचन द्वौ विद्यार्थिनौ स्तः। तयोः एकः ५ किलोमिटर्-यावत् यात्रां कृत्वा गृहात् विद्यालयं प्राप्नोति। अपरः विद्यालयपरिसस्य छात्रावासात् ५ निमेषेषु विद्यालयं प्राप्नोति। अत्र छात्रावासस्य विद्यार्थिनः अयोग्यः प्रयासः अतीव अल्पः जातः। अतः तस्य अध्ययने ध्यानकेन्द्रस्य सम्भावना अधिका भवति। कारणं मार्गे विद्यार्थिना बहुकिमपि दृष्टं, श्रुतम्, अनुभूतं च स्यात्, तस्य विचाराः अध्ययकाले बाधकाः भवितुम् अर्हन्ति। विज्ञापने चित्रं दृष्ट्वा तस्य मनः पौनः पुन्येन तदेव चिन्तयेत्। मार्गे श्रुतस्य विषयस्य/गीतस्य मनने सः कदाचित् अध्ययने ध्यानं न दद्यात् उत तस्य विचारस्य कारणेन सः ध्यानं दातुम् एव न शक्नुयात्। तथैव व्यावसायिकानां, वृत्तिजीविनां च विषये भवति। यस्मै कार्याय गृहात् निर्गताः, तस्य कार्यस्य कृते यदि पर्याप्ता शक्तिः न भवति, तस्य कार्यस्य आरम्भाय एव अत्यधिकः श्रमः करणीयः भवति, तर्हि यदा तत् कार्यम् आरभते, तदा शक्तिः कुतः आगच्छेत्? अतः प्रयासः बाधकतत्त्वे अन्तर्भवति। यतः योगे यत्किमपि करणीयं तत् अभ्यासेन साधनीयं परन्तु अनायासतया। अभ्यासेन आयासं विना यत्किमपि सिद्ध्यति, तदेव योगे वास्तविकः योगाभ्यासः उच्यते। प्रजल्पः योगी कदाचित् धनोपार्जनस्य विषये अधिकां चर्चां न कुर्यात्, यतः सः तत्कार्यं कर्तुम् एव न इच्छति। अतः एतादृश्यां स्थित्यां तस्य प्रजल्पः अतीव अल्पः भवति। परन्तु योगी बहुधा योगक्रियायाः अभ्यासं त्यक्त्वा काल्पनिक-सिद्धेः चर्चायां स्वस्य सर्वां शक्तिं योजयति। सः योगक्रियायाः अभ्यासं त्यक्त्वा केवलं तस्याः विषये चर्चायाम् एव समयं यापयति, अनेन तस्य प्रजल्पः योगाभ्यासे बाधकः सिद्ध्यति। बहुधा सत्यासत्ययोः एकस्य चयनं सरलं भवति, परन्तु सत्ययोः एकस्य चयनम् अतीव कठिनं भवति। अतः योगी सर्वान् विषयान् त्यक्त्वा गुरूपदिष्टमार्गेण केवलं योगाभ्यासे स्वशक्तेः उपयोगं कुर्यात्। अत्र अपरः अपि पक्षः विद्यते। ये जनाः विपश्चनां कर्तुं शिबिरं प्रति गच्छन्ति, तेषाम् एतादृशः बहुधा अनुभवः दृश्यते। विपश्चनाकाले योगोक्तवातावरणं निर्मितं भवति। साधकेन न तु भोजनस्य, उपद्रवस्य, वस्तोः च चिन्ता करणीया भवति, न तु किमपि अनावश्यकं कार्यं करणीयं भवति। विपश्चनायै गतेन साधकेन दशदिनानि यावत् केवलम् आत्मचिन्तनं करणीयं भवति उत गुरूपदिष्टमार्गस्य अनुसरणं करणीयं भवति। परन्तु साधकस्य मनः एतावत् प्रजल्पं करोति यत्, सः विपश्चनायाः दिनेषु विविधाः कल्पनाः करोति, सः सिद्धेः विषये चिन्तयति, सः भूतकालस्य चिन्तनं करोति, सः भविष्यस्य चिन्तां करोति, सः तेषां सर्वेषां विचाराणां पृष्ठे धावति, येषां साधनायाम् आवश्यकता अपि न भवति। अतः अत्र मनसः प्रजल्पः अपि परिगणनीयः भवति। नियमाग्रहः नियमाः साधकस्य मार्गदर्शकाः भवन्ति। नियमानुसारम् एव सः कृत्याकृत्यस्य ज्ञानं प्राप्य योगसाधनां कर्तुं प्रभवति। परन्तु योगी नियमानां पालने अत्यधिकः आग्रही भवति। तस्य आग्रहस्य कारणेन सः पारिस्थिक-आनुकूल्यं न प्राप्नोति। अन्ते सः नियमानाम् अनुसरणे एव स्वशक्तिं व्ययीकरोति। परिणामतः योगसाधनायाः अवसराः निश्चित-नियमस्य पालने सत्येव सम्भवाः भवन्ति। शनैः शनैः सहायकाः नियमाः लक्ष्यरूपाः भवन्ति एवं योगसाधना गौणा भवति। यथा – षट्कर्माणि तैः साधकैः निश्चयेन करणीयानि, येषां शरीरे विकाराः, दोषाः उत दोषाः सन्ति। दीर्घकालं यावत् योगाभ्यासे कृते सति योगी शरीरमलात् हीनः भवति, परन्तु तथाऽपि सः अभ्यासवशात् नियमानाम् अनुपालने सर्वदा एतादृशीषु क्रियासु व्यस्तः भवति, परन्तु नियमानाम् आग्रहः अत्यधिकः न आवश्यकः इति विचिन्त्य सः स्वानुकूलं नियमम् अनुसरति चेत् सः अधिकयोग्यतया योगसाधनां कर्तुं प्रभवति। अतः नियमानाम् अत्यधिकः आग्रहः अपि बाधकतत्त्वे अन्तर्भवति। जनसङ्गः "एकान्ते योगाभ्यासः करणीयः" इति पूर्वमेव उक्तम् अस्ति। अतः जनसङ्गः तु सर्वथा योगसाधनायां बाधकः भवति। परन्तु कीदृशानां जनानां सङ्गः न करणीयः इति चिन्तने सति बोधः भवति यत्, ये जनाः साधकं योगमार्गात् भ्रष्टं कुर्वन्ति, ते जनाः साधकेन अवगणनीयाः। योगाभ्यासकाले समविचारयुक्तैः, योगसाधना-सहायकैः च सह एव सम्पर्कः करणीयः भवति। सम्मेलनेषु, उत्सवेषु, सभासु च एकत्रितैः जनैः सह सम्पर्केण विविधाः अनावश्यकाः विषयाः कर्णपटले आपतन्ति। तत्र एव साधकस्य शक्तेः व्ययः भवति। ततोऽधिकं यत्किमपि तेन त्यक्तम् अस्ति, तस्य स्मारणेन साधकः योगसाधनायां ध्यानं दातुम् अपि न शक्नुयात्। अत एव अतीव महत्त्वपूर्णानां योगसाधकानां सम्पर्कः एव करणीयः भवति। लौल्यम् मनसः चाञ्चल्यम् एव लौल्यम् उच्यते। लोलः जनः चञ्चलः भवति। सः एकस्मिन् कार्ये दीर्घकालं यावत् संल्लग्नः भवितुं नार्हति। अद्य सः किमपि कार्यम् आरभते, ततः अमुकदिनाभ्यान्तरे तस्मात् कार्यात् आत्मानं विच्छिद्य अन्यकार्यं कर्तुं चिन्तयति। अतः लोलस्य भावः एव लौल्यम्। लौल्ययुक्तः जनः योगाभ्यासम् आरभते, परन्तु विषयाणाम् उत अन्यविचाराणाम् अनुसरणं कृत्वा सः योगाभ्यासं त्यक्तुम् अपि प्रभवति। अत एव योगाभ्यासे लौल्यस्य अभावः सर्वथा आवश्यकः भवति। मनसः लौल्यस्य उदाहरणं योगवासिष्ठे प्राप्यते। यथा – श्रीराम उवाच तत्राऽनन्तविलासस्य लोलस्य स्वस्य चेतसः। वृत्तीरनुभवन् याति दुःखाद् दुःखान्तरं जडः॥२॥ स्वचित्तबिलसंस्थेन नानासम्भ्रमकारिणा। बलात्कामपिशाचेन विवशः परिभूयते॥३॥ चिन्तानां लोलवृत्तीनां ललनानामिवाऽवृत्तीः। अर्पयत्यवशं चेतो बालानामञ्जनं यथा॥४॥ ते ते दोषाः दुरारम्भाः तत्र तं तादृशाशयम्। तद्रूपं प्रतिलुम्पन्ति दुष्टास्तेनैव ये मुने!॥५॥ महानरकबीजेन सन्ततभ्रमदायिना। यौवनेन न ये नष्टा नष्टा नाऽन्येन ते जनाः॥ अर्थात्, मूर्खः जनः यौवनावस्थायाम् अनन्तैः चेष्टाभिः चञ्चलस्य स्वस्य चित्तस्य राग-द्वेषादीनां वृत्तीनाम् अनुभवं कुर्वन् एकस्मात् दुःखात् अपरं दुःखं प्रति दुःखयात्रां करोति॥ चित्तरूपिणि बिले निवासकर्तुः, अनेकप्रकाराणां भ्रमाणाञ्च उत्पादकस्य कामरूपिणः पिशाचस्य आवेशे विवशः पुरुषः सर्वथा अनादरयोग्यः भवति॥ मुने! यथा बाल्यावस्थायां सिद्धाञ्जने लेपिते सति चञ्चलवृत्तियुक्ताः नेत्रप्रभाः अनावृत्ताः भवन्ति (अर्थात् व्यवधानम् अपाकृत्य निधिं द्रष्टुं सामार्थ्यं ददति), तथैव यौवनावस्थाम् अवशं चित्तं (दुर्व्यवसेषु लौल्यम् अनेकाः चिन्ताः अनावृत्ताः करोति) अनावृत्तं (स्वच्छन्दं) करोति॥ हे मुने! युवावस्थात्वात् स्त्री-द्युत-कलहादीनां व्यवसेभ्यः उत्पन्नानां राग-लोभ-काम-चिन्तादीनां पृष्ठे लौल्यचित्तः जनः नष्टः भवति। परन्तु महानरकस्य हेतुभूत-साधनभूतायाः, सर्वदा भ्रान्त्युत्पादिकायाः च यौवनावस्थायाः यस्य विनाशः न भवति, तस्य न कदाऽपि विनाशः भवति। सम्बद्धाः लेखाः हठप्रदीपिका हठप्रदीपिकायाः आसनानि हठप्रदीपिकायाः प्राणायामाः हठप्रदीपिकायाः मुद्राः हठप्रदीपिकायाः नादयोगः हठप्रदीपिकायाः मङ्गलाचरणम् योगाय स्थानविचारः सन्दर्भाः योगदर्शनम् हठप्रदीपिका

79006

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

पाशायीभाषाः

पाशायी अथवा पाशाई (زبان پشه‌ای) ईशान्य-अफगानिस्थानस्य कपिसा, लघमान्, नाङ्गर्हर्, नुरिस्थान, कुनार, काबुल (सुरोबीमण्डलम्) च प्रदेशयोः भागेषु पाशाई-जनाः भाष्यमाणानां हिन्द-आर्यभाषाणां समूहः अस्ति । पाशायीभाषासु २००३ तमे वर्षात् पूर्वं लिखितरूपं नासीत् । अत्र चत्वारि परस्परम् अबोधनीयानि प्रजातयः सन्ति, येषु केवलं प्रायः ३०% शाब्दिकसादृश्यम् अस्ति– ईशान्य वायव्य आग्नेय नैरृत्य सामान्याः शब्दाः पाशायीशब्दानां केचन सामान्याः शब्दाः अधः दत्ताः सन्ति । ध्यानं कुर्वन्तु यत् पाशायीभाषायाः चतस्रः उपभाषाः परस्परं सर्वथा भिन्नाः सन्ति अतः तेषु कस्मिन् अपि शब्दाः भिन्नाः अपि भवितुम् अर्हन्ति । सम्बद्धाः लेखाः दार्दिकभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः

79007

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

हल्बिकभाषाः

हल्बिकभाषाः हिन्द-आर्यभाषायाः पूर्वशाखायाः सन्ति, भारतस्य दक्षिणछत्तीसगढराज्ये मुख्यतया भाष्यन्ते । ताः ओडिया-मराठी-योः मध्ये माध्यमिकाः सन्ति । तेषु हल्बी, कमर, भुञ्जिया, नाहरी च सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः हल्बीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

79008

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80-%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

मराठी-कोङ्कणीभाषाः

मराठी-कोङ्कणीभाषाः () मुख्यभूमिदक्षिणहिन्दभाषाः सन्ति, भारतस्य महाराष्ट्रे कोङ्कणक्षेत्रे च भाष्यन्ते । भाषाः समाविष्टाः भाषाः सन्ति – मराठी, कोङ्कणी, फुदगी, सामवेदी (कादोडी), कातकरी, वारली, अन्ध । मराठी-कोङ्कणीभाषायाः अनेकाः भाषाः मराठी-कोङ्कणी-उभयोः उपभाषाः इति विविधरूपेण दावान् कृताः सन्ति । आधिकारिकमान्यता मराठीं कोङ्कणीं च विहाय भाषाणाम् आधिकारिकस्थितिः नास्ति । अधिकांशः एकस्याः बृहत्तरस्य स्थानीयभाषायाः उपभाषा इति मन्यते । गोंयचीकोङ्कणी भारतीयराज्यस्य गोवाराज्यस्य राजभाषा अस्ति, मराठी महाराष्ट्रराज्यस्य, उभयं भारतस्य अनुसूचितभाषासु अन्यतमम् अपि स्तः । सम्बद्धाः लेखाः मराठीभाषा कोङ्कणीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

79061

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%83

भारतस्य प्रशासनिकविभागाः

भारतस्य प्रशासनिकविभागाः भारतस्य उपराष्ट्रियप्रशासनिकैककाः सन्ति; ते देशोपविभागानाम् एकेन पदानुक्रमेण निर्मिताः सन्ति । भारतीयराज्यानि प्रदेशाः च उपविभागस्य समानस्तरस्य कृते बहुधा भिन्न-भिन्न स्थानीयोपाधि-प्रयोगं कुर्वन्ति (यथा – आन्ध्रप्रदेश-तेलङ्गाणा-राज्ययोः मण्डलानि उत्तरप्रदेश-अन्य-हिन्दीभाषिणराज्यानां तहसीलानां अनुरूपाः परन्तु गुजरात-गोवा-कर्णाटक-केरल-महाराष्ट्र-तमिळ्नाडु-राज्यानां तालुकानां अनुरूपाः भवन्ति) । लघुतराः उपविभागाः (ग्रामाः, खण्डाः च) केवलं ग्राम्यक्षेत्रेषु एव विद्यन्ते । नगरीयक्षेत्रेषु एतेषां ग्रामीणोपविभागानां स्थाने नगरपालिकाः विद्यन्ते । भारतस्य स्तराः अधोदर्शिते चित्रे शासनस्य षट् स्तराः वर्णिताः सन्ति – राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च भारतं २८ राज्यैः अष्टभिः केन्द्रशासितप्रदेशैः (राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रसहितम्) च निर्मितम् अस्ति । केन्द्रशासितप्रदेशाः प्रशासकैः शासिताः भवन्ति, ये भारतस्य राष्ट्रपतिना नियुक्ताः भवन्ति । एतेषु त्रयः प्रदेशाः (देहली, जम्मूकाश्मीरं, पुदुच्चेरी) आंशिकराज्यत्वं प्राप्तवन्तः, यत्र निर्वाचिताः विधायिकाः, कार्यकारिणी मन्त्रिपरिषद् च सन्ति, येषां अधिकाराः न्यूनीकृताः सन्ति । राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य राज्यानि भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः भारतस्य मण्डलानि भारतम् सन्दर्भाः

79067

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रम्

राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रं (, , रा॰रा॰क्षे॰ अथवा NCR अपि) भारतस्य देहलीराष्ट्रियराजधानीप्रदेशं (NCT) केन्द्रीकृत्य योजनाक्षेत्रम् अस्ति । अस्मिन् देहलीनगरं, हरियाणा-उत्तरप्रदेश-राजस्थान-राज्येभ्यः परितः स्थितानि अनेकानि मण्डलानि च समाविष्टानि सन्ति । रा॰रा॰क्षे॰ तत्सम्बद्धं राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रयोजनमण्डलं (NCRPB) च १९८५ तमे वर्षे क्षेत्रस्य विकासस्य योजनां कर्तुं, क्षेत्रे भू-उपयोगस्य नियन्त्रणार्थं आधारभूतसंरचनाविकासाय च सामञ्जस्यपूर्णनीतयः विकसितुं च निर्मितम् । रा॰रा॰ क्षेत्रस्य प्रमुखनगरेषु देहली, फरीदाबाद्, गाझियाबाद्, गुरुग्राम, नोयडा च सन्ति । रा॰रा॰क्षे॰ एकः ग्रामीण-नगरीयः प्रदेशः अस्ति, यस्य जनसङ्ख्या ४,६०,६९,००० तः अधिका अस्ति, नगरीकरणस्य स्तरः ६२.६% अस्ति । नगराणि पुरानि च, रा॰रा॰क्षे॰-मध्ये अरवल्ली-प्रस्तरः, वनानि, वन्यजीवाः, पक्षि-अभयारण्यम् इत्यादीनि पारिस्थितिकसंवेदनशीलक्षेत्राणि सन्ति । रा॰रा॰ क्षेत्रस्य भागः देहली-विस्तारितनगरीयसङ्घटनस्य २०१५–१६ तमे वर्षे अनुमानित-जीडीपी ३७० बिलियन्-डॉलर् (जीडीपी-पीपीपी-दृष्ट्या मापितः) आसीत् । घटकानि मण्डलानि हरियाणा-उत्तरप्रदेश-राजस्थान-राज्यानां समीपस्थराज्येषु कुलं २४ मण्डलानि सम्पूर्ण-देहलीराष्ट्रियराजधानीप्रदेशेन च सह भारतस्य राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रस्य निर्माणं कुर्वन्ति । एतेषां घटकमण्डलानां क्षेत्रफलाणि जनसङ्ख्याः च (२०११ जनगणनानुसारं, मुजफ्फरनगर-जीन्द-करनाल-शामली-मण्डलानां योजनात् पूर्वम्) अधः निर्दिष्टानि सन्ति – सम्बद्धाः लेखाः देहली भारतस्य महानगराणां सूचिः भारतस्य राज्यानि भारतस्य मण्डलानि सन्दर्भाः

79081

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83

चीनदेशः

चीनदेशः (, ; ), आधिकारिकरूपेण पौरगणतन्त्रचीनदेशः (; ), जम्बुद्वीपस्य एक: बृहद्देश: अस्ति । एषः भौगोलिकतया जनसङ्ख्यया च विशाल: देश: अस्ति । अयं विश्वस्य सर्वाधिकं जनसङ्ख्यायुक्तः देशः अस्ति, यस्य जनसङ्ख्या १४० कोटिभ्यः (1.4 बिलियन्) अधिका अस्ति । चीनदेशः पञ्च-भौगोलिकसमयाञ्चलेषु विस्तृतः अस्ति, १४ देशैः सह सीमां धारयति च, रास्यादेशस्य अनन्तरं विश्वस्य कस्यापि देशस्य द्वितीयः अधिकः । प्रायः ९६ लक्षवर्गकिलोमीटर् (9.6 मिलियन् km2) क्षेत्रफलं समाहितः अयं विश्वस्य तृतीयः अथवा चतुर्थः बृहत्तमः देशः अस्ति । अस्मिन् देशे २३ प्रदेशाः, ५ स्वायत्तप्रदेशाः, ४ नगरपालिकाः, द्वौ विशेषप्रशासनिकप्रदेशौ (हाङ्ग् काङ्ग् मकौ च) च सन्ति । अस्य राजधानी बीजिङ्ग् अस्ति । अस्य बृहत् नगरं शङ्घायी अस्ति । अत्र मुख्यतया चीनी भाषायां व्यवहारः कुर्वन्ति । सम्बद्धाः लेखाः चीनः (क्षेत्रम्) चीनीभाषा मन्दारिनभाषा भारतदेशः सन्दर्भाः चीनदेशः

79084

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

अखण्डभारतम्

अखण्डभारतम् (, Akhaṇḍa Bhārata) एकीकृतभारतीय उपमहाद्वीपस्य अवधारणायाः पदमस्ति । अस्मिन् आधुनिककालस्य भारतं, पाकिस्थानम्, अफगानिस्थानं, बाङ्गलादेशः, नेपालदेशः, भूटान, तिब्बतस्वायत्तप्रदेशः, श्रीलङ्का, ब्रह्मादेशः (म्यान्मार्) च एकं राष्ट्रम् इति प्रतिपादितम् अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् भारतमाता हिन्दुत्वम् सन्दर्भाः

79092

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83

स्वात्मारामः

स्वात्मारामः हठयोगप्रदीपिकायाः रचयिता अस्ति। सः योगसम्बद्धान् विषयान् स्वस्य ग्रन्थे उपस्थापितवान्। नाथसम्प्रदायस्य परम्परायां सः कश्चन योगाचार्यः मन्यते। तस्य गुरुः मत्स्येन्द्रः विद्यते। स्वस्य ग्रन्थस्य आरम्भे एव सः स्वस्य गुरोः स्मरणं करोति, ततश्च स्वगुरुपरम्परायाः अपि ध्यानं करोति। स्वात्मारामस्य अद्वैतवादः यद्यपि स्वात्मारामः स्वस्य ग्रन्थे स्पष्टतया कस्यापि विशिष्टदार्शनिकविचारस्य निरूपणं नाकरोत्, तथाऽपि हठप्रदीपिकायां कानिचन वक्तव्यानि सन्ति, यानि तस्य दार्शिनिक-पक्षम् अपि प्रकटयन्ति। उक्तञ्च - मनस्तत्र लयं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ।। ४-१०० निःशब्दं तत्परं ब्रह्म परमात्मेति गीयते ।। ४-१०१ यस्तत्त्वान्तो निराकारः स एव परमेश्वरः ।। ४-१०२ उक्ताभ्यः पङ्क्तिभ्यः अनुमानं कर्तुं शक्यते यत्, स्वात्मारामः जीवात्म्नः, परमात्म्नः च अभिन्नतां स्वीकरोति स्म इति। तस्य मतानुसारं चित्तवृत्तेः सक्रियतां यावत् तस्याः अभिन्नतायाः अनुभवः कर्तुं न शक्यते। सृष्टेः प्रक्रियासन्दर्भे अपि स्वात्मारामः अद्वैतवेदिवत् विचारान् धरते। उक्तं च – सङ्कल्पमात्रकलनैव जगत् समग्रम् सङ्कल्पमात्रकलनैव मनोविलासः। सङ्कल्पमात्रमतिमुत्सृजं निर्विकल्पम् आश्रित्य निश्चयमवाप्नुहि राम शान्तिम्॥ हे राम ! समग्रं जगत् सङ्कल्पमात्रकलना एव, मनोविलासः सङ्कल्पमात्रकलना एव (अत एव) सङ्कल्पमात्र-मतिम् उत्सृज । निर्विकल्पम् आश्रित्य निश्चयं शान्तिम् अवाप्नुहि । मनोदृश्यमिदं सर्वं यत् किञ्चित् सचराचरम्। मनसो ह्युन्मनीभावाद् द्वैतं नैवोपलभ्यते॥ यत् किञ्चित् सचराचरं सर्वं इदं मनोदृश्यम्। (तद्) हि मनसः उन्मनी भावात् द्वैतं नैव उपलभ्यते। उक्तविचाराणाम् अनुसारं जगत् – यथा वयम् एतत् जानीमः – अन्तिमरूपेण सत्यपूर्णं नास्ति। तत्तु कमपि प्रातिभासिकं सत्यं वर्तते। तत् केवलं व्यावहारिकेभ्यः उद्देश्येभ्यः वास्तविकं स्वीकर्तुं शक्यते इति तस्य मतं मन्यते। स्वात्मारामस्य प्रमादाः स्वात्मारामः स्वस्य अमुकाः अवधारणाः स्पष्टतया न प्रादर्शयत्। यथा - हठयोगः, राजयोगः, कुण्डलिनी, नादः, नादानुसन्धानम् इत्यादयः। एतादृशी न्यूनता तु अन्येषु योगग्रन्थलेखकेषु अपि दरीदृश्यते। हठं विना राजयोगो राजयोगं विना हठः। न सिद्ध्यति ततो युग्ममानिष्पत्तेः समभ्यसेत्॥२.७६॥ राजयोगमजानन्तः केवलं हठकर्मिणः । एतानभ्यासिनो मन्ये प्रयासफलवर्जितान्॥४.७९॥ हठप्रदीपिकायाः उक्तयोः श्लोकयोः अनुसारं हठयोगस्य, राजयोगस्य च मध्ये अभेदत्त्वात् यावत्पर्यन्तं पूर्णतया सफलता न प्राप्यते, तावत्पर्यन्तम् एकस्य एव अनुशासनस्य द्वौ पक्षौ स्तः इति स्वीकरणीयं भवति। किन्तु स्वात्मारामः ग्रन्थस्य प्रारम्भे, अन्ते च स्पष्टतया वदति यत्, हठयोगस्य शिक्षा, अभ्यासश्च राजयोगस्य पाप्त्यै करणीयः भवति इति। यथा – श्रीआदिनाथाय नमोऽस्तु तस्मै येनोपदिष्टा हठयोगविद्या। विभ्राजते प्रोन्नतराजयोगमारोदुमिच्छोरधिरोहिणीव॥१॥ प्रणम्य श्रीगुरुं नाथं स्वात्मारामेण योगिना। केवलं राजयोगाय हठविद्योपदिश्यते॥२॥ सर्वे हठलयोपायाः राजयोगस्य सिद्धये । राजयोगसमारूढः पुरुषः कालवञ्चकः॥४.१०३॥ साधकेषु भ्रामकी धारणा उद्भवति यत्, उभयोः कश्चन भेदः अस्ति। हठयोगः साधनत्वेन अस्ति, राजयोगश्च साध्यः इति। परन्तु कदाचित् स्वात्मारामस्य आशयः एवम् आसीत् यत्, एकत्र शारीरिकपक्षः अस्ति, अपरत्र च मानसिकः, आध्यात्मिकः च पक्षः अस्ति। तौ उभौ एकस्य एव अनुशासनस्य द्वौ पक्षौ स्तः इति। परन्तु कदाचित् आसनादिभ्यः क्रियाभ्यः - यत्र शारीरिकक्रियाः प्रमुखाः भवन्ति, तत्र हठयोगशब्दस्य प्रयोगः क्रियते। अपरत्र राजयोगशब्दस्य प्रयोगः अतीव दुर्लभानाम् आध्यात्मिकानाम् अनुभवानां कृते क्रियते, यत्र मानसिकपक्षः प्रमुखः वर्तते। एतस्मिन् सन्दर्भे वयं वक्तुं शक्नुमः यत्, हठयोगः राजयोगाय अस्ति, यस्य शिखरस्य मस्तिष्कस्य ग्रहणशक्तेः अपि परे अस्ति इति। स्वात्मारामस्य हठयोग-विषयक-ग्रन्थे खेचरी, शाम्भवी च मुद्रा, नादानुसन्धानं, समाधिः च विस्तारेण वर्ण्यते। अनेन स्पष्टं भवति यत्, सः हठयोगं, राजयोगं च भिन्नानुशासनत्वेन न स्वीकरोति इति। सः यौगिक-अभ्यासाय निम्नलिखितं क्रमं प्रदत्त्वान् । आसन, प्राणायाम, मुद्रा, नादानुसन्धानं च। स्वात्मारामः बलपूर्वकं कुण्डलिनी-जागरणस्य प्रशंसां करोति। यद्यपि सः कुण्डलिनीजागरणस्य अनुभवविषये किमपि न उक्तवान्, न तु प्रणास्य अथवा वायोः उत्थाने, कुण्डलनी-जागरणे, पूर्णतीव्रतया ऊर्ध्वगमने च कः भेदः अस्ति इति सः अवर्णयत्। सः नादाभिव्यक्तेः चर्चां नाडीशुद्धेः परिणामत्वेन अकरोत्। यथा – यथेष्टधारणं वायोरनलस्य प्रदीपनम् । नादाभिव्यक्तिरारोग्यं जायते नाडिशोधनात् ।।२.२०॥ एतस्मिन् सन्दर्भे नादः सा एव अनाहतनाद-संवेदना अस्ति, या दीर्घस्य अथवा अल्पस्य समयस्य कृते योगाभ्यासद्वारा सामान्यतया अनुभूता भवति। एषः कश्चन विशेषप्रकारस्य ध्वनिश्रवणसम्बद्धः अस्ति, यत्र कर्णः कस्याऽपि बाह्योद्दीपकैः तत्त्वैः उद्दीप्तः न भवति। यद्यपि चतुर्थोपदेशे स्वात्मारामः नादस्य, नादानुसन्धानस्य, चित्तस्य च नादे समापत्तिं कस्यचित् उच्चस्तीरयं ध्यानं, विकसित-आध्यात्मिक-अनुभवः च मन्यते। ब्रह्मग्रन्थेर्भवेद्भेदादानन्दः शून्यसम्भवः । विचित्रः क्वणको देहेऽनाहतः श्रूयते ध्वनिः ।।४.७०।। दिव्यदेहश्च तेजस्वी दिव्यगन्धस्त्वरोगवान् । सम्पूर्णहृदयः शून्यः आरम्भे योगवान् भवेत् ।।४.७१॥ उक्तानां श्लोकानाम् अनुसार साधकाः पूर्वं क्षीण-झणझण-ध्वनिं शृण्वन्ति, ततश्च या अवस्था भवति, तस्याम् उच्चध्वनिवत् श्रूयते। आदौ जलधिजीमूतभेरीझर्झरसम्भवाः। मध्ये मर्दलशोत्था घण्टाकाहलजास्तथा।।४.८५।। अन्ते तु किङ्किणीवंशवीणाभ्रमरनिःस्वनाः। इति नानाविधा नादाः श्रूयन्ते देहमध्यगाः ।।४.८६।। परन्तु उक्तयोः श्लोकयोः अनुसारं प्रप्रथमं समुद्रस्य, मेघ-गर्जनस्य च ध्वनिः श्रूयते। ततश्च मन्दतया वंशीनादः अथवा भ्रमरगुञ्जनवत् ध्वनिः श्रूयते। एवञ्च – तस्याः किञ्चिद्रजो नाशं न गच्छति न संशयः । तस्याः शरीरनादस्तु बिन्दुतामेव गच्छति ।।९६॥ इत्यस्य अनुसारं नादः, बिन्दुत्वेन परिवर्तितः भवति इति उक्तं, परन्तु ४:१०० अनाहतस्य शब्दस्य ध्वनिर्य उपलभ्यते । ध्वनेरन्तर्गतं ज्ञेयं ज्ञेयस्यान्तर्गतं मनः । मनस्तत्र लयं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ।। १००।। अर्थात्, अनाहतस्य शब्दस्य यः ध्वनिः उपलभ्यते, (तस्य) ध्वनेः अन्तर्गतं ज्ञेयं (तथा च) ज्ञेयस्य अन्तर्गतं मनः (ध्वनिः, ज्ञेयवस्तु, मनश्च) लयं याति । तत् विष्णोः परमं पदम् अस्ति। उक्तस्य श्लोकस्य अनुसारं साधकैः दृश्यमाना ज्योतिः श्रूयमाणे नादे विलियङ्गच्छति। एवं प्रकारेण उपर्युक्ताभिः न्यूनताभिः सह काश्चन असङ्गतयः अपि सन्ति। ततोऽधिकम् एषा अपि वास्तविकताअस्ति यत्, हठप्रदीपिकायाम् उपलब्धाः श्लोकाः अन्येषु ग्रन्थेषु अपि प्राप्यन्ते इति। स्वात्मारामस्य न्यूनता-प्रदर्शनकाले एषः विश्वासः अपि दृढः भवति यत्, एषा कृतिः तस्य मौलिक-कृतिः नास्ति इति। अल्पांशतः अपि एतत् सङ्कलनात्मकं कार्यम् अस्ति। स्वात्मारामस्य मृदु-पारिभाषिक-शब्दानां प्रयोगः एनां धारणां दृढां करोति। वज्रोल्याः, सहजोल्याः, अमरोल्याः च उल्लेखकाले स्वात्मारामः एतादृशानां शब्दानाम् उपयोगं करोति, येषाम् अर्थद्वयम् उत अर्थत्रयं भवति। अनेन कीथ-महोदयस्य कथनम् अपि वास्तविकं दृश्यते यत्, “आश्चर्यस्य विषयः अस्ति यत्, हठप्रदीपिकायाः शब्दरचना उत्तमा अस्ति, परन्तु तत्र एतादृशाः शब्दाः प्राप्यन्ते, येषाम् एकाधिकाः अर्थाः भवन्ति, ये पाठकं भ्रामयन्ति।" इति।। सम्बद्धाः लेखाः हठप्रदीपिकायाः मङ्गलाचरणम् हठप्रदीपिकायाः आसनानि हठप्रदीपिकायाः प्राणायामाः हठप्रदीपिकायाः मुद्राः हठप्रदीपिकायाः नादयोगः सन्दर्भाः हठप्रदीपिका

79101

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

कैरेबीयहिन्दुस्थानीभाषा

कैरेबीयहिन्दुस्थानी () हिन्द-कैरेबीयजना-प्रवासिनयोः भाष्यमाणा हिन्द-आर्यभाषा अस्ति । मुख्यतया भोजपुरी-अवधी-उपभाषयोः आधारेण अस्ति । एताः हिन्दुस्थानी उपभाषाः भारतात् अनुबन्धश्रमिणरूपेण कैरिबियनप्रदेशं प्रति आप्रवासिनरूपेण आगताः भारतीयाः उक्तवन्तः । अस्य फिजीहिन्दीभाषायाः, मारिषस्-दक्षिण-आफ्रिकादेशयोः भाष्यमानायाः भोजपुरिहिन्दुस्थानीभाषायाः च निकटसम्बन्धः अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः हिन्दीभाषा हिन्दुस्थानीभाषा फिजीहिन्दीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः