Datasets:

Pclanglais

/

open-science

like 0

Afrikaans

DIE G.T.V.-VERGADERING IN hierdie uitgawe verskyn die voordragte wat op die jaarvergade- ring van die G.T.V. te Pretoria gehou is oor kerk en pers. ’n Interes- sante historiese beskouing saam met ’n prinsipiële besinning is ons gebied. In die tweede referaat kan ons lees dat die kerk die opdrag het om die Woord van God te laat hears ook oor die pers. Daar is die Koninkryksperspektief wat eis dat die pers diensbaar moet wees aan die beginsels van die Bybel. g y Miskien vertolk ek die gevoelens van baie wat op die jaarver- gadering teenwoordig was wanneer ek spreek van onbehae en onmag by ons in die kerk ten opsigte van die pers. Ons voel ons onmagtig om te verander wat ons bekritiseer. Tog lê daar ’n roeping aan die kant van die kerk. Ek dink dat ons as kerk ’n konfrontasie met die pers moet aandurf. Wanneer ons kyk na die geskiedenis van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika dan kan ons duidelik drie fases onderskei. Na ’n periode van emansipasie toe die kerk nog veelsins soos die van Korinthe bestaan het uit nie baie magtiges en nie baie edeles nie het daar ’n tydperk van konsoUdasie gekom. Mede deur ’n Christe- like universiteit het lidmate hoog opgeklim op die maatskaplike leer. Dis vir my altyd nog besonder bemoedigend dat van ons lidmate wat hoë poste in die land beklee nie skaam is om in die kerk van Christus in ’n besondere amp te dien en hulle gewig in te gooi nie. p g g g Nou het ons egter die periode van konfrontasie ingegaan. Ons word as kerk gekonfronteer met ’n voortgaande sekularisasie. Ons word as kerk op die terrein van die sending, in ons volkereverhou- dinge, in ons deel wees van die swart kontinent Afrika gekonfron­ teer met baie probleme. So word ons as lidmate van die kerk ook gekonfronteer met die pers soos hy vandag is en hom aanbied. Sal die kerk hierdie konfrontasie op die regte w^se en ook tot seën van ons persorgane hanteer dan sal die kerk meer en meer ook ’n Jakobuskerk moet wees. Hierdie benaming vir die kerk kom van dr. C. Rijnsdorp na aanleiding van die bekende boek van Helmut Goll- witzer, Die reichen Christen und der arme Lazarus, 1969, p. 29. Die Oosterse kerk het homself gesier met die naam Johanneskerk. Die R.K. Kerk voer die pretensie ’n Petruskerk te wees. In die Skriflig 3 In die Skriflig 3 4 In die Skriflig Jakobus het die lyn van Paulus deurgetrek na die praktyk van die alledaagse lewe en met vrymoedigheid die sonde in die samele- wing van sy tyd bestry sonder om te vervai in ’n eensydige horison- talisme. Dit sal nie help om onder mekaar ons misnoeë oor die pers te uiter en verder daar niks aan te doen nie. Ons help ons persmanne en ons dien die volk wanneer ons in die gees maar ook met die skerpte van ’n Jakobus kritiek levs^er. Sonder om in negativisme en sektariese preutsheid te vervai, moet die kerk tog vir die pers wys wat volgens haar oordeel nie in ’n koerant behoort nie. Die verbonds- belofte verplig ons om uit ons huise te weer koerante en tydskrifte waarin bikini-parades, die leefwêreld van filmsterre, in een woord die uitstalling van die sonde aangebied word. Dan liewer ’n seksionele lyfblad of glad nie ’n koerant nie. y g Ek onthou uit my studentetyd ’n beeld van prof. K. Schilder wat gesê het; „Wanneer jy die vloer gaan dweil, dan moet jy eers die kraan toemaak”. Ter wille van kerk en volk, ter wille van onsself en ons kinders moet ons daarom die konfrontasie met die pers nie sku nie. Uit die mond van een van die referente kon ons verneem dat die pers eer- like, opbouende kritiek van die kerk selfs verwelkom. Die tweede referent het dit selfs gebring onder die noemer van ons Koninkryks- roeping. g Wanneer die jaarvergadering ons dieper tot die besef gebring het dat ons ook ten opsigte van die pers ’n Koninkryksroeping moet vervul dan was ons saamtrek nie tevergeefs nie. Die beide bydraes in hierdie nommer oor nuwe ontwikkelinge op die gebied van die kategese en oor die swart teologie is m.i. ’n voorbeeld van goeie konfrontasie. ’N DRINGENDE VERSOEK Die stroom van referate wat op die verskillende G.T.V.’s gelewer word kom maar drupsgewyse uit by die redaksie. Noudat ek nog ’n rukkie as hulpredakteur die leisels van ons blad sal moet hou, wil ek tog ’n dringende versoek rig aan ons broeders wat hierdie jaar al iewers opgetree het om tog maar die vrymoedigheid te neem om hulle referaat aan te stuur. Ons verwelkom elke bydrae en deur publikasie van al ons refe­ rate kry ons in In die Skriflig ’n duidelike beeld van wat daar onder ons aan die gang is aan teologiese besinning en hoe daar geworstel word met die vrae en probleme van ons tyd. DIE G.T.V.-VERGADERING Die kerk van die Reformasie kan ons sonder teenspraak as ’n Pauluskerk aandui. p Gollwitzer sê in sy boek dat Jakobus nie in teenspraak met Paulus is nie, maar dat hy eenvoudig onderstreep wat al deur Paulas getuig is. Met die uitdrukking Jakobuskerk word dan alleen bedoel dat die kerk soos Jakobus in sy brief die moed moet hê om die praktiese konsekwensies te trek uit die Evangelie van vrye genade, ook vir die lewe van elke dag. Daar is ’n verdwaalde uitspraak van prof. Herman Bavinck wat soos volg lui: „Juist omdat de kerk de zonde bestrijdt, bestrijdt ze die altijd en overal” (C. Rijnsdorp, Wij zijn de vaders, 1972, p. 120). DIE KOLLEKTE Ten slotte dan nog die aankondiging en ook die aanbeveling van die kollekte. Van die kant van die administrasie gaan daar ’n omsend- brief na alle kerkrade vir donasies. Waar moontlik moet ons lede tog maar hierdie poging steun. Reaksies uit die buiteland toon dat dit die moeite werd is om die blad in die binneland aan die gang te hou. L.F. gang L.F.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1054/1318

Afrikaans

34 In die SkrifUg 34 In die SkrifUg 34 In die SkrifUg 34 Probleemstelling Die probleem in die besw aarskrif voor die Sinode 1973 spits horn toe op die vraag: wat is die objek van die diakonale diens? Is dit die hele gem eente of alleen ’n gedeelte van die gem eente nl. die armes? In verband hierm ee moet ook gevra word: welke spesifieke opdrag is inherent aan die diakenam p? Is dit alleen arm versorging of moet die taak van die diaken as m eer om vattend gesien word? g Die besw aarskrif gaan teen ’n „lim itatiewe bepaling van die dia­ konale diens”.' D aar word dan ook besw aar gem aak „teen die uit- sonderingsposisie wat aan die stoflik-behoeftige gelowiges as „arm es” (m et ’n gepaardgaande etikettering) gegee w ord”.^ Verskillende visles op die diakenamp Dijk ook nog ’n ander definiëring van die diakonaat gcnoem word wanneer hy skrywe: „de barm hartigheidsdienst heeft niet voor ieder dagelijks brood te zorgen, ook niet in elk gezin hulp te bieden, allerm inst het socials werk in z’n brede omvang aan te pakken, m aar alleen daar w aar nood en gebrek is, en geen enkele regeling of wetgeving vol- doende hulp biedt, reddend op te treden”.'^ Definisie van die diako­ naat word dan; „Helpen, w aar geen helper is”. H ierdie omskrywing vind ons by 0. C. Broek Roelofs,’’ J. van K linken’^ en N. H. Ridder- bos, wat die form ulering nog enigsins uitbrei m et die woorde dat die diaken is „de pleitbezorger. . . van alien die geen helper hebben en bewust of onbewust hongeren en dorsten naar de gerechtigheid van het Koninkrijk van God”."’ die diakenam p gaan voort en so sien ons dat daar by K. Dijk ook nog ’n ander definiëring van die diakonaat gcnoem word wanneer hy skrywe: „de barm hartigheidsdienst heeft niet voor ieder dagelijks brood te zorgen, ook niet in elk gezin hulp te bieden, allerm inst het socials werk in z’n brede omvang aan te pakken, m aar alleen daar w aar nood en gebrek is, en geen enkele regeling of wetgeving vol- doende hulp biedt, reddend op te treden”.'^ Definisie van die diako­ naat word dan; „Helpen, w aar geen helper is”. H ierdie omskrywing vind ons by 0. C. Broek Roelofs,’’ J. van K linken’^ en N. H. Ridder- bos, wat die form ulering nog enigsins uitbrei m et die woorde dat die diaken is „de pleitbezorger. . . van alien die geen helper hebben en bewust of onbewust hongeren en dorsten naar de gerechtigheid van het Koninkrijk van God”."’ j 4. ’n Vierde omskrywing vind ons ten slotte by F. H. M eyenfeldt wat op grond van Hand. 6 die diakenam p beskou as ’n diens in die koninkryk van God om die gem eenskap van die heiliges te kom poneer en te integreer.’" Ook 0 . C. Broek Roelofs dink in hierdie rigting, hoewel sy opvatting om trent die diakonaat nie ’n eenheid vorm nie.” H. N. Ridderbos sien ook die diakenam p gerig op die gem eenskap van die heiliges. In verband hierm ee skrywe hy: „ . . . broeders diakenen, . . . Verskillende visles op die diakenamp U hebt niet alleen m et de arm e mensen te doen, als die er nog zijn, m aar u hebt ook m et de gem eente te doen: zij is ook uw o b je c t. . . revalidatie van het lichaam van Christus als dienende gem eenschap, dat is de grote en grootse taak van de diaken.”* Verskillende visles op die diakenamp Verskillende pogings is in hierdie eeu onderneem om die diakenamp te omskryf. D aar kan vier visies genoem word: 1. Aan die begin van die 20e eeu is die diakonaat beskou as christelike armversorging.» W aarskynlik is dit gedoen in navolging van Voetius wat die diakonaat opgevat het as „m inisterium seu adm inistratio pauperum ”.' Hierdie siening vind ons o.a. by H. Bou- man wat vanuit Hand. 6 konkludeer dat die amp van diakens ingestel is ten behoewe van „de verzorging van de arm en der gem eente”.® Hierdie siening tref ons ook aan by P. Biesterveld, J. van Lonk- huyzen en R. J. W. Rudolph in artikels wat hulle oor die diakonaat gepubliseer het." Ook by A. Kuyper vind ons die beperking van die diakonaat tot die arm es hoewel daar by hom tog ook die besef is dat die diakonaat m eer is dan alleen hulp aan die arm es. Kuyper gee vir die indeling van die diakonale vakke die volgende motivering: „Ze heeft arm oede en lijden te voorkomen, ze heeft arm oede te lenigen en lijden te verzachten en eindelijk heeft zich de m iddelen te verschaffen om aan haar roeping te kunnen beantw oorden”. Kuyper laat dan hierop die volgende woorde nog volg: „De opvatting van de Diaconale taak, als bestond die uitsluitend in de bedeling der noodlijdenden, vindt geen verdedigers m eer”.^ In de Geref. Kerken in N ederland ontstaan daar in die jare twintig ’n boeiende diskussie oor die vraag „alleen” of „m eer” m et betrekking tot die diakenamp." 2. R esultaat van hierdie diskussie was dat daar ’n nuwe om- skrywing van die diakonaat kom. Die diakonaat word nou omskryf as „dienst der barm hartigheid aan alle behoeftigen”, en dan word onder „behoeftigen” gereken „arm en, zieken, invaliden, krankzin- nigen, zenuwlijders, alcoholisten, sociaal-onaangepasten enz.” Ver- tolkers van hierdie siening is K. Dijk," S. U. Zuidem a’" en F. H. van M eyenfeldt.” 3. Die ontwikkeling van en die besinning op die stru k tu u r van In die Skriflig In die Skriflig 35 die diakenam p gaan voort en so sien ons dat daar by K. 36 In die Skriflig 36 Tog is Dijk in sy eindkonklusie w eer terughoudend en sê hy „dat in Hand. 6 wel van een aparte am ptelijke dienst der barm har- tigheid sprake is, m aar deze dienst, dit blijkt uit alles, droeg niet de naam van diakenschap, en is althans in Jerusalem van tijdelijke aard gew eest”.^'' Dieselfde versigtigheid ten opsigte van die ontstaan van die diakenam p vind ons ook by J. H ovius.'“ p y Dijk moet dus erken dat daar in Hand. 6 wel ’n diakonale aspek aanw ysbaar is. W anneer ons Hand. 6 : 1— 7 nader gaan bekyk dan is dit tog wel seker dat daar eksegeties genoegsame gronde is om te aanvaar dat ons in hierdie hoofstuk te doen het m et die instelling van ’n amp w atter amp dit ook al mag wees. In die eerste plek kry ons ’n gedetailleerde beskrywing van die ordelike en formele aanwysing van die sewe m anne en in die tweede plek is daar ’n duidelike ooreenstem m ing m et die bevestiging in die amp van apostel (Hand. 1 : 15— 26) en ouderlinge (Hand. 14 : 23). Dit bly vreem d dat ons nêrens lees dat hierdie m anne besig was om as diakens in die gem eenskap op te tree nie. G. Stahlin be- skou die m anne m et hul Griekse name as die „Fuhrungsgruppe des hellenistischen Gem eindeteils”.^'' D aar is nogal sterk argum ente dat ons in Hand. 6 die instelling van die ouderlingam p kry, w ant dit bly ’n vreem de verskynsel dat Lukas in Hand. 11 : 27—30 die ouderlinge by sy lesers introduseer sonder om op een of ander m anier m elding te m aak van hul aan- stelling. Dit skep die indruk dat die bestaan van ouderlinge deur Lukas by sy lesers as bekend veronderstel word. Ons moet miskien selfs aanvaar dat ons in Hand. 6 nog m et ’n ongedifferensieerde amp te doen het. ’n Nuwe amp vloei uit die apostelam p uit. Hierdie amp is egter nog geweldig om vattend, w ant die sewe m anne word geroep tot opsig oor: 1. Die versorging van die weduwees; 2. die stoflike gem eenskap van die gelowiges; 3. die eenheid en gemeenskapslewe van die gem eente; 4. waarskynlik selfs die viering van die heilige nagm aal; 5. Ekskurs oor Hand. 6 Hand. 6 word deur baie geleerdes beskou as die locus classicus vir die instelling van die amp van diaken. H. Bouman vertolk die ge- dagtes van verskillende eksegete w anneer hy skrywe: „Wij mogen dan ook als vaststaand aannem en, dat in Hand. 6 de dienst der barm hartigheid is ingesteld, en dat van de Jeruzalem sche gem eente deze dienst der barm hartigheid naar de andere gem eente is over- geplant”.’* Nie alleen w at die instelling van die diakenam p betref word verwys na Hand. 6 nie, m aar ook wat betref sy stru k tu u r en sy eie funksie. Aan die een kant word uit hierdie hoofstuk afgelei dat die diaken tot taak het om die arm es te versorg*“ of moet voorsien in tydelike node“ en aan die ander kant is daar eksegete w at uit hierdie hoofstuk die diaken as die komponis van die gem eenskap sien oprys.^^ K. Dijk is egter die tolk van baie ander eksegete w anneer hy stel dat ons nie te veel uit Hand. 6 m et betrekking tot die diaken moet aflei nie. Dijk vat dan die bedenkinge soos volg saam: 1. Ste- fanus en Filippus doen evangelistewerk; 2. Hand. 6 praat nie van arm versorging nie; 3. In die boek H andelinge word nie van diakens gepraat nie; 4. Op die vergadering te Jerusalem (Hand. 15) is nie diakens aanwesig nie; 5. Die sewe m anne wat in Hand. 6 gekies is word nie diakens genoem nie, terwyl die term diaken ’n baie algemeen naam is. 36 In die Skriflig 36 In die Skriflig selfs skyn die bediening van die doop nie uitgesluit te wees uit hul werk nie; 6. die verkondiging van die Woord. Hoe dit ook al mag wees en wat ook al aan hierdie sewe manne toevertrou is (eksegete verskil hieroor onderling) seker is dat hulle amp elem ente bevat van al drie die am pte soos ons hulle vandag ken. p p g Die sewe m anne wat in Hand. 6 gekies word was in ieder geval óók ouderlinge. Die gedagte dat ons in Hand. 6 met die instelling van die ouderlingsam p te doen het, word nog bevestig deur die feit dat hierdie m anne die titel gedra het van Die Sewe (Hand. 21 : 8). Dit roep herinneringe op aan die oudstes van die Joodse sinagoge. Algemeen word aanvaar dat die Palestynse gem eente, dus m et name die gem eente te Jerusalem die instituut van oudstes of ouderlinge oorgeneem het van die Joodse sinagogale gemeenskap.^" Hierdie sewe manne was dus ouderlinge, hoewel nie alleen ouder­ linge nie. Hulle prediking m et name dié van Stefanus en Filippus wys op die amp van dienare van die Woord en versorging van die weduwees dui op ’n diakonale aspek van hul amp. W anneer ons egter na die uitdruklike form ulering van Hand. 6 luister dan is daar tog w eer problem e. Hand. 6 : 1 spreek baie duidelik van die daaglikse In die Skriilig 37 In die Skriilig 37 versorging van die weduwees, terwyl in Hand. 6 : 2 oor die be- diening van die tafels gespreek word. Die bediening van die tafels het m eer ingehou dan alleen m aar die versorging van die (Grieks- sprekende) weduwees. versorging van die weduwees, terwyl in Hand. 6 : 2 oor die be- diening van die tafels gespreek word. Die bediening van die tafels het m eer ingehou dan alleen m aar die versorging van die (Grieks- sprekende) weduwees. E. Haenchen sien die bediening van die tafels nie as die ..general financial adm inistration of the com m unity” nie m aar as ..Armen- fiirsorge”.^^ W anneer dit so is dan is die arbeid van die sewe m anne wat gekies word duidelik gerig op leniging van stoflike nood. F. W. Grosheide sê nadruklik na aanleiding van Hand. 36 In die Skriflig 6 : 2; „In ieder geval hebben we te m aken m et een soort arm enzorg’’.^» W anneer ons egter die uitdrukking ...die bediening van die tafels” nader gaan ondersoek. dan is dit wel ’n vraag of daarm ee een van die aspekte van die diakonale taak aangedui word. Grosheide wys daarop dat by die woord tafels ’n lidwoord ontbreek wat ’n onbepaalde indruk van die tafels gee.^» Hy stel daarom voor om die uitdrukking: die bediening van die tafels figuurlik te verstaan.»® L. Goppelt verklaar die form ule ..die bediening van die tafels” in die lig van Hand. 2 : 42. 46. Daarom sê hy dat die uitdrukking ..om die tafels te bedien” ’n omskrywing is van ..die gem einsam en sakra- len M ahlzeiten der Urgem einde von J e ru s a le m ... (Ag. 2. 42. 46). die durch die sogenannte G iitergem einschaft eine in der iibrigen U rchristenheit unbekannte Pragung erheilten”.'*! H. W. Beyer erken dat die sg. ..Tischdienst” ’n om strede s is. Is dit alleen gerig op die noodlydendes of op die hele gem eente? Beyer is van oordeel dat die laaste opvatting die mees waarskynlike is. „Dann erklart sich das Ubersehen der hellenistischen W itwen nicht als eine slechte Behandlung zugunsten von anderen. also nicht ein kleinlichter Streit um bessere oder slechtere Fleischstucke. sondern als M einungsverschiedenheit dariiber. ob die hellenistischen Frauen iiberhaupt zu dieser Tischgem einschaft und damit zur Gemeinde ge- horen oder nicht”.*^ Die bediening van die tafels was volgens hierdie opvatting nie net vir die arm es bedoel nie. m aar vir die hele gem eente. Hierby kom nog die argum ent dat dit gelyk het of gedurende die eerste eeue van die Christelike kerk die liefdesm aal nie ’n afsonderlike maaltyd was nie, m aar ’n bestanddeel van die nagm aalviering.” y g g A1 hierdie opvattinge m oet ons wel uiterm ate versigtig laat wees om uit Hand. 6 nie te veel konklusies te trek m et betrekking tot die amp van diaken nie. Die besondere amp van diaken Die N.T. leer ons ’n diakonia in ruim ere sin w at kan geld as die grondwet van die koninkryk van God. nl. diakenam p van die ge- lowiges. Die dienaars van ’n koning word diakonoi genoem (M att. 22 : 13): Die owerheid is Gods diakonos (Rom. 13 : 4). Christus word ook Diakonos genoem (Gal. 2 : 17; Rom. 15 : 8). Paulus dui homself aan as ’n diaken (1 Kor. 3 : 5 ) . M aar ook ken die N.T. in die gem eente van Christus persone wat tot ’n spesifieke taak geroep is. Hulls word ook aangedui m et die woord diakonoi. D aar is twee plekke in die N.T. w aar die term In die Skriflig 3S diakonos ’n spesifieke betekenis het nl. Fil. 1 ; 1 en 1 Tim. 3 : 8, 12. H ier beteken diakonos „die feste Bezeichnung des Tragers eines bestim m ten Gemeindeam tes in der sich bildenden Kirchlichen Ver- fassung”.^< Uit Fil. 1 : 1 kan ons die konklusie trek dat daar in die beginperiode van die kerk van die N.T. reeds twee am pte in die gem eente was en hierdie am pte was nou aan m ekaar verbonde. g p In 1 Tim. 3 word die vereistes vir ouderlinge genoem (vs. 1— 7) en die vereistes vir diakens (vs. 8— 15). Dit is opvallend dat die vereistes vir die twee am pte nie baie van m ekaar verskil nie. Wei moet dit ons tref dat in 1 Tim. 3 : 8 e.v. die vereiste om te leer (soos in vs. 2 dit vir die ouderlinge gestel word) nie genoem word nie. H. W. Beyer beklemtoon dat in die sg. diakenspieël die nadruk val op eienskappe wat nodig is vir m anne wat baie in allerlei huise kom en wat met aardse goedcre vertroud is.-'’ Ons kan egter m eer oor die taak van die diakens te wete kom w anneer ons let op die gawes wat nodig is om as diaken in die gem eente te kan dien. Daar is in die N.T. ’n innige sam ehang tussen gawe en amp. W anneer ons vra; w atter gawe skenk Christus as onderbou vir die besondere amp van diaken, dan vind ons die antwoord in Rom. 12 : 8: die gawe om uit te deel en om barm hartig- heid te bewys. 1 Handelinge van d;e agt-en-dertigste Sinodale Vergadering van die Gere- iormeerde Kerk in Suid-Afrika, p. 152. 2 A.W., p. 153. 3 P. Biesterveld e.a.; Het Diaeonaat, 1907; G. Uhlhorn; Die Christeliche Liebestatigkeit, 1959; H. Krimm e.a.: Das diakonische Amt der Kirche. 4 G. Voetius: Pol, Eccl., 1969, II cap, VIII, p. 502, 503. 5 H B H t bt d di k 1907 14 Die besondere amp van diaken Die vraag is of dit om twee gawes gaan soos Calvyn gedink het^" of net om een gawe soos H. N. Ridderbos dit stel.'” In ieder geval is duidelik dat hierdie gawe wys op barm hartigheids- diens of onderlinge hulpbetoon. In 1 Kor. 12 : 28 word die gawe wat vir diakens vereis word in hul diens aangedui as „onderlinge diensbetoningen” of „bekwaam heid om te dien”.'''* Die werk van ’n diaken bestaan dus in diensverlening, barm hartigheidsdiens aan hulle wat dit nodig het. W anneer ons aanvaar dat ons in Hand. 6 in sekere sin staan by die wieg van die diakenam p (en ook van die ouderlingam p) dan kan ons uit hierdie hoofstuk wel ’n antwoord kry op die vraag na die diepste kern van die diakenam p. Hoewel dit baie moeilik is om uit Hand. 6 bepaalde konklusies te trek ten opsigte van die instelling van die diakenam p om dat ons hier m et ’n nog ongedifferensieerde amp te doen het, is dit wel duidelik dat in hierdie bekende en om strede hoofstuk ’n amp ingestel is m et duidelik diakonale aspekte. p g p Die am p in Hand. 6, ’n nog ongedifferensieerde amp, is uit die nood gebore. W at was die nood, die behoefte in die gem eente te Jerusalem ? Die diepste nood was dat die onderlinge gemeenskap, die geestelike band van die lidm ate onderling gedreig het om te breek. Verbrokkeling van die gem eenskap van die heiliges het die jong gem eente in die gesig gestaar. Dan kan die gem eente as Liggaam van Christus nie groei, nie ontwikkel en uitbrei nie. Die verbrokkeling van die gem eenskap is veroorsaak deur nalatige ver- sorging van ’n bepaalde groep weduwees in die gem eente, nl. die weduwees van die G riekssprekendes. Dit bly ’n vraag of hierdie weduwees alleen op stoflike gebied verwaarloos is of dat daar ook ’n uitsluiting uit die gem eenskap van die heiliges was. W aarskynlik was stoflike verw aarlosing die gevolg van geestelike uitbanning uit die gem eenskap van die gem eente. In elke geval is duidelik dat die betrokke weduwees gebrek In die Skriflig 39 gely het en stoflike versorging nodig gehad het. W anneer ons aan- neem dat dit saam gegaan het m et ’n geestelike nood nl. Die besondere amp van diaken dat hulle nie in die gem eenskap van die gem eente volledig opgeneem was nie, dan kan ons verstaan dat m et die instelling van hierdie nog ongedifferensieerde amp aan albei die behoeftes van die weduwees tegem oet gekom kon word. Hierm ee kom ons op die spoor van die wesenskenm erk van die amp van diaken. Die diaken is daar gestel om alles uit die pad te ruim wat die beoefening van die gem eenskap van die heiliges in die kerk belem mer. Dieselfde kan natuurlik ook van die ouderling gesê word en daarom moet aan hierdie stelling nog iets toegevoeg word. Die diaken moet alle belem m eringe van m aatskaplike en sosiale aard w at die beoefening van die gem eenskap van die heiliges bedreig, wegneem. Ons kan dit m aar so breed as m oontlik neem. Ons weet dat daar behalwe geestelike faktore soos twyfel, geloofskrisis, verslapping van die gebedslewe, verleiding deur die duiwel, wêreldsgesindheid ook m aatskaplike, sosiale, psigiese, mediese faktore kan wees wat ’n mens verhinder om te kom tot voile diensbetoon in die gem eente van Christus. Dit m aak van die diaken natuurlik hoegenaam d nie ’n m aat­ skaplike am ptenaar, ’n sosiale w erker, of ’n psigoterapeut nie, w ant die diakenam p is gerig op die opbou, die bloei en die uitbreiding van die Kerk as die Liggaam van Christus. Christus het hierdie amp ingestel om die Kerk w erklik ten voile Kerk te laat wees. . L. Floor. 5 H. Bouman: Het ambt der diakenen, 1907, p. 14. 6 P. Bieterveld: a.w., a.s., p. 223—225. A. Kuyper: Encyclopaedie der Heilige Godgeleerdheid, 1894, III, p. 537, 53 7 A. Kuyper: Encyclopaedie der Heilige Godgeleerdheid, 1894, III, p. 537, 538. 8 J C Rullmann: Diaconaal Handboek 1929 p 55 e v J. C. Rullmann: Diaconaal Handboek, 1929, p. 55 e.v. 8 J. C. Rullmann: Diaconaal Handboek, 1929, p. 55 e.v. K. Dijk: De dienst der Kerk, 1952, 232, 236. 9 K. Dijk: De dienst der Kerk, 1952, 232, 236. 10 S. U. Zuidema: Diaconaal Correspondentieblad, Nov. 1951. 11 F. H. von Meyenfeldt: De diaken als componist der gemeenschap, 1955, p. 22 e.v. 12 K. Dijk: a.w., p. 237. 13 O. C. Broek Roelofs: Bijbelse fundering van het diaeonaat^ in: Raad en Daad, no. 1. 14 J. van Klinken: Kerk en Gezinsmaatschaplijk werk, 1961, p. 104. 15 F. H. Die besondere amp van diaken van Meyenfeldt: a.w., p. 33 e.v., 58. 16 H. N. Ridderbos: Wat is een diaken? in: Het Woord, het Rijk en onze verlegenheid, 1968, 9, 190. 17 O. C. Broek Roelofs: a.w., p. 6, 7. Aan die ander kant skrywe hy: „die eigenlijke taak van de diaconie blijft om de opbouw van de gemeenschap te dienen”, p. 6 en verder: „Daarom kan de diaconale hulp ook omschre- 40 In die Skriflig In die Skriflig 40 ven worden als de hulp, d!e door geen ander wordt geboden”, p. 7 ven worden als de hulp, d!e door geen ander wordt geboden”, p. 7. 18 H. N. Ridderbos: a.w., p. 182. 18 H. N. Ridderbos: a.w., p. 182. \9 H. Bouman; a.w., p. 12; J. Lonkhuyzen in: P. Biesterveld: a.w., p. 37; H. Hoekstra: Olie en wijn in de wonden. 1929, p. 79; J. Hoek, in: Dlaconaal Handboek, 1929, p. 79. 20 J. Hoek: a.w., p. 84, 85. 21 H. Hoekstra: a.w., p. 33 en J. van Lonkhuyzen: a w., p. 40. 22 F. H. van Meyenfeldt: a.w., p. 36 e.v. 23 K. Dijk: De eenheid der ambten, 1949, p. 14. 15. 24 J. Hovlus: Behoorden de diakenen tot den kerkeraad? 1951^ p. 24. 25 G. StShlin: Die Apostelgeschichte, DNTD, 1965, 0 99. 26 G. Bornkamm: ThWB VI, p. 659. 7 E. Haenchen: Die Apostelgeschichte, 1968, p. 216, noot 1. 27 E. Haenchen: Die Apostelgeschichte, 1968, p. 216, noot 1. 28 F. H. Grosheide: De Handeiingen der apostelen I, 1942, p. 195. 28 F. H. Grosheide: De Handeiingen der apostelen I, 1942, p. 195. 29 F. H. Grosheide: a.w., p. 195. 30 F. H. Grosheide: a w., p. 195. 31 L. Goppelt: ThWB VIII, p. 212, 213. 32 H. W. Beyer: ThWB II, p. 84. y p 33 A. M, Brouwer: De kerkorganisatie der eerste eeuwen en wij, s.j., p. 32. 34 H. W. Beyer: a. art., p. 89. 3 A. M, Brouwer: De kerkorganisatie der eerste eeuwen en wij, s.j., p. 33 A. M, Brouwer: De kerkorganisatie der eerste eeuwen en wij, s.j., p. 32. 34 H. W. Beyer: a. art., p. 89. 33 A. M, Brouwer: De kerkorganisatie der eerste eeuwen en wij, s.j., p. 32. 34 H. W. Beyer: a. art., p. 89. 35 H. W. Beyer: a. art., p. 90. 36 Calvjfn: Komm. op Rom. 12 : 8; vgl. ook: Institusie IV, 3, 9. 36 Calvjfn: Komm. op Rom. 12 : 8; vgl. ook: Institusie IV, 3, 9 37 H. N. Ridderbos: Aan de Romeinen, 1959, p. 280. 37 H. N. Ridderbos: Aan de Romeinen, 1959, p. 280. 38 H. N. Ridderbos: Paulus, ontwerp van zijn theologie, 1968, p. 510. 38 H. N. Ridderbos: Paulus, ontwerp van zijn t

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1072/1343

Afrikaans

Die aanslae op die Kerk Daar is ’n bekende uitspraak van die groot wysgeer Hegel: die geskiedenis leer ons dat die mens niks uit die geskiedenis leer nie. Hoe waar hierdie stelling is, bewys die opmars van die neo-marxisme. Elkeen kan in die geskiedenis die rampsalige gevolge van die wys- begeerte van Karl Marx sien. Die rewolusie wat Marx gepredik het, het al baie van sy eie kinders verslind. Tog w'as dit vir die neo- marxiste geen beswaar om op die spoor van Marx voort te gaan nie. Daar is egter ook tealoë w^at nie bereid is om uit die geskiedenis te wil leer nie. Ons ontmoet vandag Karl Marx nie alleen in die filosofie nie, hy is ook ’n gesiene figuur in die teologie. Die nuwere teologie het hom baie nou by die neo-marxisme aangesluit, so nou selfs dat ons kan spreek van ’n huwelik tussen neo-marxisme en moderne teologie, waarby dan opgemerk moet word dat die vryasie, die eerste toenadering veral van die kant van die teologie gekom het. Die invloed van die neo-marxisme in die teologie vandag is so groot dat ons werklik kan spreek van ’n bedreiging vir die Kerk. Die aanslag van die neo-marxisme op die Kerk in die 20e eeu is net so groot en gevaarlik as die aanslag van die gnostiek op die Kerk in die eerste eeue na Christus. In die oudste Christelike Kerk het die gnosis die Kerk wou omarm in ’n dodelike omhelsing. Die gnostiek het gekom met ’n pseudo-evangelie: die mens moet homself verlos deur kennis, insig. Vandag sien ons die dodelike omarming van die neo-marxisme wat tot die Kerk kom met weer ’n pseudo-evangelie: die mens moet homself verlos deur die daad. Die aksent het verskuif van die denke na die daad, maar in wese is dit tog maar altyd dieselfde bedreiging: die mens moet homself verlos. Ons moet as gelowige Christene en Bybelgetroue teoloë bereid wees om die groot les wat die Kerkgeskiedenis ons leer te aanvaar. Ons kan maar gerus luister na die waarskuwing van Hegel ook al is hy een van die geestelike vaders van die neo-marxisme. Dis my heilige oortuiging dat die Kerk vandag, ook die Geref. Kerk in Suid-Afrika die dreiging van die neo-marxisme op presies dieselfde wyse moet afweer soos die Kerk in die eerste eeue na Christus die aanvalle van die gnostiek weerstaan het. In die Skriflig 17 In die Skriflig 17 17 Die neo-marxisme Die neo-marxisme is eintlik ’n wysgerige stroming wat op sy beurt weer die teologie beïnvloed het. 0ns moet daarom eers kyk na die neo-marxisme in die wysbegeerte anders kan ons sy invloed in die teologie nie verstaan nie. Die neo-marxisme is soos die begrip dit reeds vir ons sê afkomstig van Karl Marx. Daar is egter wel verskil tussen die leer van Marx en die neo-marxisme. Ons kan egter sonder kennis van Marxisme die neo-marxisme nie verstaan nie. Karl Marx was o.a. ’n leerling van Hegel. Marx het vir sy stelsel uit verskillende bronne geput. Hy is beïnvloed deur Feuerbach, deur die Franse sosialisme, die Engelse klassieke, liberale ekonomie en deur die Joodse toekomsverwagting. Hy het egter baie sterk onder invloed van Hegel gestaan. Marx het by wyse van spreke die idealisme van Hegel uit die hemel na die aarde en uit die gebied van die gees na die terrein van die materie teruggevoer. In sy lie stelling oor Feuerbach sê Marx: die filosowe het die wêreld op verskillende maniere geïnterpreteer, dit word nou tyd om die wêreld te verander. Marx het godsdiens en metafisika fel bekritiseer. Hy gaan uit van die gedagte dat die lewe in die algemeen en die geskiedenis in die besonder bepaal word deur die materie. Die maatskaplike syn bepaal die bewussyn van die mens en nie omgekeerd nie. Wat aan die lewe van ’n mens sin en inhoud gee, is nie ’n bo-tydelike, buitewêreldlike, metafisiese waarheid nie, maar dit is ’n krag wat werk in die geskiedenis. Hierdie krag is volgens Marx werksaam via die bane van tese, anti-tese en sintese.^ U hoor hier duidelik die stem van Hegel. Daarom is die geskiedenis volgens Marx ’n geskiedenis van klassestryd en ’n deur rewolusie gekwa- lifiseerde geskiedenis.’ Via rewolusie en diktatuur van die proletariaat sal daar vanself ’n nuwe sosialistiese heilstaat ontstaan. Marx sien die oorsprong van alle ellende in die wêreld in die materiële onderbou, in die sg. maat­ skaplike strukture waardeur die mens nie werklike mens kan wees nie. Sy felle kritiek op godsdiens en metafisika moet ons verklaar uit die feit dat dit volgens Marx aan die mens ’n ontsnappings- moontlikheid bied. In sy godsdiens vlug die mens uit die groue ellende van sy daaglikse bestaan na ’n hoëre werklikheid. Marx wil die sg. Die aanslae op die Kerk Al lê die gnostiek die klem op verlossing deur kennis en die neo- marxisme op verlossing deur die daad, daar is tog tussen hierdie twee geestesrigtings ’n kenmerkende ooreenkoms. Wat Adolf von Harnack van die gnostiek gesê het, kan vandag met eweveel reg van die neo-marxisme gesê word: die gnostiek was die akute verwê- reldliking van die Kerk.* Waar Marx op die preekstoel toegelaat word daar kry ons ’n gesekulariseerde Kerk. In die Skriflig 18 In die Skriflig 18 In die Skriflig 18 Die neo-marxisme hoëre werklikheid terugbring in die aardse werklikheid.'* g g g Die mens moet volgens Marx verlos word deur afbraak van die bestaande orde en deur opbou van ’n nuwe orde. Hy sien alleen heil vir die mensheid wanneer die bestaande maatskaplike strukture van kapitalisme en uitbuiting van die arbeider afgebreek word en deur volkome ander strukture van ’n klasselose maatskappy vervang word.® Hierdie afbraak- en opbou-idee van Marx is nie heeltemal sy eie uitvinding nie. Hy staan hier in ’n lang humanistiese tradisie wat sy eerste voedingsbodem het in die nominalisme van die Middeleeue wat ook reeds wou afreken met die gedagte dat daar ’n orde is wat van buiteaf die mens opgelê word.® pg Wel het Marx hierdie idee op ’n eie manier uitgewerk. Marx se idee van afbraak en opbou van die samelewing word bepaal deur In die Skriflig 19 sy siening op die veranderbaarheid van die dinge. Verander die maatskappy en dan sal die mens vanself ook verander." Nuwe struk- ture gee nuwe mense. sy siening op die veranderbaarheid van die dinge. Verander die maatskappy en dan sal die mens vanself ook verander." Nuwe struk- ture gee nuwe mense. Die leer van Karl Marx het verskillende veranderinge en aan- vullings ondergaan. Sy vriend en medewerker Friedrich Engels het byvoorbeeld die marxisme verbind met die evolusieleer van Darwin. Dan is daar die sg. Austromarxisme van Weense sosialiste wat hulle veral besin het op die staat as hefboom tot sosialisme. ’n Bekende uitloper van die marxisme is die neo-marxisme waarvan Ernst Bloch en Herbert Marcuse bekende verteenw^oordigers is. g Die neo-marxisme het wel die afbraak-idee van Marx oorgeneem, maar nie sy opbou-idee nie. Die klassieke marxisme het daarom altyd nog ’n regsorde van eie snit gesoek, ’n regsorde wat gerealiseer gaan word aan die einde van die pad van die proletariese rewolusie in ’n klasselose maatskappy. Die neo-marxisme wil egter niks van ’n nuwe orde weet nie. Elke nuwe orde van watter aard ook al, is per definisie korrup. Ernst Bloch het gesê; wat bestaan, kan nie waar wees nie." Dit geld ook van ’n kommunistiese orde op marxis- tiese basis. Die rewolusie móét daarom permanent wees. In sy gerugmakende boek: One Dimensional Man stel Marcuse dit duidelik en omonwonde dat die mens goed is. Saam met Feuer­ bach en Marx is Marcuse oortuig dat die mens ’n son is wat om homself draai. Die neo-marxisme Tipies hedonisties sien Marcuse die sin van die mens-wees is genot, geluk, plesier. Die mens moet daarom volledig vry wees om te kan geniet. Langs die pad van permanente rewo­ lusie sal die mens as homo laborans tenslotte word tot ’n homo ludens." Die establishment en die status quo sal egter nooit volledig van die aarde verdwyn nie, want altyd sal iemand moet werk om ’n ander een te laat speel en daarom is die rewolusie permanent, ’n Hel-op-aarde deur arbeid en inspanning bly altyd noodsaaklik om ’n hemel-op-aarde in spel en genot te kan realiseer.*® S. U. Zuidema spreek in hierdie verband van ’n Prometheus-bewind in die filo- sofie van Marcuse.” Die moderne teologie So ver as die ooste verwyder is van die weste, so ver is die neo- marxistiese filosofie tog wel verwyder van die teologie. Hoe kan daar dan sprake wees van kontak, selfs van ’n huwelik tussen neo- marxisme en teologie? Dit sal vir ons duidelik word wanneer ons let op die diepste motiewe van die moderne of nuwere teologie. Eers moet ons egter sekerheid kry oor die vraag wat met moderne of nuwere teologie bedoel word. Ek sou die moderne of nuwere teologie wou aandui as die post-Barthiaanse teologie. Soos die dialektiese teologie van Karl Barth as ’n nuwe teologie aangedui is, so kan ons die teologiese ontwikke- ling na Barth ’n nuwere teologie noem, omdat hierdie teologie weer met ’n geheel nuwe aanpak en opset gekom het. Ons kan ’n hele paar name noem wat as verteenwoordigers van die nuwere teologie beskou moet word soos byvoorbeeld R. Shaull, R. Cox, J. In die Skriflig 20 Moltmann, J. B. Metz, D. Solle, W. A. de Free, G. H. ter Schegget, H. A. M. Fiolet, E. Schillebeeckx, H. Berkhof, H. M. Kuitert e.a. Onderling is daar groot verskille. Die Gereformeerde Kuitert verskil van die Hervormde Berkhof en die Rooms-Katolieke Schille­ beeckx verskil weer van sy Duitse geloofsgenoot Metz. Tog is daar iets gemeenskapliks in hulle aanpak, sodat ons hulle almal onder dieselfde noemer van die nuwere teologie kan bring. Hoewel boge- noemde teoloë onderling soms sterk verskil en mekaar soms heftig bestry, is daar tog ’n gemeenskaplike uitgangspunt ten opsigte van vrae aangaande God, geloof, mens en wêreld. g g Ek wil graag sewe kenmerkende eienskappe van die moderne teologie noem. In die eerste plek word die nuwere teologie geken- merk deur ’n antimetafiese instelling. Die moderne teologie wil graag ’n relevante, eietydse teologie wees en daarom het dit aan- sluiting gesoek by die denkklimaat van ons tyd. Die denkklimaat van ons tyd word gekenmerk deur die sekularlsasie. Ek bedoel dan sekularisasie nie in die sin van die verbrokkeling van die corpus christianum deur die renaissance nie, maar in die betekenis van sekularisme. Dis ’n manier van denke en ook ’n leefwyse waarin God nie meer ’n plek het nie. God as ’n faktor buite hierdie wêreld word nie meer erken nie. God as ’n transsendente, metafisiese God is „dood”. God is nie transsendent bo ons nie, maar Hy is ons voor- uit in die geskiedenis. Die moderne teologie God is die God van die toekoms. Daar is dus nie so iets soos ’n transsendensie in ruimte nie maar in die tyd, nie ’n vertikale transendensie nie maar ’n horisontale.'^ Die aardse werklikheid is die ruimte vir die ontmoeting met God. Dis natuurlik nie so ’n vreemde stelling nie. Ons aanvaar almal dat ons as sondige mense op hierdie geskonde aarde die heilige God kan ontmoet. Dis die diepste vreugde van die geloofservaring. Die nuwere teologie bedoel egter iets anders wanneer daar gespreek word van die aardse werklikheid as die ruimte vir die ontmoeting met God. Gods werklik­ heid val volledig met onse werklikheid saam. Volgens H. A. M. Fiolet is dit selfs heeltemal verkeerd om te praat van ’n ruimte, ’n werklikheid bo ons aardse bestaan waarin God Horn sou bevind. Gods werklikheid val met onse werklikheid saam.” By H. M. Kuitert vind ons met name in sy laaste boek dieselfde gedagte. Hy pleit vir ’n konsekwente horisontalisering van die Christelike geloof. Ons moet die wêreld van God en van sy heil nie buitekant ons wêreld en ons tyd soek nie. Met ’n voorstelling dat God „buitenwerelds” is, sal ’n mens vandag, aldus Kuitert nie ver kom nie. Nee, ons moet God „binnenwerelds” ontmoet.” Saam met ’n binnenwêreldse siening op God gaan ’n aardse siening op die koninkryk van God. En vanselfsprekend bring dit ook ’n nuwe siening op verlossing. Wanneer daar nie ’n ander werk­ likheid as hierdie aardse werklikheid is nie, dan móét noodwendig die koninkryk van God in hierdie aardse werklikheid gerealiseer word. En verlossing moet dan per konklusie wees ’n aardse verlossing. Dis dan ook baie duidelik ’n tweede algemene karaktertrek van die nuwere teologie. Ons glo ook dat die koninkryk van God uitein- delik op hierdie aarde gerealiseer gaan word. Daar kom mos ook 21 In die Skriflig ’n nuwe, vernuude aarde. Daar is egter ook ’n vertikale dimensie in die koninkryk van God. Gods nuwe ryk kom van buite, van bo, Gods ryk gaan w^el in in hierdie aardse werklikheid, maar val daar hoegenaamd nie mee saam nie. ’n nuwe, vernuude aarde. Daar is egter ook ’n vertikale dimensie in die koninkryk van God. Gods nuwe ryk kom van buite, van bo, Gods ryk gaan w^el in in hierdie aardse werklikheid, maar val daar hoegenaamd nie mee saam nie. Die nuwere teologie bepleit egter die volstrekte horisontalisering van die koninkryk van God. Die moderne teologie Heil, verlossing word daarom vertaal in terme van opheffing van die mens, bevryding van rassisme, kolo- nialisme en kapitalisme, optimale levi^ensomstandighede, gelykheid van inkomste, goeie sosiale voorsieninge en degelike. Saam met hierdie verhorisontalisering van die koninkryk van God gaan ’n nuwe en aanvullende beskouing oor die werk van die Heilige Gees. Dit is ’n derde algemene karaktertrek in die nuwere teologie. Die Heilige Gees werk in die hart van die mens, die enkele mens, maar daar is ook ’n werk van die Gees van God in die struk- ture van die samelewing. 0ns vind hierdie gedagte diep deurgedink en duidelik uitgesproke by H. Berkhof in sy dogmatiek: Christelijk geloof, waarin hy kom tot ’n sg. „teologie van strukture”. Analoog aan die vernuwingswerk van die Gees van God in die gelowige is daar ook ’n vernuwingswerk van die Heilige Gees in die ongelowige waardeur die samelewing verbeter word. In die Europese kultuur, so skrywe Berkhof, kan ’n mens die werk van die Heilige Gees duidelik opmerk o.a. in die skeiding van regeermag en regspraak, in algemene leerplig, in vryheid van godsdiens, in gelykheid voor die wet e.d.^'' Hierdie werk van die Heilige Gees in die samelewing moet volgens Berkhof onderskei word van wat ons noem die voorsienigheid van God soos Sondag 10 van die Heidelbergse Kategismus dit leer en bely.'® Die werk van die Heilige Gees in ongelowiges tot verbetering van die wêreld, tot leefbaarmaking van die aarde, staan in ’n direkte verbinding met die koninkryk van God op aarde. g y p Sender Skrifbewys verskuif Berkhof die stryd tussen Gees en vlees wat volgens Paulus tog net gevoer word in in die hart en in die lewe van die gelowige na die wêreld. Die stryd tussen Gees en vlees vind ons, aldus Berkhof ook in die sg. struktuur-gebied waar nie-Christene in hul ywer vir strukturele vooruitgang bots op verset en hardnekkige handhawing van die status quo.*^ Hier kry ons by Berkhof ’n gevaarlike splitsing van die siening op die koninkryk van God. Nie-christene kry ook ’n regmatige aan- deel naas Christene as objekte van die werk van die Heilige Gees tot realisering van die koninkryk van God op aarde.'® ’n Vierde algemene karaktertrek van die nuwere teologie is dat saam met die verskuiwing van die vertikale na die horisontale in die siening op die koninkryk van God ook aan verlossing ’n nuwe konnotasie gegee word. Die moderne teologie Die wese van verlossing word meer en meer aards van karakter. Gods heil in Jesus Christus is gerealiseer wanneer sosiale en maat- skaplike omstandighede in die samelewing optimaal is. Die wesentlike kern, die harde kern van die versoening met God deur die bloed van Christus verdwyn meer en meer in die moderne teologie. Sonde 22 In die Skriflig In die Skriflig en kwaad moet ons eerder in die strukture van die maatskappy soek as in die hart van die mens. Versoening onder volkere en ge- regtigheid onder mense kry meer aksent as die versoening met God en die geregtigheid van die geloof. en kwaad moet ons eerder in die strukture van die maatskappy soek as in die hart van die mens. Versoening onder volkere en ge- regtigheid onder mense kry meer aksent as die versoening met God en die geregtigheid van die geloof. Hierdie verskuiwing van die vertikale na die horisontale bring ook ’n nuwe siening op die heilsmiddele. Dit is ’n vyfde algemene karaktertrek in die nuwere teologie. Waar die koninkryk van God en ook die koms van die koninkryk verwêreldlik word, daar móét noodwendig ook volg ’n verwêreldliking van die middele waardeur die ryk van God gerealiseer word. Die klem val nie meer so sterk op die werk van die Heilige Gees nie, maar op die aktiwiteit van die mens. Die dunamis van die Gees word ingeruil vir die dinamiet van die landmyne van sg. vryheidvegters. L. F. Schulze het daarop gewys hoe in die nuwere teologie die verhouding van regverdiging en heiliging skeefgetrek word. Jesus se werk moet deur die mens geverifieer of voortgesit en voltooi word in ons dade van rewolusie en omvorming van strukture.’» As sesde karaktertrek van die nuwere teologie kan genoem word die nuwe siening op die mens. Die reformatoriese vertolking van die Bybelse mensbeskouing is ingeruil vir ’n ander mensbeeld. Die Reformasie het die totale korrupsie van die mens geleer. Die moderne teologie staan egter sterk onder invloed van die moderne evolusionistiese wetenskap volgens welke die mens hom van ’n roof- primaat-natuur sprongsgewyse ontwikkel het tot ’n mens wat in vryheid en liefde as God se bondgenoot kan handel. Die sonde kom eintlik uit die dierewêreld te voorskyn en is eerder ons lot as onse skuld. Ek wil hier graag wys op ’n indringende ontleding van die mens­ beskouing in die nuwere teologie deur prof. C. Die huwelik tussen neo-marxisme en nuwere teologie In wat ons as tipiese karaktertrekke van die moderne teologie gehoor het, kon ons al sender veel moeite die neo-marxisme herken. Aan die een kant het die neo-marxisme reeds die nuwere teologie be- invloed, maar andersyds vind ons ook ’n duidelike toenadering van die nuwere teologie tot die neo-marxisme en ’n begeerte om met die neo-marxisme tot ’n dialoog te kom. Hoe moet ons die verskynsel verklaar dat die nuwere teologie in die greep van die neo-marxisme kon kom? Was die stootkrag van die neo-marxisme so sterk of was die verweer van die nuwere teologie so swak? Die neo-marxisme kon so gemaklik die teologie beïnvloed, omdat die nuwere teologie al sy wapens uit sy hande gegee het. Dit lyk vir my dat ons drie faktore kan aanwys wat dit vir die neo-marxisme moontlik en gemaklik gemaak het om so diep in die teologie deur te dring nl. die historisme, die sekularisasie en die evolusie. Die historisme is ’n lewensbeskouing wat die historiese syde van die werklikheid verabsoluteer en wat alle verskynsels probeer herlei tot produkte van ’n historiese ontwikkeling. Veral onder invloed van E. Troeltsch en W. Dilthey het in die einde van die 19e eeu en in die begin van die 20e eeu die historisme hom ont- wikkel tot ’n lewens- en wêreldbeskouing waarin absolute waarhede en waardes gerelativeer is.^^ g ’n Tweede oorsaak kan ons noem die sekularisasie in sy moderne gedaante. Die Westerse kultuur staan nie meer onder invloed van die Woord van God nie. Die ontkerstening van die moderne mens het ongekende vorme aangeneem. Die moderne wetenskap en tegniek het by wyse van spreke die invloed van God uit die samelewing terug- gedring. Die profetiese boek van H. van Riessen, De maatschappij der toekomst, het dit al in 1952 voorspel.^-' p Die nuwere teologie wou ’n antwoord gee op die uitdaging van die sekularisasie. Maar helaas het die nuwere teologie hom laat vasvang in die probleemstelling van die sekularisasie, want die moderne teologie het sy antwoord laat bepaal deur die vraagstelling van die moderne denke en lewe. Hier wil ek graag wys op die teologie van Paul Tillich. Hy het die metode verdedig dat in die teologie die Bybelse antwoord moet slaan op die menslike vraag. Let wel, die vraag van die moderne mens kom eerste. Dit gaan voorop. Tillich se teologie het bekend geword onder die naam van korrelasie-teologie. Die moderne teologie Graafland wat ’n meesterlike analise gegee het van Berkhof se evolusionistiese mens- beskouing.2o In die nuwere teologie o.a. by De Pree vind jy die opvatting dat die mens goed is, hy is alleen nog nie gefinaliseer, nie „af” nie.2’ Maar met name die proletariese mens, die vedrukte mens is goed. Dit lyk of net die kapatalistiese mens in sonde ontvang en gebore is en so verdorwe dat hy onbekwaam is tot enige goed om die maatskappy te verander en geneig tot alle kwaad om homself ten koste van sy medemens te handhaaf. y U sal kan aanvoel dat ’n ander beskouing van die mens en van die sonde ook die Christologie moet beïnvloed. In die nuwere teologie kry ons dan ook ’n ander Jesus-beeld. Dis ’n sewende karaktertrek. In ’n gesprek met H. M. Kuitert het A. A. van Ruler gesê dat in die nuwere teologie Jesus eintlik nie meer as ’n faktor is nie. Hy kan net nog as Voorbeeld, as die groot Rewolusionêr, as „de Partij- ganger der armen” gepredik word.^^ Dit behoef ons nie meer te verbaas nie dat die Kerk deur so ’n Christusprediking verlaag word tot ’n instrument van rewolusie. Die Kerk moet in navolging van Christus partisipeer in die rewolusie en sodoende ontregte mense, vertraptes en gediskrimineerdes steun in hulle rewolusionêre stryd. In die Skriflig 23 In die Skriflig 23 Die huwelik tussen neo-marxisme en nuwere teologie Hierdie korrelasie-metode beteken dat die mens deur die wyse waarop hy sy vraag stel, mee die antwoord bepaal. Dit is volgens Tillich onmoontlik om vanuit die Bybel nog ’n ant­ woord te gee wat buite die vraagstelling omgaan. Daarom kan ’n man soos Kuitert sê dat daar in ons tyd ander antwoorde uit die Bybel gegee moet word as vroeër byvoorbeeld in die tyd van Paulus of van die Reformasie.=“ Miskien mag ek dit met ’n voorbeeld uit my eie vakgebied illustreer. Baie teoloë laat hulle by die bestudering van die NT lei In die Skriflig 24 deur die resultate van die histories-kritiese ondersoek van die Bybel. Dit het hulle tot die konklusie gebring dat die Bybel hoogstens ’n boek van religieuse ervarings kan wees, neerslag van die omgang tussen God en mens as Verbondspartner. Die NT bevat Gods open- baring slegs op indirekte wyse. Wat in die Skrif as heil verkondig vi'ord, kom tot ons in die vorm van menslike interpretasies (die van Lukas, Johannes of Paulus byvoorbeeld). Hierdie menslike inter- pretasie veronderstel denk-, ervarings- en kultuurmodelle wat nie meer onsene is nie en selfs nie meer kan wees nie en waaraan ons dus nie meer gebind kan word nie. Daarom het ’n beroep op die Bybel ook nie meer die laaste woord nie. Paulus spreek byvoorbeeld wel oor versoening, maar dit pas hoegenaamd nie meer in ons denk- en ervaringsmodelle nie. Ons moet daarom die woord versoening anders ,invul’, anders interpreteer, nl. versoening as bevryding. Van hieruit moet u H. Wiersinga se versoeningsleer verstaan. g g In verband met hierdie korrelasie-teologie het W. H. Velema die fynsinnige opmerking gemaak: „Als de vraag het antwoord struc- tureert, is de vragende mens mede bepalend voor het antwoord”.^® Om dit op ’n boeremanier te sê: deur bantering van die korrelasie- metode word die teoloog ’n buikspreker. Dit lyk of die geluid uit die Bybel kom, maar dit is altyd die teoloog self wat praat. Die derde faktor is die moderne evolusionistiese denke. Die leer van die evolusie en die evolusionistiese siening op die mens, maak dit onmoontlik om nog vas te hou aan die Bybelse visie op die mens as die beeld van God. Die dogma van die evolusie het ook baie skade aangerig in die Christologie. Wie uitgaan van ’n evolusionistiese mensbeskouing kan die vere homo van Chalcedon nie meer vashou nie. Die huwelik tussen neo-marxisme en nuwere teologie Aanhangers van die nuwere teologie wat so diep deur die histo- risme, die sekularisasie en die evolusieleer beinvloed is, is ’n ge- maklike prooi vir die neo-marxisme. Daar sit natuurlik al ’n stuk invloed van die neo-marxisme in die nuwere teologie. Die moderne teologie het baie van haar eie probleme teruggevind in die neo- marxisme. Maar aan die ander kant het die nuwere teologie meer en meer toenadering tot die neo-marxisme gesoek. Die nuwere teologie het in die neo-marxisme iets van haarself herken en dit het haar daartoe gebring om die Bybelse boodskap meer en meer te gaan verbuig en vervoeg volgens die grammatika van Karl Marx. Ons sien hoe voorstanders van die nuwere teologie in hul teologiese besinning meer en meer gebruik gaan maak van die begrippemateriaal van die neo-marxisme om hul eie gedagtes te vertolk. ’n Skoolvoorbeeld is die proefskrif van W. A. de Free: Maat- schappijkritiek en theologiekritiek, 1971, wat uitgaan van die marxis- tiese probleemstelling. De Free is ook van oordeel dat die neo- marxistiese gedagtes van Ernst Bloch onmisbaar is vir die huidige teologie. Ons moet die Bybel, aldus De Free, beoordeel onder die gesigspunt van die maatskappyverandering. God as ’n aparte werk- likheid bestaan nie. Waar die maatskappy verander, daar ontmoet ons God.2® In die teologie van De Free het die huwelik tussen nuwere 25 In die Skriflig In die Skriflig teologie en neo-marxisme volledig tot stand gekom. Die kind uit hierdie huwelik gebore lyk meer op Karl Marx as op een van die nasate van die Hervormers. Die stem is nog Jakob, die teoloog se stem, maar sy hande is Esau, die marxistiese filosoof se hande. ’n Mens moet w^el so blind wees soos Isak om dit nie te kan onder- skei nie. teologie en neo-marxisme volledig tot stand gekom. Die kind uit hierdie huwelik gebore lyk meer op Karl Marx as op een van die nasate van die Hervormers. Die stem is nog Jakob, die teoloog se stem, maar sy hande is Esau, die marxistiese filosoof se hande. ’n Mens moet w^el so blind wees soos Isak om dit nie te kan onder- skei nie. Die invloed van die neo-marxisme in die nuwere teologie is m.i. bale duidelik sigbaar in die siening op die verhouding enkeling — gemeenskap. Sowel die neo-marxisme as die moderne teologie gaan uit van ’n kollektivistiese-sosialistiese samelewingsbeskouing. Die mens is daar ter vi^ille van die gemeenskap. Die huwelik tussen neo-marxisme en nuwere teologie Karl Marx het reeds in navolging van die sosiologiese skool wat juis in sy dae opgang gemaak het, geleer dat die enkele mens primer deur die samelewing bepaal word. Trouens hier gryp Marx ook terug op Hegel wat reeds geleer het dat ware vryheid eers daar is waar die geheel heers oor die dele.“® Wie so ’n stelling aanvaar, kan nie meer weerstand bied aan die kommunisme as sosiaal-ekonomiese orde nie soos ons dit kan sien by P. J. Roscam Abbing.’“ y g U sal besef, broeders, hoe groot die gevaar is wat ons bedreig. Die vyand staan nie alleen voor die grense van die land nie, die vyand is al binne die poorte van Kerk en teologie. Ons word van twee kante aangeval. Diktatoriale politieke sisteme wat uit is op wêreldverowering bedreig ons, maar ook ’n nuwere teologie wat uit is op wêreldverbetering volgens marxistiese norme val op ons aan. Beide vyande, sowel in politick as in teologie is ten diepste gelnspireer deur Karl Marx. g p Is daar wel verweer teen hierdie geweldige aanslae? Goddank, daar is. En dit bring ons by die laaste gedeelte van die titel van ons referaat. 26 In die Skriflig Lohse noem die vasstelling van die kanon van die N.T. die eerste geloofsbelydenis van die oudste Christelike Kerk.^^ Maar verder wys Lohse ook op die begin van die konfessie van die Twaalf Artikels, die sg. drie artikels oor God, die Vader, die Seun en die Heilige Gees as die tweede geloofsreël van die Kerk wat as ’n wapen gedien het om die bedreiging van die gnostiek te weerlê.®'' So moet ons ook ons verder uitgeboude konfessie gebruik en hanteer teen die stryd van ons dae om die neo-marxisme in die teologie te bekamp. ’n Derde wapen kan ons noem die regte eksegese volgens die regula fide!.®' Lohse wys daarop dat die gnostici ook bedrywig was in die eksegese van die Heilige Skrif en daarom het die vroeë Kerk ’n eksegese van die Bybel gesoek volgens „bestimmte Grundsatzen” en wel volgens die mondelinge owerlewering van die apostels.^“ Wanneer u dus vra: wat kan-ons doen teen die onstuimige aan- valle van die neo-marxisme in die teologie, dan moet my antwoord wees: eksegese, eksegese. Verklaring van die Heilige Skrif, nie vol­ gens die grammatika van Marx of Ernst Bloch nie, maar volgens die reëls wat in die geskiedenis van die Gereformeerde hermeneu- tiek altyd as die eerste en belangrikste gegeld het: Sacra Scriptura sui ipsius interpres est, die Heilige Skrif is haar eie tolk of ver- klaarder. As vierde wapen wil ek u graag wys op die Gereformeerde teologie. In sy jongste boek: De zaak waarvoor wij staan, sê W. H. Velema dat die Gereformeerde teologie die beste van almal opgewas is teen die vloedgolf van neo-marxisme, omdat hierdie teologie Woord-teologie is. Dit beteken nie dat ons ou dogma’s eindeloos gaan herhaal nie, maar dat ons die erfgoed van die Reformasie verder moet uitbou.^' Dr. C. Graafland het in die boek: Reformatie: een blijvende opdracht!, ’n baie insiggewende bydrae geskryf onder die titel: De actualiteit van het reformatorisch belijden, waarin hy daarop wys hoe ons op nuwe vrae tog in die teologie van die Reformasie ’n antwoord kan vind, omdat die Reformasie gekenmerk word deur wat Graafland so mooi noem haar „Schriftnabijheid”.“ Ten slotte wil ek u nog wys op ’n vyfde wapen. In sy klas- diktaat Apologetiek het my kollega prof. L. J. Botha gewys op die getuienis van die gelowiges met woord en daad. Ons antwoord daarop Ek wil saam met u die antwoord gaan soek in die Kerkgeskiedenis. Laat ons bereid wees om wel iets uit die geskiedenis en dan met name uit die Kerkgeskiedenis te wil leer. Dis my diepgewortelde oortuiging dat ons die dodelike gevaar van die neo-marxisme in Kerk en teologie op presies dieselfde wyse moet bestry soos ons geloofsgenote in die eerste eeue van die Christelike Kerk die gnostiek te lyf gegaan het. Hoe het die oudste Christelike Kerk hom ontworstel aan die greep van die gnostiek? In die eerste plek deur die goddelike gesag van die O.T. te handhaaf. Dit was die sterke skild gewees teen die aanvalle van ’n religieus sinkretisme.” So moet ook die Kerk in die laaste kwartaal van die 20e eeu die neo-marxisme bestry deur onvoor- waardelik die gesag van die Bybel te handhaaf. Op hierdie punt kan ons niks toegee nie, want anders maak ons ons eie pyle stomp. g py p ’n Tweede kragtige wapen in die hand van die gelowiges in die stryd teen die gnostiek was die belydenis. B. Lohse het in sy boek: Epochen der Dogmengeschichte daarop gewys hoe die Kerk die geloofsbelydenis gebruik het as ’n kragtige wapen teen die heresie.** 26 In die Skriflig Hy skrywe dan: „Vanaf die begin van die Christelike Kerk was en is die belydende gelowiges eintlik die sterkste wapen van die Apologetiek. Elke gelowige Christen moet bereid wees om teenoor al die ver- keerde strominge in die wêreld verantwoording te doen van sy geloof. Dit moet hy doen, nie net deur woorde nie, maar veral ook deur ’n vrome lewenswandel wat by die Christelike geloof pas. Daarteen stuit die kragtigste aanvalle van die wêreld en van die dwaalleer”.*» Dis ons antwoord, sowel in leer as lewenswandel op die aan­ valle van die neo-marxisme in die nuwere teologie. Gebruik van hierdie wapens hou in verdediging sowel as aanval. In die Skriflig 27 En laat ons dit altyd onthou: wie staan aan die kant van die Woord van God, staan aan die kant van die oorwinning! L. Floor. (Voordrag gelewer op die G.T.V.-jaarvergadering te Krugersdorp) 1 H. Berkhof: Geschiedenis der kerk, 1947«, p. 34. K. Marx: Die Frlihschriften (Kroners Taschenbuchausgabe Band 209), 196 2 K. Marx: Die Frlihschriften (Kroners Taschenbuchausgabe Band 209), 1964. 3 W. A. de Free; Maatschappijkritiek en Theologiekritiek, 1971, p. 139. W. A. de Free; Maatschappijkritiek en Theologiekritiek, 1971, p. 139. 4 J. D. Dengerink: Gerechtigheid, Verzoening, Toekomstverwachting, in: Ned. Geref. Teol. Tydskrif, Dl. VXI, No. 4, Sept. 1975, p. 344. 5 J. D. Dengerink: a.a., p. 345, 346. J. D. Dengerink: Gerechtigheid, Verzoening, Toekomstverwachting, in Ned. Geref. Teol. Tydskrif, Dl. VXI, No. 4, Sept. 1975, p. 344. 7 L. B’loor: Die Koninkryk van God en die vernuwing van die samelewing, 1974, p. 27. 8 E. Bloch: Das Prinzip Hoffnung, 1959, p. 143. 8 E. Bloch: Das Prinzip Hoffnung, 1959, p. 143. 9 H. Marcuse: One Dimensional Man, 1966, p. 194. 10 S. U. Zuidema: De revolutionaire maatschappijkritiek van Herbert Marcuse, 1970, p. 196. 11 S. U. Zuidema: a.w., p. 196. 12 L. Floor: Die exodus-motief in die swart teologie, in: Die saailand is die wêreld, 1971, p. 138. 13 H. A. M. Fiolet: Vreemde verleiding, 1968, p. 108. 14 H. M. Kuitert: Zonder geloof vaart niemand wel, 1975i>, p. 90, 9 15 H. Berkhof: Christelijk geloof, 1973, p. 534. 16 H. Berkhof: a.w., p. 529. 16 H. Berkhof: a.w., p. 529. 17 H. Berkhof: a.w., p. 535. 17 H. Berkhof: a.w., p. 535. 18 Bijbelse lijnen voor kerk en samenleving. Rapport van deputate vir Kerk en Samenleving van de Chr. Kerken in Nederland, 1967, p. 11. 1 H. Berkhof: Geschiedenis der kerk, 1947«, p. 34. 26 In die Skriflig 19 L. F. Schulze: Die verhouding van regverdiging en heiliging in die moderne teologie, in: In die Skriflig, Jrg. 9, No. 34, Junie 1975, p. 24. 20 C. Graafland: Enkele aspecten van de christelijke geloofsleer bij dr. H. Berkhof, in: Theologia Reformata, Jrg. XIX, No. 1, Maart 1967, p. 50—54. 21 W. A. de Free: a.w., p. 33, 34. Vgl. A. J. Visser: Karl Marx en Lenin als kerkvaders?, 1975, p. 41. 22 „Konfrontasie met Van Ruler”, in: Rondom het Woord, Theol. Ether- leergang, lie Jrg., No. 1, Febr. 1969, p. 10. 23 K. Heussi: Die Krisis der Historismus, 1932. 24 H. van Riessen: De maatschappij der toekomst, 1952, p. 119, 134, 274. 25 H M K i 104 105 24 H. van Riessen: De maatschappij der toekomst, 1952, p. 119, 134, 2 24 H. van Riessen: De maatschappij der toekomst, 1952, p. 119, 134, 274. 25 H. M. Kuitert; a.w., p. 104, 105. 24 H. van Riessen: De maatschappij der toekomst, 1952, p. 119, 134, 274. 25 H. M. Kuitert; a.w., p. 104, 105. 25 H. M. Kuitert; a.w., p. 104, 105. 25 H. M. Kuitert; a.w., p. 104, 105. 26 W. H. Velema: De zaak waarvoor wij staan, 1976, p. 56. 27 C. Graafland: a.a., p. 53. 28 W. A. de Free: a.w., p. 157, 158. 29 K. J. Kraan: Marx, in: Denkers van deze tijd, 1957, p. 12, 29. 30 W. H. Velema; a.w., p. 182. 31 H. Berkhof: Geschiedenis der kerk, 1947'*, p. 36. 2 B. Lohse: Epochen der Dogmengeschichte, 1963, p. 42. Vgl. G. Kretschma 32 B. Lohse: Epochen der Dogmengeschichte, 1963, p. 42. Vgl. G. Kretschmar; RGG, s.v. Gnosis, Dl. II, 1958, col. 1660. RGG, s.v. Gnosis, Dl. II, 1958, col. 1660. 33 B. Lohse: a.w., p. 31, 32. 28 In die Skriilig 34 B. Lohse: a.w., p. 40—42. 34 B. Lohse: a.w., p. 40—42. 35 B. Lohse; a.w., p. 39. 35 B. Lohse; a.w., p. 39. 36 B. Lohse: a.w., p. 39, 38. 36 B. Lohse: a.w., p. 39, 38. 37 W. H. Velema; a.w., p. 24 e.v. 37 W. H. Velema; a.w., p. 24 e.v. 38 C. Graafland: a.a., p. 15, 27. 38 C. Graafland: a.a., p. 15, 27. BLINDE Dis altyd donker en ek moet my pad maar aanhou tas en voel, waar alles vaag en rooi soos bloed lyk en ek in die groot gewoel moet stilhou en gaan staan; ek wonder soms hoe sal dit lyk as God opeens die lig aanslaan en ek die werklikheid bekyk ?

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1089/1362

Afrikaans

G. P. L. van der Linde 1. Die behandeling van bogenoemde onderwerp verg ’n nou- keurige begripsbepaling — veral van die koninkryk van God. I di Sk if i d k di k i k k G d l g g p p g y In die Skrif is daar sprake van die koninkryk van God, sowel as van die kerk van die hemele, vgl. Johannes 3 : 3 en Matt. 3 : 2 en 4 : 17. Die wyse w^aarop Jesus self o.a. die begrippe gebruik toon duidelik dat Hy met beide een en dieselfde saak omskryf. 2 W d d di k i k k G d f di y y 2. Wat word nou onder die koninkryk van God of van die hemele verstaan? Die begrip koninkryk veronderstel: 1) ’n Koning; 2) onderdane — ’n Koning regeer; 3) ’n ryksgebied — die onder- dane moet iewers woon! Di k i k k G d” i d di k H K i i y y 2. Wat word nou onder die koninkryk van God of van die hemele verstaan? Die begrip koninkryk veronderstel: 1) ’n Koning; 2) onderdane — ’n Koning regeer; 3) ’n ryksgebied — die onder- dane moet iewers woon! Di k i k k G d” i d di k H K i i „Die koninkryk van God” is dan die ryk waarvan Hy Koning is. Hy heers oor onderdane wat in ’n bepaalde gebied woon. S i di k ill k i P l 24 Di d „Die koninkryk van God” is dan die ryk waarvan Hy Koning is. Hy heers oor onderdane wat in ’n bepaalde gebied woon. S i di k ill k i P l 24 Di d y p g So gesien dink mens onwillekeurig aan Psalm 24. „Die aarde behoort aan die HERE en die volheid daarvan, die wêreld en die wat daarin woon ...” Die koninkryk van God sou dan wees — en is in werklikheid — die wêreld; nog ruimer, die heelal. Alles en almal moet hulle aan Horn onderwerp. So was dit dan ook aanvanklik. Gen. 3 verhaal egter die intog van die antikoning — die teëstander, die Satan. Hy lê beslag op die ryksgebied — die wêreld — van God en kry die seggenskap oor sy onderdane. In die Skriflig 41 In die Skriflig 41 In die Skriflig 41 DIE KOORDINASIE VAN DIE DRIE AMPTE MET DIE OOG OP DIE UITBREIDING VAN DIE KONINKRYK VAN GOD G. P. L. van der Linde G. P. L. van der Linde 3 : 12) en „Kyk, Ek maak alles nuut” (Openb. 21 : 5). Deur sy dood, opstanding, hemelvaart en wederkoms laat Hy die koninkryk van God kom. y y Nou het Hy met sy eerste koms die koninkryk naby gebring. SÓ naby dat Hy reeds as Koning op aarde erken word deur die wat in Hom glo kragtens die wedergeboorte deur die Heilige Gees wat aan ons gegee is. Hulle doen sy gebooie — hulle is op ’n nuwe lewende weg. Jesus praat egter ook van die koninkryk wat reeds gekom het. Hy sê by geleentheid dat die koninkryk is in julle midde. Dit wil sê: Die Koning — Jesus Christus, aan wie God alle mag gegee het en wat regeer soos sy hemelvaart en sit aan die regterhand van God die almagtige Vader dit duidelik laat blyk — het reeds destyds gekom en is tans na sy Majesteit, heerlikheid en Gees nog op die aarde om te regeer! En elkeen wat in Hom glo en daarom wandel soos Hy gewandel het; sy gebooie doen (vgl. 1 Joh. 2), ja, wie hulle verlustig in die wet van God (Ps. 119), is reeds nuwe, wedergebore mense wat God deur Jesus Christus erken as dié Erekoning en Hom met gewilligheid en vreugde wil dien. En daar waar die gelowiges vergader is en hulle ooreen- komstig God se Woord in sy diens op sy dag gedra, daar is ook sy ryksgebied — daar moet die satan vlug. So is die kerk as georganiseerde liggaam van Christus dan die sigbare koninkryk van God op aarde! Maar, vanselfsprekend gebrekkig — in beginsel, d.w.s. in Christus ons Hoof is dit volmaak, soos reeds met sy doop dui­ delik gestel deur die stem uit die hemel: „Dit is my geliefde Seun in wie Ek ’n welbehae het” (Matt. 3 ; 17). In Hom is die koninkryk van die hemele reeds volmaak op die aarde. Maar die teëstander, die duiwel, het nog seggenskap. Hy is oorwin, maar moet nog geheel verdryf word uit die ryksgebied van God — die wêreld — saam met almal wat aan hom behoort. Nie voor hy saam met „hulle in die poel van swael en vuur” gewerp is sal die koninkryk van God in voile glorie daar wees nie. Daarom: die koninkryk is naby — maar die stryd dat dit moet kom is nog geweldig. G. P. L. van der Linde Die koninkryk van God ontaard nou in die ryk van die satan, of die duistemis, in soverre die mens sy rug op God keer en doen wat satan beveel en die aarde vervloek is om sy ontwil. Desnietemin bly dit nog God se wêreld en is die mens, met alles wat aan hom onderworpe is nog verplig om Hom gehoorsaam te wees tans is die mens rebel en verraaier wat ’n vreemde vors aanvaar. W J t t di k i k k G d” i dit Wanneer Jesus egter praat van die „koninkryk van God” is dit o.a. uit Job. 3 baie duidelik dat Hy op die oog het die verdrywing van satan uit die wêreld, terwyl al wat leef en is, weer onder die leiding van die mens hulle gedra ooreenkomstig God se wet. Die Koning verdryf die teëstander en laat Hom weer geld oor sy volk en in sy ryksgebied. Hy praat m.a.w. van die nuwe — weder- gehore — mensheid op ’n nuwe aarde onder ’n nuwe hemel (vgl. 2 Petr. 3 ; 13). D t dit di b t k i i di k i k k G d d k ) Dat dit die betekenis is van die koninkryk van God word ook bevestig deur die begrip koninkryk van die hemele (Matt. 3 : 2 en 4 : 17). In die hemel is God Koning. Daar, so word dit vir ons beskrywe, staan die engele gereed om met vreugde elke bevel van God elke oomblik uit te voer. En as die koninkryk nou op aarde kom, soos Johannes en Jesus preek, dan meen dit dat alles op aarde onder leiding van die mens weer met vreugde en blydskap, gewillig lewe na die wet van God. Dus as Johannes en Jesus preek „die koninkryk van die hemele het naby gekom” meen dit dat die tyd aangebreek het dat God die indringer — antikoning satan — 42 In die SkrifUg verdryf en alles en almal in die wêreld weer aan Horn onderwerp. Hy predik die aanstaande wedergeboorte of vernuwing van die mensheid en wêreld. verdryf en alles en almal in die wêreld weer aan Horn onderwerp. Hy predik die aanstaande wedergeboorte of vernuwing van die mensheid en wêreld. En hierdie wedergeboorte of vernuwing word bewerk deur Christus: Hy het sy gaffel in sy hand en maak sy „dorsvloer deur en deur skoon” (Matt. G. P. L. van der Linde Die stryd om die geloof te behou, om burger van die koninkryk van God te bly en nie in versoeking te swig nie; die stryd teen die anti-christelike magte wat die seggenskap oor die wêreld bly opeis, dié stryd word in ons tyd al hoe feller en daarom is die versugting na die koninkryk van God, soos uitgedruk in die boek Prediker en Openbaringe, onder die gelowiges vandag so fel. b b d d k k k d 3. Die begrip uitbreiding van die koninkryk van God. bostaande is dit duidelik dat waar die koninkryk self ’n weder­ geboorte van die wêreld en mens in die wêreld is, die nuwe mense op die nuwe aarde, dit alleen God in Christus is wat dit laat kom. Die boek Prediker hamer dit as ’t ware in dat ons niks aan die vernuwing — aan die wedergeboorte van alles en almal kan doen 3. Die begrip uitbreiding van die koninkryk van God. bostaande is dit duidelik dat waar die koninkryk self ’n weder­ geboorte van die wêreld en mens in die wêreld is, die nuwe mense op die nuwe aarde, dit alleen God in Christus is wat dit laat kom. Die boek Prediker hamer dit as ’t ware in dat ons niks aan die vernuwing — aan die wedergeboorte van alles en almal kan doen In die Skriflig 43 In die Skriflig 43 In die Skriflig 43 43 nie! Wat krom is kan nie reguit word nie, en wat ontbreek, kan nie getel word nie (Pred. 1 : 15). 0ns kan die koninkryk van God nie uitbrei of laat kom nie. Dit is sy werk. En Hy doen dit deur Jesus Christus. Deur sy koms in Betlehem het die koninkryk naby gekom en as Hy kom op die wolke sodat elke oog Horn kan sien, het dit in volheid gekom. Intussen sit Hy aan die regterhand van die Vader en regeer die wêreld so dat die volheid van die tyd kom. Hy laat die geskiedenis afloop na die einde (Openb. 5 v.v.). Hy en Hy alleen — deur sy Heilige Gees — maak alles nuut! Dit laat Jesus van die begin af begryp bv. in Johannes 3. Dink ook maar vir ’n samevatting aan Openbaringe. 0ns is nou reeds burgers — hoewel nog onderworpe aan vele swakhede en gebreke, maar tog in beginsel onherroeplik burgers — deur die wedergeboorte. G. P. L. van der Linde En dit nie uit ons self of uit verganklike saad nie, maar deur die saad van die Heilige Gees, die Woord van God. V i b i i ll i k di k i k k g , Van uitbrei is alleen in soverre sprake as wat die koninkryk nou reeds in die kerk gekom het en dat die ontbrekende burgers/ esse nog byeengebring en by die kerk deur die eeue gevoeg moet word. Dan as almal wat verordineer is vergader is — tot geloof gekom het, dan kom die koninkryk. 4. Jesus laat die koninkryk van God kom. Daarom is Hy die Christus; deur God aangestel om dit te doen — of soos die Kategismus sê: verordineer en gesalf. Hy het die opdrag; is die Ampsdraer wat in gehoorsaamheid aan God die koninkryk moet laat kom. E l it i d i kt I it i En sy amp val uiteen in drie aspekte. In sy uitvoering van die opdrag is Hy: 1) P f H k b k d d G d di ik i f 1) Profeet: Hy maak bekend dat God die antikoning of teë- stander, satan, uit sy wêreld verdryf en dat Hy sy volk weer aan Horn gehoorsaam maak en dat Hy alle dinge nuut sal maak. Jesus is ook in die sin die Woord wat vlees geword het. Hy maak God se vernuwingsgedagtes of gedagtes van vrede met die afvallige wêreld bekend. Hy is profeet wat die verborgene aan die lig bring. Verlede, hede en toekoms verklaar soos God dit alles in sy plan omvat.2) P i H ê i d G d k l k i 1) Profeet: Hy maak bekend dat God die antikoning of teë- stander, satan, uit sy wêreld verdryf en dat Hy sy volk weer aan Horn gehoorsaam maak en dat Hy alle dinge nuut sal maak. Jesus is ook in die sin die Woord wat vlees geword het. Hy maak God se vernuwingsgedagtes of gedagtes van vrede met die afvallige wêreld bekend. Hy is profeet wat die verborgene aan die lig bring. Verlede, hede en toekoms verklaar soos God dit alles in sy plan omvat.2) P i H ê i d G d k l k i 2) Priester: Hy sê nie net dat God sy ryk laat kom nie, maar ook hoe Hy dit laat kom nl. G. P. L. van der Linde Hy se in sy Woord hoe ons In die Skriflig 44 moet leef, ons lede tot beskikking van God moet stel en stel ons in staat, deur sy Heilige Gees, om dit te kan doen. Ons is „geskape in Jesus Christus tot goeie werke wat God voorberei het, sodat ons daarin kan wandel” (Ef. 2 : 10). T l k b k H k di d di ( f moet leef, ons lede tot beskikking van God moet stel en stel ons in staat, deur sy Heilige Gees, om dit te kan doen. Ons is „geskape in Jesus Christus tot goeie werke wat God voorberei het, sodat ons daarin kan wandel” (Ef. 2 : 10). T l k b k H k di d di ( f ( ) Tegelyk beskerm Hy ons ook teen die vyand, die owerste (of antikoning) van die wêreld wat ons wear aan Christus se greep wil ontruk. Hy gee ons die krag in die stryd; Hy verydel die planne van satan en Hy laat ons triomfeer oor hom. Hy volbring in die beskerming sy krag in ons sw^akheid, sodat ons — sy dit ook al nog struikeiende en met veel gebreke — reeds in die leviie as burgers van die Koning van die hemele duidelik kenbaar is! En daarom vreemdelinge en byvk^oners in die wêreld. 5. Christus gebruik mense. Christus is dié Ampsdraer met die opdrag om die koninkryk van God te laat kom. Maar Hy maak ook gebruik van mense. Van die begin af roep Hy die twaalf en leer hulle om te getuig van Hom. Voor sy hemelvaart gee Hy finaal die opdrag: „Gaan heen... Soos die Vader My gestuur het stuur Ek julle ook!” Hulle opdrag was om voort te gaan om die burgers van die koninkryk te vergader. As kerk rondom die Woord. As kerk versorg Christus sy burgers tot aan die voleinding. Di ld di l H ll J Ch i g y g g Dit geld eerstens die apostels. Hulle moet Jesus Christus gaan verkondig. Hulle is aangestel; tot ampsdraers verhef om Jesus Christus in die wêreld gestalte te laat kry. Hulle taak was om Jesus Christus in sy drieërlei amp as Profeet, Priester en Koning aan die wêreld voor te hou as die Een wat die koninkryk van God naby gebring het en dit weldra in volheid sal laat kom. G. P. L. van der Linde deur Homself met die wêreld te versoen deur die dood van Jesus en dat elkeen wat in Hom glo die koninkryk sal ingaan. Hy offer Homself geheel in die diens van God as brandoffer — meer ook as soenoffer om vergifnis deur sy bloed te bewerk. Hy is die barmhartige Hoëpriester wat met sy eie bloed die heiligdom betree het om vir ons die nuwe en lewende weg te open: die weg om in te gaan in die koninkryk van God. 3) K i di H i b h i h id i d 2) Priester: Hy sê nie net dat God sy ryk laat kom nie, maar ook hoe Hy dit laat kom nl. deur Homself met die wêreld te versoen deur die dood van Jesus en dat elkeen wat in Hom glo die koninkryk sal ingaan. Hy offer Homself geheel in die diens van God as brandoffer — meer ook as soenoffer om vergifnis deur sy bloed te bewerk. Hy is die barmhartige Hoëpriester wat met sy eie bloed die heiligdom betree het om vir ons die nuwe en lewende weg te open: die weg om in te gaan in die koninkryk van God. 3) K i di H i b h i h id i d g p g g y 3) Koning: die wat Hy in sy barmhartigheid so as eiendom verkry het deur sy bloed, regeer Hy nou deur sy Woord en Gees. Hy sê nie alleen dat Hy ons kinders van God gemaak het, deurdat die Gees saam met ons gees getuig dat ons kinders van God is nie; maar Hy dring ons ook deur dieselfde Heilige Gees dat ons ons as sy kinders moet gedra, ons is van adel! Koningskinders wat saam met die Vader deur die Seun regeer. Hy se in sy Woord hoe ons g p g g y 3) Koning: die wat Hy in sy barmhartigheid so as eiendom verkry het deur sy bloed, regeer Hy nou deur sy Woord en Gees. Hy sê nie alleen dat Hy ons kinders van God gemaak het, deurdat die Gees saam met ons gees getuig dat ons kinders van God is nie; maar Hy dring ons ook deur dieselfde Heilige Gees dat ons ons as sy kinders moet gedra, ons is van adel! Koningskinders wat saam met die Vader deur die Seun regeer. G. P. L. van der Linde A f h ll k k di G d k ll di y g g As profete moes hulle ook verkondig: God maak alle dinge nuut en Hy doen dit deur Jesus Christus onder die kragtige werking van die Heilige Gees. A i h ll h l bl t di di G d g As priesters moes hulle hul bly toewy aan die diens van God, wandel soos Jesus gewandel het en die barmhartigheid aan die lig bring wat Hy aan ons wil betoon. En as konings is hulle geroep om oor satan en sy magte te triomfeer en oor alle dinge te regeer tot eer van God. 6. Die ontstaan van die ampte. Spoedig het dit egter geblyk (Hand. 6) dat die drie ampte van Christus verenig in een amps­ draer, die menslike vermoë oorskry. Een mens is nie by magte om al drie ampte tot voile reg te laat kom nie. Daarom het daar onder leiding van die Heilige Gees drie ampte ontstaan in die kerk om Jesus Christus as dié Ampsdraer in sy drieërlei taak uit te beeld: 1) die predikant wat belas is met die profetiese taak; 2) die ouderling met die koninklike en 3) die diaken met die priesterlike. 7 K d di i d i P k b di i 7. Kodrdinering van drie ampte. Praat ons van kobrdinering van die drie ampte met die oog op die uitbreiding van die koninkryk van God, is dit vanselfsprekend dat dit hier gaan om die een amp van Christus wat Hy laat bedien in soverre Hy mense gebruik, deur die drié ampte in die kerk. Die predikant, ouderling en diaken het gesamentlik en afsonderlik die opdrag om Christus as die Enigste Ampsdraer wat die koninkryk van God laat kom, gestalte te laat kry. Die predikant se hooftaak is om as profeet agter dié In die Skriflig In die Skriflig 45 Profeet Jesus Christus te verdwyn, terwyl hy in die uitoefening van die profetiese amp moet leun op die ander twee ampte. So moet die diaken Christus laat sien as barmhartige Hoëpriester wat Homself as losprys gegee het om ons van die toom van God te verlos na liggaam en siel. G. P. L. van der Linde Maar Hy kan dit alleen doen in die versameling en uitdeel van gawes, die versorging van weduwees en wese, die besoek van gevangenis om Christus wil ens., as die pro­ fetiese amp die verborge raad van God se verlossing in Christus duidelik aan die lig bring en die koninklike amp deur die toesig en tug aan die koninkryk van die hemele sy „voorlopige” gestalte op aarde gee in die goeie regering van die kerk. Sonder die getroue uitoefening van die profetiese en koninklike ampte sal die priester- like amp soos deur die diaken beoefen gou ontaard in gewone menslike w^elsynswerk, waarin die medemenslikheid verheerlik word en Christus geen plek kry nie. O d t di d i t t l i i di Ch i t g p y Omdat die drie ampte gewortel is in die een amp van Christus, kan dit nie anders as dat daar koordinasie moet wees nie. Dit is drie onderskeie ampte, maar nie drie geskeie ampte nie. A1 drie ampte is diensbaar aan Christus wat as die ampsdraer sy koninkryk laat kom; deur hulle diens werk die Heilige Gees sodat die burgers van die koninkryk byeen sal kom — dat hierdie getal yol sal word deur wedergeboorte, geloof, heiligmaking en volharding! Dan as die getal vol is kom Hy weer met die wolke en maak alle dinge nuut.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1142/1415

Afrikaans

1 Openbare lesing by die Universiteit van Pretoria op Maandag 9 Oktober 2000 in opdrag van die Fakulteit Teologie se Komitee vir Navorsing en Etiek. Jesus - Kind van God, Vaderloos in Galilea1 Jesus - Kind van God, Vaderloos in Galilea1 Jesus - Kind van God, Vaderloos in Galilea1 A G van Aarde (Universiteit van Pretoria) Jesus - Child of God, Fatherless in Galilee This article consists of four sections. Firstly, it reflects on the public de- bate regarding Jesus' alleged illegitimacy. The article argues that ille- gitimacy here refers to fatherlessness. Secondly, Joseph is focused on. According to New Testament writings of the latter part of the first cen- tury, Joseph is either Jesus' biological father (John's gospel) or the per- son who adopted him as son (the gospels of Matthew and Luke). Thirdly, Joseph as a legendary literary model is discussed (in the Old Testament, intertestamentary literature, the New Testament, writings of the Church Fathers and the dogtrines of the Orthodox Church). Fourthly, the arti- cles sketches a picture of a fatherless Jesus based on evidence from the earliest intracanonical writings (the Sayings Gospel Q, traditions in the Gospel of Thomas, Paul's letters and the Gospel of Mark). Joseph does not appear in these writings. The article concludes with a reflection on the relevance of fatherlessness for today. 1 'N VOORUITSKOUING Die Judeers het Jesus geantwoord: "Kan jy stry as ons se dat jy 'n Samaritaan en demonies is?" "Dit is nie Ek wat demonies is nie", het Jesus gese, "Ek eer my Vader maar julle wil My tot skande maak" (Joh 8:48ev - eie vertaling). 1 N VOORUITSKOUING Die Judeers het Jesus geantwoord: "Kan jy stry as ons se dat jy 'n Samaritaan en demonies is?" "Dit is nie Ek wat demonies is nie", het Jesus gese, "Ek eer my Vader maar julle wil My tot skande maak" (Joh 8:48ev - eie vertaling). Christene se geloofsbelydenis dat Jesus die Seun van God is, het gegroei vanuit 'n fundamentele narratief(kyk McGrath 1990:54-55) wat na Jesus van Nasaret teruggaan (kyk Van Aarde 1999:437-470). Hierdie geloofs- belydenis is deur die opstandingsgeloof beinvloed (vgl Marxsen 1969: 169-170; Ogden 1996:249). Uiteraard gaan die oorsprong van die funda- mentele narratief terug na die periode voor-Pase. Die geskiedenis voor- Pase vertel die verhaal van Jesus wat grootgeword het sonder dat 'n pa 'n rol in sy lewe gespeel het. Maar dit is ook die verhaal van Jesus wat God "Vader" genoem het en ander uitgenooi het om dieselfde te doen. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 401 Hierdie insig open perspektiewe aan die hand waarvan belangrike fasette van Jesus se lewe en aspekte van die vroee kerk se sienings oor Jesus sinvol en in samehang verduidelik kan word. Jesus - Child of God, Fatherless in Galilee Verder is dit opval- lend dat studies oor ander vaderlose figure in die geskiedenis 'n rnerk- waardige ooreenkorns toon in sulke persone se nie-vergeldende en deer- nisvolle optredes teenoor mense met ervarings van pyn as gevolg van manipulasie en eksploitasie (bv Coriolanus wat deur Plutarchus in Co- riolanus 4.5, beskryf word as onder andere sy "rna se seun" - kyk Loraux 1998: 17-18; vir na-Bybelse voorbeelde kyk Bach 1946:63-79; Burton & Whiting 1961:93; Herzog 1982:163-174). Navorsing het ook getoon dat die "vaderlose Jesus" nie opgetree het volgens die destydse kultuur se rolverwagting van die oudste seun in die patriargale farnilie nie. Sy optrede kan eerder vergelyk word met die van 'n vrou (kyk Jacobs-Malina 1993:2). Teen die agtergrond van die oorheersende patriargale dinkraamwerk van Israel in die periode na die heropbou van die Jerusalemse tempel het "vaderloosheid" emstige sosio-religieuse implikasies ingehou (m Kidd iv.l; m Ket i.8-9; b Kidd 73a - kyk Jeremias [1962] 1969: 343). Die va- derlose Jesus sou geen sosiale identiteit gehad het nie. Hy sou uitgesluit gewees het van die "uitverkorenes" wat as "kinders van Abraham" - en daarom as "kinders van God" - bekend gestaan het. Hy sou nie soos 'n ander Israeliet toegang tot die tempel gehad het waar priesters versoe- ning met God bemiddel het nie. Sonder 'n vaderfiguur sou daar nie ie- mand gewees het wat vir Jesus 'n huwelik met 'n dogter van 'n ander Israeliet kon reel nie. Hierdie artikel fokus op die vaderlose Jesus. Dit bestaan uit vyf ge- deeltes. Eerstens, naas die inleidende gedeelte, word daar gewys op die publieke belang van die terna "vaderloosheid". Tweedens word daar op Josef gefokus wat volgens sekere laat geskrifte in die Nuwe Testament as die vader voorgestel word wat Jesus 6f as kind aangeneem het (die evangelies van Matteus en Lukas) 6f Jesus se natuurlike vader was (die evangelie van Johannes). Derdens word daar ingegaan op Josef as lite- rc~re model (in die Ou Testament, die inter-Testamentere literatuur, die laat-Nuwe-Testarnentiese geskrifte, die dokumente van die kerkvaders en dogmas van die ortodokse kerk). Vierdens word daar 'n profiel van Jesus geteken op grond van die tradisies in die vroegste Christelike lite- ratuur wat nie die voorstelling ken dat Josef die vader van Jesus is nie (die Spreuke-evangelie Q, Paulus, die Evangelie van Tomas en die Evan- gelie van Markus). Jesus - Child of God, Fatherless in Galilee Ten slotte word gevra na die betekenis van die tema "vaderloosheid" vir ons hedendaagse samelewing. 2 DIE PUBLIEKE DEBAT Om in terme van vaderloosheid oor Jesus te praat is reeds deel van die pub Ii eke gesprek. Die ignorering van hierdie gesprek sal niernand 'n JESUS - KIND V AN GOD JESUS - KIND V AN GOD 402 guns bewys nie. Buitendien bring vadeiloosheid nie vir Jesus of vir Christene in diskrediet nie. Die uitgawe van 6 Desember 1999 van die internasionale weektydskrif Time het 'n artikel gepubliseer met die op- skrif "Jesus of Nazareth: Then and now". Die artikel is geskryf deur die bekende romanskrywer Reynold Price wat sy storie oor Jesus in 'n boek getitel Three Gospels (1996 - kyk Price 1999:86) gepubliseer het. Time se redakteur het hierdie boek beskryf as "a riveting exercise in biblical scholarship" en het die skrywer gevra om vir Time 'n artikel te skryf waarin hy "another look" op Jesus bied, "based on historical evidence". Dit is nie my doel om hier die vraag te beantwoord of Price se pro- fiel van Jesus aan die reels van geskiedskrywing voldoen en of dit maar net 'n ander poging tot harmoniering van evangeliemateriaal in 'n nuwe vertelling is nie - wat selfs as fasinerend beskryf kan word. Die tendens van sulke harmonierings beros gewoonlik op 'n willekeurige seleksie van sommige van Jesus se woorde en dade (kyk Kraft 1981:321). My verwysing na Price se boek en sy artikel in Time het die doel om aan te toon dat dit by die viering van die millenniumwending in Desember 1999 belangrik was vir 'n internsionale tydskrif om die publiek oor 'n kontensieuse saak in verband met Jesus in te lig. En dit is dat daar mense in die tyd van Jesus en in die onmiddelike jare daarna was wat kon ge- dink het dat Jesus se "childhood may have dogged by the accusation of bastardy" en dat hierdie beskuldiging (is) "perhaps implicit in his towns- people's question in Mark 6: 'Isn't this Mary's son'" (Price 1999:88). Time (kyk Price 1999:88) wys tereg daarop: "To be called one's mother's son, as opposed to one's father's, was often an implication of bastardy, or at least a sign that one's paternity was unknown." y g p y Die kerk of enige toegewyde Christen kan hierdie tipe opmerkings wat reeds oor baie eeue gehoor word, maklik afmaak as bloot kwaadwil- lige en skadelike vooroordeel teen Christene se geloof in Jesus as Here en God. 2 DIE PUBLIEKE DEBAT Tog meen ek nie dat of Reynold Price of Time kwaad bedoel het toe hulle na Jesus se vaderloosheid verwys het nie. Ook kan teoloe ook nie maar eenvoudig verwysings in die Bybel en in ander Christelike lite- ratuur ignoreer asof dit nie bestaan nie. Dit is buitendien nie alleen Mar- kus 6:3 wat die moontlikheid van vaderloosheid in die lewe van Jesus suggereer nie (kyk Van Aarde 1997:466-467; vgl Capps 2000: 147-160). Johannes 19:9 bevat 'n soortgelyke implisiete verwysing. In hierdie ge- deelte, teen die agtergrond van die beskuldiging dat Jesus Homself as "Koning van die Judeers" sou gesien het, vra PHatus vir Jesus: "Vanwaar is jy?" (In Grieks: pothen ei su? In Hebreeus: hazzeh?). Daar word vertel dat Jesus nie vir Pi latus geantwoord het nie. Volgens Rabbynse literatuur (kyk Kiddushin 4:2) moet 'n man swyg as daar oor sy herkoms navraag gedoen word en hy nie weet wie sy pa is nie. (Hierdie verwysing in Kid- dushin 4:2 het betrekking op straatkinders wie se ouers onbekend is [kyk Fiensy 1991: 164-165], net soos dit die geval is van die kinders sonder 403 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 ouers waama Markus lO:13-16 verwys [kyk Schmithals 1986:447-448; Van Aarde 1992:441.) 'n Derde implisiete verwysing na Jesus se "vader- loosheid" is 'n spreuk wat in die Evangelie van Tomas (105) gevind word (kyk Quispel 1967:99; vgl Uro 1998:146-147 vir 'n vergelyking met die Johannes-evangelie) en wat handel oor 'n mens wat nie weet wie sy ofhaar biologiese pa (ofma) is nie (maar weI die "ware [= "hemelse] pa [en rna]" ken), sal bekend staan as 'n "kind van 'n hoer" wat (volgens EvangThom 104) 'n "sondaar" is (kyk egter interpretasie van Patterson 1993:136). Sulke mense is les miserables. ouers waama Markus lO:13-16 verwys [kyk Schmithals 1986:447-448; Van Aarde 1992:441.) 'n Derde implisiete verwysing na Jesus se "vader- loosheid" is 'n spreuk wat in die Evangelie van Tomas (105) gevind word (kyk Quispel 1967:99; vgl Uro 1998:146-147 vir 'n vergelyking met die Johannes-evangelie) en wat handel oor 'n mens wat nie weet wie sy ofhaar biologiese pa (ofma) is nie (maar weI die "ware [= "hemelse] pa [en rna]" ken), sal bekend staan as 'n "kind van 'n hoer" wat (volgens EvangThom 104) 'n "sondaar" is (kyk egter interpretasie van Patterson 1993:136). Sulke mense is les miserables. 2 DIE PUBLIEKE DEBAT ) Buite-egtelikheid kan verwys na iemand wat gebore is op grond van immoraliteit, bloedskande, verkragting, weggegooi deur ouers of vader- loosheid (vgl Jeremias 1969:343). Om buite-egtelik te wees hoef dus nie altyd te verwys na iemand wie se rna 'n prostituut is nie. Binne die fami- Iiale struktuur van die leefwereld van die Bybel gedurende die Tweede Tempel-periode is die etiket "hoer" geslinger na vroue in sogenaamde "onwettige huwelike", soos gemengde huwelike tussen Israeliete en hei- dene (kyk Bossman 1979:32-38). Dieselfde etiketering het 'n swanger vrou wat deur haar man verwerp is en daarom sonder 'n plaasvervangen- de mansfiguur moes oorlewe, te beurt geval (vgl ook Hauck & Schulz 1985:919). Die moontlikheid dat die geboorte van Jesus die gevolg was van 6f verkragting 6f verleiding (kyk Schaberg 1987:20; Ludemann [1997] 1998:55-60], is egter histories uit te sluit. Daar bestaan geen sodanige onafhanklike getuienis in die geskrifte die naaste aan die historiese Jesus wat as histories betroubaar gereken hoef te word nie (kyk Bultmann [1931] 1972:292, 295, 298, 302, 304, 306). In die tweede eeu reageer kerkvaders soos Origines (Contra Celsum I, 28) en Justinus (Apol 1.32- 12-14; Dial 68.1) teen sulke beskuldigings (kyk Cook 2000:28-31). Die histories-kritiese ondersoek na hierdie beskuldigings (ook die in die Talmoed [by Sab 104b - kyk Bultmann 1972:293-294; Kee 1990:12- 13]), toon dat dit geen historiese geloofwaardigheid het nie. Aan die ander kant, gesien vanuit 'n histories-kritiese perspektief, is Jerome Neyrey (1998:94-lO1) se interpretasie van die geboortevertelling van Jesus te ongenuanseerd. Neyrey (1998:99) verwys na die pogings van eksegete soos Jane Schaberg (1987, 1994a, 1994b; vgl ook Schmit- hals 1985:337) wat die moontlikheid van die beskuldiging van illegimi- teit in die evangelis Matteus se vertelling oor die verwekking en geboor- te van Jesus emstig neem, as "bizarre". Neyrey bied weI waardevolle sosiaie-wetenskaplike inligting oor die Mediterreense kultuurkodes rakende eer-en-skande en die verhou- dings tussen geslagte en familelede, maar hy ignoreer enige tendensieuse ondertone in onder andere Matteus se weergawe (kyk Matt 1: 1-17) van Jesus se geboorterekord (kyk 0 a Beare 1981:68; Brown 1979:125-128). 2 DIE PUBLIEKE DEBAT Selfs al sou Neyrey (1998:3-5) korrek wees dat "Matthew presumes a 404 JESUS - KIND VAN GOD JESUS - KIND VAN GOD degree of literacy that cou1d only be achieved by some formal education, which was most likely based on the mastery of conventional rhetorical materials, both the rhetoric of praise and blame and the forms taught in the rhetorical handbooks, the progymnasmata", kan 'n mens nie hieruit die afleiding maak dat sosiaal-wetenskaplike kritiek historiese kritiek uitsluit nie (kyk 0 a Theissen 1979:3-34; Elliott 1993:7; Barton 1997: 277-289). Een van die waardes van die historiese kritiek is om ideolo- giese tendense in die wordingsgeskiedenis van tekste uit te Iig (vgl Schussler Fiorenza 1999:19,26-27). Volgens my interpretasie van onder andere Matteus se geboorterekord en kindheidsgeskiedenis kan die onderliggende verwysings na illegimiteit in hierdie tekste in verband gebring word met Jesus se vaderloosheid en sy omgee vir vaderlose kinders en patriarglose vroue (kyk Van Aarde 1992:435-453). p g ( y ) Die Talmoed (kyk m Kiddushin 4:1; m Horayoth 3:8; t Rosh hash- Shenah 4: 1; t M'gillah 2:7) bevat verwysings na vaderlose figure maar onderskei hulle van die sogenoemde "basters" (kyk m Ketim 1.8-9), dit wi! se mense wat gebore is in gemengde huwelike of op grond van bloedskande (kyk Jeremias 1969:343). Die vaderloses was diegene wat grootgeword het sonder 'n pa of 'n manlike figuur wat as pa gefunksio- neer het. Die vaderloses (in Aramees: setuqin) word ook onderskei van die vondelinge (in Aramees: Qsupin). Priesters, Leviete en "volbloed Israeliete" was volgens die Talmoed verbied om in die huwelik te tree met enigiemand wat kom uit die groeperings van vondelinge, basters of vaderlose figure - die rede hiervoor was dat hierdie figure "sondaars" was. Volgens die Ou Testament (kyk 0 a Jes 65: 13-26) sal die messias God se geregtigheid herstel, aIle skeidings tussen sulke groeperings op- hef en meebring dat God se koninkryk ook hierdie uitgeworpenes sal insluit. 3 'N ANDER DINKRAAMWERK 3 Die teologiese besinning oor Jesus word in die teologie "Christologie" genoem. In die teologie is daar verskillende maniere hoe daar oor Jesus gepraat kan word. Een van hierdie maniere, wat anders is as die tradisio- nele, vind ons in die boek van Elisabeth Schussler Fiorenza (1994:187), Jesus - Miriam's child and Sophia's prophet. Hierdie boek handel oor die rna van Jesus. Schussler Fiorenza het die "historiese Maria" in gedagte en nie die Rooms-Katolieke se aantreklike "white lady" wat voor haar seun in aanbidding kniel nie. The "dangerous memory" of the young woman and teenage mother, Miriam of Nazareth, probably not more than twelve or thirteen years old, pregnant, frightened, and single... the young pregnant woman living in occupied territory and struggling against victimi- zation and for survival and dignity. It is she who holds out the offer 405 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 of untold possibilities for different christology and theology (my beklemtoning). of untold possibilities for different christology and theology (my beklemtoning). Hierdie nuwe tipe Christologie wat volgens Schussler Fiorenza sover nog nie veel in die teologie aan die orde gekom het nie, hoef nie gesien te word as vyandiggesind teenoor wat ons tradisioneel in die kerk se dogmatiek of liturgie gewoond is nie. Dit is egter weI 'n Christologie wat tot die hart en die nood van mense op die grondvIak van die same- lewing kan praat. Hierdie Christologie kan as 'n Christologie "van die kant" beskryf word (vgI Malina & Neyrey 1988:x-xi). Dit is 'n ander soort Christologie as die van die tradisionele kerk se dogmatiek Cn Christologie "van bo") en ook 'n ander Christologie as die van Nuwe- Testamentici wat gelnteresseerd is in die betekenis van die "titels" wat vir Jesus gegee is Cn Christologie "van onder") (kyk Brown 1994:3-15). 'n Christologie van die kant vra die vraag na hoe mense Jesus ervaar het - mense rondom Jesus, sy volgelinge en sy vyande. 4 DIE JOSEF VAN DIE NUWE TESTAMENT Net soos by Paulus (kyk Dibelius 1932:34), sluit Johannes se pre-eksistente Christo- logie die idee van 'n Goddelike verwekking uit (kyk Pannenberg [1964] 1968: 143). Naas hierdie verwysings in die Nuwe Testament word daar geen ander opmerking oor Josef in enige Nuwe-Testamentiese geskrif gemaak nie. Dit is dus opvallend dat die figuur Josef aIleen voorkom in geskrifte wat na die val van die tempe I in Jerusalem in 70 nC geskryf is, soos by- voorbeeld Matteus, Lukas en Johannes. Matteus en Lukas se inligting kom vanuit 'n gemeenskaplike leefwereld (wat hulle ooreenkomste en verskille verklaar) en nie uit hulle gemeenskaplike bronne, die Spreuke- evangelie Q of die Markus-evangelie nie. In Matteus en Lukas word daar melding gemaak van Josef se geregtigheid (Matteus), sy Dawidiese af- koms (Matteus en Lukas) en koppeling met Betlehem (Matteus en Lu- kas), sy verlowing met Maria wat swanger was (Matteus en Lukas), sy droom en die engel se gesprek met hom (Matteus), sy "heilige huwelik" met Maria (Matteus), sy besoek aan Egipte met sy familie (Matteus) en sy besoek aan die tempel saam met Maria en Jesus (Lukas). Volgens Johannes 6:41 was Josef (en Maria - in Joh 2:3; 6:41 en 19:25 word daar aIleen na Jesus se rna verwys sonder om haar naam te vermeld) Jesus se pa en was hy by implikasie van Nasaret (kyk Joh 1 :46) in Galilea (kyk Joh 7:41) afkomstig. In die apokriewe literatuur sedert die tweede eeu nC (die Kindheids- evangelie van Jakobus, Pseudo-Matteus en Josef die Skrynwerker - kyk Hennecke [1959] 1973:404-417; Manns 1977:80-114) word 'n uitbrei- ding gevind op die verwysing in Matteus dat Josef 'n houtwerker is, 'n verdere vermelding van sy geregtigheid, dat hy 'n 89-jarige wewenaar was toe hy Maria as vrou gevat het, dat hy nooit seks met haar gehad het nie, dat sy jongste seun, Jakobus, steeds 'n kind was toe dit gebeur het, en dat hy ander kinders gehad het, en dood is op die ouderdom van 111 (kyk Schaberg 1994a). Histories gesien, is daar egter geen spoor van 'n Josef-figuur wat die rol van vader in Jesus se lewe kon gespeel het nie. Die verwysings na so 'n vader-rol word nie aangetref in geskrifte wat ontstaan het in die peri ode voordat die Farisese sinagoge en die na-Pase Jesus-bewegings na die val van Jerusalem in 70 nC van mekaar begin wegbeweeg het nie (kyk Van Aarde 2001). 4 DIE JOSEF VAN DIE NUWE TESTAMENT Die eksegeet John P Meier (1991:317) se in sy boek, A marginal Jew: Rethinking the historical Jesus (Vol 1), dat " ... the total silence about Joseph is significant". Volgens Meier is die tradisionele oplossing wat sedert die kerkvader Epifanius (Panarion 3.78.10) in ongeveer 377 nC gegee is vir die afwesigheid van Josef in die grootste deel van die Nuwe Testament, steeds die mees aanvaarbare. Hiervolgens het Josef pas "na die familie se besoek aan die tempel in Jerusalem saam met die twaalf- jarige Jesus (kyk Luk 2:41-52) gesterf. Dit is egter baie moeilik, indien nie onmoontlik nie, om 'n saak daarvoor uit te maak dat hierdie episode in die Lukas-evangelie as histories waarskynlik beskou kan word (vgl Schmithals 1980:46-48). Daar is ook geen rede om enige historiese waarde aan Epifanius se opmerking te gee nie. Dit bly ook verder moei- lik om te aanvaar dat daar in die patriargale leefwereld van Jesus nie na Jesus se vader verwys sal word al is hy reeds dood nie. In die Nuwe Testament word daar na Josef verwys wanneer die geboorterekord van Jesus ter sprake is (Matt 1: 16; Luk 3:23). In Matteus 13:55 word Jesus se pa, bedoelende waarskynlik Josef (in die kindheids- geskiedenis van Jesus se Matteus dat Josef Jesus as sy seun aangeneem het) , 'n houtwerker genoem. Die bron agter Matteus 13:55, Markus 6:3, se egter Jesus is 'n houtwerker en het geen verwysing na Josef nie. Lukas, weer, verswyg die ambag van beide Josef en Jesus, hoewel hy ook Jesus beskryf as Josef se aangenome seun (Luk 3:23; 4:22). Met ander woorde, Matteus en Lukas het geweet dat Josef nie Jesus se natuurlike vader was nie. In die vertellings van Matteus en Lukas het God ingegryp en Josef sover gebring om die swanger Maria nie te JESUS - KIND VAN GOD JESUS - KIND VAN GOD 406 verwerp nie, maar as vrou te neem. Matteus se geboorteverhaal herinner aan die stories in die Rabbynse literatuur (kyk b Baba Batra 120a; Eks Rab 1:13, 19) oor Moses se maagdelike verwekking (kyk Van der Horst 1978:358). Lukas se geboorteverhaal het weer ooreenkoms met die maagdelike verwekkings van gode-seuns in die Grieks-Romeinse litera- tuur (s v Perseus, in Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae - kyk Van Tilborg & Coumet 2000:200-264). Volgens Johannes 6:42 was Josef egter duidelik by implikasie Jesus se biologiese pa. 4 DIE JOSEF VAN DIE NUWE TESTAMENT So gesien, kom 'n heeltemal ander prentjie van 407 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 Jesus na vore. Dit is 'n Jesus wat optree as 'n rondreisende wysheids- leraar en geneser, onwelkom was in sy tuisdorp met die ervaring van 'n spanningsvolle verhouding met die eie familie, maar wat 'n tuiste ervaar het in die Koninkryk van God waar God voorgestel word as die hoof van 'n uitgebreide familie (kyk Theissen 1999) tot wie elkeen - ook die mees geringe - toegang het. Hierdie ervaring van Jesus word in die Nuwe Tes- tament voorgestel as 'n belewenis wat deur die Gees van God bewerk word. Jesus lewe hierdie ervaring uit. Sy verhale word die aansporing van ander stories en briewe van gelowiges wat Jesus vereer het as "die middelaar" tot God. My tese is dat die Josef-figuur van die Ou Testament in die Grieks- Semitiese literatuur as 'n etiese voorbeeld en model gedien het vir mense in die vroegste Jesus-bewegings wat Josef as die vader van Jesus voorge- stel het. Hierdie voorstelling is gebore teen die agtergrond van die dis- pute tussen Christene en hulle opponente oor onder andere Jesus se "bui- te-egtelikheid". Teenoor hierdie beskuldiging reageer die volgelinge van Jesus en beskryf Jesus as "die seun van Josef, die seun van Jakob/Israel". Hiermee het hulle 'n verdere skakel in 'n ketting oor Josef geskep waar- van die eerste skakel in die Ou-Testamentiese storie oor Josef die wys- heidsleraar Ie. JOSEF AS LITERERE MODEL Die Genesis-verhaal oor Josef vertel weI dat Josef kinders verwek het by sy heidense, Egiptiese vrou Asenat, maar nie dat sy 'n maagd was toe die "heilige huwelik" plaasgevind het nie (kyk Gen 41 :45, 50). In die eerste eeu na Christus was dit egter 'n algemene voorstelling van Asenat dat sy 'n maagd was toe Josef met haar getrou het (kyk 0 a Josefus, JA 2.9 - vgl Niehoff 1992:106). Volgens die Ou Testament het die kinders wat uit hierdie huwelik gebore is, die Makariete, die voorvaders geword van die Israeliete wat hulle in die noordelike deel van Israel gaan vestig het (kyk Michaud 1976:77-135). Die Judeers het hulle as "buite-egtelike Samari- tane" geetiketteer (kyk die Talmoediese traktaat Kiddushin 75a; Masse- ket Kutim 27 - vgl Montgomery [1907] 1968:154-155; Hjelm 2000:104- 115). Binne die Israelitiese samelewing was die figure Josef en Juda op- ponerende simbole: die een verteenwoordig eer en die ander skande, of omgekeerd, athangende van die perspektief (vgl 0 a Gen 49:26 met Gen 49:10; kyk ook Breytenbach [1997a:513-528] se bespreking van Amos 7:10-8:14 en Hosea 9:1-9; asook Breytenbach [1997b:1161-1186] se be- spreking van die opposisie tussen "meestemarratiewe" en "kontranarra- tiewe" en Breytenbach [1998:415-426] se uiteensetting van die "seun van Josef-tradisie" as 'n konflikterende messiaanse tradisie teenoor die "seun van Dawid"-tradisie). In die Johannes-evangelie (8:48) etiketteer die Judeers (nageslag van Juda) Jesus (nageslag van Josef) as 'n Samari- JESUS - KIND V AN GOD JESUS - KIND V AN GOD 408 taan en demonies. Die Samaritane was volgens hierdie perspektief die buite-egtelikes - dit is presies waaroor die debat in Johannes 8 gaan: wie is buite-egtelik, Jesus of die Judeers? g , In Grieks-Semitiese literatuur, soos die Testamente van die Twaalf Patriarge, het die "regverdige" Josef, ten spyte van minagting die voor- vader van kinders geword wie se sonde vergewe is, vir wie daar daag- likse brood gegee word, wat onderrig word om ander wat teen hulle oor- tree, te vergewe, om hulle daaglikse brood met ander te deel en om God te versoek dat hulle nie verlei sal word om hulle vader se wil ongehoor- saam te wees nie (kyk Hollander 1981:65, 69-70, 73). Teen hierdie ag- tergrond het Grieks-sprekende Israeliete wat Christene geword het, waaronder Matteus, die lewenstorie van Jesus oorvertel. JOSEF AS LITERERE MODEL Vir sommige van hulle het Jesus ten spyte van laster die model geword van iemand wat God se vergifnis van sonde en daaglikse versorging gesimboliseer het. In die Grieks-Semitiese roman, Josef en Asenat, vind ons die storie van Josef se "heilige huwelik" wat as modelstorie in die eerste eeu ge- dien het (kyk Standartinger 1995:311; vgl Chesnutt 1996:286). In die periode na die Nuwe Testament word daar twee ander skakels in di~ Josef-ketting gevind. Binne die dogmatiek van die Rooms-Kato- lieke Kerk vind ons verwysings na Josef wat ontleen is vanuit die wereld van die kerkvaders en apokriewe geskrifte (kyk Van Aarde 2000:929- 930). Hierdie verwysings is gebruik as onderbou vir die oortuigings in verb and met Maria se "onbevlekte verwekking" en "altyd-durende maagdskap" - want Josef het mos nooit met haar seks gehad nie. Anders as in 'n voorstelling oor Eva in die Grieks-Semitiese apokriewe geskrif Jubilee (kyk Jeppesen 1994:158-163; veral 162-163), is God in hierdie tradisie nie soos die Griekse go de uitgebeeld as iemand wat met 'n sterf- like vrou omgang sal he nie. Protestante se dogmatiek deel weI een as- pek met die van die Rooms-Katolieke en dit is dat die afwesigheid van seks gesien word as 'n bevestiging van die feit dat Jesus waarlik God is ten spyte van sy menswees. Sedert die tyd van Thomas van Aquino (Summa Theologiae 1II.1-59) in die twaalfde eeu nC het hierdie dogma 'n plek gevind binne die Christelike kerk se leer oor die Drie-eenheid (kyk Macquarrie 1990: 169-170). y q Die Nederlandse Geloofsbelydenis (Art 18 en 19) verwys ook na die afwesigheid van seksuele aktiwiteit, maar kan nie so os die pouslike dekreet 'n beroep doen op apokriewe geskrifte of op kerkvaders soos Origenes en Justinus as normatiewe bewys nie. (Matt 1:25 se opmerking dat Josef nie met die swanger Maria seks gehad het voordat sy geboorte aan Jesus gegee het nie, wil aIleen beklemtoon dat Josef nie Jesus se bio- logiese pa was nie. Matteus 1 :25 se nie dat Maria sonder seksuele ge- meenskap swanger geraak het nie.) Die Protestantse dogmatiek het Jo- hannes 1: 13 as onderbou vir hierdie oortuiging ingespan. JOSEF AS LITERERE MODEL Hierdie teks verwys egter nie na 6f die verwekking 6f die geboorte van Jesus nie, 409 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 maar na Johannes se teologiese boodskap dat al God se kinders mense is wat naas hulle natuurlike geboorte ook die lewe op grond van die werk van die Gees van God ontvang het. Voor die ontstaan van hierdie dog- matiese oortuigings vind ons in die kerkvaderliteratuur dat Josef op twee maniere as etiese model voorgehou is (kyk Meier 1991 :353 nota 6). Ver- wysende na die Ou-Testamentiese Josef-tiguur, word Josef se vemede- ring en verheerliking gesien as 'n tipe van Jesus se vemedering op grond van sy inkamasie en lyding, maar deur God op grond van die opstanding verhoog. Tweedens verwys Josef as model na die karakter van 'n Chris- ten wat ook so moet optree dat vergelding vervang word met liefdevolle vergifnis - die Ou-Testamentiese Josef-verhaal. Die Josef-ketting het dus skakels wat motiewe verteenwoordig wat deurloop vanaf die Ou Testament na die inter-Testamentere literatuur en die laat-geskrifte van die Nuwe Testament tot in die geskrifte van die kerkvaders en die dogmatiek van die ortodokse kerk. Wie is die bron daarvan dat die vaderlose Jesus die seun van Josef is? Was dit die Fari- seers wat met die uitdrukking "seun van Josef' Jesus wou uitbeeld as die produk van buite-egtelikheid? Of was dit die Grieks-sprekende Christene onder die Israeliete wat die uitdrukking "seun van Josef' gesien het as 'n verwysing na hoe God ingryp en laster en minagting omkeer in verho- ging en eervolle status? Die geskiedenis kan ons nie help om 'n ant- woord te vind nie. Wat weI belangrik is, is dat hierdie twee perspektiewe tot vandag toe wys op twee wyses waama jy na Jesus kan kyk: of Jesus is die weg en die waarheid en die Iewe, of Jesus is 'n aanstoot wat eerder uit die weg geruim moet word. Hierdie twee perspektiewe verteenwoor- dig ook die perspektiewe op waardes in die lewe: of les miserables wek deemis, of veragting. 'N PROFIEL VAN JESUS Die pro tiel van Jesus wat op grond van onafhanklike getuienis in die tradisies in die vroegste geskrifte van die volgelinge van Jesus uitkris- talliseer, kan soos volg saamgevat word (kyk Van Aarde 2001): Die vaderlose Jesus was die seun van Maria wat deel van die landvolk was wat in die Galilese dorpie Nasaret gewoon het. Sy vaderloosheid het 'n ingrypende invloed gehad op (a) die persepsie wat mense van Jesus gehad het, (b) op Jesus se ervaring van God se teenwoordigheid as Vader in sy lewe en in die Iewe van ander in wie se lewe 'n patriargale tiguur ook nie 'n rol gespeel het nie en (c) op Jesus se interaksie met sowel sulke deklassierte Personen as met mense met sosiale status. Jesus het nie getrou nie en hy was moontlik 'n ambagsman wat met hout gewerk het. Hy het in 'n spanningsverhouding met sy familie en die mense van Nasaret gelewe. Hy het by Johannes die Doper en die kring rondom Jo- hannes aansluiting gevind, maar Hom van hulle losgemaak en self aan- hangers rondom Hom versamel. Hy het na Johannes die Doper toe ge- JESUS - KIND VAN GOD JESUS - KIND VAN GOD 410 kom om, in die lig van Jesaja 1:16-17, Homself van (sistemiese) boosheid skoon te was. Die gevolg was dat Hy 'n singewende rol in die lewe van mense begin vervul het - onder hulle was vroue en kinders wat na die rand van die samelewing gestoot was, die sosiaal-veragtes (weduwees, geskeides, prostitute, onrein siekes, straatkinders en heidene) vir wie daar in die patriargale samelewing van eerste-eeuse Israel nie plek onder die eerba- res was nie. Nadat Jesus die kring van Johannes die Doper verlaat het, was sy lewe gekenmerk deur sy absolute afhanklikheid en vertroue in God as sy Vader. Die geringes in die Galilese samelewing was sy gehoor toe Hy met hulle oor sy Vader se koninkryk gepraat het. Hy het hierdie "skokkende" beeld vanuit die wereld van maghebbers, eksploiteerders en manipuleerders in onkonvensionele terme in die taal van die landvolk verduidelik. Vir Jesus was God as 't ware soos 'n hoof van 'n uitgebrei- de familie in 'n dorpie waar almal in so 'n kleinboerderygemeenskap direkte en onbemiddelde toegang tot die paterfamilias het. 'N PROFIEL VAN JESUS Vir die land- yolk was Jesus soos 'n Gees-gevulde messias, 'n geneser, 'n wysheids- leraar en 'n populere koning wat as 'n bedreiging deur die koning van Galilea, Herodes Antipas, ervaar was. Jesus was gesien soos een van daardie profete wat konings krities aangespreek het. Sy wysheid was spreukagtig, skerp en memoriseerbaar. Sy stories was vol metafore, uit- dagend, skokkend en het dikwels oop-eindes gehad. Sy optrede, veral sy genesings, kan ook as simbolies beskryf word wat daarop gerig was om mense aanvaarbaar vir God en vir mekaar te maak. Jesus se woorde en dade was radikaal kultuur-krities en het die hoorders uitgelok tot nuwe persepsies oor ou konvensionele kultuurop- vattings. Die konvensionele wysheid is voorgestel as onder andere die "bree weg" teenoor Jesus se subversiewe wysheid as die "nou weg". Jesus het 'n gans andere voorstelling gebied as die konvensionele oor die rol van die kultus, oor wat rein en onrein is, oor Leviet, priester en Samaritaan, oor by wie God teenwoordig is, oor vrouens en kinders, heidene en uitgestotenes. Jesus se visie was in tweerlei opsigte nie heel- temal uniek nie: dit het aangesluit by enersyds die kritiek in die boeke Job en Prediker teen die "vergeldingsdogma" van 'n oog om 'n oog, en in subversiewe sin by die verpersoonliking van die wet as wysheid soos ons dit in die Wysheid van Jesus seun van Sirag en die Wysheid van Salomo aantref, en andersyds by die profetiese kritiek teen die onreg wat hooggeplaastes teen geringes pleeg. Dit was in tweerlei opsigte weI uniek deurdat dit enersyds die indirekte bemiddeling deur middel van die versoeningshandelinge in die kultus deur die priesters en die offerritueel waardeur die mens in die regte verhouding met God gestel kon word, ontken het en andersyds die nasionale en patriargale voorkeure bevraag- teken het. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 411 Jesus se oortuigings het nie soos Johannes die Doper s 'n, 'n apoka- lipties-kataklismiese einde van God aan die einde van die tyd ingesluit nie. Jesus het die moontlikheid van waaragtige en sinvolle lewe hier en noli verkondig. Hy het het die Koninkryk van God nie in die eerste plek voorgestel as 'n katastrofale gebeurtenis in die toekoms wat hierdie-we- reldse lewe op 'n fantastiese wyse gaan vervang en wat vir die lydende regverdiges as 't ware 'n militere oorwinning oor hulle goddelose vyan- de gaan beteken nie. 'N PROFIEL VAN JESUS Hy het die Koninkryk van God ook nie met aardse koninkryke gelyk gestel waar menslikheid agter simbole van mag en hierargie verdwyn nie, maar as 'n huishouding waar troebel verhoudings in mede-Iyde en mede-vreugde herstel word en waar God teenwoordig IS. Jesus se subversiewe wysheid het die hart van die Jerusalemse tem- pel se reinheidsideologie aangetas - 'n radikaal onkonvensionele bena- dering wat nie ten volle deur prominente leiers onder die dissipels ver- staan was nie, maar weI deur iemand wat Hom nie persoonlik geken het nie. Dit was Paulus wat die implikasies van Jesus se evangelie vir dieet, besnydenis en kalender uitgewys het - implikasies vir 'n lewe in heilig- heid voor God en in geregtigheid teenoor mekaar. Jesus het as gevolg van sy onkonvensionele benadering in konflik gekom met leiers van Ga- lilese dorpe en Fariseers wat op besoek van Jerusalem was. In Jerusalem was Hy deur Saddusese hoepriesters, familiehoofde en priesterlike elite as 'n bedreiging ervaar en na 'n provokasie in die voorhof van die tem- pel is Hy deur Romeinse soldate as 'n onrusstoker gekruisig. Hy is nie deur familie of vriende in 'n familiegraf begrawe nie. Die storie word vertel dat 'n onbekende Josef, afkomstig van Arimatea, die vaderlose Jesus begrawe het. 7 BETEKENIS VAN V ADERLOOSHEID VIR V ANDAG In 1995 verskyn daar 'n boek in die VSA met die titel Fatherless Ameri- ca: Confronting our most urgent social problem. Die skrywer is David Blankenhorn. Die professor in Etiek en Sosiale Wetenskappe by die Divinity School van die University of Chicago, Don Browning, maak die volgende opmerkings op die stofornslag van hierdie boek: "Fatherless America is the strongest possible refutation to a thesis widely held in our society - that fathers are not really important. David Blankenhorn expo- ses the multiple ways our culture has convinced itself of this falsehood and shows how to reconstitute fatherhood for the future." Ek hoop om met my boek, Fatherless in Galilee: Jesus as Child of God (Van Aarde 2001), 'n bydrae in hierdie verb and te maak. My boek handel oor die historiese Jesus wat 'n leegheid as gevolg van sy vaderloosheid gevul het met sy vertroue in God as 'n inklusiewe vaderfiguur. Onder die geloofs- belydenisse van die vroegste volgelinge van Jesus vind ons die verwoor- ding van hulle ervaring van geloof in Jesus as Seun van God. Hierdie JESUS - KIND VAN GOD 412 ervaring kan ook vir die baie vaderlose kinders en enkellopende "patri- arglose" vroue die hers tel van kwaliteitslewe meebring. Die gesig van die baie straatkinders rondom ons kan ook nie meer langer misgekyk word nie. Die storie van Jesus kan ook hulle bemagtig. g g Ek wil afsluit met 'n weergawe van woorde van Albert Schweitzer ([1906] 1913:642) oor die historiese Jesus: Jesus is eintlik aan ons - ge- leerdes en ongeleerdes - onbekend. En tog het ons besluit om Jesus te volg. In ons navolging salons vir Jesus leer ken wanneer ons wroeg, in spanning is en ly. Dit is 'n onuitspreeklike misterie: in en deur ons eie ervaring leer ons wie Jesus werklik is. g Die volgende ekserp uit die gedig Peals of Crying in 0 P'Bitek se Song of Malaya vertel 'n storie waarin 'n mens amper nie durf waag om, vanwee die skande, die woord "buite-egtelikheid" op jou lippe te neem nie. Peals of Crying is egter 'n gedig wat van hoop te midde van die er- varing van Angst getuig (gebruik met toestemming): What? Someone at school Called you A bastard ... Ilegit ... ? Is that all? Tut-tut-tut-tut Is that why you cry? Come here, my boy, Come and sit On my lap. Literatuurverwysings Bach, G R 1946. Father-fantasies and father-typing in father-separated children. Child Development 17, 63-79. p Barton, S C 1997. Social-scientific criticism, in Porter, S E (ed), Handbook to the exegesis of the New Testament, 277-289. Leiden: Brill. Beare, F W 1981. The Gospel according to Matthew: A commentary. Oxford: Basil Blackwell. Blankenhorn, D 1995. Fatherless America: Confronting our most urgent social problem. New York: Basic Books. p Breytenbach, A P B 1997a. Die herfsfees en die koningsrite by Bet-EI as interteks van Amos 7:10-8:14 en Hosea 9:1-9. HTS 53(3),513-528. - 1997b. Meesternarratiewe, kontranarratiewe en kanonisering: 'n Perspektief op sommige profetiese geskrifte. HTS 53(4), 1157-1182. - 1998. "Seun van Josef' uit 'n Noord-Israelitiese perspektief. Old Testament Essays 11(3),415-426. y Brown, R E 1979. The birth of the Messiah: A commentary on the infancy narratives Brown, R E 1979. The birth of the Messiah: A commentary on the infancy narratives ofMatthew and Luke. First Image Edition. New York: Doubleday. Brown, R E 1979. The birth of the Messiah: A commentary on the infancy narratives of Matthew and Luke. First Image Edition. New York: Doubleday. -,1994. An introduction to New Testament Christology. New York: Paulist Press. Bossman, D 1979. Ezra's marriage reform: Israel redefined. BTR 9, 32-38. of Matthew and Luke. First Image Edition. New York: Doubleday. 1994. An introduction to New Testament Christology. New York: Paulist Press. -,1994. An introduction to New Testament Christology. New York: Paulist Press. Bossman D 1979 Ezra's marriage reform: Israel redefined BTR 9 32 38 Bossman, D 1979. Ezra's marriage reform: Israel redefined. BTR 9, 32-38. Bultmann, R [1931] 1972. The history of the Synoptic tradition, tr by J Marsh. Revised edition. Oxford: Basil Blackwell. Burton, R V & Whiting, J W M 1961. The absent father and cross-sex identity. Mer- rill-Palmer Quarterly 7, 85-95. Q y , Capps, D 2000. Jesus: A psychological biography. St Louis, MS: Chalice Press. Cook. J G 2000. The interpretation of the New Testament in Greco-Roman paga- nism. TUbingen: Mohr Siebeck. (Studien und Texte zu Antike und Christen- tum.) ) Chesnutt, R D 1996. From text to context: The social matrix of Joseph and Aseneth, in SRL 1996. Seminar Papers, 285-302. Atlanta, GA: Scholars. Dibelius, M 1932. Jungfrauensohn und Krippenkind: Untersuchungen zur Geburts- geschichte Jesu im Lukas-Evangelium. Heidelberg: Carl Winters Universitats- buchhandlung. Elliott, J H 1993. What is SOcial-scientific criticism? Minneapolis, MN: Fortress. (Guides to Biblical Scholarship.) Fiensy, D A 1991. 7 BETEKENIS VAN V ADERLOOSHEID VIR V ANDAG ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 413 What was his father's name? Was the carpenter Really his father? Stop crying My love. Literatuurverwysings Thes social history of Palestine in the Herodian period: The land is mine. Lewiston, NY: Edwin Mellen Press. (Studies in the Bible and Early Christianity 20.) Hauck, F & Schulz, S 1985. s v pame. Theological Dictionary of the New Testa- ment, abridged in one volume by G F Bromiley, 918-921. Grand Rapids. Mi: Eerdmans. Hjelm, I 2000. The Samaritans and early Judaism: A literary analysis. Sheffield: Sheffield Academic Press. (Copenhagen International Seminar 7.) 414 JESUS - KIND VAN GOD JESUS - KIND VAN GOD Hennecke, E [1959] 1973. New Testament apocrypha, Vol 1: Gospels and related writings, ed by W Schneemelcher and tr by R McL Wilson. Cambridge: Clarke. Herzog, J M 1982. On father hunger: The father's role in the modulation of aggres- sive drive and fantasy, in Cath, S H, Gurwitt, A R & Ross, J M (eds), Father and child: Developmental and clinical perspectives, 163-174. Boston: Little, Brown and Company. Hollander, H W 1981. Joseph as an ethical model in the Testaments of the Twelve Patriarchs. Leiden: Brill. (Studia in Veteris Testamenti Pseudepigrapha.) p g p Jacobs-Malina, D 1993. Beyond patriarchy: The Images of family in Jesus. New York: Paulist Press. Jeppesen, K 1994. Then began men to call upon the name of Yahweh: An idea, in Jeppesen, K, Nielsen, K & Rosendal, B, In the last days: On Jewish and Christian apocalyptic and its period, 158-163. Aarhus: Aarhus University Press. Jeremias, J [1962] 1969. Jerusalem in the time of Jesus: An investigation into econo- mic and social conditions during the New Testament period, tr by F H & C H Cave from the 3rd German edition. London: SCM. Kee, H C 1990. What can we know about Jesus? Cambridge: Cambridge University Press. Kraft, H 1981. Die Evangelien und die Geschichte Jesu. ThZ 37,321-341. Loraux, N 1998. Mothers in mourning - with the essay, Of amnesty and its opposite, tr by C Pache. Ithaca, NY: Cornell University Press. y y Ludemann, G [1997] 1998. Virgin birth? The real story of Mary and her son Jesus, tr by J Bowden. Harrisburg, PA: Trinity Press International. Ludemann, G [1997] 1998. Virgin birth? The real story of Mary a tr by J Bowden. Harrisburg, PA: Trinity Press International. Macquarrie, J 1990. Jesus Christ in modern thought. London: SCM. Malina, B J & Neyrey, J H 1988. Calling Jesus names: The social value of labels in Matthew. Sonoma, CA: Polebridge. Literatuurverwysings Manns, F 1977. Essais sur Ie Judeo-Christianisme. Jerusalem: Franciscan Printing Press. (Studium Biblicum Franciscanum Analecta 12.) Marxsen, W 1969. Der Exeget als Theologe: Vortriige zum Neuen Testament. 2.Auf- lage. Gutersloh: Gutersloher Verlagshaus Gerd Mohn. McGrath, A E 1990. The genesis of doctrine: A study in thefoundation of doctrinal criticism. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Meier, J P 1991. A marginal Jew: Rethinking the historical Jesus, Volume one: The roots of the problem and the person. New York: Doubleday. Michaud, R 1976. L 'Histoire de Joseph, Ie Makirite (Genese 37-50). Paris: Les editions du Cerf. Montgomery, J A [1907] 1968. The Samaritans: The earliest Jewish sect. Their his- tory, theology and literature, with an introduction by A S Halkin. New York: KT A V Publishing House. Neyrey, J H 1998. Honor and shame in the Gospel of Matthew. Louisville, KT: Westminster. P'Bitek, 0 1971. Two songs: Song of prisoner. Song of Malaya. Nairobi: Heine- mann. Niehoff, M 1992. The figure of Joseph in post-Biblical Jewish literature. Leiden: Brill. (Arbeiten zur Geschichte des Antiken Judentums und des Urchristentums 16.) Ogden, S M 1996. Doing theology today. Valley Forge, PA: Trinity Press. ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 41 415 ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 Pannenberg, W [1964] 1968. Jesus - God and Man, tr by L L Wilkins & D A Prie- be. London: SCM. Patterson, S J 1993. The Gospel of Thomas and Jesus. Sonoma, CA: Polebridge. p f g Price, R 1999. Jesus of Nazareth: Then and now. Time 6 December 1999, 84-94. Quispel, G 1967. Makarius, das Thomasevangelium und das Lied von der Perle. Leiden: Brill. (NT.S 15.) Schaberg, J 1987. The illegitimacy of Jesus: A feminist theological interpretation of the infancy narratives. San Francisco, CA: Harper & Row. -, 1994a. The infancy of Mary of Nazareth (Proto-James and Pseudo-Matthew), in Schussler Fiorenza, E (ed), For searching the Scriptures, Volume II: Afeminist commentary, 708-727. New York: Crossroad. y -, 1994b. The canceled father: Historicity and the NT infancy narratives. Paper pre- sented at the We star Institute's Jesus Seminar, Santa Rosa (CA), October 1994. Schmithals, W 1980. Das Evangelium nach Lukas. Zurich: Theologischer Verlag. (Zurcher Bibelkommentare.) -, 1985. Einleitung in die drei erslen Evangelien. Berlin: De Gruyter. - 1986. Das Evangelium nach Markus: Kapitel 9,2-16,18. 2.Auflage. Gutersloh: Gutersloher Verlagshaus Gerd Mohn. Van der Horst, P W 1978. "Seven months" children in Jewish and Christian litera- ture from antiquity. EThL 54, 346-360. Van der Horst, P W 1978. "Seven months" children in Jewish and Christian litera- ture from antiquity. EThL 54, 346-360. Van Tilborg, S & Counet, P C 2000. Jesus' appearances and disappearances in Luke 24 Leiden: Brill (Biblical Interpretation Series ) Van der Horst, P W 1978. "Seven months" children in Jewish and Christian litera- ture from antiquity. EThL 54, 346-360. Van Tilborg, S & Counet, P C 2000. Jesus' appearances and disappearances in Luke 24. Leiden: Brill (Biblical Interpretation Series.). q y Van Tilborg, S & Counet, P C 2000. Jesus' appearances and disappearances in Luke 24. Leiden: Brill (Biblical Interpretation Series.). Literatuurverwysings (Okumenischer Taschenbuch-Kommen- tar zum Neuen Testament 2/1.) Schussler Fiorenza E 1994. Jesus - Miriam's child, Sophia's prophet: Critical issues infeminist christology. New York: Continuum. -, 1999. Rhetoric and ehtic: The politics of biblical studies. Minneapolis, MN: Fortress. Schweitzer, A [1906] 1913. Geschichte der Leben-Jesu-Forschung. Zweite, neu bearbeitete und verrnehrte Auflage des Werkes Von Reimarus zu Wrede. Tubingen: Mohr (Paul Siebeck). Standartinger, A 1995. Das Frauenbild im Judentum der hellenistischen Zeit: Ein Beitrag anhand von "Joseph & Aseneth". Leiden: Brill. (Arbeiten zur Ge- schichte des Antiken Judentums und des Urchristentums.) Theissen, G 1979. Zur forschungsgeschichtIicher Einordnung der soziologische Fragestellung, in Studien zur Soziologie des Urchristentums, 3-34. Tubingen: Mohr. (WUNT 19.) -, 1999. Die politische Dimension der Verkundigung Jesu. Paper presented at the Internationales Symposium, Jesus in neuen Kontexten: Sozialwissenschaft- lichen Perspektiven der Jesusforschung, Evangelische Akademie Tutzing, 25- 27 June 1999. Uro, R 1998. Is Thomas an encratite gospel?, in Uro, R (ed), Thomas at the cross- roads: Essyas on the Gospel of Thomas, 140-162. Edinburgh: T & T Clark. Van Aarde, A G 1992. The Evangelium Injantium, the abandonment of children, and the infancy narrative in Matthew I and 2 from a social-scientific perspective, in Lovering, E H (ed), SBL seminar papers, 435-453. Atlanta, GA: Scholars. -, 1997. Social identity, status envy and Jesus' Abba. Pastoral Psychology 45(6), 451-472. -, 1999. Dekonstruksie van dogma: 'n Eietydse ondersoek na die spore van die leer van die twee nature van Jesus. HTS 55(2&3), 437-470. -, 2000. Besinning oor die interpretasie van die geloof wat in die belydenis van die maagdelike verwekking van Jesus geleer word. HTS 56(4),905-934. -,2001. Fatherless in Galilee: Jesus as child of God. Harrisburg, PA: Trinity Press International. 416 JESUS - KIND VAN GOD JESUS - KIND VAN GOD ISSN 1609-9982 = VERBUM ET ECCLESIA JRG 22 (2) 2001 417

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/662/758

Afrikaans

HEENGAAN DR. K. S. v. W. DE VRIES DIE heengaan van dr. K. S. v. W. de Vries aan ’n koronêre trom- bose op 10 Oktober was nie alleen onverwags nie, m aar ’n slag wat ’n plek leeglaat wat na die mens gesproke nie weer gevul sal kan word nie. 0ns innige deelneming en meegevoel gaan uit na sy moe- der, eggenote, kinders, kleinkinders en familie, ds. Kotie de Jager en die kerk van Pretoria-Oos, in besonder die groot getal bejaardes wat in die onderneminge van die Geref. Stigting in besonder na horn opgesien het as hulle weldoener, biegvader, vertrooster, raads- man en predikant. In die verskillende fasette van ons Gereformeerde kerkverband het hy ’n unieke, verantwoordelike, rigtinggewende en leidende rol gespeel. Soos hy in sy artikel oor „Barmhartigheid” in die vorige uitgawe nog bepleit het, het hy vanuit sy prinsipiële en geloofs- oortuiging prontuit sy lig laat skyn op politieke en kulturele sake van die dag. Dr. K. S. V . W. de Vries was ook die vader van die GTV, sy konstitusie, sy werkswyse en sy blad, In die Skriflig. Dit het vir horn nie om die institusionele en vorm gegaan nie. Hy was in murg en been predikant wat ’n getuienis na buite wou laat uitgaan. Teo- logie was vir horn nie doel op sigself nie, m aar middel om die heerskappy van Jesus Christus, d.w.s. die koninkryk van God, uit te brei. Hoe min teologie of sy onderneminge en moeite vir hom op homself gerig was, blyk daaruit dat toe hy as teologiese professor beroep was, hy dit bedank het om met sy wydvertakte bediening en dienslewering in Pretoria-Oos voort te gaan. Almal wat die Gereformeerde teologie in Suid-Afrika lief het, moet erken dat hy vir ons ’n baanbreker was. Hy het koers gewys, voor geloop en voor gedoen. Hy was so dikwels op sy kenmerkende fyn, netjiese manier namens die Geref. Stigting gasheer van die Jaarvergadering en maandeliks van die tak van Pretoria. Dit is byna simbolies dat hy in sy sterfjaar in Pretoria-Oos op sy laaste Jaarvergadering, ook op unieke humoristiese wyse ’n doodernstige referaat oor die aktuali- teit van kerk-wees vandag gelewer het. Dit is in die vorige uitgawe gepubliseer. Hy het dit nooit in druk kon lees nie. ’n Mens sou geensins oordryf wanneer jy sou sê dat die sterkste boodskap wat dr. K. S. v. W. 2 In die Skriflig 2 In die Skriflig 2 In die Skriflig HEENGAAN DR. K. S. v. W. DE VRIES de Vries met sy lewe en nou nadat hy dood is tot ons rig, ’n kragtige oproep is om die waarheid vas te gryp dat God ons lief het in Christus en ons gered het tot diens In die Skriilig 3 In die Skriilig 3 op elke terrein van die lewe. Daarom was hy ’n sorgsame vader en eggenoot, ’n liefdevolle prediker, ’n werker in alle geledinge van die kerk, ’n Afrikaanse patriot en kritiese begeleider van die po­ litick van die dag, waker oor die kultuur as lid van die Appêlraad op Publikasies, bewoë diaken wat horn die nood van die bejaarde as sy eie aangetrek het, vriend en gasheer van die jeug. Hy was in menige opsig uniek — in sy prinsipiële grepe, sy logiese en helder betoë, die verrassende m et wat hy aangepak en deurgevoer het. Hy was daarom dikwels ook omstrede. Hy het nie bloot gefunksioneer in ’n struktuur en sisteem nie. Hy het as mens ’n roeping van God geken en hy het dit uitgevoer. Daarom was hy dikwels onkonvensioneel. Juis daarin lê egter die grootheid van sy diens. Hy het nie in diens van strukture, liggame, instellings, pa- trone en werkswyses gestaan nie. Hy het strukture, liggame en al die ander gebruik om as mens die lig van sy gereformeerde geloof en kennis uit te dra tot heil van sy naaste en tot eer van God. In die Skriflig eer die nagedagtenis van ’n besondere broeder, ’n gawe en begaafde van die Here, wat ons vooruit gegaan het.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1146/1419

Afrikaans

In die SkrifUg 1 In die SkrifUg 1 GELUKWENSINGS By die jongste gradeplegtigheid van die PU vir CHO is die teo- logiese arbeid van verskillende breeders bekroon. Namens ons blad an sy lesers word hierdie breeders van harte geluk gewens met die bede dat die vrugte van hulle studie die Gereformeerde teologie en kerk-wees ryk en heerlik sal beïnvloed. MAGISTERGRADE Ds. T. Eloff: Die subordineringsopdrag aan die owerhede. ’n Eksege- ties-dogmatiese studie. Ds. T. Eloff: Die subordineringsopdrag aan die owerhede. ’n Eksege- ties-dogmatiese studie. g Ds. C. S. Grobler: Kategismusprediking — is dit Skrifprediking g Ds. C. S. Grobler: Kategismusprediking — is dit Skrifprediking? Ds. C. J. Smit: Wat is kerklike orde? ’n Gereformeerd£-kerkregtelike studie. Ds. C. S. Grobler: Kategismusprediking — is dit Skrifprediking? Ds. C. J. Smit: Wat is kerklike orde? ’n Gereformeerd£-kerkregtelike studie. Ds. C. J. Smit: Wat is kerklike orde? ’n Gereformeerd£-kerkregt studie. Ds. Y. J. Son: Christ’s relationship to cosmic powers and its missiolo- gical significance. Ds. Y. J. Son: Christ’s relationship to cosmic powers and its missiolo- gical significance. Ds. Y. J. Son: Christ’s relationship to cosmic powers and its missiolo- gical significance. g g f Ds. J. L. Venter: Jesiis se wonders in Markus 8 binne die geheelstruk- tuur van die hoofstuk. g g f Ds. J. L. Venter: Jesiis se wonders in Markus 8 binne die geheelstruk- tuur van die hoofstuk. f In hierdie uitgawe verskyn ook ’n voordrag van dr. H. F. van Rooy wat onlangs aan die Teologiese Skool beroep en bevestig is as professor in Ou Testament met die oog op dosering van He- breeus aan die PU vir CHO. Die seën van die Here word hom in hierdio diens toegebid. DOKTORSGRADE: Dr. I. L. Bekker: Hehreeuse poësie, Job en Bybelvertaling. ’n Verken- ning in die vertaling van styljigure, hesonderlik toegespits op die Elihu-redes (Job 32-37). Dr. I. L. Bekker: Hehreeuse poësie, Job en Bybelvertaling. ’n Verken- ning in die vertaling van styljigure, hesonderlik toegespits op die Elihu-redes (Job 32-37). Dr. B. J. de Klerk: Die gesag van die prediking van die Nuwe Testa- mentiese Briewe. Dr. B. J. de Klerk: Die gesag van die prediking van die Nuwe Testa- mentiese Briewe. Dr. P. P. Kruger: Die herontdekking van die Charismata as bydrae tot Roomse Kerkvernuiving volgens Hans Kiing: ’n Gereformeerd-Apolo- getiese studie. Dr. P. P. Kruger: Die herontdekking van die Charismata as bydrae tot Roomse Kerkvernuiving volgens Hans Kiing: ’n Gereformeerd-Apolo- getiese studie. NEOTESTAMENTICA Graag voldoen ons aan die versoek van dr. W. S. Vorster om die jaarlikse publikasie van die Nuwe-Testamentiese werkgemeen- skap van Suid-Afrika (NTWSA) bekend te stel. NEOTESTAMENTICA bevat die referate wat jaarliks tydens die Algemene Vergadering van die NTWSA gelewer word. Met uit- sondering van nommers 2 en 3 is al die vorige uitgawes (1-15) verkrygbaar van: Graag voldoen ons aan die versoek van dr. W. S. Vorster om die jaarlikse publikasie van die Nuwe-Testamentiese werkgemeen- skap van Suid-Afrika (NTWSA) bekend te stel. p NEOTESTAMENTICA bevat die referate wat jaarliks tydens die Algemene Vergadering van die NTWSA gelewer word. Met uit- sondering van nommers 2 en 3 is al die vorige uitgawes (1-15) verkrygbaar van: yg Dr. Pieter de Villiers, Departement Bybelkunde, Departement Bybelkunde, p y Universiteit van Stellenbosch. p y Universiteit van Stellenbosch. ’n Oorsig van die inhoud van die publikasie sedert 1967 word agter by ons Tydskrifskou gegee. ’n Oorsig van die inhoud van die publikasie sedert 1967 word agter by ons Tydskrifskou gegee.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1188/1461

Afrikaans

Gelowiges wat vrae vra Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Die skrywer maak ruim gebruik van generiese toepassings om gebeure in die bybelse tyd op die hede toe te pas. Ek vind dat hierdie toepassings soms onjuis gebruik word om dit in die hedendaagse situasie te laat pas. Let byvoorbeeld op die verwysings in hoofstuk 14 van ‘Wysvingers na Bo’ of ‘Torings van Babel’ en die verskeie uitlatings dat daar vir God geen plek is nie. Dit is moeilik om sulke growwe veralgemenings of oppervlakkige uitlatings goedsmoeds te aanvaar. Hierdie boek moet egter gesien word in die lig daarvan dat die skrywer ’n belydende Christen is wat ander Christene pastoraal wil bedien in hulle worsteling met vrae, hetsy klein of groot, wetenskaplik of geestelik. Die omvang van die vrae wat hanteer word, is baie breed. Dit dek die wye spektrum van die oorsprong van die heelal, die onstaan van die aarde en die mens, asook die antropiese motief. Die skrywer vra ook tussenin allerlei ander vrae, byvoorbeeld aangaande die ateïste se opmars en wie Adam leer praat het. Dit skep die indruk van ’n smorgasbord met groot verwagtings, maar voldoen Van Niekerk werklik aan hierdie verwagtings? Ten spyte van sy beperkings kan hierdie boek, myns insiens, tog met vrug in kleingroepe gebruik word wanneer die betrokkenes saam met die skrywer vanuit ’n Christelike perspektief met die vrae worstel. Die besprekings behoort sinvol te wees sonder dat dit wetenskaplik te tegnies word. Van Niekerk stel dit dat wetenskaplike denke (sien bv. hoofstuk 7, ‘Die oorsprong van die mens’) ook in leketaal uitgedruk kan word. Daar is weining oorspronklike denke van die skrywer self, maar dit is nie die doel van hierdie boek nie. Die doel is om die belydende Christen te ondersteun en so hier en daar ’n prikkelgedagte te vorm wat verdere lees sal stimuleer. Ter ondersteuning van sy sienswyses leun Van Niekerk enersyds sterk op sy persoonlike getuienis (bl. 15) en andersyds ook op die akademiese insigte van Ou-Testamentiese kritici: wetenskaplikes soos Louw Alberts en Francis Collins – albei internasionaal-erkende wetenskaplikes – en ander vertroude belydende Christene soos Ferdinand Deist en Murray Janson. Hierdie bekende name verleen ’n mate van geloofsgerustheid. Die name van Lee Strobel en Walter L. Bradley kom ook telkens ter sprake. Book review Page 1 of 2 Book review Page 1 of 2 Page 1 of 2 Book review Gelowiges wat vrae vra Daar is egter ook ’n verwysing na Shapiro – ‘’n wyd erkende wetenskaplike’ (bl. 42) wat egter aan my onbekend is; ’n internetsoektog het verskeie wetenskaplikes met dieselfde naam opgelewer. ’n Meer omvattende bibliografie kon hierdie probleem opgelos het. Die leser kan ook met vrymoedigheid Bernstein Reusch (bl. 61) se stelling oor die ontstaan van spreektaal verder navors. How to cite this book review: Potgieter, R., 2013, ‘Gelowiges wat vrae vra’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #120, 2 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.120 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Copyright: In die opmars van die ateïste (bl. 43) verwys Van Niekerk na Dawkins, maar maak geen melding van die sogenaamde Four horsemen of the anti-apocalypse (Richard Dawkins, Daniel Dennet, Christopher Hitchens en Sam Harris) nie. Hierdie mense is ateïste wat geen bekendstelling nodig het nie en wat die nuwe ateïsme verteenwoordig deur enige godsdiens of geestelike interpretasie teë te staan. Miskien sal die hersienning by ’n herdruk van die boekie hierdie leemte kan vul. Die leser sal ook wil weet hoe Van Niekerk Genesis interpreteer om sin te maak uit die hedendaagse wetenskaplike wêreldbeskouing. In ’n neutedop word gestel ‘God staan aan die begin!’ (bl. 13) en alles herleina hierdie stelling. Dit word op ’n tweeledige wyse behandel. Eerstens is daar ’n verwysing dat die eerste hoofstukke van Genesis nie as ’n letterlike skeppingsverhaal gelees moet word nie. Dit word net sinvol indien dit kontekstueel in poësie gesetel is. Dit is Gelowiges wat vrae vra Het God begin? is ’n dun lekker-lees boek. Dit is ’n pastorale benadering tot belangrike kwessies rondom die skepping, onder andere die materiële ontstaan, die oorsprong van lewe en die mens asook die mens se verhouding met God. Veral die eerste paar hoofstukke hanteer ’n verskeidenheid vrae waarmee baie Christene worstel. Dit word sodanig hanteer dat die leser toegerus word vir ’n lewe in navolging van God. In die laaste paar hoofstukke (11–14) verander die trant van die boek wanneer die getuienisse van die skrywer en ander gelowiges se persoonlike spirituele ervarings weergee word. Die leser kan met die skrywer se persoonlike worsteling identifiseer, alhoewel dit soms prekerig voorkom. Book Title: Het God begin? Book Cover: Author: R. van Niekerk ISBN: 978-1-77000-908-0 Publisher: Christelike Uitgewers- maatskappy, 2011, R59.95 *Book price at time of review Review title: Gelowiges wat vrae vra Reviewer: Raymond Potgieter1 Affiliation: 1Faculty of Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Email: ray@csmdist.com Postal address: PO Box 19491, Noordbrug 2522, South Africa How to cite this book review: Potgieter, R., 2013, ‘Gelowiges wat vrae vra’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #120, 2 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.120 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Book Title: Het God begin? Book Cover: Author: R. van Niekerk ISBN: 978-1-77000-908-0 Publisher: Christelike Uitgewers- maatskappy, 2011, R59.95 *Book price at time of review Review title: Gelowiges wat vrae vra Reviewer: Raymond Potgieter1 Affiliation: 1Faculty of Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Email: ray@csmdist.com Postal address: PO Box 19491, Noordbrug 2522, South Africa How to cite this book review: Potgieter, R., 2013, ‘Gelowiges wat vrae vra’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #120, 2 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.120 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device Read online: Het God begin? Book Cover: Author: R. van Niekerk ISBN: 978-1-77000-908-0 Publisher: Christelike Uitgewers- maatskappy, 2011, R59.95 *Book price at time of review Review title: Gelowiges wat vrae vra Reviewer: Raymond Potgieter1 Affiliation: 1Faculty of Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Email: ray@csmdist.com Postal address: PO Box 19491, Noordbrug 2522, South Africa How to cite this book review: Potgieter, R., 2013, ‘Gelowiges wat vrae vra’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #120, 2 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.120 Copyright: © 2013. The Authors. doi:10.4102/ids.v47i1.120 http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v47i1.120 Book review ’n algemene opvatting, maar moet deeglik verstaan word, want daarmee verskuif Van Niekerk die klem van die woorde wat die verhaal uitmaak na die verhaal self. Met ander woorde, dit is die boodskap wat belangstelling geniet en nie die teksverwysings na ’n skeppingsorde of van ’n letterlike opvatting dat die skeppingsdae 24 uur geduur het nie. Volgens hierdie opvatting is Genesis nie daar om die hoe van die skepping te verduidelik nie. So ’n benadering tot die Bybel kan aanleiding gee tot ’n alternatiewe wetenskap soos wat deur die Creation Science-beweging nagevolg word. Hulle neem die hoe van die skepping as bybelse uitgangspunt en bots gevolglik met die aanvaarde wetenskaplike verduideliking. Tweedens ontvou Genesis ook die poëtiese verhaal wat die ‘perfeksie en kompleksiteit van die skepping’ aandui. Dit word bevestig deur die wetenskap en dui logies op ’n Skepper-God – of die leser nou in Hom glo of nie (bl. 42). Van Niekerk nooi die leser egter uit om in gesprek te tree oor die wonder van die skeppingsoorsprong van die mens (bl. 46), die verskil tussen die mens en die dier (bl. 54), die wonder ’n algemene opvatting, maar moet deeglik verstaan word, want daarmee verskuif Van Niekerk die klem van die woorde wat die verhaal uitmaak na die verhaal self. Met ander woorde, dit is die boodskap wat belangstelling geniet en nie die teksverwysings na ’n skeppingsorde of van ’n letterlike opvatting dat die skeppingsdae 24 uur geduur het nie. Volgens hierdie opvatting is Genesis nie daar om die hoe van die skepping te verduidelik nie. So ’n benadering tot die Bybel kan aanleiding gee tot ’n alternatiewe wetenskap soos wat deur die Creation Science-beweging nagevolg word. Hulle neem die hoe van die skepping as bybelse uitgangspunt en bots gevolglik met die aanvaarde wetenskaplike verduideliking. Tweedens ontvou Genesis ook die poëtiese verhaal wat die ‘perfeksie en kompleksiteit van die skepping’ aandui. Dit word bevestig deur die wetenskap en dui logies op ’n Skepper-God – of die leser nou in Hom glo of nie (bl. 42). Van Niekerk nooi die leser egter uit om in gesprek te tree oor die wonder van die skeppingsoorsprong van die mens (bl. 46), die verskil tussen die mens en die dier (bl. 54), die wonder van taal (bl. 59) en die betekenis van die geskiedenis (bl. 80). Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: doi:10.4102/ids.v47i1.120 http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v47i1.120 http://www.indieskriflig.org.za Page 2 of 2 Page 2 of 2 Book review Alhoewel Van Niekerk se argumente na dieper denke neig, word dit myns insiens deur die oppervlakkige toepassings op die hede gekortwiek. Of dit werklike sin maak om in 2012 webtuistes met ‘katakombes’ (bl. 45) te vergelyk, is te bevraagteken. Ateïste is vandag gans te uitgesproke vir so ’n vergelyking – sien byvoorbeeld P.Z. Myers se Pharyngula-webtuiste. Ek sou verder ook wou hê dat ’n aanvegbare stelling, naamlik dat meer as die helfte van die fisici wêreldwyd gelowiges is, met feite gestaaf moet word. Lesers kan na hierdie ‘feite’ in gesprekke verwys en behoort die vrymoedigheid te hê om na aanvaarde bronne ter ondersteuning te verwys. Dit lyk egter asof Van Niekerk skimp dat die statistiek ook mense mag insluit wat bloot ’n teïstiese tipe geloof aanhang. In die algemeen gesien, meen ek tog dat hierdie boek wel aanbeveel kan word, aangesien dit gesprekke rondom die Christelike denkwyse kan stimuleer. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v47i1.120 doi:10.4102/ids.v47i1.120

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/120/847

Afrikaans

EUANGELIZESTHAI (OM TE EVANGELISEER) EN VERWANTE WOORDE IN DIE NT M. A. Kruger In die Skriflig 29 In die Skriflig 29 INLEIDING Daar is meer as dertig woorde wat in die Bybel gebruik word om die oorbring van die evangelic te beskryf (Gitari 1975 ; 1123, Friedrich ThWNT 11:720; 111:703). Sommige van hierdie woorde is feitlik sinoniem. Ander is nuanseringe in ’n wyer begrip. Hierdie nuanse- ringe word dikwels met preposisies in saamgestelde werkwoorde uitgedruk. So word diamarturesthai ’n bepaalde beklemtoning van marturein. 0 l d li h i kë i 0ns gaan veral aandag gee aan euangelizesthai, kërussein met die selfstandige naamwoord euangelion, didaskein, mathëteuein, mar- tus en die groep rondom horn, diamarturesthai en aan elenchein wat nie in hierdie groep val nie, maar onontbeerlik is om ’n duidelike begrip van euangelizesthai te kry. EUANGELIZESTHAI (Om te evangeliseer) G b ik i di NT Gebruik in die NT Euangelizesthai word deur Matteus 1 keer gebruik, deur Lukas in sy Evangelie en in Handelinge 25 keer, deur Paulus 21 keer, in He- breërs 2 keer, in 1 Petrus 3 keer en in Openbaring 2 keer. Dit is opmerklik dat uit die 54 keer dit glad nie in die Evangelie volgens Johannes of in sy briewe gebruik word nie. Ook in die Evangelie volgens Markus word dit nie gebruik nie. Friedrich (ThWNT II: 717) beweer dat euangelizesthai ’n dramatiese, dinamiese prokla- masie van die tyd van verlossing beteken en dat dit nie inpas by die sogenaamde gerealiseerde eskatologie van die Evangelie volgens Johannes nie. In die gebruik van euangelizesthai sou dan volgens Friedrich die sogenaamde Messias-geheim nog bewaar word, maar die Evangelie volgens Johannes sou dan ’n later fase van kalme vervulling reflekteer. Hierdie standpunt van Friedrich hoef nie aan vaar te word nie. Die oplossing is veel eenvoudiger. Die geval van Markus bewys dit. Markus gebruik ook nie euangelizesthai nie. Maar hy bring dieselfde dinamiese verkondiging uit deur kërussein saam met die selfstandige naamwoord euangelion. Vir sover Johannes ’n besondere eie klem lê op dieselfde saak van evangelisering ge­ bruik hy veral weer marturein. Slegs in die Evangelie volgens Johan­ nes word marturein al 33 keer gebruik. Die inhoud van hierdie ge- tuienis is dat Jesus die Seun van God is (Strathmann ThWNT IV: 513, 514). l Deur vne is ge-evangeliseer? Dit bl k d t di h d l d Deur vne is ge-evangeliseer? Dit bl k d t di h d l d g g Dit blyk dat die handelende persone ’n groot verskeidenheid is: Jesus (Mat. 11:5; Luk. 4:18; 4:43; 7:22; 8:1; 20:1); Gabriël (Luk. 1:19); die engel aan die herders (Luk. 2:10); die engel in die middel van diie lug (Openb. 14:6); Johannes die Doper (Luk. 3 : 18); die Twaalf (Lukas 9:6); Petrus en die apostels (Han­ delinge 5 : 42); die wat verstrooi is deur die vervolging (Hand 8:4); 30 In die Skriflig Filippus (Hand 8:12; 8:35; 8:40); Petrus en Johannes (Hand 8:25); God (Hand 10:36; Ef. 2:17; Openb. 10:7); Sipriese en Sirenese manne (Hand 11:20); Paulus en Barnabas (Hand 13:32; 14:7; 14:15; 15:35); Lukas, Paulus en ander (Hand 16:10); Paulus (Hand 17: 18; Rom. 1 : 15; 1 Kor. 1: 17; 1 Kor 9 : 16, 18 : 2 Kor 11:7); die wat gestuur is om te preek (Rom. 10:15 in aan- sluiting by Jesaja 52 : 7); ’n engel wat dit moontlik sou kon probeer (Gal. 1 : 8) enTimoteiis (1 Tes. 3:6). Wie word ge-evangeliseer. Hi i b ’ g g Hier is byna net so ’n ruim verskeidenheid. Daar is besondere ge- valle, maar dit word gou duidelik dat die hele wêreld gevangeliseer moet word. Dit begin met Jesus se optrede onder sy eie volk en gaan later voort deur die arbeid van die apostels en die kerk na elk- een wat nog nie ge-evangeliseer is nie. i li d f d i di ( g g g Die wat ge-evangeliseer word of moet word, is die armes (Mat. 11:5; Luk. 4:18; 7:22); Sagaria (Luk. 1:19); herders en die hele volk (Luk. 2 : 10); die volk, tollenaars, soldate, Abraham se kinders (Luk. 3:3-18); stede en dorpe (Luk. 4:43; 8:1; 9:6; Hand 8:40); dorpe van Samaria (Hand 8:25); stede van Likaonië, Listre, Derbe (Hand 14:7, 15); die kamerling van Etiopië (Hand 8:35); Jode (Hand 13:32); mense van Masedonië (Hand 16:10); Ateners (Hand 17:18); die gemeente van Rome (Rom 1:15); die- gene aan wie Christus nie genoem is nie (Rom. 15 : 20 vgl. 2 Kor. 10: 16); die Korintiërs (1 Kor. 15 :1, 2; 2 Kor. 11 : 7); die Galasiërs (Gal. 1:8, 9; 4 : 13); die wat ver is (Ef 2 : 17; 3:8); Paulus-hulle (1 Tes. 3:6); die Kerk van die NT en OT (Hebr. 4:2; 4:6); die lesers van Petrus se briewe (1 Pet. 1 : 12); die dode (1 Pet. Deur vne is ge-evangeliseer? Dit bl k d t di h d l d 4: 6); profete (Openb. 10 : 7) en die bewoners van die aarde (Openb. 14 : 7). ) Wat word ge-evangeliseer? E li i ’ g g Evangeliseer is ’n proses waarin gekommunikeer word. In die proses dra die evangeliserende iets oor aan hom wat ge-evangeli­ seer word. Wat is dit wat oorgedra word? Vi S i i dit d t h Eli b t ’ l hê (L k 1 19) g Vir Sagaria is dit dat hy en Elisabet ’n seun sal hê (Luk. 1: 19); aan die herders is dit ’n groot blydskap wat as inhoud het die ge- boorte van die Redder (Luk. 2:10-11); in Luk. 3:3-17 is dit die inhoud van Johannes die Doper se prediking en nog baie ander dinge wat nie daar opgeskryf is nie; dis die Koninkryk (Luk 4: 43; 8:1; 16 : 16; Hand. 8 : 12); dis Christus Jesus (Hand 5 : 42; 8 : 12; 8: 35; 10:36; 11:20; 17:18); dis die onnaspeurlike rykdom van Christus (Ef. 3:8); dis die woord (Hand. 8:4; 15:35; 1 Pet. 1:25); dis vrede deur Jesus Christus (Hand. 10: 36; Ef 2 : 17); dis die belofte wat in die opstanding vervul is (Hand 13:32); dis die evangelie (1 Kor. 9 : 18; 1 Kor. 15 : 1; 2 Kor. 11 : 7; Gal. 1 : 11); dis die geloof (Gal 1 : 23); dis ’n goeie berig van Tessalonika af (1 Tes. 3:6). Samevatting oor euangelizesthai Evxmgelizesthai vertoon drie betekenis-skakerings: * O J ( t l di ld d t H g z g * Om Jesus (met al die weldade wat ons van Hom ontvang) mee te deel aan iemand wat Hom nie ken en nog nie in Hom glo nie. g g * Om Jesus (met al die weldade wat ons van Hom ontvang) mee te deel aan iemand wat Hom nie ken en nog nie in Hom glo nie. In die Skriflig 31 ** Om mense wat reeds in Jesus glo verder op te bou in die geloof. *** O ’ i b d k ’ d ( k b ê g *** Om ’n goeie boodskap van ’n ander (ons kan byna sê meer sekulêre) aard aan iemand mee te deel. Deur vne is ge-evangeliseer? Dit bl k d t di h d l d V di t k d dit i di t b t k i ) Verreweg die meeste kere word dit in die eerste betekenis ge- bruik, dws om Jesus as Verlosser te verkondig. In enkele gevalle (bv. Rom. 1 : 15) word dit in die tweede sin gebruik en in uitsonder- like gevalle in die derde betekenis. (1 Tes. 3 : 6 waar Timoteus ’n goeie tyding oor dié toestand in die gemeente van Tessalonika bring, is so ’n geval). B h (1979 21) i d h ê d t li i (’ g ) Bosch (1979 : 21) is dus reg as hy sê dat evangelisasie (’n mens wil liewer sê: om te evangeliseer MAK) altyd heel spesifiek beteken die oorskryding van ongeloof na geloof. Die kern is dat dit altyd die uitnodiging tot dissipelskap bevat. (Hier word die gevalle van die tweede en derde betekenisse hierbo genoem, natuurlik nie nou ingesluit nie). Evangeliseer is om te saai Dit i di k di i g Dit is die aankondiging van die euangelion of goeie nuus. Evangeli­ seer moet nie beskrywe word vanuit resultate nie (Stott 1981 : 53), maar vanuit die oogpunt van die arbeid van die saaier. KËRUSSEIN TO EUANGELION Dodd (1936: 10) sê dat kërussein sonder meer as sinoniem gebruik kan word vir euangelizesthai. Daar is egter in die NT ook gevalle waar kerussein anders gebruik word as die fioofbetekenis van euan­ gelizesthai, bv. Markus 1 ; 4; Rom. 2 : 21. Dan kom dit ooreen met die ander gebruike. Ook Friedrich (ThWNT II: 718) sê dat die twee woorde sinoniem gebruik word. Lukas en Paulus gebruik euangelizesthai baie: 46 uit die 54 keer, teenoor een keer van Matteus en glad nie deur Markus nie. Matteus en Markus gebruik kerussein meer, nl. 23 keer uit die totaal van 61 keer wat die NT dit gebruik. Lukas gebruik dit 17 keer in sy twee boeke en Paulus 19 keer. Weer eens vind ons dit glad nie by Johannes in sy Evan- gelie of in sy brie we nie. I ’ h l t l ll d kë i b ik t g y In ’n hele aantal gevalle word kërussein gebruik saam met euangelion as voorwerp (Mat. 4 : 23; 9 : 35; 24 ; 14; 26 :13; Mark. I : 14; 13 ; 10; 14 : 9; 16: 15; Gal. 2 : 2; Kol. 1 : 23; 1 Tes. 2:9). Saam met basileia as voomerp word dit ook vier keer gebruik (Luk. 8 : 1; 9:2; Hand 20:25; 28:31). Daar word 9 keer gesê dat Jesus ver­ kondig word (Hand 8:5; 9 : 20; 10 : 42 as regter; 19 : 13; 1 Kor. 1: 23 die gekruisigde; 15 : 12; 2 Kor. 1 : 19; 4:5; vgl. ook 11: 4; Fil. 1 : 15). UANGELIZESTHAI, KËRUSSEIN, DIDASKEIN SAAM GEBRUI Euangelizesthai en didaskein word saam genoem in Lukas 20: 1, Hand. 5 :42 en 15 : 35. Kërussein word saam met didaskein gebruik in Mat. 4:23; 9:35; 11:1 en Hand. 28:31. Hierbenewens word kêrussein en euangelizesthai saam gebruik in Luk. 4 : 18; 8:1. Uit hierdie gebruik is dit duidelik in hoe ’n mate die woorde dieselfde handeling aandui. Friedrich (ThWNT II: 718) sê dat dit skyn asof die frase kerussoon kai euangelizomenos ten basileian tou Theou (Luk. 8:1) ’n omvattende beeld van die hele optrede van Jesus gee. W ’ di d i d di d d bl k d ( ) p g Wanneer ’n mens die drie woorde dieper deurgrond, blyk dat euangelizesthai aan ons die wat wil gee sonder die hoe. Dit sê dat die handeling wat verrig word, is om Christus te bring aan mense wat nie in Horn glo nie. Kêrussein sê dieselfde maar bring daarby iets van die hoe uit. Dit word gedoen as ’n kragtige aankondiging, as ’n proklamasie in opdrag, as gesaghebbend. Didaskein (om te onder­ rig) roep die beeld van die didaskalos (die onderwyser) na vore. Dit sê dus iets anders van die hoe naamlik soos ’n onderwyser aan sy leerlinge, deur verduideliking en beelde, deur vergelyking en verstaanbaar maak van feite, deur meedeling van kennis wat nie bekend was nie. Die onderrig van die Joodse rabbi is die beeld wat hier opgeroep word. DIDASKEIN Did k i Didaskein word 97 keer in die NT gebruik. Daarvan is 58 keer in die evangelies en 16 keer in Handelinge. Jesus is in die evangelies die Een wat onderrig. Die werkwoord word daar omtrent 50 keer gebruik waar Hy die subjek is. Byna sonder uitsondering word die inhoud wat Hy onderrig nie vermeld nie. ’n Uitsondering is Luk. II : 1 waar Hy versoek word om die dissipels te leer bid. In Han­ delinge is dit veral die apostels maar ook ander soos Apollos (18 : 25) In die Skriflig 32 wat onderrig. Anders as in die geval van Jesus word hier dikwels gesê wat die inhoud is wat onderrig is: Jesus Christus (Hand. 5 : 42); die woord van die Here (15 : 35); die woord van God (18 : 11); die dinge van Jesus (18 : 25); die dinge van die Here (28 ; 31). Martus (getuie) St th (Th (g ) Strathmann (ThWNT IV : 489 en verder) gee ’n goeie beskrywing van hierdie woorde. ’n Getuie is oorspronklik in die algemene sin iemand wat kan praat uit eie direkte kennis (Mark 14: 63, Mat. 26 : 65). Die gebruik wat Lukas maak van die woord in Luk. 24 :48 en Hand. 1 : 8 bring ons egter naby euangelizesthai. Hier sê Jesus: “Julie is my getuies . . .” en “julle sal my getuies wees . . .”. Die betekenis is hier steeds dat iemand slegs verkondig wat direk aan homself bekend is. Die feite wat so verkondig word, is geskiedenis- feite. In die sentrum was hier die opstanding. Saam met die ver- kondiging gaan egter ’n dringende appél dat die feite erken moet word in geloof. In die getuienis is daar ’n onlosmaaklike verbintenis tussen die verkondiging van feite en die geloof daaraan en belydenis daarvan. Getuies is mense wat dit wat hulle verkondig beleef het en geroep is om getuies te wees (Luk. 24:47; Hand. 1:8; 22-26). Ge­ tuies het ook die nodige toerusting vir die taak ontvang (Luk. 24 : 48, 49; Hand. 5 : 32). Di t i t i d di f it h ll b t k i h ll ) Die getuies getuig deur die feite en hulle betekenis, soos hulle dit in die geloof aanvaar, te verkondig. Die reddende betekenis van die feite, veral die opstanding wat die getuies verkondig, is deur hulle beklemtoon (Hand 10 : 42). Alleen ’n beperkte kring het hier­ die taak gehad. Hulle is volgens Paulus getuies by die volk (Hand. In die Skriflig 33 In die Skriflig 33 13:31). Maar Paulus noem homself en Barnabas nie hier getuies nie. Hy sê dat huUe besig is om te euangelizesthai (Hand 13 : 32). Paulus maak hier ’n onderskeid. Hy en Barnabas is nie getuies wat eerstehandse kennis verkondig in die sin wat die ander apostels dit doen nie. Tog gebruik Paulus die woord getuie in Hand. 22: 15 en 26 : 16 van homself. Hier is veral ’n verwysing na Paulus se ervaring op pad na Damaskus. Hy is getuie omdat hy daar persoonlik Jesus ontmoet het. So is hy ook getuie omdat hy latere direkte openbaringe ontvang het. g Stefanus is ook ’n getuie (Hand 22:20). Hy sterf omdat hy ’n getuie vir Christus is en besig is om te evangeliseer. Martus (getuie) St th (Th By hom is daar nie meer die betekenis dat ’n getuie self kennis saam met Jesus moes opgedoen het nie. Hy is getuie omdat hy die kennis wat hy van daardie eerste getuies ontvang het, getrou oordra. l S f h d l ’ i di d g g , g By Paulus en Stefanus het ons dus al ’n oorgang in die woord martus. Soos hulle by die ander die feite hoor en dan daarmee evan­ geliseer, so word die hele kerk getuies. Marturein In die Evangelie volgens Johannes en in sy eerste brief verwys hierdie woord uitsluitlik na Jesus, na sy Persoon en betekenis. Die inhoud van die getuienis is dat Hy die Seun van God is (Joh. 1 : 34). Met die oog hierop word getuig dat Hy ewig is (Joh. 1 : 15), dat die Vader Hom gestuur het (Joh. 5 : 36 vv) ens. In die getuienis word gesê dat die Vader die ewige lewe in Jesus gee (1 Joh. 5 : 10 vv). Om vir Jesus te getuig, beteken altyd om Hom te verkondig as sootêr tou kosmou (Joh. 4 : 42). S d i d di Sk if (J h 5 39) J h di D ( ) So word getuig deur die Skrif (Joh. 5:39), Johannes die Do- per (Joh. 1 ; 7, 15, 32, 34; 3 :26 ; 5 : 33), God (Joh. 5 : 32, 37; 8: 18), deur die werke wat die Vader Jesus gegee het om te doen (Joh. 5 : 36; 10 : 25), deur Jesus Self (Joh. 5 : 31; 8 : 13 w. 18). As Jesus Self nie meer op die aarde is nie, getuig die Gees van die waarheid (Joh. 15: 26; 1 Joh. 5:6). Ten slotte word die getuienis gegee deur die dissipels self (Joh. 15 :27; 1 Joh. 4 : 14). HuUe getuienis is bely- denis. Marturein en homologein smelt in mekaar in hulle getuinis (1 Joh. 4 : 14 w ). Die persoon wat maar net ’n getuie sonder geloof is, is eintlik geen getuie nie. Hy sien niks van die heerlikheid van Chris­ tus nie. Alleen aan die gelowige word sy heerlikheid geopenbaar (1 Joh. 5:9 vv). Deur hierdie geloof kan daar dan nuwe getuies kom soos Paulus in ’n sekere sin, en Stefanus. DIE INHOUD VAN KËRUGMA, EUANGELION EN MARTURIA Ons het reeds in verband met euangelizesthai gesien dat dit Chris­ tus is wat meegedeel word. Die inhoud van die prediking waarmee ge-evangeliseer is, moet egter nader aangedui word. In die woord- groep martus ens het geblyk dat die opstanding ’n sentrale plek inneem in die verkondiging. Paulus gee in 1 Kor. 15 ; 3-8 die vol- gende elemente: die sterwe van Christus, sy begrafnis, sy opstan­ ding op die derde dag, sy verskyning as bewys van sy opstanding. Groot klem word hier gelê op die historiese betroubaarheid van die opstanding. Uit Hand 17:22-34 weet ons dat daar nog drie elemente in die eerste prediking bygekom het, naamlik dat God Skepper is, dat die mens nie sy roeping vervul het nie en dat Jesus wat opgewek is, kom om te oordeel. Die verkondiging dat God Skepper is, gee vir Paulus ’n aanknopingspunt by die heidene. Petrus het in sy prediking in Hand 2 by die OT aangesluit omdat hy vir Jode gepreek het. Hy wys egter hoedat die OT Jesus verkondig. In die verkondiging is ook altyd God se beloftes en eise ingesluit (Stott, 1981 : 56). Di diki l di NT li i ( , ) Die prediking waarmee volgens die NT ge-evangeliseer is met die doel om oor te bring van ongeloof na geloof was eenvoudige prediking. Enkele hoofsake is skerp omlyn om sodoende die onge- lowige sy eie posisie beter te laat verstaan en hom tot redding te laat kom. Diamarturesthai Hi di d Hierdie woord word o.a. in Hand 20 :24 gebruik waar gesê word dat Paulus in sy bediening kragtig getuig het vir die evangelie van God. Die koninkryk van God (Hand. 28:23), die Woord van die Here (Hand 8 : 25) is die dinge wat so met klem betuig word. In Hand 20: 21 lees ons dat Paulus so by sowel Jode as Grieke getuig het en daarmee aangedring het op bekering tot God en geloof in Jesus Christus. Marturia i di 30 Uit die 30 keer wat Johannes die woord gebruik, wys 27 keer na Christus se Goddelike herkoms en die doel is om diegene tot geloof te bring wat die getuienis hoor. In Joh. 21: 24 beskryf Johannes homself as getuie en sy getuienis, dit is sy hele Evangelie, het die doel wat hy in 20: 31 noem. In Joh. 5 :9-11 word van die getuienis van God wat identies is aan die getuienis van die Gees melding ge- maak. Die inhoud van die getuienis is dat God die ewige lewe aan ons gegee het en hierdie lewe is in sy Seun . 34 In die SkrifUg Marturion Hierdie woord word slegs in Openbaring gevind sover dit die geskrif- te van Johannes betref. Dikwels word dit gebruik in die sin van getuienis teen iemand wat horn skuldig bewys. Slegs Lukas gee ’n ander betekenis hieraan naamlik in Lukas 21 : 13. Hier beteken marturion dieselfde as euangelion, kërugma of didaskalia. So word dit ook gebruik in 1 Tim. 2 : 6. Marturion Hi di APOSTELLEIN, MATHËTEUEIN EN DIE SENDINGBEVEL Die sendingbevel word gegee in Mat. 28 : 19; Markus 16 : 15; Lukas 24 : 47-48; Joh. 20 : 21. M k b k f di k di di i l f l kê i ; Markus beskryf die taak van die dissipels of apostels as kêrussein to euangelion. Hieroor het ons reeds gehandel. Dit beteken dieselfde as euangelizesthai. Lukas skryf in die passief këruchthënai epi too onomati autou metanoian eis afesin hamartioon eis panta ta ethnê. Dit is duidelik dat ook Lukas die verkondiging van die woord wat geglo word en redding bring, sentraal stel. J h ê d J di i l di V d H g g g g Johannes sê dat Jesus sy dissipels stuur soos die Vader Hom gestuur het. Die opdrag wat uitgevoer moet word, word nie hier In die Skriflig 35 In die Skriflig 35 genoem nie. Uit Johannes se geskrifte verder kan ons egter met sekerheid sê dat die taak was om te getuig sodat mense kan glo en die ewige lewe kan hê. In die brandpunt is dus ook hier die ver- kondiging wat oorbring van ongeloof na geloof (Job. 20 : 31). M ê d di k i d i g g g g g ( ) Matteus sê egter dat die taak wat uitgevoer moet word, is om dissipels te maak, te doop en om alles te onderrig wat Jesus beveel het. Die NT-geskrifte is eenstemmig dat ’n dissipel iemand is wat ’n persoonlike verbintenis het met die een wat hy volg en dat hierdie verbintenis sy hele lewe stempel en vorm. So ’n dissipel laat geen twyfel oor die een van wie die krag uitgaan wat sy lewe vorm nie (Rengstorf, ThWNT IV: 441). In 28 uit die 30 gevalle be- teken mathêtës in Handelinge eenvoudig dieselfde as Christen. Di d di k di d d G d f S g g Die woord sending kom van die daad van God af wat sy Seun stuur en die daad van sy Seun wat sy dissipels stuur. Dit is duidelik uit die opdrag in Matteus en Johannes. Die taak wat verrig moet word in die sending is om dissipels te maak. In Mat. 28: 19 sluit mathëteuein die doop en onderrig in. Maar tog lê hier in mathéteuein ook iets ingesluit wat as vanselfsprekend aanvaar word, so vanself- sprekend dat dit nie genoem word nie, naamlik euangelizesthai. ELENCHEIN, PARAKALEIN EN “EVANGELISASIE” EN “EVANGELISTIEK” Weens die verkeerde gebruik van die woord Evangelisasie en Evan- gelistiek is dit nodig dat ook aandag aan die twee Griekse woorde elenchein en parakalein gegee word. Hulle val nie in die groep wat positief die handeling is cm van ongeloof na geloof te bring nie. Hulle bestraf of vermaan oor die negatiewe, die verkeerde reaksie teen die evangelie. V l h i i di di l i di i li g Van elenchein is die naam van die teologiese dissipline Etenktiek afgelei. Dit word omskryf as die wetenskap wat horn besig hou met die bestudering van die nie-Christelike religies, probeer om hulle diepste grondmotiewe te deurgrond en hulle tot verant- woording te roep in die lig van die openbaring van God in Christus (Bavinck, Christelijke Encyclopedie 2:580). Hierdie naam gaan gedruk onder baie besware. Di k d l h i d 17 k i di NT b ik Di g Die werkwoord elenchein word 17 keer in die NT gebruik. Die eerste keer wat dit gebruik word, is in Mat. 18: 15. Hier is dit uit en uit ’n saak van binne-kerklike bestraffing. Vervolgens word die bestraffing van Herodes deur Johannes die Doper met dié woord aangedui (Luk 3:19). In Johannes 3:20 is dit die wat boosheid doen wat bestraf word in die lig. In Johannes 8 :46 vra Jesus wie Hom oor sonde kan bestraf. In Johannes 16 : 8 is dit die Heilige Gees wat die wêreld bestraf oor sy sonde. P l k ldi ’ l i k di i y Paulus maak melding van ’n ongelowige en onkundige wat in- kom in die samekoms van gelowiges en deur hulle bestraf word deur profesie (1 Kor. 14:24). (Dit kan omdat ook hý nie sonder open­ baring was nie). In Ef. 5 : 11 word vir die gemeente gesê dat hulle nie gemeenskap moet hou met die onvrugbare werke van die duis- ternis nie, maar dit moet bestraf (vgl. 5 :13). Vir Timoteus sê Paulus dat hy die sondaars in die gemeente voor almal moet bestraf (1 Tim. 5 : 20). Dis ook binne-gemeentelike bestraffing in 2 Tim. 4 : 2, Titus 1 :9, 1 : 13, 2 : 15, Hebr. 12 :5, Jak. 2 : 9, Judas 22 (as ons dié teks- lesing aanvaar waar elenchein gebruik word) en Openbaring 3 : 19. APOSTELLEIN, MATHËTEUEIN EN DIE SENDINGBEVEL Evangeliseer sluit nie net die verbale in nie (so Verkuyl, 1978 In die SkrifUg In die SkrifUg 36' : 19) maar is die verbale. God se finale openbaring tot ons redding is die openbaring wat deur die woord (verbum) aan ons meegedeel word. : 19) maar is die verbale. God se finale openbaring tot ons redding is die openbaring wat deur die woord (verbum) aan ons meegedeel word. APOSTELLEIN, MATHËTEUEIN EN DIE SENDINGBEVEL Hier­ die element is so sentraal (Bosch, 1979 : 21) dat die twee evangelie- skrywers Markus en Lukas die lig hierop skerp laat val en nie eintlik melding maak van die sake daaromheen nie. Matteus sien die sen­ ding dus as wyer as net euangelizesthai. Terwyl die taak begin by evangelisering moet die ongelowiges gebring word tot volledige dis- sipelskap. Hulle hele lewe moet gestempel wees deur Christus. O t di di b l 6 “N d t j ll d it p p g p Ons moet die sendingbevel s6 weergee: “Nadat julle dan uitge- gaan het, maak dissipels . . . terwyl julle doop . . . terwyl julle on­ derrig”. Ons kry hier eers ’n aoristus participium wat gelyk is aan die volgende aoristus imperatief (poreuthentes — gaan uit; en mathëteusate — maak dissipels) wat dan gevolg word deur twee praesens participia baptizontes — dopende, en didaskontes — onder- rigtende). Die aoristi bring die hoof handelinge skerp uit. Dit be- teken dus dat die dissipels moet gaan en dat hulle elke keer weer dissipels moet maak. Dissipels maak, beteken hier ten eerste deur te evangeliseer en nie soos Versteeg (1981 : 13) en Grosheide (1954 : 454) sê deur te doop en te onderrig nie. Doop en onderrig word genoem as die dinge wat steeds saamgaan met die hoofsaak van dissipels maak of euangelizesthai. Alleen as ons so in mathê- teusate hoofsaaklik euangelizesthai ingesluit sien, kan ons verklaar waarom Matteus hier onderrig na doop noem. Dissipels maak laat reeds die lig val op die positiewe gevolg van evangeliseer. So word die twee woorde ook in Hand. 14 : 21 saam genoem. Di bl d ’ f i d M hi d l di l g Dit bly dan egter ’n feit dat Matteus hier doop en veral die leer om alles te onderhou bybring by die werk van dissipels maak nl. om die Woord te verkondig. Daarmee toon hy aan dat die sending wyer gaan as net evangeliseer (Bosch, 1979:21, Van der Walt, 1981:1). Die Sendingwetenskap is dus ook wyer as die bestudering van evangelisering (Verkuyl, 1975:19). Dis egter nie reg om evangeli­ seer te gaan verbreed tot sending soos Verkuyl stel nie (1978:19). Sending sluit evangeliesering in as sy eintlike kern, maar is meer as dit. ELENCHEIN, PARAKALEIN EN “EVANGELISASIE” EN “EVANGELISTIEK” ’ T i d d i hi di i i d d Die babelse verwarring wat daar oor “evangelisasie” bestaan, het verskillende redes. Ten eerste word die woord gebruik nie in sy Bybelse betekenis nie. In die NT word dit gebruik vir sending. Dis die verkondiging waarmee ’n appél gemaak word op ’n ongelowige cm tot geloof te kom. Verder word dit gebruik vir cypbou in die i d k di i i ll di di i l g g yp gemeente, vir voortgaande verkondiging, vir vollediger dissipel-ma- king. Dit word nie gebruik vir die terugbring van afgedwaaldes nie. Hier is elenchein veel meer gebruiklik — dus bestraffing van dié wat weet. ’n Tvieede rede vir hierdie verwarring is dat geopereer word met ’n verkeerde kerk- begrip. Laat ons eers na die NT kyk. Kerk het daar drie betekenisse nl. samekoms in erediens (1 Kor. 11: 18, 20, 22; 14 : 19, 33, 34 vgl. Didache XIV, 1), die gelowiges van die plaas- like gemeente (bv. 1 Tes. 1:1) en al die gelowiges saam (bv. Mat. 16 : 18). Die tweede betekenis is vir ons hier veral van belang. Almal wat nie in daardie groep, dit wil sê die plaaslike kerk, geval het nie, moes ge-evangeliseer word, tot geloof gebring word. Dis die ver- meerdering van die kerk. Almal wat in daardie groep gedwaal het, moes bestraf, elenchein of parakalein word. Dis bevmrirvg van die kerk.O h idi i i h d k d d Ons huidige situasie het egter tot stand gekom omdat daar ver- skille gekom het wat denominasionele mure gebring het. In plaas van een plaaslike kerk waarin al die gelowiges ingesluit is, het daar verskillende strukture (institute) gekom. Elenchein vind dus nou nie meer plaas tussen al die gelowiges onderling hinne die plaaslike gemeente nie. In plaas daarvan sien hulle mekaar as “evangelisasie- objekte” waarmee die eie denominasie vermeerder kan word. Dit is natuurlik hoegenaamd nie die vermeerdering van die kerk waarvan Heidelbergse Kategismus, Sondag 48, vraag en antwoord 123 praat nie. Die eie denominasie alleen word hier verhef tot kerk. W hi di d id likh id di b k i di d Weens hierdie onduidelikheid oor die betekenis van die woord evangeliseer en van wat die plaaslike kerk in die NT is, kry ’n mens dan onaanvaarbare definisies en word selfs ’n teologiese dissipline geskep wat nie bestaansreg het nie. ELENCHEIN, PARAKALEIN EN “EVANGELISASIE” EN “EVANGELISTIEK” In Judas 15 gaan dit oor die straf oor goddelose mense wat in die oordeel voor God kom. Di d d id lik d di l k l h i ( Dis dus duidelik dat die oorgrote getal kere waar elenchein (om te bestraf) gebruik word, die onderlinge bestraffing in die gemeente bedoel is. N i di k l i ( ) i Net so is dit met parakalein (om te vermaan) in sen van sy verskeie betekenisse. Dit is ’n vermaning aan die gemeente (Rom. 12 : 1; 2 Kor. 10: 1; Tes. 4 : 1; Fil. 4:2; Ef. 4:1; 1 Tim. 2 : 1; 1 Pet. 2 : 11, 5:1, 5 : 12; Judas 3). Paulus se medewerkers het dit in die gemeente tot taak (1 Tim. 5 :1, 6 : 2; 2 Tim. 4 : 2; Titus 2 : 6, 15). Hebreërs roep die gelowiges op om mekaar te vermaan (3: 13, 10 : 25). Di 'NT h d i li h i b ik i di i ) .......Die 'NT het dus nie euangelizesthai gebruik vir die vermaning van die ajgedwaalde o/ afioykende nie. Veeleer is woorde soos In die Skriflig 37 In die Skriflig 37 elenchein en parakalein gebruik. Hier is duidelik die aspek van tug met die woord op die voorgrond. Dis immers mense wat reeds ge- evangeliseer is en daarop positief geantwoord het, wat nou aange- spreek word. Wie nog nie ge-evangeliseer is nie, moet ge-evangeli- seer word. Di b b l i d “ li i ” b elenchein en parakalein gebruik. Hier is duidelik die aspek van tug met die woord op die voorgrond. Dis immers mense wat reeds ge- evangeliseer is en daarop positief geantwoord het, wat nou aange- spreek word. Wie nog nie ge-evangeliseer is nie, moet ge-evangeli- seer word. Di b b l i d “ li i ” b Die babelse verwarring wat daar oor “evangelisasie” bestaan, het verskillende redes. Ten eerste word die woord gebruik nie in sy Bybelse betekenis nie. In die NT word dit gebruik vir sending. Dis die verkondiging waarmee ’n appél gemaak word op ’n ongelowige cm tot geloof te kom. Verder word dit gebruik vir cypbou in die gemeente, vir voortgaande verkondiging, vir vollediger dissipel-ma- king. Dit word nie gebruik vir die terugbring van afgedwaaldes nie. Hier is elenchein veel meer gebruiklik — dus bestraffing van dié wat weet. ELENCHEIN, PARAKALEIN EN “EVANGELISASIE” EN “EVANGELISTIEK” De Klerk (1979 :16) praat van “evangelisasie” van die “afvallige buitekerklike en kerkvervreemde bondeling”. Dis dan sy derde kategorie van “evangelisasie-objekte”. Die eerste twee is wat ek bo genoem het, die ongelowiges en die gemeente wat gebou word. Wi i hi di d d ? V d W l (1981 3) ê d g g Wie is hierdie derde groep nou? Van der Walt (1981 : 3) sê dat hulle buite die kerk staan. Buite watter kerk? As dit buite die ware gelowiges is, is hulle heidene al was hulle in die verbond. Hulle is in laasgenoemde geval ongelowige verbondsverbrekers. Dan is hulle mense wat ge-evangeliseer moet word, by wie sending gedoen moet word. As hulle net buite die eie denominasie staan, is hulle nie voorwerpe van evangelisering nie, maar van bestraffing as ’n mens oortuig is dat jou eie belydenis reg is. Met groot klem moet gesê In die Skriflig 38 word dat die NT nie ’n grys gebied ken van mense wat tussen on- gelowiges en gelowiges staan en waarmee die kerk vermeerder kan word nie. Di d M 28 19 i di lfd J d h id word dat die NT nie ’n grys gebied ken van mense wat tussen on- gelowiges en gelowiges staan en waarmee die kerk vermeerder kan word nie. Di d M 28 19 i di lfd J d h id Die opdrag van Mat. 28 :19 is dieselfde tov. Jode en heidene. Die Jode wat nie in Christus geglo het nie, was verbondsverbrekers. Die heidene was nog nooit in die verbond nie. By albei gaan dit in die mathëteuein (wat euangelizesthai insluit) dáárom dat Christus aangeneem word. Die benadering in die uitvoering van die een sen- dingopdrag vir Jode en heidene was egter verskillend. Vir die Jode was die aansluitingspunt die OT. Vir die heidene was dit God se openbaring in die skepping, geskiedenis en gewete. Vanaf hierdie openbaring is daar beweeg na die helderder openbaring — die Woord. Gevolgtrekking: Die taak van die kerk is eerstens om te evan- geliseer en dan te bou en bewaar. ’n Deel van hierdie tweede taak is om te bestraf of vermaan. Daar is nie ’n tussentaak “evangelisasie” nie. Elke plaaslike Gereformeerde gemeente moet alle ander mense of sien as mede-gelowiges en hulle probeer oorreed tot die voile waarheid en voile vrugte, óf as on-gelowiges en hulle evangeliseer. ELENCHEIN, PARAKALEIN EN “EVANGELISASIE” EN “EVANGELISTIEK” Dit beteken dat ook alle lidmate van denominasies in die twee groepe ingedeel moet word. Die verbond (wat verb reek is) en ’n corpus christianum (Spoelstra, IDS Junie 1982 : 37) bring nie mee dat daar ’n afsonderlike groep bestaan wat afsonderlik bearbei moot word nie. HOE MOET GE-EVANGELISEER WORD? Wanneer ons die verskeidenheid woorde rondom euangelizesthai be- studeer, merk ons dat betreklik min oor die hoe gesê word. Die wat en die hoe is egter bale sterk aan mekaar verbind. Di k i lik dik di h l g Die taak is gegee aan amptelike predikers en aan die hele ge­ meente (Floor, 35, 44-50). Dit geld sowel die evangelisering van die heidene as van die gemeente self. Di h di li i k di b b k f d g Die hoe van die evangelisering kan die beste beskryf word vanuit 1 Kor. 9 : 16. Paulus sê dat die dwang hom opgelê is om die evangelle te verkondig. Dit beteken nie dat hy dit gedwonge doen nie, maar gedronge. Die liefde van Christus dring hom (2 Kor. 5 ; 14; Rom 1 : 16) en die drang is ter wille van wie ook al sy evangelie hoor (2 Kor. 5 : 20). Hierdie innerlike drang word deur die hele NT weerspieël met uitsondering van mense soos Demas en ander wat in kleinlike eiebelang optree. W k di d d ? V di H ili G (H d g p Waar kom die drang vandaan? Van die Heilige Gees (Hand. 1:8; Joh. 20:22; Luk. 24:49 ens). Die Heilige Gees dring elke ware gelowige om ook ander tot die geloof te laat kom en ander op te bou. Hy gee die gawes om op te bou (1 Kor. 12-14). Hy oortuig in die hart. In die Gees is Christus Self aan die werk. Hand 5 : 32 is hier baie belangrik: ”En ons is sy getuies van hierdie dinge, en ook die Heilige Gees wat God gegee het aan die wat Hom gehoor- saam is”. Di di H ili G k di i Vi hi di Dis die Heilige Gees wat ook die parrësia gee. Vir hierdie parrêsia het die apostels gebid (Hand 4:29). Ons lees van hierdie vrymoedigheid in Hand 2 : 29, 4 : 13, 4 : 29, 4 : 31, 9 : 27, 9 : 28, 13 : 46, 14 : 3, 18 : 26, 19 : 8, 26 : 26, 28 : 31. In die Skriflig 39 39 Die vrymoedigheid en die drang was die redes waarom die evangelie oral en altyd verkondig is: Terwyl die klippe reën op Stefanus (Hand. 7), toe die dissipels vlug (Hand. 8:4), dag en nag deur Paulus (1 Tes. HOE MOET GE-EVANGELISEER WORD? 2:9). Di k di i i di b d Di b d i di ( ) Die verkondiging is egter soos die gebed. Die gebed is die ver- naamste deel van ons dankbaarheid. As die gebed woorde sender lewe, sonder dade is, word dit ydele, betekenislose, leë woorde. So is dit ook met evangeliseer. Juis om hierdie rede beklemtoon die Here dat die lewe moet bevestig dat ons dissipels is. Eerediens word maklik vormdiens (Jesaja 1). As die lewe nie toon dat daar liefde vir die naaste is nie, is die geloof nie daar nie. Jesus swyg oor ere- diens en verkondiging met die woord in Mat. 25, en oordeel op grond van die kos en water wat ons gegee het, die herberg, die kleed, die siekebesoek, die opsoek in die gevangenis. Hieruit blyk die geloof wat ons die koninkryk laat beërf. Dis ons lewensverhouding tot ons naaste wat hier so belangrik is. Evangeliseer hiersonder is leeg en dood en toon ’n hart wat nie gedronge is nie. Wie nie omgee om sy naaste nóu te help nie, kan nie opreg gedronge wees om hom te help om die toorn van God te ontkom nie. Hy doen evangelisering as koue plig. (Natuurlik ag die Here nie erediens as onbelangrik nie. Maar as dit al vrugte van die geloof is, is dit vals). ’ A d d t i ê h t li i M t g g ) ’n Ander woord wat vir ons sê hoe ons moet evangeliseer, is Mat. 7: 29 se hoos eksousian egoon (soos iemand wat gesag het). So het Jesus geleer. So moet elkeen kom wat met die Woord van die Here kom. Hy is ’n gesant van Christus (2 Kor. 5:20) en kom dus met die gesag van sy Sender. O i d ê i di B b l i t ti t d g g y Ons vind nêrens in die Bybel sistematiese metodes en pro­ gramme om te evangeliseer nie. Dis eerder ’n geval van so ’n ryke verskeidenheid soos die lewe self waarin die gelowige telkens sy boodskap bring. Dit geld natuurlik veral vir evangelisering van on- gelowiges. By verbondsverbrekers moet die klem op God se oordeel val hoewel met volgehoue liefde gewerk word. Dikwels is egter by die vorme van die sinagoge aangesluit, veral wat betref evangelise­ ring as opbou van die gemeente. WAT DAN VAN “EVANGELISASIE”? i lik i h di l Watter implikasies het die gevolgtrekkings wat uit hierdie studie gemaak kan word nou vir wat tradisioneel genoem word “evangeli- sasie”? Die volgende kan genoem word. 1 O d k i t ’ t b t f f l i g g 1. Onderskei tussen ’n persoon wat vermaan, bestraf of reg gelei moet word aan die een kant en ’n ongelowige. Eersgenoemde is nie buitekerklik nie al is hy in ’n sekte. Hy is ook nie ’n verbondsver- breker nie. Hy moet pastoraal bearbei word net soos iemand wat binne die eie denominasie dwaal. Die pastorale werk moet nie afge- muur word by die grense van die eie denominasie nie. As hy die gemeenskapsbelewing verbreek het met ’n gereformeerde gemeen- skap moet hy kragtens die opdrag van die ouderlinge-formulier om die “boetvaardiges weer in die gemeenskap van die kerk te ont- vang” bearbei word. M 1 is daar geen ander teologiese dissipline no- dig vir die bestudering van dié arbeid nie. V b d b k d t di J d i di t d P l g Verbondverbrekers word net soos die Jode in die tyd van Paulus In die SkrifUg 40 ge-evangeliseer. Soos vir die heidene word by hulle aangedring om Christus aan te neem. Weens hulle kennls moet die klem swaarder val op die oordeel oor ongehoorsaamheid. Die NT sien nie evan- gelisering van Jode en heidene as twee verskillende aksies nie. Dis een hoewel die benadering verskil. Die prinsipiële eenheid lê daar- in dat evangelisering wil oorbring van ongeloof tot geloof. Die klem val nie op verbondsherstel of inbring in die verbond nie, maar op geloof in Jesus Christus. Dit het natuurlik onmiddellik implikasies van 6f verbondsherstel of inkoms in die verbond. ge-evangeliseer. Soos vir die heidene word by hulle aangedring om Christus aan te neem. Weens hulle kennls moet die klem swaarder val op die oordeel oor ongehoorsaamheid. Die NT sien nie evan- gelisering van Jode en heidene as twee verskillende aksies nie. Dis een hoewel die benadering verskil. Die prinsipiële eenheid lê daar- in dat evangelisering wil oorbring van ongeloof tot geloof. Die klem val nie op verbondsherstel of inbring in die verbond nie, maar op geloof in Jesus Christus. Dit het natuurlik onmiddellik implikasies van 6f verbondsherstel of inkoms in die verbond. 2. Denominasionele mure is nie “kerk”-mure nie. Daar moet on- danks verskille ’n groter aanvaarding van mede-gelowiges in ander denominasies wees. WAT DAN VAN “EVANGELISASIE”? i lik i h di l Daar moet ’n vryer gemeenskapsbeoefening wees en veel meer vrymoedigheid om oor die verskille te praat. 3. Die skerp snypunt is geloof of ongeloof. Ongehoorsame gelowiges (wat dwaal in leer of lewe) moet met die grootste liefde verdra en bearbei word as mede-gelowiges. As hulle nog in die eie denomi- nasie is, is dit ’n proses van tug wat voortgaan. Onttrek hulle hulle van dié tug, moet die bearbeiding en tug deur medegelowiges steeds voortgaan hoewel hulle as gevolg van die verskeurdheid nie meer getug kan word deur die kerk soos die wat nie die band verbreek het nie. 4. Daar is geen verskil in die staat van ongelowiges wat wel en wat nie vroeër in die verbond was nie. Albei kategorieë is ongelowiges en moet deur evangelisering gelei word tot Christus. Alleen die benadering verskil — soos reeds aangedui. Paulus het vir die Jode in sy prediking aangesluit by die OT. Vir die heidene het hy aan- gesluit by die openbaring wat hulle gehad het. Aland K. Red 1975-1981 Vollstandige Konkordanz Zum Griechischen Neuen Testament, Walter de Gruyter, Berlin, New York. Bavinck, J. H. 1957 Elenctiek in Christelijke Encyclopedle, Grosheide, F. W. en Van Itterzon, G. P. Red Vol. 2. Bosch. D. J. 1979 Heil vir die Wêreld, N G Kerkboekhandel, Pretoria. De Klerk, J. J. 1979 Begripsbepaling in Evangelistiek, 0e Klerk, J. J. Red. N G Kerkboekhandel, Pretoria. , osch. D. J. 1979 Heil vir die Wêreld, N G Kerkboekhandel, Pretoria. Kl k J J 1979 B i b li i E li ti k 0 Kl k J J BRONNELYS Aland K. Red 1975-1981 Vollstandige Konkordanz Zum Griechischen Neuen Testament, Walter de Gruyter, Berlin, New York. Bavinck, J. H. 1957 Elenctiek in Christelijke Encyclopedle, Grosheide, F. W. en Van Itterzon, G. P. Red Vol. 2. Bosch. D. J. 1979 Heil vir die Wêreld, N G Kerkboekhandel, Pretoria. De Klerk, J. J. 1979 Begripsbepaling in Evangelistiek, 0e Klerk, J. J. Red. N G Kerkboekhandel, Pretoria. In die Skriilig 41 Didache toon doodeka apostoloon. Loeb Classical Library. dd C 1936 A l h d k h O p y Dodd, C. H. 1936 De Aposiolische Prediking en hoar Ontwikkelingsgarw, ver- taal deur Dirkse-Bresters, H. C., G. F. Callenbach N. V. Nijkerk. l k d k i k ld j Floor, L. Die Missúmêre Kayakter van. die Kerk, in Kerk en Wêreld, I. J. van der Walt en L. Floor, Calvyn Jubileum-boeke-fonds, Posbus 20004, Noordbrug. Friedrich, G. 1971 4 Euangelizesthai in Kittel, G. Red vertaal deur Bromiley, G. W. Theological Dictionary of the NT. Vol II, WM B. Eerdmans Pubis- hing Company, Grand Rapids, Michigan. der Walt en L. Floor, Calvyn Jubileum-boeke-fonds, Posbus 20004, Noordbrug. Friedrich, G. 1971 4 Euangelizesthai in Kittel, G. Red vertaal deur Bromiley, G. W. Theological Dictionary of the NT. Vol II, WM B. Eerdmans Pubis- hing Company, Grand Rapids, Michigan. F i d i h G 1972 4 K i Ki l G R d l d B il G W g p y p g Friedrich, G. 1972 4 Kërussoo in Kittel, G. Red vertaal deur Bromiley, G. W. Theological Dictionary of the NT, Vol III, WM. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan. p y, p , g Gitari, D. 1975 Theologies of Presence, DicdogtLe, and Proclamation in Douglas, J. D. Red Let the Earth Hear His Voice, World Wide Publications, Minnea­ polis, Minnesota. p , Grosheide, F. W. 1954 Het Heilig Evangelic Volgens Mattheus, N. V. Uitge- versmaatschappij, J. H. Kok, Kampen. f 19 3 hê ê i i l G d l d il pp j p Rengstorf, K. H. 1973 Mathêtês en^ in Kittel, G. Red vertaal deur Bromiley, G. W, Theological Dictionary of the NT, Vol. IV, WM, B. Eerdmans Publi­ shing Company, Grand Rapids, Michigan. hli i i i l d l il g p y, p , g Schlier, H. 1973 4 Parrësia ens in Kittel, G. Red vertaal Bromiley, G. W. Theological Dictionary of the NT Vol V, WM. BRONNELYS B. Eerdmands Publishing Company, Grand Rapids, Michigan. p y, p , g Schmitz, O. 1975 4 Parakeleoo ens. in Kittel, G. Red vertaal deur Bromiley, G. W. Theological Dictionary of the NT, Vol V, WM B. Eerdmans Publi­ shing Company, Grand Rapids, Michigan. S l kb ki ( d l l ) i di Sk if Schmitz, O. 1975 4 Parakeleoo ens. in Kittel, G. Red vertaal deur Bromiley, G. W. Theological Dictionary of the NT, Vol V, WM B. Eerdmans Publi­ shing Company, Grand Rapids, Michigan. g p y p g Spoelstra, B. Boekbespreking (Van der Walt en Floor) in In die SkrifUg, Jrg. 16, No. 62 Junie 1982 ,GTV Posbus 59 Hammanskraal. S J R W 1981 b l G d h l i B W J g p y p g Spoelstra, B. Boekbespreking (Van der Walt en Floor) in In die SkrifUg, Jrg. 16, No. 62 Junie 1982 ,GTV Posbus 59 Hammanskraal. S J R W 1981 b l G d h l i B W J g Stott, J. R. W. 1981 De Bijbelse GrondsUhg van Emngelisatie, in Bouw, W. J. Red. Evangelisatie. Wat verstaan we er onder? S h H 1973 2 M i Ki l G R d l d B il g Stott, J. R. W. 1981 De Bijbelse GrondsUhg van Emngelisatie, in Bouw, W. J. Red. Evangelisatie. Wat verstaan we er onder? S h H 1973 2 M i Ki l G R d l d B il g Strathmann, H. 1973 2 Martus «ns. in Kittel, G. Red vertaal deur Bromiley, G. W. Theological Dictionary of the NT, Vol IV, WM B Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan. g Strathmann, H. 1973 2 Martus «ns. in Kittel, G. Red vertaal deur Bromiley, G. W. Theological Dictionary of the NT, Vol IV, WM B Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan. p y p g Van der Walt, I. J. 1981 Inleiding tot die Teologie van EvangelisaMe en die Evangeliserende Kerke in Kerk en Wêreld, I. J. van der Walt en L. Floor, Calvyn-Jubileumboekefonds, Posbus 20004, Noordbrug. V k l J 1978 l d d l k Ui h ij J H p y p g Van der Walt, I. J. 1981 Inleiding tot die Teologie van EvangelisaMe en die Evangeliserende Kerke in Kerk en Wêreld, I. J. van der Walt en L. Floor, Calvyn-Jubileumboekefonds, Posbus 20004, Noordbrug. BRONNELYS k l 19 8 l d d l k i h ij y g Verkuyl, J. 1978 Inleiding in de Evangelistiek, Uitgeversmaatschappij, J. H. Kok, Kampen, V k l J 1975 l idi i d i di h Ui y g Verkuyl, J. 1978 Inleiding in de Evangelistiek, Uitgeversmaatschappij, J. H. Kok, Kampen, p Verkuyl, J, 1975 Inleiding in de Nieutvere Zendingswetenschap, Uitgevers- maatskappij J, H, Kok, Kampen. V J P 1981 O d h i Vi d i B W J R d E li i p Verkuyl, J, 1975 Inleiding in de Nieutvere Zendingswetenschap, Uitgevers- maatskappij J, H, Kok, Kampen. V J P 1981 O d h i Vi d i B W J R d E li i pp j , , , p Versteeg, J, P, 1981 Opdracht in Viervoud, in Bouw, W. J. Red. Evangelisatie Wat verstaan we er onder? Uitgeversmaatschappij J. H. Kok, Kampen. pp j p Versteeg, J, P, 1981 Opdracht in Viervoud, in Bouw, W. J. Red. Evangelisatie Wat verstaan we er onder? Uitgeversmaatschappij J. H. Kok, Kampen.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1240/1513

Afrikaans

Leef ’n lewe met koninkryksimpak Book title: Die impak van God se wil: Leef radikaal anders elke dag Book Cover: Author: S. Joubert ISSN: 978-1-77000-952-3 Publisher: Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging, 2010, R99.95 *Book price at time of review Review title: Leef ’n lewe met koninkryksimpak Reviewer: Piet Venter1 Affiliation: 1Gereformeerde Kerk Potchefstroom-Oos, Suid-Afrika Email: dspietventer@oosdoppers.co.za Postal address: Rocher Street 75, Potchefstroom 2531 How to cite this book review: Venter, P., 2013, ‘Leef ’n lewe met koninkryksimpak’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #125, 1 page. http:// dx.doi.org/10.4102/ids. v47i1.125 Read online: Hierdie boek word as ’n Bybelstudieriglyn aangebied wat die gelowige lei om vanuit die verstaan van God se wil ’n impak op die lewe van vandag te maak. Die skrywer toon aan dat die impak van die Christendom op die wêreld besig is om te taan en dat die Christendom in die postmodernistiese wêreld uitgeskuif word na die rand van die samelewing. Hierdie gebeure bring twyfel en ’n verlies van waarde by baie gelowiges sodat dit daartoe aanleiding gee dat baie mense die kerk verlaat. Joubert is van mening dat die groot klem wat die kerk op persoonlike geestelike groei laat val het, nie die nodige vrug in die lewe van gelowiges opgelewer het nie. Book title: Die impak van God se wil: Leef radikaal anders elke dag Book Cover: Author: S. Joubert ISSN: 978-1-77000-952-3 Publisher: Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging, 2010, R99.95 *Book price at time of review Review title: Leef ’n lewe met koninkryksimpak Reviewer: Piet Venter1 Affiliation: 1Gereformeerde Kerk Potchefstroom-Oos, Suid-Afrika Email: dspietventer@oosdoppers.co.za Postal address: Rocher Street 75, Potchefstroom 2531 Die impak van God se wil: Leef radikaal anders elke dag Hy verkies daarom om eerder te praat van ’n lewe van ‘koninkrykimpak’. Met impak bedoel Joubert die betekenis van die woord impact soos deur die Webster’s Dictionary gedefineer, namlik ‘to affect of influence, especially in a significant or undesirable manner’. In die ‘impaklewe’ binne die koninkryk van God word die fokus op persoonlike bekering deur die gelowige geplaas en die fokus val op die genade van God en sy kragtige werking in die wêreld. Daar word verder ook op die manier gefokus waarop Christus gelewe het en dat Christus in die lewe van die gelowige méér moet word en die mens self minder. Author: S. Joubert Die Bybelstudie spring weg met ’n studie van 2 Petrus 1:5–7 wat as vertrekpunt geneem word. Book review Page 1 of 1 Book review Page 1 of 1 Page 1 of 1 Book review Email: Binne die konteks van die postmoderne denke plaas Joubert tereg die integriteit en die impak van die kerk op haar betrokkenheid by en ware liefdesdiens aan die gemeenskap. Die aksentuering van bogenoemde belangrike sake maak hierdie Bybelstudieboek baie relevant vir moderne gelowiges en vir die kerk in die geheel. How to cite this book review: Venter, P., 2013, ‘Leef ’n lewe met koninkryksimpak’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #125, 1 page. http:// dx.doi.org/10.4102/ids. v47i1.125 Die boek word afgesluit met ware verhale van moderne gelowiges wat ’n groot impak op die wêreld gemaak het. Die verhale word in nederigheid en eenvoud aangebied en die klem val op dit wat God deur hierdie mense verrig het. Dit dien die doel om die leser die waarhede wat uit die Bybelstudies na vore gekom het as lewenswerklikhede te laat sien en dit inspireer die leser om God te vertrou en dan self ’n impaklewe te leef. Hierdie Bybelstudieboek sal baie beteken vir gevestigde gelowiges wat begin twyfel aan hulle rol in die koninkryk van God asook vir gelowiges wat kritiese vrae oor die kerk en haar rol in die samelewing van vandag vra. Die boek kan ook baie vrugbaar deur kerkrade gebruik word vir Bybelstudie en nadenke oor hulle eie bediening binne hulle gemeentes asook vir die toerusting van hulle lidmate vir hulle dienswerk na buite. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. How to cite this book review: Venter, P., 2013, ‘Leef ’n lewe met koninkryksimpak’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #125, 1 page. http:// dx.doi.org/10.4102/ids. v47i1.125 Leef ’n lewe met koninkryksimpak Daarna word in 18 sessies gekyk na onderwerpe soos ’n Volgeling van Jesus?; Wie kwalifiseer?; Die Bybel, God se lig op my pad; Effektiewe geloof; Wees in beheer, staan sterk; Maak God groot; Elkeen is my naaste; en Kyk op, dien! Elkeen van hierdie temas word met drie of vier subonderwerpe uitgebrei en uit Bybeltekste belig. Die Skrif word baie duidelik voorop gestel en die leser werk saam deur die verskillende tekste om die waarhede te ontdek. Daar is in elke onderafdeling ’n inleidende gesprek (opwarming), oefeninge (waartydens met die Skrif self gewerk word aan die hand van analiserende vrae) en nadenke (waar insigvrae gevra word om die leser te help om die Skrif te internaliseer). Die Skrifverklaring is suiwer en dit word goed in die praktiese lewe van die gelowige ingedra. Die groot wins van Joubert se benadering is die erns van en die fokus op persoonlike heiligmaking van die gelowige aan die hand van ’n Christus-gesentreerde lewenswandel. Hiermee word die postmoderne beskuldiging van skynheiligheid van die kerk die nek ingeslaan. Die fokus val verder op die Woord van God wat sy wil aan die mens openbaar en die beklemtoning van God en wat Hy as God drie-enig in en deur sy koninkryk verrig. doi:10.4102/ids.v47i1.125 http://www.indieskriflig.org.za

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/125/931

Afrikaans

BOEKBESPREKING LOUW J P (red). 1986. Sociolinguistics and Communication. London/New York / Stuttgart: Wêreldbond van Bybelgenootskappe (UBS). 146 bis. RIO. LOUW J P (red). 1986. Sociolinguistics and Communication. London/New York / Stuttgart: Wêreldbond van Bybelgenootskappe (UBS). 146 bis. RIO. Hierdie publikasie is tegelykertyd die vyfde titel in 'n reeks wat deur die Bybelgenootskap van Suid-Afrika oor vertaalaspekte gepubliseer word en die eerste in 'n nuwe reeks van die Wêreldbond van Bybelgenootskappe. In Januarie 1984 is 'n seminaar onder beskerrning van die Instituut vir Intertale Kommunikasie van die Bybelgenootskap by die Universiteit van Stellenbosch gehou. By dié geleentheid is onder andere aandag gegee aan ’n reeks komplekse kultuurfaktore en interpersoonlike verhoudings wat die betekenis van ’n teks kan verander of verklaar. “Sociolinguistics and Com­ m unication” het dan as monografie ten doel om laasgenoemde uitgepluisde inligting aan ’n wyer leserpubliek bekend te stel. In hoofstuk 1 behandel die wêreldgesaghebbende op d'e gebied van Bybel- vertaling, dr. Eugene Nida, die verskillende aspekte van interpersoonlike verhoudings van kommunikasie as “language in action in social context” (p. 48) onder die titel “Sociolinguistics and Translating.” In hierdie lang (49 bis.), maar hoogs interessante bydrae gee Nida ook besondere aandag aan isomorfe verhoudings tot betere begrip van Bybelse verhaalstrukture. In dié verband lig hy die verhaal van Josef (Gen. 37-47), die Verlore Seun (Luk 15) en die verhaalstruktuur van die Matteusevangelie vir sy lesers toe. V. N. Webb gee in hoofstuk 2 aandag aan “Some aspects of the sociolinguis­ tics of Bible translation and exegesis, and of religious language”. Hierdie bydrae werk met soveel tabelle, verwysings en puur linguistiese terme dat dit neig om by die eerste deurlees onnodig hoogdrawend en selfs oninteres- sant aan te doen. Die opmerkings oor rel'gieuse taal (“religious language”) op p. 78 - 79 is egter ’n pluspunt. In hoofstuk 3 lewer B. C. Lategan ’n kort, maar interessante bydrae onder die titel “Reception and SociolingnJistics”. Sy bespreking van W. Iser se siening van leser m b.t. teks is veral van belang vir Bybelvertalers. ’n Bydrae wat predikante leersaam behoort te vind is B. A. MUller se “The role of the sermon in intergroup re'ationships” (hoofstuk 4). ’n Interessante bevinding is onder andere dat die gemeente ’n imperatiewe noot in die prediking verkies bo ’n bloot indikatiewe mededeling (p. 101). Die laaste twee hoofstukke (5 en 6) van hierdie publikas'e is versorg deur die redakteur, J. P. In die Skriflig 49 In die Skriflig 49 BOEKBESPREKING BOEKBESPREKING Louw, en het as titel “Sociolinguistics and its role in text analysis” en “Case studies”. In eersgenoemde hoofstuk word vanuit sosiolinguistiese hoek aandag gegee aan enkele eksegetiese vrae. Die indrin- gende aandag aan Johannes 3 : 5 - 6 (p. 109-110) is hier veral van belang. Die elf gevallestudies wat in die laaste hoofstuk onder die loep kom, het te doen met bandopnames van ongeïdentifiseerde sprekers voorgespeel aan ’n paneel luisteraars. Alhoewel inhoudelik soms hoogs interessant, is die waarde van hul bevindings vir die vertaalkunde ongelukkig beperk. Hierdie publikasie is netjies in slapband gebind en taalkundig goed versorg. Dit word van harte aanbeveel vir a'mal wat met Bybelvertaling besig is of daarin belangstel. I.L.B. is of I.L.B. 50 In die Skriflig 50 In die Skriflig 50 In die Skriflig 50 In die Skrifl 50 FOWLER, s. 1985. Biblical Studies in the Gospel and Society. Potchefstroom: IRS PU vir CHO. Reeks F2. Nr 35. R7,50. FOWLER, s. 1985. Biblical Studies in the Gospel and Society. Potchefstroom: IRS PU vir CHO. Reeks F2. Nr 35. R7,50. Hierdie titel roep heelwat belangstelling op gesien die verwikkelde vraag- stukke en verwronge perspektiewe waarmee die gelowige in die moderne •samelewing te kampe het. Daar behoort waardering te wees vir Fowler se poging om hierdie moeilike terrein vanuit Gereformeerde perspektief te betree. A1 kom die werk aanvanklik ’n bietjie saai voor, word wie die moeite doen om aan te hou lees, spoedig ryklik beloon. Fowler slaag daarin om sy lesers hoe langer hoe meer te boei met prikkelende en weldeurdagte perspektiewe. Die aanvanklik minder interessante deel is bloot onderbou vir die rigting waarin die temas later op mekaar voortbou. Reeds teen die helfte van hoof.stuk een wanneer hy die abnormaliteit van die wêreld bekyk, begin mens agter kom dat jy hier met die werk van ’n baie nugter en begaafde teoloog te doen het. In die temas wat hierop voortbou, word hierdie peil ge- handhaaf en begin die werk steeds meer interesseer. Hoofstuk 2 handel oor die Woord van God in die wereld en sorg vir ver- ra.ssende hoogtepunte. Veral die vierde tema, waarin Fowler hom uitspreek oor rigiede literalisme en legalisme as onaanvaarbare metodes van Skrif- bantering, sorg vir goeie leesstof. In hoofstuk 3 bekyk hy sake vanuit die oogpunt van God se koninkryk. BOEKBESPREKING Hy beklemtoon op meesterlike wyse die spanning enersyds tussen die “reeds” en die “nog-nie”, en ander.?yds tussen die koninkryk en ’n weerbarstige wêreld wat steeds wesenlik ressorteer onder God se absolute seggenskap. Hierdie werk en die sistematiese wyse waarop die stof aangebied word, be­ hoort waardevol te wees vir 'n Christen-politikus of -denker wat hom as gelowige wil vergewis van ons roeping in en m b t. die wêreld en die ge- meen-skap waarin ons leef. E.M.V. FLOOR, L. 1986. ’n Lamp vir almal in die huis. Pretoria: NG Kerkboekhandel. R14,99 FLOOR, L. 1986. ’n Lamp vir almal in die huis. Pretoria: NG Kerkboekhandel. R14,99 Nog ’n bydrae uit die vrugbare pen van dié bekende skrywer! Hierd e boe- kie word aangebied as ’n bydrae tot die kontemporire tendens om die Bybel se relevansie vir die hedendaagse maatskaplike, etiese en sosiale pro- bleme, te toets. Die skrywer slaag uitmuntend daarin om met die Nuwe Testamentiese huis- tafels (Ef. 5: 22-6. 9; 1 Tim, 2: 8-15; 6:1-10; 1 Pet, 2: : 13 J 3 : 7) aan te toon dat die Bybel ook in ’n moderne samelewing vernuwende en genesende invloed op maatskaplike strukture kan uitoefen. Die korrekte begrip van die huistafels kan alleen verkry word as dit nie losgemaak word van die groot heilsindikatiewe van Jesus Christus se sterv/e cn opstanding nie. Alle imperatiewe, waaronder die huistaTel ; as vcrmanende ïewensreëls v r die Nuwe-Testamentiese gemeente, is teologies in die indikatiewe van die heilsboodskap gefundeer. In die Skriflig 51 In die Skriflig 51 Die huistafels is nie bedoel om bepaalde gesagstrulcture in die maatskapl ke lewc omver te wcrp nie, maar om dit te heilig. S6 byvoorbeeld, word die begrip “onderdanigheid” in die huistafels verder verdiep as bloot net ge- dwongc gehoorsaamheid aan die owerheid, tot n verhouding waarin juis jou verhouding met Christus ook weerspieël word. Waar “onderdanighe’d” in die tekste voor kom, toon die belangrike uit- drukkinge “in die Here” en “in die vrees van die Here", dat die cnderdaan deur sy onderdanigheid ook daarmee in geloof en liefde reagcer teenoor God. Die boekie toon weer eens duidel^k aan dat nie net die uiter'ike handeling in die etiese belangrik is nie, maar dit gaan primêr om die gesindheid van die hart. Ongeiukkig het enkele kleinighede die vioei in gedagtegang op somm'ge plek- ke versteur. Op p 2 die eerste par. ontbreek Efesiërs se tek'-.gedeelte. Op p. BOEKBESPREKING In die voorlaaste hoofstuk behandel Ph Snyman die implikasies van die Pinksterbewegings se standpunt vir die roeping van die Christen buite die kerk. Afsiuitend wy J J van der Walt ’n hoofstuk aan die kerk se antwoord op hierdie strominge, die p!ek van die Bybel in die geloofservaring (L Floor), die kinderdoop (C J Maian), die gebruik van ongewone tale of klanke (S A Strauss) en ge- loofsgenesing (B J Engelbrecht). In die voorlaaste hoofstuk behandel Ph Snyman die implikasies van die Pinksterbewegings se standpunt vir die roeping van die Christen buite die kerk. Afsiuitend wy J J van der Walt ’n hoofstuk aan die kerk se antwoord op hierdie strominge, D it is duidelik dat ’n benadering soos dié wat in hierdie publikasie voor oë gestel word, naamlik om die bedoeling van ander standpunte te probeer bcgryp en daarná eers tot ’n beoordel’ng te kom, hoe eise aan skryweri stel. Oor die algemeen kan gesê word dat hierdie benadering — uiteraard binne die beperkings van so ’n versamelwerk — tog in ’n mindere of meer- dere mate dwarsdeur die boek volgehou is. Op hierdie wyse kry die leser cnigsins 'n beeld van wat die Pinksterbeweging volgens sy eic getu'eni. se en binne sy verskillende nuanseringe wil wees, maar ook waar hy hom duidelik aan kritiek vanuit die Skrif blootstel. Niemand sal seker beweer dat die laaste woord met hierdie boek gespreek is nic. Op talle punte sal die gesprek ongetwyfeld moet voortgaan. In verband daarmce kan die raamgestelde bibliografie aan die einde van die publikasie baie bruikbaar wees: (Dit is net jam m er dat 'n verwysing na die driedclige standaardwerk, “Presence, power, pra’se”, wat in 1980 onder redaksie van K McDonnell verskyn het, ontbreek. Daarin is 92 dokumente wat tussen 1960 en 1980 deur verskillende kerke oor die hele wêreld in verband met die charisma- tiese beweging opgestel is, saamgevat). Om op te som; die Instituut vir Reformatoriese Studie kan met hierdie boek gelukgewens word. Dit is nie alleen 'n navolgenswaardige voorbeeld van vrugbare samewerking tussen teoloë uit die drie Afrikaans-Calvinisr tiese kerke nie, maar bied in ’n netjiese en bevatlike vorm 'n insig in en beoordeling van hedendaagse Pinksterstrominge in Suid Afrika. Terwyl die hele bundel ’n wye leserskring verdien, kan ek nie na'aat om die laaste hoofstuk (“Teen hierdie strominge die kerk”) besonder aan te beveel nie. BOEKBESPREKING 43 in die struktuuranalise het die motiverende gedeelte van v 23 weggeval en dit laat “Verlosser” as kernwoord op p. 44 in die chiasme ongemotiveerd. Die skrywer gee op ’n helder rigtinggewende wyse pr kkelende homiletiese lyne vir die prediking. Alma! wat dit ems meen met die opbou van die gemeente en spesifiek die Christen se posisie in die koninkryk van God, kan gerus die boekie lees. -J- L. Venter. ryk van God, -J- L. Venter. Instituut vir Reformatoriese Studie. 1986 Onderskeiding van die geesle: He- dendaaKse Pinksterstrominge in Suid-Afrika. Potchefstroom. PU vir CHO. 147 bis Prys R8,00 Soos ’n soort getygolf het ver killende eharismatiese en neopentekostalis- tiese .'itrominge godurende die afgelope twee tot drie dekades oor die kerke van die wêreld gespoel — ook in Suid-Afrika. Dit wil voorkom asof d e aantrekking.skrag van hierdie bewegings nog steeds nie afneem nie. In- teendeel, juis in die tagtigerjare met hulle onsekerhede op baie terreine, die versaakliking van d e lewe en die toenemende veroeasaming lyk dit of dié strominge aan invloed en getalsterkte wen. Hierdie publikasie wil ’n handreiking bied aan e'keen wat binne dié soms verwarrende situasie tot ’n verantwoorde “onderskeiding van die geeste” moet kom. Juis daarom verdien d^e benadering wat hier gevolg word, hoe waardering. Volgens B J van der Walt “wou hierdie werk nie graag weer daaraan meedoen dat Christene mekaar swartsmeer nie.” Daar is gepoog om ook standpunte wat nie aanvaar word nie, “ernstig” te neem “en nou- keurig in die lig van die Skrif te toets”. (p i) Nadat J H van Wyk as in- leiding ’n waardevolle oriëntering ten opsigte van die “Pinksterteologië” gegee het en die historie:e agtergrond van die Pentekostalisme in die alge- mene kerkgeskiedenis (J Botha) nagegaan is en spesifiek ook teen sy Amerikaanse agtergrond (P W Buys) afgeëts is. gee P J Coetzee ’n beskou- ing oor “John Wesley — die Arm iniaan" en P J Buys oor “Pentekostalisme in Su'd-Afrika”. Hoofstukke 5 tot 10 behandel enkele onderwerpe wat voortdurend in die gesprek met die Pentekostalisme na vore kom Die Heilige Gees en die kerk (P J T Koekemoer) die doop met die Heilige Gees ( C F G Coetzee), In die Skriilig 52 die p!ek van die Bybel in die geloofservaring (L Floor), die kinderdoop (C J Maian), die gebruik van ongewone tale of klanke (S A Strauss) en ge- loofsgenesing (B J Engelbrecht). WETHMAR, C. J. (red). 1986. Die taal van die Bybel en die predikant. Pretoria: NG Kerkboekhandel. 61 b!s. R7.50. Hierdie is die eerste publikasie in ’n belowende nuwe reeks: Universiteit Pretoria Teologiese Studies wat deur die Teologiese Fakulteit (Ned. Geref. Kerk) van die UP uitgegee word. Die bydraes in die boek het oorspronk- lik gedien as referate tydens 'n seminaar wat die Sentrum vir Voortgc-sette Teologiese Opleiding in Augustus 1985 aangebied het. Die doel van die publikasie is om aan die leser ’n dieper in-ig "in die komplekse gebeurc wat Bybelvertaling is” te gee. Dit bestaan uit drie artikels wat handel oor die Nuwe Afrikaanse Bybelvertaling (NAB): Kritiese Eva'uering, van die Nuwe Testament (J P Louw), die Du Testament (W, Vosloo) en ’n bydrae deur V. N. Webb wat hy noem: Kommun'kasie in die erediens. WETHMAR, C. J. (red). 1986. Die taal van die Bybel en die predikant. Pretoria: NG Kerkboekhandel. 61 b!s. R7.50. BOEKBESPREKING D it is 'n juweel — en myns insiens verpligte leesstof, ten minste vir elke gereformeerde ouderling, diaken, predikant en teologiese student! Paul Kruger (Bloemfontein). WETHMAR, C. J. (red). 1986. Die taal van die Bybel en die predikant. Pretoria: NG Kerkboekhandel. 61 b!s. R7.50. Hierdie is die eerste publikasie in ’n belowende nuwe reeks: Universiteit Pretoria Teologiese Studies wat deur die Teologiese Fakulteit (Ned. Geref. Kerk) van die UP uitgegee word. Die bydraes in die boek het oorspronk- lik gedien as referate tydens 'n seminaar wat die Sentrum vir Voortgc-sette Teologiese Opleiding in Augustus 1985 aangebied het. Die doel van die publikasie is om aan die leser ’n dieper in-ig "in die komplekse gebeurc wat Bybelvertaling is” te gee. Dit bestaan uit drie artikels wat handel oor die Nuwe Afrikaanse Bybelvertaling (NAB): Kritiese Eva'uering, van die Nuwe Testament (J P Louw), die Du Testament (W, Vosloo) en ’n bydrae deur V. N. Webb wat hy noem: Kommun'kasie in die erediens. In die Skriflig 53 In die Skriflig 53 Louw stel in sy evaluering van die NAB (Nuwe Testament) dat die aard en opset van enige vertaling deur twee sake bepaal word (a) wat word vertaal en (b) vir wie word vertaal? Daarom kan daar meer as een vertaling wees en hierdie vertalings moet dan naas eerder as teenoor mekaar gebruik word. Die leser kan kies watter soort vertaling vir watter behoefte benodig word. As die leser graag wil sien wat die segswyse van die grondteks was, gebruik hy die letterlike vertaling en as hy wil weet wat die grondteks sê, moet ’n dinamiese vertaling gebruik word. Hy toon oortuigend aan dat die NAB “ ’n semi-dinamiese” vertaling is. Louw help in sy artikel die leser om selfstandig na Bybelvertalings te kyk en dit op grond van aangeduide beginsels te beoordeel. Sy sty] is eenvoudig, geillustreer met voorbeelde en sy artikel (ook dié van Vosloo) is waarde- volle aanvullings by die publikasies van die Departement Diakoniologie van die PU vir CHO “In ons eie taal”. Vosloo wys in sy artikel (die Ou Testament) op die groot invloed wat die Statevertaling van 1637 op die Afrikaanse vertaling van 1933 gehad hot, veral wat die OT betref. Hy maak waarderende opmerkings t.o v. die NAB wat saamgevat word in sy .stelling: “Die NAB het sonder twyfel die Ou Testament weer verstaanbaar gemaak”. 54 In die Skriflig 54 leser die indruk mag kry dat die 1933/53 vcrtalings ’n ondergcskiktc plek teenoor die 1983 vertaling innecm. leser die indruk mag kry dat die 1933/53 vcrtalings ’n ondergcskiktc plek teenoor die 1983 vertaling innecm. Die derde artikel se opskrif skep hoe verwagtinge by die leser (Konimuni- kasie in d'e erediens). Webb gee basiese beginsels vir kommunikasie cn bly deurgaans r;o teoreties dat hy nie deurdring tot die werk'ik effektiewe kom ­ munikasie in die erediens nie. Hy toon aan dat ’n beduidende aantal lid- mate die erediens van die drie Afrikaansc kerke as ’n betrekl'k oninspire- rende monoloog ervaar en as ’n gebeurtenis wat soms intellektuccl, soms emosicneel, en soms intellektueel én emosioneel nie bevrodig nie. Die fout lê ;;yns insiens nie by die Goddelike boodskap self nie, cok nie by taa! as sodan'g nie, maar waarskynlik by die gebruiker van die taal. Hy bespreek dan die faktore wat die vorm van ’n bood.skap bepaa’, die scsiokuiturelc aspekte van talige kommun'kasie, die gesprekskarakter van die erediens preek en die taalkeuses van die predikant, Hy pleit vir ’n kerktaal wat nie vreemd sal wees aan die gemeenskap waarbinne d'e kerk hom bevind nie Dit kan selfs daartoe lei dat die godsdiens uiteindelik orvaar word as lets lewens- en wêreldvreemds. Die saak wat Webb aanraak is baie aktueel maar die predikant en ered'ensdeelnemer word by die deuriees van die artikel nie begelei om daadwerklik die kommunikasie in die erediens te verbeter nie. B J de Klerk. B J de Klerk. BOEKBESPREKING Dit is, volgens Vosloo, aan twee dinge toe te skryf: 1) die Hebrai'smes is verafrikaans en 2) die kennis van die taal, kultuur en omstandighede van destyds het so toegeneem dat onver- staanbare sinsnedes nou verstaan en sinvol vertaal kan word. Hy gebruik talle voorbeelde om sy stelling te staaf. o.a. Hosea 5: 1-2. Kritiek teen die NAB gaan t.o.v. struktuur, want “die oorspronklike struktuur en ontwerp van ’n teksdeel is nou op baie plekke minder sigbaar of het selfs ver- dwyn”, teen perikoop- en paragraafindelings, opskrifte by perikope en poë- sie (“Die vertaalwyse het dit moeilik gemaak om die poetiese aspek oral weer aan die m an te bring” ). Hierdie is almal geldige punte van kritiek. Vosloo handel ook oor die vertaling van Godsname en die “Messiaanse” verwysings (soos hy dit aandui). Hoewel hy baie kortliks hieroor moes handel omdat dit nie die hoofsaak van sy artikel is nie, oortuig sy argumente nie heeltemal nie. Hy toon aan dat nuwe vertalings deur die eeue heen ge- mengde gevoelens en selfs geweldige weerstand ontlok het. Tyndale, bv., wat in die begin van die sestiende eeu die Bybel in Engels vertaal het, moes met sy lewe daarvoor boet. Eksemplare van die “Today’s English Version” is deur teenstanders daarvan plegtig begrawe met ’n grafskrif “Here rests Today’s English Version”. Vos­ loo gee twee interessante faktore aan wat die weerstand teen die NAB verhoog: (1) “die verdwyning van die mistiek rondom onverstaanbare woorde en uitdrukkings (“goedertierenheid”) as gevolg van die ontbloting van die betekenis deur die NAB. (2) “’n Vrees dat die toerusting en bekwaamheid om ’n teks te hanteer ontoereikend kan word, aangesien die eksegeet nou verplig word om meer van die grondteks gebruik te maak’. Hoewel Vosloo ook pleit vir ’n naas-mekaar gebruik van die NAB en OAB kry ’n mens die .sterk indruk dat hy d'e twee vertalings in vergelykings teenoor mekaar stel. Die spreekwyse NAB en OAB lei verder daartoe dat die 54 In die Skriflig BOEKE ONTVANG Van der Walt, T. 1986. Bible Studies on the Kingdom of God. Potchefstroom: PU for CHE/IRS. 31p. Van der Walt, T. 1986. Bible Studies on the Kingdom of God. Potchefstroom: PU for CHE/IRS. 31p. Van der Walt, T. 1986. Bible Studies on the Kingdom of God. Potchefstroom: PU for CHE/IRS. 31p. Van der Walt, B. J. Des 1986/Jan 1987. Bybelse verrassings oor die vrou. Potchefstroom: PU vir CHO/IRS. 39p. Van der Walt, B. J. Des 1986/Jan 1987. Bybelse verrassings oor die vrou. Potchefstroom: PU vir CHO/IRS. 39p. Trimp, C 1986. De Preek; Een praktisch verhaal over het maken en houden van preken. Kampen: Uitgeverij Van den Berg. 36p. Trimp, C 1986. De Preek; Een praktisch verhaal over het maken en houden van preken. Kampen: Uitgeverij Van den Berg. 36p. Trimp, C. 1986. Heilsgeschiedenis en Prediking: Hervatting van een onvol tooid gesprek. Kampen: Van den Berg. 119p. Trimp, C. 1986. Heilsgeschiedenis en Prediking: Hervatting van een onvol tooid gesprek. Kampen: Van den Berg. 119p.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1301/1572

Afrikaans

^ H icrdic artikel is ’n vcrw crking van ’n refcraat wat gedurende Julie 1989 tydcos ’n Winlerskoolkursus van die Fakuilcil Tcologic van die PU vir CHO onder leiding van prof. J.C. Coetzcc aangebicd is. Die artikel vcronderslel dus dat die leser ook die artike! van C J.H . Venter wat as inleidende referaat tydens die kursus gedien het, gelees het {In die Skrifiig 24(1) 19‘X) 1-27). Abstract THE RELA TIONSHÍP BETW EEN ÏNDÏCA TIVE AN D PARACLESIS IN EPHESIANS The letter o f the apostle Paul to the Ephesians is divided into two main sections. The first section is Ephesians 1:3 - 3:21 and is presented by the apostle as a prayer (/:76; 3:13,J4)\ the second section is found in Ephesians 4:1 - 6:24 and is presented as a paraclesis (4:1). The prayer in chapters 1 to 3 ex}úbits the characteristic features o f a Jewish berakah, and it is based on a central theme, which is found in the declaration o f faith in 1:20-23. The proclamation o f Jesus Christ as Head o f the church and the cosmos, and the church as His body, prows to be the great indicative not only o f the berakah prayer in chapters 1 to 3, but also o f the entire letter. In chapters 4 to 6 the apostle proceeds to paraclesis, evident from the words napaKaXúi ouu in 4:1. Very important is the function o f the particle ouu, not only in 4:1, but also in the rest o f these last three chapters. The sug^stion inherent in this small panicle proves to be an important aspect o f the whole letter, namely that the paraclesis is g}ven as a result o f the indicative. This is verified by a comparison between the two sections o f the letter quite a number o f aspects which are mentioned in the indicative section arc repeated in the paraclesis section, but then as "theory-brought-into practice”, or as the paraclesis resulting from the indicative o f the faith in Jesus Christ. DIE VERHOUDING TUSSEN INDIKATIEF EN PARAKLESE IN DIE BRIEF AAN DIE EFESIëRS i G.J.C. Jordaan Departement Nuwe Testament Potchefstroom.se Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys POTCHEFSTROOM 1. INLHIDING: PRO BlJiEM STEU JN G EN DOEL Soos Paulus se ander briewe, vertoon sy brief aan die Efesiers tipiese trekke van die Joods-Hellenistiese briefvorm (vgl. Van Roon, 1974:45-56; Du Toit, 1984:5-12). Die In die Skrifiig 24(1) 1990:49-69 49 Die verhouding tussen indikatiefen paraklese in Efesiërs Efesiërbrief kan naamlik ingedeel word in ’n aanhef (1:1,2), ’n liggaam (1:3-6:20) en ’n slot (6:21-24). Die liggaam van hierdie brief is egter op ’n baie besondere wyse saam- gestel. Efesiërbrief kan naamlik ingedeel word in ’n aanhef (1:1,2), ’n liggaam (1:3-6:20) en ’n slot (6:21-24). Die liggaam van hierdie brief is egter op ’n baie besondere wyse saam- gestel. Roberts (1984:139-140) dui aan dat die briefliggaam uit twee hoofdele bestaan, naam- lik 1:3-3:21 en 4:1-6:20. Hierdie tweedeling word ook deur die meeste Nuwe-Testa- mentici en kommentatore gehandhaaf (bv. Kiimmel, 1972:247, e.a. in die volgende paragraaf vermeld). So ’n tweeledige briefliggaam kom meermale in die Pauliniese briewe voor (bv. Kolossense; 2 Tessalonisense) en is dus as sodanig nie vreemd nie, Wat by die Efesierbrief wel nadere aandag vra, is die verhouding tussen die twee hoof­ dele. Die doel van hierdie studie is dan om bepaalde sake aan te toon wat lig kan werp op die verhouding tussen die eerste en tweede hoofdeel van die brief aan die Efesiërs en om daaruit enkele belangrike aspekte vir die hedendaagse prediking aan te dui. Samehangend met die vraag na die verhouding tu.ssen die twee hoofdele, is die vraag na die aard van elke hoofdeel. Oor hoe die aard van elk van die twee hoofdele getipeer moet word, is daar redelike verskil van mening onder Nuwe- Testamentici. - Calvyn (1979:191, 266) sê dat die eerste hoofdeel lofprysend is, terwyl die laaste hoofdeel geheel en al uit praktiese opdragte bestaan. - Van Leeuwen (1921:91) beskou die eerste hoofdeel as helydend, en die tweede as vermanend. Ook Roberts (1984:140) noem die tweede deel vermanend. - Abbott (1946:104), Grosheide (1960:6-7), Guthrie (1961:136) en Lopes (1986:43) is van mening dat die eerste briefdeel leerstellig van aard is en die tweede brief- deel prakties. - Ook Berkelbach van der Sprenkel (1941:54) en Houlden (1977:237) beskou die eerste briefdeel as dogmaties van aard, maar die tweede deel beskou hulle as eties. - Fischer (1973:13) tipeer die eerste deel as liturgies en die tw eede deel as paruneties (so ook Kummel, 1972:247). 2. DIE EERSTE HOOITDEEL VAN DIE BRIEF: EFESIëRS 1:3-3:21 R oberts verw erp die opvatting dat die eerste briefdeel leerstellig van aard is (1984:139). Dat daar we! belydenisuitsprake in 1:3 - 3:21 voorkom, is wel duidelik, en daarvan het Roberts ook ’n deeglike studie gemaak (1988). Tog gee hierdie beiydenis- uitsprake nie aan die eerste briefdeel in sy geheel ’n leersteliige karakter nie. Veel eerder dra die eerste briefdeel in sy geheel die karakter van gebed. Myns insiens is die gebedskarakter van hierdie briefdeel oortuigend deur Roberts (1975:20; 1984:139- 141; 1986:191) aangetoon. Sonder om hierdie aangeleentheid dus weer van voor af te beredeneer, word in hierdie studie uitgegaan van die gebedskarakter van Efesiërs 1:3- 3:21. Dit is egter nodig om na te gaan hoe hierdie eerste deel met sy gebedskarakter saamgestel is ten einde die verhouding daarvan tot die tweede hoofdeel te bestudeer. 1. INLHIDING: PRO BlJiEM STEU JN G EN DOEL - Van Roon (1976:74) stem met Fischer en Kummel saam oor die paranetiese karakter van die tweede deel, m aar die eerste deel tipeer hy as ’n gebed bestaande uit ’n eulogie, danksegging en voorbidding. Dit is dus duidelik dat daar meningsverskil bestaan oor die presiese aard en karakter van die twee hoofdele van die brief. Hoewel hierdie studie nie op die bepaling van die aard en karakter van die brief as sodanig toegespits is nie, is dit tog vir die doel van die studie noodsaaklik om ’n definitiewe standpunt oor hierdie aangeleentheid in te neem. In die Skriflig 24 1990:49-69 50 GJ.C. Jordaan ^ Blass & Debrunncr (1975:131) dui aan dat die rclalicf ík; 5c in die Nuwe Testament en die papiri, soos in Klassiekc Grieks, die konnotasie dra van Maar hy/en h y .. byvoorbeeld Markus 15;23. Dat hierdie verskynsel nie net tot die nominatief beperk is nie, is duidelik wanneer die vertaling van relatiewe voornaamwoordc in die Bybelvertaling van 1983 nagegaan word. In die eerste hoofstuk van Efesiers kom daar scs relatiewe voornaamwoordc voor (w. 7,8, 11,13, 14, 20). In vier van die scs gevalle is die relatiewe voornaamwoord in die vertaling weergegee as die begin van 'n nuwe sin. 2.1 Kenmerke van ’n gebcd Wanneer gesê word dat hierdie briefdeel 'n gebedskarakter vertoon, word nie daarmee bedoel dat die briefdeel in sy geheel ’n gebed is nie. Wat wel waar is, is dat dit in die vorm van ’n gebed geskryf is. Die briefdeel bevat naamlik elemente wat ook in die Joodse berakoth voorkom (vgl. Van Roon, 1976:15 w.; Roberts 1984:139; 1988:191- 192). Gewoonlik het die Joodse berakoth bestaan uit ’n lofprysing gevolg deur die rede vir die lofprysing. Daarom word dit ook lofprysende gebede genoem. Dikwels is daar op die lofprysing uitgebrei deur ander elemente daaraan toe te voeg, byvoorbeeld voorbidding, skuldbelydenis en geloofsbelydenis. So ’n uitgebreide berakah-gebed is gewoonlik weer met lofprysing afgesluit (vgl. Roberts 1984:139). Die eerste deel van die Efesiërbrief is dan gestruktureer in die vorm van so ’n uitgebreide berakali-gebed. en kan soos volg ingedeel word: 1:3 Lofprysing van God; 1:3-14 Rede vir die lofprysing: die verlossing.sdade van God in Christus; 1:15-20 Voorbidding vir die lesers; 1:20-23 Geloofsbelydenis: Christus is die Hoof van die kerk; 2:1-22 Uiteensetting van die geloofsbelydenis: die eenheid van die kerk in Christus; 3:1-19 Voorbidding; 3:20-21 Lofprysing. In ’n uitgebreide berakah-gebtd het die lofprysing aan die btgin gewoonlik by die lofprysing aan die einde aangesluit en is dit dikwels chiasties daarteenoor gerangskik. So ’n chiastiese gebedsrangskikking word ook in Efesiërs 1:3 - 3:21 aangetref, en dan wel in die A-B-C-B-A-patroon van die palindroom (vgl. Roberts, 1984:140; De Klerk, 1988:43): In die Skriflig 24(1) 1990:49-69 51 Die verhouding tussen indikatief en paraklese in Efesiërs — A Lofprysing (1:3) en rede vir die lofprysing (1:3-14) pB Voorbidding (1:15-19) C Geloofsbelydenis (1:20-23) en uiteensetting van die belydenis (2:1-22) ‘-B Voorbidding (3:1,14-19) met onderbreking van die voorbidding (3:2-13) — A Lofprysing (3:20-21) Die wentelpunt van die palindroom vorm gewoonliic die sentrale aspek van die hele struktuur. Die w entelpunt in hierdie verse is die geloofsbelydenis van 1:20-23. Efesiërs 1:3-3:21 is dus ’n gebed op die patroon van ’n Joodse berakah en so gerangskik dat dit om ’n sentrale geloofsbelydenis saamtrek. Dat die sentrale geloofsbelydenis we! in 1:20-23 voorkom, word deur Meyer (1977:24- 26) gestel. R oberts (1986:199; 1988:87-88) is van m ening dat die sentrale geloofsbelydenis eers in 1:22-23 voorkom. Na sy oordeel maak 1:20-21 eintlik nog deel van die voorafgaande voorbidding uit. 2. Soos wat later in hierdie artikel aangedui word, bevat 1:20-21 saam met 1:22-23 bepaalde belydenismotiewe wat so grondliggend vir die res van die brief is, dat dit myns insiens beter is cm 1:20-21 as deel van die sentrale geloofsbelydenis te beskou. 2.1 Kenmerke van ’n gebcd Hy gee toe dat 1:20-21 wel belydenisstof bevat, maar ken daaraan ’n oorgangsfunksie toe, in dié sin dat dit sterk terugverwys na die voorafgaande, maar ook aanduidings bevat van motiewe wat vorentoe in die brief ’n rol speel. ’n Belangrike rede waarom hy 1:20-21 as deel van die voorafgaande voor­ bidding beskou, is die feit dat dit (as ’n relatiewe bysin) sintakties ’n inbedding by die vorige verse is en dus streng gesproke daarm ee saam gelees moet word (Roberts, 1988:87-88). Tog is ek van oordeel dat die werklike geloofsbelydenis reeds by 1:20 begin en tot by 1:23 strek. Die redes hiervoor is die volgende: 1. Die feit dat vers 20 sintakties by die voorafgaande sin ingebed is, beteken nie dat dit noodwendig ook inhoudelik daarby ingebed is nie. Trouens, die Griekse betreklike voornaamwoord kan (ook in die Pauliniese briewe) ’n bysin inlei wat in betekenis gelykwaardig aan ’n selfstandige hoofsin is.^ Dit is dus heeltemal moontlik dat vers 20 inhoudelik reeds die aanvang van die geloofsbelydenis uitmaak. 1. Die feit dat vers 20 sintakties by die voorafgaande sin ingebed is, beteken nie dat dit noodwendig ook inhoudelik daarby ingebed is nie. Trouens, die Griekse betreklike voornaamwoord kan (ook in die Pauliniese briewe) ’n bysin inlei wat in betekenis gelykwaardig aan ’n selfstandige hoofsin is.^ Dit is dus heeltemal moontlik dat vers 20 inhoudelik reeds die aanvang van die geloofsbelydenis uitmaak. 52 In die Skriflig 24 1990:49-69 GJ.C. Jordaan GJ.C. Jordaan 2. Soos wat later in hierdie artikel aangedui word, bevat 1:20-21 saam met 1:22-23 bepaalde belydenismotiewe wat so grondliggend vir die res van die brief is, dat dit myns insiens beter is cm 1:20-21 as deel van die sentrale geloofsbelydenis te beskou. 2.1.1 Die geloofsbelydenis ten grondslag van die gebed Hierbo is aangedui dat die geloofsbelydenis van 1:20-23 die strukturele sentrum van die herakah-ge.htá in 1:3-3:21 is. Die sentrale plek van hierdie geloofsbelydenis is egter veel meer as bloot struktureel: dit vorm ook die g^agtesenlrum van die gebed. Die indikatief van die Hoofskap van Jesus Christus wat in 1:20-23 bely word, is ook die gedagtegrondslag waarop die gebed in sy geheel berus. 2.1.1.1 Gedagtesentrum en gedagtelyne van die geloofsbelydenis In die meegaande gedetailleerde ontleding (vgl. die skematiese uiteensetting 1) word aangetoon hoedat die geloofsbelydenis van 1:20-23 inderdaad die sentrum van die hele briefdeel vorm. Daarin word ook aangetoon dat 1:3-4:21 verskeie gedagtelyne bevat wat van die begin van die briefdeel tot aan die einde daarvan deurloop. Dit blyk egter dat hierdie gedagtelyne almal in die sentrale geloofsbelydenis van 1:20-23 saamtrek. Die plek van die geloofsbelydenis sou ook vergelyk kon word met die dun nekkie van ’n uurglas waardeur die sand van die boonste na die onderste deel vloei: die gedagtelyne van die eerste helfte van die palindroom word deur die geloofs­ belydenis van 1:20-23 na die tweede helfte van die palindroom oorgedra. Die struktuur sou dus .soos volg voorgestel kon word: Lofprysing en rede vir lofprvsing ^ I ( ^ Oaan oor in voorbidding Geloofsbelydenis Uiteensetting van belydenis Slotvoorbidliing en sloÍlofprysing In die rede vir die lofprysing voor die geloofsbelydenis word die beginpunt van verskeie gedagtelyne aangetref wat in die geloofsbelydenis self ontbreek, maar wat Lofprysing en rede vir lofprvsing ^ I ( ^ Oaan oor in voorbidding Geloofsbelydenis Uiteensetting van belydenis Slotvoorbidliing en sloÍlofprysing In die rede vir die lofprysing voor die geloofsbelydenis word die beginpunt van verskeie gedagtelyne aangetref wat in die geloofsbelydenis self ontbreek, maar wat In die rede vir die lofprysing voor die geloofsbelydenis word die beginpunt van verskeie gedagtelyne aangetref wat in die geloofsbelydenis self ontbreek, maar wat 53 In die Skriflig 24(1) 1990:49-69 53 Die verhouding tussen indikatief en paraklese in Efesiërs SKEMATIESE UITEENSETTING I 'n Vcrkorlc Icks van E f I lot 3 word hicroiulcr in 6 koloniinc vcrdccl. In clkc koloni nioci die Icks vun Im) na ondcr gclcc£ word, (icdagtclync wat van die ecrslc lo( die scsde afdeting (koloin) dcurl(M)p, is gcnicrk a lol i cn mc( ononderbrokc lync aangcdui. (icdagtclync wat van die ecrslc lo( die scsde afdeting (koloin) dcurl(M)p, is gcnicrk a lol i cn mc( ononderbrokc lync aangcdui. R E D E VIR D IE LOFPRYSINCJ (1:4-14) V ()O R niD D IN C i(l:l4-20;0 :4 Va^Jtfr fívt tfng UÍkY^irKÍ^ " -------- om hcilig cn sondcr gcbrck Ic wees b :5 om ons as sy kindcrs aan le neeni :6 k>{ )(>r vd hcerlikh v sygenade :7 In Xtg} h; | Hy YCrÍQMÍPg bvwgrk die vcrgifni.s van onx nit.sdade na die rykdom van sy gcnadc c :8 l>cwys in wyshcid cn vcrsland d :9 dcur opcnb.m aking v sy vcrl>orgc wil e :17 Dal die Vader vd hecrlikhcid sal gee: die Gees > v wyslieid cn o|>enharÍng v kennis d / AS wal die )ux>p van sy roeping > —__^ /'II rlip rv L rlrx m l/a n c u n r i 'r l i l cn die rykdom van sy hecrlikhcid-c :10(otn allcg onder ccn hoof tn Xtus Ic vcrcmgy :ll in Horn hcl ons ’n erfdecl oiH vang/----- waarl(x; ons vcrordincer is a — —— v' Hy bcwerk alles volgcns sy Raad g - :12 tot iof van sy hccrlikhcid ons wal reeds op Xtus gch(H)p hcl h - :13 Deuf die HG as ondcrpand vcr-scCl Jullc hct die cvang.v.rcddinp gchcMir JuHc is verscel met d.l l(i vd l>elorte i - ;20 G od hcl Xtus uil d dodc opgcwck j ........ laal sit aan sy rcgtcrh in d.hemcic k ..... :21 Ix) allc owcrh,m ag,krag cn hccrskpy /..... en clkc naam wat gcnocm word m ...... in h.dic wCrcId cn d. tockom&tigc n.... :22 alle dingc aan sy voctc ondcrw crp ^Mom as H oof aan die gcm ecntc gegccj :23 wat sy liggaam is, o ................................. die volhcid van Horn wal allcs in almal vcrvul/?.......... v.d.crfdcel ondcr d.hciligcs is — / : 19 cn d.krag wat I ly gcwcrk hct - :20a in Chrislus. :14 Die H G is indcrpand v.ons erfdeel om ons Ic verlos tot Iof v.sy hccrlikhcid. In die Skriflig 24 1990:49-69 R E D E VIR D IE LOFPRYSINCJ (1:4-14) M :23 at sy liggaam is, o ...................... die volhcid van Horn wal allcs in almal vcrvul/?.. :14 Die H G is indcrpand v.ons erfdeel om ons Ic verlos tot Iof v.sy hccrlikhcid. In die Skriflig 24 1990:49-69 54 GJ.C. Jordaan (icJaglclync W ill vanui( die gcloorsl>clydcni.s iia die ciitde Jeurl(N>p, is geincrk j lo( p cn met slippcHync aangcdui. Ocdaglclync wal sicgs van eon ardcliiig (koUtm) na die volgendc (>orl(M)p, » gem crk q to( u cn mcl ondcrbrokc lync aangedui. V l-R D ILR U I t liliN (Jl£ S i r( 2 :ll-2 2 ) (illlM -D l-N -U )l'rR Y S I N (5 (3:1-21) J. /I :2 Jullc/ons hel Icvurc gcwandcl ;12 Jullc was vroecr vervrccmd ,— » I sender belofle, :3 in imgclioorsaamli cn begcerlikhede cn was kimicis van die loom . :4 m aar (i(xl licl ons lewend gemaak j :(\ saam me( Xlus ltd i ly ons opgewc ..^ k en saatn laal sil in die lieinele n ;7 sodal i.d.ccuc wal kom l)e((H>n kan w(»rd ......................\ ! ^ c die rykdom v sy genadc in JXtus. • ; 10 Ons is sy maaksci, gcskapc r - - fr-l(>l g()cic werkc deur (iod v(H)rl>e tf*t(KÍul ons daaiin kan wandcl. n M inder (im l in die w êreld. : 13 Nou hel jullc naby gekom. r :4 G od hct die vcrborgcnh van 2 ^ / : 6 dal die hcidcne m ede-crfgenam c is ........»• o cn m edcledc van die liggaam cn m edcdcclgcnotc aan sy beloTlc. ;9 D cur d gcm ccntc word d vcrborgcnh v God wul nllcs gcskapc hct in Xlus \ 1 :11) iKkendgcmaak aan die owcrhcdc cn magic :I2 in Xtus hel ons vrymocdighcid cn (ocgang -►/■ :15 Hy hct ons lot ccn nuwc j mens gcskcp | I o rlfi in ccn liggaam m et G od vctMx:n. Ek buig my knie£ voor die Vadcr v JXtus i \ . w n van wic clkc gcslag ly naam onlvang V c :16 dal Hy m ag gee na d rykdom v sy hcerlikh mcl krag dcur sy G ees verslerk word :I7 Hy hel d.evangclic v.vredc verk. :IK D cur Xlus deur ccn Gees hcl ims tocgang tot die V adcr. R E D E VIR D IE LOFPRYSINCJ (1:4-14) :19 Jullc is huLsgcnoic van G od :2i) gebou op rondamciit v aixK leU r^ :l7 u Mxlal Xlus in jultc hartc kan woon :2I in wic d gebou g(x:d saamgcvocg ^ verrys lot ’n hciligc Icm pcl / '' v ;22 'n woning y G od in die G ees, u ^ S ’ in liefdc . . . gcgrondves --------- ' ' ■ » :18 in staat om die verborgcnbcid te bcgryp ...................................................................^ 19 sodal jullc vcrvul word tot d v o lh v God. ;2l) Aun I lom wal m ag hcl om le docn . .. — ■ m g volgens die krag wat in ons werk, :21 aan Horn d.hecrlikheid deur aUe geslagte. ! ^ c die rykdom v sy genadc in JXtus. • ; 10 Ons is sy maaksci, gcskapc r - - fr-l(>l g()cic werkc deur (iod v(H)rl>e tf*t(KÍul ons daaiin kan wandcl. n -► In die Skriflig 24(1) 1990:49-69 55 Die verhouding tussen indikatief en paraklese in Efesiërs weer in die daaropvolgende gedeeites na vore te tree. Die sentrale motiewe wat so on- derbreek en voortgesit word, is die volgende: weer in die daaropvolgende gedeeites na vore te tree. Die sentrale motiewe wat so on- derbreek en voortgesit word, is die volgende: weer in die daaropvolgende gedeeites na vore te tree. Die sentrale motiewe wat so on- derbreek en voortgesit word, is die volgende: a. Die uitverlciesing (1:4), verordinering (1:11), roeping (1:18) - en die voorbereiding van goeie werice (2:10). a. Die uitverlciesing (1:4), verordinering (1:11), roeping (1:18) - en die voorbereiding van goeie werice (2:10). g g ( ) b. Heiligheid (1:4) - goeie werice (2:10) en heilige tempel (2:21). g g g p c. Rykdom van Gods genade (1:7), die rykdom van sy heerlikheid (1:18) - die j7 kdom van sy genade (2:7) en die rykdom van sy heerlikheid (3:16). Dit is ’n parallelisme op die A-B-A-B-patroon. c. Rykdom van Gods genade (1:7), die rykdom van sy heerlikheid (1:18) - die j7 kdom van sy genade (2:7) en die rykdom van sy heerlikheid (3:16). Dit is ’n parallelisme op die A-B-A-B-patroon. p p p d. Wysheid en verstand (1:8), wysheid en openbaring van kennis (1:17) - in staat om die verborgenheid te begryp (3:18). p p p d. Wysheid en verstand (1:8), wysheid en openbaring van kennis (1:17) - in staat om die verborgenheid te begryp (3:18). R E D E VIR D IE LOFPRYSINCJ (1:4-14) g g yp ( ) e. Openbaring van sy verborge wil (1:9) - die verborgenheid van Christus geopenbaar (3:4,5,9,10). g g yp e. Openbaring van sy verborge wil (1:9) - die verborgenheid van Christus geopenbaar (3:4,5,9,10). g p f. In H orn’n erfdeel ontvang (1:11), die erfdeel onder die heiliges (1:18) - die heidene is mede-erfgename (3:6). g f. In H orn’n erfdeel ontvang (1:11), die erfdeel onder die heiliges (1:18) - die heidene is mede-erfgename (3:6). g g. Hy bewerk (éi/epeyeíi') ailes volgens sy raad (1:11), die krag wat Hy in Christus gewerk (evepeyeti/) het (1:19) - die krag wat in ons werk (éi'epyeíi/) (3:20). g. Hy bewerk (éi/epeyeíi') ailes volgens sy raad (1:11), die krag wat Hy in Christus gewerk (evepeyeti/) het (1:19) - die krag wat in ons werk (éi'epyeíi/) (3:20). ( py ) ( ) h. Ons het op Christus gehoop (1:12), die hoop van sy roeping (1:18) - julle was sonder hoop (2:12). ( py ) ( ) h. Ons het op Christus gehoop (1:12), die hoop van sy roeping (1:18) - julle was sonder hoop (2:12). p ( ) i. Die Heilige G ees van die belofte (1:13) - vreem deiinge t.a.v. die verbonde van die belofte (2:12), die heidene is mededeelgenote aan sy belofte (3:6). p ( ) i. Die Heilige G ees van die belofte (1:13) - vreem deiinge t.a.v. die verbonde van die belofte (2:12), die heidene is mededeelgenote aan sy belofte (3:6). A1 die bostaande gedagtelyne word in 1:3-1:20 begin en word weer in 2:1-3:21 voortgesit. Die lyne word egter by die geloofsbelydenis (1:20-23) onderbreek. Slegs een gedagtelyn verbind die geloofsbelydenis met die voorafgaande, naamlik die gedagtelyn van die Hoofskap van Christus (1:10 en weer 1:22). Hierdie gedagtelyn vorm die sentrale motief van die brief: die Hoofskap van Christus car die kerk, sy liggaam. Hierdie sentrale motief vorm dan as’t ware die "dun punt van die uurglas" waardeur al die ander gedagtelyne van die eerste briefdeel vioei. Uit die geloofsbelydenis as sentrum van die drie hoofstukke vIoei weer nuwe gedagtelyne voort, wat ook in die daaropvolgende gedeeites voortgesit word (vgl. ook Roberts, 1988:90-91 in hierdie verband). Die gedagtelyne is die volgende: j. God het Christus uit die dode opgewek (1:20) - saam met Christus het God ons opgewek (2:6). j. God het Christus uit die dode opgewek (1:20) - saam met Christus het God ons opgewek (2:6). k. R E D E VIR D IE LOFPRYSINCJ (1:4-14) Hy het Hom laat sit aan sy regterhand in die hemele (1:20) - saam met Christus het Hy ook ons laat sit in die hemele (2:6). y ( ) 1. Bo alle ow erheid en mag en krag en heerskappy (1:21) - aan die owerhede en magte bekend maak (3:10). g m.En elke naam wat genoem word (1:21) - van wie elke geslag in die hemele en op die aarde sy naam ontvang (3:15). p y g ( ) n. In hierdie wêreld en ook in die toekomstige (1:21) - sodat in die eeue wat kom, betoon kan word (2:7). 56 In die Skriflig 24 1990:49-69 GJ.C. Jordacm o. Die gemeente wat sy liggaam is (1:23) - in een liggaam met God versoen (2:16), medelede van die liggaam (3:6). o. Die gemeente wat sy liggaam is (1:23) - in een liggaam met God versoen (2:16), medelede van die liggaam (3:6). ( ), gg ( ) p. Die volheid van Horn wat alies in alma! vervul (1:23) - vervul tot al die volheid van God (3:19). Die beginpunt van die deurlopende gedagtelyne in die eerste drie hoofstukke word dus aangetref in die rede vir die lofprysing (1:3-14) en in die geloofsbelydenis (1:20-23). Die verloop van die gedagtelyne kan dan soos volg voorgestel word: Rede vir die-------------------------------------------------- - Uiteensetting lofprysing----------------------------------------------------- - van die bely = 1________________^Geloofs= _____________ ^ denis, slot = belydenis voorbidding en I-------------------------------- slotlofprysing. Rede vir die- lofprysing---- 1 Daar is enkele kleiner gedagtelyne wat in die uiteensetting van die belydenis ontspring en dan na die slotvoorbidding en -lofprysing deurloop. Sulke gedagtelyne is die volgende: q. Ons vroeere lewenswandel (2:2) teenoor ons nuwe lewenswandel (2:10) q. Ons vroeere lewenswandel (2:2) teenoor ons nuwe lewenswande wat aan 2:1-10 die struktuur van ’n ringkomposisie verleen. q ( ) wat aan 2:1-10 die struktuur van ’n ringkomposisie verleen. r. Ons is sy maaksel, geskape (2:10), tot een nuwe mens geskep (2:15). s. Deur Christus toegang tot die Vader (2:18), in Christus die vrymoedigheid en die toegang (3:12). g g t. Gebou op die fondament (GejaeXixi)) van die apostels en profete (2:20), in liefde gewortel en gegrond (xc0e)ieXui)|i.€iA3i - 3:17) g g g | u. ’n Woning (KatoiKriTTpioi/) van God in die Gees (2:22), dat Christus kan woon (icaToiKtiaai) in julle harte (3:17). 2.1.2 Gedagtescntrum en gedagtelyne as indikatief van die gebed In bovermelde gedagtelyne is die berakah van 1:3 - 3:21 gegrond. ’n Mens sou hierdie gedagtelyne ook die indikatief van die hele gebed kon noem. Daarmee word bedoel dat die heilsfeite van die Hoofskap van Jesus Christus, soos dit in die verskillende ge­ dagtelyne voortgedra word, die belyde of verkondigde waarhede is waaruit die lof­ prysing en die voorbidding van die berakaJt-gehed voortspruit (vgl. Du Plessis, 1962:58- 62). Uit die beskrywing van die gedagtelyne hierbo is dit duidelik dat die indikatiewe waar­ hede wat daarin verkondig word, weliswaar leerstellig van aard is. Hoewel die hele eerste briefdeel ’n gebedskarakter het, is dit dus gegrond op ’n gedagtesentrum en -lyne wat leerstellig van aard is. Die leerstellige aard van die gedagtesentrum en -lyne het verskeie Nuwe-Testamentici daartoe gelei om aan die hele briefdeel ’n dogmatiese ka- rakter toe te ken (vgl. die inleidende paragrawe van hierdie artikel). Teenoor sodanige gevolgtrekking moet gestel word dat slegs die onderliggende gedagtesentrum en -lyne In die Skriflig 24(1) m 0:49-6‘) 57 Die verliouding lussen indikatiefen paraklese in Efesiërs van hierdie briefdeel leerstellig van aard is. Formeel vertoon die hele briefdee! die eiensicappe van ’n berakah-gehcd. van hierdie briefdeel leerstellig van aard is. Formeel vertoon die hele briefdee! die eiensicappe van ’n berakah-gehcd. * In die rede vir die lofprysing (1:4-14): - Die Vader het ons uitverkies (1:4-6) - In Christus het Hy ons verlossing bewerk (1:7-12) - Deur die Heilige Gees as Onderpand is ons verseël (1:13-14). Let op hoe elke afdeling afsluit met die refrein: 'Tot lof van sy heerlikheid!" Let op hoe elke afdeling afsluit met die refrein: 'Tot lof van sy * In die voorbidding (l:15-20a): * In die voorbidding (l:15-20a): - Daldie Vader van die heerlikheid sal gee (1:17) - die Gees van wysheid ...(1:17) - die krag wat Hy gewerk het in Christus (1:20a). * Uiteensetting van die belydenis (2:11-22): * Uiteensetting van die belydenis (2:11-22): - Deur Christus het ons toegang deur een Gees tot die Vader (2:18). H i G d (di V d ) (2 19) Uiteensetting van die belydenis (2:11-22): - Deur Christus het ons toegang deur een Gees tot die Vader (2:18). - Deur Christus het ons toegang d - Deur Christus het ons toegang deur een Gees tot die Vader (2:18). - Huisgenote van God (die Vader) (2:19) - terwyl Jesus Christus self die hoeksteen is (2:20) - ’n woning van God in die Gees (2:22). g ( ) * Slotvoorbidding (3:1-19): In die onderbreking van die voorbidding (3:2-13): - Die verborgenheid van Christus (3:4) - geopenbaar deur die Gees (3:5) - volgens die gawe van die genade van God (3;2,7). In die voorbidding self: - Ek buig my kniee voor die Vader - van onse Here Jesus Christus (3:H) - dat Hy mag gee om met krag versterk te word deur sy Gees (3:16). * Slotlofprysing (3:20,21): - Aan Horn wat mag het om te doen ver bo alles wat ons bid ( = die Vader), - volgens die krag wat in ons werk ( = die Heilige Gees,vg\. 3:16), - aan Horn die heerlikheid in die gemeente in Christus Jesus. * Slotvoorbidding (3:1-19): In die onderbreking van die voorbidding (3:2-13): Slotvoorbidding (3:1 19): In die onderbreking van die voorbidding (3:2-13): - Die verborgenheid van Christus (3:4) - geopenbaar deur die Gees (3:5) - volgens die gawe van die genade van God (3;2,7). - volgens die gawe van die genade van God (3;2,7). In die voorbidding self: - Ek buig my kniee voor die Vader - van onse Here Jesus Christus (3:H) - dat Hy mag gee om met krag versterk te word deur sy Gees (3:16). 2A2.1 Die trinitariese motief in die indikatief Roberts (1975:18) en Floor (1982:17w.) wys op ’n baie belangrike motief waarbinne die indikatief van die Efesiërbrief verkondig word, naamlik die trinitariese motief. Die Efesiërbrief verkondig immers die geestelike seëninge wat die Vader in Christus deur die Heilige Gees in die iewens van sy uitverkorenes bewerk (Floor, 1982:78). In die uiteensetting van die gedagtestruktuur van hoofstukke 1 tot 3 (skematiese uit- eensetting 1) is die trinitariese inkleding van die indikatief duidelik: * In die rede vir die lofprysing (1:4-14): 3.1 Die tweede hoofdeel het ’n parakletiese aard In die inleiding van hierdie artikei is reeds aangetoon dat verskeie Nuwe-Testamentici die tweede briefdeei verskiilend tipeer: prakties, vermanend, eties of paraneties. Hoe- wel hierdie tiperings in der waarheid weinig van mekaar verskil, is daar ’n term waar- mee die briefdeei selfs nog beter getipeer kan word - die woord paraklese. Hierdie woord is afgeiei uit die woord waarmee die skrywer self die tweede briefdeei begin, naamiik die werkwoord TtapaKoXeii/ (4:1 - napaKoXS 021/Ojiag). Die woord nopaKoXS word uitgelig omdat dit in der waarheid die wendingspunt in die brief verteenwoordig. Doty (1973:39) toon aan dat die woord napoKCiXio dikweis in H eilenistiese briewe as aanduiding van ’n wendingspunt in die brief voorkom. TTapaKcxXS lei dan die vermanende dee! van die brief in, ook genoem die paranetiese deel van die brief (Kiimmel, 1972:247; Fischer, 1973:13). Met die woord napaKoXá) word egter aangedui dat die skrywer meer as ’n paranese gaan aanbied. In plaas van ’n blote lys van moraiistiese moets en moenies, gaan die skrywer 'n paraklese aan sy lesers gee, dit wil sê ’n vermaning met besondere intimiteit en vertroue in sy lesers (Doty, 1973:39). Ook in die Nuwe Testament dui die woord TiopaicaXeii/ ’n vermaning van besondere intieme en persooniike aard aan. Volgens Louw & Nida (1988:409,425) word die woord nopoKcxXeii/ gebruik binne die betekenisveid van ’n dringeruie versoek rig. Op grond van die intieme en persooniike vertrouensband tussen die skrywer en sy lesers rig by ’n dringende vermanende versoek tot hulle. In Efesiërs 1:4 skryf Paulus: nopaKoXiij o w ufioq ("Ek vermaan julle dan ...") en volg dit op met ’n voorwerpsin wat die inhoud van die paraklese stel:" . . . cm te wandel waardig die roeping waarmee julle geroep i s ...". Hy brei die voorwerpsin dan weer in verse 2 en 3 uit met verder bepalings. In hierdie geval is die paraklese ’n emstige aandrang of ’n dringende versoek (Louw & Nida, 1988:409) oor die bepaalde lewenswandel wat van die lesers verwag word. Die paraklese van die brief hou egter nie by hierdie enkele aandrang/versoek in 4:1 op nie. Efesiërs 4:1 is in der waarheid die inleiding tot ’n uitgebreide stuk paraklese wat tot by 6:20 strek. En dan, in die briefslot (6:22), kom die woord nopoKoXeiv weer voor: Tichikus sal verder die harte van die gelowiges in Efese nopaKoXeli/. * In die rede vir die lofprysing (1:4-14): * Slotlofprysing (3:20,21): - Aan Horn wat mag het om te doen ver bo alles wat ons bid ( = die Vader), - volgens die krag wat in ons werk ( = die Heilige Gees,vg\. 3:16), - aan Horn die heerlikheid in die gemeente in Christus Jesus. In die Skriflig 24 1990:49-69 58 GJ.C. Jordaan Samevattend kan gesê word dat die indikatief in Efesiers 1:3-3:21 in ’n hele aantal gedagtelyne gestel word, wat in die sentrale motief van die Hoofskap van Christus saamtrek, en wat binne ’n trinitariese raamwerk aangebied word. 3.1 Die tweede hoofdeel het ’n parakletiese aard Die woord nopaKoXetu kom slegs hierdie twee keer in die Efesiërbrief voor, dit wil sé aan die begin en aan die einde van die tweede briefdeei - as’t ware by wyse van ringkom- In die Skriflig 24(1) 1990:49-69 59 Die veríiouding tussen indikatief en paraklese in Efesiërs posisie. Die hele briefdeel word met die woord napaKoXeii/ "omvat" en lean dus ook omvattend getipeer word as paraklese. Die betekenisveid waarbinne Paulus die woord napaKoXeiv in hierdie briefdeel aanwend, dui aan wat die aard van die paraklese is wat hy tot sy lesers rig. In 4:1 rig hy ’n dringende versoek tot huile (Louw & Nida, 1988:409,425), ’n versoek wat vermanend van aard is. In 6:22 skryf hy dat hy ook Tichikus na hulle toe stuur oni hulie te nopaKoXeiu: Tichikus moet die harte van die gelowiges "troos” (1933/53- vertaling) sodat hy "die kommer in hulle gemoed kan wegneem" (1983-vertaling). Wanneer Paulus dan die Efesiërs in hierdie brief ncxpaKaXeiii.is hy nie net besig om te vermaan of ’n dringende versoek tot hulle te rig nie. Hy is ook besig om die Efesiers onder hulle omstandighede te vertroos deur hulle te bemoedig. Hierdie tweede deel van die Efesierbrief kan dus getipeer word as hemoedigende vertroosting of vertroostende beinoediging, of, in aansluiting by die werkwoord TtapaKoXeíi/, getipeer word as paraklese. 3.2 Die samehang van die paraklese in Efesiers 4:1 -6:20 Doty (1973:5P) toon aan dat daar op verskeie plekke in die Nuwe-Testamentiese ge- skrihe gedeeltes voorkom wat ’n "kategetiese patroon" vertoon. Hierdie kategetiese stof vorm, aldus Doty, deel van ’n vroeg-Christelike heiligheidskode, wat in navolging van die heiligheidskode van die Tora onstaan het. Die inhoud van die Nuwe-Testa­ mentiese heiligheidskodes was dan om bepaalde bose werke af te lê en om die nuwe Christelike lewenstyl op te neem. In die paraklese-gedeelte van die Efesierbrief is daar ook gedeeltes wat in so ’n "kate­ getiese" styl aangebied word, naamlik 4:22-5:21 (Doty,1973:59; Aune, 1987:195). Bultmann en ook Percy (aangehaal deur Van Roon, 1974:411) beskou die kategetiese stof in hierdie brief as vroeg-Christelike materiaal wat nie oorspronklik van Paulus kom nie en verklaar daarom 4:1-6:20 as on-Paulinies. Van Roon wys egter daarop dat "kategismusagtige" gedeeltes in 4:1-6:20 nie die produk van ’n vroeg-Christelike "kate- gismus" is nie, maar dat dit wel ’n aantal fundamentele paranetiese formuleringe bevat wat oor en oor in Paulus se briewe voorkom. Die "kategismusagtige" gedeeltes in 4:1- 6:20 is dus na sy oordeel eg Paulinies, m aar bestaan uit ’n onsam ehangende sameflansing van verskillende dringende versoeke en vermaninge. Dat bepaalde gedeeltes uit hierdie tweede briefdeel inderdaad onderrigtend van aard is en ook in ander briewe van Paulus voorkom, is waar. Die lyste van .sondes in 4:25- 32 en 5:3-5 toon duidelike oorkomste met ander sondelyste in die Pauliniese briewe. ’n Duidelike ooreenkoms word gevind in die "tweelingsuster" van die Efesierbrief, naamlik die brief aan die Kolossense. ’n Vergelyking van die twee briewe toon talle ooreenkomste in struktuur en bewoording - selfs ten opsigte van die .sentrale motief Ook die sondelyste van Efesiers 4 en 5 lyk feitlik dieselfde as dié in Kolossense 3:1-17. 60 In die Skriflig 24 1990:49-69 GJ.C. Jordaan Die sondelyste as sodanig sou dus wel as "kategismusagtig” getipeer kon word, maar dit beteken nie dat dit onsamehangend binne die konteks van die Efesiërbrief neergeskryf is nie. Roberts (1983) toon aan dat daar wel ’n definitiewe samehang in die tweede hoofdeel van die brief bestaan. In die skematiese uiteensetting van die gedagtestruktuur van 4:1-6:20 (vgl. skematiese uiteensetting 2 op p.62) word gepoog om aan te toon hoedat die verskillende parakle- tiese uitsprake inderdaad onderling aan mekaar verbonde is (skematiese uiteensetting 2). 3.2 Die samehang van die paraklese in Efesiers 4:1 -6:20 Uit die uiteensetting is dit duidelik dat die parakletiese stof in 4:1-6:20 nie ’n onsamehangende samevoeging van "kategetiese" stof is nie, maar inderdaad ’n beteke- nisvolle gedagte-opbou vertoon. In hierdie hoofstukke word die breë parakiese van wandel waardig die roeping waarmee julle geroep is as’t ware in konsentriese sirkels al nader en nader gepresiseer, telkens met praktiese toepassings van die algemene stellings. Let veral op g p * die herhaalde voorkoms van die partikel ouv as struktuurmerker; * die herhaalde voorkoms van die partikel ouv as struktuurmerker; • die verspreiding van die werkwoord nepm axeti' (wandel) in kombinasie met GUI/, as ’n verdere struktuurmerker. • die verspreiding van die werkwoord nepm axeti' (wandel) in kombinasie met GUI/, as ’n verdere struktuurmerker. 3.2.1 Indikatief te midde van die parakiese in Efesiërs 4:1-6:20 In die skematiese uiteensetting 2 (vgl. p.62) word aangetoon dat 4:4-16, hoewel dit binne die raamwerk van parakiese voorkom, self nie parakleties van aard is nie. Efesiërs 4:4-16 dien as ’n motivering vir die voorafgaande oproep om die eenheid van die Gees te bewaar. Die motivering geskied deur ’n leerstellige uiteensetting in 4:4- 16 oor die eenheid van die kerk. Die eenheid word leerstellig soos volg gemotiveer: 4:4-6 - Die eenheid van die kerk is daarin gelee dat God aan al die gelowiges gemeenskaplike gawes gee. 4:7-10 - Die eenheid van die kerk is daarin gelee dat die gelowiges mekaar nodig het. Christus het immers nie dieselfde gawes aan almal gegee nie. 4:11-16 - Die eenheid van die kerk word gedien deur die verskillende ampte wat Christus in sy kerk gegee het, 4:16 - eindig by die beeld van die kerk as liggaam, in ’n ring= komposisie aansluitend by die "een liggaam" van v. 4. 4:4-6 - Die eenheid van die kerk is daarin gelee dat God aan al die gelowiges gemeenskaplike gawes gee. 4:7-10 - Die eenheid van die kerk is daarin gelee dat die gelowiges mekaar nodig het. Christus het immers nie dieselfde gawes aan almal gegee nie. 4:11-16 - Die eenheid van die kerk word gedien deur die verskillende ampte wat Christus in sy kerk gegee het, 4:16 - eindig by die beeld van die kerk as liggaam, in ’n ring= komposisie aansluitend by die "een liggaam" van v. 4. Verse 4-16 bevat duidelik geen parakiese nie, maar stel die grond vir die parakiese in V. 3: die verkondiging van die eenheid van die kerk, op grond waarvan Paulus sy lesers daartoe oproep om die eenheid te bewaar. Verse 4-16 is dus die indikatief waarop die parakiese van v.3 gegrond is. In die Skriflig 24(1) 1990:49-69 61 Die verhouding tussen indikatief en paraklese in Efesiërs SKEMATIESE UITEKNSETTINC; 2 4:1-3 4:4-16 4:17-24 4:25-32 5:1-2 5:3-7 5:8-14 5:15-21 5:22 - 6:9 6:10-20 SKEMATIESE UITEKNSETTINC; 2 soos aan die Here, want die man is die hoof van die vrou, soos Christus ook Hoof is van die gemeente; en Hy is die Veriosser van die liggaam" as grond vir: "Vroue, wees aan julle eie mans onderdanig." 5:25 " . . . soos Christus ook die gemeente liefgehad het en Homself daarvoor oorgegee het. . . dat dit heilig en sondergehrek sou wees" en 5:29 " . . . soos die Here die gemeente voed en koester, ons is lede van sy liggaam" as grond vir: "Manne, julle moet julle eie vroue liefhê." 4:25 " . . . want ons is mekaar se lede" as grond vir die paraklese: "Spreek die waarheid elkeen met sy naaste." 4:30 " . . . die Heilige Gees deur wie julle verseël is tot die dag van verlossing" as grond vir: "Bedroef nie die Heilige Gees van God nie." 4:32 " . . . soos God ook in Christus julle vergewe het" as grond vir: "Vergeef mekaar". 5:2 " . . . soos Christus ons ook liefgehad het en Ham vir ons oorgegee het as 'n gawe en offer aan God tot ’n lieflike geur" as grond vir:" Wandel in liefde." 5:22 " . . . soos aan die Here, want die man is die hoof van die vrou, soos Christus ook Hoof is van die gemeente; en Hy is die Veriosser van die liggaam" as grond vir: "Vroue, wees aan julle eie mans onderdanig." 5:25 " . . . soos Christus ook die gemeente liefgehad het en Homself daarvoor oorgegee het. . . dat dit heilig en sondergehrek sou wees" en 5:29 " . . . soos die Here die gemeente voed en koester, ons is lede van sy liggaam" as grond vir: "Manne, julle moet julle eie vroue liefhê." Dit blyk dus dat daar verskeie plekke in die geheelopset van 4:1-6:20 is waar daar nie opdragte of vermaninge gegee word nie, maar waar die gronde vir die opdragte en/of vermanings voorsien word. Die gronde bestaan telkens uit die indikatief van dit wat God in Christus aan sy kerk geskenk het. 4. D IE V E R H O U D IN G TUSSEN IN D IK A TIEF EN PA RA K LESE IN DIE EFESIëRBRIEF 4.1 Die verhouding van die tweede briefdeel tot die indikatief SKEMATIESE UITEKNSETTINC; 2 SKEMATIESE UITEKNSETTINC; 2 4:1-3 4:4-16 4:17-24 4:25-32 5:1-2 5:3-7 5:8-14 5:15-21 5:22 - 6:9 6:10-20 62 In die Skriflig 24 1990:49-69 GJ.C. Jordaan In die res van hoofstukke 4, 5 en 6 is daar nog kleiner gedeeltes wat nie werklik parakieties van aard is nie maar wat, soos 4:4-16, die indikatief stel waarop bepaalde gedeeltes van die paraklese gegrond is. Hiervan is die volgende duidelike voorbeelde (vgl. weer skematiese uiteensetting 1); 4:25 " . . . want ons is mekaar se lede" as grond vir die paraklese: "Spreek die waarheid elkeen met sy naaste." 4:30 " . . . die Heilige Gees deur wie julle verseël is tot die dag van verlossing" as grond vir: "Bedroef nie die Heilige Gees van God nie." 4:32 " . . . soos God ook in Christus julle vergewe het" as grond vir: "Vergeef mekaar". 5:2 " . . . soos Christus ons ook liefgehad het en Ham vir ons oorgegee het as 'n gawe en offer aan God tot ’n lieflike geur" as grond vir:" Wandel in liefde." 5:22 " . . . soos aan die Here, want die man is die hoof van die vrou, soos Christus ook Hoof is van die gemeente; en Hy is die Veriosser van die liggaam" as grond vir: "Vroue, wees aan julle eie mans onderdanig." 5:25 " . . . soos Christus ook die gemeente liefgehad het en Homself daarvoor oorgegee het. . . dat dit heilig en sondergehrek sou wees" en 5:29 " . . . soos die Here die gemeente voed en koester, ons is lede van sy liggaam" as grond vir: "Manne, julle moet julle eie vroue liefhê." 4:25 " . . . want ons is mekaar se lede" as grond vir die paraklese: "Spreek die waarheid elkeen met sy naaste." 4:30 " . . . die Heilige Gees deur wie julle verseël is tot die dag van verlossing" as grond vir: "Bedroef nie die Heilige Gees van God nie." 4:32 " . . . soos God ook in Christus julle vergewe het" as grond vir: "Vergeef mekaar". 5:2 " . . . soos Christus ons ook liefgehad het en Ham vir ons oorgegee het as 'n gawe en offer aan God tot ’n lieflike geur" as grond vir:" Wandel in liefde." 5:22 " . . . - Die verspreiding van die partikel ouv. - Die verspreiding van die partikel ouv. 4.1 Die verhouding van die tweede briefdeel tot die indikatief Hierbo is reeds aangetoon dat daar in die tweede deel van die Efesiërbrief sowel parakletiese as indikatiewe elemente aanwesig is, en dat die indikatief in die briefdeel telkens as die grond van die paraklese gestel word. In die tweede briefdeel bestaan daar dus ’n noue band tussen indikatief en paraklese. Dieselfde noue band tussen indi­ katief en paraklese is sigbaar wanneer die eerste en die tweede briefdele met mekaar vergelyk word. Die paraklese van hoofstukke 4 tot 6 is ten nouste verbonde aan die indikatief van hoofstukke 1 tot 3. Hierdie noue verbintenis blyk uit: - Sekere herhalings van die eerste briefdeel in die tweede briefdeel. - Die verspreiding van die partikel ouv. In die Skriflig 24(1} 1990:49-69 63 Die verhouding tussen indikatiefen paraklese in Efesiers 4.1.1 Herhalings van die eerste briefdeel in die tweede briefdeel Hierbo is reeds gewys op die groot gedeeltes indilcatief wat in Efesiers 4:4-16 aangetref word, as’t ware as ’n groot "eiiand" van indikatief in die paraklese-gedeelte. Ook is daarop gewys dat hierdie groot indikatief die eenheid van die kerk verkondig, en kli- makties opbou tot by die Hoofskap van Christus oor die kerk, sy liggaam (4:15,16). H ierm ee word duidelik teruggewys na die sentrale motief van die indikatief in die eerste briefdeel: die Hoofskap van Christus oor sy liggaam, die kerk (vgl. 2.1.1.1 hierbo). Die sentrale motief van die indikatief loop dus nie in die eerste briefdeel ten einde nie, maar word in die tweede briefdeel voortgesit. Daar is ook ander belangrike gedagtelyne wat hierdie perikoop aan die eerste brief­ deel verbind. Veral word die beeld van die gebou in Efesiers 2:19-22 in 4:4-16 voort­ gesit, maar dit word oorgedra op die beeld van die liggaam. Die volgende tabel verge- lyk die woordooreenkomste tussen die eerste briefdeel en 4:4-16 (vgl. ook skematiese uiteensetting 1): Eerste briefdeel 1:18 die hoop van sy roeping 1:22 as Hoof van die gemeente 2:16 Albei in een liggaam 2:18 toegang deur een Gees 2:21 die gebou goed saamgevoeg 2:22 julle saam opgebou word 4.4 een hoop van julle roeping 4:15 die Hoof, naamlik Christus 4:4 Dit is een liggaam en een Gees 4:16 die liggaam goed gevoeg 4:12 opbouing van die liggaam Eerste briefdeel 1:18 die hoop van sy roeping 1:22 as Hoof van die gemeente 2:16 Albei in een liggaam 2:18 toegang deur een Gees 2:21 die gebou goed saamgevoeg 2:22 julle saam opgebou word 4.4 een hoop van julle roeping 4:15 die Hoof, naamlik Christus 4:4 Dit is een liggaam en een Gees 4:16 die liggaam goed gevoeg 4:12 opbouing van die liggaam Die ooreenkoms met die eerste briefdeel is nie beperk tot die indikatief in 4:4-16 nie. Ook die ander indikatief-gedeeltes in die tweede briefdeel toon ’n baie duidelike ooreenkoms met die gedagtelyne van die indikatief in die eerste briefdeel. In der waarheid is die tweede reeks indikatiewe in vele opsigte ’n blote terugverwysing na die indikatiewe wat reeds in die eerste briefdeel gestel is. Die volgende ooreenkomste is maklik waarneembaar: 1:4 "uitverkies . . . om heilig en sonder gebrek voor Hom in iiefde te wees." 5:27 "sodat die gemeente heilig en sonder gebrek sou wees." 1:6 "sy genade waarmee Hy ons begenadig het" (exopiaorco). 1:6 "sy genade waarmee Hy ons 4:32 "soos God ook in Christus julle vergewe het"(éxapÍCTaTo). In die Skriflig 24 1990:49-69 64 GJ.C. Jordaan Eerste briefdeel 1:13 "verseël met die Heilige Gees van die belofte." 1:18 "die hoop van sy roeping" 1:22,23 "Ciiristus is die Hoof, die Icerii sy liggaam." 2:21 "goed saamgevoeg" 3:6 "medeiede van die liggaam" 2:3 "vroeer gewandel in die begeerlikhede van die viees en kinders van die toorn." 2:10 "sy maaksel, geskape in Christus Jesus .." 2:12 "vervreemd van die burger= skap van Israel, sonder God." Twgede brigfdgel 3:30 "die Heilige Gees deur wie julle verseel is." 4:4 "hoop van julle roeping" 5:23 "s o d s Christus ook Hoof is van die gemeente" 4:4,15,16 "uit die Hoof, naamlik Christus is die liggaam goed saamgevoeg." 5:30 "lede van sy liggaam". 4:25 "ons is mekaar se lede" 4:22 "wat die vorige lewenswandel betref, deur die begeerlikhede van die verleiding ten gronde." 4:24 "die nuwe mens wat na God geskape is." 4:17 "vervreemd van die lewe van God." Eerste briefdeel 1:13 "verseël met die Heilige Gees van die belofte." 1:18 "die hoop van sy roeping" 1:22,23 "Ciiristus is die Hoof, die Icerii sy liggaam." 2:21 "goed saamgevoeg" 3:6 "medeiede van die liggaam" 2:3 "vroeer gewandel in die begeerlikhede van die viees en kinders van die toorn." 2:10 "sy maaksel, geskape in Christus Jesus .." 2:12 "vervreemd van die burger= skap van Israel, sonder God." Twgede brigfdgel 3:30 "die Heilige Gees deur wie julle verseel is." 4:4 "hoop van julle roeping" 5:23 "s o d s Christus ook Hoof is van die gemeente" 4:4,15,16 "uit die Hoof, naamlik Christus is die liggaam goed saamgevoeg." 5:30 "lede van sy liggaam". 4:25 "ons is mekaar se lede" 4:22 "wat die vorige lewenswandel betref, deur die begeerlikhede van die verleiding ten gronde." 4:24 "die nuwe mens wat na God geskape is." 4:17 "vervreemd van die lewe van God." Twgede brigfdgel Dit is dus asof die primêre indikatief-gedeelte van die brief (1:3-14,1:20-23; 2:1-22) op verskeie plekke in die parakletiese briefdeel ’n weerklank vind. Dieselfde indikatief wat vroeer gestel is, word weer gestel, maar nou direk aan die paraklese verbind. Anders gestel: die parakletiese deel van die brief word via bepaalde herhalings "terug"- begrond in die eerste (indikatiewe) briefdeel. 4.12 Verspreiding van die partikel o w Dit is opvallend dat die partikel oCi/ slegs in die parakletiese deel van die brief voorkom. In die eerste drie hoofstukke kom o w slegs een keer voor, en dit in die kombinasie opa oCu (2:19). In die parakletiese briefdeel kom die partikel oiiu (op sigself) nie minder nie as ses keer voor, en telkens op belangrike plekke. Alreeds in 4:1 neem o w ’n belangrike plek in, direk langs die werkwoord napaKoXS - die tipe- rende werkwoord van die hele laaste briefdeel. Die funksie van o w is uiteraard kon- kluderend. Met o w in 4:1 word as’t ware gesê: die paraklese in die tweede briefdeel In die Skriflig 24(1) 1990:49-69 65 Die verhouding tussen indikatief en paraklese in Efesíërs is die koniciusie van dit wat voorafgaan, van die indikatief van die eerste briefdeei. Ten einde hierdie verband te bevestig, word die o w telkens by die voortsetting van die algemene paraklese (vgl. 3.2 iiierbo) herhaal. Met die opvallende herhaling van o w in die parakletiese deel van die brief word dui- delik aangetoon dat die paraklese in die Efesiërbrief telkens as ’n konklusie vanuit die indikatief gestel word. Die hele paraklese van die Efesiërbrief word in der waarheid deur die partikel oijv konkluderend aan die indikatief verbind. Die indikatief is dus nie bloot funksioneel in die Efesiërbrief ingesluit ten einde ’n begronding vir die paraklese voorsien nie. Die indikatief vorm ’n selfstandige deel van die brief, met die paraklese wat organies as konklusie daaruit voortvloei. Aan die ander kant is die paraklese op sy beurt nie ’n blote aanhangsel by die indikatief nie. Die paraklese is die onafwendbare vrug van die indikatief. Op hierdie wyse word daar in die Efesiërbrief ’n noukeurige ewewig tussen indikatief en paraklese gehandhaaf: die een is die wortel, die ander die vrug; albei is ewe onmisbaar. 5.1 Die balans tussen indikatief en imperatief in die prediking In die Skrifgetroue prediking mag die fyn balans van indikatief en paraklese in die Efesierbrief nie versteur word nie. Indien daar uit die eerste (indikatiewe) deel van die brief gepreek word, moet die band daarvan met die tweede (parakletiese) deel verdiskonteer word, en andersom. Verder kan die fyn balans wat die Efesierbrief tussen indikatief en paraklese vertoon, rigtinggewend wees vir die prediking oor die algemeen: der kan die fyn balans wat die Efesierbrief tussen indikatief en paraklese vertoon, Verder kan die fyn balans wat die Efesierbrief tussen indikatief en paraklese ve rigtinggewend wees vir die prediking oor die algemeen: rigtinggewend wees vir die prediking oor die algemeen: * Paraklese wat sonder indikatief gepreek word, is wortelloos en het geen vaste bodem nie; * Indikatief wat sonder paraklese gepreek word, is soos ’n boom sonder vrugte. * In die prediking mag die indikatief nie bloot maar ter wille van of selfs as kneg van die paraklese aangewend word nie, dit wil sê om daardeur aan die paraklese darem ’n bepaalde basis te verleen nie. * Ook mag die paraklese nie maar as aanhangsel by die indikatief bygevoeg word "net om te wys dat die preek darem ook praktiese sake aanroer" nie. Beide indikatief en paraklese is wesentlike deel van die prediking en moet as organiese geheel in fyn balans met mekaar gepreek word. * Ook mag die paraklese nie maar as aanhangsel by die indikatief bygevoeg word "net om te wys dat die preek darem ook praktiese sake aanroer" nie. Ook mag die paraklese nie maar as aanhangsel by die indikatief bygevoeg word "net om te wys dat die preek darem ook praktiese sake aanroer" nie. Beide indikatief en paraklese is wesentlike deel van die prediking en moet as organiese geheel in fyn balans met mekaar gepreek word. 5. DIE BETEKENIS VIR DIE PREDIKING VANDAG 5.1 Die balans tussen indikatief en imperatief in die prediking 42 Die verhouding van die eerste briefdeei tot die paraklese Die eerste briefdeei stel die indikatief, terwyl die tweede briefdeei daarop teruggryp en met paraklese daarop voortbou. Die eerste briefdeei bevat dus geen paraklese nie - altans nie eksplisiete paraklese nie. Implisiel is daar wel definitiewe paraklese in die eerste briefdeei teenwoordig. Ingebed in die eksplisiete indikatief word die paraklese implisiet aangetref. Die volgende dien as voorbeelde: 1:4 "God het ons in Christus uitverkies ... om heilig en sonder gebrek voor Horn in liefde te wees." Implisiete paraklese: Wees heilig (vgl. 5:7), lê die sonde af (vgl. 4:22) en wandel in liefde (vgl. 5:2). 1:5 "God het ons voorbeskik om ons as sy kinders aan te neem ..." Implisiete paraklese: Tree op as kinders van God (vgl. 5:1 - wees dan navolgers van God soos geliefde kinders; en 5:8 - wandel soos kinders van die lig). 1:6 " .. tot lof van die heerlikheid van sy genade ..." Implisiete paraklese: Loof die Naam van die Here (vgl. 5:19 - sing en psalmsing in julle hart tot eer van die Here). 1:6 " .. tot lof van die heerlikheid van sy genade ..." Implisiete paraklese: Loof die Naam van die Here (vgl. 5:19 - sing en psalmsing in julle hart tot eer van die Here). 1:7 "In Horn het ons die verlossing deur sy bloed ..." Implisiete paraklese: Vertrou op die verlossing deur Jesus In die Skriflig 24 1990:49-69 66 GJ.C. Jordaan 5. DIE BETEKENIS VIR DIE PREDIKING VANDAG 52 Praktiese voorbeeld van indikalief-parakleseprediking uit Efesiërs Ter illustrasie van die .samehang waarin die indikatief en paraklese van die Efesierbrief gepreek behoort te word, word 'n teksvers uit die eerste briefdeel geneem, naamlik Efe.siërs 2:10. "Want oas is sy maaksel, geskape in Christus Jesus tot goeie werke wat God voorberei het, sodat ons daarin kan wandel." Hierdie vers verkondig primêr die indikatief oor dit wat God in Jesus Christus aan ons gedoen het: * God het ons gemaak. * God het ons in Christus Jesus geskape tot goeie werke. * God het die goeie werke vir ons voorberei. "Want oas is sy maaksel, geskape in Christus Jesus tot goeie werke wat God voorberei het, sodat ons daarin kan wandel." Hierdie vers verkondig primêr die indikatief oor dit wat God in Jesus Christus aan ons gedoen het: Hierdie vers verkondig primêr die indikatief oor dit wat God in Jesus Christus aan ons gedoen het: * G d h k Hierdie vers verkondig primêr die indikatief oor dit wat God in Jesus Christus aan ons gedoen het: * God het ons gemaak. * God het ons in Christus Jesus geskape tot goeie werke. * God het die goeie werke vir ons voorberei. * God het die goeie werke vir ons voorberei. In die Skriflig 24(1} ]990:49-69 67 Die verhouding tussen indikatief en paraklese in Efesiërs Daarom sou die prediking van hierdie vers ook ’n hoofsaaklik indikatiewe strekking hê, met die hoofgedagte: God het ons in Jesus Christus tot ’n nuwe lewe van goeie werke Iterskcp. Ten einde hierdie indikatief noukeuriger uit te bou, behoort die sentrale iyne van die eerste briefdeel nagevolg te word. Die sentrale Iyne wat 2:10 raak (vgl. skematiese uiteensetting 1), is dié van: - die uitverkiesing (vgl. lyn a op die uiteensetting); - heilig en sonder gebrek, goeie werke, heilige tempel (vgl. lyn b op die uiteensetting); - die (her-)skepping (vgl. lyn r); - die nuwe lewenswandel (vgl. lyn q). Langs hierdie Iyne kan die volgende sake as deel van die indikatief van die preek uitgebou word: Langs hierdie Iyne kan die volgende sake as deel van die indikatief van die preek uitgebou word: • Wat was die aanleiding tot ons herskepping? Die uitverlciesende genade van God (vgl. in 1:4,5,6: God het ons in Christus uitverkies . . . om heilig en sonder gebrek te wees; en 2:10: geskape in Christus tot goeie werke). • Wat was die grond van ons herskepping? 52 Praktiese voorbeeld van indikalief-parakleseprediking uit Efesiërs Jesus Christus (1:4 en 2:10: ''in Jesus Christus") as ons Verlosser (1:7) en as ons Hoof (1:22). • Wat is die wese van ons herskepping? God het ons uit ons ou lewe laat oorgaa • Wat is die wese van ons herskepping? God het ons uit ons ou lewe laat oorgaan in ’n nuwe lewe (2:1-9). God het ons uit ons ou lewe laat oorgaan in ’n nuwe lewe (2:1-9). • Wat was die doel van ons herskepping? • Wat was die doel van ons herskepping? Dat ons in goeie werke sal wandel (1:10), heilig en sonder gebrek (1:4). Dat ons in goeie werke sal wandel (1:10), heilig en sonder gebrek (1:4). • Waar kom die goeie werke vandaan? God het dit voorberei. Dus: nie uit onsself nie (2:8,9), maar dit is vrug van die Gees in ons (5:9). Die trinitariese motief tree sterk in bostaande na vore, en is, soos in 2.1.2.1 aangedui is, uiters belangrik in Efesiërs. Implisiet is daar egter in die indikatief van 2:10 ook paraklese opgesluit. Op implisiete wyse word aangesluit by gedeeltes in die tweede (parakletiese) briefdeel. Die hoofsaak van die implisiete paraklese in 2:10 sou soos volg saamgevat kon word: Wandel in die goeie werke wat God voorberei het! In die Skriflig 24 1990:49-69 68 GJ.C. Jordaan In die prediking lean die paraklese van 2:10 dan verder verbesonder word deur by die tweede (parakletiese) briefdeel aan te siuit. • Die woord "wandel" (nepinocreíi/) is ’n goeie leidraad om die paraklese van hierdie vers aan die latere paraklese van die brief te verbind. Praktiese voorbeelde van goeie werke waarin ons as nuwe skepsele moet wandel, kan dus met reg uit die "wander’-gedeeltes van hoofstukke 4-6 gehaal word. * Die paraklese van Efesiërs 4:24 skakel agter struktureel baie duidelik met 2:10 as gevolg van die werkwoord "geskape" (*CTÍ^€i\/), wat in beide dele voorkom. Op die patroon van 4:22-32 kan die preek dan ’n praktiese teenstelling bied tussen die werke van die ou mens en die goeie werke van die nuwe mens. Hierin sou aangeraak kon word: - woordwerke: ieuen versus waarheid (4:25); - gesindheidswerke: toorn versus vergewingsgesindheid (4:26); - daadwerke: diefstai versus eerlike arbeid (4:28); - woordwerke: vuil praatjies versus woorde van stigting (4:29). 52 Praktiese voorbeeld van indikalief-parakleseprediking uit Efesiërs Indien die teksvers uit die paraklese-gedeelte gekies word, byvoorbeeld 4:24, sal die aksent van die preek weer op die paraklese val, en sal die paraklese begrond word in die indikatief wat hierbo aangedui is. Vir die praktyk van preekm aak uit die E fesiërbrief is die navolging van sentrale gedagtelyne, soos hierbo aangetoon, inderdaad baie nuttig. 6. B IBU O G RA RE ABBOTT, T.K. 1946. A critical and cxegclical commentary on the epistles to the Ephesians and the Colossians. Edinburgh : Clark. 315 p. (The International Critical Commentary.) AUNE, D.E. 1987. The New Testament and its literary environment. Philadelphia : Westminster Press, 223 p. 223 p. BLASS, F. & D EBRUNNER, A. 1975. A G reek gram m ar of the New Testam ent and other early 223 p. BLASS, F. & D EBRUNNER, A. 1975. A G reek gram m ar of the New Testam ent and other early Christian literature translated by R W Funk Chicago : University Press 325p p BLASS, F. & D EBRUNNER, A. 1975. A G reek gram m ar of the New Testam ent and other Christian literature, translated by R.W. Funk. Chicago : University Press. 325p. BERKELBACH VAN DER SPRENKEL, S.F.H.L. 1941. De kerk; de brief aan de Efeziêrs. Nijkerk : Callenbach. 116 p. (De prediking van het Nieuwe Testament.) CALVYN, J. 1979. Commentaries on the epistles of Paul to the Cialatians and Ephesians, translated by W. Pringle. Grand R apids: Baker. 398 p. (Calvin’s Commentaries volume XXI.) DE KLERK, B J. 1988. Koninkryk, Gees en Woord in die gebed van Efesiers 3:14-21. (In Coetzee, J.C., nd. Koninkryk, Gees en Woord; huldipngsbundel aangebied aan prof. L. Floor. Pretoria : NG Kerkbockhandel, p.38-54.) / Kerkbockhandel, p.38 54.) / DOTY, W.G. 1973. Letters in Primitive Christianity. Philadelphia : Fortress Press. 84 p. p DOTY, W.G. 1973. Letters in Primitive Christianity. Philadelphia : Fortress Press. 84 p. 69 In die Skriflig 24(1) 1990:49-69 Die verhouding tussen indikatief en paraklese in Efesiers DU PLESSIS, IJ. 1962. Christus as Hoof van kerk en kosmos. Groningen : Thcologische academie. 148 p. p DU TOIT, A.B. 1984. Oricntercndc opmerkings oor die Pauliniese brieflilcratuur. (In Du Toil, A.B., red. H andlciding by die Nuwe Testam ent; die Pauliniese briewe: Inleiding en Teologie. Pretoria : NG Kerkboekhandel. p.1-22.) p ) FISCHER, K.M. 1973. Tendenz und Absicht des Ephescrbriefes. Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht. 220 p. p FLOOR, L. 1982. Perspektiewe op die prediking van Paulus. Pretoria : NG Kerkboekhandel. lllp GROSHEIDE, F.W. 1960. De brief van Paulas aan de Efeziers. Kampen : Kok. 244 p. (Commentaar op het Nieuwe Testament.) GUTHRIE, D. 1961. New Testament intruduction; the Pauline epistles. London : Tyndale press. 319 GUTHRIE, D. 1961. New Testament intruduction; the Pauline epistles. London : Tyndale press. 319 p. In die Shiflig 24 1990:49-69 6. B IBU O G RA RE H O U LD EN , J.L. 1977. Paul’s letters from prison. London : SCM Press. 357 p. (SCM Pelican commentaries.) ) KiiMMEL, W.G. 1972. Introduction to the New Testament. London : SCM Press. 444 p. LOPES, A.N.G.P. 1986. The new man in Paul. Potchefstroom. 123 p. (Verhandeling (Th.M.) P.U. vir C.H.O.) ) LOUW, J.P. & NIDA, A. red. 1988. Greek-English lexicon of the New Testament ba.sed on sema domains. 2 vols. New York : United Bible SiKÍeties. M EYER, R.P, 1977. Kirche und Mission im Epheserbrief. Stuttgart ; Katolischcs Bibclwerk. 85p. (Stuttgarter Bibelstudien 86.) ROBERTS, J.H. 1963. Die opbou van die kerk volgens die Efesebrief. Groningen : Thcologische academie. 2(X) p. ( ) p ROBERTS, J.H. 1975. Die teologic.sc sentrum van die Corpus Paulinum. Theolo^a Evang ROBERTS, J.H. 1983. Die brief aan die Efesiers. Kaapstad : NG Kerkuitgewers. ROBERTS, J.H. 1984. Die gevangenskapsbriewe. (In Du Toit, A.B., red. Handleiding by die Nuwe Testament; die Paulinie.se briewe: Inleiding en teologie. Pretoria : NG Kerkboekhandel. p. 114-157.) ROBERTS, J.H. 1986. Transitional techniques to the letter body in the Corpus Paulinum. (In Petzcr, J.H. & Hartin, P J. reds. A South African perspective on the New Testament. Leiden : Brill, p. 187-201.) ROBERTS, J.H. 1988. Belydenisuitsprake as Pauliniese briefoorgangc. Her\'onnde Teoloffese Sltidies, 44(l):81-97. VAN LEEUW EN, J.A.C. 1921. Paulus’ zcndbrieven aan Efeze, Colo.sse, Filémon, en Thess Amsterdam : Van Bottenburg. 457 p. (Kommcntaar op het Nieuwe Testament.) VAN ROCN, A. 1974. The authenticity of Ephesians. Leiden : Brill. 449 p, (Supplements to Novum Testamentum.) VAN ROON, A. 1976. De brief van Paulus aan de Epheziers. Nijkerk : Callenbach. 194 p. In die Shiflig 24 1990:49-69 70

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1341/1612

Afrikaans

TWEE KATEGISMUSSE UlT DIE 16de EEU: ’N SPIEëL VAN AKSENTVERSKUIWING I.. F. Schulze D epartem ent Dogmatologie Potchefstroomse Universiteit vir CHO l^OTCHHFSTROOM I.. F. Schulze D epartem ent Dogmatologie Potchefstroomse Universiteit vir CHO l^OTCHHFSTROOM A bstract Alllum gli I7lli-cenlury Calvinism intended to be fa ith fu l to Calvin its thcologf reveals som e significant changes fro m the thought o f the G enevan reformer. These differences m anifest themselves not only in dogmatic and ethical expositions, hut also in catechisms. To illustrate this, the catechisms o f Calvin and Perkins are compared with regard to certain aspects - in particular as regards the doctrine o f G od the Creator It is argued that even late 16th-century theology had .•ilartcd to change the course o f development towards its m odem direction in which the importance o f the hum an factor has gradually increased with the result that th e o lo ^ eventually can be seen as pari o f anthropolojff. In conclusion a few reasons for this development are suggested. 1. IN LEID EN D Die gereform eerde teologie van die 17de eeu wou die erfenis van die Reform asie en veral die denize van Caivyn bew aar en verdedig teen die R oom se aanslag van die K ontra-Reform asie aan die een i^ant en anabaptistiese en filosofiese opvattings - veral die filosofie van D escartes - aan die an d er kant (kyk oor D escartes se filosofie B ohatec, 1966:1,22 e.v., 33 e.v.). D ie geskiedenis toon eg ter dat hierd ie goeie bedoelings van die O rtodoksie nie ten voile bereik is nie m aar dat daar in die proses van bew aring en verdediging aksente gelê is wat soms drastics afgewyk het van die R eform asie. D it b etek en nie dat die R eform asie self teo lo g ies in alle opsigte eenstem m ig was nie. D aar was verskille tussen die H ervorm ers, byvoorbeeld in hulle N agm aalsopvatting, in hulle visie op die verhouding van kerk en ow erhede, in die vraag na die toelaatbaarheid van rente. Caivyn het egter hierdie verskille as m inder belangrik gesien - sake wat nie die wese van die geloof geraak het nie - ook al sou hy laier, na die aanval van W estphal, in die laaste uitgawe van die In stim ie sy eie posisie ten aansien van die Nagm aal teenoor die Lutherane se opvatting duidelike afgrens (hist. 4.17.16 e.v.). D aarom kon hy teenoor Pighius, wat juis die verskille tussen die H ervorm ers wou p robeer uitwys, dit onom w onde in sy Defensio (1543) stel dat die H ervorm ers in die leer van die evangelic eenstem m ig is (Caivyn, 1611:311; O C 6:250) en hom self volkome met Luther vereenselwig: "die leer van Luther, wat ook ons s’n is" In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 Twee kategismusse uit die 16de eeu: ’n spieël van aksentverskuiwing (la doctrine de Luther, qui est aussi la nostre - Calvyn, 1611:323). Calvyn erken die natuurlike variasie in styl en uitdrukking van die Hervorm ers m aar is oortuig dat hierdie natuurlike verskilie in form ulering geen leerverskille inhou nie en dat alie H ervorm ers, elk op sy karakteristieke wyse, dieselfde evangeliese waarheid verkondig (Calvyn, 1611:312; Schulze, 1971:32-33). Gevolglik vertoon die Reformasie in die rykdom van skakerings en formuierings ’n onm iskenbare "homogeniteit" van die leer. Die vraag is nou of dit ook nog geld vir die teologiese ontwikkeling in die laat 16de en die 17de eeu. In die beantwoording van hierdie vraag loop die menings uiteen. So is daar byvoorbeeld net op die beperkte gebied van die vraag na Calvyn se invloed op Perkins en die teologiese ontwikkeling in Engeland die verskillende interpretasies van Breward (Inleiding, Perkins, 1970:14 e.v.), Chaiker (1961, passim) en Shaw (1981, veral 3-75) en die verskillende menings van ander skrywers wat deur hulle bespreek word. In plaas van die verskillende interpretasies te weeg, word hier getrag om langs ’n eenvoudiger en m eer toegespitste weg ’n balans tussen die R eform asie en die eeu daarna op te stel. Dit word naam lik gedoen aan die hand van ’n vergclyking van Calvyn se Geneefse Kategismus m et die kategismus van W illiam Perkins, ’n Grondige vergelyking van die twee w erke sal om vangryker w ees as wat hier to elaatb aar is. D aarom word daar in die vergelyking veral op die oogmerke en die algemene inhoud van die kategism usse gelet m et toespitsing op die uiteemctting van God die Skepper. Enkele ander aspekte sal net terloops vermeld word. Ten slotte word enkele redes as moontlike verklaring vir die verskilie in die twee kategismusse aangevoer. 1.2 Die kategismus as samevatting van die leer Die kategismus wil altyd ’n kort samevatting van die Christelike leer wees. Bowendien verraai die inhoud van die kategismus w atter elem ente van die leer deur die betrokke outeur daarvan essensieel vir die kennis van die saligheid gesien word (vgl. Breward, in Perkins, 1970:140). V erder kan die inleiding, die inkleding en vormgewing van die kategismus lig werp op die outeur se leeropvatting en op sy siening van die funksie van die leer in die kerklike lewe. In hierdie lig word die kategismus van Calvyn en dié van Perkins dan m et m ekaar vergelyk. Dit gaan dus hier nie cm die invloed van die kategismus self as leerboek in die kerklike lewe nie m aar om die kategism us as spieël van die leeropvatting en -ontwikkeling gedurende die ontstaanstyd daarvan. 1.1 Calvyn en Perkin.s Om die algemene dogm atiese ontwikkeling vanaf die Reformasie na die 17de eeu aan te toon is die keu.se van Calvyn (1509-1564) as die een pool van vergelyking voor die hand liggend. Hy was im m ers dié sam ev atte r van die insigte en lee r van die R eform asie. Bowendien is hy die vader van die gereform eerde tradisie - ’n tradisie waarop uiteraard hier gekonsentreer word. As tweede pool van vergelyking word William Perkins (1558-1602) geneem - nie omdat hy vandag nog ’n invloedryke teoloog sou wees nie, m aar om dat hy aan die einde van die 16de eeu en deur die 17de eeu ’n groot invloed gehad het, nie net in Engeland nie m aar veral d eu r sy leerling, W illiam A m es (1576-1633), ook in die N ederlande (R euter, 1940:11 e.v.) In die voorwoord van sy geselekteerde uitgawe van Perkins se werke teken Breward sy invloed só: In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 L.F. Schulze W illiam Perkins o f Cam bridge was the mosi widely known theologian of the Elizabethan church. By the end of the sixteenth century he had replaced Calvin and Beza near the top of the English religious best-seller list. Even m ore im portant, his works w ere widely published outside Britain. Jew el, Foxe and C artw right had been published overseas, but editions of th eir w orks never reached double figures. At least fifty editions of Perkins’ works were printed in Switzerland, the sam e num ber in various parts of G erm any, alm ost ninety in the N etherlands, w ith sm aller printings in F ran ce, B ohem ia, Ireland, H ungary, plus translations into Spanish and W elsh publi.shcd in London (in Perkins, 1970:xi). In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 1.3 Die onLstaan van die twee kategismusse Die twee kategism usse wat hier vergelyk word, is albei produkte van die 16de eeu, en hulle ontstaantyd lê byna ’n halfeeu uit mekaar. Calvyn se Geneefse Kategismus het in 1542 ontstaan en sy poging van vyf jaar tevore vervang. H ie rd ie e e rste k ategism us (1537) was im m ers nog nie in vraag-en- antwoordvorm opgestel nie m aar het bestaan uit sam evattende stellings uit sy Institusie van 1536 (Simpson, Voorwoord, in Calvyn, 1981). Dit was dus nog nie ’n kategetiese leerboek in die ware sin van die woord nie. By sy terugkeer van Straatsburg na Genêve wou hy ten alle koste he dat sy kerkorde - die Ordonnances ecclesiastiques - en ’n Twee kalegismusse uit die 16de eeu: ’n spieël van aksentverskuiwing kategismus deur die Raad goedgekeur word sodat daar orde in die kerklike lewe van Genêve kon kom. So word die kategismus haastig geskryf - nou in die vorm van vraag en antwoord - en verskyn onder die titel Kategismus van die kerk van Genêve^. Kort voor sy dood, w anneer hy van die ander predikante van G enéve afskeid neem, herinner hy horn die terugkeer na Genêve en die ontstaan van die kategismus: O n my retu rn from S trasbourg, I com posed the C atechism - and in haste; for I would never accept the m inistry until they had taken an oath on these two points, that is, to preserve the Catechism and discipline. A nd while I was w riting it they cam e to fetch pieces of paper the size of my hand and carry them to the p rin ter’s. Though M onsieur P ierre V iret was then in this town, do you think I ever showed him a w ord of it? I never had the tim e. I have som etim es indeed thought of putting some finishing touches to it if I had had the leisure" (Parker, 1975:155; vgl. O C 9:894). Die kategismus is spoedig uit Latyn in verskillende tale vertaal. "Die vertalings wat ons d ie m e e ste v e rb a a s, is dié in G rie k s en H e b re e u s" (S im p so n , in C alvyn, 1981,Voorwoord). Perkins het sy kategismus in 1590 geskryf. ' Caléchisme de i ’église de Genéve. Lat. 1545: Calechismus ecclesiae Genevensis. Beide die Franse en Latynse teks verskyn in O C 6:1-160. H ier w ord d eurgaans gebruik gem aak van H.W . Simpson se vertaling, gebaseer op die Latynse teks wat deur Beza versorg en in 1575 in O enéve by S antandreanus verskyn het. (V ir ander uitgaw es en vertalings van die kategism us kyk die Calalogus operum Calvini chronologicus in O C se indeks, pp. 463 e.v.) 1.3 Die onLstaan van die twee kategismusse Uit die aantal uitgawes wat dit gehad het, (tot so laat as 1905 in Nederland) is die populariteit van hierdie kategismus duideiik af te lees. Dit het byvoorbeeld in Engeland alleen tussen 1590 en 1677 nie m inder as 21 keer verskyn nie (Breward, in Perkins 1970:620-621). Die titel van die kategismus is The foundation o f Christian religion gathered into six principles. B rew ard het die v o lled ig e tek s van die k ateg ism u s in sy v ersam elin g o p g en eem (in Perkins, 1970:146167), en dit word hier as bron gebruik. 2.1.1 V erbondsonderrig Uit die aanhaling van Calvyn hierbo is dit duidelik dat hy nie alleen die kerklike orde in G eneve deur m iddel van sy Ordonnances ecclesiastiques m et goedkeuring van die R aad gereel wou kry nie m aar ook die onderrig van die kerklike jeug volgens ’n vaste patroon wou orden. D aarom moes die Raad sy kategismus goedkeur. W anneer hy die hervatting van sy bediening in Genêve van hierdie twee sake afhanklik maak, word die hoë p rioriteit w at hy aan die kerklike orde en die verbondsonderrig toeken, baie duidelik. Hoe hoog hy die verbondsonderrig van kinders geag het, blyk verder uit sy briefw isseling en uit ’n bepaling in sy Ordonnances "dat ouers hulle kinders elke Sondagm iddag by die kerk moes besorg m et die oog op kategetiese onderrig. O uers wat hierm ee in gebreke gebly het, m oes voor die raad van G enéve verantw oording doen" (Simpson, Voorwoord, in Calvyn, 1981). Hoewel Calvyn nóg in sy begeleidende brief aan die kerke van O os-Friesland nóg in sy voorwoord aan die leser die term verbondsonderrig gebruik, is dit vir hom tog die saak waarom dit gaan. Dit blyk eerstens daaruit dat die kategismus bedoel is vir die onderrig van die kerklike jeug. R eeds uit die titel van die kategism us word dit duidelik; Die kategismus van die keric in Geneve. Dit is ’n fonnulier om kinders te onderrig in die leer van Christus (1545) (1981:1). In sy woord aan die leser kom Calvyn (1981:5) hierop terug: In die K crk is d aar altyd daaro p ag gcslaan cn daar is ook noulellend daarvoor gesorg dal kinders behoorlik in die C hristelike leer onderw ys vrord. O m dil m et g ro ler g crief le laat geskicd is skolc gcopcn en aan clkcen is opgcdra om sy cic gcsin na bchore le onderrig, m aar volgens opcnbarc gew oonie en inslelling is ook aanvaar dat kinders in ons kerke ondervra m oes word oor enkele hoofslukke wat onder alle Chrislene algem een bekend behoort le wees. Om hierdie kerklike ondervraging ordelik te laat geskied, "is ’n form ulier voorgeskryf wat as ’n Kategismus of onderwysing bekend gestaan het” (Calvyn, 1981:5). Sedert die duiwel die kerk van G od vermink het, sê Calvyn, is hierdie "heilige instelling" vernietig en die fondam ent van die kerk ondergraw e. D ie w erk w al ons nou bekendslel, is niks an d crs as die gebruik van dil wal eenm aal deur C hrislene en opregte aanbidders van Ciod w aargeneem is nie. Dil hel nooil verlore gegaan nic, bchalwe w anneer die kerk volkome bedorw e was (Calvyn, 1981:5). 2. ENKELE PU N TE VAN V ERGELYKIN G By hierdie vergelyking w ord slegs ingegaan op die oognierke, die inhoud en die Godsleer soos verwoord in die kategismus van Calvyn en Perkins onderskeidelik. Na elke vergelyking van elk van hierdie drie aspekte sal ’n samevatting gegee word. In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 L.F. Schulze In die Skriflig 25 (1) 1991:3-27 2.1.1 V erbondsonderrig Sy kategismus wil m aar net herstel wat ondertussen verlore geraak het. D ie w erk w al ons nou bekendslel, is niks an d crs as die gebruik van dil wal eenm aal deur C hrislene en opregte aanbidders van Ciod w aargeneem is nie. Dil hel nooil verlore gegaan nic, bchalwe w anneer die kerk volkome bedorw e was (Calvyn, 1981:5). In die Skriflig 25 (1) 1991:3-27 Twee kategismusse uit die 16de eeu: ’n spieel van akscntverskuiwing Dat dit vir Calvyn om kerklike onderrig gaan, is uit bostaande sonder m eer duidelik. M aar dat dit om verhondsonderrig gaan, is tweedens duidelik uit die feit dat Calvyn hierdie onderwysing van die jeug aan die doop verbind. Twee aanhalings uit sy brief aan die kerke van Oos-Friesland stel dit baie duidelik: M cl hicrdic doci voor oi; (d.i. geloofscenhcid - L.F.S.) bchoorl ’n plegtige gcloofsbclydenis wat len nousle aan die algcm cnc doop verbonde is, van die groolsle belang le w ees. D aarom behoort daar nie allcen ’n voorlgesctte ccnsgesindheid oor die gcloofslecr ondcr ons Ic bcstaan nic, m aar is oolc ’n eenvorm ige kalcgism usform ulicr vir al ons kcrkc gcwens. Effens verder vra Calvyn: "Want w atter nut het die doop nog as dit nie daarin gevestig is dat ons almal saam tot een geloof instem nie?" Die d raag v ^d te van hierdie retoriese vraag w ord duidelik w anneer Calvyn in sy kom m entaar op Efesiërs 4:5 die volgende skryf: The frequent repclilion of Ihc word one is em phalic. Christ cannot be divided. Faith eannol be rent. T here are not various baptisms, but one which is com m on to all. C od cannot cease to be one, and unchangeable ... Faith, and baptism , and Gixl the Father, and Christ, ought to unite us, so as almost lo bccom e one man .... T he unity of faith which is here m entioned, depends on the one, eternal truth of Ood, on which it is founded (Calvyn, 1979:269). In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 2.2 Die oogm erke van die kategismus by Perkins 2.2 Die oogm erke van die kategismus by Perkins 2.2 Die oogm erke van die kategismus by Perkins 2.2.1 Die bcstryding van onkunde That ye are to be excused in all your doings, because the best men are sinners (Perkins, 1970:142-144). 2. T hat G od is served by the rehearsing of the Ten C om m andm ents, the Lord’s Prayer and the Creed. 3. That ye have believed in Christ ever since you could rem em ber. 5. That none can tell w hether he shall be saved or no certainly, but that all men must be of a good belief. 9. That a preacher is a good man no longer than he is in the pulpit. 11. That it is an easier thing to plea.se God than to please our neighbour. 13. That it is the safest to do in religion as most do. 19. T hat it was a good w orld when the old religion (die R oom s-K atolisism e - L.F.S.) was, because all things were cheap. 22. That every man must be for himself and G od for us all. 25. That a man prayeth when he saith the Ten Com mandm ents. 26. That a man eats his m aker in the Sacrament. 30. That a man may go to wizards, called wise men, for counsel, because G od hath provided a salve for every sore. 31. That ye are to be excused in all your doings, because the best men are sinners (Perkins, 1970:142-144). 2. T hat G od is served by the rehearsing of the Ten C om m andm ents, the Lord’s Prayer and the Creed. 3. That ye have believed in Christ ever since you could rem em ber. 5. That none can tell w hether he shall be saved or no certainly, but that all men must be of a good belief. 9. That a preacher is a good man no longer than he is in the pulpit. 11. That it is an easier thing to plea.se God than to please our neighbour. 13. That it is the safest to do in religion as most do. 19. T hat it was a good w orld when the old religion (die R oom s-K atolisism e - L.F.S.) was, because all things were cheap. 22. That every man must be for himself and G od for us all. 22. That every man must be for himself and G od for us all. 25. 2.1.2 Geloofsecnhcid n Tw eede oogm erk van die kategism us het uit die vorige paar aanhalings reeds duidelik geword, naam lik om die eenheid van die geloof te bevorder. Hoewel Calvyn "’n eenvormige kategismusformulier vir al ons kerke" gewens ag - sy eie kategismus(l) - is hy daarvan bewus dat die ideaal nie haalbaar is nie. 'n Verskeidenheid kategismusse m et verskillende onderrigm etodes is toelaatbaar mits hulle "ons alm al op Christus alleen" rig (Calvyn, 1981:1). Tog hoop Calvyn dat sy geskrifte, en veral sy kategismus, kerke aan m ekaar sal verbind. Hy skryf aan die kerke in O os-Friesland (1981:2): 'Weliswaar sal ander soorte geskrifte aandui wat ons gevoel in die godsdiens was; maar die eensgesindheid in leer wat die kerke onderling het, kan nie m et ’n duideliker bewys waargeneem word as in die Kategismus nie. In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 L F . Schulze 2.2.1 Die bcstryding van onkunde Dit is nie net die Europese vasteiand wat veral in die vroeë 16de eeu ’n ryk oes aan kategism usse opgelew er het nie. O ok in Engeland het daar tussen 1558 en 1660 ’n groot aantal kategism usse die lig gesien. Baie hiervan het uit P uriteinse geledere ontstaan en was bedoel om die kort kategismus in The Book o f Comm on Prayer aan te vui of seifs te vervang. O nder al hierdie kategismusse was dié van Perkins een van die invloedrykste. ’n Mens kan dit maklik begryp as die vele herdrukke daarvan in gedagte gehou word. Bowendien is Perkins self deur J.I. Packer getipeer as "the C.S. Lewis of the Puritan Movement" (aangehaal deur Shaw, 1981:5). Ilierdie invioedryke teoloog noem sy kategism us The foundation o f Christian religion gathered into six principles en rig dit "to all ignorant people that desire to be instructed" (Perkins,1970:142). In die inleiding wend Perkins hom tot hierdie arme mense wat in onkunde lewe. Hulle onkunde toon hy aan met behulp van 32 stellings wat as algem ene opvattings deur die onkundiges gehuldig word. Hier volg enkele van die verkeerde opvattings: 2. T hat G od is served by the rehearsing of the Ten C om m andm ents, the Lord’s Prayer and the Creed. 3. That ye have believed in Christ ever since you could rem em ber. 5. That none can tell w hether he shall be saved or no certainly, but that all men must be of a good belief. 9. That a preacher is a good man no longer than he is in the pulpit. 11. That it is an easier thing to plea.se God than to please our neighbour. 13. That it is the safest to do in religion as most do. 19. T hat it was a good w orld when the old religion (die R oom s-K atolisism e - L.F.S.) was, because all things were cheap. 22. That every man must be for himself and G od for us all. 25. That a man prayeth when he saith the Ten Com mandm ents. 26. That a man eats his m aker in the Sacrament. 30. That a man may go to wizards, called wise men, for counsel, because G od hath provided a salve for every sore. 31. 2.2.1 Die bcstryding van onkunde That a man prayeth when he saith the Ten Com mandm ents. 25. That a man prayeth when he saith the Ten Com mandm ents. 26. That a man eats his m aker in the Sacrament. 26. That a man eats his m aker in the Sacrament. 30. That a man may go to wizards, called wise men, for counsel, because G od hath provided a salve for every sore. 30. That a man may go to wizards, called wise men, for counsel, because G od hath provided a salve for every sore. 31. That ye are to be excused in all your doings, because the best men are sinners (Perkins, 1970:142-144). 31. That ye are to be excused in all your doings, because the best men are sinners (Perkins, 1970:142-144). In die Skriflig 25 (1) 1991:3-27 Twee kategismusse uit die 16de eeu: ’n spieël van aksentvenkuiwing In sterk taal kritiseer Perkins hierdie en soortgelyke opvattings: These and such like sayings, what argue they but your gross ignorance? Now w here ignorance reignelh, there reigns sin: and w here sin reigns, there the devil rules: and w here he rules, men are in a dam nable case (Perkins, 1970:144) W an n e e r die o n k u n d ig e s h ie ro p sou a n tw o o rd d a t h u lle d ie A p o s to lie s e Geloofsbeiydenis, die Onse V ader en die Tien G ebooie kan opsê, antwoord Perkins dat dit nie genoeg is nie tensy hulle die betekenis van die woorde verstaan en die regte gebruik van hierdie dinge kan m aak, "by applying them inwardly to your hearts and consciences and outwardly to your lives and conversations" (Perkins, 1970:144). Juis hierin faal die onkundiges. Die doel van die kategism us van Perkins is juis om die sonde te bestry deur die onkunde weg te neem en die m ense tot kennis, geloof en berou te bring. 2.2.1 Die bcstryding van onkunde Hy wys m eteen op die struktuur van die kategismus, die metode waarop dit geleer moet word en die vrug wat daaruit sal volg: A nd for an help in this your ignorance, to bring you to true knowledge, unfeigned faith and sound repentance, here 1 have set down the principal points of the Christian religion in six plain and easy rules, even such as th e sim plest may easily learn: and h ere unto is adjoined an exposition of them word by word. If ye do want other good directions, then use this my labour for your instruction. In reading of it, first learn the six principles: and w hen you have them without book and the m eaning of them with withal, then learn the exposition also: which being well conceived and in som e m easure felt in the heart, ye shall be able to profit by serm ons (w h ereas now ye ca n n o t) and th e o rd in a ry p a rts o f th e C atech ism , nam ely th e T en C om m andm ents, the C reed, the Lord’s Prayer and the institution of the two sacram cnts, shall be m ore easily understood (Perkin,s, 1970:144-145). 2.2.2 Kennis en die gewete Uit bostaande is dit duidelik dat Perkins oortuig was dat kennis van die wet, die geloofsbeiydenis en die gebed van die H ere nie genoeg was nie. Breward som dit goed op: "Rather it was fundam ental to begin with m an’s situation in order to bring him to the point w here he could pray and confess because he had true faith" (in Perkins, 1970:140). Kennis van hierdie dinge is nog nie ware kennis nie. Trouens, die kennis m oet eers met insig gepaard gaan en tot die regte toepassing ("application") lei, voordat dit ware en sinvolle kennis kan wees. So w ord die kennis dan eintlik voorwaarde vir die funksionering van die gewete. Im mers, Satan se ryk is gebou op onkunde, dwaling. In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 10 10 L F . Schulze onheiligheid en ongehoorsaam heid, en ten einde hierdie toestand te besef "the understanding must first of all conceive, or at least have means of conceiving, before conscience can constrain; because it bindeth by virtue of known conclusions in the mind" (W orkes, 1:363, 522; aangehaal deur Breward, in Perkins, 1970:139-140). onheiligheid en ongehoorsaam heid, en ten einde hierdie toestand te besef "the understanding must first of all conceive, or at least have means of conceiving, before conscience can constrain; because it bindeth by virtue of known conclusions in the mind" (W orkes, 1:363, 522; aangehaal deur Breward, in Perkins, 1970:139-140). 2.2.3 Die kategismus as korreksie en aanvulling van ander Perkins het ook ’n psigologies-pastorale m otief vir sy kategism us. Die m ense moet naam lik w eet dat d aar grade van geloof is. Indien dit nie verduidelik w ord nie, ontstaan daar ernstige pastorale gevolge, naam lik dat m ense wat nog nie ’n sterk geloof het nie, hulle nie m eer as kinders van G od sal beskou nie en wanhopig kan raak. Indien mense .sou m een dat geloof slegs ’n ten voile versekerde geloof is, sou baie wat w aariik die N aam van C hristus dra, uit die rol van die kinders van God uitgeskakel word. H ieroor laat Perkins hom verder soos volg uit: This poinl o f doctrine serves lo rectify and in part to expound sundry catechism s, in that they seem to propound failh unto m en of so high a rcach as few can attain unlo it: defining it to be a certain and full persuasion of Ciod’s love and favour in Christ (W orkes 1:606; aangehaal deur Breward, in Perkins, 1970:140). In die uiteensetting van sy kategismus kom hierdie saak dan ook breedvoerig aan die orde, soos blyk uit die volgende vrae w aarop antw oorde gegee word: "Are there diverse degrees and m easures of faith? W hat is the least m easure of true faith that a man can have? How do you know that such a man hath faith? W hat is the greatest measure of faith? W hen shall a Christian heart come to this ful a.ssurance?" (1970:158). In die uiteensetting van sy kategismus kom hierdie saak dan ook breedvoerig aan die orde, soos blyk uit die volgende vrae w aarop antw oorde gegee word: "Are there diverse degrees and m easures of faith? W hat is the least m easure of true faith that a man can have? How do you know that such a man hath faith? W hat is the greatest measure of faith? W hen shall a Christian heart come to this ful a.ssurance?" (1970:158). Samevatting ten opsigte van die oogmerke Samevatting ten opsigte van die oogmerke 311 e.v., 1981:56 e.v.) die verbond by name noem, is sy kategismus duidelik vir die verbondsjeug bedoei. Die verbinding van die kategetiese onderrig m et die doop asook die uitg esp ro k e kerktike k a rak ter van sy kategism us getuig daarvan. D aarenteen figureer die verbond in Perkins se verduideliking sterk (vgl. 1970:162- 1 64).2 D ie g e n a d e v e rb o n d w ord by P erk in s b a ie ste rk k o n d isio n ee l en kontraktueel geteken - wat nooit by Calvyn die geval was nie (vgl. Torrance, 1982:269, 272). Dit is egter iets wat "ignorant people" m oet weet. N êrens in die inleiding word hierdie kategismus egter aan die doop van die onkundiges verbind nie. Anders gesê: hoewel die verbond in die kategismus van Perkins figureer - iets wat reeds op die opkom ende federale teoiogie wys - word die kategismus self nie eksplisiet binne die kerklike verbondskader geplaas nie. Vir Calvyn is kennis "eksistensieel". Kennis van dit wat die Skepper openbaar, raak die skepsel se heie bestaan. Vir Calvyn is kennis die saligmakende kennis van God en van Christus; om Hom te ken is die ewige lewe en lei tot "die eerbied en aanbidding wat aan H om verskuldig is" (GK, vr. 300; vgl. Insl. 1.2.2). Kennis sonder godsvrug is geen kennis nie: ”... ons sal nooit die bewering maak dat God geken word w aar geen godsdiens of ged.svrug bestaan nie" {Inst. 1.2.1; Afr. vert. 1:117). D aarom is geloof vir Calvyn "’n eksplisiete kennis van die goedheid van God" {Inst. 3.2.2, - Afr. Vert. 3:711; vgl. ook 3.2.3, 7 en GK, vr. 112). Hoe ’n mens ook al Perkins se opvatting van kennis sou wil omskryf - ’n teoretiese abstraksie of ’n b lo o t v e rstan d e lik e w ete - is d it tog d u id elik d at kennis vir hom geen eksistensiele saak is nie. Wat Perkins dus kennis noem, is vir Calvyn geen kennis nie (vgl. Inst. 1.2.1). Daarom is dit vir Perkins nie genoeg dat die geloofsbelydenis, die wet en die gebed geken word nie m aar m oet die toe-eiening ("applying them inwardly") as aparte akte daar bykom. Daarom kan kennis ook blote substraat vir die funksionering van die gewete wees. * Die vrae van hierdie kategismus is nic genom m er nie en bcm ocilik noukcurige verwysings. Samevatting ten opsigte van die oogmerke • Calvyn se kategism us is bedoel vir die onderrig van die jeug. D aarteen o o r is Perkins se kategismus bedoel vir volwassenes. Hulle moet deur selfstudie ’n funksie analoog aan dié van die kategismusprediking vervul. • Calvyn se kategism us is bedoel vir die onderrig van die jeug. D aarteen o o r is Perkins se kategismus bedoel vir volwassenes. Hulle moet deur selfstudie ’n funksie analoog aan dié van die kategismusprediking vervul. • Die kategism us van Calvyn is as kerklike leerboek bedoel, terwyl die kategismus van Perkins in ’n meer algemene godsdienstige behoefte m oes voorsien. N êrens in die voorwoord blyk dit dat Perkins se kategismus vir kerklike gebruik gekonsipieer en bestem was nie. • H oew el Calvyn nóg in sy b rief aan die kerke van O o s-F riesian d , nóg in sy voorwoord aan die le.ser nóg in sy behandeling van die sakram ente (vgl. GK, vr. • H oew el Calvyn nóg in sy b rief aan die kerke van O o s-F riesian d , nóg in sy voorwoord aan die le.ser nóg in sy behandeling van die sakram ente (vgl. GK, vr. In die Skriflig 25 (1) 1991:3-27 11 Twee kategismusse uit die I6de eeu: ’n spieël van aksentverskuiwing 311 e.v., 1981:56 e.v.) die verbond by name noem, is sy kategismus duidelik vir die verbondsjeug bedoei. Die verbinding van die kategetiese onderrig m et die doop asook die uitg esp ro k e kerktike k a rak ter van sy kategism us getuig daarvan. D aarenteen figureer die verbond in Perkins se verduideliking sterk (vgl. 1970:162- 1 64).2 D ie g e n a d e v e rb o n d w ord by P erk in s b a ie ste rk k o n d isio n ee l en kontraktueel geteken - wat nooit by Calvyn die geval was nie (vgl. Torrance, 1982:269, 272). Dit is egter iets wat "ignorant people" m oet weet. N êrens in die inleiding word hierdie kategismus egter aan die doop van die onkundiges verbind nie. Anders gesê: hoewel die verbond in die kategismus van Perkins figureer - iets wat reeds op die opkom ende federale teoiogie wys - word die kategismus self nie eksplisiet binne die kerklike verbondskader geplaas nie. Samevatting ten opsigte van die oogmerke In ooreenstem m ing hierm ee word geloof nie in term e van kennis nie m aar bloot in term e van "persuasion" gedefinieer (vgl. Perkins, 1970:155, 158). M oontlik is die duidelikste aanwysing van ’n teologiese klim aatsverandering die feit dat Perkins uit pastorale bew oenheid teenoor geloof as "a certain and full persuasion" die aksent gaan lé op die grade ("degrees") van die geloof "to rectify and in part to expound sundry catechisms" (Perkins, 1970:140). H ierdie kritiek tref kwalik Calvyn se kategism us, w aar geloof om skryf w ord as "’n vaste en onwrikbare kennis van die vaderlike goedheid van G od jeens ons" (GK, vr. 112). In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 12 L.F. Schulze M aar as ons die - m eer in ooreenstem m ing met die M elanchthon geform uleerde - "gewisse kennis" buite rekening laat en net die "vaste vertroue" betrag, tref Perkins se kritiek gewis tot ’n m ate die Heidelbergse Kategismus (S. 7, vr. 21). Natuurlik ken Calvyn ook die aanvegtinge, die geringheid, die groei van die geloof (vgi. byvoorbeeid Inst. 3.2, 19-22), m aar dis ’n ander saak as die vraag na die aard van die geloof. In die v e ran d erd e teo lo g iese klim aat h et P erkins se pasto rale bew oenheid horn verhinder om die onderskeid tussen die twee vraagstellings te sien en het hy die vraag na die aard van die geloof gaan interpreteer as die vraag na die mate van geloof wat 'n mens behoort te he. 2.3 Die inhoud van die kategismus by Calvyn 2.3 Die G eneefse Kategismus begin m et ’n uiteensetting van die geloof, dit wil se ’n verklaring van die Apostoliese Geloofsbelydenis (vr. 1-131) en gaan byna naatloos oor in ’n verklaring van die Tien Gebooie (vr. 132-233). Dan volg ’n verduideliking van die gebed, toegespits op die Onse Vader (vr. 234-296). Ten slotte, as "die vierde dee! van ons diens aan God" (vr. 297, Calvyn, 1981:54), word gehandel oor die W oord van God, in besonder oor die prediking van die W oord en die sakram ente wat God aan sy W oord verbind het (vr. 297-374). Dit is interessant om te sien hoe hierdie vier aspekte van ons kennis en diens van God in die inleidingsvrae van die G eneefse Kategismus saamgebundel is. Die eerste vraag en antwoord is van fundamentele belang: Die eerste vraag en antwoord is van fundamentele belang: I Leraar (= L): W at is die belangrikste doel van die mens se lewe? Seun (= S): Om God deur wie die mens geskape is te leer ken (Calvyn, 1981:5). I Leraar (= L): W at is die belangrikste doel van die mens se lewe? Seun (= S): Om God deur wie die mens geskape is te leer ken (Calvyn, 1981:5). I Leraar (= L): W at is die belangrikste doel van die mens se lewe? Seun (= S): Om God deur wie die mens geskape is te leer ken (Calvyn, 1981:5). In vraag 6 word nader op die antw oord van vraag 1 ingegaan: dis 'n kennis wat bring tot die regte verering van God. W anneer in vraag 7 dan na die regte verering gevra word, kom die vier hoofdele van die kategism us in die antw oord in sig. By die aanhaling van die antw oord op vraag 7 sal die vier hoofdele tussen hakies aangetoon word. Luister na Calvyn: In die Skriflig 25 (1) 1991:3-27 13 Twee kaíegismusse uit die 16de eeu: ’n spieël van aksentverskuiwing 6 L; W at is verder ware en egte kennis van God? 6 L; W at is verder ware en egte kennis van God? S: Dit is wanneer Hy so geken word dat die eer wat aan Horn verskuldig is, aan Horn betoon word. 7 L: W at is die wyse waarop Hy na behore vereer moet word? S: Dit is as ons vertroue ten voile in Horn gevestig is (die geloof - L.F.S.); as ons ons beyw er om Horn m et ons hele lewe te dien d eu r aan sy wil gehoorsaam te wees (die wet - L.F.S.); as ons Horn aanroep so dikwels as wat nood ons druk; as ons ons saligheid en alle goed wat nagejaag kan word, in Horn soek (die gebed - L.F.S.); as ons Horn ten slotte in hart en mond as die Skepper van alle goeie dinge erken (W oord en Sakram ente - L.F.S.) (Calvyn, 1981:6). S: Dit is as ons vertroue ten voile in Horn gevestig is (die geloof - L.F.S.); as ons ons beyw er om Horn m et ons hele lewe te dien d eu r aan sy wil gehoorsaam te wees (die wet - L.F.S.); as ons Horn aanroep so dikwels as wat nood ons druk; as ons ons saligheid en alle goed wat nagejaag kan word, in Horn soek (die gebed - L.F.S.); as ons Horn ten slotte in hart en mond as die Skepper van alle goeie dinge erken (W oord en Sakram ente - L.F.S.) (Calvyn, 1981:6). In die woorde van Simpson se vertaling (Calvyn, 1981:6) begin vraag 8 "om dit nou een vir een te bespreek en breedvoeriger te verduidelik." Die eerste aspek, naam lik om God ten voile te vertrou, loop uit op vraag 14: "Die basis en grondslag daarvan om ons vertroue in God te stel, is dus om Horn in Christus te ken" (1981:7) terwyl vraag 15 na die "kern van hierdie kennis" vra en die antwoord ,sê dat dit "saamgevat (word) in die geloofsbelydenis" (1981:7). Die tw eede deel van antw oord 7, naam lik om G od met ons hele lewe in gehoorsaam heid te dien, weerklink in vrae 129-132 (1981:26) en lei na die uiteensetting van die wet. Die twee fasette van die derde deel van antwoord 7 kom ter sprake, allereers by die begin van die deel wat oor die gebed handel (vr. 6 L; W at is verder ware en egte kennis van God? Schube gelê. Só het die "hoofsomme" van die C hrístelike leer die ruggraat van die kericlike onderrig en in besonder van die jeugonderrig gevorm. M ierdie toedrag van sake word reeds in L uther se ontwikkelingsgang as hervorm er duidelik. So vroeg as 1516-1517 het hy ’n reeks preke oor die T ien G ebooie en die O nse V ader gehou. D aarin het hy reeds gewys op die gebrek aan onderwys van die jeug. In 1520 verskyn sy Kurze Form van die drie hoofsomme van die leer, waarvan die kennis noodsaaklik was vir elkeen se saligheid (Schulze, s.j.:9). Nege ja a r later verskyn sy Groot Kategismus en sy Klein Kategismus. Laasgenoem de is nog steeds ’n verduideHking van die wet, die Apostolicum en die gebed van die H ere, gevolg deur ’n verduideliking van die sakram ente, om dat dit een van die sake was wat in die Reformasie in die brandpunt van die stryd was. Die behandeling soms van één m aar gewoonlik van al drie die hoofsom m e, dikwels m et die sakram ente daarby, vorm die globale inhoud van die ryk verskeidenheid kategetiese w erke wat gedurende die Reform asie ontstaan het. So byvoorbeeld het O ecolam padius se Frag und Aniwort, wat in 1526 in Basel verskyn het - nog voor L uther se Klein Kategismus ■ a! drie hoofsom m e én die doop en N agm aal behandei. terwyl C apito se Der Kinderhericht (1527) hoofsaaklik 'n verkiaring van die Tw aaif Artikels was, Dit is in hierdie tradisie, wat deels uit die M iddeieeue stam en origens (wat die insluiting van die sakram ente b etref) gangbare praktyk van die R eform asie was, w aarbinne die G eneefse Kategismus ook vai. ’n Mens sou hieruit kan aflei dat beide Rome en die Reformasie eenstemm ig was in die opsig dat kennis van die "hoofsomme” vir elke gelowige noodsaakik was. 6 L; W at is verder ware en egte kennis van God? 234; 1981:41) en w eer 'n bietjie later in vraag en antw oord 251 (1981:44-45), terwyl "die vierde deel van ons diens aan God" in vraag 297 aan die orde kom (1981:54). In die woorde van Simpson se vertaling (Calvyn, 1981:6) begin vraag 8 "om dit nou een vir een te bespreek en breedvoeriger te verduidelik." Die eerste aspek, naam lik om God ten voile te vertrou, loop uit op vraag 14: "Die basis en grondslag daarvan om ons vertroue in God te stel, is dus om Horn in Christus te ken" (1981:7) terwyl vraag 15 na die "kern van hierdie kennis" vra en die antwoord ,sê dat dit "saamgevat (word) in die geloofsbelydenis" (1981:7). Die tw eede deel van antw oord 7, naam lik om G od met ons hele lewe in gehoorsaam heid te dien, weerklink in vrae 129-132 (1981:26) en lei na die uiteensetting van die wet. Die twee fasette van die derde deel van antwoord 7 kom ter sprake, allereers by die begin van die deel wat oor die gebed handel (vr. 234; 1981:41) en w eer 'n bietjie later in vraag en antw oord 251 (1981:44-45), terwyl "die vierde deel van ons diens aan God" in vraag 297 aan die orde kom (1981:54). Dit is duidelik dat al vier hierdie elem ente vir Calvyn onontbeerlik is om God reg te ken en gevolglik w eibehaagiik te dien. Sy integrasie van die verskillende fasette tot elem ente van die regte verering en diens van God is indrukwekkend. Sy keuse van die in h o u d elik e asp e k te is eg ter nie o o rsp ro n k lik nie. D it kom g ro o tlik s uit die M iddeleeuse tradisie en die res was tipies van die Reformasie. Dit was im m ers reeds gedurende die M iddeleeue die taak van die priesters om die "hoofsake" (sum ma) van die Christelike leer vir die kerkvolk te verklaar en hulle dit in te prent. H ierdie "hoofsomme" van die leer, wat elke gelowige vir sy saligheid moes ken, was die dekaloog, die Apostolicum en die Onse Vader. Die Reform asie het by hierdie tradisie aangesluit m aar het die wetsprediking van die biegpraktyk ontkoppel en in die plek van laasgenoem de die aksent op die kategetiese onderrig van die jeug 14 In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 L.F. Schube L.F. 2.4 Die inhoud van die kategismus by Perkins Teen hierdie agtergro'nd staan Perkins se kategismus eers behoorlik afgeets. W aarom hy van hierdie tradisie afwyk, kan seker stof tot spekulasie bied. Die feit bly staan dat hy m et sy "ses beginsels" ’n ander pad insiaan. Ook Breward wys hierop as hy skryf: "Unlike earher catechisms, he did not build his questions around the framework of the Apostles’ Creed, Lord’s Prayer and Decalogue” (inleiding, Perkins, 1970:140). W anneer ons in ag neem dat die inhoud van die kategism us dit wat die outeur van wesensbelang ag, refiekteer, is dit duidelik dat hier ’n reduksie van die noodsaakhke In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 15 Twee kategismusse uit die 16de eeu: ’n spieël van aksentverskuiwing leer plaasvind. In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 leer plaasvind. H ier volg Perkins se ses beginsels wat volgens horn funderend is vir die Christelilie godsdiens. Eike beginsei word gevolg deur ’n aantai Skrifbewyse. Die vierde beginsel word hier voliedig m et Skrifbewyse aangehaal, om dat dit ’n m ooi voorbeeld van Perkins se soort "atomistiese” bewysvoering lewer. y g The first principle Q W hat dost thou believe concerning God? A There is one God, creator and governer of all things, distinguished into the Father, the Son and the Holy Ghost. The second principle 0 W hat dost thou believe concerning man and concerning thine own self? A All men are wholly corrupted with sin through A dam ’s fall and so are become slaves of Satan and guilty of eternal damnation. The third principle O W hat means are there for thee to escape this damnable estate? A Jesus Christ, the eternal Son of God, being made man, by his death upon the cross and by his obedience hath perfectly alone by himself accomplished all things that are needful for the salvation of mankind. The fourth principle 0 But how mayest thou be made partaker of Christ and his benefits? A A m an of contrite and hum ble spirit, by faith alone ap p reh en d in g and applying Christ with all his m erits unto himself, is justified before God and sanctified. 1. A man of contrite and humble spirit. Isa. 57.15; Psa. 51.17 The first principle The first principle Q W hat dost thou believe concerning God? A A m an of contrite and hum ble spirit, by faith alone ap p reh en d in g and applying Christ with all his m erits unto himself, is justified before God and sanctified. 1. A man of contrite and humble spirit. Isa. 57.15; Psa. 51.17 In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 16 L.F. Schulze 3. Apprehending and applying Christ with all his merits unto himself. John 1.12; 6.35. 4. Is justified before God. Rom. 4.3, 6-7. 5. And sanctified. Acts 15.19; 1 Cor. 1.30. 5. And sanctified. Acts 15.19; 1 Cor. 1.30. The fifth principle Q W hat are the ordinary or usual means for obtaining of faith? A. Faith com eth only by the preaching of the W ord and increaseth daily by it: as also by the adm inistration of the sacraments and prayer. The sixth principle Q W hat is the estate of all men after death? A. All men shall rise again with their own bodies to the last judgm ent which being ended, the godly shall possess the kingdom of heaven: but the unbelievers and reprobates shall be in hell, torm ented with the devil and his angels for ever (Perkin.s, 1970:146-148). The fifth principle Q W hat are the ordinary or usual means for obtaining of faith? Q W hat is the estate of all men after death? A. All men shall rise again with their own bodies to the last judgm ent which being ended, the godly shall possess the kingdom of heaven: but the unbelievers and reprobates shall be in hell, torm ented with the devil and his angels for ever (Perkin.s, 1970:146-148). 2. By faith alone. Mark. 5.36; Num. 21.19; John 3.14-15. In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 Samevatting ten opsigte van die inJioud Samevatting ten opsigte van die inJioud • Hoewel Perkins ook A n Exposition o f the Lord’s Prayer (1592) en A n Exposition o f the Symhole (1595) die lig laat sien het, het hy dit tog nie nodig geag om hierdie twee van die "hoofsom m e" van die leer in sy kategism us op te neem nie. Sy kategism us wil ’n prelim inêre soort "kortbegrip" wees wat die essensiele van die C hristelike geloof saam vat. D it m oet die onkundiges help om preke b eter te verstaan en die hoofsom m e, "the ordinary parts of the Catechism ", (Perkins, 1970:145), m akliker te verstaan. D aarm ee is die hoofsom m e saam m et die prediking in ’n aanvullende rol geplaas. H ier wyk Perkins inderdaad af van die gebruik van die Reformasie. In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 17 Twee kategismusse uit die 16de eeu: 'n spieël van aksentverskuiwing W anneer die hoofsom m e as leerstof verdwyn, kry die kategism us ook ’n ander inhoud. Seker, die inhoud is Bybels verantwoord en goed "Calvinisties”. Tog is dit opvallend dat wat weergegee word, veral op die mens en sy saligheid betrekking het. Die eerste beginsel van Perkins se kategismus handel immers oor God en die ander vyf oor die mens en sy toestand. Hierdie gegewens korreleer met wat in die vorige sam evatting ten opsigte van Perkins se "pastorale" bew oenheid en die inhoud en funksie van kennis opgemerk is. Die Godsleer by Calvyn 2.5 Hier volg siegs enkele aspekte van die Eerste A nikei soos dit by Calvyn en Perkins se kategismusse na vore kom. Die G odsleer van Calvyn word binne die kader van die Aposlolicum behandel. Dit gebeur ook later by die Heidelherger. Trouens, daar is inhoudelik groot ooreenkom s tussen die Ceneefse en die Heidelhergse Kategismus (vgl. W endel, 1963:80). N adat die leerling die T w aalf A rtikels-as kern van die kennis van G od in Christus opgesê het, volg die vraag na die verdeling van die Twaalf Artikels (GK, vr. 17 en 18). O nm iddellik hierna kom, net soos in die Heidelherger, die T rin iteit ter sprake. Daarna moet die leerling die Eerste Artikel op.sê, en dan kom die vraag: 22. L: W aarom noem jy Horn Vader? 22. L: W aarom noem jy Horn Vader? S: Met my oë in die eerste plek gerig op Christus wat sy Wysheid is en voor alle tye deur Horn voortgebring en na hierdie wêreld gestuur en as sy Seun g eopenbaar is. Tog lei ons hieruit af dat Hy ook ons V ader is aangesien God Jesus Christus se Vader is" (Calvyn, 1981:8). S: Met my oë in die eerste plek gerig op Christus wat sy Wysheid is en voor alle tye deur Horn voortgebring en na hierdie wêreld gestuur en as sy Seun g eopenbaar is. Tog lei ons hieruit af dat Hy ook ons V ader is aangesien God Jesus Christus se Vader is" (Calvyn, 1981:8). Daarna volg ’n vraag oor die bcnammg Alrtwgiige en word geantwoord dat ons nie aan ’n abstrakte, w erklose alm ag m oet dink nie, m aar dat dit gaan om die werksame almag van God, wat "alles in sy mag en in sy hande het" (vr. 23; 1981:8). Op die vraag w aarom Hy "Skepper van hem el en aarde" genoem word, volg die antw oord dat Hy Hom deur sy werke aan ons geopenbaar het en ook daarin deur ons gesoek moet word (vr. 25). N adat die betekenis van "hemel en aarde" uiteengesit is (vr. 26), volg drie vrae oor die voorsienigheid: eerstens oor die voorsienigheid self (vr. 27), tweedens oor die voorsienigheid en die goddelose mense en duiwels (vr. 28), en laastens oor die voordeel wat hierdie kennis vir ons inhou (vr. 29). In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 18 L F . Schulze L F . Schulze Wie die eerste hoofstukke van Calvyn se G enesiskom m entaar lees, vind daarin een groot lofsang op die grootheid en die vaderlike wysheid en goedheid van die Skepper. Dieseifde refrein word hier in die Geneefse Kategismus gevind. T er illustrasie hiervan word net die laaste deel van die antwoord op vraag 27 hier aangehaal. Dit toon m eteen die opvoedkundig m inder geslaagde elem ent in die kategismus - die iang en moeiiike antwoorde wat soms gegee moet word. 22. L: W aarom noem jy Horn Vader? U il die fell dal Hy die Skepper van die hem el en die aarde is, pas dit ons dus om af te lei dat Hy die cnigc G o d is w al d eur sy w ysheid, g o ed ertieren h eid en lydsaam heid die hele ordc cn verloop van die naluur bestuur; dal Hy die hew crker van rccn cn droogte, van h a d cn storms, m aar ook van m ooiw eer is; dal Hy uil goederlierenheid die aarde vrugbaar m aak cn w anneer Hy sy hand daarvan onllrek dil w eer onvrugbaar m aak. D cur H orn ontstaan gesondhcid cn sickic; aan sy gcsag is allcs ondcrw orpc cn aan sy wil is allcs gehoorsaam (Calvyn, 1981;9). Die deugde van G od wat hier as’t ware in sy werke as "Skepper van heme! en aarde" ingeweef is, is sy almag, wysheid, goedertierenheid en iankmoedigheid. In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 2.6 Die Godsleer by Perkins Die "eerste beginsei" van Perkins is reeds hierbo aangehaal. D aarin gaan dit om die g d o o f omtrent G od, want die vraag is hier: "What dost thou believe concerning God?" In die tweede deel van sy kategismus word hierdie beginsei verklaar. Om toegang tot Perkins se gedagtegang te verkry, word die eerste vier vrae en antw oorde hier volledig aangehaal. The first principle expounded 0 W hat is G od? A God is a spirit or spiritual substance, most wise, most holy, eternal, infinite. John 4.24. A God is a spirit or spiritual substance, most wise, most holy, eternal, infinite. John 4.24. Q How do you persuade yourself that there is a G od? A Besides the testimony of the scriptures, plain reason will show it. Q W hat is one reason? In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 19 Twee kategismusse uit die I6de eeu: ’n spieel van aksentverskuwing A W hen I co n sid er the w onderful fram e of the w orld, m ethinks the silly creatures that be in it could never make it. N either could it make itself and therefore besides all these, the m aker of it must be God. Even as when a man comes into a strange country and sees fair and sum ptuous buildings, and yet finds no living creatures there, he will not imagine that either birds or beasts reared those buildings, but he presently conceives that some men either were or have been there. Rom. 1.20; Acts 14.17. A W hen I co n sid er the w onderful fram e of the w orld, m ethinks the silly creatures that be in it could never make it. N either could it make itself and therefore besides all these, the m aker of it must be God. Even as when a man comes into a strange country and sees fair and sum ptuous buildings, and yet finds no living creatures there, he will not imagine that either birds or beasts reared those buildings, but he presently conceives that some men either were or have been there. Rom. 1.20; Acts 14.17. 0 W hat other rea.son have you? A A man that comm its any sin, as m urder, fornication, adultery, blashemy, etc., albeit he doth so conceal the m atter that no man living know of it, yet oftentim es he hath a griping in his conscience and feels the very flashing of hell-fire; which is a strong reason to show that there is a G od before whose judgm ent seat he must an.swer for his fact. Rom. 2.15; G en. 3.8, 19; 42.21. (Perkins, 1970:148-149). The first principle expounded Ná ’n vraag oor hoeveel gode daar bestaan, volg daar weer ’n vraag en antwoord wat icts van die gedagtegang van Perkins laat Wyk: Q How do you conceive this God in your mind? A Not by framing an image of him in my mind (as ignorant folks do, that think him to be an old man sitting in heaven) but I conceive him by his properties and works" (1970:149). H ierop volg die bespreking van sy "chief pro p erties" wat in die "eerste b e g in sel” g en o em is, n aam lik sy w ysheid, h e ilig h eid , e w ig h eid en oneindigheid. Sy heiligheid kom daarin tot openbaring dat Hy uiters regverdig en genadig ("most just and merciful") teenoor sy skepsels is. O nder G od se oneindigheid word ook (taamlik formeel) sy almag ingesluit: "... he is infinite, both because he is present in all places and because he is of power sufficient to do whatsoever he will" (Perkins, 1970:150). A Not by framing an image of him in my mind (as ignorant folks do, that think him to be an old man sitting in heaven) but I conceive him by his properties and works" (1970:149). A Not by framing an image of him in my mind (as ignorant folks do, that think him to be an old man sitting in heaven) but I conceive him by his properties and works" (1970:149). H ierop volg die bespreking van sy "chief pro p erties" wat in die "eerste b e g in sel” g en o em is, n aam lik sy w ysheid, h e ilig h eid , e w ig h eid en oneindigheid. Sy heiligheid kom daarin tot openbaring dat Hy uiters regverdig en genadig ("most just and merciful") teenoor sy skepsels is. O nder G od se oneindigheid word ook (taamlik formeel) sy almag ingesluit: "... he is infinite, both because he is present in all places and because he is of power sufficient to do whatsoever he will" (Perkins, 1970:150). H ierop volg die bespreking van sy "chief pro p erties" wat in die "eerste b e g in sel” g en o em is, n aam lik sy w ysheid, h e ilig h eid , e w ig h eid en oneindigheid. Samevatting ten opsigte van die Godsleer ’n Vergelyking van die twee kategismusse se verduideliking van die Eerste Artikel van die Apostolicum toon dat hier m éér op die spel is as biote verskille in individuele form ulering. D it kan geillustreer w ord deur kortliks die individuele verskille en ooreenkom ste van Luther, Calvyn en die Heidelbergse Kategismus se verklaring van die eerste sin van die Twaalf Artikels te vergelyk. L uther begin die verklaring in sy Klein Kategismus m et die bekende persoonlike geloofsbetrokke formulering; "Ich glaube, dass mich G ott geschaffen hat sammt alien C reatu ren ." H iern a w ord dadelik - nog in dieselfde sin (!) - oorgegaan na die voorsienigheid en w ord bely dat G od my liggaam en siel, ledem ate, verstand en sintuie gegee het en nog bewaar. D aarna word die daaglikse versorging m et alles wat nodig is, bely en d at Hy my teen alle gevare en kw aad beskerra. D an kom die vaderlike goedheid van God na v o re;"... und das alles aus lauter vaterlicher, gottlicher G iite und B arm herzigkeit, ohne alle m ein V erdienst und W iirdigkeit; dess alles ich ihm zu danken und zu loben, und dafiir zu dienen und gehorsam zu sein schuldig bin" (Luther, 1919:78). Daar m oet in ag geneem word dat Luther ’n klein kategismus daargestel het. D aarom dat hy dadelik na die verm elding van die Skepping oorgaan tot die onderhouding en bew aring en die vrug wat daaruit spruit, naam lik dat ons Horn m oet loof en dank, dien en gehoorsaam . Calvyn se kategismus is breër van opset, en daarom kom vrae oor "die almagtige" en die betekenis van "hemel en aarde” ook voor. Ook hier loop die belydenis van die Skepper uit op sy onderhouding en regering van alle skepsels, wat "baie m eer uitnem end is as toe Hy hulle geskape het" (vr. 27; Calvyn, 1981:9). Die hele belydenis van G od as Skepper w ord om raam deur die groot gedagte van sy vaderlike sorg. Die eerste vraag was immers: "W aarom noem jy Horn Vader?" Vraag 22 en die lang uiteensetting van die voorsienigheid loop uit op die belydenis dat Hy die enige G od is w at d eu r sy wysheid, goedertierenheid en lankm oedigheid die hele verloop van die natuur bestuur (kyk aanhaling hierbo). The first principle expounded Sy heiligheid kom daarin tot openbaring dat Hy uiters regverdig en genadig ("most just and merciful") teenoor sy skepsels is. O nder G od se oneindigheid word ook (taamlik formeel) sy almag ingesluit: "... he is infinite, both because he is present in all places and because he is of power sufficient to do whatsoever he will" (Perkins, 1970:150). Op die vraag wat die werke van God is, kom die skepping en onderhouding ter sprake. Hierop volg een enkele vraag oor die voorsienigheid: Op die vraag wat die werke van God is, kom die skepping en onderhouding ter sprake. Hierop volg een enkele vraag oor die voorsienigheid: Q How know you that God governeth every particular thing in the world by his special providence? Q How know you that God governeth every particular thing in the world by his special providence? In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 20 L.F. Schulze L.F. Schulze To om it the scriptures, I see it by experience. M eat, drink and clothing, being void of heat and life, could not preserve the life of m en unless there were a special providence of God to give virtue unto them . M att. 10.30; Prov. 16.33; Lev. 26.26; M att. 4.4" (Perkins, 1970:150). To om it the scriptures, I see it by experience. M eat, drink and clothing, being void of heat and life, could not preserve the life of m en unless there were a special providence of God to give virtue unto them . M att. 10.30; Prov. 16.33; Lev. 26.26; M att. 4.4" (Perkins, 1970:150). Samevatting ten opsigte van die Godsleer Bowendien loop die belydenis van die voorsienigheid uit op die trees of "voordeel" wat hierdie kennis vir ons inhou In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 1 1 Twee kategismusse uit die I6de eeu: ’n spieël van aksentvenkuiwing (vr. 29). Net soos by Luther word die bewaring van God hier na vore gebring; ons kom tot rus en kalm te om dat ons w eet dat die vyande deur G od in toom gehou word, "aangesien dit G od beiiaag het om vir ons Bewaker en vir ons saligheid ’n Beskermer te wees" (Calvyn, 1981:10). Die H eideiberger lê, wat omvang betref, tussen Luther se Klein Kategismus en Calvyn se Geneefse Kategismus. D ie skepping van alie dinge "uit niks" word beklem toon, m aar dan word, nes by Luther, dadelik oorgegaan tot die onderhouding en regering van alle dinge deur sy raad en voorsienigheid. Dit ailes word bely binne die verband van die vaderlike sorg van G od oor my. Die hoofsin van antw oord 26 iui immers: "Dass der ewige V ater unsers H errn Jesu Christi ... um seines Sohnes Christi willen mein G ott und mein V ater sei, auf welchen ich also vertraue, dass ich nicht zweifle, E r w erde m ich m it ailer N o th d u rft L eibes und der S eele v erso rg en ...." (H K , 1919:315). H ieropvoig, nes by Calvyn, ’n aparte vraag oor die voorsienigheid (vr. 27) en vind Calvyn se omskrywing dat God alles "deur sy krag en sy hand onderhou" in die H eideiberger w eerklank en loop ook uit op die belydenis: "... und alles nicht von ohngefahr, sondern von seiner vaterlichen Hand uns zukomme" (HK: 316). Eweneens soos by Calvyn volg hier ’n aparte vraag oor die nut van die kennis van die skepping en voorsienigheid (vr. 28), w aarin die "loof en dank" van L uther w eerklank vind ("in voorspoed dankbaar m oet wees") en die gem eenskaplike "bewaring" van Luther en Calvyn pragtig bely word in term e van die wete dat niks ons van God se liefde kan skei nie, "dieweil alle C reaturen also in seiner Hand sind, dass sie sich ohne seinen Willen auch nicht regen noch bewegen konnen" (HK: 316). Q W hat is G od? (icvolglik sp e d die m ense wal hulle ten doel geslel het om by die vraag "Wat is G od'7 vas le sleek, met koue bespiegelings, aangesien dit vir ons van bale groter belang is om te w eel wat sy hocdanighcdc is en wat by sy natuur pas ... K orlom : wat help dit ons om 'n G od te ken m et wie ons niks Ic docn het nie? (Insl. 1.2.2). Caivyn se kritiek is teen die skolastici gerig. Dis genoeg om hier nog net een opm erking te m aak: Perkins se eerste vraag kiop m et dié van T hom as in sy Sum m a titeologiae: Quid sit D eusl Caivyn se kritiek is teen die skolastici gerig. Dis genoeg om hier nog net een opm erking te m aak: Perkins se eerste vraag kiop m et dié van T hom as in sy Sum m a titeologiae: Quid sit D eusl Die verandering van die inhoud en funksie van kennis wat nou rasioneel, abstrak, beskoulik en nie-saiigmakend word, en losgemaak word van oortuiging of vertroue (persuasion), in term e w aarvan geloof uitsluitlik geform uleer word, reflekteer bloot die om vangryker skoiastieke dichotom ic van natuur en genade waarin die gereform eerde teologie na die Reformasie teruggegly het (vgl. Schulz*, 1983:41). Die verandering van die inhoud en funksie van kennis wat nou rasioneel, abstrak, beskoulik en nie-saiigmakend word, en losgemaak word van oortuiging of vertroue (persuasion), in term e w aarvan geloof uitsluitlik geform uleer word, reflekteer bloot die om vangryker skoiastieke dichotom ic van natuur en genade waarin die gereform eerde teologie na die Reformasie teruggegly het (vgl. Schulz*, 1983:41). Samevatting ten opsigte van die Godsleer Dit is sonder m eer duidelik dat Luther, Calvyn en die H eideiberger by alle individuele verskil in form ulering w esenlik dieselfde sê: die geloof in "God, die V ader, die alm agtige, die Skepper van hem el en aarde" word nie in term e van ’n abstrakte skeppingsgeloof bely nie m aar in term e van G od se konkrete vaderlike sorg en bewaring van die gelowige (vgl. ook Stauffer, 1978:62). Dit is juis hierdie gemeenskaplike reform atoriese geloofsbetrokkenheid wat in Perkins se kategism us opvallend afwesig is - tot in die aparte vraag oor die voorsienigheid! Hoewel daar in die "eerste beginsel" na die geloof gevra w o rd :"... what dost thou be­ lieve concerning God?", bly die vraag - buite die verband van die Tw aalf Artikels - en veral die antw oord in die beskoulike steek en hoor ’n m ens nie die geloofstaal van Calvyn nie. Dit word nog duideliker in die exposition, waar die ou (filosofiese) vraag na die bestaan van God w eer gevra word - ’n vraag wat in die vroeere konfessies van die Reform asie hoegenaam d nie ter sake was nie. G een w onder dat in antw oord op hierdie vreem de vraag die ou kosmologiese en m orele Godsbewyse weer om die hoek 22 In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 L.F. Schulze loer nie. H ierdie teologiese klimaatsverandering kan ook aan die hand van die eerste vraag van die exposition aangetoon word. Die vraag is reeds hierbo aangehaal m aar volg ter wille van die argument weer hier: H ierdie teologiese klimaatsverandering kan ook aan die hand van die eerste vraag van die exposition aangetoon word. Die vraag is reeds hierbo aangehaal m aar volg ter wille van die argument weer hier: M aar waarom die veranderdc teologiese klim aat waarin Perkins se poging tot vcrdere ^ H icrdic individualisme, wat ook in verskeie form ulerings van Perkins se kalegism us (bv. oor wal gcloof is) voorkom , m oct ondcrskci word van die taal in die cerste persoon cnketvoud wat so dikw els in die Klein Kategismus cn die Heidelberger voorkom . D ie ek en m y is persoonlike gcloofstaal m aar het nog altyd die ander in die oog (vgl. byvoorbeeld H.K. Sondag 7). Net so is die ons van Calvyn nie gelyk aan onderw yser plus leerling (ek en jy) nic m aar aan ek en die ander. Dit het Pin (1978:167:168) in ’n leksanalisc van die G K duidelik aangctoon. 3.2 Aristoteles as opvoedkundige rigtingwyser Die aanvankiike fel reaksie teen die Skoiastiek kon moeilik volgehou word, om dat ’n geskikte infrastruktuur nie beskikbaar was en nog nie uitgebou was nie. D aarom het M elanchthon w at die skole m oes reo rg a n ise er, A risto tele s as opvoedkundige rigtingwyser m aar weer by die agterdeur ingebring om dat daar geen alternatief was nie. Aan die begin van die 17de eeu was Aristoteles weer die onbetw isbare outoriteit aan die universiteite - ook in Cam bridge, w aar Perkins gestudeer en later gedoseer het. B ow endien m oes die P rostestantse teologie in die tyd van konsolidasie teen die R oom se kontrareform asie eenvoudig nog werk m et die w etenskaplike wapens wat gem eenskaplik voor hande was, naam lik dié wat uit die arsenaal van die skoiastiek kom. D aar is gemeen dat dit voordelig was om die Roomse op hierdie wyse met hulle eie wapens te bestry (vgl. Beardslee, 1977:7 e.v.). 3.1 Die individualistiese ka.suTstiek 'n Reformasie w aarin die "senuwee" van die kerklike tug blykbaar perm anent verlam was, moes voortgehelp word m et ’n m orele program van individualistiese kasuïstiek^ (vgl. Shaw, 1981:72-75). H ierm ee was die siliogistiese redenering, w aarteen Luther in sy Disputatio contra scolasticam theologiam so geweldig kon toorn, terug in die teologie - en dan veral in sy praktiese vorm (vgl. Schulze, 1983:41). 3. S I j O T ’n M ens het w aardering vir Perkins se poging om die Calvinism e te populariscer en daardeur die reform asie van die kcrk in Engeland verder aan te help. D at toestande in die kcrklike lewe onder koningin E lizabeth nog te veel te wense oorgelaat het, is allerw ee bekend (Pill, 1973:203-205; M oorm an, 1973:216-220; Shaw, 1981:43-47). Die inleiding van Perkins se kategism us, gerig aan die onkundiges, is ’n sprekcnde bewys van die halfslagtighcid wat die Reform asie in Engeland teen die einde van die 16de ecu nog ste ed s a a n g e k le e f h e t. T ro u en s, h ie rd ie h alfslag tig h cid was onvermydelik vanwee politieke motiewc en nasionale aspirasies wat die Reform asie in Engeland van die begin af geknichaltcr het. ’n M ens het w aardering vir Perkins se poging om die Calvinism e te populariscer en daardeur die reform asie van die kcrk in Engeland verder aan te help. D at toestande in die kcrklike lewe onder koningin E lizabeth nog te veel te wense oorgelaat het, is allerw ee bekend (Pill, 1973:203-205; M oorm an, 1973:216-220; Shaw, 1981:43-47). Die inleiding van Perkins se kategism us, gerig aan die onkundiges, is ’n sprekcnde bewys van die halfslagtighcid wat die Reform asie in Engeland teen die einde van die 16de ecu nog ste ed s a a n g e k le e f h e t. T ro u en s, h ie rd ie h alfslag tig h cid was onvermydelik vanwee politieke motiewc en nasionale aspirasies wat die Reform asie in Engeland van die begin af geknichaltcr het. In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 23 Twee kategismusse uit die 16de eeu: ’n spieël van aksentverskuiwing 3 3 Die aksent op die m eas Die langsaam m aar sekere deurwerking van die Renaissance in Engeland gedurende die laaste helfte van die 16de en die 17de eeu, het die aandag al m eer op die klassieke geleerdheid, m aar daarm ee saam ook op die m ens geplaas. Die kennis, wat vir Calvyn geloofskennis was, w aarin na die G od van genade vol verw ondering en In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 24 L F . Schulze L F . Schulze dankbaarheid gekyk word, word gaandeweg ’n algem een toeganklike rasionele kennis wat ek het, m aar waarby my geloofsbeslissing as vertroue gevoeg m oet word. So word die verlustiging in die objektiewe heil waarin ons mag deal, ingeruil vir ’n subjektiewe heilsindividualism e m et sy rasionele en tog subjektiew e kasuistiek. H ierm ee saam gebeur nog iets: dit wat in die R eform asie ’n eenheid vorm (byvoorbeeld kennis en v e rtro u e ), w ord u ite e n g e b re e k . D a a rm e e w as d ie p a d o o p v ir eensydige aksentlegginge in die teologie na alle kante toe: rasionalism e, v oluntarism e, emosionalisme. dankbaarheid gekyk word, word gaandeweg ’n algem een toeganklike rasionele kennis wat ek het, m aar waarby my geloofsbeslissing as vertroue gevoeg m oet word. So word die verlustiging in die objektiewe heil waarin ons mag deal, ingeruil vir ’n subjektiewe heilsindividualism e m et sy rasionele en tog subjektiew e kasuistiek. H ierm ee saam gebeur nog iets: dit wat in die R eform asie ’n eenheid vorm (byvoorbeeld kennis en v e rtro u e ), w ord u ite e n g e b re e k . D a a rm e e w as d ie p a d o o p v ir eensydige aksentlegginge in die teologie na alle kante toe: rasionalism e, v oluntarism e, emosionalisme. 4. B IB U O G R A FIE BEA RD SLEE, J.W , 1977. Reform ed dogmatics. Michigan : Baker Bw)k H ouse. B O H A TE C , J. 1966. D ie cartesianische Scholastik in der Philosophic und rcform icrtcn Dogm alik dcs 17. Jahrhunderts. Hilde.sheim : Olms. CALVYN, J. 1611. Recucil dcs Opuscules, c’esi á dire Petits Traiclés dc M. lean Calvin. 2e cd., Cienêvc : Stoer. CALVYN, J. 1864-1897. Calvini opera quae supcrsunt omnia. Baum, J.W ., Cunitz, A., Rcuss, E. reds. Brunsvigac : Schwetschke ct Tilium. S8 dele plus Indeks. (A fg ek o rt: O C.) ALVYN, J. 1864-1897. Calvini opera quae supcrsunt omnia. Baum, J.W ., Cunitz, A., Rcu Brunsvigac : Schwetschke ct Tilium. S8 dele plus Indeks. (A fg ek o rt: O C.) CALVYN, J. 1979. C om m entaries on the epistles of Paul to the G alatians and Ephesians. Transla W. Pringle. Cirand Rapids, M ich .: Baker Book H ouse. (Calvin’s com m entaries, vol. 21.) ALVYN, J. 1981. Calvyn sc kategism us. In A frikaans vertaal dcur H.W . Sim pson. Potchefstroom Potchefstroom se Teologiese Publikasies. (Afgekort: GK.) C A LV Y N , J. 1984 Institusie van die C hristelike godsdiens (1559). V ertaal d cur H .W . Sim pson. Potchefstroom : Calvyn Jubilcum Boekcfonds. C H A L K E R , W .H . 1961 Calvin and som e seventeenth century English calvinists. A nn A rbor, M ich. : University microfilms. 312p. (D issertation (Ph. D.) - D uke University.) FATIO, O. 1978. Présence de Calvin á I’epoque dc I’orthodoxic ríform ée. Les abrégós de Calvin i la fin du 16e au 17e siéclc. (/« N euser, W .H., red. Calvinus ecclesiae doctor. K am pcn ; Kok. p.l71- 207.) GK (G eneefse Kategismus) y CALVYN, J. 1981. Calvyn sc kategism us. In A frikaans vertaal dcur H.W . Simpson. P otchefstroom : Potchefstroom se Teologiese Publikasies. HK kyk H E ID E L B E R G SE K ATEG ISM U S. 1919. Catcchism us odcr chri&llichcr U nderricht, wic dcr in Kirchcn und S chulen dcr C hurfurstlichen Pfalls g ctrieben w ird.(/« Schaff, P., red. T he crecds of C hristendom , vol. 3. New York: H arper & Brothers, p.307-355.) (Afgekort: HK) INST. C A LV Y N , J. 1984. Institusie van die C hristelike godsdiens (1559). V ertaal d cu r H.W . 3.4 Invloed van die Skolastiek Hoe sterk die suigkrag van die Skolastiek m et sy rasionele onderskeidings in die 16de eeu nog steeds was, is ’n klom pie jare gelede (1978) deur Fatio ten opsigte van ’n redelike braak veld aangetoon: die geskiedenis van die verskillende uitgawes van Calvyn se Institusie na sy dood. W ie die verskillende uitgawes van die Instilusie in Europa in die indeks van die Calvini opera nagaan, is verstom oor die verskeidenheid daarvan en die hoeveelheid uitgawes wat verskyn het. N orm aalw eg sien ons dit as barom eter van Calvyn se invloed. M aar dan pla die raaisel: hoe kon die protestantse Ordodoksie in skolastieke bane ontwikkel as Calvyn ,se invloed so sterk was? Fatio lig die sluier oor hierdie raaisel deur aan te toon dat baie van hierdie "kompendiums" van die Institusie ’n aangepaste Calvyn opdis. Die proses begin reeds m et C olladon se uitgawe, kry m om entum in Bunny se Compendium (1576) gerig aan diastudente van O xford, en is in voile fleur m et D elaune (L auneus, L aw ne) se publikasie van Institutionis christianae religionis .... epitom e wat in 158.3 by V autrollier in Londen verskyn het. H iervan het Engelse en N ederlandse uitgawes verskyn. H ierdie werk wemel van skemas en tabelle waarin die Institusie oorsigtelik saamgevat word. Calvyn is m et hierdie dor, verstandelike skem atiek onherkenbaar verm ink. M aar dis die "Calvyn" wat gelees is (m oontlik ook deur Perkins) en waigedoseer is deur mense soos Olevianus, Piscator en Colenius (vgl. Fatio, 1978:173-199). SÓ het die Protestantse skolastiek hom self in ’n bose kringloop gevoed. M oontlik m oet bogenoem de vier "redes” vir die teologiese klim aatsverandering ná die Reformasie nie as "oorsake" daarvan gesien word nie. M iskien is dit eerder simptome as oorsake van die klim aatsverandering waarin Perkins ook geleef en gewerk het. H oe dit ook al sy, hierdie klim aatsverandering het die teologie op die pad van aksentleggings m et gepaardgaande, "kerkstigtings" gelei - ’n pad waarvan die skade wat berokken is, eers in ons eeu met sy nuwe belangstelling in die Reform asie aan die lig kom. In die Skriflig 25 (1) 1991:3-27 25 Twee kategismusse uit die 16de eeu: ’n spieët van aksentverskuiwing PIN, J.P. 1978. Pour unc analyse lextuelle du catcchism e (1S42) de Jean Calvin. (In N euser, W .H ., red. Calvinus ecclcsiae doctor. Kam pcn : Kok. p .159-170.) In die Skriflig 25 (I) 1991:3-27 SHA W , M .R. 1981. T he m arrow of practical divinity: a study in the theology of W illiam Perkins. Ann A rbor, M ich: U niversity microfilm s international. 327p. (D issertation (Th.D .) - W estm inster Theological Seminary.) SC H U LZ E, L.F. 1971. Calvin’s reply lo Pighius. Potchefslroom : Pro Rege. (Thesis (D oct. és S c.R el.)- University of Strasbourg.) p p ) R E U T E R , K. 1940. W ilhelm A mcsius, der fiihrende Theologc des crw achenden reform ierte Pietismus. Ncukirchcn: Buchhandlung des Erziehungsvereins g y STA U FFER , R. 1978. Q uelques aspects insolites de la théologie du prem ier article dans la prédication de Calvin. {In N euser, W .H., red. Calvinus ecclcsiae doctor. Kampen: Kok. p.47-68.) 4. B IB U O G R A FIE Sim pson. Potchefstroom : Calvyn Jubileum Boekcfonds L U TH ER , M. 1919. Dr. M artin Luthers Enchiridion: D er kleine Catcchism us. (/« Schaff, P., red. The crccds of Christendom , vol. 3. New York : H arper & Brothers, p. 74-92.) L U T H E R , M. 1971. L uther: sol, ratio, erudio, A ristoteles. P ro b cartik el zum S achregister dcr W eim arcr Lutherau.sgabc. H erausg. H A . O bcrm an. Bonn : Bouvier. M O O RM A N , J.R .H . 1973. A history of the church in England. 3rd cd. London : A dam & Charles Black. O C kyk CALVYN, J. 1864-1897. Calvini opera quae supcrsunt omnia. Baum, J.W ., Cunitz, A., Reuss, E.reds Brunsvigac : Schwctschkc ct filium. y CALVYN, J. 1864-1897. Calvini opera quae supcrsunt omnia. Baum, J.W ., Cunitz, A., Reuss, E.reds Brunsvigac : Schwctschkc ct filium. PA R K ER, T.H .L. 1975. John Calvin: a biography. London : J.M . D ent & Sons. PERK INS, W. 1970. T he works of William Perkins. Brew ard, I. red. A pplcford: T he Sutton Cou Press. PILL, D .H . 1973. The English R eform ation 1529-58. London : University of London Press. In die Skriflig 25(1) 1991:3-27 26 L.F. Schulze PIN, J.P. 1978. Pour unc analyse lextuelle du catcchism e (1S42) de Jean Calvin. (In N euser, W .H ., red. Calvinus ecclcsiae doctor. Kam pcn : Kok. p .159-170.) R E U T E R , K. 1940. W ilhelm A mcsius, der fiihrende Theolo Ncukirchcn: Buchhandlung des Erziehungsvereins. H U LZ E, L.F. 1971. Calvin’s reply lo Pighius. Potchefslroom : Pro Rege. (Thesis (D oct. és S c.R el. University of Strasbourg.) SC H U L Z E , L.F. 1983. D ie albuiging van Calvyn se denke in die 17dc ecu. 48(l):30-44. SC H U L Z E , L.F. s.j. D ie Heidelbcrg.sc Katcgismus. O ngepubliseerde klasdiklaat. SHA W , M .R. 1981. T he m arrow of practical divinity: a study in the theology of W illiam Perkins. Ann A rbor, M ich: U niversity microfilm s international. 327p. (D issertation (Th.D .) - W estm inster Theological Seminary.) STA U FFER , R. 1978. Q uelques aspects insolites de la théologie du prem ier article dans la prédication de Calvin. PIN, J.P. 1978. Pour unc analyse lextuelle du catcchism e (1S42) de Jean Calvin. (In N euser, W .H ., red. Calvinus ecclcsiae doctor. Kam pcn : Kok. p .159-170.) R E U T E R , K. 1940. W ilhelm A mcsius, der fiihrende Theologc des crw achenden reform ierte Pietismus. Ncukirchcn: Buchhandlung des Erziehungsvereins. SC H U LZ E, L.F. 1971. Calvin’s reply lo Pighius. Potchefslroom : Pro Rege. (Thesis (D oct. és S c.R el.)- University of Strasbourg.) SC H U L Z E , L.F. 1983. D ie albuiging van Calvyn se denke in die 17dc ecu. 48(l):30-44. SC H U L Z E , L.F. s.j. D ie Heidelbcrg.sc Katcgismus. O ngepubliseerde klasdiklaat. SHA W , M .R. 1981. T he m arrow of practical divinity: a study in the theology of W illiam Perkins. Ann A rbor, M ich: U niversity microfilm s international. 327p. (D issertation (Th.D .) - W estm inster Theological Seminary.) STA U FFER , R. 1978. Q uelques aspects insolites de la théologie du prem ier article dans la prédication de Calvin. {In N euser, W .H., red. Calvinus ecclcsiae doctor. Kampen: Kok. p.47-68.) T O R R A N C E , J.B. 1982. Calvin and Puritanism in England and Scotland ■ som e basic concepts in the d ev elo pm en t of "F ederal T h eo lo g y '. (In V an d er W alt, B .J., red. C alvinus refo rm ato r. PotchefstrcK)m : P otchefstrw m University for Christian H igher Education, p.264-286). W E N D E L , F. 1% 3. C alvin: the origins and developm ent of his religous thought. T ra n slated by P. M airet. London : Collins. SC H U L Z E , L.F. 1983. D ie albuiging van Calvyn se denke in die 17dc ecu. 48(l) SC H U L Z E , L.F. s.j. D ie Heidelbcrg.sc Katcgismus. O ngepubliseerde klasdiklaat. 4. B IB U O G R A FIE {In N euser, W .H., red. Calvinus ecclcsiae doctor. Kampen: Kok. p.47-68.) T O R R A N C E , J.B. 1982. Calvin and Puritanism in England and Scotland ■ som e basic concepts in the d ev elo pm en t of "F ederal T h eo lo g y '. (In V an d er W alt, B .J., red. C alvinus refo rm ato r. PotchefstrcK)m : P otchefstrw m University for Christian H igher Education, p.264-286). W E N D E L , F. 1% 3. C alvin: the origins and developm ent of his religous thought. T ra n slated by P. M airet. London : Collins. 27

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1363/1637

Afrikaans

Abstract The Gereformcerde Kerkc in Suid-Afrika (CiKSA) have developed a ccnain pattern in their ecumenical relations over the years. Ecclesiastical unity with various churches has been maintained and this unity has been defined as correspondence. As a result o f missionary work a General Synod comwinf; o f four National Synods which were based on ethnicity was established in I9M. Tlw GKSA was also deeply involved in the fnmiation o f the Rcfomied Ecumenical Synod in 1946 but this relation was suspended in I9H/Í. Clo.se contact and dialogue were also exercised with the other Dutch Rcfomied chun hes. A review of tlic.sc developments within the CKSA reveals severe contradictions in various decisions about ecumenism. The introduction o f ethnicity in the arrangement o f major meetings can be questioned from both a principled and practical imint o f view. It is also evident that the abscnce of contact with other churches, with the purj>ose o f co-operation in various fields, has been a severe deficiency in the fulfilment o f the ecumenical calling o f the GKSA. The ecumenical relations o f the GKSA should be developed within the framework of the sound reformed principles o f ecumenism, such as unity o f the Church over and above ethnic diversity on the one hand, and the geographical necessity o f local churches on the other. Co-operation with other churches should receive more positive attention. DIE GEREFORMEERDE KERKE IN SUID-AFRIKA IN EKUMENIESE KONTEKS J.M. Vorster D epartem ent Ekklesiologie HTS / PU vir CHO PO TCH EFSTRO O M J.M. Vorster D epartem ent Ekklesiologie HTS / PU vir CHO PO TCH EFSTRO O M 1. H ISTO RIESE OO RSIG Die ekumenisiteit van die kerk is in die gereform eerde teologie sedert die Hervorming besonder bekiemtoon. Op grond van hierdie beginsel, wat deur Calvyn (1949:IV:5,17) beskryf is (hoewel in ander woorde), het gereform eerde kerke oor die laaste eeue op verskeie m aniere probeer gesialte gee aan die eenheid van die kerk. Dit is gedoen op die grondslag van die Nederlandse Geloofsbeiydenis artikei 28 en 29 met die bedoeling om uitdrukking te gee aan die ware kerk van Christus. ’n Belangrike vrug van hierdie bewustheid was die bekende Sinode van D ortrecht (1618-1619) wat met reg as ’n inter- nasionale sinode in die voile sin van die woord beskryf kan word. Staatsinmenging het die voortsetting van sulke sinodes egter verder onm oontlik gem aak (B erkhof & De Jong, 1967:206). 15 In die Skiiflig 26(1) 1992:15-28 Die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in ekumeniese konteks Die ekum ene het gedurende die afgelope eeu weer sterk onder die soeklig gekom in die gereform eerde ekklesiologie. Kuyper (1909:205) het die saak benader vanuit sy bekende ekklesioiogiese onderskeidinge van sigbare en onsigbare kerk en die eenheid van die Kerk gesoek in die onsigbare en mistieke iiggaam van Christiis, terwyl hy ten opsigte van die sigbare kerk die sogenasam de ‘piuriform iteit’ erken het. Bavinck (1988:53) wou m eer maak van sigbare eenheid terwyl Dijk (1957:259), met ’n beroep op die gereform eerde konfessies, van oordeel was dat al die eienskappe van die kerk as mistieke Liggaam van Christus ook geld vir die plaashke kerk. Die ekumene moet dus volgens hom ook in die plaaslike kerk uitgedruk word. H ierdie teoloe het egter, anders as die opkomende Ekumeniese Beweging (Latourette, 1953:1338-45) die gedag- te van eenheid in waarheid, soos by Calvyn, vooropgestel. Die G ereform eerde Kerke in Suid-Afrika (GKSA) het in die vervuiiing van hulle eie roeping ten opsigte van ekumeniese verhoudinge sterk gesteun op hierdie tradisie wat binne die G ereform eerde Kerken in N ederland (GKN) ontwikkel het. Om uitdruk- king te gee aan die eenheid van die kerk op gem eenskaplike konfessionele basis, is kerkverband in 1964 aangegaan met die jonger kerke wat op die sendingveld tot stand gekom het (GKSA, 1964:269). In ’n tyd van skerp rasseskeiding in die Suid-Afrikaanse samelewing was hierdie besluit ingrypend. 1. H ISTO RIESE OO RSIG ’n Algemene Sinode van die G ereform eer­ de Kerke het tot stand gekom, wat saam gestel is uit vier Nasionale Sinodes (art, 29 KO ) volgens die ekklesioiogiese uitgangspunt van ’n ‘volkerekerk' soos dit deur Snyman (1977:110) en deur C oetzee (1965:321) beredeneer is, H iervolgens word eenheid sinodaal beleef, terwyl volkereverskeidenheid in die bestaan van volkseie plaaslike kerke uitgedruk word, hoewel bogenoemde nie eksplisiet so gestel is nie. Op hierdie wyse is gepoog om kerkverband te realiseer oor rasse-, taal- en kultuurgrense heen, Eenheid op grond van die waarheid is ook deurgaans behou m et kerke oorsee en is beskryf met die term korrespondensie in engere sin (GKSA, 1949:302) en later slegs met korrespondensie (GKSA, 1979:46). H ierdie korrespondensie word deur artikel 52 DKO gereël en rus prinsipiëel in die Opentlike Verklaring wat onder andere lui: "Ons wens is om m et alle kerke in hierdie wêrelddeel en in ander lande wat dieselfde met ons bely te betrag, die innigste broederlike gem eenskap en korrespondensie te onderhou" (GKSA, 1979:65). K orrespondensie as kerkverband m et oorsese kerke word tans onderhou m et die R eform ed C hurches New Z ealand (R C N Z ); die R eform ed C hurches of A ustralia (R C A ); Free Church of Scotland (PCS), die Christelijke G ereform eerde K erken in N ederland (CGKN), die Korean Presbyterian Church (KPC) en die Nederlandse G e­ reform eerde K erken (N G K ). K orrespondensie met laasgenoem de het in 1985 tot stand gekom (GKSA, 1985:612). Vir m eer as ’n eeu is korrespondensie ook onderhou In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 16 J.M. Vorster m et die G erefo rm eerd e K erken in N ederland (G K N ) en die C hristian R eform ed Churches in die V erenigde State van Am erika (CRC). Die GKSA het egter in 1976 die korrespondensie m et die GKN beëindig om dat hulle van oordeel was dat "die grondslag vir voorsetting van korrespondensie met die GKN weggeval h e t..." (GKSA, 1985:84). In 1989 het die CRC sy korrespondensie m et die GKSA opgeskort vanweë laasgenoemde se verm eende onvermoe om apartheid as kettery te verklaar. 1. H ISTO RIESE OO RSIG 'n V erdere bewys van die GKSA se belangstelling in die ekum ene is hulle inisiërende betrokkenheid in die ontstaan van die G ereform eerde Ekum eniese Sinode (G ES) in 1946. In samewerking met die CRC en die GKN is die Ekumeniese Sinode in 1946 in die lewe geroep (GES. 1946:l-.‘5). Vir die GKSA moes die GES m eer wees as net 'n in tern asio n aie platform en is die ideaal van 'n volw aardige ekum eniese sinode nagestreef. H iero o risin 1979 die volgende besluit geneem; Kragtcns die kcrkvcrband m od (K)recnkomslig die bclydcnis van die algcmccnhcid (katolisilcil) van die Kerk. m ecrdcre vergadcrings oorccnkom stig die KC) geinslilucer word lot op ekumeniese vlak in 'n volwaardige ekumeniese sinode ter behoud en bciwfening van die eenheid in leer, diens cn lug. (CiKSA, 1979:4().) Hierdie standpunt is in 1988 aan die GES voorgelê, m aar is nie aanvaar nie. Die GES het beweeg in die rigting van 'n losser verbintenis en sy konstitusie is so gewysig dat hy nou bekend staan as die G ereform eerde Ekumeniese Raad (G E R ) (GES, 1988:463). Die GKSA het hulle lidm aatskap van die G E R in 1988 opgeskort op grond van die oordeel dat die voortgesette lidmaatskap van die GKN in die G ER. die G E R kompro- m itteer met ideologiese invloede wat strydig is met sy beginselgrondslag. Die GKN se beskouing oor die Skrifgesag en daaruitvoortvloeiende sekulêre etiek is as gronde vir hierdie .stap aangebied (G ER. 1988:130). Buiten die GES het die GKSA oor die afgelope dekades verskeie ander ‘ekumeniese gesprekke’ gevoer. Dit het om m eer gegaan as blote kontak soos blyk uit die besluit van 1967: Die basiese opdrag van hierdie deputatc (van Ekumeniese Sake - J.M.V.) sal wees die konkrele oordra van die oprocp aan die slot van die Opentlike Verklaring tol die herslel van die gebroke gem censkap, cn die onderlinge beraadslaging oor die sake wat die herstcl van hierdie gemeenskap tans nog in die weg staan - dit alles - egter sonder meer in die teken van die noodsaaklikheid van voorldurende reformasie op grond van Ciods Woord. (CIKSA, 19(>7:367.) Die doel van die gesprekke is die totstandkom ing van eenheid. In 1979 is besluit om ekum eniese gesprekke te verdeel in drie groepe. 2. D IE GKSA SE EKUM EN IESE V ER H O U D IN G E IN OeNSKOD In sy wydste betekenis handel ekum ene oor al die verhoudinge en verbintenisse van kerke. In die lig hiervan, en teen die agtergrond van die GKSA se geskiedenis in hierdie verband, het vier kategoriee en gerigthede in die GKSA se ekumeniese aktiwi­ teite histories ontwikkel, naamlik kerkverband, korrespondensie, ekumeniese gesprek en die gesprek van die TKK. Terwille van ’n geheelbeeld word elkeen vervolgens krities in oenskou geneem. 1. H ISTO RIESE OO RSIG naam lik buitelandse kerke m et wie nog nie die verband van korrespondensie (eenheid) bestaan nie, binnelandse geloofs- groepe en die gesprek met die Nederduits G ereform eerde Kerk in Suid-Afrika (Ned. In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 17 Die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in ekumeniese konteks Geref. Kerk) en die Nederduitsch Hervormde Kerk in Suid-Afrika (NUKSA) (GKSA, 1979:37 en 38). Die gesprek m et binnelandse geloofsgroepe is in 1985 weer geinkor- poreer by die deputate vir Ekumeniese Sake (GKSA, 1985:381). Die gesprekke met die Ned. Geref. Kerk en die NHK wat deur Van Wyk (1972:20)in vier fuses ingedeel word, is intussen voortgesit deur die Tussenkerklike Kommissie (TKK) wie se werk "... hoofsaaklik bestaan in die bestudering en bespreking van kerkregtelike en Skrifbe- skoulike aangeleenthede" (GKSA, 1988a:687). Bogenoem de is ’n oorsig van die GKSA se aktiw iteite op ekum eniese vlak deur die loop van jare. H ieruit blyk dat die kerke nie onverskillig gestaan het ten opsigie van die roeping tot eenheid van die kerk nie om dat daar nie ’n doelbew uste poging tot isolasie was nie. Die beginsel van eenheid in die waarlieid is deurgaans sterk beklem- toon; so ook strukturele en organisatoriese eenheid as doe! van kontak en gesprek. Die uitgangspunt is baie duideiik deur die Sinode 1967 in die lig van vorige besluite beklemtoon (GKSA, 1967:365 e.v.). Langs hierdie wee het die ekum eniese aktiw iteite van die GKSA ontwikkel tot die huidige situasie. Die vraag is of die huidige praktyk in alle opsigte prinsipieel geldig en prakties waardevol is. Kan berus word in die huidige toedrag van sake en m oet dit gesien word as die enigste of mees haalbare of effektiefste wyse waarop die GKSA uit- drukking kan gee aan die ekum eniese roeping van die kerk? H ieroor m oet enkeie kritiese opmerkings gemaak word. 2.1 Kerkverband Die GKSA se im plem entering van artikel 29 KO is uniek binne die gereform eerde kerke wêreldwyd. W aar die Dortse Kerkorde prinsipieel gewerk het met die geografie- se as belangrike ordereeling in die instituering van die kerk (Bouwman, 1970:2:126), het die GKSA m et die vestiging van die Algemene Sinode ook die etniese bygevoeg (GKSA, 1964:261-270). Spoelstra (1990:6) meen in stryd met die tradisionele opvat- In die Skrifliii 26(1) m 2 : I ‘i-28 18 J.M. Vorster ting dat die ‘naburigheid’ van artikel 41 KO wyer as die geografiese verstaan kan word en dat dit an d er vorm e van 'gem eenskaplikheid’ soos taai en kultuur kan insluit. V olgens die 1964-besluit kom kerke onder verskillende etniese eenhede volgens etniese aard in kerkverband byeen. Die ideaal was toe om ’n Nasionale Sinode van G ereform eerde Kerke onder elke volk te vestig. Die N asionale Sinodes vaardig af na die Algemene Sinode waarin alle G ereform eerde Kerke saam vergader ooreenkom stig artikel 30 KO. M eerdere vergaderings van G ereform eerde Kerke is dus sedert 1964 deals geografies en deels etnies gereël. Die reeds genoem de gedagte van ’n volkere- kerk bet die prinsipiële basis vir hierdie reeling gevorm . H ierdie reeling is ook prakties vergem aklik deur die wet op G roepsgebiede wat in Suid-Afrika sedert 1953 afsonderlike woongebiede vir verskillende kleiirgroepe daargestel het. Hoewel hierdie reeling van die CikSA sterk ingedruis het teen die destydse streng apartheidspolitiek volgens die \ erwoerdiaanse model en n wanklank was in die Afri- kanergem eenskap van die onm iddtllike post-Cottesloe-era soos dit deur De Gruchy (1977:103) getipeer word, het dit tog toenem ende'kritiek binne G ereform eerde kringe ontlok, H ierdie kritiek het veral binne die Nasionale Sinodes Soutpansberg, Middel- lande en Suidland gegroei (GKSA, I988b:242 en 243). Benewens die kritiek wat Van Wyk (1988:26-29) uit 'n ander hoek gestel het. kan uit ekklesiologiese oogpunt ook die volgende kritiekpunte geform uleer Aord: 2.1.2 Besluitneming-sbevoegdheid Deur die jare iiet die Algemene Sinode gefunksioneer met ’n beperkte agenda. Aan- vanklik is slegs aspekte rakende Skrif, belydenis en kerkorde hanteer. 'n Byvoeging by artikel 31 KO het ook appélreg beperk. L ater is die agenda uitgebrei nam ate kerke beskrywingspunte ingedien het. Tog word talle sake nog deur die N asionale Sinodes van die GKSA gehanteer wat kerkregtelik by die Algemene Sinode tuishoort, byvoor- beeld ekumeniese kontak, beginselstandpuntformulering soos die besluite oor volkere- verhoudinge en teologiese opleiding. Artikel 30 KO bepaal dat m eerdere vergaderings sake behandel wat by m eerdere vergaderings tuishoort, met ander woorde sake wat al die kerke raak en dus nie deur m indere vergaderings afgehandel kan word nie. Bogenoemde agendapunte raak alle G ereform eerde kerke, m aar word tog nie deur die wydste m eerdere vergadering, naamlik die Algemene Sinode gehanteer nie. Sake wat al die kerke raak word deur een m indere vergadering (N asionale Sinode van die GKSA) afgehandel sonder advies en inspraak van die kerke wat nie in die Nasionale Sinode verteenw oordig is nie. Aan die een N asionale Sinode word dus de facto ’n groter besluitnemingsbevoegdheid toegeken, wat benewens artikel 30 KO ook in stryd is m et die beginsels van artikel 84 KO. Hierin iê dus ook ’n verskuilde koilegialistiese tendens (vgl. ook Spoelstra, 1990:3). 2.1.1 Kerkverband en etnisiteit Die gedagte dat die onderskeie etniese sinodes volkereverskeidenheid uitdruk terwyl die Algemene Sinode die eenheid van die kerk uitdruk. degradeer in wese die plaaslike kerk. E enheid wat ’n eienskap is van die Liggaam van C hristus word dus net van toepa.ssing gemaak op die verband tu.ssen kerke en nie op die kerke self nie. Du Plooy (1979:36) sê tereg dat die plaaslike kerk n komplete liggaam van Christus is. Eenheid moet, volgens hom, sigbaar word '' ... (nie net) binne die plaaslike kerk nie, m aar ook binne die universele kerk, dit wil sê, tussen die plaaslike kerke". Hy baseer hierdie konklusie op 'n oortuigende eksegese van 1 Korintiërs 12:12-26. As die plaaslike kerk die uitdrukking van eenheid nie op hom self van toepassing m aak nie en wegskuif na kerkverband, definieer hy hom self as inkom plete vergestalting van die Liggaam van Christus. Die uitgangspunt dat kerkverband eenheid struktureer, word deur Spoelstra (1989:174) op kerkregtelike gronde selfs afgewys. Hy sê dat m eerdere vergadering funksioneel is vir kerke en dat dit nie voorgee om "organisatoriese kerkeenheid te dem onstreer nie". Hy waarsku deurgaans teen kerkverband as ’n struktuur (’n kerk) naas of bo die plaas­ like kerk en vat dit saam in die stelling: "Sinodes dien eenheid in kerkregering en is In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 19 Die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in ekumeniese konteks nie die eenheid nie.” W at Du Plooy en Spoelstra sê, w eerspreek die beskouing dat kerkverband eenheid uitdruk en ‘etniese kerke’ die verskeidenheid. Hoewel hulle hulie standpunte nie direk op die saak toepas nie, kan dié standpunte, myns insiens, ook krities teen die Alge- m ene Sinode gerig word. Die konklusie m oet dus gem aak word dat die A lgem ene Sinode in sy liuidige vorm gebaseer is op ’n dualistiese kerkbeskouing w aarin die plaaslike kerk in koilegialistiese sin gedegradeer word ten gunste van ’n kerkverband as ’n m eer komplete openbaring van die Liggaam van Christus. Die N asionale Sinode van die GKSA word saam gestel uit afgevaardigdes van 300 2.13 Afvaardiging - verteenwoordigend van die gawes van die kerk? Die beginsel van gelyke afvaardiging geld vir deputering na die A lgem ene Sinode. Elke Nasionale Sinode deputeer 25% van die totale afvaardiging na die A lgem ene Sinode. Die vraag ontstaan of hierdie wyse van deputering in hierdie opsig werklik uit- drukking gee aan die gawes wat die H ere gee aan die kerk (1 Kor. 12:12 e.v.; Ef. 4:11 e.v.). Die huidige situasie sien soos volg daaruit: e N asionale Sinode van die GKSA word saam gestel uit afgevaardigdes van 30 Die N asionale Sinode van die GKSA word saam gestel uit afgevaardigdes van 300 In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 20 J.M. Vorster kerke m et 286 predikante; Sinode M iddellande uit afgevaardigdes van 64 kerke m et 29 predikante; Sinode Soutpansberg uit afgevaardigdes van 8 kerke m et 10 predikante en Sinode Suidland uit afgevaardigdes van 11 kerke m et 6 predikante. Ten spyte hiervan vaardig elke Sinode vyf predikante en vyf ouderlinge af (GKSA, 1988b:2). D ie A lgem ene Sinode bestaan uit 20 p redikante en 20 ouderlinge - ’n afvaardiging wat heeltem al onvoldoende is om die werk te verrig. Die afgevaardigdes is te min en dit ontbreek die Sinode dikwels aan begaafde persone. So 'n klein sinode in die sin van getaiie, skep ook die gevaar van oorheersing deur ’n paar ‘kundiges’ of deur blokstem m ing op ideoiogiese gronde. Vanwee gebrek aan voldoende gawes vir bantering van sake op elk van die verskillende terreine, is sulke onkerklike praktyke wel moontlik. D aarm ee word nie beweer dat dit al wel in sittings van die Algemene Sinode gebeur het nie. Hierin lê egter ook die gevaar van hiërargie. 2.1.4 Die indruk van afsonderlike kerkverbande Hoewel die Algem ene Sinode bedoel was om die eenheid van ’n ‘volkerekerk’ uit te druk, het die onderskeie Nasionale Sinodes tog na buite die indruk geskep van afson­ derlike kerkverbande. N asionale Sinodes beoefen afsonderlik kerkverband deur m iddel van korrespondensie m et kerke oorsee. Drie van hulle was ook afsonderlik lede van die G E R . Tans het die GKSA hulle lidm aatskap van die G E R opgeskort, terwyl die Nasionale Sinode Suidland glad nie lid is nie. Hierdie toedrag van sake wek tog ’n baie duidelike indruk van afsonderlike kerkverbande soos in die geval van die NGKSA. Spoelstra (1989:176) waarsku in sy kritiek teen die sinodebesluit van GKSA 1939 oor ’n internasionale sinode teen ’n ‘strukturele vertolking’ van die ekumene. Hy pleit vir ’n ‘Christologiese vertolking’ wat neerkom op geestelike eenheid op die basis van geloof. Sy deurlopende kritiek teen ‘strukturaiism e’ en ‘sinodaiism e’ is besonder w aardevol. M aar word die eenheid nie verskraal as dit slegs in die sfeer van die mistieke ingeskuif word nie? Eenheid m oet sigbaar en ‘ervaarbaar’ wees. Sigbare en ervaarbare eenheid ontbreek in die algem ene sinodale verband van die GKSA en die afleiding dat hier vier kerkverbande is, wat ook so deur dié kerke beleef word, dra baie gewig. 2.15 G ebrek aan gemeenskapsbelewing In die praktiese lewe van kerke het die bestaan van die Algemene Sinode ’n verskoning geword om die roeping tot eenheid op die plaaslike vlak te vermy. Instituering van gem eentes het op rassegrondslag geskied selfs ten opsigte van die bruin gelowiges. O m dat eenheid ‘sinodaal’ uitgedruk word, is dit nie plaaslik gesoek nie, selfs nie in In die Skrijlig 26(1) 1992:15-28 21 Die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in ekumeniese konteks diakonale dienslewering nie. Die deputate vir diakonale korrespondensie het in 1988 aan die Algemene Sinode gerapporteer: "Die gedagte leef bv. by sekere kerke dat die ‘nie-bianke’ kerke tot 'n ander kerkverband behoort" en "die gebrekkige gemeenskap tussen kerke aan verskiliende kante van volks- en kieurgrense, m oet as hoofrede vir onbetrokkenheid by m ekaar se nood aangemerk word. Benewens die bewys daarvan in die daaglikse praktyk, het kerkrade se getuienis en ander se afsydige houding (in ’n ondersoek - J.M.V.) dit bevestig" (GKSA, 1988b:34). diakonale dienslewering nie. Die deputate vir diakonale korrespondensie het in 1988 aan die Algemene Sinode gerapporteer: "Die gedagte leef bv. by sekere kerke dat die ‘nie-bianke’ kerke tot 'n ander kerkverband behoort" en "die gebrekkige gemeenskap tussen kerke aan verskiliende kante van volks- en kieurgrense, m oet as hoofrede vir onbetrokkenheid by m ekaar se nood aangemerk word. Benewens die bewys daarvan in die daaglikse praktyk, het kerkrade se getuienis en ander se afsydige houding (in ’n ondersoek - J.M.V.) dit bevestig" (GKSA, 1988b:34). Hierdie situasie is bevestig deur die Partikuiiere Sinode Noord-Transvaal 1980 wat die gebrek aan gemeenskapsbelewing raakgesien het (GKSA, 1980:15-16). Die oplossing is egter ge.soek in allerlei kunsmatige ontmoetingsaksie.s, soos deur die jeug, susters en diakens, sender dat die kern van die probleem , naam lik die verskuiw ing van die eenheid van die plaaslike kerk na ’n sinodale struktuur en selfs na die m istieke geloofseenheid, opgelos is. 2 2 Korrespondensie Die band van ‘korrespondensie’ as uitdrukking van die eenheid van die kerk oor geo- grafiese grense been is deur die geskiedenis van die GKSA deurgaans bekiem toon. H ierop en op die huidige stand van sake is reeds gewys. D ie prinsipiële riglyne rondom die begrip is in 1972 duidelik deur Van Wyk de Vries (1972:4-8) aangetoon en sy navorsing het die latere denke hieroor binne die GKSA beinvloed. Van Wyk de Vries (1972:9) kritiseer die onderskeiding korrespondensie in ‘enger’ en wyer sin. Voigens horn kan die onderskeiding nie "prinsipieel staande gehou word nie", is dit "swak verantwoord" en sny dit die weg af tot ’n ekumeniese sinode in die ware sin van die woord. Sy skerp stellings word egter nie verder beredeneer of bewys nie. Self kies hy vir die standpunt van die G ereform eerde Kerken in Nederland (Vrijgemaakt) (G K N (v)) wat eenheid soek op ’n gemeenskaplike konfessionele basis en sodoende dubbele’ of gelyktydige korrespondensie met twee kerke in dieselfde oorsese land onmoontlik maak. Hierdie beklemtoning van Van Wyk de Vries het die denke oor die ekumene binne die GKSA wesentlik beinvloed. Sy tweede beklem toning het ongelukkig m inder aandag ontvang. Dit blyk dat hy die korrespondensie in ‘wyer sin’ nie afskryf nie, maar wou vervang met ‘gem eenskap’. Hy se: "Die gemeenskap word beoefen langs die weg van korrespondensie, gesprek, same- spreking, samewerking, kontak, deputering ens." (Van Wyk de Vries, 1972:10). So kan, benew ens die lewe in gem eenskap m et ander kerke (korrespondensie) ook sprake wees van ’n verhouding van ‘gem eenskap voorberei’ met kerke wat nog in geskeiden- heid lewe. Vir laasgenoemde kan baie vorme van verhoudinge gebruik word. In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 22 J.M. Vorster Die leem te in die betoog van V an Wyk de V ries en die sinodes van die GKSA lê in hulle eng siening van die doe! van die ekumeniese roeping. Lê dit slegs in die herstel van strukturele en organisatoriese eenheid op die basis van eeniieid in leer, diens en tug? Die GKSA het wel die doel van die ekum ene so vertolk en dit het m eegebring dat kontak met kerke afgesny is sodra dit duideiik was dat eenheid in leer, diens en tug nie gevind word nie. 2 2 Korrespondensie Vir die eenheid in leer, diens en tug is ook gesoek na dieselfde belydenisskrifte en k erk o rd e in plaas van dieselfde belydenis en beginsels van kerkregering. M et die besluit oor korrespondensie met die Nederlandse G ereform eer- de K erken (N G K ) in 1985 (GKSA, 1985:19) is van hierdie strak benadering ietwat wegbeweeg m et die erkenning van die NGK se "Akkoord van Kerkelijke Sameleven" as ’n korrekte sam evatting van gereform eerde kerkregtelike beginsels. Buiten hierdie geval het die GKSA deurgaans gewerk met bogenoem de eng definiering van die doel van die ekumeniese roeping en dit het gelei tot ’n uiters beperkte ekum eniese gemeen- skapsbeoefening en selfs isolasie binne die wêreldwye kerkgem eenskap. H ierdie verenging het ook op die wyer ekumeniese kontakvlak groot verwarring teweeggebring soos vervolgens aangedui word. 2.3 Ekumeniese gesprek Dit alies kan toegeskryf word aan ’n eng uitoefening van die ekum eniese roeping om dat ekum ene slegs gerig word op organisatoriese en struktureie eenw ording van kerke en daarbuite geen ander kategorieë bestaan nie. 2.4 Die Tussenkerklike Kommissie M et die Ned. G eref. Kerk en die NHKSA word daar ’n deurlopende gesprek gevoer "oor dinge wat ons uitm ekaar liou" (GKSA, 1988a;691). H ierdie gesprek het ’n eie historiese verloop w aarin die tipies Afrikaanse historiese om standighede ’n groot rol gespeel het. Tog bewys hierdie gesprek die inkonsekwentheid van die GKSA se eku- m eniese opset. A an die een kant het die die GKSA die verband m et die GKN ver- breek en lidm aatskap in die G E R opgeskort vanweë die GKN se ‘afwykende Skrifbe- skouing’. Tog w ord in Suid-A frika intense gesprek gevoer m et byvoorbeeld die NHKSA waarin min of m eer dieselfde Skrifbeskouing as die GKN gehandhaaf word. In kerkregering kan geoordeel word dat die NGKSA en NHKSA selfs m eer van die G K SA verskilasdie GKN. Uit die rapport voor die Nasionale Sinode van die GKSA (1988a:687) biyk dit dat die gesprek beter begrip gebring het en selfs verandering van standpunt by die NHKSA (G K SA , 1988:693). Tog kom die d eputate tot die konklusie dat die gesprek nie onbepaald kan voortgaan, "sonder dat die Kerke tot finale duidelikheid kan kom oor die dinge wat die kerke uitm ekaar hou nie" (GKSA, 1988a;704). Die Sinode oordeel egter versigtig gunstig oor die vorming van ’n Suid-Afrikaanse ekumeniese liggaam en gee ’n nuwe opdrag dat dinge wat "die Kerke uitm ekaar hou geidentifiseer m oet word" (GKSA, 1988a:705). Twee m otiewe speel in die gesprek ’n duidelike rol. Op die voorgrond staan die herstel van eenheid. Op die agtergrond figureer tog ook die m otief van blote gesprek, kontak en dialoog. Dit blyk uit die feit dat die TKK ’n liggaam op sigself geword het, ’n liggaam wat al opgetree het as ’n adres van die drie Suid-Afrikaanse Kerke (GKSA, 1982:367). Die TKK speel dus de facto ’n dubbeirol en figureer nie heeltem al soos die GKSA dit van hulle kant in vooruitsig gestel het nie. 2.3 Ekumeniese gesprek Die GKSA het by geen ekumeniese liggaam, behalwe die G E R aangesluit nie omdat eenheid in waarheid met sulke liggame nie bestaan het nie en nie op basis van die bely­ denis m et sulke liggame saam gepraat kan word nie (GKSA, 1964:199). By die G E R (toe nog G ES) is aangesluit m et die doel dat die liggaam sal ontwikkel tot ’n volwaar- dige m eerdere vergadering. D eur die jare is gesprekke gevoer m et kerke in Suid- Afrika en oorsee om ‘eenheid te herstel’. Die gesprekke is beeindig sodra eenheid in leer, diens en tug nie gei'dentifiseer kon word nie. Om dieselfde rede is lidm aatskap van die G E R opgeskort. H ierdie handelswyse het tot gevolg gehad dat die GKSA op ekum eniese gebied nie veel uitgerig het nie. D aar kan selfs gesê word dat die kerke in relatiewe isolasie leef. Isolasie beperk die getuienis wat uitgaan asook die ontwikkeling wat ’n kerk kan beleef deur kontak en gesprek m et ander kerke. Belangrike getuienis wat die GK SA kan lewer, soos ten opsigte van die Skrifgesag, die presbiteriale kerkregering, pastorale bediening deur huisbesoek en die toepassing van die kerklike tug, waarby ander kerke veel kan baat, het beperk gebly. Daarbenewens kan die GKSA weer baie put uit ander kerke se sendingywer en m etodiek asook aspekte van gem eentebou wat vandag baie aandag van kerke ontvang. Die duidelikste bewys van die GKSA se ekum eniese isolasie is die feit dat die kerke feitlik onbekend is by oorsese Christene. Dikwels word die GKSA oor die.selfde kam In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 23 Die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in ekumeniese konteks geskeer as die Ned. Geref. Kerk of word daar allerlei karikatuurbeelde van die GKSA geteken soos dit byvoorbeeld dikwels in N ederlandse kerklike tydskrifte gevind word. Dit alies kan toegeskryf word aan ’n eng uitoefening van die ekum eniese roeping om dat ekum ene slegs gerig word op organisatoriese en struktureie eenw ording van kerke en daarbuite geen ander kategorieë bestaan nie. geskeer as die Ned. Geref. Kerk of word daar allerlei karikatuurbeelde van die GKSA geteken soos dit byvoorbeeld dikwels in N ederlandse kerklike tydskrifte gevind word. 3. V E R D E R E BESINNING EN RIGLYN E VIR DIE TOEKOM S In die ekum ene in sy wydste sin behoort net twee kategorieë onderskei te word naamlik kerkverband en ekumeniese gesprek. Van Wyk de Vries (1972:9-10) wou die kategorieë beskryf met die reeds genoemde terminologie "kerke in gemeenskap" (kerk­ verband) en "kerke in voorbereiding van gemeenskap". O or 'n soortgelyke onderskeid het die Sinode 1967 ’n belangrike standpunt gestel wat duidelik nie daarna deur die GKSA toegepas is nie. Die besluit lui: By kcrklike eenheid bestaan daar 'n grcns omdat die m aatstaf die oorecnstcmming in die Skriftuuriike leer is. Daar bestaan egtcr prinsipiecl gesproke gccn grens in die uitdra van die universele evangelie nie, en daarom ook geen grens in die ekumeniese roeping van die kerk nie. (GKSA, l%7:36i>.) Op grond van hierdie uitgangspunt kan die volgende vrugbare en opbouende konse- kweasies vir die GKSA getrek word. 2.5 Konklusie Die historiese oorsig en kritiese beoordeling van die GKSA se ekum eniese aktiwiteite toon dat daar in ’n sekere sin spanninge bestaan tussen besluite en praktyke. Hierop is 24 In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 J.M. Vorster gewys. Die besluite rus op sterk uitgangspunte soos eenheid in w aarheid wat weer- sp ieël w ord in een h eid in leer, diens en tug. V anuit h ierd ie uitg an g sp u n t is korrespondensie, die G E R , ekum eniese gesprekke en die TKK benader. Ten opsigte van kerkverband m et die kerke in ander Nasionaie Sinodes het etnisiteit die bepaiende faktor geword en het dit gelei tot ’n eenheidsband wat regtens bestaan, m aar prakties nie beleef word nie. Benew ens bogenoem de duidelike standpuntform ulerings was d aar baie duidelike ekum eniese gesprekke gevoer, bloot ter wille van kontak. Ten spyte van die besluite het die praktyk dikwels die noodsaak van sodanige gesprek uitgewys soos veral die sogenaam de Suid-Afrikaanse 'K erkeberade’ in 1990 getuig en die baie gesam entlike sam ew erkingsprojekte wat saam met ander Suid-Afrikaanse kerke geloods word (by- voorbeeld ten opsigte van Bybelvertaling, Psalm m elodiee en -berymings, onderwys, Bybelverspreiding en die Evangelie aan die Seelui). Buiten die beslote kategorieë van kerkeenheid as doel van ekum ene het die GKSA de facto ’n ander kategorie beoefen, naamlik gesprek ter wille van samewerking. 3.1 Kerkverband Die A lgem ene Sinode in sy huidige vorm skep ernstige praktiese en prinsipiele pro- bleme soos reeds aangedui is. Die oplossing ten opsigte van kerkverband m oet gesoek word in die konsekw ente toepassing van artikel 41 KO wat sou inhou dat naburige kerke saam sal vergader. Die geografiese beginsel moet geld wat sal beteken dat nabu- In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 25 Die Cereformeerde Kerke in Suid-Afrika in ekumeniese konteks rige 'wit’, ‘sw art’ en 'bruin’ gem eentes en geiniegreerde gem eentes waar taal nie ’n probleem is nie, saam sal vergader oni sake te hanteer wat die lierke raak. Sulke geografiese klassisse deputeer na partikuliere sinodes en die partikuliere sinodes na ’n algemene sinode. Sodoende kan die sluimerende koilegialisme en hiërargie wat inge- bed lê in die huidige Algemene Sinode uitgeskakel word. Vele praktiese probleme in die bediening in ‘sw art’ gem eentes kan, baie m eer effektief as tans, in behandeling geneem word omdat die kundigheid en ervaring van ‘wit’ gem eentes op 'n kerkregteiik suiwer wyse aangewend kan word. rige 'wit’, ‘sw art’ en 'bruin’ gem eentes en geiniegreerde gem eentes waar taal nie ’n probleem is nie, saam sal vergader oni sake te hanteer wat die lierke raak. Sulke geografiese klassisse deputeer na partikuliere sinodes en die partikuliere sinodes na ’n algemene sinode. Sodoende kan die sluimerende koilegialisme en hiërargie wat inge- bed lê in die huidige Algemene Sinode uitgeskakel word. Vele praktiese probleme in die bediening in ‘sw art’ gem eentes kan, baie m eer effektief as tans, in behandeling geneem word omdat die kundigheid en ervaring van ‘wit’ gem eentes op 'n kerkregteiik suiwer wyse aangewend kan word. Kerkverband, soos uitgedruk deur die begnp korrespondensie, m oet onverswak gehand- haaf word. H ierdie kerkeenheid het in die GKSA vele positiewe vrugte opgelewer, soos die sendingwerk van die CGKN in V enda en die NGK in Natal getuig. Met die kerke in ‘korrespondensie’ kan selfs ’n C ereform eerde internasionale sinode onderhou word, indien ’n bepaalde gem eenskaplike agenda dit regverdig. D aar m oet egter gewaak word teen ’n form alistiese benadering, waarin eenheid gesoek word op die fondam ent van ‘dieselfde belydenisskrifte en k erk o rd e’ in plaas van eenheid in belydenis en kerkregering. 3.2 Ekumeniese gesprek In die ekum eniese gesprek kan, in die lig van die standpuntinam e van die GKSA in 1967, twee gerigthede onderskei word te wete gesprek ‘m et die oog op eenheid’ en gesprek ‘met die oog op samewerking’. 3.1 Kerkverband M et die aangaan van die band van korrespondensie met die NGK het die GKSA wegbeweeg van bogenoemde formalistiese benadering en die deur geopen vir verdere produktiewe kerkeenheid wat in die toekom s nog ontwikkel kan word met byvoorbeeld die Orthodox Presbyterian Church (O PC) en die gerefor- m eerde kerke in Ceylon, Zaire en Nigerie. 3.2.2 G esprck m et die oog op samewerking Hierdie gerigtheid waarop ten siotte gewys word, is deur die GKSA sydelings genoem. m aar nie eksplisiet uitgewerk in 'n praktiese opdrag nie. V erdere besinning hieroor sou kan beteken dat die GKSA, op basis van die "ekum eniese simbole" (D e Klerk. 19.S4:33) op ’n baie wye vlak met kerke gesprek kan voer ten einde n gedefinieerde probleem te h an teer of doe! te bereik. So kan byvoorbeeid die eis van skielike noodieniging gesprek tussen alle kerke in Suid-A frika m oontlik m aak. Dit is ook m o o n tlik d at v ersk eie k erk e in S u id -A frik a, w at op p u n te van belydenis en kerkregering kan verskil, wel ten opsigte van die gem eenskaplike doelstelling van Christeiike onderwys in Suid-Afrika gesprek kan voer en tot aksie kan oorgaan. By ekum eniese liggame soos die GF.R. SARK. WBGK en W RK behoort waarnemer- status, sonder ideologiese en teologiese kom prom ittering ook m oontlik te wees. Hoewel baie aktiw iteite en teologiese grondw erk van ekum eniese liggame onver- bloemd afgewys moel word (Vorsier. 1981:13.“'), Ts daar ook ander aktiwiteite waarvan m et vrug kennis geneem kan word. 'W aarnem erstatus' bring die m oontlikheid van doelgerigte getuienis en vrugbare stimulering in die kerk-wees en roepingsvervulling van die GKSA. G esprekke 'm et die oog op sam ew erking' het sedert 1960 oral in die w êreld toege- neem. Hoewel dit nie op groot skaal gelei het tot strukturele of organiese eenheid van kerke nie, het daar tog positiewe gevolge voortgevloei. Rusch (1985:70) skryf daaroor soos volg: The rcmarkahlc dcvcliipnicnls of ihcsc dialogues have succeeded in bridging age-old divisions within a short span of time. They pose the intriguing question of why all this is happening at this particular time. No doubt, those committed to the faith community of Christianity see the workings of (iods Spirit. D ie GK SA m oet in die vervulling van hulle ekum eniese roeping, nie koud staan teenoor hierdie proses nie. 3.2.1 Gesprek m et die oog op eenheid H ierdie aspek van die ekumeniese gesprek is deurlopend baie sterk deur sinodes van die GKSA op grond van die Opentlike Verklaring beklemtoon. Op dié wyse is uitdruk- king gegee aan die roeping om die sondige verskeurdheid van die kerk te bestry. Die beginsel behoort eweneens onverswak gehandhaaf te word. In hierdie opsig m oet die gesprek gevoer word met alle kerke in Suid-Afrika en die buiteland waar daar moont- like eenheid in belydenis en kerkregering kan bestaan. Sodanige gesprek m oet ook nie te gou afgesluit word nie, omdat tydsomstandighede en standpunte kan verander. In die Skrifliji 26(1) 1992:15-28 26 J.M. Vorster DE (iRUCHY, J W. 1979. The C hurch Struggle in South Africa, (irand Rapids. Michigan : Ecrdmans. 267 p. 4. B IB U O G R A FIE Buro. CiEREFORMEERDE KERKE IN SUID-AFRIKA V)M. Handclinge v vergadering van die GKSA. Potchefstroom : Admin. Buro. ering van die GKSA. Potchefstroom : Admin. Buro CiEREFORM EERDE KERKE IN SUID-AFRIKA 1967. Handclinge van die ses-cn-dcrtig,stc Sinode. Potchefstroom : Potch Herald. G ER EFO RM EERD E KERKE IN SUID-AFRIKA 1979. Handclinge van die veertigste Sinode tc Potchefstroom. Potchefstroom : Potch Herald. G ER E F O R M E E R D E KERKE IN SUID-AFRIKA 1980. Handelinge van die tw ee-en-dcrtigstc Partikuliere Sinode van Noord-Transvaal. Potchefstroom : Admin. Buro van die CiKSA. G ER E F O R M E E R D E KERKE IN SUID-AFRIKA 1982. H andclinge van die cen-en-vecrtigste Nasionale Sinode. Potchefstroom : Potch. Herald. CiEREFO RM EERD E KERKE IN SUID-AFRIKA 1985. Nasionale Sinode. Potchefstroom : Potch. Herald. CiEREFO RM EERD E KERKE IN SUID-AFRIKA 1985. Handelinge van die twec-cn-vecrtigste Nasionale Sinode. Potchefstroom : Potch. Herald. G E R EFO R M EE R D E KERKE IN SUID-AFRIKA 1988 Nasionale Sinode. Potchefstrcxim : Potch. Herald. G E R EFO R M EE R D E KERKE IN SUID-AFRIKA 1988a. Handelinge van die drie-en-veertigsie Nasionale Sinode. Potchefstrcxim : Potch. Herald. iEREFORM EERDE KERKE IN SUID-AFRIKA 1988b. Acta. Vyfde Algcmcnc Sinode van d Gercformeerde Kerke in Suid-Afrika. Potchefstroom : Admin. Buro. KUYPER, A. 1909. Encyclopedie dcr heilige Ciodgclccrdheid. Kampcn : Kok, .■? dele, LATOURETTE, K.S. 1953. A history of C'hristianity. London, Evanston, New York : Harper and Row Publishers. USCH, W.G. 1985. Ecumenism - A Movement towards C!hurch Unity. Philadelphia : Fortrc.ss Press. i f d k k k k i db k b di k d SPOELSTRA, B. 1989. Ciereformcerde kerkreg en kerkregering. ’n Handbook by die Kerkorde. Hammanskraal: HTS. 489 p. SPOELSTRA, B. 1990. 'n Konkrcte en strukturelc ordcningsmodel vir kerke in kcrkverband oor volks- en taalgrense heen. hi die Skriflig, 24(4):353-377. Des. NYMAN, W J. 1977, Nuwe en ou dingc, uit die skat van die Koninkryk. Potchefstriwm : Pro Regc. VAN WYK, J.H. 1972. Kerklikc kontak tussen die Afrikaanse en Engelse kcrkgroepc in Suid-Afrika. hi die Skriflig.b(2Ay.\\-i\. VAN WYK, J.H. 1988. Kerkeenheid: ’n Pcrspckticf op die verhoudinge in die Ciereformcerde Kerke in Suid-Afrika. In die Skriflig, 22(85):16-33. VAN WYK DE VRIES, J.H. 1972. Prinsipiëlc riglyne rondom die begrip korrespondensie in sy ontwikkeling lot op hede. In die Skriflig, 6(24);4-10. VORSTER, J.M. 1981. Die kerk en die kleurvraagsluk vandag. 4. B IB U O G R A FIE BAVINCK, H. 1988. De Katholociteil van Christendom cn Kerk. Kampen : Zalsman. B ERK H O F,H .& DEJONCi, O.J. 1%7. (ieschiedcnis der Kerk. Nijkerk : Callcnbach. BAVINCK, H. 1988. De Katholociteil van Christendom cn Kerk. Kampen : Zalsman. BAVINCK, H. 1988. De Katholociteil van Christendom cn Kerk. Kampen : Zalsman. B ERK H O F,H .& DEJONCi, O.J. 1%7. (ieschiedcnis der Kerk. Nijkerk : Callcnbach. BOUWMAN, H. 1970. (iereformecrd Kerkrecht. Met recht der kerken in de praktijk. Kampen : Kok. 2 dele. B ERK H O F,H .& DEJONCi, O.J. 1%7. (ieschiedcnis der Kerk. Nijkerk : Callcnbach. B ERK H O F,H .& DEJONCi, O.J. 1%7. (ieschiedcnis der Kerk. Nijkerk : Callcnbach. BOUWMAN, H. 1970. (iereformecrd Kerkrecht. Met recht der kerken in de praktijk. Kampen : Kok. 2 dele. CALVYN, J. 1949. Inslitutie, of onderwijsing in de christelijke godsdienst. Delft : Mcinema. COETZEE J C l% ‘i V lk (i d lk i di N T t t P l h f t P R DE (iRUCHY, J W. 1979. The C hurch Struggle in South Africa, (irand Rapids. Michigan : Ecrdmans. 267 p. DE (iRUCHY, J W. 1979. The C hurch Struggle in South Africa, (irand Rapids. Michigan : Ecrdmans. 267 p. In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 27 Die Cerefonneerde Kerke in Suid-A frika in ekumeniese konteks DE KLERK, P.J.S. l')54. Gercformccrdc simbolick. Prcloria : Van Schaik. DIJK, K. 1957. Korlc dogmaliek. Kampcn : Kok. , g p DU PLOOY, A. le R. 1979. Ekklcsia cn mecrdcre vergadcringc. OngcpublLscerdc Th.M-vcrhandcling. PU vir CHO. DU PLOOY, A. le R. 1979. Ekklcsia cn mecrdcre vergadcringc. OngcpublLscerdc Th.M-vcrhandcling. PU vir CHO. CiEREFORM EERDE EKUM ENIESE SINODE 1946. Acis of the first Reformed Ecumcnical Synod. Grand Rapids ; Michigan, V.S.A. GEREFORM EERDE KERKE IN SUID-AFRIKA G ER EFO RM EERD E EKUM ENIESE SINODE 1988, Acts of the Reformed Ecumcnical Synod. Cjrand Rapids : Michigan, R.E.C. j p g , ER EFO R M EE R D E KERKE IN SUID-AFRIKA 1949. Handclinge van die deriigste Sinoda G ER EFO R M EE R D E KERKE IN SUID-AFRIKA 1949. Handclinge van die deriigste Sinodale vergadcring van die GKSA. Potchefstroom : Admin. Buro. G ER EFO R M EE R D E KERKE IN SUID-AFRIKA 1949. Handc vergadcring van die GKSA. Potchefstroom : Admin. Buro. EREFORMEERDE KERKE IN SUID-AFRIKA V)M. Handclinge van die \yf-cn-deriig.ste Sinoda vergadering van die GKSA. Potchefstroom : Admin. 4. B IB U O G R A FIE Johannesburg : De Jongh Uitgewcrs In die Skriflig 26(1) 1992:15-28 28

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1399/1684

Afrikaans

’ ’n Vcrwcrktc wecrgawc van 'n rcfcraal gclewcr tyiicns ’n scminaar <x)r Salanismc, aangcbicd dcur die Scnlrum vir V(K)rtgcsctIe Tcologicsc Oplciding van die Universilcil van Preloria. Besete of siek? ’n Pastoraal-sielkundige perspektief op Satanisme Pieter J. Rossouw Departement Diakoniologie Universiteit van die Oranje-Vrystaat BLOEMFONTEIN Abstract Taking a pastoral penpeclh'e as point o f departure, the results concerning the relationship between Salanism and Psycholo^' arc examined in this article. Furthermore, the biblical connotation o f possession by demtms and the way in which biblical information should be interpreted are studied by discussing three possible hemieneutic models. The relationship between psychiatric disorders and occult phenomena is pointed out and a .strategic approach is sugge.sted. HTtervas the diagnosis o f occult possession remains problematic, the diagnostic criteria for possession by demons are also considered. Finally, the dangers o f diagnosing possession by demons are outlined and guidelines are given for a meaningful handling o f possible possession. 1. INLEIDING Die vraagstuk na die verhouding tussen Satanisme en die Sielkunde roep onmiddellik etlike aanverwante vrae op. Vrae soos byvoorbeeld die voigende behoort betrek te word; Is Satanisme/demoniese besetting ’n realiteit of nie? Hoe moet psigopatoio- giese toestande soos byvoorbeeld meervoudige persoonlikheidsversteuring en skisofre- nie in die lig hiervan verstaan word? Is persoonlikheidsversteuring en skisofrenie nie eintiik vorms van demoniese besetting nie? Word Satanisme noodwendig gemanifes- teer as ’n vorm van abnormale gedrag? Sluit die diagnosering van psigopatologie aan die hand van bepaalde diagnostiese kriteria noodwendig die moontlike voorkoms van Satanisme uit? Hierdie vrae kan vermenigvuldig word. Wat egter dadelik opval is die talle slaggate en moeilike vaarwaters waarin ’n mens beland as hierdie vraagstuk vanuit ’n multidissiplinêre veld gehanteer word. In hierdie studie word geensins voorgegee om ’n volledige oorsig of anaiise van hierdie •saak te bied nie. Veel eerder is hierdie artikel 'n poging om iets van die problematiek op ’n enigsins gesistematiseerde wyse op die diskussietafel te plaas vanweë die nood- saak vanuit die praktyk om duideliker koers te vind in sinvolle hanteringswyses. In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 4W Besete of siek? ’n Pastoraal-sielkundige perspektief op Satanisme 2. DIEBYBELENBESETENHEID Elkeen wat die Woord bestudeer, kom gou tot die gevolgtrekking dat daar ’n duideiike leer oor die demonologie is. As die Nuwe Testament in besonder gelees word, blyk dit dat bevryding van demoniese besetting ’n belangrike dee! van die bediening van Jesus en sy dissipels was. Bevryding word in die Skrif vir die leser voorgehou as belangrike uitdrukking van die verlossingswerk van God. Voorts is dit opvallend dat die bestaan van die Satan en sy magte bloot as gegewe in die Skrif hanteer word. Sewe gevalle van bevryding word redelik gedetailleerd in die Skrif vermeld; ■ Die besetene in die sinagoge by Kapernaum (Mark. 1:21-27 en Luk. 4:31-36). ■ Die twee besetenes in Gadara (Matt. 8:28-34; Mark 5:1-20 en Luk. 8:26-39). ■ Die dogter van die Kanaanitiese vrou (Matt. 15:21-28 en Mark. 7:24-30). ■ Die geestelik versteurde/epileptiese(?) seun (Matt. 17:14-21; Mark. 9:14-29 en Luk. 9:37-42). ■ Die geestelik versteurde/epileptiese(?) seun (Matt. 17:14-21; Mark. 9:14-29 en Luk. 9:37-42). ■ Die stom man (Matt. 9:32-34). ■ Die blinde en stom man (Matt. 12:22,23). ■ Die slavin met ’n waarsêersgees (Hand. 16:16-18). Uit hierdie gevalle is een saak baie duidelik, naamlik dat die Skrif die voorkoms van die besetenheid as gegewe erken. Uit bogenoemde voorbeeld kom verskeie manifesta- sies van besetenheid na vore, byvoorbeeld epilepsie, doofheid, stomheid, geestelike versteuring, blindheid en waarsêery. Voorts is dit baie duidelik dat hierdie manifesta- sies nie altyd as besetenheid of demoniese besetting gesien is nie. Hoewel blindheid byvoorbeeld in Matteus 12:22 as besetenheid beskryf word, is daar geen aanduiding daarvan by die genesing van die blinde Bartimeus (Mark. 10:46-52) nie. Ook by die dowe man met die spraakgebrek (Mark. 7:32-35) is daar nie sprake van duiwelse besetting nie, in teenstelling met die seun wat beskryf word in Markus 9:14-28. Ook wat geestesiektes en epilepsie betref, word dit soms as besetting beskryf (Matt. 17:14- 21) en soms van demoniese besetting onderskei (Matt. 4:24). 2.1 Die interpretasie van die Bybelse gegewens Die feit dat sowel Jesus as sy volgelinge bevryding beoefen het en dat dit ook in geskrifte van die vroeg Christelike kerk voorkom, ondermyn hierdie verklarings­ model. 'n Tweede verklaringsmodel vind ons by Miller (1977) en Yates (1980) wat van mening is dat daar geen aanduidings van bevryding in die Nuwe-Testamentiese briewe en veral nie in die gawelyste is nie. Hulle wys daarop dat die kerk gegroei. en ontwikkel het en gou ’n meer gesofistikeerde standpunt oor die hose nagehou het. Die feit dat sowel Jesus as sy volgelinge bevryding beoefen het en dat dit ook in geskrifte van die vroeg Christelike kerk voorkom, ondermyn hierdie verklarings­ model. * Die derde verklaringsmodel gaan uit van die standpunt dat besetting en bevryding ’n spesifieke en tydelike fenomeen binne ’n sekere tydsgleuf was (die tyd van die bediening van Jesus) en dat daar vandag dus nie ruimte vir so ’n bediening vir die kerk is nie. Hierdie «standpunt is reeds deur Alexander (1902) gehuldig en later verdedig deur Adams (1972) en Berends (1975). Hulle trek telkens ’n skerp on- derskeid tussen gevalle waar van besetting in die Skrif sprake is en buite-Bybelse gevalle. So ’n onderskeid blyk egter baie spekulatief te wees. Die omvang en merkbare ooreenkomste tussen voorbeelde in die Skrif en buite-Bybelse gegewens is aantoonbaar (vgl. Tippett 1976). * Die derde verklaringsmodel gaan uit van die standpunt dat besetting en bevryding ’n spesifieke en tydelike fenomeen binne ’n sekere tydsgleuf was (die tyd van die bediening van Jesus) en dat daar vandag dus nie ruimte vir so ’n bediening vir die kerk is nie. Hierdie «standpunt is reeds deur Alexander (1902) gehuldig en later verdedig deur Adams (1972) en Berends (1975). Hulle trek telkens ’n skerp on- derskeid tussen gevalle waar van besetting in die Skrif sprake is en buite-Bybelse gevalle. So ’n onderskeid blyk egter baie spekulatief te wees. Die omvang en merkbare ooreenkomste tussen voorbeelde in die Skrif en buite-Bybelse gegewens is aantoonbaar (vgl. Tippett 1976). In ’n belangrike analise van Wright (1990) toon hy aan dat daar drie moontlike keuses onderskei kan word. In ’n belangrike analise van Wright (1990) toon hy aan dat daar drie moontlike keuses onderskei kan word. In ’n belangrike analise van Wright (1990) toon hy aan dat daar drie moontlike keuses onderskei kan word. Die eerste is ’n onvoorwaardelike aanvaarding van die leer van die Skrif volgens die letter van die teks. 2.1 Die interpretasie van die Bybelse gegewens Die interpretasie van die Bybelse gegewens is dus van kritiese belang vir die verstaan van die vraag na demoniese besetting. Ten minste drie belangrike interpretasiemoont- likhede kan aangetoon word. • Die eerste verklaringsmodel beweer dat die leser rekening moet hou met die feit dat die Bybelse leer oor besetting en bevryding vanuit ’n voor-wetenskaplike wêreld- beskouing vertrek en die saak dus van daaruit beskryf, terwyl ons die fenomeen vandag op meer wetenskaplike gronde sielkundig en sosiologies kan verklaar. Die bevtyder is nou vervang met die sielkundige (Langton, 1949 en Wilson, 1975). Die • Die eerste verklaringsmodel beweer dat die leser rekening moet hou met die feit dat die Bybelse leer oor besetting en bevryding vanuit ’n voor-wetenskaplike wêreld- beskouing vertrek en die saak dus van daaruit beskryf, terwyl ons die fenomeen vandag op meer wetenskaplike gronde sielkundig en sosiologies kan verklaar. Die bevtyder is nou vervang met die sielkundige (Langton, 1949 en Wilson, 1975). Die In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 410 Pieter J. Rossouw Pieter J. Rossouw gelowige van die twintigste eeu kan dus die Bybelse leer oor die demonologie as naief en nie-norm atief sien. Tereg het Brown (1975) aangetoon dat in hierdie benadering die Godheid van die mensgeworde Christus aangetas word. Voorts het Alexander (1902) reeds duidelik daarop gewys dat so ’n benadering sou beteken dat Christus die opvattinge van sy tyd kritiekloos sou aanvaar en nie alleen van daaruit vertrek het nie, maar dit ook versterk het. Uiteindelik is die betroubaar- heid van al die leringe van Christus ernstig te betwyfel in die lig van so ’n relativerende benadering. ’n letwat meer gematigde standpunt vind ons by J.B. Cortes en F.M. Gatti (1975). Hulle is van mening dat die beskrywings van besetting in die taalgebruik van ’n tydsgewrig ingeklee word en dus akkommoderend te werk gaan. In die lig hiervan sou Christus dus bloot aangesluit het by die lewens- en wêreldbeskouing van sy tyd. Tereg toon Page (1989) aan dat daar met hierdie verklaring egter steeds ’n stuk verdagtheid oor die inhoud van die leer van Jesus na vore kom. 'n Tweede verklaringsmodel vind ons by Miller (1977) en Yates (1980) wat van mening is dat daar geen aanduidings van bevryding in die Nuwe-Testamentiese briewe en veral nie in die gawelyste is nie. Hulle wys daarop dat die kerk gegroei. en ontwikkel het en gou ’n meer gesofistikeerde standpunt oor die hose nagehou het. 2.1 Die interpretasie van die Bybelse gegewens Dit hou in dat die moderne insigte in die verstaan van die leer van die Skrif geheel en al geignoreer en selfs verwerp word. Die eerste is ’n onvoorwaardelike aanvaarding van die leer van die Skrif volgens die letter van die teks. Dit hou in dat die moderne insigte in die verstaan van die leer van die Skrif geheel en al geignoreer en selfs verwerp word. In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 411 Besete ofsiek? ’n Pastoraal-sielkundige perspektief op ScUanisme Die tweede moontlikheid is ’n onvoonvaardelike verwerping van ’n Bybelse leer van die demonologie. Die demonologie het volgens hierdie iteuse geen pleic meer in die denke van die moderne mens nie. Die kernprobleem met hierdie keuse is die relativering van al die leringe van Christus as tydsgebonde. As derde keuse kies Wright vir ’n simpatieke herinterpretasie. Dit gaan hier oor ’n nadenkende aanvaarding van die leer van die Skrif. Die Skrif bied nie wetenskaplike analises van die leer van die demonologie nie, maar bied wel die waarheid aangaande dit wat vir ons nodig is om te weet dat ons verlossing kan ontvang. In die lig hiervan pleit Wright dan vir groter geloof in God en (vanuit die aanvaarding dat die Duiwel bestaan) ’n groter ongeloof (as teen- pool van gelooO in die Duiwel. Die betekenis hiervan plaas veel minder ak- sent op die Duiwel en sy werkinge. 3. DIE PROBLEMATIEK VAN DIAGNOSERING Indien die bestaan en moontlike voorkoms van Satanisme en besetting vandag nog er- ken word, is die volgende kernprobleem die vraag na die identifisering/diagnosering van besetting; Page (1989) wys daarop dat daar geen aanduidings in die Skrif is dat Jesus ’n onder- skeid probeer maak het tussen moontlike ware en valse besettings nie. Hy het al die gevalle op dieselfde wyse hanteer, naamlik bevryding deur ’n bevel. Dit beteken egter nie dat daar nie gesoek moet word na sinvolle kriteria vir die diagnosering van besetting nie aangesien talle voorbeelde van oënskynlike besetting be.staan. Voorts is dit ook belangrik om deeglik rekening te hou met die ontwikkeling in geestesgesond- heid, met name op die terrein van die Sielkunde en Psigiatrie, wat talle klassieke stereotipes oor geestesiektes afgebreek het en hierdie siektes begin beskryf, verklaar en behandel het. Hierdie bydraes is immers in ooreenstemming met die Bybelse an- tropologie van naasteliefde en -diens. In hierdie verband is daar deur Virkler en Virkler (1977) ’n belangrike onderskeid tussen bevryding en heling in die Skrif getrek. Die implikasie hiervan is duidelik dat sekere siektes nie perse as vorms van besetting gesien moet word nie (soos reeds aangetoon). * Besetenheid deur die voorouers Hier gebruik die voorouer iemand as medium om sy/haar wil bekend te maak. * Besetenheid deur die voorouers Die meervoudige persoonlikheidsversteuring Die meervoudige persoonlikheidsversteuring Hierdie versteuring word dikwels deur psigiaters, pastors en sielkundiges beskryf as die psigopatologiese toestand wat die naaste aan moontlike besetenheid is. Vera! in gevalle waar een van die persoonlikhede ’n religieuse aard het, word die vraag of ons hier met psigopatologie of besetenheid (of albei) te doen het, baie sterk. Louw (1990) wys daarop dat dit algemeen aanvaar word dat daar in klassie- ke gevalle van die versteuring minstens twee persoonlikhede is wat ten voile ontwikkel is, hoewel daar in ander gevalle slegs een kenmerkende persoonlikheid kan voorkom en ’n verdere een of meer persoonlikheidsfasette. Die voorkoms is egter volgens die DSM lll-R (APA, 1987) uiters beperk, alhoewel dit veel meer by vroue as by mans voorkom. Hierdie versteuring word dikwels deur psigiaters, pastors en sielkundiges beskryf as die psigopatologiese toestand wat die naaste aan moontlike besetenheid is. Vera! in gevalle waar een van die persoonlikhede ’n religieuse aard het, word die vraag of ons hier met psigopatologie of besetenheid (of albei) te doen het, baie sterk. Louw (1990) wys daarop dat dit algemeen aanvaar word dat daar in klassie- ke gevalle van die versteuring minstens twee persoonlikhede is wat ten voile ontwikkel is, hoewel daar in ander gevalle slegs een kenmerkende persoonlikheid kan voorkom en ’n verdere een of meer persoonlikheidsfasette. Die voorkoms is egter volgens die DSM lll-R (APA, 1987) uiters beperk, alhoewel dit veel meer by vroue as by mans voorkom. * Besetenheid deur die Heilige Gees Hierdie besetenheid word as ’n spiritistiese psigose bestempel waar die pasiënt oormatige lewenskragtigheid ervaar; daar is soms ’n derealisasie en depersonalisa- sie van die persoonlikheid; liggaatnsveranderings - oormatig koud of warm, bewe- righeid; motoriese onrustigheid sees spraakdruk, destruktiwiteit en seksuele disin- hibisie; gehoor- en visuele hallusinasies met ’n religieuse inhoud (agnesitais of God). Hierdie vorm van besetenheid kan ook met deiusies gepaard gaan (die pa- siënt glo dat hy Christus is). Prodromaal is daar dikwels aantoonbare toenemende psigososiale spanning. Die toestand tree soms in tydens religieuse byeenkomste. 4. BESETTING EN DIE SIELKUNDE In die Sielkunde word besetenheid in sekere gevalle beskryf as ’n vorm van psigopato- logie wat manifesteer as abnormale gedrag. ’n Hele aantal kliniese sindrome word in hierdie verband deur Schoeman (1990) beskryf; * Besetenheid deur die voorouers Hier gebruik die voorouer iemand as medium om sy/haar wil bekend te maak. In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 412 Pieter J. Rossouw Pieter J. Rossouw Die besettingstoestand kom na vore as die gees die persoon se persoonlikheid oorneem. Skisofrenie Aangesien skisofrenie handel oor ’n groep gedragsversteurings wat gekenmerk word deur die ernstige disintegrasie van die persoonlikheid en die daarmee ge- paardgaande simptome soos gebrekkige realiteitskontak, denkversteurings, waar- nemings- en gemoedsversteurings en versteurde psigomotoriese gedrag (Grobler & Louw, 1990), word dit dikwels as besetenheid gesien. Dit is veral die denkver­ steurings (wal ook die belangrikste kenmerk van skisofrenie is) wat die idee dat die pasiënt besete is, by sommige waarnemers versterk. Die skisofreen beleef deiusies, met ander woorde idees of oortuigings wat in kontras staan met die werklikheid ten spyte van weersprekende bewyse. In hierdie verband is dit veral die delusie van grootheid (die pasiënt glo dat hy Christus is) en die delusie van sonde (die pasient glo dat hy een of ander onvergeeflike sonde gepleeg het en dat Christus hom nie kan vergeef nie), wat die vermoede van besetenheid by sommige laat posvat. Na my mening is dat daar in die etiologie van skisofrenie soveel aan- In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 413 Besete of siek? 'n Pastoraal-sielkundige perspektief op Satanisme duiders van moontlike biologiese merkers, dat summiere diagnosering van bese- tenheid hoogs ongewens is. duiders van moontlike biologiese merkers, dat summiere diagnosering van bese- tenheid hoogs ongewens is. 5. DIAGNOSTIESE KRITERIA VIR BESETTING? Die kernvraag moet nou aan die orde gestel word, naamlik of daar diagnostiese krite- ria saamgestel kan word om moontlike besetting te identifiseer. In die Rooms-Katolieke tradisie word drie kriteria vir besetenheid aanvaar. Die eerste is die vermoë om ’n onbekende taal te praat of te verstaan, tweedens die vermoe om oor bo-natuurlike kennis te beskik en derdens buitengewone krag (M aquart, 1972). Ander kriteria wat dikwels genoem word, is die manifestasie van ’n tweede persoon- likheid, die verandering van die kwaliteit van die stem, verandering in morele aard, vyandigheid teenoor Christus, ’n onvermoe om die naam van Christus uit te spreek en ’n onvermoe om die vieeswording van Christus te bely (vgl. MacMillan, 1980 & Virk- ler, 1985). Sail (1976) het gepoog om ’n meer wetenskaplik gefundeerde basis vir die diagnosering van besetenheid te bied. In respons hierop het Bach (1979) ernstige punte van kritiek geopper teen Sail se benadering, waarop Sail (1979) weer sy posisie verdedig het. Na ’n analise van die verskillende standpunte konkludeer Page (1989) dat die soektog na diagnostiese kriteria ’n vrugtelose oefening blyk te wees. In ’n eie ondersoek in ’n psigiatriese hospitaal blyk dit dat die volgende kriteria onder sommige psigiaters en sielkundiges as aanwysers vir moontlike besetting geld: • A-tipiese gedrag (gedrag/abnormale gedrag wat nie in die patroon van onderskei- bare patologie val nie en nie organiese oorsake het nie). • A-tipiese gedrag (gedrag/abnormale gedrag wat nie in die patroon van onderskei- bare patologie val nie en nie organiese oorsake het nie). • Kolaterale inligting uit die persoonlike en/of familiegeskiedenis (dat die persoon self by okkultiese bedrywighede betrokke was, of as die ouers daarby betrokke was, as bepaalde dade gepleeg is, byvoorbeeld die afswering van die bloed van Christus, vloek teen die Heilige Gees, die afswering van die Heilige Gees). • Eienaardige outonome tekens (byvoorbeeld pupilvergroting as angs ervaar word waar daar normaalweg pupilverkleining voorkom, ooglede wat opspring). • Eienaardige outonome tekens (byvoorbeeld pupilvergroting as angs ervaar word waar daar normaalweg pupilverkleining voorkom, ooglede wat opspring). • Manifestasies van ’n ander stem (dit kom ook voor by die meervoudige persoonlik- heidsversteuring, maar by demoniese besetting is daar egter ’n drastiese verande­ ring in stemkwaliteit asook die voorkoms van ’n ander taal). 6. GEVARE VERBONDE AAN DIE DIAGNOSERING VAN BESETTING In die lig van die voorafgaande analise van die aard en problematiek verbonde aan Satanisme en die identifisering van besetting, is dit duidelik dat daar etlike gevare is wat verbonde is aan die identifisering van moontlike besetting. Die eerste is die gevaar dat besetting as /eë-/co/-diagnose bestempel kan word: besetting word as laaste uitweg gediagnoseer as al die moontlike psigopatologie wat diagnoseerbaar is, afwesig is. Besetting moet dan die lee kol vul wat nie deur enige iets anders gevul kan word nie. Dan word besetting die laaste-uitweg- diagnose. Dit is ’n groot gevaar aangesien die Sielkunde en Psigiatrie immers nog lank nie aanspraak maak op volledigheid of alleenreg op die veld van gcestesiektes nie. Die ander kant van hierdie gevaar moet natuurlik ook in gedagte gehou word, naamlik dat die diagnosering van psigopatologie tog ook nie die moontlikheid van besetting kan uitsluit nie. Die eerste is die gevaar dat besetting as /eë-/co/-diagnose bestempel kan word: besetting word as laaste uitweg gediagnoseer as al die moontlike psigopatologie wat diagnoseerbaar is, afwesig is. Besetting moet dan die lee kol vul wat nie deur enige iets anders gevul kan word nie. Dan word besetting die laaste-uitweg- diagnose. Dit is ’n groot gevaar aangesien die Sielkunde en Psigiatrie immers nog lank nie aanspraak maak op volledigheid of alleenreg op die veld van gcestesiektes nie. Die ander kant van hierdie gevaar moet natuurlik ook in gedagte gehou word, naamlik dat die diagnosering van psigopatologie tog ook nie die moontlikheid van besetting kan uitsluit nie. Die tweede gevaar verbonde aan die diagnosering is die moontlikheid dat die diag­ nosering van besetting die toestand van die persoon kan vererger eerder as cm dit te verbeter. Die persoon se eie verantwoordelikheid word eintlik hiermee van hom ontneem en in die hand van ’n ander mag gegee. Die derde gevaar hang nou saam met die vorige: dit is die dehumanisering wat plaasvind met die diagnosering van besetting. Waar die mens volgens die Skrif verantwoordelik is vir sy lewe voor God, is die implikasie van die persoon wat die prooi van Satanisme geword het, dat hy in 'n sekere sin hopeloos en kragteloos geword het vanweë die inwoning van ’n demoon. Die vierde gevaar verbonde aan die diagnose van besetting is die krag van suggestie wat met die diagnose oorgedra word. 5. DIAGNOSTIESE KRITERIA VIR BESETTING? • Manifestasies van ’n ander stem (dit kom ook voor by die meervoudige persoonlik- heidsversteuring, maar by demoniese besetting is daar egter ’n drastiese verande­ ring in stemkwaliteit asook die voorkoms van ’n ander taal). • Eienaardige nie-verklaarbare fenomena (byvoorbeeld raak voorspellings deur die pasient omtrent dinge wat in ’n vertroulike gesprek oor hom gesê is). • Eienaardige nie-verklaarbare fenomena (byvoorbeeld raak voorspellings deur die pasient omtrent dinge wat in ’n vertroulike gesprek oor hom gesê is). In die Sknflig 26(3) 1992:409-417 414 Pieter J. Rossouw Pieter J. Rossouw • Inhoud van spraak (daar is dikwels ’n spraakdruk en die inhoud is religieus gelaai en behep. Die vleeswording van Jesus Christus word ontken en aggressie kom dik­ wels na vore as daar van Christus as veriosser gepraat word). • Inhoud van spraak (daar is dikwels ’n spraakdruk en die inhoud is religieus gelaai en behep. Die vleeswording van Jesus Christus word ontken en aggressie kom dik­ wels na vore as daar van Christus as veriosser gepraat word). • Persoonlike aanvoeling deur die terapeut (dit hang nou saam met kolaterale inlig- ting en a-tipiese gedrag. ’n Skisofreen byvoorbeeld is afgestomp in sy optrede en beleef delusies. By demoniese besetting kom dikwels ook delusionele optredes voor, maar die persoon is emosioneel skerp - daar is dikwels ’n hatige houding te bespeur). • Inhoud van spraak (daar is dikwels ’n spraakdruk en die inhoud is religieus gelaai en behep. Die vleeswording van Jesus Christus word ontken en aggressie kom dik­ wels na vore as daar van Christus as veriosser gepraat word). 6. GEVARE VERBONDE AAN DIE DIAGNOSERING VAN BESETTING Die gevolg kan wees dat die persoon begin optree in die lig van die diagnose juis as gevolg van die kragtige invloed van die suggestie van die diagnose. Voorts kan voortdurende diagnoses van besetting juis Die vierde gevaar verbonde aan die diagnose van besetting is die krag van suggestie wat met die diagnose oorgedra word. Die gevolg kan wees dat die persoon begin optree in die lig van die diagnose juis as gevolg van die kragtige invloed van die suggestie van die diagnose. Voorts kan voortdurende diagnoses van besetting juis In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 415 Besete of siek? ’n Pasloraal-sielkundige perspektief op Satanisme die voorkoms hiervan verhoog as gevolg van dieselfde suggestie. * Die vyfde gevaar is dat diagnose van besetting ander probleemareas by die persoon ignoreer of andersyds selfs lean intensiveer. Die taak van die gelowige bera- der/terapeut is immers altyd om die ontwikkeiing van die voile mens na te streef en te laat gedy. * Die vyfde gevaar is dat diagnose van besetting ander probleemareas by die persoon ignoreer of andersyds selfs lean intensiveer. Die taak van die gelowige bera- der/terapeut is immers altyd om die ontwikkeiing van die voile mens na te streef en te laat gedy. * Die sesde gevaar is die diagnosering van besetting op gronde wat nie strook met Bybelse riglyne nie waar die ervaring eerder as die Skriftuurlike basis die grond vir die diagnose word. Alhoewel die Woord nie ’n vaste stel beginsels bied vir die diagnosering van besetting nie, moet diagnosering telkens getoets word om vas te stel of dit in ooreenstemming met die boodskap van die Skrif is. * Die sesde gevaar is die diagnosering van besetting op gronde wat nie strook met Bybelse riglyne nie waar die ervaring eerder as die Skriftuurlike basis die grond vir die diagnose word. Alhoewel die Woord nie ’n vaste stel beginsels bied vir die diagnosering van besetting nie, moet diagnosering telkens getoets word om vas te stel of dit in ooreenstemming met die boodskap van die Skrif is. 8. SLOT Die invloed van die Satan en sy magte is ’n realiteit waarmee rekening gehou moet word en dit mag nie geignoreer of geringgeskat word nie. Aan die een kant moet ons ernstig waak om die mag van Satan nie te oorskat en meer klem daarop te laat val as wat nodig is nie. Aan die ander kant is ’n verantwoordelike omgaan met hierdie verskynsel die eis aan elke Christen wat in die veld van geestesgesondheid werksaam is. Hierdie verantwoordelikheid moet aanvaar word met groot afhanklikheid van die leiding van die Gees van Waarheid vanuit die riglyne van die Woord. 7. RIGLYNE Laastens wil ek enkele riglyne bied vir die diagnosering en bantering van moontlike besetting. * Die eerste riglyn is dat daar altyd ’n duidelike beeld voor oe gehou moet word oor die riglyne wat die Woord leer aangaande die mens, sy verlossing, sowel as oor die demonologie. * Die eerste riglyn is dat daar altyd ’n duidelike beeld voor oe gehou moet word oor die riglyne wat die Woord leer aangaande die mens, sy verlossing, sowel as oor die demonologie. * In die lig van al die moontlike gevare rondom diagnosering moet groot sorg gedra word om nie die toestand van persone te vererger nie. Die gevaar is nie denk- beeldig nie dat die omvang van die problematiek van die betrokke persoon telkens meer as net moontlike besetting is. * Die derde riglyn is dat daar sover as moontlik altyd van ’n multi-professionele span in die diagnosering van besetting gebruik gemaak sal moet word. Die noodsaak van omvattende evaluering van ’n persoon is van die grootste belang om te kom tot verantwoordelike en omvattende diagnosering met die oog op die gesondheid van die mens as geheel. * Die vierde riglyn is dat diagnosering van moontlike besetting altyd tentatief, sonder alarmisme en met die uiterste voorsorg en sensitiwiteit gedoen moet word. In die lig hiervan is sodanige diagnosering altyd ’n laaste en uiterste beslissing. * Die vierde riglyn is dat diagnosering van moontlike besetting altyd tentatief, sonder alarmisme en met die uiterste voorsorg en sensitiwiteit gedoen moet word. In die lig hiervan is sodanige diagnosering altyd ’n laaste en uiterste beslissing. * Laastens moet altyd onthou word dat besetting nie die enigste manifestasie van die bose is nie. Daar is baie subtiele vorms van demoniese invloede, en die mag van die Bose moet nie oor- of onderskat word nie. In hierdie verband is dit belangrik om te waak teen ’n meganistiese benadering asof die persoon sonder sy samewer- king deur ’n meganistiese daad bevry kon word. 416 In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 Pieter J. Rossouw 8. SLOT WILSON, M. 1975. Exorcism. Expository rimes 86:292-295. W RIGHT, N. 1990. The Salan Syndrome. Putting the Power of Darkness in its Place. Grand Rapids : Zondervan. YATES, R. 1980. The Powers of Evil in the New Testament. Evangelical Quanerley, 52-,91-Ul. Besele of siek? ’n Pastoraal-sielkundige perspektief op Satanisme In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 9. BRONNHLYS ADAMS, J. 1972. Demon Possession and Counseling. (In Adams, J. ed. The Big Umbrella. Grand Rapids : Baker, p. 113-122.) ALEXANDER, W.M. 1902. Demonology in the New Testament. Edinburgh : T & T Clark. APA ALEXANDER, W.M. 1902. Demonology in the New Testament. Edinburgh : T & T Clark. APA kyk AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOSIATION: Diagno.stic and Statistical Manual of Mental Disorders, Third Edition, Revised. 1987. Washington, DC : American Psychiatric Assosiation. BACH, P.J. 1979. Demon Possession and Psychopathology: A Theological Relationship. Journal o f PsycholoQ! and Theolo^, 7:22-26. BERENDS, W. 1975. The Biblical Criteria for Demon Possession. Westminster Theological Journal, 37:342-365. BROWN, C. 1975. Empty, Vain. (In Brown, C. ed. The New Inlernational Dictionary of New Testamenl Theology, (irand Rapids : Zondervan. p. 546-553.) CORTES, J.B. & GATTI, P.M. 1975. The Case against Possessions and Exorcisms. New York : Vantage. CiROBLER, SA . & Louw, D A . 1990. Skisofrenie en delusionele (paranoide) versteurings. (In Louw, D A . red., Abnormalc gedrag. Johannesburg : Southern, p. 205-233.) LANGTON, E. 1949. Essentials of Demonology. London : Epworth. LOUW, D A . 1990. Somatoforme en dis.sosiaticwe versteurings. (In Louw, D A . red. Abnormale gedrag. Johannesburg : Southern, p. 154-167.) MACMILLAN, J.A. 1980. Encounter with Darkness. Harrisburg : Christian Publications. OUART, F.X. 1972. Exorcism. (In Sheed, F.J. ed. Soundings in Satanism. London : Mowbrays p. 105-120.) MILLER, P.M. 1977. The Devil Did Not Make Me Do It. Scottdale : Herald. PAGE, S.H.T. 1989. The Role of Exorcism in Clinical Practice and Pastoral Care. Psychology and Theology, 17(2):121-130. SALL, J.J. 1976. Demon Possesion or Psychopathology? A Clinical D ifferentiation. Journal o f Psycholog)! and Theolog/, 4:286-290. LL, J J. 1979. A Response to "Demon Possession and Psychopathology: A Theological Relationship" Journal o f Psycholo^' and Theology, 7:27-30. SCHOEMAN, W.B. 1990. Psigopatologie by tradisionele swart Suid-Afrikaners. (In Louw, D A . red. Abnormale gedrag. Johannesburg : Southern, p. 448-471.) TIPPETT, A.R. 1976. Spirit Possession as it Relates to Culture and Religion. (In Montgomery, J.W. ed. Demon Possession. M inneapolis: Bethany, p. 208-230.) VIRKLER, H A . & VIRKLER, M B. 1977. Demonic Involvement in Human Life and Illness. Journal o f Psychology and Theology, 5:95-102. In die Skriflig 26(3) 1992:409-417 417 418

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1426/1711

Afrikaans

Taalgebruik in godsdiensuitsendings Hans du Plessis ATKV-skryfskool van die Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Hans du Plessis ATKV-skryfskool van die Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Om oor ’n onderwerp soos die taalgebruii< by die bediening van die Woord van God te geseis is moeiliker as wat dit by die eerste ja-sê gelyk het. Moeiliker nog as jy so voortvarend is om voor te gee dat jy iets van godsdiensuitsending weet. Aan die ander kant; ek het gemeen dit gaan tog maar net oor kommunikasie, en oor die feit dat taal die duidelikste en die voor die hand liggendste manier van kommunikasie is. Dit is egter as ’n mens jou gedagtes oor die onderwerp wii begin orden dat jy agterkom in w aiter wildernis jy jou bevind. Jy loop in die eerste plek die gevaar dat jy aardse uitsprake kan maak in aardse woorde oor ’n saak wat juis hoër as die aarde lê; jy loop die verdere gevaar dat jy as onopgeleide vir die teologies opgeleides wil kom sê hoe - hulie iets moet kommunikeer wat veel, veel meer is as ’n blote stuk vakinhoud. Dus moet jy jouseif die reg, en die wete, aanmatig dat jy weet hoe om dit wat jy self maar net op die geloof af hoop, aan ander te verduidelik. Dit gaan daarom nie net om kom­ munikasie nie, dit gaan juis om die soort kommunikasie wat groter is as woorde, dit gaan om die oopmaak van die diepste binnekant van ons menswees hier op aarde. En dan uiteindelik om hierdie oopmaak oor ’n medium waar die gehoor onweetbaar groot en divers is. Ek huiwer dus, want hoe kry jy jou diepste glo omgesit in woorde sodat jou woorde die hoorder se diepste dieptes kan omkeer; kan raak op so 'n manier dat jy in jouseif daarvan oortuig is dat jy oorgedra het wat jy glo God van jou gevra het? As dit maklik was, sou u nie nou hier gesit het nie. Dit is ’n ander soort kommunikasie waarom dit gaan, juis omdat dit so gebiedend noodsaaklik is dat wat ’n mens in jou prediking moet oordra, duidelik en verstaanbaar vir ’n hele spektrum van luisteraars oorgedra moet word. Die vraag wat u tereg beantwoord sou wou hê moet dan juis wees: hoe dra jy dit oor sonder dat jou woorde oor hulle eie kommunikatiewe moontlikhede struikei? Oorspronklik aangcbicd by ’n scminaar oor mediahomilctick aangcbicd deur die Dcpar- Icmcnl Diakoniologic (PUCHO) in samcwcrking met die SAUK - Junic 1991. Taalgebruik in godsdiensuitsendings Ek meen dat ’n mens logieserwys moet begin by die hele doel van kommunikasie, naamlik (natuurlik oorvereenvoudig gestel) dat dit wat jy as spreker in jou kop het In die Skriflig 26(3) 1992:419-422 419 Taalgebruik in godsdiemuitsendings helder oorgeplant moet kom in die koppe van dié wat na jou luister. Tussen dit wat jy wii sê en dit wat jy gesê kry, moet so min as moontlik verskil wees. Dit wat jy dink jy sê moet ook dit wees wat jou hoorder dink jy wil sê; dit is die einddoel van kommuni- kasie: oordrag, deur middel van taal, met so min misverstand as moontlik. Daarom moet ’n mens in die eerste plek duidelik wys op iets wat mense alte maklik as vanself- sprekend aanvaar, en dit is: sê wat jy wil sê, en sê dit met so min woorde as moontlik, want hoe meer woorde jy het, hoe groter is die moontlikhede vir foutiewe interpreta- sie. Daarmee bedoel ek nie dat herhaling verbode is nie. Ek bedoel as jy ’n feit, ’n waarheid, ’n sekerheid wil oordra, is dit kommunikatief wyser om dit met twee woorde oor te dra, al dink jy, en al dink jou nabymense dat dit mooier klink as jy sewe woorde vir dieselfde sê gebruik. ’n Mooi meisie word nie mooier as sy sewe byvoeglike naamwoorde mooier gesê word nie, sy word waarskynlik net al swaarder en al krom- mer van die las van jou woorddiarree. As die preek dan vyf minute korter is, maar dit sê vyf minute duideliker, laat dit dan liewer korter wees. Jou sê se slaankrag sit in sy vermoë om raak te slaan, nie om lank te slaan nie. Dit het u waarskynlik al oor en oor gehoor; oor die media moet jy jou luisteraar kan vashou met jou boodskap, want hy kan jou met die druk van ’n knoppie afskakel, of hy kan loop. As jy jou sê op jou papier gesê het, toets dan of jy dieselfde ding korter kan sê. Dit is een van die heel grootste geheime van die kreatiewe skryf: die wil om oor en oor te werk. Die selfdissipline om oor te skryf. Die gawe om nie moeg te word om moeg te word nie. Die radio en die teievisie is een-kans-media; wat jy gese het is klaar gesê, en as dit onverstaanbaar is, het jy jou kans gehad. Taalgebruik in godsdiensuitsendings As die taal waarin jy kommunikeer keurig is, is ’n baie groot stuk van die oordrag reeds bewerkstellig. As die taalgebruik die indruk van versorging skep, dan moet jou hoorder mos al klaar daarvan oortuig wees dat jy iets te sê het. As jy nie eers die moeite doen om die medium te laat blink nie, hoe kan jy iemand daarvan oortuig dat die inhoud daarvan kan sprankel? Weer eens: jy hoef dit nie self alles te weet nie, maar daar is ’n horde toeganklike hulpmiddels. Jy hoef nie alles van taal af te weet nie, maar jy moet weet waar om te loop seek. Alles wat tot dusver gesê is, klink miskien ook maar redelik boekerig, so al asof daar nie eintlik regtig ’n manier is om sinvol te kommunikeer nie; sinvol te preek nie, want alles lyk verkeerd sonder dat daar werklik aanbevelings is; sonder dat jy regtig jou standpunt stel. Ek meen dat ’n groot deel van die probleem ook gesoek moet word in ons stereotipe opvatting van wat Afrikaans nou eintlik is. Te lank, en die redes daarvoor is verduidelikbaar, het Afrikaans ’n soort elitistiese glans om hom rondgedra. Dit het verband gehou met die opvatting dat die sogenaamde Algemeen-Beskaafde vorm van ’n taal (enige taal) die enigste korrekte vorm van die taal is. Dit het duidelik die idee laat posvat dat die dialekte van ’n taal dan per definisie onbeskaafd moet wees. Dit geld nie net vir Afrikaans nie, maar vir die beskouing van taal oor die algemeen. Die dialekte van Nederlands was jare terug ook nie goed genoeg vir die preekstoel nie; gewone Engels was nie goed genoeg a.s taal van die Bybel nie. Hierdie opvatting oor taal het tot hier in die jare sestig nog redelik algemeen gegeld. Dialekte is gesien as verworwe vorme van ’n taal, en as sodanig is die dialekte as minderwaardig vir die oordra van die hoe kommunikasie gesien, in die besonder as onwaardig vir die uitdra van die Evangelie. Dit is byvoorbeeld een van die redes waarom die taal van die Afrikaanse kerk vir baie lank Hooghollands bly; dit is een van die redes hoekom die Afrikaanse Bybelvertaling eers agt jaar na die amptelike erkenning van Afrikaans volg. Maar selfs nadat Afrikaans Bybel- en kanseltaal word, bly dit streng die sogenaamde beskaafde vorm van Afrikaans. Taalgebruik in godsdiensuitsendings Verbale kommunikasie, dit wil sê dit wat woordeliks by ons monde uitloop, is maar ’n baie klein deeltjie van kommunikasie. Kyk maar na iemand wat besig is om te praat. Hierdie klein deeltjie is al wat jy het as jy oor die radio moet praat. Alles wat jy wil oordra lê omtrent in woorde. Die vermoë om sonder omhaal van onnodige woorde jou gedagtes oor te dra, gaan ook saam met jou vermoë om dit wat jy oor te dra het, in gewone woorde oor te dra. Ek weet dit klink veel deftiger en veel meer gewyd as die profete ’n rekommandasie prepareer in plaas daarvan dat hulle sommer ’n aanbeveling voorberei; dit is seker so dat meer mense beindruk word deur ’n gigantiese pelu as deur ’n plein groot kussing, maar die vraag wat u moet beantwoord is ongelukkig (of dalk juis gelukkig!) nie hoe deftig dit klink nie, maar hoe verstaanbaar is dit? Dus: as u niks het om te sê nie, sê dit met groot woorde, maar as u iets het om te vertel, vertel dit dan in ’n Afrikaans wat vir u hoorder toeganklik is. U preek immers nie om iemand met u woordeskat of u kreati- witeit te beindruk nie, daarvoor is die boodskap waarom dit vir u gaan te groot, en die verstaanbaarheid daarvan te uiters belangrik. En: onthou dat u mediagemeente die heel hoogste en die heel laagste insluit. Dit is die ongewete gemeente, die een wat jy 420 In die Skriflig 26(3) 1992:419-422 Hans du Plessis nie ken nie en die een wat jou nie beroep het nie. Jy sien hulle net die een keer, en jy kan jou woordpogings nie op hulle oefen nie, want hulle hoor net een keer. nie ken nie en die een wat jou nie beroep het nie. Jy sien hulle net die een keer, en jy kan jou woordpogings nie op hulle oefen nie, want hulle hoor net een keer. D aar is wat my betref min dinge so skadelik vir goeie kommunikasie as swak taal- gebruik. Slordige taalgebruik is soos slordige klere: dit dra ’n slordige ou daarbinne. As jy nie omgee hoe jy kommunikeer nie, kan jy nie verwag dat iemand gaan vermoed dat wat jy komm unikeer van belang moet wees nie. Ek praat dus eenvoudig van ' oordrag in versorgde vorm. Taalgebruik in godsdiensuitsendings Dit lei op sy beurt daartoe dat daar baie rigiede opvattings is oor watter vorm van Afrikaans aanvaarbaar is by die bediening van die Woord, veral die mediabediening. Reste van hierdie verouderde opvatting slaan myns insiens nog baie deur in die preekstyl van ons m oderne predikante. H ierm ee bepleit ek nie die platvloerse gebruik van Afrikaans oor die media nie! Ek bepleit eenvoudig maar die gebruik van gewone Afrikaans wanneer u daarop uit is om die gewone luisteraar met u preke te bereik; en die gewone luisteraar is nie die Algemeen-Beskaafde een nie. Kortom: praat met die hoorder in die taal van sy gewone omgang, die taal waarin hy met homself kommunikeer. Doen moeite om die regte woorde te loop soek, maar wanneer u wil oordeel oor hier­ die regte woord, is eenvoud vir my die antwoord, eenvoud in die sin van dié woord wat kommunikeer, die woord wat nie net by die ore ingaan nie, maar juis die woord wat kan deurdring tot die hart. Die boodskap wat u moet kommunikeer is so belangrik, so mooi en so sinvol dat u dit maar in gewone Afrikaans kan oorsê, juis omdat u die gewone hoorder van die verhewendheid van die boodskap wil oortuig. Moet dus nie gryp na die woordeboekwoord nie, vat juis die woord wat vanself hier langs u kom lê, want dit sal ook die woord wees wat naby aan die radio- en televisiegemeente se oor en sy hart lê. U wil tog, hoop en glo ek, verstaan word; u moet tog God en sy boodskap van liefde en genade oordra, maar dit moet juis die boodskap vir alle mense wees, en alle mense is ouens soos ek wat van die teorie van die teologie nie veel verstaan nie, maar wat soek na die praktyk van die Woord soos wat hy in die alledaagse lewe op alledaagse manier vergestalt word. As ek dus u preek moes voorberei, sou ek die belangrikheid van die inhoud van die boodskap so hoog aanslaan dat ek dit sender omhaal van woorde, veral die omhaal van groot woorde, in gewone Afrikaans wou uitsé juis omdat die boodskap wat ek het s6 belangrik is dat dit nie verlore mag gaan omdat ek iemand wil beindruk met die simbole van ray boodskap nie, maar juis met die voile en volmaakte inhoud van dit wat ek oor die Here te vertelle het. Taalgebruik in godsdiensuitsendings Die tradisie maak dan ook dat die Afrikaans van die Bybel en die Afrikaans van die kerk ’n onnatuuriike vorm van Afrikaans bly - onna- tuurlik in die sin dat die taal waarin daar gepreek word hemelsbreed verskil van die een wat vir die gewone omgang gebruik word. Die gewone geselsafrikaans, die kaal- voet ene, die straathoektaal is vir lank beskou as die taal waarin jy nie die Here dien nie. In die Skriflig 26(3) 1992:419-422 421 Taalgebruik in godsdiensuitsendings Dit is natuurlik vir Afrikaans nog ’n entjie erger as vir die tale van Europa, sê nou maar Nederlands, want hier by ons het van die Afrikaanse diaiekte ook nog 'n kleur- konnotasie by, ’n konnotasie wat dit nog meer onaanvaarbaar maak as kanseltaal. Dit is selfs so dat iemand soos G.R. von Wielligh in die twintigerjare opmerk dat iiy die taal van die Griekwas nie aan wetenskaplike ondersoek kan onderwerp nie, want verre sy dit van horn om hierdie veragterde vorm by sy bespreking te betrek. Hierdie opvat- ting oor ‘aanvaarbare’ Afrikaans loop natuurlik baie sterk in die Afrikaanse gods- diensoefening. Dit lei op sy beurt daartoe dat daar baie rigiede opvattings is oor watter vorm van Afrikaans aanvaarbaar is by die bediening van die Woord, veral die mediabediening. Reste van hierdie verouderde opvatting slaan myns insiens nog baie deur in die preekstyl van ons m oderne predikante. H ierm ee bepleit ek nie die platvloerse gebruik van Afrikaans oor die media nie! Ek bepleit eenvoudig maar die gebruik van gewone Afrikaans wanneer u daarop uit is om die gewone luisteraar met u preke te bereik; en die gewone luisteraar is nie die Algemeen-Beskaafde een nie. Kortom: praat met die hoorder in die taal van sy gewone omgang, die taal waarin hy met homself kommunikeer. Dit is natuurlik vir Afrikaans nog ’n entjie erger as vir die tale van Europa, sê nou maar Nederlands, want hier by ons het van die Afrikaanse diaiekte ook nog 'n kleur- konnotasie by, ’n konnotasie wat dit nog meer onaanvaarbaar maak as kanseltaal. Dit is selfs so dat iemand soos G.R. von Wielligh in die twintigerjare opmerk dat iiy die taal van die Griekwas nie aan wetenskaplike ondersoek kan onderwerp nie, want verre sy dit van horn om hierdie veragterde vorm by sy bespreking te betrek Hierdie opvat- ting oor ‘aanvaarbare’ Afrikaans loop natuurlik baie sterk in die Afrikaanse gods- diensoefening. Taalgebruik in godsdiensuitsendings Wat my betref: u het so veel om te sê dat u dit asseblief gewoonweg moet sê sodat ons gewone mense dit juis moet kan verstaan. In die Skriflig 26(3) 1992:419-422 422

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1427/1712

Afrikaans

Fokus Fokus is ’n rubriek waarin artikels van ’n meer populêr-wetenskaplike aard gepubliseer word. Artikels wat vir hierdie rubriek aan die redaksie voorgelê word, moet voldoen aan dieselfde tegniese vereistes as navorsingsartikels voldoen (kyk asseblief die voorskrifte vir skrywers). Bydraes vir Fokus word aan ’n interne keuringsproses onderwerp. In die Skriftig 27(1) 1993:123 Inhoudsopgawe J.H. van Wyk Gesprek oor ons moraliteitskrisis J.H. van Wyk Gesprek oor ons moraliteitskrisis Bekendstelling Bekendstelling Rekenaartegnologie - ’n brug tussen die Ou Testament en vandag............ 135-136 In die Skriftig 27(1) 1993:123 123

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1446/1741

Afrikaans

Resensies / Reviews Resensies / Reviews Resensies / Reviews Verhoef, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Verbi. 135 p. ISBN 086997 4327. Prys: R50,68. {E.J. Sm il)................................................................................................... 493 {E.J. Sm il)................................................................................................... 493 Hofineyr, J.W. & Pillay, G.J 1994, A History of Christianity in South Africa. Pretoria : HAUM Tertiary. Prys: R79.99. (J.M. Vorster)............................................................................................. 495 Garland, David, E. 1993. Reading Matthew. A Literaty and Theological Commentary on the First Gospel New York : Crossroad. 269 p. (././’ Bingle)................................................................................................. 496 Burger, C.W., Muller, B A. & Smit, D.J. reds. Riglyne vir die prediking oor die Pastorale Briewe. (Woord teen die lig 11/6.) Kaapstad ; Lux Verbi. 207 pp. ISBN 086987 4322. Prys; R58.50. {J.M. Vorster)............................................................................................. 498 Aquinas, St. Thomas Summa Theologiae: A Concise Translation Lon­ don : Eyre & Spottiswoord. Edited by Timothy McDermott. 1989. 651 p. Prys: onbekend. (J.H. van Wyk)............................................................................................ 499 Smit, E.J. 1991. Jou God is koning! 21 Skrifoordenkings Potchef- stroom : Departement Sentrale Publikasies, PU vir CHO. 85 p. Prys: R9,33. {S.J. van der Wall)...................................................................................... 500 Du Preez, J. 1992. Eschatology and Ecology: Perspectives from the Book of Revelation. Pretoria : ISWEN. 32 p. Prys: RIO. {J.H. van Wyk)............................................................................................ 501 Smith, Thys red. 1992 Genade vir die nederiges. 'n Preekbundel Kaapstad : Lux Verbi. 93 p. Prys: 26,40 (sagteband) {Koos van Rooy)......................................................................................... 501 Hofineyr, J.W. & Pillay, G.J 1994, A History of Christianity in South Africa. Pretoria : HAUM Tertiary. Prys: R79.99. (J.M. Vorster)............................................................................................. 495 495 Garland, David, E. 1993. Reading Matthew. A Literaty and Theological Commentary on the First Gospel New York : Crossroad. 269 p. (././’ Bingle)................................................................................................. 496 Burger, C.W., Muller, B A. & Smit, D.J. reds. Riglyne vir die prediking oor die Pastorale Briewe. (Woord teen die lig 11/6.) Kaapstad ; Lux Verbi. 207 pp. ISBN 086987 4322. Prys; R58.50. {J.M. Vorster)............................................................................................. 498 Aquinas, St. Thomas Summa Theologiae: A Concise Translation Lon­ don : Eyre & Spottiswoord. Edited by Timothy McDermott. 1989. 651 p. Prys: onbekend. (J.H. van Wyk)............................................................................................ 499 Smit, E.J. 1991. Jou God is koning! 21 Skrifoordenkings Potchef- stroom : Departement Sentrale Publikasies, PU vir CHO. 85 p. Prys: R9,33. {S.J. van der Wall)...................................................................................... 500 Du Preez, J. 1992. Eschatology and Ecology: Perspectives from the Book of Revelation. Pretoria : ISWEN. 32 p. Prys: RIO. {J.H. van Wyk)............................................................................................ 501 Smith, Thys red. 1992 Genade vir die nederiges. 'n Preekbundel Kaapstad : Lux Verbi. 93 p. Prys: 26,40 (sagteband) {Koos van Rooy)......................................................................................... 501 Smith, Thys red. 1992 Genade vir die nederiges. Resensies / Reviews 'n Preekbundel Kaapstad : Lux Verbi. 93 p. Prys: 26,40 (sagteband) {Koos van Rooy)......................................................................................... 501 Indie Skriflig28(3) 1994:491 491 492 VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) Hy onderskei ook tussen “direk-Messiaanse” en “indirek-Mes- siaanse” gedeeltes. Die bevrydende by hierdie bespreking is die opmerking “dat Christus nie net in 'n aantal sogenaamde messiaanse tckste verkondig word nie. Die hele Ou Testament is 'n verkondiging van God wat op weg is met sy volk en met die wêreld, en in die lig van die Nuwe Testament weet ons dat daardie weg van heil in Christus ontsiuit word ...” (p. 77). 'n Belangrike hoofstuk in die boek, is dié oor die ‘vals’ profete. Naas 'n aantal uitsprake in die Ou Testament self oor die ‘vals’ profete (Amos 7, Hosea, Jesaja Miga, Sefanja, Jeremia, Esegiël, Klaagliedere en Sagaria), gee Verhoef 'n beoor- deling wat lei tot dié samevatting: .. . die vals profete, het nie met God se oordele en straf rekening gehou nie en hulle resloos gewerp op die secunias, die sekerhede van die verbonds- teologie. Die ware profete het die geldigheid van die verbondsteologie er- ken en het elke keer self gewens dat dit in die konkrete situasie van Israel se krisis toegepas sou kon word ... Hulle het egter besef dat God se waarheid, dus ook die sekerhede van die verbondsteologie, sy eie kairos, sy eie uur het. Israel se sondes het die ware profete gerigsryp gemaak, en daarom was die uur van die waarheid vir hulle 'n oproep tot bekering, 'n aankondiging van God se oordeel (p. 100). Die boek verkry 'n interessante dimensie met die byvoeging van die iioofstuk oor die profesie by die latere Jodendom en die Nuwe Testament Die vraag of die profesie tot 'n einde gekom het in die vyfde eeu v.C., word deur Verhoef negatief beantwoord met verwysing na die profesie in die (Joodse) apokaliptiese litcratuur, die eskatologiese profesie (verskillende ‘profete’ of ‘messiasse’), die priesteriike profesie (die profeterende priester, bv. Kajafas en Josephus), en die w>sheids- profete (bv. Filo, die filosoof). Die kenmerke van hierdie profesie, naamiik die charismatiese eksegese-metode, die inspirasie deur die inbesitneming deur die Heilige Gees, en die verband van die uitsprake met die histories-politiese situasie van die Joodse staat, word deur Verhoef aangedui as duidelike kenmerke van die Nuwe-Testamentiese profesie. VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) Resensent: EJ. Smit (Dept. Bybelkunde, PU vir CHO) Resensent: EJ. Smit (Dept. Bybelkunde, PU vir CHO) Hierdie werk van die bekende (tans afgetrede) Stellenbosse Ou-Testamentikus, bevat 'n onmisbare skat van gegewens oor die profete en die profetiese prediking van die Bybel. Veral twee kenmerke stempel die boek, naamlik die styl en die metodologiese uitgangspunt. Die skrywer skryf in 'n gemaklike en vloeiende styl. Die boek is nie so akade- mies geskryf dat dit net vir die vakman toeganklik is nie, maar tog is dit weten- skapiik goed verantwoord, en dit verwys in die literatuurlys van 41/2 bladsye na ondersoeke wat seifs baie onlangs gedoen is. Wat sy metodologiese uitgangspunt betref, stel die skrywer dit onomwonde dat hy nie ‘ekskuus vra’ vir 'n Bybels-teologiese benadering naas die histories- beskrywende metode nie. Laasgenoemde metode, sê hy, kom 'n dimensie kort “wat ágter en ánderkant die historiese en sosiologiese gegewens lê, en wat alleen in die lig van die heilsbedoeling van die Skrif en van die geloof beoordeel kan word” (p. 12). Die boek val uiteen in vier kemlioofstukke wat agtereenvolgens handel oor profete en profesie buite Israel (1); die ware profete in die Ou Testament (2); die ‘vals’ profete (3); en profete en profesie by die latere Jode en in die Nuwe Testament (4); terwyl daar dan 'n hoofstuk volg met enkele slotopmerkings. 'n Winspunt van Verhoef se behandeling van die profesie buite Israel is die by- voeging van die oorsig oor die profesie in die Griekse wereld, wat gewoonlik in soortgelyke behandelings nie aan die orde kom nie. Uiteraard word dit, net soos in die geval van die ou Nabye Ooste in die algemeen, net in hooftrekke bespreek. Die Man-briewe kry meer aandag, en 'n reeks verskille en ooreenkomste met die profesie van Israel word opgenoem. In die hoofstuk oor die ware profete van Israel word aandag gegee aan indiwi- duele profete, groepsprofete en die sogenaamde Skrifprofete. By die behandeling van die prediking van die Skrifprofete (p. 65-84) is dit opvallend dat die uitsprake van die profete oor die valse benadering tot die offerdiens nie benadruk word nie. In die bespreking van die Messiasverkondiging van die profete wys Verhoef op die onderskeiding tussen (I) die Persoon en tyd van die Messias, (2) die verskeidenheid Heilandsgestaltes, en (3) die Messiasverwagting en heilsver- In die Skriflig 28(3) 1994:493-502 W Resensies / Reviews wagting (p. 74). VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) By die Nuwe-Testamentiese profesie is dit veral Johannes die Doper, Jesus en Paulus wat die aandag ontvang, terwyl 'n kort bespreking gewy word aan die profete wat by name in Handelinge genoem word, 'n Belangrike gesigspunt wat hier na vore kom, is dat die gemeente, die hele kerk, en al die gelowiges die profetiese taak het om God se reddende genade te verkondig, maar dat enkelinge of groepe ook in besondere sin profete genoem kan word. Verhoef toon aan dat Paulus veral die afwykende beskouing van profesie in die gemeente van Korinte regstel. Die boek Openbaring bied 'n voorbeeld van die ‘Christelike profesie’, en die apokaliptiek van die boek tas die profetiese inhoud van die boek nie aan nie. Verhoef toon aan dat hoewel die ‘Didagé’ en die ‘Pastor van Hennas’ nog getuig van die voorkoms van profesie in die vroeë kerk, die profesie in die twecde eeu In die Skriflig 2H(3) 1994-193-502 494 Resensies Reviews verdwyn het as gevolg van die groter plek van die amptelike bediening, die nadnik op die apostoliese leer, en die negatiewe optredes van vals profete in die kerk. verdwyn het as gevolg van die groter plek van die amptelike bediening, die nadnik op die apostoliese leer, en die negatiewe optredes van vals profete in die kerk. Hoewel klein van omvang, bied hierdie werk van Verhoef 'n duidelike beeld van die profesie as verskynsel, die kern waarom dit in die profesie gegaan het deur die eeue van God se openbaring aan sy volk, en hoe die profesie veral in krisistye die gedagtes en optrede van die volk van God gelei het en rigting daaraan gegee het. Die skrywer gaan op grond van sy ‘Bybels-teologiese’ uitgangspunt nie op kritiese standpunte in nie, en sekere nuwere ontwikkelings word ook nie in die werk weerspieel nie - byvoorbeeld oor die ontstaan van profetiese boeke deur ‘skrywende’ profete eerder as deur ‘profeterende’ profete. Dié werk van Ver­ hoef bly nietemin 'n waardevolle oorsig oor die gestalte van die profeet en die profetiese werksaainheid veral in die Bybelse tyd. HOKMF.VR J.w . & PILLAY G.J. 1994. A History of Christianity in South Africa. Pretoria : HAUM Tertiary. R79.99. Rescnscnt: J.M. Vorster (Dept. Dogmatologie/Ekklesiologie, HTS/PU vir CHO) Rescnscnt: J.M. Vorster (Dept. VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) Dogmatologie/Ekklesiologie, HTS/PU vir CHO) Die beskrywing van die geskiedenis van die Christendom in Suid-Afrika tot dusver bied nie 'n geheeloorsig waarin sekuiêre, sosiologiese en poiitieke invloede op kerke in geheel aangedui word nie. Die waardevolle boeke oor die Suid-Afrikaanse kerkgeskiedenis wat oor die jare die lig gesien het, fokus ineestal op een kerk of tradisie. 'n Omvattende perspektief het daaroin in die Suid- Afrikaanse beoefening van Kerkgeskiedenis (nog) nie ontwikkel nie. In hierdie versamelwerk beskrywe verskeie bekende kerkhistorici vanuit 'n ekumeniese hoek die ontwikkeling van die Christendom in Suid-Afrika. Dit op sigself maak die publikasie baie waardevol. Vanuit verskillende perspektiewe word die onderskeie kerklike tradisies volgens hulle eie aard maar ook op grond van hulie onvennydelike samehang met mekaar behandel. Die behandeling is oor die algemeen van hoe wetenskaplike gehalte en die feitemateriaal wat aangebied word, is getrou en goed gedokumenteer. Historiografie kan nie werklik objektief beoefen word nie, omdat elkeen skr>'we onder invloed van sy eie tradisie. So 'n versamelwerk waar\'an die feitemateriaal goed georganisecr is, oorkom in 'n groot mate die probleem van subjektiwiteit. As uitgangspunt vir die periodisering word belangrike staatkundig-politiese ge- beurtenisse gebruik. Dit is 'n geldige metode, hoewel ander moontlikhede ook geldig is. Dit sou goed gewees het as die boek in die inleidende hoofstuk meer In die Skrijlif’ 2H(3) 1994:493-502 495 Resensies /Reviews kon sê oor die vraagstuk van periodisering in die Suid-Afrikaanse kerkgeskie- denis. Meer aandag kon ook gegee gewees het aan die belangrike invloede van leer- geskilie op kerke in Suid-Afrika. Benewens die stryd om die leersteilinge van Coienso word min verdere aandag aan sodanige gebeurtenisse gegee. Waar 'n tweede deel van hierdie pubiikasie in die vooruitsig gestel word, kan 'n iioofstuk oor dogmahistoriese temas in die Suid-Afrikaanse kerkgeskiedenis afgestaan word. Die laaste hoofstuk wat die ontwikkeling van die Christendom sedert 1948 behandel, lê te veel klem op die invloed van, en stryd teen apartheid. Hoewel die belangrike imphkasies van die stelsei vir kerke nooit onderskat moet word nie, het die modeme geskiedenis uit meer bestaan as net die ondersteiining vir of die stryd teen apartheid. , Die tendens om Afrikaanse kerke as pro-apartheid voor te stel is nie histories korrek nie en is 'n oorvereenvoudiging van 'n ingewikkelde periode. Benewens hierdie leemtes moet die pubiikasie hoog aangeprys word. Die boek open die weg van ekumeniese geskiedskrywing in Suid-Afrika en vul sodoende 'n groot leemte. VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) Met die geheeloorsig kom die leser opnuut onder die indruk van die wyse waarop God sy kerk in hierdie land bewaar en venneerder het, ondanks baie gebeurtenisse wat negatief daarop ingewerk het. Elke teoloog, predikant en student in die teologie behoort die boek te bestudeer. GARLAND, DAVID E. 1993. licading Matthew. A Literary and Theological ________ Commenlary on the First Gospel. New York : Crossroad 269 p Resensent: J.P. Bingle (Gerefonneerde Kerk Middelburg Tvi.) ♦ Ter inleiding moet in gedagte gehou word dat Reading Matthew 'n pubii­ kasie is wat deel vonn van 'n reeks wat bekend is as die Reading the New Testament Series. Drie ander dele in die reeks het reeds die lig gesien (al drie deur Charles H. Talbert): Reading Corinthians. Reading John, Reading Luke. Die oogmerk met hierdie reeks is om 'n kommentaaiTeeks uit te gee wat die hele Nuwe Testament dek. ♦ Ter inleiding moet in gedagte gehou word dat Reading Matthew 'n pubii­ kasie is wat deel vonn van 'n reeks wat bekend is as die Reading the New Testament Series. Drie ander dele in die reeks het reeds die lig gesien (al drie deur Charles H. Talbert): Reading Corinthians. Reading John, Reading Luke. Die oogmerk met hierdie reeks is om 'n kommentaaiTeeks uit te gee wat die hele Nuwe Testament dek. ♦ Die skrywer, David E. Garland, is professor in Nuwe-Testamentiese We- tenskap aan The Southern Baptist Theological Seminary in Louisville, Ken­ tucky. Hy is ook die skrywer van The Intension o f Matthew 23 (Supple­ ments to No\aim Testamentum Lll) en One Hundred Years o f the Study o f the Passion. ♦ Die skrywer, David E. Garland, is professor in Nuwe-Testamentiese We- tenskap aan The Southern Baptist Theological Seminary in Louisville, Ken­ tucky. Hy is ook die skrywer van The Intension o f Matthew 23 (Supple­ ments to No\aim Testamentum Lll) en One Hundred Years o f the Study o f the Passion. ♦ Garland se vertrekpunt van waaruit hy die studie van die eerste evangelie- verhaal ondemeem, word nerens eksplisiet deur hom gestel nie. Dit is egter uit die neerslag van sy diepgaande studie wat in die pubiikasie weergegee is, ♦ Garland se vertrekpunt van waaruit hy die studie van die eerste evangelie- verhaal ondemeem, word nerens eksplisiet deur hom gestel nie. VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) Dit is egter uit die neerslag van sy diepgaande studie wat in die pubiikasie weergegee is, 496 In die Skrijlig 2H(3) 1994:493-502 Resensies / Reviews Resensies / Reviews duidelik dat hy nie die gesag van die Skrif betwyfel of huiwer om die geskrewe teks as kanon te aanvaar nie. Hy aanvaar 'n tweebron-hipotese (Markus en Q; p. 3), maar stel dit bloot en spekuleer nie oor die bronne nie. Die Matteus-teks is die bron van studie. duidelik dat hy nie die gesag van die Skrif betwyfel of huiwer om die geskrewe teks as kanon te aanvaar nie. Hy aanvaar 'n tweebron-hipotese (Markus en Q; p. 3), maar stel dit bloot en spekuleer nie oor die bronne nie. Die Matteus-teks is die bron van studie. ♦ In die reeks kommentare stel die skrywers dit as hul doelwit om groter gedagte-eenhede te verstaan en wil hulle vasstel hoe dit geintegreer is in die bedoeling van die Bybelboekskrywer. Dit is dus nie 'n woord-vir-woord-, vers-vir-vers- of fTase-vir-frase-verklaringsmetode nie. Daar word gepoog om vas te stel hoe die skrywer sy boodskap kommunikeer en wat die sogenaamde religieuse fokuspunt van die teks is. Die teks se hoe en wat word verder gelees teen die milieu van die verskillende kultuurwêrelde van die Nuwe Testament (Christelik, Joods, Grieks-Romeins) om sodoende deur te dring tot die betekenis. Die doe! is - saamgevat - om 'n ‘openbarings- historiese eksegese’ te stimuleer. Die teikengroep wat deur die studie ‘ge- tref moet word, is gevorderde voorgraadse studente, dosente, akademies- opgeleide predikante/pastore en gegradueerdes. ♦ Ten opsigte van die opset en inhoud van dié publikasie kan die volgende aangemerk word. Die boek is vootsien van 'n Introduction w'aarin die skry­ wer die besondere kanoniek van die Matteus-evangelie aan die orde stel. Die volgende sake word sonder opskrifte of nomniering behandei: die oor- sprong, skrywer en uitgangspunt, die geadresseerdes, die tyd en plek van ontstaan; bronne-hipotese, die doel van die skrywer, die struktuur van die boek. ♦ Ten opsigte van die opset en inhoud van dié publikasie kan die volgende aangemerk word. Die boek is vootsien van 'n Introduction w'aarin die skry­ wer die besondere kanoniek van die Matteus-evangelie aan die orde stel. Die volgende sake word sonder opskrifte of nomniering behandei: die oor- sprong, skrywer en uitgangspunt, die geadresseerdes, die tyd en plek van ontstaan; bronne-hipotese, die doel van die skrywer, die struktuur van die boek. In die Skriflig 28(3) 1994:493-502 VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) Die evangelic volgens die beskrywing van Matteus word deur Garland in drie hoofdele ingedcel. Die vyfvoudige indeling wat gewoonlik gemaak word volgens die voorstaanders van die redevoeringsanalise is vir die skrywer nie aanvaarbaar nie, aangesien dit die geboorte-, dood- en opstandingsgebeure onderskeidelik in 'n proloog en epiloog laat teregkom. Hierdie indelingswyse laat egter nie reg ge- skied aan die geboorte-, dood- en opstandingsgebeure nie. Die driedeling wat in Garland se publikasie gevolg word, is die volgende: Hoofstuk 1:1-4:16 - Bekendstelling van Jesus die Messias, die Seun van God. Hoofstuk 1:1-4:16 - Bekendstelling van Jesus die Messias, die Seun van God. Hoofstuk 4:17-16:20- ‘“ Jesus’ ministry to Israel”. Hoofstuk 16:21-28:20 - Jesus se lyde en opstanding. ♦ Hnkele kritiese opmerkings oor hierdie publikasie: Negatief ♦ Hnkele kritiese opmerkings oor hierdie publikasie: Negatief Die indeling van die stof deur gebruikmaking van syfers en letters - boonop sonder konsekwente spasiëring - maak dit moeilik om ontle- dend te lees. Dit gebeur soms dat onder een punt twee stelle enerse In die Skriflig 28(3) 1994:493-502 W Reseiisies Reviews simbole gebruik word (bv. a-c en dan weer a-d; p. 15-20). Dit doen afbreuk aan 'n werk van hoogstaande wetenskaplike gehalte as die teg- niese versorging inkonsekwent is. simbole gebruik word (bv. a-c en dan weer a-d; p. 15-20). Dit doen afbreuk aan 'n werk van hoogstaande wetenskaplike gehalte as die teg- niese versorging inkonsekwent is. simbole gebruik word (bv. a-c en dan weer a-d; p. 15-20). Dit doen afbreuk aan 'n werk van hoogstaande wetenskaplike gehalte as die teg- niese versorging inkonsekwent is. Die kommentaar sal - omdat dit nie detaileksegese van elke vers bied nie - soms tekortskiet as vinnige naslaanwerk. Die kommentaar sal - omdat dit nie detaileksegese van elke vers bied nie - soms tekortskiet as vinnige naslaanwerk. Die grootste waarde van die werk is daarin gelee dat die behandeling van die evangeliemateriaal openbaringshistories geskied. Nie net slaag die skrywer uitnemend daarin om met prikkelende verbandleggings die eenheid van die evangelie uit te lig en te laat fiinksioneer in die verstaan van Matteus nie; - die verbandlegging is na die hele Skrifopenbaring - 'n werkswyse wat besondere perspektiewe open. . Die neerslag van die deeglike studiewerk wat agter die kommentaar lê, maak daarvan 'n gesaghebbende publikasie oor die eerste evangelie. Hierdie werk word van liarte aanbeveel. VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) Vir 'n openbanngsliistoriese verkla- ring van die evangelieverhaal soos deur Matteus verwoord, is Garland se benadering prikkelend en 'n sleutel om verdere perspektiewe deur eic denke te open. Indien Reading Matthew 'n aanduiding is van die standaard van die reeks Reading the New Testament, kan die hele reeks funksioneel wees in die stu- deerkamer van die lewenslange student van die Bybel. Dit kan naas ander (veral detail-) kommentare op die rak noodsaaklik geag word vir die pre- diker wat dit ems maak met die oniniddellike niaar ook breë histona reve- lationes. BL’RGER,C.W „ MULLER, B.A.& SM IT,D .J. rak. 1993. Riglyne v ir prediking oor die Pastorale Briewe. (Woord teen die lig 11/6 ) Kaapstad I.ux Verbi 207 pp. __________________________ISBN 086987422 Prys R58.50__________________________ Resensent: J.M. Vorster (Dept. Doginatologie/Ekklesiologie, HTS/PU vir CHO) In die reeks “Woord teen die lig” liet reeds verskeie bundels verskyn met riglyne vir die prediking waarin aan verskillende temas aandag gegee is. In die betrokke bundel (reeks 11, nommer 6) word perikope uit die Pastorale Briewe bchandel. B.A. Muller lei die bundel in met 'n kort, maar tog deeglike artikel oor die pre­ diking van die Pastorale Briewe waarin hy wys op die aksente en betekenis van die prediking van die briewe vandag. Insiggewend en tersake is sy stelling dat die Pastorale Briewe liandel oor die kerk in diens van die apostolaat. In hierdie opsig kan die prediking van die briewe bydra tot 'n hemuwing in die ekkle- siologie. Die ‘verengde ekklesiologie’ stel die kerk self in die sentrum terwyl die kerk in diens van die apostolaat, volgens hom, in die briewe beklemtoon word. In (he Skriflig 2H(3) 199-4:-i93-502 498 Resensies / Reviews Hierdie stelling is belangrik en Muller se pleidooi dat die dinamika, soos gestel in die Pastorale Briewe, in die prediking benadruk moet word, verdien instemming. Hierdie stelling is belangrik en Muller se pleidooi dat die dinamika, soos gestel in die Pastorale Briewe, in die prediking benadruk moet word, verdien instemming. Die verskillende perikope wat behandel word, word eksegeties, hermeneuties en homileties aangepak. Hoewel sommige artikels meer geslaagd is as ander, is die bydraes oor die algemeen waardevol. Die artikels spreek van 'n gesonde herme- neutiese benadering in die sin dat die besondere dele in die lig van die voile open- baring benader word. Voorts is die eksegetiese lyne duidelik uiteengesit met toe- paslike homiletiese toespitsing. Hierdie bundel bied nie detaileksegese nie. Resensies /Reviews Resensies /Reviews Christus as God en mens, die lewe van Christus, lewe in Christus (sakramente). Die werk word afgesluit met 'n hele aantal waardevolle indekse. Christus as God en mens, die lewe van Christus, lewe in Christus (sakramente). Die werk word afgesluit met 'n hele aantal waardevolle indekse. Wie Thomas bestudeer, bevind hom in 'n ander en soms vreemde denkwêreld wat ver weg lê van byvoorbeeld Calvyn by wie die Skrif bron en norm is. Tog is dit noodsaaklik om van die denke van hierdie teoiogiese reus kennis te neem, veral ook omdat daar tans vanuit evangeliese hoek 'n herwaardering van Thomas plaasvind soos die jongste boek van Norman Geisler {Thomas Aquinas. Grand Rapids : Baker. 1991.) duidelik illustreer. SMIT, E.J. 1991. Jou God is Koning! 21 Skrifoordenkings. Potchefstroom : Departement Sentrale Publikasies, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike ______________________ Hoër Onderwys. 85 p. Prys: R9.33._________________________ Resensent: SJ. van der Walt (Geref. Kerk Cachet, Potchefstroom) Resensent: SJ. van der Walt (Geref. Kerk Cachet, Potchefstroom) Goeie lektnur wat as hulpmiddel leiding gee om die Bybel met beter begrip te kan lees, is 'n groot behoefte by jongmense. Met hierdie publikasie slaag die skrywer daarin om so 'n goeie hulpmiddel in die hand van die jeug te gee. Hy stel hom nie ten doel om 'n Bybelstudiegids daar te stel nie, maar stel dit duidelik dat die publikasie sy oorsprong te danke het aan 'n versoek van sy kinders wat graag iets stigteliks wou hê om te lees naas hulle gewone ‘formele’ Bybelstudie. In die publikasie word 21 Skrifgedeeltes uit sowel die Ou as die Nuwe Testament met goeie eksegetiese begronding verklaar. Die keuse van Skrifgedeeltes bied 'n verteenwoordigende verskeidenheid bekende en minder bekende gedeeltes in die Bybel. Die opskrifte is goed geformuleer en prikkel jou nuuskierigheid om die verklaring te lees. Die Skrifoordenkings is in 'n eenvoudige geselstrant geskrywe en die lengte daarvan handhaaf 'n goeie balans tussen pitkos met diepgang en uitvoerige analise. Waar nodig, word treffende beeldspraak gebruik en in elke gedeelte is daar 'n sinvolle toepassing op die leefwêreld van die jongmens. Oor die algemeen is die formulering en taalgebruik eenvoudig en verstaanbaar. Daar is wel enkele moeiliker uitdrukkings wat eenvoudiger omskryf kon word, soos: “gemassafi- seerde samelewing” (9); “esoteriese verlange” (18); “provokasie” (38) en “triest- heid” (54). VERHOEF, P.A. 1993. Profete en profesie. Kaapstad : Lux Vetbi. 135 p ISBN 0 86997 432 7. Prys: R50.68.___________________ Resensent: EJ Smit (Dept Bybelkunde PU vir CHO) Dit is egter ook nie daarvoor bedoel nie, maar kaii nuttig wees om saam met kommentare wat detaileksegese verskaf, gebruik te word. In 'n tyd waarin die prediking maklik verskraal word ten gunste van moralisme en spirituele belewing is hierdie reeks 'n welkome en suksesvolle poging om egte Skrifprediking te stimuleer. Elke predikant en student in die teologie sal baie waarde put uit die boek. Die skryfstyl is van so 'n aard dat lid- mate dit ook met groot vrug vir Bybelstudie kan gebnnk. AQUINAS, ST. THOMAS. Summa Theologiae: A Concise Translation London Eyre & Spottiswoode Edited by Timothy McDermott. 1989. __________________________ 651 p Prys: onbekend_______ Resensent: J.H. van ff>^(Dept. Doginatologie, HTS/PU vrrCHO) Resensent: J.H. van ff>^(Dept. Doginatologie, HTS/PU vrrCHO) Teologie in filosofiese gewaad of filosofie in 'n teologiese kleed? is die vraag wat iemand liom onwillekeurig afvra by die deurlees van hierdie opus magnum van Thomas. Die Bybel kom wel ter sprake (eintlik werklik eers vanaf bl. 511), Augustinus en ander teoloë ook, maar die aansluiting by Aristoteles is oorwel- digend. McDermott het 'n ontsaglike werk ondemeem om die Summa tot een sesde te verkort en tot een boek te reduseer. Daarby het hy 'n waardevolle kritiese oorsig oor die Summa bygevoeg. Soos bekend, is die Summa nooit voltooi nie: Thomas het tot by die sakramentsleer gevorder toe hy op 49-jarige leeftyd oorlede is. Dit is uiteraard slegs moontlik om oorsigtelik aan hierdie werk aandag te gee. Die werk is in drie hoofdele verdeel, met talle onderafdelings. Die eerste deel handel oor God, met die volgende onderdele: dit wat God nie is nie, die be- staanswyse van God, die Tnniteit, die skepping, die mens, die bestuur van die wêreld. Deel twee gee aandag aan die reis na God, met as onderdele: die mens­ like lewe as 'n reis na God, die goeie en slegte lewe, wet en genade, lewe met God (geloof, hoop en liefde), lewe in die wêreld (morele deugde), besondere lewensterreine. Die derde deel bespreek die pad na God. met verwy sing na Jesus In die Skriflig 2H(3) 199^:493-502 ^ Resensies /Reviews Christus as God en mens, die lewe van Christus, lewe in Christus (sakramente). Die werk word afgesluit met 'n hele aantal waardevolle indekse. Resensies / Reviews Uitstaande is nr. 3 (“'n Lied vir die Paasfees”) van ds. Theunis Botha, en veral nr. 14 van prof. Willie Jonker, wat werklik van profetiese insig getuig. Laasgenoem- de alleen sou dit die moeite werd maak om die bundel aan te skaf. Verdere preke wat opval, is nommers 1 (“Genade vir die nederiges”, van dr. Thys Smith), 6 (“0ns het bekering nodig”, van ds. Leon Fouché), 10 (“Godsdiens in die woestyn”, van dr, Ben du Toit) en 11 (“Soos 'n arend sy nes opwek ...”, van prof. Pieter Coertzen). Hierdie preke kan van harte aanbeveel word as leespreke in die erediens. Sommige preke is ietwat lesingagtig, soos nr. 13 van ds. Jurgens Hendriks (“So werk die kerk”). 'n Enkele preek is 'n bietjie wydlopig en mis konsentrasie, soos nr. 9 van dr. Ben du Toit (“Boewe in die kerk”) en 'n enkele, soos nr. 4, is ekse- geties ietwat aan die skraal kant. In nr. 7 (“In Christus ... 'n nuwe gesindheid”) het ek gevoel dat die prediking oor die Gees nie tot sy reg kom nie. My grootste beswaar is egter teen preke soos nrs. 2, 5, 8, 12, 15 en 16 waarin die Christus- verkondiging nie genoegsaam tot sy reg kom nie. Ek beskou derhalwe hierdie laaste ses preke as minder geskik vir voorleesdoeleindes. Resensies /Reviews Die publikasie behoort met entoesiasme deur jongmense ontvang te word, maar kan ook vir ouderlinge met huisbesoek en vir openingsgeleenthede deur onder- wysers in die skool baie nuttig wees. In die SkriJIig 2S(3) 1994:493-502 500 Resensies / Reviews DU PREEZ, J. 1992. Eschatology and Ecology: Perspectives from the Book of Revelation. Pretoria : UP/ISWEN. 32 p Prys: RIO. Resensent: J.H. van iVyk (Dept. Dogmatologie, HTS/PU vir CHO) In hierdie publikasie gee Du Preez aandag aan die ekologiese vraagstuk vanuit die perspektief van die boek Openbaring en hy open verrassende vergesigte. Die ekologiese krisis vra al hoe meer aandag en roep (tereg) steeds meer teologiese besinning wakker. Dit bly ontstellend om te dink dat daar al 3000 ton afVal rondom die aarde sweef (10). Tereg vestig hy die aandag op die aspekte van kontmu'Ueit (die mens werk mee aan en rig selfs tekens op van die komende koninkryk) en diskontinu'iteit (die koms van die nuwe aarde bly uiteindelik die werk van God) (6-8, 20). Du Preez trek ook 'n aantal ekologiese implikasies vir die kerk se sendingwerk en wys dan onder andere op die volgende: die noodsaak van 'n teosentriese wêreld- beeld, die boodskap van die vier lewende wesens, die boodskap van die borne en waterfonteine, die stede en die see. Mens en omgewing staan in 'n onlosmaaklike verband; skepping en skepsel moet uiteindelik saam die lof van die Skepper besing. Die skrywer eindig met die (liturgiese) vraag: Lastly, should we not make far better use of flower arrangements, per­ manent evergreen shrubs and even small trees, arranged at suitable places in the church, as nature’s reminders of God’s eternal tree(s) of life in the celestial garden-city on a renewed earth? (20). 'n Handige literatuurlys word ingesluit. 'n Waardige publikasie wat ons verder bring. 'n Waardige publikasie wat ons verder bring. SMITH, THYS re</. 1992. Genade vir die nederlges. 'n Preekbundel. _________ Kaapstad Lux Verb!. 93 p Prys: R26.40 (sagteband)____________ Resensent: Koos van Rooy (Dept. Ou Testament, HTS/PU vir CHO) Resensent: Koos van Rooy (Dept. Ou Testament, HTS/PU vir CHO) Hierdie bundel bevat preke wat gelewer is in die N.G. gemeente Stellenbosch- Welgelegen As preekstof vir predikante is dié bundel waardevol, aangesien hulle oor die algemeen van indringende eksegetiese studie getuig. Ook is die pre­ ke pittig en kort, wat hulle boeiende leesstof vir gelowiges maak. In die Skri/lig 28(3) 1994:493-502 501 Boekaankondigings Smit, Dirkie. 1994. W at sien ons in die spieël? Kaapstad : Lux Verbi. 112 p. Prys R33,50. ISBN 086997 466 1. Konig, Adrio. 1994. Liefde laat jou blom! Kaapstad : Lux Verbi. 88 p. Prys R23,95. ISBN 086997 465 3. Heiberg, J.L. 1994. Die boek Daniël. Kaapstad : NG Kerk-Uitgewers. 136 p. PrysR53,00. ISBN 086991 583 5. D’ Assonville V.E. 1994. Dit is Totius; J.D. du Toit 1877-1953. Lynnwood- rif: Mamix. 284 p. PrysR75. Konig, Adrio, 1993. Menslike mense. Gelowig nagedink deel 5: Oor die mens en die sonde in die praktyk Halfway House : Orion. 284 p. Prys R4I,50. ISBN 0798706 201. Van Genderen, J. 1994. De nieuwe hemel en de nieuwe aarde Kampen : Kok. 69 p. 19.50 f ISBN 90-242-8291-8. Strauss, Piet. 1994. Geloftedag in die “nuwe” Suid-Afrika Bloemfontein : Druforma. 66 p. PiysRI2,00. ISBN 186804 141 7. Vos, Gas & Muller, Julian. 1994. Menswaardig. Midrand ; Orion. 237 p. Prys R69,95. ISBN 0 7987 0622 8. In die Skrijlig 28(3) 1994:493-502 502

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1515/1813

Afrikaans

Fokus l-'okus is 'n rubriek waariii anikels van 'n meer populêr-wetenskaplike aard gepu- bliseer word. Artikels wat vir liierdie rubriek aan die redaksie voorgelê word, inoet voldoeii aan dieselfde tegniese vereistes as navorsingsartikels (kyk asseblief die voorskrifte vir skrywers). Bydraes vir h'okus word aan 'n interne keurings- proses onderwerp. InhoucJsopgawe Vciuer Die bediening van die wil van God aan gelowiges in nood ............... 659-675 Vciuer Di b di In die Skri/lif’ 2H (^J 1994:657 657 658

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1525/1823

Afrikaans

See, hear and know: Basic-theoretical perspectives on instruction in faith by celebrating Passover. A survey of Old Testament data In this article it is contended that God himself instructs his covenant people in a concrete and visible manner by revealing Himself to this people. Attention is paid to God as subject o f instruction, the parents as subjects o f instruction and the people o f the covenant as subject o f instruction. Furthermore, extensive attention is paid to the aim o f instructing the children o f the covenant by celebrating the Passover. In this respect the dimensions o f seeing, hearing and knowing as perspectives o f cardinal importance in instructing children are analysed. Finally, guidelines are given for the praxis o f instructing children o f the covenant in faith. Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding deur die' onderhouding van die Pasga. ’n Verkenning van Ou-Testamentiese gegewens G. Breed en C.J.H. Venter Dept. Diakoniologie en Missiologie Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding Gerber (1995:1) dui die invloed wat eksteme faktore (soos die viering van ’n godsdienstige fees) op die leerproses kan he aan en sê dat geen leerproses binne ’n vakuum plaasvind nie en dat alle leer kontekstueel is. Die konteks waarin die leer plaasvind, beïnvloed die leerproses positief of negatief Beukes (1995:2) wys op die belangrikheid van ’n verskeidenheid wyses van onderrig as hy sê dat die taak wat God aan sy volk opdra om die kinders te onderrig, nie afgehandel kan word deur “outoritêre, amptelike, skoolse onderrig in ’n verskuilde hoekie slegs op Sondag” nie. Kategese word tans beskou as een deel van die didaktiese handelingsveld waardeur God se volk mekaar bedien (Firet, 1977:82). Kategese moet daarom deel wees van die totale geloofsopvoeding wat die kind in verskillende kontekste soos die ouerhuis, erediens en ander gemeentebyeenkomste ontvang (Breed, 1994:279,280). Die vraag onstaan dus hoeveel vandag tot die onderrig van die kind bygedra word wanneer ’n bepaalde konteks doelbewus geskep word met die oog op die onderrig van die gemeente. Waar die viering van die Pasga binne ’n doelbewus geskepte konteks plaasgevind het, kan daaruit nioontlik relevante rigiyne getrek word met die oog op die ondersoek van die navorsingshipotese. In ’n poging om vemuwing in die kategese te bewerk en weg te beweeg van ’n bloot kognitiewe benadering, “is dit baie belangrik om steeds terug te gryp op dit wat in die Ou Testament opgeteken is oor die wyse waarop geloofsonderrig plaasgevind het” (Prins, 1993:1). Vir die doel van hierdie artikel word die nagaan van die inhoud en betekenis van die Pasga beperk tot Ou-Testamentiese gegewens. Hierdie fees het waar- skynlik in die een of ander vorm onder Israel of ander volkere bestaan voordat ’n bepaalde gebeurtenis in die geskiedenis van Israel daaraan verbind is (De Vaux, 1976:3 e.v.). God gee egter deur sy optrede en opdragte ’n nuwe betekenis aan hierdie fees (Vriezen, 1974:278). Die Skrifgegewens word in hierdie artikel ondersoek binne die konteks waarin dit in die Woord van God geskryf staan. Daar word dus nie ingegaan op die verskillende teorieë (vgl. Houtman, 1989:139-156) in verband met die ontstaansgeskiedenis van die teks waarmee gewerk word nie. 1. Navorsingshipotese Hierdie artikel ondersoek bepaalde onderrigdimensies wat in die Ou- Testamentiese Pasgaviering saamvloei - onderrigdimensies wat relevant is vir gelcx)fsopvoeding en nader ontgin behoort te word. Hierdie ontginning kan bydra tot die gesprek wat tans in Suid-Afrika gevoer word oor vemuwing in die kategese (Van Niekerk, 1994:55; Prins, 1993:81-93). Meer spesifiek word in hierdie artikel stilgestaan by die vraag na “ruimer moontlikhede van kommunikasie” (Hanekom, 1994:111) as net menslike “taal”. Watter rol kan die viering van bepaalde herdenkingsgeleenthede beklee in die geloofsonderrig van die kind? In die Skrijlig 30(1) 1996; 5 7- 72 57 57 Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding 2. Die motivering van Eksodus 1-15 as ondersoek- materiaal Fretheim (1991:14) sê dat die kennis van God en sy selfopenbaring in die boek Eksodus besondere klem ontvang. Farao vra die vraag “Wie is Jahwe” en God sêdatdiefaraoendieEgiptenaars(7:17; 8:10,22; 9:14,29; 11:7; 14:4,18) en Israel (10:2; 29:46) sal weet wie Hy is. In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 58 G. Breed en C.J.H. Venter G. Breed en C.J.H. Venter Binne die konteks van Eksodus 1-15 beskryf Eksodus 11:1-13:16 die instelling van die Pasga, die fees van die ongesuurde brood, die wyding van die eers- geborenes asook die aankondiging en inwerkingstelling van die tiende plaag. Vir die doel van hierdie artikel sal die Pasga, die fees van die ongesuurde brood en die wyding van die eersgeborenes, met die begrip Pasga as ’n eenheid aangedui word. In Eksodus 12:26 en 13:8, 9, 14, 15 ontvang die ouers opdrag om hulle kinders te onderrig in die betekenis van die Pasga. Wanneer gevra word na die onderrig deur die onderhouding van die Pasga as dee! van gelooftopvoeding, word Eksodus 1-15 dus as toepaslike ondersoekmateriaal beskou. 3.1 God vervul sy verbondsbelofte sigbaar In Eksodus 1:1-2:10 word verhaal hoe die Egiptenare Israel as bedreiging ervaar bet omdat hulle ’n baie groot nasie geword bet. Die nuwe koning van Egipte wat nie vir Josef geken het nie (vers 8), sê Israel die stryd aan (vers 10). Die plan wat hy beraam, bedreig Israel se bestaan as volk aangesien alle seuntjies wat gebore word, doodgemaak moet word. Die farao sê egter, sonder dat hy dit weet, nie alleen vir Israel nie, maar vir God die stiyd aan - Israel se groei tot ’n groot nasie (vers 7, 12) is iminers die vervulling van God se belofte aan Abraham (Genesis 17:1-6). Die vervulling van God se verbondsbeloftes het dus sigbaar geword. Farao se pogings om hierdie vervulling teen te staan, faal ook sigbaar. Die gelowige Israeliet kon in hierdie gebeure die vervulling van God se verbondsbeloftes sien en ervaar en sy kind onderrig deur sy aandag op hierdie konkrete gebeure te vestig. God gaan egter in die Pasga aan die ouers ’n hulpmiddel gee om hulle kinders hierdie dinge te kan onderrig - ook in die toekoms wanneer die konkrete gebeure nie meer voor oë is nie. Die bitter brood van die Pasga maak onderrig oor die sin van lyding moontlik. Die viering van die Pasga konkretiseer die onderrig aangaande verlossing van die dood langs die weg van geloofsgehoorsaamheid. * God het geken (sonder voorwerp). * God het geken (sonder voorwerp). God se reaksie op dit wat Hy sien en hoor, gaan uiteindehk uitloop op die viering van die Pasga. Hierdie eerste Pasga sal dan gevier word in afwagting van die finale slag wat God teen die farao gaan lewer. Wanneer God by die huise verbygaan en die bloed van die paaslam aan die deurkosyne sien, sal Hy dink aan sy belofte wat Hy gekoppel het aan die bloed. Hy sal hulle ken as sy volk wat sy belofte geglo het en daarom die bloed aan die deurkosyne gesmeer het. Die gekerm sal daarom net by die Egiptenare gehoor word en nie nieer by Israel nie. By Israel is daar nou vreugde en spoedig sal die lied van oorwinning by hulle gehoor word (Eksodus 15). In die viering van die Pasga sou die kind dus konkreet leer wat dit beteken dat God sy volk hoor, aan sy beloftes dink, hulle aansien en hulle ken. 3.2 God illustreer konkreet dat hy sy volk hoor, aan hulle dink, hulle sien en ken In Eksodus 2:23-25 word God se reaksie op die volk se verdrukking beskryf in vier opeenvolgende sinne waarin die Naam van God (Elohim) telkens herhaal word (Fretheim, 1991:48): * God het die kiag van die volk gehoor. * God het die kiag van die volk gehoor. _______* God het gedink aan sy verbond met Abraham, Isak en Jak In die Skriflig 30(1) 1996: 5 7- 72 59 * God het die kinders van Israel aangesien. * God het die kinders van Israel aangesien. 4. Subjek van die onderrig Uit die voorafgaande ondersoek het dit duidelik geword dat die kind in Israel op ’n sigbare, konkrete wyse onderrig is deur die viering van die Pasga. Daar sal nou gevra word na die subjek wat hierdie onderrig aan die kind oordra. 3.3 God openbaar homself sigbaar aan sy volk In God se openbaring aan en gesprek met Moses in Eksodus 3:1-17 speel die begrippe sien, hoor, ken en dink ’n belangrike rol: * Moses sien die bos wat brand, hy gaan nader om die verskynsel te bekyk. Wanneer hy agterkom dat dit God is wat aan hom verskyn, bedek hy sy gesig want hy wou God nie aanskou nie. * Moses hoor die stem van God wat met hom praat, maar hy wil nie gehoorsaam luister na die opdragte nie. God openbaar Homself aan Moses sodat hy God kan ken as die God van sy vader, die God van Abraham, Isak en Jakob. Hy moet God ook ken as die God wat sy volk se ellende sien en hoor en hulle smarte ken en wat daarom neergedaal het om hulle te verlos en na die beloofde land te lei. * Wanneer hy sy opdrag gaan uitvoer, kan hy dink aan dit wat God aan hom gesê het en daaruit krag put. Eksodus 4 begin (vers 1) met Moses se twyfel of die volk hom gaan glo dat God aan hom verskyn het en of hulle na sy stem sal luister (sal hoor). Eksodus 4 sluit af (vers 31) met die volk wat glo en in aanbidding neerbuig voor die Here. Die res van die hoofstuk handel oor Moses en die volk se reaksie op God se genade wat Hy op grond van sy verbondsbeloftes bewys. In vers 2-9 gee die Here aan Moses tekens sodat die volk ook kan sien dat die Here aan hom verskyn het. Wanneer Moses beswaar maak dat hy me ’n man van woorde is nie, antwoord die Here dat dit Hy is wat sorg dat die boodskap reg oorgedra In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 60 G. Breed en C.J.H. Venter (vers 11a) word, asook dat dit reg ontvang word (vers 11b). Op sy verdere beswaar gee God vir Aaron opdrag om namens Moses te praat, maar God lê ook klem daarop dat hy die staf waamiee die tekens gedoen moet word, moet saamneem (vers 17, vgl. ook vers 20). Ook op sy terugreis sê God weer aan Moses om die wonders voor die farao te doen (vers 21). Uit die voorafgaande is dit duidelik dat God sy volk deur sy woord wil onderrig, maar dat Hy, om hulle tegemoet te kom, ook sterk klem lê op onderrig deur tekens. Hierdie vemuwende werking vind plaas deur God se Gees. God is dus ook die finale subjek van die onderrig deur sy kragtige werking in die harte van deelnemers aan die Pasga sodat hulle die onderrig sal glo en daarvolgens sal leef. Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding en, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding God se vyand en was nie deel van die volk van God nie omdat hulle die getuienis van die God nie aanvaar het nie. Die veriossing wat God bewerk het, kan dus nie losgemaak word van die viering van die Pasga nie. God bewerk veriossing ook deur die viering van die Pasga. Telkens wanneer die Pasga weer gevier word, wanneer die gebeure van die eerste Pasga opnuut beleef word, word die veriossing moontlik vir elkeen wat daaraan deelneeni deur die kragtige werking van God. Wie glo wat deur die Pasga onderrig word, word uitgelei uit die slawehuis van die sonde, word waarlik deel van God se verloste volk. Fretheim (1991:139) stel dit so; As such, it is passover which is act of God; in and through the celebration of the passover God works salvation initially, and ever anew, in the lives of the participants, [re]constituting them as the redeemed exodus community. Hierdie vemuwende werking vind plaas deur God se Gees. Hierdie vemuwende werking vind plaas deur God se Gees. 4.1 God as subjek van die onderrig God is die primêre subjek van die onderrig deur die viering van die Pasga. Die hele fees ontvang sy betekenis deur God se woord en daad. God se verlossingsdade vorm die inhoud van die fees - sonder hierdie daad van God sou die fees geen sin gehad het nie. Die fees is egter nie ’n herdenking van die historiese feite nie, maar is ’n herdenking van die getrouheid van God aan sy verbondsbeloftes en sy liefde wat Hy daardeur aan Israel bewys het. Verder herdenk die fees ook die band wat God deur sy optrede met Israel gevestig het, naamlik dat Hy die feit dat hulle sy volk is, konkreet sigbaar laat word het. God is dus subjek van die onderrig daarin dat Hy die inhoud van die onderrig verskaf het deur sy dade. God is ook subjek van die onderrig in die viering van die Pasga deur sy Woord: God gee aan Moses opdragte aangaande die viering van die Pasga. Deur sy opdragte verbind God ’n sekere betekenis aan elke deel van die fees. Deur sy Woord verskaf God dus die middele waarmee die onderrig moet piaasvind. God gee ook opdrag dat die kinders deur die viering van die Pasga onderrig moet word (Eksodus 12:14, 26, 27, 42; 13:8, 9, 14-16). God is dus subjek van die onderrig in die Pasga daarin dat Hy die simboliese betekenis van die Pasga vasstel en dat Hy opdrag gee om deur die Pasga te onderrig. God is egter ook tydens die viering van die Pasga subjek van die onderrig op grond van dit wat tydens die fees gedoen word. Die verlossing het vir elke Israelitiese gesin ’n werklikheid geword deur die gehoorsame viering van die Pasga. In hierdie viering het God Homself geopenbaar en werk Hy deur die openbaring in die deelnemers se harte. Deur die viering van die Pasga kon God mense tot geloof bring. Wie nie Pasga gevier het nie, het gedeel in die lot van In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 61 4.2 Die ouer as subjek van die onderrig Die voorskrifte wat God gee aangaande die viering van die Pasga, gee daaraan grotendeels die karakter van ’n familiefees (vergelyk Eksodus 12:3 “Op die tiende van hierdie maand moet elkeen ’n lam neeni, volgens die families, ’n lam vir ’n huisgesin”). Die aksies wat die voorbereiding van die Pasga begelei, het grootliks binne gesinsverband plaasgevind: die lam wat van die tiende van die maand in bewaring gehou moet word, die voorbereiding van die ongesuurde brood en die kniie, die bloed van die lam aan die deurkosyne, die gaamiaak van die lam, die feit dat die lam deur die gesin opgeëet moes word, die gereedmaak vir die vertrek (12:11), die eet van die ongesuurde brood vir sewe dae lank het alles binne gesinsverband plaasgevind. Die ouer was dus van alle mense in die gunstigste posisie om deur sy nakoming van God se opdragte die kind te onderrig. Die kind sou die ouer se geloof en gehoorsaamheid in die voor­ bereiding en viering van die Pasga kon sien. Die ouer ontvang egter ook opdrag om die betekenis van die viering van die Pasga aan die kinders te verduidehk (Eksodus 12:14, 26, 27, 42; 13:8, 9, 14-16). Die Pasga moes van geslag tot geslag gevier word as ’n ewige instelling (Eksodus 12:14, 42); hierin speel die onderrig wat ouers aan kinders gee ’n kardinale rol. Wanneer ouers dit nie aan kinders leer nie, sal die kinders nie meer dink aan Jahwe se verlossingsdade nie en sal hulle Hom ook nie meer ken nie (Van Rooy, 1990:7). Die wyding van die eersgeborenes van Israel aan die Here deur ’n offer spreek van die ouer se taak om die kind aan God te bind deur hom te begelei om God In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 62 G. Breed en CJ.H. Venter G. Breed en CJ.H. Venter te ken en te dien. Houtman (1989:189) sê aangaande die wyding van die eersgeborenes dat dit die betekenis dra dat “heel het leven in het teken staan van de bij de uittocht bewezen weldaden”. , Ouers is dus die primêre menslike subjek van die onderrig deur die viering van die Pasga. Hulle onderrig die kind deur die wyse waarop hulle die Pasga vier en deur hul mondelinge onderrig aangaande die betekenis van die Pasga. 5.1 Begeleiding tot verering van die Here deur deelname aan die Pasga In Eksodus 12:14 word die Pasga ’n fees vir Jahwe genoem. Die betekenis van die uitdrukking “vir Jahwe” word deur Houtman (1989:172) weergegee as “ter ere van Jahwe” (vgl. ook die 1933 en 1983 Afrikaanse vertaling van die Bybel). Baumgartner (1958:462-466) dui onder andere die volgende betekenis- moonthkhede van die voorsetsel aan: * Dit dui die rigting aan waarin iets beweeg, Dit dui die rigting aan waarin iets beweeg, * dit dui die voorwerp aan waarop vertroue geplaas word, dit dui die voorwerp aan waarop vertroue geplaas word, * dit dui die doelwit van ’n aksie aan, * dit dui aan dat iets ter wille van iemand gedoen word. Op grond van bogenoemde betekenismoontlikhede blyk dat die vertaling “’n fees ter ere van Jahwe”, geregverdig is. Die fees van die Pasga is toegespits op Jahwe, Hy is die einddoel van die hele fees, want dit word ter wille van Horn gevier. Die opdrag van Eksodus 12:14 lui dat hierdie fees in die geslagte as ’n ewige insetting gevier moet word. Hierdie opdrag hou dus in dat die kinders onderrig moes word om die fees te vier. Die doel van hierdie onderrig was dan om die kind te begelei om die Pasga tot eer van die Here te vier. 4.3 Die volk as subjek van die onderrig In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 63 Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding_ Hieruit is dit duidelik dat die volk deur die viering van die Pasga gefunksioneer het as subjek van die onderrig aan die kind. Hieruit is dit duidelik dat die volk deur die viering van die Pasga gefunksioneer het as subjek van die onderrig aan die kind. 4.3 Die volk as subjek van die onderrig Alhoewel die hoofklem van die viering van die Pasga op die huisgesin val, speel die samebinding van die volk ook ’n belangrike rol daarin. In die voor- skrifte wat God aan Moses gee, lê Hy klem daarop dat die volk die Pasga moet vier (Eksodus 12:3,6,19, 47). lemand wat nie die voorskrifte nakom nie, verloor die voorreg om dee! te wees van die volk van God. In Eksodus 12:6 is die voorskrif dat die hele vergadering (m S?) van die gemeente ('^np) van Israel op dieselfde tyd die paaslam moet slag. Uit Eksodus 12 is dit nie bo alle twyfel duidelik of elkeen die lam op daardie tyd by sy eie huis moes slag nie (vgl. Houtman, 1989:162, 163) en of die hele volk saam moes vergader en daar saam slag nie (Fensham, 1977:50). Die opstapeling van die begrippe n “IX7 en S n p maak dit waarskynhk dat hier sprake is van ’n volksvergadering waartydens elkeen sy lam geslag het (Oosthuizen, 1989:195). Ook die feit dat in Deuteronomium 16:2 ’n sentrale plek aangewys word waar die paaslam geslag moet word, dui op ’n vergadering van die volk tydens die slag van die lam. Die lam kon daama in gesinsverband gaargemaak en geëet word (McConville, 1984:107-110). Oosthuizen (1989:195) sê met verwysing na die gebruik van die begrippe , m i7 en b n p : “These factors already indicate that, with the narration of God’s decisive liberating act at its core, the Passover liturgy shapes Israel’s identity as the community of God”. Die kind kon die vergadering van die gemeente aanskou het terwyl hulle saam (ten opsigte van tyd en of plek) die paaslam slag. Die kind ontvang deur hierdie gesamentlike handeling van die volk onderrig in gehoorsaamheid aan God se voorskrifte. Hy ervaar daarmee ook die eenheid van die volk van God en in sy hart word die kennis bevestig insake die volgende aspekte: ♦ God was getrou aan sy belofte aan Abraham. ♦ God het Abraham se nageslag grootliks vermeerder. ♦ God het aan hulle die veriossing van die magte wat hulle wou vemietig, geskenk. ♦ God het aan hulle die veriossing van die magte wat hulle wou vemietig, geskenk. ♦ God het Israel inderdaad tot ’n volk gemaak - ’n volk waarvan die kind deel was. 5.2 Begeleiding tot diensbaarheid aan God deur deelname aan die Pasga Die begrip “13X7 speel ’n baie belangrike rol in die geskiedenis van Israel soos dit in Eksodus 1-15 verhaal word. Reeds in Eksodus 1 word Israel se lyding in Egipte met hierdie begrip beskryf Dié begrip word vyf keer in vers 13,14 gebruik en ’n verdere twee keer in vers 23. In hoofstuk 5 word gebruik om die verswarende diens te beskryf wat die farao op die volk lê na sy eerste gesprek met Moses. In hoofstuk 6 belowe God om Israel van hierdie harde diens te verlos. Dieselfde begrip word egter herhaaldelik gebruik om Israel se diens aan die Here tebeskryf(Eksodus 3:12; 4:23; 7:16,26; 8:16; 9:1, 13; 10:3, 7, 8, 11, 24,26; 12:25, 26, 31). In ’n seker sin kan gesê word dat dit in hierdie 64 In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 G. Breed en C.J.H. Venter gebeure nie in die eerste plek gaan oor vrjiieid en slawerny nie, maar oor die identiteit van die een aan wie Israel diensbaar is. gebeure nie in die eerste plek gaan oor vrjiieid en slawerny nie, maar oor die identiteit van die een aan wie Israel diensbaar is. In Eksodus 12:25, 26 word die viering van die Pasga met die begrip getipeer. Die Pasga is deel van die volk se diensbaarheid aan die God wat hulle bevry het van die diensbaarheid aan die vemietigende mag van die farao. Wanneer hulle die Pasga vier, herdenk hulle God in sy verlossingsdade aan hulle en sodoende dien hulle Horn. Oosthuizen (1989:30) sê aangaande Eksodus 12:24, 25: “Once again ... the point is made that God’s purpose does not primarily lie in liberation, but in the creation of a worshipping community”. Dit is hier ook van belang om die tweërlei betekenis wat die begrip ten opsigte van die diens aan God het, in ag te neem. Die begrip kan naamlik verwys na die diens wat aan God bewys word deur die kultus en ook na die algemene erkenning van God se koningskap (Plastaras, 1976:32). Wanneer die kind deur die viering van die Pasga onderrig word, sal die doel van hierdie onderrig dus onder andere moet wees om hom te begelei tot deelname aan die volk se diensbaarheid aan God. Hierdie onderrig sal insluit dat die kind God sal dien deur die viering van die Pasga. Die viering van die Pasga is daarom ’n siniboliese verklaring van bereidheid om diensbaar te wees in sy hele lewe. 5.3 Herbelewing van God se verlossingsdade as doel van die viering van die Pasga In Eksodus 12:14 word die Pasga met drie verskillende begrippe beskryf. Dit is ’n gedenkdag (inD T), ’n fees (3n) en ’n ewige insetting. Die eerste begrip is van belang vir die doeleindes van hierdie artikel. Die begrip druk meer uit as bloot dat daar weer aan sekere gebeure gedink moet word. Die begrip het eerder die betekenis van heraanbieding met die oog op die herbelewing van’ gebeure van die verlede (Plastaras, 1966:146). Elkeen wat deelneem aan die Pasga moet weer die gebeure in Egipte beleef asof hy deel is daarvan. Hy moet God opnuut leer ken uit sy verlossingsdade in Egipte en so opnuut leer verstaan wat dit beteken om deel te wees van God se volk. Die verlossingskrag van God, soos dit na vore gekom het in die oorspronklike gebeure, word weer beskikbaar gestel aan die gemeente binne die konteks van die godsdiens. Wie deur die viering van die Pasga tot geloof kom dat God sy volk kan verlos, kry deel aan die verlossing en word deel van God se verioste volk. Die kind in Israel moes dus deur sy deelname aan die Pasga leer verstaan wat daar in Egipte gebeur het. Hy moes God leer ken soos Hy Hom in Egipte aan Israel geopenbaar het. So sou die kind in sy konkrete situasie op God kon vertrou om hom te verlos van die sonde en in sy hart bereid wees om hom in diensbaarheid aan God te onderwerp._____________________________________ In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 65 Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding_ 5.4 Deelname aan die Pasga moes die kind begelei tot gehoorsaamheid aan die wet van God In Eksodus 13:8, 9 ontvang die ouers opdrag van die Here om die betekenis van die Pasga (in die besonder die ongesuurde brood) aan die kinders te verduidelik. Die verduideliking van die betekenis van die fees staan sentraal in die viering van die fees. Die onderrig in die betekenis van die fees is egter nie doel op sigself nie; die viering van die fees is ’n hulpniiddel (teken) sodat God se wet vir die feesganger aktueel (in sy mond) sal bly. Die Ou-Testamentiese kind het God leer ken in en deur die viering van die fees; hy het horn deel gevoel van God se verloste volk sodat hy aan God diensbaar wou leef; daarom het hy nou na die wet van God gevra. Die doel van die onderrig deur die viering van die Pasga was dus om die kind daartoe te bring om uit liefde en dankbaarheid vir God se verlossing gehoorsaam aan die wet te leef Hierdie doel impliseer nie ’n slaafse gehoor­ saamheid nie, maar ’n gehoorsaamheid wat voortvloei uit begrip, ’n gehoor­ saamheid wat steeds groei vanuit ’n voordurende gesprek oor die aktuele betekenis van die wet van God. 5.5 Deur deelname aan die Pasga moes die kind leer om die vreugde van die verlossing te beleef Na die finale nederlaag van die farao en sy manne in die Rooisee, sing Moses en die hele Israel ’n lied tot eer van die Here. Mitjam lei die vroue in koor- danse met tamboeryne terwyl hulle sing (Eksodus 15). Dat hierdie feesvreugde ’n wesenlike deel van die viering van die Pasga en die sewe dae daama geword het, is duidelik uit 2 Kronieke 30:21, 22. Hier word gesê dat die fees met groot vreugde gevier is en dat die “Leviete en die priesters die Here dag vir dag geprys het met kragtige instrumente tot eer van die Here” en dat die volk “die Here, die God van hulle vaders, geloof het” vir die sewe dae. So groot was die vreugde dat hulle besluit het om die fees met sewe dae te verleng (2 Kronieke 30:23), en hierdie sewe dae is ook met blydskap gevier. Ook in Esra 6:22 word gesê dat die fees met blydskap gevier is. Die rede vir die blydskap word met die volgende woorde aangedui: “... want die Here hulle God het hulle verbly en die hart van die koning van Assirië na hulle omgewend, om hulle hande te versterk in die werk aan die huis van God, die God van Israel”. Die fees was dus ’n fees van vreugde oor God se groot dade tot verlossing van Israel en tot diensbaarheid aan God. Wat hier van besondere belang is, is dat die blydskap in die viering van die Pasga nog steeds gaan oor God se sterke hand waarmee Hy sy volk bevry, maar hier het ’n belangrike oorgang plaasgevind. Die volk vetbly hulle oor God se redding in hulle In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 66 G. Breed en CJ.H. Venter situasie, hier en nou. Die vreugde oor God se veriossing in Egipte gaan oor in vreugde oor God se veriossing nou - so word God in die viering van die Pasga leer ken as dié God wat verlos. , situasie, hier en nou. Die vreugde oor God se veriossing in Egipte gaan oor in vreugde oor God se veriossing nou - so word God in die viering van die Pasga leer ken as dié God wat verlos. , Die kind kon deur sy meedoen aan hierdie feesvreugde die vreugde in God sy eie maak. 6.2 Onderrig deur voorbeeld Aangesien die kind op genoemde wyse betrokke is by die voorbereiding vir en die viering van die fees, leer hy ook deur die voorbeeld van sy ouers. Die kind neem die gesindheid waarmee die ouers die fees vier, waar. So word hy deur godvresende ouers onderrig in geloofsgehoorsaamheid en voile toewyding aan God. Hulle voorbeeld was die instrument waardeur die kind onderrig ontvang het. 6.1 Onderrig vind plaas deur deelname aan die fees Aangesien die fees hoofsaaklik ’n gesinsfees was, kon die kinders by elke faset van die fees betrokke wees. Hulle kon sien hoedat ’n geskikte lam sonder gebrek uitgesoek word. Gedurende die tydperk vanaf die tiende tot die veertiende van die maand, Abib, kon hulle daagliks die lam sien, afgesonder oni as paasofFer te dien. Wanneer die volk almal tegelyk teen sononder die oflfer slag, kon hy dit saam met sy ouers beleef. So ook die smeer van die bloed aan die deurkosyne, die gaarmaak van die vleis en die voorbereiding van die ongesuurde brood. Die ete saam met sy gesin sou die geleentheid skep om elke jaar opnuut te vra na die betekenis van dit alles. Die sewe dae daama waarin ongesuurde brood geëet is en die offer van die eersgeborenes gebring is, sou die onderrig wat die kind ontvang het, weer en weer bevestig - God het Israel met ’n sterke arm uit Egipte bevry om hulle as sy eiendom aan Hom te wy. Die kind kon beleef dat hy deel daaraan het so seker as wat hy gelowig deel het aan die fees. So is die kind onderrig deur praktiese meedoen en meeleef. 5.5 Deur deelname aan die Pasga moes die kind leer om die vreugde van die verlossing te beleef Hy kon sodoende deel voel van God se volk en ook ervaar dat hy deel is van die veriossing wat God bewerk. Die doel van die onderrig was dus om die kind die vreugde van die veriossing te laat beleef- ook oor sy eie veriossing in sy konkrete persoonlike situasie. Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding__ (Eksodus 12:26; 13:14) ofongevraagd (Eksodus 13:8), aan die kinders duidelik te maak. Mondelinge onderrig deur vraag en antwoord of spontaan van die ouer se kant is dus ’n noodsaaklike wyse van onderrig. 6.3 Mondelinge onderrig Die praktiese meedoen en meeleef en die gepaardgaande waameming van die ouers se voorbeeld het die kind gestimuleer om te vra na die betekenis van die gebeure. God dra egter aan die ouer op om die betekenis van die fees, gevraagd In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 67 Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding_ kind is dus ook by wyse van sang en lied (feesvreugde) onderrig. 6.4 Onderrig deur sang en lied (feesvreugde) Die kind is begelei om verskeie aspekte van die verbond te begryp deur dit wat hy gesien en gehoor het. * God verskaf deur sy dade, Woord en Gees, die inhoud, stukrag en vrug van die onderrig deur die viering van die Pasga. God is dus die primêre subjek van die onderrig. * Die ouer is as mens die hoofsubjek van die onderrig binne die milieu van die gesin, maar altyd in verbondenheid met die volk. * Die volk as eenheid tree ook op as subjek van die onderrig in hulle getrouheid aan God se voorskrifte en hulle vreugde oor God se veriossing. * Die doel van die onderrig is dat die kind die veriossing wat God bewerk as werklikheid ervaar, homself as deel van God se volk op ’n simboliese, maar konkrete wyse ten voile aan God wy, en so met vreugde tot eer van God leef. * Die kind is gedurende die viering van die Pasga onderrig by wyse van: deelname aan die fees, die voorbeeld van ouers en die hele volk, mondelinge onderrig, sang en lied. 7. Konklusie ten opsigte van die onderrig deur die viering van die Pasga 7. Konklusie ten opsigte van die onderrig deur die viering van die Pasga * Deur die viering van die Pasga is die kind op ’n konkrete wyse onderrig binne ’n konteks wat doelbewus geskep is om leer te bevorder. * Deur die viering van die Pasga word God se optrede op grond van sy verbondsbeloftes herdenk. Die kind is begelei om verskeie aspekte van die verbond te begryp deur dit wat hy gesien en gehoor het. God verskaf deur sy dade, Woord en Gees, die inhoud, stukrag en vrug van die onderrig deur die viering van die Pasga. God is dus die primêre subjek van die onderrig. Die ouer is as mens die hoofsubjek van die onderrig binne die milieu van die gesin, maar altyd in verbondenheid met die volk. Die volk as eenheid tree ook op as subjek van die onderrig in hulle getrouheid aan God se voorskrifte en hulle vreugde oor God se veriossing. Die doel van die onderrig is dat die kind die veriossing wat God bewerk as werklikheid ervaar, homself as deel van God se volk op ’n simboliese, maar konkrete wyse ten voile aan God wy, en so met vreugde tot eer van God leef. Die kind is gedurende die viering van die Pasga onderrig by wyse van: 6.4 Onderrig deur sang en lied (feesvreugde) Na die oorwinning oor die farao sing Moses en die Israeliete ’n lied (Eksodus 15). Die volgende sake val op in hierdie lied: ♦ Dit is primêr ’n loflied tot eer van God. ♦ Dit is ’n lied wat voortvloei uit spontane dankbaarheid vir die oorwinning en verlossing. ♦ Dit is ’n lied wat voortvloei uit spontane dankbaarheid vir die oorwinning en verlossing. Die persoonlike reaksie van die gelowiges word in die eerste persoon enkelvoud verwoord. Alhoewel die volk dus die lied saam gesing het, het elke gelowige persoonlik sy lof tot God uitgespreek. Daar is ’n noue verbinding tussen die herdenking van die gebeure en die verheerliking van God. Vanuit die herroeping van dit wat gebeur het, vloei die drang om God te loof (vgl. Fretheim, 1991:134, 161-165). Indien hierdie lied in later geslagte gesing sou word, sou dit die kinders tegelyk onderrig het aangaande die feite van die geskiedenis en hulle ook begelei het om God te loof. Daar is dus geen skeiding tussen onderrig en die verheerliking (worship) van God nie. Die vreugde en lof aan God word ook deur liggaanistaal uitgedruk. Die vroue, met Mirjam as leier, speel op die tamboeryn, loop en dans en sing van God se groot dade (vgl. Fretheim, 1991:161). Die kinders sou baie sterk aansluiting kon vind by hierdie sigbare, konkrete uiting van vreugde. Ook die viering van die Pasga (veral die sewe dae waartydens ongesuurde brood geëet is) het gepaard gegaan met sang onder begeleiding van musiek- instrumente. Op hierdie wyse is die vreugde oor die verlossing wat God bewerk, uitgedruk (vgl. 5.5.6). Die kind het as deel van die volk hieraan meegedoen, of het dit gehoor en gesien. Gaandeweg kon die kind self die liedere leer ken, hy het ook geleer om sy vreugde in God openlik te wys. Die kind is dus ook by wyse van sang en lied (feesvreugde) onderrig. In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 68 G. Breed en CJ.H. Venter G. Breed en CJ.H. Venter G. Breed en CJ.H. Venter 7. Konklusie ten opsigte van die onderrig deur die viering van die Pasga * Deur die viering van die Pasga is die kind op ’n konkrete wyse onderrig binne ’n konteks wat doelbewus geskep is om leer te bevorder. * Deur die viering van die Pasga word God se optrede op grond van sy verbondsbeloftes herdenk. 8. Perspektiewe vir die hedendaagse onderrig van die kind 8. Perspektiewe vir die hedendaagse onderrig van die kind * Onderrig binne ’n doelbewus geskepte konteks, soos die viering van ’n bepaalde fees, kan ’n belangrike verruiming bring in die metodiek van geloofsopvoeding. * God wil die kennis aangaande sy dade lewend hou onder sy volk deur die feeste wat Hy sy volk gegee het om te vier. Die gebruik van die sakramente en die herdenking van mylpale in die lewe van die Nuwe- Testamentiese volk (byvoorbeeld die geboorte, kruisiging, opstanding, hemelvaart van Jesus en die uitstorting van die Heihge Gees) kan dien as kontekste waarin die kind onderrig kan word sodat hy self kan sien, I di Sk ifli 30(1) 1996 57 72 69 * Onderrig binne ’n doelbewus geskepte konteks, soos die viering van ’n bepaalde fees, kan ’n belangrike verruiming bring in die metodiek van geloofsopvoeding. God wil die kennis aangaande sy dade lewend hou onder sy volk deur die feeste wat Hy sy volk gegee het om te vier. Die gebruik van die sakramente en die herdenking van mylpale in die lewe van die Nuwe- Testamentiese volk (byvoorbeeld die geboorte, kruisiging, opstanding, hemelvaart van Jesus en die uitstorting van die Heihge Gees) kan dien as kontekste waarin die kind onderrig kan word sodat hy self kan sien, In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 69 69 Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding_ hoor en ken (geloofskennis). Deur hierdie onderrig kan hy as totale mens aangespreek word deur sy verstand, emosies en wil te betrek. hoor en ken (geloofskennis). Deur hierdie onderrig kan hy as totale mens aangespreek word deur sy verstand, emosies en wil te betrek. Bo en behalwe die oordra van kennis is die viering van die fees ook daarop gemik om die kind die verlossingsdade van God as ’n werklikheid te laat ervaar. Die kind moet betrokke gemaak word by byvoorbeeld die erediens, doop en Nagmaal, sodat hy daardeur God as ’n werklikheid kan beleef. Betrokkenheid by die erediens kan byvoorbeeld bewerk word deur in die voorafgaande week die kern van die preek aan die kind op ’n bevathke wyse oor te dra. Tydens die preek in die erediens kan dan na hierdie onderrig verwys word. Daar kan ook op die voorafgaande Sondag ’n bepaalde psalm vers aan die ouers deurgegee word om aan die kind te leer en hierdie vers word dan in die erediens gesing. 8. Perspektiewe vir die hedendaagse onderrig van die kind Dit is dus duidelik dat die onderrig deur die viering van herdenkings- geleenthede (soos deur God gegee), ’n noodsaaklike en unieke dimensie van die verbondsonderrig uitmaak. 8. Perspektiewe vir die hedendaagse onderrig van die kind Tydens die doop of Nagmaal kan die kern van die formulier op ’n baie bevatlike wyse aan die kinders oorgedra word net voor die bediening van die sakrament. Die gesin sal opnuut (vanuit die simboliese herdenking van God se dade), prakties deel van die onderrig gemaak moet word. Ouers kan byvoorbeeld deur gereelde Bybelstudie op voorafgaande Sondae begelei word om in die week hulle kinders voor te berei vir die sakraments- bediening of herinneringsfees. Aandrang op betrokkenheid van ouers by die voorbereiding vir kategese is ook baie belangrik. Die feit dat sowel die gesin as die gemeente as geheel ’n noodsaaklike rol te vertolk het in die onderrig sal verdiskonteer moet word. Die viering van herinneringsfeeste kan so ingerig word dat hierdie wyse van onderrig kan plaasvind. So kan byvoorbeeld met die gemeente gereël word dat elke gesin vroeg op Kersdag die geboortegeskiedenis van Christus saam lees. Daama vertrek die gesin na die kerk waar hulle saam met die gemeente deel het aan ’n program van sang, onderrig uit die Woord en gebed. In hierdie program kan spesifieke geleentheid aan kinders gegee word om saam te sing of in ’n spreekkoor op te tree. Kleingroepe kan hierin ook ’n belangrike rol vertolk. In ’n kleingroep, bestaande uit ’n paar gesinne, kan die kind geleentheid gegee word om vrae te vra, sy eie gedagtes oor te dra en homself deel te voel van God se volk. Die praktiese uitvoering van die onderrig deur feesvreugde, waarin sang en lied ’n greet rol speel in die lewe van die Nuwe- Testamentiese velk van God sal nader uitgewerk moet word. Gereelde geleenthede waarop God geloof word deur sang, die gemeente saam eet en hulle so 70 In die Skriflig 30(1) 1996: 57-12 G. Breed en C.J.H. Venter in God verbly, kan geskep word. Telkens moet daar sorg gedra word dat die kinders deelneem en begryp waaroor alles gaan. Daar moet dus sorg gedra word dat kinders soveel as moontlik psalms ken, sodat hulle kan saamsing. Dit is dus duidelik dat die onderrig deur die viering van herdenkings- geleenthede (soos deur God gegee), ’n noodsaaklike en unieke dimensie van die verbondsonderrig uitmaak. in God verbly, kan geskep word. Telkens moet daar sorg gedra word dat die kinders deelneem en begryp waaroor alles gaan. Daar moet dus sorg gedra word dat kinders soveel as moontlik psalms ken, sodat hulle kan saamsing. VAN NIEKERK, D.L. 1994. ’n Hermeneutiese kategesemodel. (In Van Rensburg G. & Hendriks J. reds. Verauwing in jeugbediening: geraeentes aan die woord. Pretoria : Engedi. p. 55-65.) VRIEZEN, Th. C. 1974. Hooflijnen der theologje van het Oude Testament. Wageningen: Veenman. g p VAN ROOY, H.F. 1990. Die Pasga en sy boodskap in die tyd van die Ou Testament, /^om , 55(1 ):6-16. In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding__ Bronnelys BAUMGARTNER, W. 1958. Lexicon in Veteris Testamenti Libros. Leiden : Brill. BEUKES, M.J. DU P. 1995. Kategetiekteorieë met die oog op vemuwing. Ongepubliseerde referaat gelewer tydens die byeenkoms van die Werkgemeenskap vir Praktiese Teologje, Bloemfontein. BREED, G. 1994. Kategese en geloofsopvoeding. Potchefstroom : PU vir CHO. (Th.D. proefskrif.) DE VAUX, R. 1976. Ancient Israel. Its life and institutions. Translated by J. McHug. London : Darton, Longman & Todd. FENSHAM, F.C. 1977. Exodus. De prediking van het Oude Testament. Nijkerk: Callenbach. FIRET, J. 1977. Het agogisch moment in het pastoraal optreden. Kampen : Kok. FRETHEIM, T.E. 1991. Exodus. Interpretation. A Bible commentary for teaching and preaching. Louisville : John Knox Press. GERBER, J.J. 1995. Leer en die kontekste van leer - ’n verkenning binne die raamwerk van geloofsvorming. Ongepubliseersde referaat gelewer tydens ’n byeenkoms van die Werkgemeenskap vir Praktiese Teologie,. Bloemfontein. HANEKOM, B. 1994. Ritueel en simbool as kommunikasiemedia. (/n Van Rensburg G. & Hendriks J. reds. Vemuwing in jeugbediening: gemeen- tes aan die woord. Pretoria : Engedi. p. 111-118.) HOUTMAN, C. 1989. Exodus 11. Commentaar op het Oude Testament. Kampen: Kok. McCONVlLLE, J.G. 1984. Law and theology in Deuteronomy. Sheffield : JSOT Press. OOSTHUIZEN, M.J. 1989. The God of the exodus. A study of characterisation in Exodus 1-12. Pretoria : Unisa. (D. Th. proefskrif) PRINS, J.M.G. 1993. Ou-Testamentiese riglyne vir die kategese. Acta Theologica, 13(2): 1-17. PLASTARAS, J. 1966. The God of Exodus. The theology of the Exodus narratives. Milwaukee : Bruce.______________________________________ In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 71 Sien, hoor en ken: Basisteoretiese perspektiewe op geloofsopvoeding__ VAN NIEKERK, D.L. 1994. ’n Hermeneutiese kategesemodel. (In Van Rensburg G. & Hendriks J. reds. Verauwing in jeugbediening: geraeentes aan die woord. Pretoria : Engedi. p. 55-65.) g p VAN ROOY, H.F. 1990. Die Pasga en sy boodskap in die tyd van die Ou Testament, /^om , 55(1 ):6-16. VRIEZEN, Th. C. 1974. Hooflijnen der theologje van het Oude Testament. Wageningen: Veenman. In die Skriflig 30(1) 1996: 57-72 72

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1564/1862

Afrikaans

In die Skrijlig 30(2) 1996:403 Resensies / Reviews KONIG, ADRIO. 1995. Stof jou doop af! Sê die Bybel meer oor die doop as wat ons dink? Kaapstad : Lux Verbi. 132 p. Prys: R50 00. ISBN 0-86997-496-3. KONIG, ADRIO. 1995. Stof jou doop af! Sê die Bybel meer oor die doop as wat ons dink? Kaapstad : Lux Verbi. 132 p. Prys: R50 00. ISBN 0-86997-496-3. KONIG, ADRIO. 1995. Stof jou doop af! Sê die Bybel meer oor die doo as wat ons dink? Kaapstad : Lux Verbi. 132 p. Prys: R50 00. ISBN 0-86997-496-3. Rescnsent; CJ. Smil (Gerefomieerde Kerk Noordbrug) Rescnsent; CJ. Smil (Gerefomieerde Kerk Noordbrug) Adrio Konig begin sy boek deur die doop direk in die gelowige se volwasse lewe te plaas. Hy stel die volgende vrae aan die orde: Adrio Konig begin sy boek deur die doop direk in die gelowige se volwasse te plaas. Hy stel die volgende vrae aan die orde: ♦ Beteken dit vir jou iets dat jy gedoop is'’ ♦ Verstaan jy wat jou doop beteken'’ ♦ Maak die feit dat jy gedoop is, ’n verskil aan jou lewe? Of dink jy nooit eens daaroor nie? ♦ Dan gaan die skrywer daartoe oor oin vanuit ’n goed deurdagte skema hierdie vrae uit verskillende lioeke te beantwoord. Die skrywer verklaar self dat die boek nie vir of teen die kinderdoop is nie, maar dat dit oor die doop gaan (p 1). Die boek nis me op voorafingenome standpunte nie, maar op ’n verantwoordelike liantering van Skrifgegewens. Afsonderlike verse word nie geisoleerd beoordeel nie, maar telkens geinterpreteer in konteks met die perikoop, die groter geheel en die openbaringshistoriese lyn. Die uitgangspunt is dat die doop nie op sigseif betekenis liet nie, maar dat die samehange daarvan die betekenis bepaal, byvoorbeeld die doop in samehang met die geloof, met die Heiiige Gees, inet die werk van Christus, met die verkondiging van die evangelic (p. 6). “Die doop word in die Nuwe Testament nooit verselfstandig en losgemaak uit die verband van die werk van Christus en die van die Heiiige Gees en ons geloof nie” (p 23). Hierdie uitgangspunt bring ’n mens by die wye agtergrond waarin die skrywer die doop in sy samehange situeer. Hy groepeer die betekenisaspekte van die doop onder die volgende noemers: “Vereniging en inlywing” (p. 8-22), “Reiniging en vergifnis” (p. 23-26) en “Ontvangs van die Heiiige Gees en die nuwe lewe” (p. 27-28). Resensies/Reviews • Kónig, Adrio. 1995. Stof jou (loop af. Sê die Bybel meer oor die doop as wat ons dink?. Kaapstad . Lux Verbi (CJ.Sm it) ............................................................................................... 405 • Cilliers, J 1996. Die dcur na more is oop. Bybelse hoop vir onseker tye. Kaapstad : Lux Verbi. (H.M. Grohler) ...................................................................................... 407 • Kónig, Adrio. 1995. Stof jou (loop af. Sê die Bybel meer oor die doop as wat ons dink?. Kaapstad . Lux Verbi (CJ.Sm it) ............................................................................................... 405 405 • Cilliers, J 1996. Die dcur na more is oop. Bybelse hoop vir onseker tye. Kaapstad : Lux Verbi. (H.M. Grohler) .................................................................................. 407 In die Skrijlig 30(2) 1996:403 403 404 Resensies / Reviews In 1984 verskyn Iiifant bap arguments for and against, waarvan hy mederedakteur en medeskryw Daama het Konig se groot werk oor die onderwerp verskyn: Die doo kinderdoop en grootdoop (1986). Hierdie boek is ongelukkig as ’n onaantre publikasie deur NG Kerkboekhandel uitgegee - ’n gegewe wat waarsk bygedra het tot die té kort raklewe van die boek. In Stof jou doop a f gaan ’n mens nie na vemuwende perspektiewe oor die by Konig soek nie. Die boek bied egter ’n korter, maklik leesbare weergaw die vorige werk. Ek beklemtoon: ’n noodsaaklike boek, wat weer op di móés kom, oor ’n onderwerp wat sy aktualiteit nie verloor nie. En dié kee die uitgewer hom nie in die steek nie: Lux Verbi het inderdaad ’n mooi uit daarvan gemaak. By wyse van ’n kanttekening stel ek egter die vraag of ’n byhaal va gereformeerde belydenisskrifte, wat immers ’n eeue-oue verwoording gelowiges se geloof óók met betrekking tot die doop is, dan ten minste i verklanng wat dit bied, nie tog daartoe sou bydra dat vraagstukke soos die en sondevergifnis (p. 23-26) en die doop en die weergeboorte (p. 2 duideliker uit die verf kon kom nie. Uiteraard sou ’n mens nie hie simplistiese antwoorde verwag nie - iets waaraan die skrywer hom kenneli nie skuidig wou maak nie. Die boek is vir elke gelowige geskryf én vir die meer ingewyde vakkenners predikante en teoloé. Vir baie kan dit ’n bydrae word om met meer geloof i h ll d l Di i ’ b k l d historiese situasie van die Nuwe Testament”(p. 33-37) en “Die volgorde: doop - onderrig” (p. 43) van besondere belang is. Dan reik hy wyer: die doop word beskou vanuit die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament (waar die verhouding tussen die doop en die besnydenis onder meer in diepte aangetoon word) (p. 45-65) en die verhouding van die doop met die verbond (p. 66-78). Hy kom met ’n belangrike siening van die ou en die nuwe verbond vorendag (p. 63-64). Hy skroom nie om talle probleme met die doop oor die algemeen en met die kinderdoop in die besonder te ontleed nie (p. 79-129). Dis nie van gister af dat die skrywer oor die onderwerp “lees, dink, praat, preek en skryf’ nie (p. 130). In 1979 het die publikasie Strydf^esprek oor die kinder­ doop onder sy redakteurskap die lig gesien. Resensies / Reviews Op die w^se toon hy uit die Skrif aan hoe jou doop jou die eiendom van Christus maak, jou deel van die liggaam van Christus maak, en jou in die verbond inlyf Hy dui “Sekere agtergronde en verbande van die doop” aan (p. 33-44), waaronder veral “Die III die Skriflif’ 30(3) I996. -I05-I0X 405 Resemies Reviews historiese situasie van die Nuwe Test onderrig” (p. 43) van besondere belan Dan reik hy wyer: die doop word Nuwe Testament (waar die verhoudi meer in diepte aangetoon word) (p. die verbond (p. 66-78). Hy kom m nuwe verbond vorendag (p. 63-64). doop oor die algemeen en met die k 79-129). Dis nie van gister af dat die skrywer en skryf’ nie (p. 130). In 1979 het doop onder sy redakteurskap die lig arguments for and against, waarv Daama het Konig se groot werk o kinderdoop en grootdoop (1986). H publikasie deur NG Kerkboekhand bygedra het tot die té kort raklewe va In Stof jou doop a f gaan ’n mens nie by Konig soek nie. Die boek bied eg die vorige werk. Ek beklemtoon: móés kom, oor ’n onderwerp wat sy die uitgewer hom nie in die steek nie daarvan gemaak. By wyse van ’n kanttekening stel gereformeerde belydenisskrifte, wa gelowiges se geloof óók met betrek verklanng wat dit bied, nie tog daart en sondevergifnis (p. 23-26) en d duideliker uit die verf kon kom n simplistiese antwoorde verwag nie - nie skuidig wou maak nie. Die boek is vir elke gelowige geskry predikante en teoloé. Vir baie kan d vanuit hulle doop te lewe. Dit is ’n b Resemies Reviews historiese situasie van die Nuwe Testament”(p. 33-37) en “Die volgorde: do onderrig” (p. 43) van besondere belang is. Dan reik hy wyer: die doop word beskou vanuit die verhouding tussen O Nuwe Testament (waar die verhouding tussen die doop en die besnydenis o meer in diepte aangetoon word) (p. 45-65) en die verhouding van die doop die verbond (p. 66-78). Hy kom met ’n belangrike siening van die ou e nuwe verbond vorendag (p. 63-64). Hy skroom nie om talle probleme me doop oor die algemeen en met die kinderdoop in die besonder te ontleed n 79-129). Dis nie van gister af dat die skrywer oor die onderwerp “lees, dink, praat, en skryf’ nie (p. 130). In 1979 het die publikasie Strydf^esprek oor die ki doop onder sy redakteurskap die lig gesien. CILLIERS, J. 1996. Die deur na more is oop. Bybelse hoop vir onsek tye. tye. Kaapstad : Lux Verbi. 52 p. Prys: R21 50. _________________ ISBN 0869975471.______________ y Kaapstad : Lux Verbi. 52 p. Prys: R21 50. _______________ ISBN 0869975471._______________ Resensies / Reviews In 1984 verskyn Iiifant baptism: arguments for and against, waarvan hy mederedakteur en medeskrywer is. Daama het Konig se groot werk oor die onderwerp verskyn: Die doop as kinderdoop en grootdoop (1986). Hierdie boek is ongelukkig as ’n onaantreklike publikasie deur NG Kerkboekhandel uitgegee - ’n gegewe wat waarskynlik bygedra het tot die té kort raklewe van die boek. In Stof jou doop a f gaan ’n mens nie na vemuwende perspektiewe oor die doop by Konig soek nie. Die boek bied egter ’n korter, maklik leesbare weergawe van die vorige werk. Ek beklemtoon: ’n noodsaaklike boek, wat weer op die rak móés kom, oor ’n onderwerp wat sy aktualiteit nie verloor nie. En dié keer laat die uitgewer hom nie in die steek nie: Lux Verbi het inderdaad ’n mooi uitgawe daarvan gemaak. By wyse van ’n kanttekening stel ek egter die vraag of ’n byhaal van die gereformeerde belydenisskrifte, wat immers ’n eeue-oue verwoording van gelowiges se geloof óók met betrekking tot die doop is, dan ten minste in die verklanng wat dit bied, nie tog daartoe sou bydra dat vraagstukke soos die doop en sondevergifnis (p. 23-26) en die doop en die weergeboorte (p. 27-28) duideliker uit die verf kon kom nie. Uiteraard sou ’n mens nie hiennee simplistiese antwoorde verwag nie - iets waaraan die skrywer hom kennelik juis nie skuidig wou maak nie. Die boek is vir elke gelowige geskryf én vir die meer ingewyde vakkenners soos predikante en teoloé. Vir baie kan dit ’n bydrae word om met meer geloofsinsig vanuit hulle doop te lewe. Dit is ’n boek wat vra om gelees te word. In die Skrijlig 30(3) 1996:40S-40H 406 Resensies / Review's Resensent: H.M. Grobler (Gerefomieerde Kerk Potchefstroom-Oos) Ons mag nie voortploeter van dag tot dag nie, maar meet hoopvol In die SkriJJig 30(3) I W 6 : m - m 407 Resensies Reviews jaag na die eindpaa!: daar is ’n toekoms. Dog wie glo, liet non reeds deel aan die saligheid, maar die beste kom! Daaroin is daar hoegenaamd geen rede om doelloos te lewe asof ons reisigers na nêrens is nie. jaag na die eindpaa!: daar is ’n toekoms. Dog wie glo, liet non reeds deel aan die saligheid, maar die beste kom! Daaroin is daar hoegenaamd geen rede om doelloos te lewe asof ons reisigers na nêrens is nie. Hoofsiuk 7: Nogmaals stei die skrywer verse 8 en 9 aan die woord. Dat die gelowiges nou reeds deel aan die saligheid het, maak bly, trouens - blydskap is die diepste toonaard van die hoop. Ja, ’n onuitspreeklike en heerlike blydskap in ’n wêreld wat nie ware blydskap kan gee nie. Hoofsiuk 8: In vers 11 is sprake van tyd. Die gelowiges het tyd - genadetyd - sedert die opstanding van Christus. Die profete het hieroor nagespeur en die Heilige Gees getuig aan ons deur die apostels dat die tyd deurdronge is van die ewigheid. In hierdie tyd kom die evangelic na ons tot redding; laat ons daarom nie die tyd soos water deur ons vingers laat glip nie. Hoofsiuk I2\ Vers 12 benadruk die feit dat die evangelie wat die apostels en die profete verkondig soos die Gees dit aan hiille gegee het, vir die gemeente bedoel is: aan julle. Aan hulle bestee God soveel genade - iets waaroor die engele verwonderd is! Kyk, so shut die skrywer af, kyk na die foto van engele, apostels en profete en die gemeente: in die middel isjou gesig! Hierdie werk van Louw is klaarblyklik bedoel vir die lidmaat wat daagliks te doen kry met die gebroke lewe vanweë die sonde en al die moeite en verdriet wat hieruit volg, sodat die hoop maklik kan kwyn en /;oop-loosheid intree Myns insiens slaag die skrywer om aktueel en op die man af te skryf: hy wil pastoraal troos en bemoedig sodat die geloofshoop opviam en bly vlam en die blydskap terugkeer. Belangrik is dat die wedergeboorte waarvan vers 3 melding maak, deurwerk in sy behandeling van die Skrifgedeeltes, sodat daar geen misverstand kan bestaan oor die vraag wie die Bron van die hoop en vreugde is nie. Resensent: H.M. Grobler (Gerefomieerde Kerk Potchefstroom-Oos) Die skrywer van hierdie publikasie wil lig laat val op die Christeiike hoop - vandaar die titel: Die deur na more is oop. Hy doen dit vanuit 1 Petrus 1:3-12 in 9 kort hoofstukkies. Hoofsluk /: Vers 3: Party (baie?) Christene rig hulle lewens in volgens onbetroubare bouplanne. Hulle bou op Christus, die Rots, en op moerasgrond, iialfpad op die Een en halfpad op die ander, naamlik ekonoiniese faktore, gesondheid en so meer. Maar oin die hoop op laasgenoemdes te vestig, is om op sand te bou. Die fondainent, die Rots, bet God gelê, naamlik Jesus Christus wat opgestaan het uit die graf. Hoofsluk 2: In vers 4 gaan dit oor die erfenis wat bewaar word in die hemel. Unersyds is dit toekonismusiek: dit troos ons, want hierdie erfenis is buite bereik van faktore wat dit kan bederf - die mot en die roes, dink maar aan inflasie. Andersyds is die boodskap van die erfenis ’n oproep: leef ooreenkomstig hierdie erfenis (Rom. 8:17). Hoofstuk S: Vers 5 sê dat die gelowiges self bewaar word vir die erfenis sodat beproewinge (konsentrasiekampe, ongeneeslike siektes byvoorbeeld) nie die gelowiges van die erfenis beroof nie, maar in sulke rampe word hulle bewaar vir die saligheid. Hierdie bewaring is egter me ’n eie prestasie nie; dit is God wat bewaar. Hoofstuk 4: Verse 6 en 7 laat ons die juiste houding teenoor beproewinge sien. Lydmg is nie die resultaat van ’n onberekenbare en duister noodlot nie, maar van ’n louterende Vader wat die geloof toets op sy gehalte en deur hierdie selfde geloof kan die mens lyding hoopvol bejeen - dit duur immers ’n kort tydjie, sodat dit lof en heerlikheid waardig mag wees. Hoofstuk 5: Verse 8 en 9 maak melding van die feit dat gelowiges Jesus lief het, al het hulle Hom nie gesien nie en al sien hulle Horn nou ook nie. Die geheim hiervan is die hoop wat vnig is van die wedergeboorte (vers 3): slegs mense wat SÓ hoop, is tevrede om lief te he en te glo al sien hulle nog nie Dit maak hulle bly en laat hulle volhardend uitsien na die groot sien wanneer Hy kom. Hoofsluk 6. Duidelik verkondig verse 8 en 9 óók dat die geloof se einddoel die saligheid is. Resensent: H.M. Grobler (Gerefomieerde Kerk Potchefstroom-Oos) ’n Vraag kom hiér na vore: moes verse 1 en 2 nie óók ingespeei het nie, waar dit in vers 2 gaan oor die diepere agtergrond van die wedergeboorte, naamlik die uitverkiesing? ’n Enkele kritiese opmerking ten slotte: ek meen dat voorbeelde uit die Skrif om sake toe te lig, byvoorbeeld. die geskiedenis van Josef, Job, die apostel Paulus ensovoorts baie beter iliustrasiemateriaal is (Heb. 11) as allerlei anekdotes (spinnekoppe wat toespin, ’n minotauris). Die lees van hierdie werk van Louw word sterk aanbeveel. In die Skriflig 30(3) I996:405-40H 408

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1586/1884

Afrikaans

Resensies/Reviews Resensies/Reviews • Cilliers, J. 1996. Die uitwissing van God op die kansel. Ontstellende bevindinge oor Suid-Afrikaanse prediking. Kaapstad : Lux Verbi. (C.J.H. Venter) ........................................................................................ 1 Ontstellende bevindinge oor Suid-Afrikaanse prediking. Kaapstad : Lux Verbi. (C.J.H. Venter) ........................................................................................ 137 • Kok, J.H. 1996. Patterns of the W estern mind. A Reformed Christian perspective. Potchefstroom : Instituut vir Reformatoriese Studies/PU vir CHO. (J.M. Vorster) ......................................................................................... 138 • Landman, C. e<i. 1996. Digging up our foremothers. Stories of women in Africa. Pretoria ; Universiteit van Suid-Afrika. (J.M. Vorster) ......................................................................................... 139 • Vorster, J.M. 1996. Is die kerk funksioneel? Gedagtes oor gereformeerde kerkvernuwing in ’n post-moderne konteks. Potchefstroom : Potchefstroom Teologiese Publikasies. (P.F. Theron) .......................................................................................... 140 • Van der Merwe, Michiel. 1995. Nuwe treë saam met God. Riglyne en programm e oor spiritualiteit en gemeentevernuwing. Kaapstad : Lux Verbi. (C.J.H. Venter) ....................................................................................... 142 • Burger, C.W., Muller, B.A , Smit, D.J. 1996. Riglyne vir prediking oor die Christelike deugde. Kaapstad ; Lux Verbi. (C.J.H. Venter) ....................................................................................... 143 • Burger, Coenie & Simpson, Nico. 1996. Bybelstudiegroepe. Poorte vir die genade. Kaapstad ; Lux Verbi. (C.J.H. Venter) ....................................................................................... 143 • Malina, B., Joubert, S. & Van der Watt, J. 1995. Vensters wat die Woord laat oopgaan. Halfway House : Orion Uitgewers. (FikaJ. van Renshurg) .......................................................................... 144 • Malina, B , Joubert, S. & Van der Watt, J. 1996. A time travel to the world of Jesus. A modem reflection of ancient Judea. Halfway House : Orion Uitgewers. (FikaJ. van Renshurg) .......................................................................... 147 135 In die Skriflig 3I(I&2) 1997:135-136 • Van Genderen. 1996. Oríëntasíe in de dogmageschiedenis. Zoetermeer: Boekencentrum. (J.M. Vorster) .......................................................................................... 147 • Móller, F.P. 1997. The wonder of creation and the enigma of spiritual beings. Pretoria : Van Schaik. (Hennie van Wyk) ................................................................................... 149 • Froise, M. Cí/. 1996/7. South African Christian Handbook. Welkom; Christian Info. (J.H.vanWyk) ......................................................................................... 151 • Van Genderen. 1996. Oríëntasíe in de dogmageschiedenis. Zoetermeer: Boekencentrum. (J.M. Vorster) ..................................................................................... • Móller, F.P. 1997. The wonder of creation and the enigma of spiritual beings. Pretoria : Van Schaik. (Hennie van Wyk) ................................................................................... 149 • Froise, M. Cí/. 1996/7. South African Christian Handbook. Welkom; Christian Info. (J.H.vanWyk) ......................................................................................... 151 In die Skrijlig 3l(I&2) 1997:135-136 136 Resensies / Reviews CILLIERS, J. 1996. Die uitwissing van God op die kansel. Ontstellende bevindinge oor Suid-Afrikaanse prediking. Kaapstad : Lux Verbi. 152 p. Prys: R39.95. ISBN 9-780869-976005. Resensent: CJ.H. Venter (Departement Diakoniologie en Missiologie, TSP/PU vir CHO) Resensent: CJ.H. Venter (Departement Diakoniologie en Missiologie, TSP/PU vir CHO) Die skrywer van iiierdie boek is reeds ’n bekende in homiletiese literatuur in Suid-Afrika. Hy is inderdaad goed toegenis om op prinsipiële en empiriese wyse homiletiese navorsing te doen en die resultate daarvan pakkend aan te bied vir die ieser. Die kern van Iiierdie jongste (en dalk wysste!) werk van Cilliers is die ontstellende empiriese bevinding dat wet en evangelic, imperatief en indikatief meermale skeefgetrek word in prediking op Suid-Afrikaanse kansels. Hierdie skeeftrekking is daarin geleë dat God se indikatief (= dit wat God is, wat Hy doen en gee, sy inisiatief) uitgewis word deur ’n wettiese aanslag in die prediking - ’n aanslag van jy moet, of ’n aanslag van die kondisionele: as jy nie - sal (kan?) God nie. Saamgevat: in hierdie soort prediking word God en mens omgeruil. Vandaar die titel van hierdie boek: Die uitwissing van God op die kansel. Cilliers behandel hierdie baie aktuele onderwerp onder die volgende hoofde: die verstomming van die Bybelteks (die dominee preek wat die teks nie wil sê nie), die veredeling van die religieuse mens, die vereensaming van die prediker, die uitwissing van God op die kansel, en hoe verkondig ons dan die evangelic? Die waardc van hierdie navorsing vir die homiletiek is myns insiens die volgende: Die waardc van hierdie navorsing vir die homiletiek is myns insiens die volgende: • Die drangrede dat dit in ware Skrifprediking moet gaan om die scntrale indikatief in die Skrif, naamlik wic God is, wat Hy doen en wat Hy eis op grond van dit wat Hy vir ons doen. • Die aanduiding hoe gemeentes ondervoed word deur moralistiese prediking, dit wil sê prcdiking wat die indikatief in die preekteks negeer. Dit is hierdie soort prediking wat die skrywer op ’n pick laat uitroep: O God, wat het ons nie van U gemaak (= op ons kansels) nie! • Die konkrete aanduiding hoe te werk gcgaan behoort te word om te kom tot ’n sinvolle korrekticf in die prediking. In die Skriflig 3I(I&2) 1997:137-151 137 Resensies / Reviews Wat die skrywer hier bied, is geen strelende leesstof nie, maar die neerslag van goeie bronnestudie geintegreer met kwalitatiewe empiriese ondersoek. Vir elke prediker wat ems maak met preek maak, is hierdie werk onontbeerlik. KOK, J.H. 1996. Patterns of the W estern mind. A Reformed Christian perspective. KOK, J.H. 1996. Patterns of the W estern mind. A Reformed Christian perspective. Potchefstroom : Instituut vir Reformatoriese Studies/PU vir CHO. 242 pp. Frys: R35,00. ISBN . p p Potchefstroom : Instituut vir Reformatoriese Studies/PU vir CHO. 242 pp. Frys: R35,00. ISBN . Resensent: J.M. Vorster (Departement Dogmatologie & Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) Resensent: J.M. Vorster (Departement Dogmatologie & Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) Resensent: J.M. Vorster MAN, C. 1996. Digging up our foremothers. Stories of women in Africa. Resensent: J.M. Vorster Die skrywer, J.H. Kok is ’n professor in die Departement Filosofie aan Dordt College, Sioux Center, Iowa in die VSA. In hierdie boeiende werk gee hy vanuit reformatories-Christelike perspektief ’n oorsig en beoordeling van die kem-idees wat die Westerse denke beinvloed het. Hy begin met ’n historiese oorsig en wys agtereenvolgens op die kemidees in die Griekse filosofie, die Hellenisme, die Joodse sintese, die Skolastiek en die modeme periode met sy rasionalisme en “irrasionalisme”. Onder laasgenoemde opskrif gee hy aandag aan die Prag- matisme, Vitalisme en Eksistensialisme. Hoewel sy uiteensetting oor hierdie strominge oorsigtelik is, gee dit tog ’n verstaanbare verduideliking van die sake waarom dit in hierdie periodes gegaan het. Hy kom vanuit sy perspektief tot die volgende konklusie: The history of Western thought unfolds for us the panorama o f man through the centuries seeking a solution to the problems o f the existence. G od’s creation order impinges itself upon his experience, and, driven by the creation mandate, he must give an account of it. The history of Western thought is essentially a series of attempts to formulate that account (p. 156). Daar kan wel gevra word waarom hy nie meer aandag gegee het aan die grondlyne van die postmodemisme nie, gesien die feit dat dié stroming tans die tema van ’n groterwordende stroom literatuur is. In sy behandeling van die reformatories-Christelike perspektief sluit hy nou aan by die tradisionele denkers uit hierdie kring. Idees van Dooyeweerd, Vollenhoven en andere word op bevatlike wyse toegepas en hy debatteer oortuigend met die konsepte wat in die historiese oorsig blootgele is. Die plek van die religieuse voorveronderstelling in die proses van denke word helder aan die orde In hierdie opsig werk hy tereg met die Bybelse begrippe skeppin" verhond. Sy '38 [„ aie Skriflig 31(I&2) 1997:137-151 Resensies / Reviews uiteensetting van die wetskringe impliseer ook die koninkryk van God, maar ’n deegliker en afsonderlike uiteensetting hiervan sou die werk en argumentering gedien het. uiteensetting van die wetskringe impliseer ook die koninkryk van God, maar ’n deegliker en afsonderlike uiteensetting hiervan sou die werk en argumentering gedien het. Die boek is van waarde vir reformatoriese studente in die filosofie en teologie. Kok se beredenering open die deur vir die verstaan van ingewikkelder werke in hierdie verband. Die boek is keurig versorg en word teen ’n baie billike prys uitgegee. Die skrywer en die PU vir CHO kan daarmee gelukgewens word. Africa. Pretoria : Universiteit van Suid-Afrika. 308 pp. Prys: R79,00. ISBN 0-86981-906-2. Resensent: J.M. Vorster (Departement Dogmatologie & Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) Resensent: J.M. Vorster (Departement Dogmatologie & Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) Die verskyning van hierdie boek is om twee redes van groot belang. Eerstens is dit ’n boek oor vroue en tweedens ’n boek oor vroue in Afrika. Daar is al met reg beweer dat vroue in Afrika tweeledig verdruk word. Enersyds was daar die verdrukking deur kolonialistr.e en die ideologiee wat daarmee saamgaan, en tweedens die verdrukking deur ’n manlik-gedomineerde samelewing. Laas- genoemde vonn is nog steeds aan die orde van die dag. Verskeie outeurs beskryf die rol en gesteldheid van vroue in die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Landman wys op die belangrikheid van sodanige beskrywing wanneer sy sê: Until recently, however. South African (Christian) historiography was written exclusively by malists (male-ists) researchers who manipulated the image of women in history to keep women gender-defined as research objects and to disempower women-friendly researchers (p. 3). Of die stelling heeltemal waar is, kan bevraagteken word, maar die feit is dat navorsing oor die rol van vroue deur vroue erg verwaarloos is. In hierdie opsig is die boek van waarde, hoewel die outeurs nie almal vroue is nie. Die boek belig verskeie aspekte van vrou-wees: haar rol in die tradisionele Afrikagodsdienste, haar stryd teen apartheid, haar armoede, haar politisering en die onderdrukking van haar mens-wees en vrou-wees kom aan die orde. Plek- plek word geskryf met tipiese feministiese woede. Tog is die aigemene trant dit wat Klopper (p. 49) tipeer as dié van ’n “re-entry woman” of ’n tweedegenerasie- 139 In die Skriflig3l(I&2) 1997:137-151 Resensies /Reviews feminis: Hierdie besadigde trant wat rekening hou met pluraliteit, kom geloofwaardig oor en boei die leser. Resensies /Reviews feminis: Hierdie besadigde trant wat rekening hou met pluraliteit, kom geloofwaardig oor en boei die leser. Die boek is nie ’n deur en deur wetenskaplike werk nie: daar is eensydighede en algemene stellings. Tans is dit moeilik om historiese gegewens te kontroleer. Hierby moet ’n mens egter in gedagte hou dat min gegewens oor “vroue-pioniers” gedokumenteer is en dat baie van die stof spruit uit persoonlike ervarings. Die moeite om hierdie temas volledig wetenskaplik na te vors is op sigself ’n bevvys van die algemene negering van vroue en hulle rol in die verlede. Hierdie publikasie is, ten spyte van genoemde gebrek, die moeite werd om te lees. Africa. Pretoria : Universiteit van Suid-Afrika. 308 pp. Prys: R79,00. ISBN 0-86981-906-2. in die ark ontslae sou kon raak, en as oplossing vir die probieem die hipotese aangebied is dat ’n groot deel van die diere in iiul winterslaap was, is dit sekerlik nie vanselfsprekend om oor ’n postmodeme konteks te praat en te aanvaar dat die meeste so min of meer weet wat daarmee bedoel word nie . Wat sy standpunte betref, is daar baie wat ek alieen maar van harte kan beaam. Die ruimte ontbreek om daarvan ’n lysie te maak. Terselfdertyd bly daar na die lees van ’n werk van hierdie aard natuurlik nog heelwat vraagtekens oor, maar ek weerhou my ook daarvan om op elke slakkie sout te probeer gooi. Eerder kies ek om by één kemkwessie ’n oomblik te vertoef. Tereg staan die outeur afwysend teenoor die rasionalisme van die modemisme. Tog kan ek nie van die suspisie ontslae raak dat hy self soms daaraan ten prooi val nie. Sy klem op die noodsaaklikheid van “verstaan” in sy bespreking van die kinderkommunie (wat van swaksinniges?) het my reeds laat wonder (p. 104). My onrus word verskerp wanneer hy die leerstelling van die “beperkte versoening” as onopgeefbaar beskou (p. 134), Hierdie beskouing benis myns insiens juis op die objektiwisme van ’n rasionalistiese uitwerking van die uitverkiesing {numenis clausus) in die na-reformatoriese periode (vgl. W.D. Jonker: Uit viye guns alleen, p. 165). In hierdie leer kom weliswaar duidelik na vore dat Gods genade extra nos in Christus die grond is van ons heil, maar dit kan dan kwalik ook nog die grond wees van ons heilsekerheid soos wat wel die geval was by die Reformasie. Laasgenoemde moet dan gesoek word in die kenmerke van Gods genade in ons lewe, dit wil sê of in ons goeie werke, of in ons geestelike ervarings. Ironies genoeg word deur hierdie rasionalistiese leer juis die motief agter die “limited atonement” ondergrawe. Gelukkig sit die leer van die uitverkiesing by Dordt nie so logies in mekaar nie. Kenmerkend van die modemistiese objek-subjeksplitsing is die verskynsel dat objektiwisme altyd weer subjektiwisme tot gevolg het. Heeltemal gerus voel ek dan ook nie wanneer gevra word (p. 79): “Funksioneer die kragtige appel tot geloof en bekering voldoendc?” nie. En weer op die volgende bladsy: “Hy (God) wil sy heiistoesegging laat opvolg (my beklemtoning) met heilstoe- eiening”. Africa. Pretoria : Universiteit van Suid-Afrika. 308 pp. Prys: R79,00. ISBN 0-86981-906-2. Die bydraes stimuleer begrip en insig in die wyd besproke gender issue en toon duidelik aan watter foute in die toekoms vermy moet word. Wie belangstel in Suid-Afrikaanse etiese problematiek sal die boek van waarde vind. VORSTER, J.M. 1996. Is die kerk funksioneel? Gedagtes oor gereformeerde kerkvernuwing in ’n post-moderne konteks. Potchefstroom : Potchefstroom Teologiese Publikasies. 227 p. Prys: R33,00. ISBN 1-86822-245-4. Resensent: P.F. Theron (Departement Sistematiese Teologie, Universiteit van Stellenbosch) Resensent: P.F. Theron (Departement Sistematiese Teologie, Universiteit van Stellenbosch) Resensent: P.F. Theron (Departement Sistematiese Teologie, Universiteit van Stellenbosch) In hierdie werk word ’n wye verskeidenheid sake aan die orde gestel. Oor die antwoord op die vraag in die titel voel die outeur klaarblyklik nie baie optimisties nie. Hy is diep onder die indruk van die noodsaak tot vemuwing in prediking, die erediens, gemeenskapsbelewing, evangelisering, diakonaat, ekumene en kerklike getuienis. Aan elkeen van hierdie temas word ’n afsonderlike hoofstuk gewy. Dit word voorafgegaan deur twee hoofstukke oor die koninkryk van God as paradigma vir kerkvernuwing, en kerkvernuwing in die lig van Bybelse begrippe van die kerk. In die inleidende hoofstuk word gepoog om die nuwe konteks waarin die kerk haar teen die laat twintigste eeu bevind te tipeer as post-modern. In hierdie boek word baie gebied; ’n mens voel selfs geneig om te sê: waarskyniik te veel. Soveel sake word kortliks te berde gebring dat grondige analise nie moontlik is nie. Die styl is dan ook meer stellend as argumenterend. Wat gewen word aan breedte, word ingeboet aan diepte. Die draad wat deur alles loop, is die postmodeme konteks, maar juis laasgenoemde kom nie duidelik uit die verf te voorskyn nie. Binne ’n situasie waar nog vanjaar in ’n bekende dagblad ’n (pre-modeme) debat gevoer is waaraan ook akademici met entoesiasme deelgeneem het oor die vraag hoe Noag van al die mis van die diere In die Skriflig 3I(I&2) 1997:137-151 HO Resensies / Reviews in die ark ontslae sou kon raak, en as oplossing vir die probieem die hipotese aangebied is dat ’n groot deel van die diere in iiul winterslaap was, is dit sekerlik nie vanselfsprekend om oor ’n postmodeme konteks te praat en te aanvaar dat die meeste so min of meer weet wat daarmee bedoel word nie . Africa. Pretoria : Universiteit van Suid-Afrika. 308 pp. Prys: R79,00. ISBN 0-86981-906-2. Word laasgenoemde nie te veel verselfstandig ten opsigte van eers- genoemde sodat geloof en bekering ’n sinergistiese struktuur verkry wat die “objektiewe” Woord moet aanvul en sodoende juis in stryd is met die ware aard van geloof en bekering nie? Anders gestel: kry die subjektiewe nie sodoende ’n kreatiewe flinksie wat kenmerkend is van die polêre struktuur van die modemistiese objek-subjeksplitsing nie? Dit maak my dan ook huiwerig wanneer verklaar word: “Die mens se behoefte aan religieuse ervaring moet met die Evangelie bevredig word” (p. 21). My indruk is dan dat weliswaar vir vemuwing gepleit word, maar nog steeds binne ’n ou paradigma. In die Skrijlig 3I(1&2) 1997:137-151 141 Resensies /Reviews Die skrywer verdien ’n pluimpie vir sy belesendheid. Hy skroom nie om nuut te probeer dink nie. Hy is bereid om weg te beweeg van verstarde strukture en krities teen die kerklike praktyk in te gaan. Die groot bekoring van die gereformeerde erediens byvoorbeeld met sy ingetoë soberheid wat van diepe ootmoed en ontroering getuig, het dikwels in die verlede ontaard in koue rasionalisme (vgl. p. 89). Dit sal derhalwe verstandig wees om goed na prof. Vorster te luister. VAN DER MERWE, Michiel. 1995. Nuwe treë saam met God. Riglyne en programme oor spiritualiteit en gemeentevernuwing. Kaapstad ; Lux Verbi. 152 p. Prys; R54 50. ISBN 0-86997-5560. Resensent: C.J.H. Venter (Departement Diakoniologie, TSP/PU vir CHO) Resensent: C.J.H. Venter (Departement Diakoniologie, TSP/PU vir CHO) Hierdie werk is die vyfde in die reeks “Gemeente en bediening”. Die unieke in hierdie boek is dat die skrywer op die “regte plek” begin. Voordat hy begin met aspekte van gemeente-opbou, hanteer hy eers die flindamentele dimensie van spirituahteit, naamhk dat ons leef saam met God {coram Deo - in die teenwoordigheid van God). Soveel literatuur oor gemeente-opbou wy geen woord aan die aspek van die kwahteit van die gemeente se persoonlike geloofs- lewe voor God nie, terwyl die dimensie as grondhggend beskou moet word, anders verval gemeente-opbou in blote organisatoriese aspekte. Na ’n breë uiteensetting oor spiritualiteit, hanteer die outeur verder die volgende aspekte; visie (Ef. 2), erediens (Ef. 3), koinonia (Ef. 4), getuienis en diens (Ef. 5), strategie (Ef. 6), leierskap (Ef 7), toerusting (Ef 8), Bybelvaardighede vir lidmate (Ef 9). Die slothoofstuk het as opskrif “Waar begin ’n mens?” Wat in hierdie publikasie neerslag gevind het, is gebore uit gesprekke met kollegas, uit voortgesette teologiese opleiding vir predikante (BUVTON - Stellenbosch) en uit die praktiese bediening van die outeur in die gemeente. As ek ’n hoofstuk moet uitsonder, sou dit hoofstuk 7 wees waarin die outeur op ’n populêre wyse die verskillende aspekte van leierskap en motivering behandel, asook hoofstuk 8 wat handel oor die aspek van toerusting aan die gemeente. Hoewel ons in hierdie publikasie meer met ’n praktykteoretiese as ’n basisteoretiese aanpak te doen het, spel die skrywer sy vertrekpunte duidelik uit. ’n Streng wetenskaplike werk is hierdie nie (en wil dit ook nie wees nie!) Predikante en almal wat met opbouwerk te doen het, sal hierin veel praktiese en werkbare materiaal vind. in die Skriflig 3I(I&2) 1997:137-151 M2 Resensies / Reviews BURGER, C.W., MULLER, B.A., SMIT, D.J. 1996. Riglyne vir prediking oor die Christelike deugde. Woord teen die lig 111/4. Kaapstad : Lux Verbi. 215 p. Prys; R59.95. ISBN 0-86997-5889. C.W., MULLER, B.A., SMIT, D.J. 1996. Riglyne vir prediking Resensent: CJ.H. Venter (Departement Diakoniologie, TSP/PU vir CHO) Hierdie is die twintigste boeic in die reeks “Woord teen die lig”. Verskillende (die meeste?) van hierdie boeke het reeds by predikante vir wie prediking ’n saak van ems is ’n plek gevind. Wie wil preek oor die sogenaamde Christelike deugde moet die regte Skriftuurlike en homiletiese vertrekpunt hê. Kardinaal vir prediking oor Christelike deugde is die korrekte siening tussen wet en evangelie, of anders geformuleer, tussen indikatief en imperatief. Resensent: C.J.H. Venter (Departement Diakoniologie, TSP/PU vir CHO) Christelike deugde is nie karakter- trekke wat ons verwerf of verdien nie, maar is ten diepste die werk van die Heilige Gees in die gelowige en korporatief in die kerk. Juis omdat die Heilige Gees hierdie deugde werk, moet die gelowige die deugde uitwerk, beoefen en konkretiseer in dade van geregtigheid en liefde. Dié vertrekpunt word netjies uitgespel in twee inleidende hoofstukke in hierdie werk. Soos gebruiklik in die vorige boeke word elke preekteks eksegeties, hermeneutics en homileties behandel deur kundige vakmanne. Eksegeties sou mens hier en daar vrae kon vra oor meer diepgang, terwyl ander bydraes juis deur eksegetiese indaling in die preekteks ’n mens vul met verwondering oor die aktualiteit van die Skrif Oor die geheel geneem, beveel ek graag hierdie twintigste bundel aan as ’n betroubare, hoogs bruikbare hulpmiddel in die proses van preekmaak uit tekste oor Christelike deugde. BURGER, Coenie i& SIMPSON, Nico. 1996. Bybelstudiegroepe. Poortevir die genade. ______________ Kaapstad : Lux Verbi. 147 p. ISBN 0-86997-5919.______________ BURGER, Coenie i& SIMPSON, Nico. 1996. Bybelstudiegroepe. Poortevir die genade. ______________ Kaapstad : Lux Verbi. 147 p. ISBN 0-86997-5919.______________ Resensent: CJ.H. Venter (Departement Diakoniologie, TSP/PU vir CHO) Resensent: CJ.H. Venter (Departement Diakoniologie, TSP/PU vir CHO) Coenie Burger is ’n bekende skrywer op die gebied van die Homiletiek en die vakgebied Gemeente-opbou. In die skryf van hierdie werk, het ook Nico Simpson meegewerk. 1 ^ In die Skriflig 3l(l&2) 1997:137-151 Resensies /Reviews Die doel van die boek word deur die skrywers weergegee in die inleiding tot hierdie werk. Die doel word soos volg gefonnuieer om te wys dat Bybelstudie op sy beste werk as dit gedoen word in ’n groep wat ook aandag gee aan minstens vier ander geloofsaspekte, naamlik: ’n bewuste fokus op God; wedersydse versorging van mekaar (koinonia); die integrasie van geloofskennis met ons eie lewensverhaal en laastens ’n aktivering tot dienswerk”. Om dié doel te bereik word drie belangrike onderafdelings beskryf. Hierdie onderafdelings handel oor; Wat word vir ons gegee in groepe ... en hoe kan ons dit ten beste ontgin? Vervolgens word gehandel oor: Wat wil ons bereik met groepe ... en hoe kan ons dit regkry? En laastens word gevra: Deur watter groeifases ontwikkel groepe - en hoe kan ons dit ten beste benut? Hierdie is nie ’n deur en deur wetenskaplike werk met literatuurverwysings in die teks nie. Om die waarheid te sê is die styl hier en daar geselserig. Maar juis dit is die sterk punt van hierdie werk. Die wetenskaplike stof is verteer en geintegreer en in eenvoudige taal word leiding gebied aan groepleiers van Bybelstudiegroepe. Wat hier opvallend is, is dat die skrywers op verantwoorde wyse gebruik maak van gegewens uit ander wetenskappe as teologie (bv. Kommunikasiekunde). Hier en daar sou met die skrywers in gesprek getree kan word oor sekere formulerings, maar die werk in sy geheel skep die indruk van afgerondheid met ’n goed ontwikkelde gedagtelyn. Ons Bybelstudiegroepleiers behoort groot baat te vind by die werk - ook die predikant in sy toerustingstaak. MALINA, B., JOUBERT, S. & VAN DER W ATT, J. 1995. Vensters wat die Woord laat oopgaan. Halfway House : Orion Uitgewers. 119 p. Prys: R34.95. ISBN 0798706635. MALINA, B., JOUBERT, S. & VAN DER W ATT, J. 1995. Vensters wat die Woord laat oopgaan. Halfway House : Orion Uitgewers. 119 p. Prys: R34.95. ISBN 0798706635. MALINA, B., JOUBERT, S. & VAN DER W ATT, J. 1995. Vensters wat die Woord laat oopgaan. Halfway House : Orion Uitgewers. 119 p. Prys: R34.95. ISBN 0798706635. die Woord laat oopgaan. Halfway House : Orion Uitgewers. 119 p. Prys: R34.95. ISBN 0798706635. Resensent: Fika J. van Rensburg (Departement Ou en Nuwe Testament, TSP/ PU vir CHO) Resensent: Fika J. van Rensburg (Departement Ou en Nuwe Testament, TSP/ PU vir CHO) Resensent: Fika J. Resensies /Reviews van Rensburg (Departement Ou en Nuwe Testament, TSP/ PU vir CHO) Vir etlike dekades (’n mens kan eintlik sê: vir die afgelope eeu) is die sosiale en politieke konteks van die Bybel beskou as die “agtergrond” van die Bybel, die dooie statiese dékor van die dinamiese en lewende gebeure wat in die Bybel geteken word. Een van die redes hiervoor is dat daar nie genoeg begrip daarvoor was dat dit wat in die Bybel beskryf word, ingebed is in die netwerk van sosiale en politieke gebeure van die Bybelse tye nie. In die Skriflig 3I(I&2) 1997:137-151 144 Resensies / Reviews Al meer het daar in die afgelope dekade begrip daarvoor gekom dat daar eerder gepraat moet word van die sosiale en politieke konleks van die Bybel. Volgens hierdie benadering moet die sosiale en politieke gegewens nie gehanteer word as blote agtergrond nie, maar as die groter geheel waarbinne en as deel waarvan God sy openbaring deur die boeke van die Bybel gee. Daar is ’n nuwe verstaan van die “ou” feite. Hierdie nuwe verstaan kom daarop neer dat daar ’n bewuste poging is om die gekonstrueerde sosio-historiese konteks van die Bybel in die verklaring van die Bybel te verdiskonteer. Dit is juis hierdie paradigmaverskuiwing wat Jan van der Watt en Stephan Joubert met hulle ver-Suidafrikaansing van Bruce Malina se boek {Windows on the world o f Jesus. Time travel to Ancient Judea) nie net begelei nie, maar ook suksesvol populariseer. Die boek begin met 'n proftel van die eerste-eeuse wêreld (p. 1-12), waarin aan die lesers ’n inleidende oriëntering gegee word oor onder andere die belangrike plek van die groep (teenoor die individu), die patriargale familie as die hartklop van die eerste-eeuse wêreld, die groot rol wat eer en skaamte as primêre waardes speel, en ’n sosio-ekonomiese profiel van die eerste-eeuse wêreld. Daama word die leser aan die hand van vier makrovensters deur die antieke Mediterreense leefwêreld op reis geneem. Hierdie vier groot temas is die groep en buitestaanders, die familie, algemene waardes, en die antieke siening van tyd. Al hierdie inligting word op ’n baie interessante en suksesvolle wyse in die boek gekommunikeer. Die leser kan identifiseer met Sarel en Susan Nel, twee modeme Afrikaanse mense, wat hulleself in hierdie eerste-eeuse Mediterreense wêreld bevind. Asof deur ’n tydmasjien na die eerste eeu verplaas, neem hulle alles waar en neem hulle deel aan alles wat gebeur as modeme Suid-Afnkaners. Resensies /Reviews So slaag die outeurs daarin om die kultuurskok wat modeme mense in die eerste eeu sou ervaar, illustratief na vore te bring, Sarel en Susan kom telkens in kontak met ’n bepaalde antieke waarde of perspektief, en die wyse waarop hulle daarop reageer en die tipe vrae wat hulle vra, help die leser om insig in die eie aard daarvan te kry. Daama verduidelik die outeurs die betrokke waarde of perspektief, en bring dit in verband met Nuwe- Testamentiese gegewens. Die leser word aangemoedig om die betrokke waarde of perspektief onder die knie te kry, en dan - op voetspoor van die paar voorbeelde - self op nog Nuwe-Testamentiese gedeeltes van toepassing te maak. Hierdie benadering staan bekend as die inkarnatiewe benadering tot die Nuwe Testament: die leser moet hom kan vereenselwig met die fiindamentele waardes en perspektiewe uit die antieke Mediterreense wêreld, omdat hierdie waardes en perspektiewe ten grondslag van die hele Nuwe Testament lê. 145 In die Skriflig 3I(I&2) 1997:137-151 Reseiisies / Reviews Die popularisering van hierdie benadering het suksesvol plaasgevind. Die outeurs bied die materiaal nie wetenskaplik aan nie en vermy akademiese taal. Tog is die gegewens gebaseer op die werk van ’n span navorsers wat saam met Bruce Malina al vir byna ’n geslag lank besig is om ’n teoretiese en praktiese raamwerk te bied om mense te help om vreemde kulture te assimileer. Aan die einde van die boek (p. 118-119) word dan ook ’n lys wetenskaplike werke vermeld waarin die leser meer oor die teorie en praktyk van hierdie metode kan lees. Op enkele plekke slaan “Amerikanismes” nog deur, byvoorbeeld waar die grondmate in terme van “akker” uitgedruk word (p. 11), waar die woord “familie” gebruik word terwyl “gesin” kennelik bedoel word (o.a. p. 23), waar die meer formele “vader” liewer moes gelees het “pa” (p. 42). Op p. 56 is daar sprake van “duiwels”, terwyl die jongi,te druk van die 1983 Afrikaanse vertaling die oorspronklike konsekwent met “bose geeste” of onrein geeste” weergee. Hier en daar is daar stellings wat die indruk kan skep dat die outeurs die inligting in die Bybel as blote horisontale kommunikasie interpreteer, wat so kultuur- bepaald is dat dit nie gelding het vir vandag nie. • Op p. Resensies /Reviews 43 skryfhulle byvoorbeeld: “Die Vader in die Johannesevangelie word SÓ as die ideale antieke Mediterreense vader b e sk ry fM y n s insiens is dit nie maar bloot die Vader wat deur mense geteken word nie, maar die Here wat ’n faset van sy verhouding met gelowiges in terme van die Vader-beeld van destyds openbaar. • lets soortgelyks gebeur wanneer hulle op p. 44 “die weg van Matteus 18” vanuit die hoe waarde van die groep verklaar. Hulle stel dat die groep elke keer met behulp van meer lede die persoon wat gefouteer het, tot inkeer probeer bring, en maak dan uiteindelik dié stelling: “In Matteus 18:18 word daar dan ook hemelse gesag aan groepsaksies toegesê”. Dié formulering maak die mededeling in Matteus 18 die blote produk van horisontale dinamikas, sonder om in die formulering te verreken dat God met dit wat geskryf staan, ’n (tydlose) voorskrif gee vir die bantering van persone wat fouteer. Hierdie kritiekpunte doen glad nie afbreuk aan ’n gunstige oordeel oor die boek nie. Die boek word onder andere aan die PU vir CHO gebruik in die vlak 1- kursus van Nuwe Testament en Bybelkunde, en die studente reageer baie gunstig daarop. Wat die bruikbaarheid in hierdie verband baie verhoog, is die feit dat die drie outeurs ook ’n Engelse uitgawe laat publiseer het, onder die titel A lime travel to the world o f Jesus. Hierdie publikasie kan dus gemaklik in ’n dubbel- mediumklas gebruik word, en elke student koop dié uitgawe wat vir hom/haar die beste kommunikeer. Hierdie kritiekpunte doen glad nie afbreuk aan ’n gunstige oordeel oor die boek nie. Die boek word onder andere aan die PU vir CHO gebruik in die vlak 1- kursus van Nuwe Testament en Bybelkunde, en die studente reageer baie gunstig daarop. Wat die bruikbaarheid in hierdie verband baie verhoog, is die feit dat die drie outeurs ook ’n Engelse uitgawe laat publiseer het, onder die titel A lime travel to the world o f Jesus. Hierdie publikasie kan dus gemaklik in ’n dubbel- mediumklas gebruik word, en elke student koop dié uitgawe wat vir hom/haar die beste kommunikeer. In die Skriflig 3J(I&2) 1997:137-151 146 Resensies / Reviews Die boek sal ook suksesvol deur Bybelstudie-groepe gebruik kan word. Resensies /Reviews By elke week-byeenkoins kan een van die onderafdelings (mikro-vensters) gebruik word, en die groep kan die verskillende toepassings wat op die Bybel gemaak word, bestudeer en bespreek, en ook ’n eie toepassing maak en bespreek. MALINA, B., JOUBERT, S. & VAN DER WATT, J. 1996. A time travel to the world of Jesus. A modern reflection of ancient Judea. Halfway House : Orion Uitgewers. 108 p. Prys: R34,95. ISBN 0798706813. Resensent: Fika J. van Renshurg (Departement Ou en Nuwe Testament, TSP/ PU vir CHO) Resensent: Fika J. van Renshurg (Departement Ou en Nuwe Testament, TSP/ PU vir CHO) Hierdie publikasie is die Engelse weergawe van dieselfde drie outeurs se Afrikaanse Vensters wat die Woord laat oopgaan, wat hierbo geresenseer is. Die feit dat hierdie publikasie in sowel Afrikaans as Engels beskikbaar is, is nie net nuttig nie, maar uit ’n onderrigoogpunt noodsaaklik. Aan die meeste Afnkaanse universiteite word dieselfde kursus of in aparte Engelse en Afrikaanse kursusse aangebied, of in dubbelinedium. Hierdie dubbele publikasie maak dit baie gerieflik; Studente wat Afrikaans verkies, werk met die Afrikaanse boek, en dié wat Engels verkies met die Engelse boek. Dis jammer dat die bladsy- nommering nie ook identies is nie, want dit sou die gelyktydige gebruik nog makliker gemaak Iiet. Die outeurs en uitgewer verdien gelukwense vir die inisiatief om die boek in albei hierdie tale te publiseer. VAN GENDEREN, P. 1996. Orientasie in de dogmageschiedenis. Zoetermeer : Boekencentrum. 212 p. Prys: /37,50. _____________________________ ISBN 90239 03994._____________________________ Resensent: J.M. Vorster (Departement Dogmatologie/Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) N GENDEREN, P. 1996. Orientasie in de dogmageschiedenis. Zoetermeer : Boekencentrum. 212 p. Prys: /37,50. _____________________ ISBN 90239 03994.____________________________ Resensent: J.M. Vorster (Departement Dogmatologie/Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) Resensent: J.M. Vorster (Departement Dogmatologie/Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) In hierdie werk behandel Van Genderen die ontwikkeling van die belangrikste dogmahistoriese kwessies deur die geskiedenis. Hy gee agtereenvolgens aandag aan die vbTgende temas: In die Skrijlig 3I(I<^2) 1997:137-/51 147 Resensies 'Reviews 1. Kanon en geloofsbelydenis. 2. Die leer van die triniteit. 3. Die Christologie. 4. Die leer van sonde en genade. 5. Die sakrainent en die Woord, die kerk en die verbond. 6. Die leer van die heilsweg. 7. Die dogma van die nuwere Rooms-Katolisisme. 8. Die dogma van die nuwere Protestantisme en die ekumene. Hoewel die boek bedoel is as ’n beknopte oriëntasie, bevat dit tog die belangrikste agtergrond en standpuntinnames aangaande bogenoemde dogma- historiese kwessies. Daar is in die navorsing vir hierdie publikasie baie gebruik gemaak van primêre bronne. Hierdie materiaal word deurgaans doeltreffend in fyndruk bespreek. Daar bestaan deeglike werke oor die dogmageskiedenis. Benewens die bekende en omvattende werke van die vorige eeu het korter publikasies oor die afgelope dekades die lig gesien. In hierdie verband kan gewys word op die boek van Lfthse uit Lutherse oogpunt en dié van Berkhof, Bromiley en Schulze uit gereformeerde perspektief. Almal gee waardevolle besprekings van die hoof- momente in die dogmageskiedenis. Wat die boek van Van Genderen egter besonder maak, is die Bybelse en gereformeerd-konfessionele beoordeling wat telkens gegee word. Dwarsdeur die beoordeling van die dogmahistoriese ont- wikkeling word sy eie standpunt onbevange helder aan die lig gestel. Telkens word gewys op die standpunte van Calvyn en op hierdie wyse word die leser ingelig oor wat die gereformeerde standpunte oor die dogmahistoriese temas is. Van Genderen gee nie voor om objektief oor die dogmageskiedenis te skryf nie en juis daarom is dit die besondere bydrae van die boek. Elke hoofstuk word afgesluit met ’n omvattende literatuurlys oor die onderwerp en aan die einde van die boek gee hy ’n bmikbare lys van verklarings van terminologie wat in die dogmageskiedenis na vore gekom het. Die ontstaans- agtergrond van Konfessies word ook deeglik aan die orde gestel. Die enigste leemte in die boek is die karige bespreking van die dogma in die nuwere Protestantisme en die ekumene. Meer aandag kan in hierdie verband gegee word aan die vraagstuk oor Skrifgesag, die leer oor die Heilige Gees en die Kontekstuele Politieke Teologie se beskouing oor Christus, verlossing en kerk. Die buitelyne van hierdie modeme kwessies word egter wel aangedui. • Inhoud en tema: In hierdie dogmatiese werk poog Moller om vanuit die charismaties-penta- kostalistiese perspektief die sluier te lig oor die skepping en die vraagstukke daaromheen, asook die geesteswêreld en die vrae daaromheen. In die eerste hoofstuk gee hy ’n kort opsomming van die dogma oor die skepping soos verhaal in Genesis, met verwysing na buite-Bybelse bronne. In die tweede hoofstuk bespreek hy die skeppingsdae in detail, die plek van die mens in die skepping, die sondeval en God se voorsienigheid. Die wetenskap binne Bybeise perspektief word in Hoofstuk 3 bespreek. Moller skenk ook aandag aan die verhouding tussen die mens en die ander lewende wesens op aarde. Hoofstuk 4 word gewy aan die evolusionisme, die uitgangs- punte en die einddoel van die teorie. Die engele en hul skepping, mag en posisie is die tema van die vyfde hoofstuk. Hoofstuk 6 handel oor die dogma oor Satan en sy engele, met besondere klem op die mag van die Bose, asook Satan se strategic, metode en doelstellings, terwyl die laaste hoofstuk gewy word aan duiwelbesetenheid en die bantering daarvan. Resensent: Hennie van Wyk (Gereformeerde Kerk Primrose) Resensent: Hennie van Wyk (Gereformeerde Kerk Primrose) Resensent: Hennie van Wyk (Gereformeerde Kerk Primrose) Resensent: Hennie van Wyk (Gereformeerde Kerk Primrose) Resensent: J.M. Vorster (Departement Dogmatologie/Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) Die boek is goed versorg en word van harte aanbeveel vir predikante en teologiese studente. Dit is ’n besliste bydrae tot die navorsing van die dogma­ geskiedenis vanuit ’n gereformeerde perspektief In die Skriflig 3I(I&2) 1997:137-151 148 Resemies /Reviews M ÓLLER, F.P. 1997. The wonder of creation and the enigma of spiritual beings. g Pretoria : Van Schaik, 151 p. Prys: R59.95. ISBN 0 627 02198 0. g Pretoria : Van Schaik, 151 p. Prys: R59.95. ISBN 0 627 02198 0. M ÓLLER, F.P. 1997. The wonder of creation and the enigma of spiritual beings. • Evaluering In die evaluering van hierdie boek moet in gedagte gehou word dat Moller baanbrekerswerk binne die teologie van die charismatiese beweging doen. Hy was van die eerstes wat gepoog het om dogmatiek ’n staanplek te gee - iets wat tot in die vyftigerjare feitiik nie binne die charismatiese tradisie bestaan het nie. In die geheel pla die feit dat daar stellings gemaak word wat nie werklik bewys word nie. Moller impliseer byvoorbeeld dat daar meer as een outeur van Genesis is, sonder om dit te bewys of te motiveer. Hy weerspreek ook standpunte (byvoorbeeld die restourasie van die skepping) sonder om te sê wie dié standpunt huldig. ’n Groot deel van Hoofstuk 1 word bestee aan die bewys dat die skeppingsdae nie 24 uur geduur het nie, sonder om ’n altematief te stel. Verder lyk dit asof hy ’n voorstander is van Barth se skeppingsteorie, en hy laat in die datering van die ouderdom van die aarde ruimte vir die teorie rondom die Big Bang. In die Skhflig 3!(I&2) 1997:137-151 1 ^ Resensies / Reviews In die tweede hoofstuk verklaar hy die skepping van lig as ’n resultaat van die Big Bang - maar koppel dit ook aan Jesus as lig vir die wêreld - in die besonder die kennis van God. Hy onderskei tussen die skepping en dit wat God maak - sonder om na Johannes 1 of Hebreërs 1 te verwys. Die gebeure van die tweede tot die vyfde dag word eerder verklaar in die lig van die modeme wetenskap as in die lig van die Skrif. Hy gaan stark van die standpunt uit dat God elke keer geskep het uit die bestaande materie en nie uit niks geskep het nie. In die geheel word daar van baie buite-Bybelse bronne gebruik gemaak en die standpunte oor engele, die skepping, astrologie word aangebied as dogma, met ’n Skrifbewys of twee. • Lesers wat belang stel in ’n Christelike standpunt oor die skepping, engele en die wyse waarop dit gesien kan word deur die oog van ’n teoloog, mag hierdie boek interessant vind. Baie van Moller se standpunte is egter ongelukkig nie gemotiveer nie. • Die volgende kritiekpunte kan wel geopper word: - Hoewel Móller baie aandag gee aan die optrede van byvoorbeeld engele in die Ou Testament, gee hy ’n ietwat oppervlakkige verklaring van “Engel van die Here”. • Evaluering Dit regverdig werklik ’n uitgebreide bespreking, juis omdat die Tweede Persoon van die Drie-eenheid so aktief betrokke was by die skepping en uiteindelik sal wees by die herskepping van alles. - Sommige werke wat Moller aanhaal, kom nie in sy bibliografie voor nie. Die aangehaalde werke in die bibliografie is ten minste vyf jaar oud. Verder is die gewig van die werke in die bibliografie meer by buite-Bybelse geskrifte as by teologiese werke. Ander bronne oor die Dogmatiek is baie yl gesaai - en ouer as twintig jaar - iets wat nie aanvaarbaar is vir ’n werk wat voorgehou word as ’n Dogmatiekboek van 1997 nie. - Hoewel hierdie publikasie ’n baanbrekerswerk binne die charismatiese teologie is, is daar te veel ongegronde afleiding en stellings om dit ’n standaardwerk op ’n boekrak te maak. - Hoewel hierdie publikasie ’n baanbrekerswerk binne die charismatiese teologie is, is daar te veel ongegronde afleiding en stellings om dit ’n standaardwerk op ’n boekrak te maak. In die Skriflig 3I(I&2) 1997:137-]51 150 Resemies / Reviews FROISE, M. ed. 1996/7. South African Christian Handbook. Welkom : Christian Info. 333 p. Prys: onbekend. ________________________ ISBN 0-620-19468-5._______________________ Resensent: J.H. van IVyk (Departement Dogmatologie, TSP/PU vir CHO) Resensent: J.H. van IVyk (Departement Dogmatologie, TSP/PU vir CHO) Hierdie handboek bevat ’n skat van informasie. Deel 1 handel oor “die kerk in konteks” en “die kerk in fokus”, opgevolg met ’n viertal addenda: kerklike statistiek, sendelinge in die buiteland, kerknaamsveranderings en sensus- gegewens. Deel 2 is in agt onderafdelings ingedeel: (1) kerkgemeenskappe en denominasies; (2) evangelisasie en opleiding; (3) sendinggenootskappe; (4) teologiese op- leidingsentra; (5) media (boekwinkels); (6) diensorganisasies; (7) leierskaps- opleiding; (8) konferensie- en ander sentrums. Telkens word volledige adresse verskaf. Die werk word afgesluit met twee handige registers van die verskillende organisasies asook van die betrokke persone. ’n Studie van die statistiese gegewens bring interessante besonderhede na vore, veral ook as dit met die gegewens van 1990 vergelyk word. In 1990 het 30 000 lidmate aan die Afrikaanse Protestantse Kerk behoort, in 1996 het die getal gegroei tot 52 193. Die getalle van die Evangeiies Gerefonneerde Kerk van SA (voorheen Nuwe Protestantse Kerk) het feithk konstant gebly: 11 000 in 1990, 10 996 in 1996. Die Christelike Gerefonneerde Kerk in SA (nie te verwar met dié in Nederland nie) het 3 500 lidmate. Die Vrye Gerefonneerde Kerk en die Afrikaanse Reformatoriese Kerk word nie genoem nie. Marjorie Froise het ’n groot werk gedoen om hierdie boek saam te stel. ’n Handige naslaanwerk. • Evaluering Van die groter gerefonneerde kerkgemeenskappe word verwys na die GKSA: 1990: 162 2611idmate, 1996: 159 618 (maar baie duidelik sluit dit die statistiek van die swart gemeentes in). Die gegewens van die NHKA is waarskynlik problematies: 193 484 in 1990, 130 710 in 1996, en is die 181 732 van die HKSA korrek? Die getalle van die NGK het gedaal van 1 400 000 in 1990 tot 1 292 850 in 1996; so ook die getalle van die VGK; die statistiek in 1996 is 1 227 766 terwyl die NGKA in 1990 oor 1 000 000 en die NGSK in 1990 oor 240 738 lidmate beskik het. ’n Spel met statistiek is natuurlik ’n gewaagde ondememing. Baie hang daarvan af of skribas akkurate gegewens verskaf Dit val ook op in waiter mate openbare sensusgegewens verskil van gegewens wat deur die Kerke self verskaf word. Tog kan bepaalde tendense uit die statistieke afgelees word. Een daarvan is die aftiame in lidmaattalle van die tradisionele kerke teenoor die groei van die charismatiese kerke. Marjorie Froise het ’n groot werk gedoen om hierdie boek saam te stel. ’n Handige naslaanwerk. TsT In die Skriflig 3l(l&2) 1997:137-151 Boekbekendstellings DEDDENS, D. & TE VELDE, M. red. 1994. Vrijmaking - W ederkeer, Vijftig ja a r Vrijmaking in beeld gebracht 1944-1994. ______________Bameveld : De Vuurbaak. 344 p. Prys: /39.75.______________ Resensent: A. le R. du Plooy nt: A. le R. du Plooy (Departement Dogmatologie & Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) ent: A. le R. du Plooy (Departement Dogmatologie & Ekklesiologie, TSP/PU vir CHO) Vyftien outeurs uit die geledere van die Gereformeerde Kerken in Nederland (Vrijgemaakt) vertel in hierdie publikasie die verhaal van die Vrymaking in 1944. Die eerste ses hoofstukke gaan oor die voorgeskiedenis van die Vrymaking, oor die ontstaan, die betekenis en die ontwikkeling daarvan tot 1946, Die ander elf hoofstukke beskryf die belangrikste aspekte uit die geskiedenis van die Vrygemaakte kerke vanaf 1944 tot 1994. Hierdie publikasie sluit grootliks aan by verwante boeke, naamlik Afscheiding - Wederkeer (1984), Doleansie - Wederkeer (1986) en Vereniging in Wederkeer (1992). Die publikasie handel oor gebeure in ’n veelbewoë tyd van die Nederlandse Gereformeerde kerkgeskiedenis, en bied belangrike inligting oor aspekte soos die kerkstryd gedurende die oorlog in die veertigerjare. Dit gee ook vanuit Vrygemaakte hoek perspektief op die ontwikkelinge daama en op die effek wat dit feitlik wêreldwyd in gereformeerde kringe gehad het. Die boek is netjies versorg en kan van harte aanbeveel word - veral vir diegene wat belangstel in die kerkregtelike en dogmatiese aangeleenthede wat gedurende die tydperk aan die orde gekom het. LOUW, D. 1996. Hoekom? ... gedagtes oor die vraag: waarom en waarheen met my pyn? Kaapstad : Lux Verbi. 96 p. Prys: R22,50. ISBN 0-86997-532-3. LOUW, D. 1996. Hoekom? ... gedagtes oor die vraag: waarom en waarheen met my pyn? Kaapstad : Lux Verbi. 96 p. Prys: R22,50. ISBN 0-86997-532-3. LOUW, D. 1996. Hoekom? ... gedagtes oor die vraag: waarom en waarheen met my pyn? LOUW, D. 1996. Hoekom? ... gedagtes oor die vraag: waarheen met my pyn? Kaapstad : Lux Verbi. 96 p. Prys: R22,50. ISBN 0-86997-532-3. ensent: C.J.H. Venter (Departement Diakoniologie en Missiologie, TSP/PU vir CHO Resensent: C.J.H. Venter (Departement Diakoniologie en Missiologie, TSP/PU vir CHO) LOUW, D. 1996. Hoekom? ... gedagtes oor die vraag: waarom en waarheen met my pyn? Kaapstad : Lux Verbi. 96 p. Prys: R22,50. ISBN 0-86997-532-3. t: C.J.H. Venter (Departement Diakoniologie en Missiologie, TSP/PU vir CHO) Hierdie is ’n meer populêre as ’n wetenskaplike werk in die ware sin van die woord. Die skrywer hou hom - ook in sy navorsing - intens besig met die hele 152 In die Skrijlig 3I(I&2) 1997:152-153 Boekbekendstellings aspek van menslike lyding, in besonder die plek van God in lyding (= God bly in beheer) en die antwoord van die mens in lyding. aspek van menslike lyding, in besonder die plek van God in lyding (= God bly in beheer) en die antwoord van die mens in lyding. Hierdie boekie is eenvoudig, pakkend en met deemis geskrywe vir ons almal wat lyding in die gesig moet kyk en verwerk. Hiervoor beveel ek graag Daniël Louw se Hoekom? aan. POTGIETER, P. 1996. W at moet ek van Jesus weet? Kaapstad : Lux Verbi. 47 p. Prys: R13,50. ____________________ ISBN 0 86997 579X._____________________ Resensent: J.H. van Wyk (Departement Dogmatologie, TSP/PU vir CHO) Hierdie populêre geskrif is as stigtelike lektuur bedoel en moet daarom nie as wetenskaplike werk beoordeel word nie. Tog lê die materiaal ingebed in ’n goeie dogmatiese onderbou - hoewel ’n mens hier en daar ’n ander formulering sou verkies het (30,47). Boeke ontvang / Books received • Van der Walt, B.J. 1997. Afrosentries of Eurosentries - ons roeping i n ’n multikulturele Suid-Afrika. Potchefstroom : IRS. 201 p. R25,00. ISBN 186822-254-3. • Haas, Guenther, H. 1997. The concept of equity in Calvins ethics. Waterloo, Ontario : Wilfred Laurier University Press. 205 p. $24,95. ISBN 0-88920-285-0. • Du Preez, Jannie. 1997. Die wierook van ons gebede. Oor die wonder en krag van gebed. Kaapstad ; Lux Verbi. 84 p. R32,50. ISBN 086997-606- 0. • Van der Walt, B.J. 1997. Being human in a Christian perspective. Potchefstroom : IRS. 83 p. R20,00. ISBN 186822-257-8. In die SkriJJig 3I(l&2) 1997:152-153 153

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1605/1903

Afrikaans

Reflection on diaconal service in relation to Acts 6:1-7 Acts 6 is traditionally considered as the description of the origin of the special service of deaconship. The essence and duty of diaconal service is inferred from Acts 6:1-7; it is the service responsible for the care of the poor and promotion of mutual support and love in the church. This article re-examines Acts 6. It investigates whether this text truly describes diaconal service and what it conveys about the content and essence of the seven’s service. This study shows that Acts 6 does not describe the institution of a special service (office) and that the content and essence of the special diaconal service cannot be derived from this text. Acts 6:1-7 is a description of the dynamic work of the Holy Spirit within the church, related to the difficulties that arise with service (διακονία) due to rapid growth. Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 G. Breed & D.G. Breed Skool vir Kerkwetenskappe Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: gert.breed@nwu.ac.za dbreed@telkomsa.net POTCHEFSTROOM E-pos: gert.breed@nwu.ac.za dbreed@telkomsa.net 1. Inleiding Handelinge 6 word tradisioneel beskou as die beskrywing van die ontstaan van die besondere diens van die diaken.1 Uit Handelinge 6 word ook die wese en die taak van diakonale dienswerk afgelei, naamlik dat dit ’n diens is wat die versorging van die armes in die gemeente behartig en die onderlinge meelewing en liefde moet be- vorder. In hierdie artikel word Handelinge 6 opnuut ondersoek. Daar word ondersoek ingestel of die gedeelte inderdaad die ontstaan van die besondere diens van die diaken beskryf en wat dit sê oor die inhoud en wese van die sewe se dienswerk. Ander Skrifgedeeltes word net ondersoek in sover dit tot die verstaan van Handelinge 6 kan bydra. Eerstens word aandag gegee aan die struktuur van die boek Han- delinge en die plek wat Handelinge 6:1-7 binne hierdie struktuur inneem. Hierna word ondersoek ingestel of die mans wat volgens Handelinge 6 gekies is, sewe diakens was. Om dit te bepaal, word eerstens die probleem wat in die gemeente ontstaan het, onder- soek. Vervolgens word gevra wat die taak was waarop die apostels wou konsentreer. Wanneer die verband van Handelinge 6:1-7 ten opsigte van die res van die Bybelboek bepaal is, die probleem van die weduwees ontleed is en vasgestel is wat die apostels se taak was, kan bepaal word wat die inhoud en wese van die sewe mans se opdrag was. Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 Handelinge 6 word tradisioneel beskou as die beskrywing van die ontstaan van die besondere diens van die diaken. Uit Handelinge 6:1-7 word gewoonlik die wese en die taak van diakonale dienswerk afgelei, naamlik dat dit ’n diens is wat die versorging van die armes in die gemeente behartig en die onderlinge meelewing en liefde moet bevorder. In hierdie artikel word Handelinge 6 opnuut ondersoek. Daar word ondersoek ingestel of die gedeelte inderdaad die ontstaan van die diakonale diens beskryf en wat dit sê oor die inhoud en wese van die sewe se dienswerk. Uit die ondersoek word dit duidelik In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 627 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 dat Handelinge 6 nie die instelling van ’n nuwe besondere diens (amp) beskryf nie en dat die inhoud en wese van die besondere diakonale diens nie hieruit afgelei kan word nie. Handelinge 6:1-7 beskryf eerder die dinamiese werking van die Heilige Gees binne ’n gemeente waarin daar weens die vinnige groei probleme ontstaan ten opsigte van die bedieningswerk (διακονία). 1 In hierdie artikel word uitgegaan van die onderskeid wat Breed et al. (2008:19- 20) tref ten opsigte van die besondere en algemene dienste in die kerk. 2.1 ’n Geheelbeeld van die boek Handelinge Die samestelling en logiese ontwikkeling in die boek Handelinge kan op verskeie wyses beskryf word. Petrus en Paulus se werk kan as 1 In hierdie artikel word uitgegaan van die onderskeid wat Breed et al. (2008:19 20) tref ten opsigte van die besondere en algemene dienste in die kerk. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 628 G. Breed & D.G. Breed die merkers gesien word om die boek in twee dele te verdeel. Die geografiese uitbreiding van die evangelie wat in Handelinge 1:8 beskryf word, kan as struktuurmerkers gebruik word om die boek in drie hoofdele op te deel (Wallace,1998:12; Barclay, 2003:6). Talbert (2005:v) gebruik Jesus se opdrag in Handelinge 1:8 as kriterium om die boek in twee hoofdele te verdeel, waarvan die laaste hoofdeel weer in twee onderafdelings verdeel kan word. Talbert (2005) se indeling word in hierdie artikel gebruik. Dit kan soos volg uiteengesit word: a. Ontvangs en voorbereiding vir die opdrag (Hand. 1:1-24) b. Uitvoering van die opdrag  Eerste fase (Hand. 2:1-12:25)  Geboorte en uitbreiding van die kerk in Jerusalem (Hand. 2:1- 8:4)  Uitbreiding na Judea en Samaria (Hand. 8:5-9:31)  Uitbreiding na Antiogië (Hand. 9:32-12:25)  Tweede fase (Hand. 13:1-28:31): Paulus se sendingreise en die uitbreiding van die kerk na Klein-Asië.  Tweede fase (Hand. 13:1-28:31): Paulus se sendingreise en die uitbreiding van die kerk na Klein-Asië. Dit is duidelik dat Handelinge 6:1-7 volgens hierdie indeling deel is van die tweede hoofdeel (Hand. 2:1-12:25) van Handelinge. In die tweede hoofdeel is dit deel van die eerste onderafdeling wat spesi- fiek handel oor die geboorte en uitbreiding van die kerk in Jerusalem (Hand. 8:5-9:31). 2.2 Handelinge 6:1-7 binne die tweede hoofdeel van Handelinge (2:1-12:25) Talbert (2005:57) toon aan dat die kerk se getuienis in Handelinge 1-8 in ’n siklus met drie bene beskryf word. Handelinge 6:1-8:4 is die derde been van hierdie siklus. Die ander twee bene word gevind in Handelinge 1:12-4:23 en Handelinge 4:24-5:42. Dieselfde struktuur word in al drie hierdie dele gebruik om die ge- skiedenis weer te gee (Talbert, 2005:34, 35). In al drie dele: word verhaal hoe die getuies van die evangelie voor die Joodse  word verhaal hoe die getuies van die evangelie voor die Joods  word verhaal hoe die getuies van die evangelie voor die Joodse Raad gebring word (Hand. 4:3; 5:17, 18; 6:12);  word verhaal hoe die getuies van die evangelie voor die Joodse Raad gebring word (Hand. 4:3; 5:17, 18; 6:12); g g Raad gebring word (Hand. 4:3; 5:17, 18; 6:12); In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 629 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7  verdedig die getuies hulle saak voor die Raad (Hand. 4:5-12; 5:27-32; 7:1-54);  verdedig die getuies hulle saak voor die Raad (Hand. 4:5-12; 5:27-32; 7:1-54);  verdedig die getuies hulle saak voor die Raad (Hand. 4:5-12; 5:27-32; 7:1-54);  word die reaksie van die Raad weergegee:  word die reaksie van die Raad weergegee:  hulle bespreek die saak (Hand. 4:16-17) en laat die dissipels vry met ’n waarskuwing (Hand. 4:21);  hulle bespreek die saak (Hand. 4:16-17) en laat die dissipels vry met ’n waarskuwing (Hand. 4:21);  hulle weerhou hulleself daarvan om die dissipels dood te maak (Hand. 5:33-39) en laat die dissipels vry nadat hulle geslaan is (Hand. 5:40);  hulle stenig Stefanus (Hand. 7:54, 57, 58).  hulle stenig Stefanus (Hand. 7:54, 57, 58).  word die apostels en die gemeente versterk in hulle geloof en die verspreiding van die evangelie word bevorder (Hand. 4:29-31; 5:11-14; 5:41, 42; 6:7; 8:4).  word die apostels en die gemeente versterk in hulle geloof en die verspreiding van die evangelie word bevorder (Hand. 4:29-31; 5:11-14; 5:41, 42; 6:7; 8:4). Die struktuur wat Talbert (2005) voorstel, kan soos volg uitgebrei word: Die struktuur wat Talbert (2005) voorstel, kan soos volg uitgebrei word: Die struktuur wat Talbert (2005) voorstel, kan soos volg uitgebrei word: A1 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van buite (Hand. 3:1-4:31) A1 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van buite (Hand. B1 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van binne (Hand. 4:32-5:14) B1 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van binne (Hand. 4:32-5:14) B1 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van binne (Hand. 4:32-5:14)  God openbaar Hom in die eenheid en onderlinge liefde binne die gemeente (Hand. 4:32-37).  God openbaar Hom in die eenheid en onderlinge liefde binne die gemeente (Hand. 4:32-37).  Ananias en Safira se oneerlikheid skep ’n bedreiging vir die groei van die kerk (Hand. 5:1, 2, 7-9).  Ananias en Safira se oneerlikheid skep ’n bedreiging vir die groei van die kerk (Hand. 5:1, 2, 7-9).  Die Here openbaar hulle leuens aan Petrus en Ananias en Safira sterf omdat hulle vir die Gees gelieg het (Hand. 5:3-5, 9, 10).  Die Here openbaar hulle leuens aan Petrus en Ananias en Safira sterf omdat hulle vir die Gees gelieg het (Hand. 5:3-5, 9, 10).  Daar kom ontsag vir God by die mense (Hand. 5:11, 13).  Daar kom ontsag vir God by die mense (Hand. 5:11, 13).  Die apostels doen baie wonders (Hand. 5:12) en die kerk groei (Hand. 5:14).  Die apostels doen baie wonders (Hand. 5:12) en die kerk groei (Hand. 5:14). A2 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van buite (Hand. 5:15-42) A2 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van buite (Hand. 5:15-42)  Die apostels doen baie wonders (Hand. 5:15, 16).  Die apostels doen baie wonders (Hand. 5:15, 16).  Dit wek die jaloesie van die hoëpriester en die Sadduseërs (Hand. 5:17).  Dit wek die jaloesie van die hoëpriester en die Sadduseërs (Hand. 5:17).  Die apostels word in die tronk gegooi (Hand. 5:18).  Die apostels word in die tronk gegooi (Hand. 5:18).  ’n Engel bevry die apostels (Hand. 5:19).  ’n Engel bevry die apostels (Hand. 5:19).  Hulle kry opdrag om die Woord te gaan verkondig (Hand. 5:20) en doen dit ook (Hand. 5:21a).  Hulle kry opdrag om die Woord te gaan verkondig (Hand. 5:20) en doen dit ook (Hand. 5:21a).  Die Joodse Raad is magteloos om hulle gevange te hou en waarsku hulle net (Hand. 5:21-28; 33-40).  Die Joodse Raad is magteloos om hulle gevange te hou en waarsku hulle net (Hand. 5:21-28; 33-40).  Hierdie gebeure skep die geleentheid vir getuienis (Hand. 5:29).  Hierdie gebeure skep die geleentheid vir getuienis (Hand. 5:29). B1 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van binne (Hand. 4:32-5:14)  Die apostels gaan voort met die verkondiging van die Woord en die kerk groei (Hand. 5:41, 42).  Die apostels gaan voort met die verkondiging van die Woord en die kerk groei (Hand. 5:41, 42). 2.2 Handelinge 6:1-7 binne die tweede hoofdeel van Handelinge (2:1-12:25) 3:1-4:31)  God openbaar Hom deur ’n wonderwerk wat Petrus doen (Hand. 3:1-11).  God openbaar Hom deur ’n wonderwerk wat Petrus doen (Hand. 3:1-11).  Dit skep die geleentheid om die evangelie te verkondig (Hand. 3:12-26).  Dit skep die geleentheid om die evangelie te verkondig (Hand. 3:12-26).  Die verkondiging wek die argwaan van die geestelike voor- gangers en lei tot Petrus en Johannes se gevangeneming (Hand. 4:1-3).  Baie mense kom tot bekering (Hand. 4:4).  Baie mense kom tot bekering (Hand. 4:4).  Hulle word deur die Joodse Raad ondervra (Hand. 4:5-7), wat weer die geleentheid skep vir getuienis (Hand. 4:8-14).  Hulle word deur die Joodse Raad ondervra (Hand. 4:5-7), wat weer die geleentheid skep vir getuienis (Hand. 4:8-14).  Die Joodse leiers is nie in staat om Petrus en die ander apostels gevange te hou nie en hulle word vrygelaat (Hand. 4:15-22).  Die Joodse leiers is nie in staat om Petrus en die ander apostels gevange te hou nie en hulle word vrygelaat (Hand. 4:15-22).  Die gelowiges loof God omdat die vyande van God magteloos is om sy plan te keer (Hand. 4:23-28).  Die gelowiges loof God omdat die vyande van God magteloos is om sy plan te keer (Hand. 4:23-28).  Die apostels se vrymoedigheid neem toe en die kerk groei (Hand. 4:29-31).  Die apostels se vrymoedigheid neem toe en die kerk groei (Hand. 4:29-31). In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 630 G. Breed & D.G. Breed 2 Dat Jesus staan kan verskeie dinge beteken (vgl. Talbert, 2005:64, 65); dit beeld minstens Jesus, die Oorwinnaar, se betrokkenheid by Stefanus en dit wat met hom gebeur uit. B2 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag va binne (Hand. 6:1-7) B2 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van binne (Hand. 6:1-7) B2 Die kerk groei ondanks en as gevolg van ’n aanslag van binne (Hand. 6:1-7)  Die groei van die kerk in Jerusalem en die gepaardgaande om- vang van die bediening veroorsaak dat die Griekssprekende we- duwees oor die hoof gesien word in die daaglikse bediening (Hand. 6:1).  Die groei van die kerk in Jerusalem en die gepaardgaande om- vang van die bediening veroorsaak dat die Griekssprekende we- duwees oor die hoof gesien word in die daaglikse bediening (Hand. 6:1). In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 631 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7  Dit laat verdeeldheid tussen Grieks- en Hebreeussprekende Jode ontstaan (Hand. 6:2).  Dit laat verdeeldheid tussen Grieks- en Hebreeussprekende Jode ontstaan (Hand. 6:2).  Dit laat verdeeldheid tussen Grieks- en Hebreeussprekende Jode ontstaan (Hand. 6:2).  Die twaalf apostels roep die menigte bymekaar (Hand. 6:2).  Die twaalf apostels roep die menigte bymekaar (Hand. 6:2).  Die probleem word opgelos deur die verkiesing van sewe mans wat aangestel word om die probleem te hanteer (Hand. 6:3-6).  Die probleem word opgelos deur die verkiesing van sewe mans wat aangestel word om die probleem te hanteer (Hand. 6:3-6).  Die Woord van die Here versprei (Hand. 6:7).  Die Woord van die Here versprei (Hand. 6:7).  Die gemeente groei (Hand. 6:7).  Die gemeente groei (Hand. 6:7). C Die kerk groei ondanks ’n skynbaar suksesvolle aanslag van buite (Hand. 6:8-8:4)  Die volgende deurlopende temas kom in hierdie deel na vore:  Die aanslag van binne en buite om die groei van die kerk te stuit  Die groei van die kerk ondanks en selfs as gevolg van die aanslag  God wat wonderbaarlik sorg  Jesus wat sy belofte dat die evangelie gaan versprei, nakom en so uit die hemel regeer  Die mens wat verantwoordelikheid moet aanvaar en in die krag en wysheid van die Gees oplossings moet vind  Die Woord van God wat ’n sentrale plek in die groei van die kerk beklee  Lukas beklemtoon dat daar ’n groeiende woede onder die evan- gelie se vyande is.  Die geskiedenis wat opgeteken is, toon ’n besondere ontwikke- ling ten opsigte van die wyse waarop God se betrokkenheid na vore kom.  Handelinge 6:1-7 beskryf ’n tweede voorbeeld van die aanslag wat die kerk van binne beleef het en hoe die aanslag deur die wysheid van die Gees afgeweer is.  Handelinge 6:1-7 is deel van ’n goed-gestruktureerde, groter ge- heel waarin die geskiedenis van die kerk beskryf word. Hierdie struktuur moet in ag geneem word in die verklaring van hierdie verse.  Handelinge 6:1-7 is deel van ’n goed-gestruktureerde, groter ge- heel waarin die geskiedenis van die kerk beskryf word. Hierdie struktuur moet in ag geneem word in die verklaring van hierdie verse. C Die kerk groei ondanks ’n skynbaar suksesvolle aanslag van buite (Hand. 6:8-8:4) C Die kerk groei ondanks ’n skynbaar suksesvolle aanslag van buite (Hand. 6:8-8:4) C Die kerk groei ondanks ’n skynbaar suksesvolle aanslag van buite (Hand. 6:8-8:4)  Stefanus verkondig die Woord, maar word gestenig en sterf (Hand. 6:8-7:60).  Stefanus verkondig die Woord, maar word gestenig en sterf (Hand. 6:8-7:60).  Hy sterf egter as oorwinnaar en hy bid vir sy moordenaars (Hand. 7:58-60; Talbert, 2005:60).  Hy sterf egter as oorwinnaar en hy bid vir sy moordenaars (Hand. 7:58-60; Talbert, 2005:60).  Hy sien Jesus Christus aan God se regterhand staan (Hand. 7:55).2  Hy sien Jesus Christus aan God se regterhand staan (Hand. 7:55).2  Die vervolging wat ná Stefanus se dood ontstaan, lei daartoe dat die evangelie nog verder versprei (Hand. 8:4).  Die vervolging wat ná Stefanus se dood ontstaan, lei daartoe dat die evangelie nog verder versprei (Hand. 8:4). Uit bostaande is dit duidelik dat daar ’n groeiende woede onder die evangelie se vyande is. Dit groei van ’n waarskuwing (Hand. 4:21) na geselhoue (Hand. 5:40) tot steniging (Hand. 7:54-58; Talbert, 2005:57). Die evangelie versprei ondanks hierdie verwoede aan- slag. In die gebeure is daar ’n besondere ontwikkeling ten opsigte van God se betrokkenheid. In die eerste drie dele (A1, B1, A2) gryp God wonderbaarlik in. In die vierde deel (B2) lei die Gees van God die apostels en die gemeente om ’n oplossing uit te werk sonder ’n wonderwerk (vgl. Talbert, 2005:60). In die vyfde deel (C) is God nie sigbaar betrokke nie en laat Hy toe dat sy dienskneg sterf. Dit lyk asof Hy toelaat dat die kerk vernietig word. Dit is egter duidelik dat Jesus Christus die skynbare nederlaag as die saad gebruik wat die evangelie verder laat versprei (Hand. 8:1-4). 2 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 632 G. Breed & D.G. Breed Uit die voorafgaande is die volgende duidelik:  Lukas beskryf in Handelinge die geskiedenis van die ontstaan en groei van die kerk en hy doen dit gestruktureerd. 3 Wanneer verder in hierdie artikel na die diakon-woordgroep verwys word, word daarmee die begrippe διακονία, διακονέω, διάκονος bedoel (vgl. Louw & Nida, 1989, 2:59). 3. Handelinge 6 en die besondere diakonale diens (diakenamp) Om te bepaal of Handelinge 6 oor die instelling van ’n nuwe be- sondere diens handel en wat dan die aard en inhoud van so ’n besondere diens sal wees, word eerstens ’n oorsig oor die gebeure gegee. Daarna word gevra wat die probleem in die gemeente vol- gens Handelinge 6 was en wat presies die apostels se taak was. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 633 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 3.2 Die klagte van die weduwees Die nood van die weduwees was dat hulle oor die hoof gesien is in die daaglikse bediening (ἐν τῇ διακονίᾳ τῇ καθημερινῇ). Die deel van die werk wat die apostels sou afstaan, word beskryf as die bediening van die tafels (διακονεῖν τραπέζαις). 3.1 Samevatting van die gebeure wat in Handelinge 6:1-7 beskryf word Handelinge 6:1 verhaal dat daar in daardie spesifieke tydperk (᾿Εν δὲ ταῖς ἡμέραις ταύταις) in die geskiedenis van die kerk ’n murmurering (γογγυσμὸς) ontstaan het onder die Griekssprekende Jode. Hierdie ongelukkigheid was gerig teen die Hebreeussprekendes. Die rede vir die ongelukkigheid was dat die weduwees van die Grieks- sprekendes op die een of ander manier in die daaglikse bediening (ἐν τῇ διακονίᾳ τῇ καθημερινῇ) oor die hoof gesien is. Hulle is oor die hoof gesien weens die vinnige groei van die gemeente (πληθυνόντων τῶν μαθητῶν) en die gepaardgaande groeiende omvang van die werk. Dit is nie duidelik of die apostels voorheen die bediening van die tafels behartig het en of die gelowiges dit spontaan onderling behartig het en die groter getalle ’n meer gestruktureerde bediening genoop het nie. Die apostels het egter besef dat hulle nie alles alleen kan doen nie en hulp moes kry. Hierna moes hulle duidelik- heid kry oor wat hulle primêre taak is en watter deel van hulle verpligtings hulle aan iemand anders kan oorlaat. Die apostels deel die bediening in twee dele. Aan die een kant die gebede en bediening van die Woord van God (τῇ προσευχῇ καὶ τῇ διακονίᾳ τοῦ λόγου) en aan die ander kant die bediening van die tafels (διακονεῖν τραπέζαις). Albei dele word met die begrippe διακονίᾳ/διακονεῖν3 beskryf. Die apostels het die hele gemeente saamgeroep, aan hulle die pro- bleem geskets en voorgestel dat hulle sewe mans uit hulle geledere kies om hulle aan te stel (καταστήσομεν) oor hierdie saak (ἐπὶ τῆς χρείας ταύτης). Die apostels sou hulleself dan toewy aan die Woord en die gebede. Hierdie voorstel het byval by die gemeente gevind en hulle het sewe mans gekies en hulle voor die apostels gebring wat hulle ná gebed die hande opgelê het (καὶ προσευξάμενοι ἐπέθηκαν αὐτοῖς τὰς χεῖρας). Die aanstelling van hierdie mans lei daartoe dat die hindernis vir die verspreiding van die Woord uit die weg geruim is. 3 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 634 G. Breed & D.G. Breed 3.2.1 Die weduwees en die διακονία In altwee bogenoemde frases (ἐν τῇ διακονίᾳ τῇ καθημερινῇ en διακονεῖν τραπέζαις), word die diakon-woordgroep gebruik. Dit is daarom belangrik dat die betekenis van hierdie woordgroep vas- gestel word. Oor die jare het algemene konsensus ontwikkel dat die diakon- woordgroep die primêre betekenis van fisieke versorging dra (vgl. Collins, 1990:5-45; Venter, 1996:43). Die fisieke versorging is vol- gens hierdie siening nóú met die tafelbediening van ’n kelner en ’n slaaf verbind. Die tafelbediening word gesien as diensbaarheid in nederige toewyding en is sterk verbind met slawediens (vgl. Beyer, 1964:81, 92; Louw & Nida, 1989:484; Aitchison, 2003:84; Njiru, 2002:102, 103). Daar was egter ook voortdurend stemme wat vir ’n wyer verstaan van hierdie woordgroep gepleit het (vgl. Bruce, 1977:131; Venter, 1996:51). By nadere ondersoek blyk dit dat eersgenoemde siening nie die volle omvang van die betekenisvelde waarin die woordgroep gebruik word, beskryf nie. Webber (2001:2) wys daarop dat wanneer die verspreiding of uitdeel van kos of geld in Handelinge ter sprake is, die begrippe διαμερίζω en διαδίδωμι gebruik word en nie διακονέω nie (vgl. Hand. 2:45 en 4:35). Lukas gebruik ook nie in die Lukasevangelie διακονίᾳ om verdeling of uitdeel te beskryf nie. Hy gebruik wel διαμερίζω om die verdeling van Jesus se klere te beskryf (Luk. 23:34), διαιρέω om die verdeling van die erfdeel aan die verlore seun te beskryf (Luk. 15:12) en διαδίδωμι in die opdrag aan die ryk jongman om al sy goed onder die armes te verdeel (Luk. 18:22). Ook in Handelinge 2:3 word die begrip διαμερίζω vir die verdeling van die tonge van vuur op Pinksterdag gebruik. Hierdie waarneming bring mee dat die moontlikheid dat διακονία in Hande- linge 6:1 bloot die uitdeel van voedsel beskryf, onwaarskynlik is (vgl. ook Finger, 2007:262). Collins (1990) het ’n intensiewe studie gedoen aangaande die bete- kenisvelde van die diakon-woordgroep. Hy doen eksegese van elke Skrifdeel in die Nuwe Testament waar hierdie woordgroep voorkom. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 635 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 Hy ondersoek ook buite-bybelse bronne van die Nuwe-Testamen- tiese tyd en vergelyk die resultate van die twee studies met mekaar. Sy bevinding (Collins, 1990:252) is dat daar nie ’n verskil is in die betekenisvelde waarin die diakon-woordgroep in die Bybel en in buite-bybelse bronne gebruik word nie. Sy gevolgtrekking is dat die diakon-woordgroep nêrens ’n aksie be- skryf wat uit medemenslikheid of liefdesdiens gedoen word nie. 3.2.1 Die weduwees en die διακονία Wanneer in ander se nood voorsien word, beskryf die diakon-woord- groep die uitvoering van ’n opdrag. Die woordgroep beskryf primêr ’n persoon of die werk van ’n persoon wat namens die een wat hom aangestel en gestuur het, optree. Liefdesdiens of tafelbediening is wel een van die moontlike betekenisvelde, maar dan is die persoon wat die bediening doen, iemand wat aangestel is om die taak te volvoer (Collins, 1990:251; 1995:167; 2002a:87). Verskeie skrywers beklemtoon in navolging van Collins dat die siening dat hierdie woordgroep primêr nederige dienswerk beskryf, oortuigend verkeerd bewys is (Craighill, 2006; Gooder, 2006; Barnett, 1995:21; Collins 2002b). Bash (1997:29) lig ’n belangrike saak uit, naamlik dat die diakon- woordgroep in die Nuwe Testament gebruik word om ’n aktiwiteit te beskryf en dat dit nie die status van ’n persoon beskryf nie. Hy sê ook wanneer διάκονος en δοῦλος saam gebruik word, dit aandui hoe (met watter gesindheid) die aktiwiteit moet plaasvind, naamlik ’n gevolmagtigde wat sy werk in nederige gehoorsaamheid aan sy opdraggewer doen. Gooder (2006:48) toon aan dat die diakon-woordgroep wel verband hou met nederige diensbaarheid, veral wanneer dit saam met δοῦλος gebruik word. Daarmee saam is dit duidelik dat die diakon- woordgroep oorvleulende betekenisvelde het met die teenoorgestel- de punt van die spektrum, naamlik die begrippe ἀπόστολος (bood- skapper) en πρεσβύτερος (om ’n ambassadeur te wees). Du Plooy (2005:562) sê tereg dat die diakon-woordgroep en roeping nóú met mekaar verbind is. Dit blyk uit die voorafgaande: Dit blyk uit die voorafgaande:  Die daaglikse bediening waarin die weduwees oor die hoof ge- sien is, kan nie op grond van die betekenis van die diakon-woord- groep beperk word tot die uitdeel van middele aan die armes nie.  Die bediening van die tafels dui nie noodwendig op die voor- siening van kos of geld nie.  Die bediening van die tafels was deel van die besondere (amp- telike) bediening van die gemeente.  Die bediening waarin die weduwees oor die hoof gesien is, was deel van die besondere bediening van die gemeente. Hayler (2006:1) toon die volgende aan: Diakonia is signifying the church’s authoritative sending – the sense that ministry is something commissioned by the church, the people of God. Ministry is not a private or an ethical response, but a group of functions or activities that are constitutive for the church. Diakonia is an ecclesial category. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 636 G. Breed & D.G. Breed The correction of the semantic field of the diakon words[:] There is a growing consensus that recognises that elements of menial, personal or loving service are not signified by these words. Die invloedryke woordeboek A Greek-English Lexicon of the New Testament and other early Christian literature het ook sy verklaring van die diakon-woordgroep verander om bostaande insigte te ver- diskonteer (vgl. Arndt et al., 1996; 2000). Wanneer die bediening waarin die weduwees oor die hoof gesien is met die woord διακονία beskryf word, kan aanvaar word dat hierdie bediening deel was van die besondere bediening van die gemeente. .2.2 Die weduwees en die daaglikse διακονία Uit Handelinge 2 is dit duidelik dat die volgende daagliks in die ge- meente plaasgevind het: Uit Handelinge 2 is dit duidelik dat die volgende daagliks in die ge- meente plaasgevind het: Uit Handelinge 2 is dit duidelik dat die volgende daagliks in die ge- meente plaasgevind het:  Hulle het daagliks in die tempel bymekaargekom (Hand. 2:46) en het daar onderrig ontvang (Hand. 5:42) in die openbare erediens (gebede – Hand. 2:42; vgl. Bruce, 1977:81).  Hulle het daagliks in kleiner groepe in huise bymekaar gekom waar hulle Nagmaal gevier (Hand. 2:46 – brood gebreek) en saam geëet (Hand. 2:46 – en hulle voedsel met eenvoud van hart geniet) het. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 637 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7  Hulle is ook daagliks in hierdie kleiner groepe onderrig deur die apostels (Hand. 5:42).4 Al hierdie aspekte van die gemeentelewe word in Handelinge 6 met die diakon-woordgroep beskryf (vgl. Hovius, 1951:25). Die praktiese situasie van die gebeure wat in Handelinge 6 beskryf word, kan soos volg voorgestel word. Elke dag het daar ’n groot menigte (Hand. 6:5) mense by die tempel bymekaar gekom, gelo- wiges, belangstellendes en nuuskieriges. Hier is hulle deur die apostels onderrig en het God in ’n erediens (gebede) aanbid. Hierdie deel van die bediening word in Handelinge 6 beskryf as τῇ προσευχῇ καὶ τῇ διακονίᾳ τοῦ λόγου. Die taal wat in die samekoms gebruik is, was waarskynlik Hebreeus (Bruce,1990:181), wat moont- lik vir die Griekssprekendes ’n probleem kon skep (Talbert, 2005:59, 60; Finger, 2007:273). Dit is ook moontlik dat daar sinagoges was waar Grieks die voertaal was (Bruce,1990:181). Van die tempel af is die gelowiges dan in groepe na verskeie huise om daar saam te eet, Nagmaal te vier en verder onderrig te word in die leer van die apostels (Hand. 2:42). Hierdie deel van die be- diening word in Handelinge 6 beskryf as διακονεῖν τραπέζαις. Fredrich en Bromley (1972:213) sê dat die uitdrukking διακονεῖν τραπέζαις in Handelinge 6 gebruik word om dit te onderskei van τῇ διακονίᾳ τοῦ λόγου en vertaal moet word met “to see to meals”. Hy sien die bediening egter steeds te eng. Die bediening van die tafels het waarskynlik alle aspekte van die bediening by die huise ingesluit (Versteeg, 1982:20; Witherington, 2007:31). 4 Dit is onwaarskynlik dat die apostels elke dag by elke huis teenwoordig kon wees weens die aantal huise. Daar kon tussen 500 en 1 000 huisbyeenkomste gewees het om meer as 5 000 (Hand. 4:4 – 5 000 mans) mense te akkommo- deer. .2.2 Die weduwees en die daaglikse διακονία Versteeg (1980:50-58) toon uit Handelinge, 1 Korintiërs 11 en ook 1 Korintiërs 10 aan dat die liefdesmaal, waar vir die armes gesorg is, en die Nagmaal aanvanklik altyd saamgegaan het. Die woord τράπεζα (tafel) het spoedig die betekenis van “maaltyd” verkry en word in Handelinge 16:33 met hierdie betekenis gebruik (Fredrich, 1972:209, 213). Die Griekssprekende weduwees moes dus by ’n bepaalde huis inskakel, waar hulle dan onderrig en versorg moes word (Witherington, 1998:161). Dit is moontlik dat die apostels om die beurt by die verskillende huise die onderrig gaan doen en seker gemaak het dat die versorging plaasvind. Die verantwoordelikheid In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 638 G. Breed & D.G. Breed vir die onderrig en die versorging het egter normaalweg by die groep self gelê. Venter (1996:52) lei in navolging van verskeie skrywers uit Handelinge 2:45 in vergelyking met Romeine 12 af dat die gemeen- te self verantwoordelik was vir die uitdeel van die middele. Die apostels kon weens die groot getalle nie meer genoegsaam toesig en beheer uitoefen dat dit wel in alle huisgroepe plaasgevind het nie, wat die aanleidende oorsaak was van die weduwees se pro- bleem (Hand. 6:1). Dit blyk uit die voorafgaande dat:  Die daaglikse bediening die bediening by die tempel asook die bediening by die huise ingesluit het.  Die bediening by die tempel die bediening van die Woord en die gebede ingesluit het.  Die bediening by die tempel die bediening van die Woord en die gebede ingesluit het.  Die bediening by die huise die onderrig in die Woord, die ge- meenskaplike maaltyd, die versorging van armes en die Nagmaal ingesluit het.  Die bediening by die huise die onderrig in die Woord, die ge- meenskaplike maaltyd, die versorging van armes en die Nagmaal ingesluit het. 3.2.3 Die wyse waarop die weduwees afgeskeep is Die woord παρεθεωροῦντο (Hand. 6:1) word in die 1933/1953- Afrikaanse vertaling met “oor die hoof gesien”, vertaal en in die 1983-Afrikaanse vertaling met “afgeskeep”. Die King James Version en die American Standard Version vertaal dit met “neglected”. Louw en Nida (1989:356) noem nog een betekenismoontlikheid hierby en dit is “disregard”. Die woord παραθεωρέω het geen regstreekse verband met afskeep ten opsigte van die armes se versorging nie. Die weduwees se behoeftes het dus op die een of ander manier in die totale bediening nie voldoende aandag gekry nie. Die weduwees is nie met respek behandel nie. Vermaak (2001:577) toon aan watter groot rol identiteit by maaltye gespeel het. Onbewustelik of bewustelik kon dit ’n rol gespeel het dat die Hebreeussprekendes die Griekssprekendes stief behandel het. Wat die versuim ook al was, dit het daartoe aanleiding gegee dat die weduwees dit as ’n groot probleem ervaar het en die Griekssprekendes daaroor gaan kla het. Dit blyk uit die voorafgaande:  Geeneen van die woorde waarmee die weduwees se probleem beskryf word, regverdig die gevolgtrekking dat die weduwees se probleem noodwendig by die gebrek aan voorsiening van voedsel of geld gelê het nie.  Geeneen van die woorde waarmee die weduwees se probleem beskryf word, regverdig die gevolgtrekking dat die weduwees se probleem noodwendig by die gebrek aan voorsiening van voedsel of geld gelê het nie. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 639 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7  Daar kan nie met sekerheid gesê word waar die versuim in die daaglikse bediening van die weduwees plaasgevind het nie. Daar is verskeie moontlikhede:  Daar kan nie met sekerheid gesê word waar die versuim in die daaglikse bediening van die weduwees plaasgevind het nie. Daar is verskeie moontlikhede:  ’n Taalprobleem by die verkondiging in die tempel of by die huise;  die weduwees is nie in ’n huisgroep ondervang nie en het ge- meen hulle word uitgestoot;  die huisgroep(e) waarby hulle betrokke was, het nie goed ge- funksioneer nie en hulle is oorgeslaan by die uitdeel van kos en/of geld tydens die huisbyeenkoms;  hulle was in ’n huisgroep wat nie middels ontvang het om uit te deel nie;  daar is doelbewus of onbewustelik teen hulle gediskriminer deur die Hebreeussprekende Jode wat in die meerderheid was.  Die weduwees het weens die versuim afgeskeep en beledig ge- voel. 3.2.3 Die wyse waarop die weduwees afgeskeep is  Die klem word in hierdie deel daarop geplaas dat daar ’n pro- bleem was wat tot skeuring in die gemeente kon lei. Wat die presiese aanleidende oorsaak tot die ongelukkigheid was, is dui- delik ’n bysaak. 3.3.1 Die wese en inhoud van die apostels se bediening Dit is belangrik om nader te probeer bepaal wat die dienswerk was (τῇ προσευχῇ καὶ τῇ διακονίᾳ τοῦ λόγου) waarop die apostels hulle sou toespits. Uit Handelinge 1:25, by die verkiesing van ’n apostel in die plek van Judas, is dit duidelik dat die apostels se primêre taak was om as oor- en ooggetuies op te tree. Die nuwe apostel word verkies om deel te hê aan hierdie dienswerk en apostelskap (λαβεῖν τὸν κλῆρον τῆς διακονίας ταύτης καὶ ἀποστολῆς – Hand. 1:25). Die vereiste vir die een wat die dienswerk moet doen, word beskryf in vers 21, 22: Daar moet dus nog ’n getuie van Jesus se opstanding by ons gevoeg word. Dit moet een van die manne wees wat saam met In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 640 G. Breed & D.G. Breed ons rondgegaan het die hele tyd toe die Here Jesus in die openbaar opgetree het, vandat Hy deur Johannes gedoop is totdat Hy van ons af in die hemel opgeneem is. Wanneer die apostels dus besluit dat dit nie reg is dat hulle aandag afgetrek word van die bediening van die Woord nie, verwys die “bediening van die Woord” spesifiek na die oor- en ooggetuienis waarin hulle as gevolmagtigde verteenwoordigers van Jesus Chris- tus onder leiding van die Heilige Gees optree (vgl. Kittel, 1967:115; Firet, 1974:40). Hulle was die enigstes wat die Woord as oor- en ooggetuies kon bedien. Dit is verstaanbaar dat hulle getuienis kos- baar was, omdat Jesus hulle juis daarvoor geroep en toegerus het. Indien hulle besig sou raak met ander dinge, selfs die onderrig van huis tot huis, kon dit hulle wegtrek van hierdie primêre bediening wat aan hulle, en hulle alleen, toevertrou is. Saam met die Woordbediening sou hulle ook volhard in τῇ προσευχῇ. Die woord προσευχῇ beteken onder meer gebed, maar kan ook ’n plek waar aanbidding plaasvind, of die erediens aandui (Greeven, 1968:808; Louw & Nida, 1989:409). ’n Deel van die taak wat die apostels self sou behartig, was daarom waarskynlik die byeenkomste in die tempel (Bruce, 1990:183). Hierdie perspektief versterk die siening dat die sewe ook die Woord verkondig het, maar in die kleiner groepies wat in huise vergader het. Hulle verkondiging was moontlik spesifiek in Grieks (Collins, 1990:216), en hulle verkondiging was waarskynlik die uitleg van die oor- en ooggetuienis van die apostels. Venter (1996:50-52) verwoord ’n baie algemene wyse waarop met hierdie deel omgegaan word. A – en die gebede. A – en die gebede. Die apostels baken hulle werkveld af tot die A-A-been. Venter (1996:51) kom tot die gevolgtrekking dat die B-B-been van die ringskomposisie oorbly en dat die sewe mans wat verkies word, se taak deur die B-B-been van Handelinge 2:42 beskryf word. In die A-A-been van Handelinge 2:42 is dit egter die hele gemeente wat volhard – nie in die bediening van die Woord (soos in Hand. 6:4) nie, maar in die leer van die apostels. Die bediening van die Woord en die volharding in die leer van die apostels is nie “letterlik die- selfde” soos Venter (1996:51) beweer nie. Die bediening van die Woord stel die gemeente wel in staat om die leer van die apostels te ken en daarin te kan volhard, maar daar is ’n wesenlike verskil tussen hierdie twee aksies. Die apostels preek (as oor- en oog- getuies) en die gemeente neem hierdie getuienis en oordink dit en pas dit op hulle lewens toe. So volhard hulle daarin. Dit is dus nie geldig om ’n aftreksom te doen en tot die gevolgtrekking te kom dat Handelinge 6:4 beteken dat die sewe mans nie ook op die een of ander manier die Woord bedien het nie. Hulle Woordbediening ver- skil wel ingrypend van dié van die apostels, naamlik dat hulle in hulle verkondiging, dít wat hulle by die apostels gehoor het, toege- pas het (vgl. Coetzee, 1967:48, 49). In sy beredenering stel Venter (1996:51) die verkondiging van die apostels implisiet gelyk aan die verkondiging van ouderlinge en predikante, en die onderlinge gemeenskap en breking van die brood aan die diens van die diaken. Ook hierin is die redenasie egter nie konsekwent nie. Ouderlinge en predikante kan immers nooit as oor- en ooggetuies van Jesus se leer en lewe optree nie. Dit wat die apostels as hulle werkveld toeëien, kan nie gelykgestel word aan die werkveld van ouderling en predikant nie. Venter (1996:51) beperk verder die “breking van die brood” tot liefdesmaaltye. Dit is nie houdbaar nie. Van ’t Spijker et al. (1980:10) toon duidelik aan dat die liefdesmaaltyd en die Nagmaal aanvanklik nie van mekaar geskei kon word nie en dat in Handelinge 2:42 met die breking van die brood, primêr die viering van die Nagmaal bedoel word (vgl. ook Coetzee, 1967:49; Witherington, 2007:30). A – die bediening van die Woord A – die bediening van die Woord 3.3.1 Die wese en inhoud van die apostels se bediening Hy verbind Handelinge 2:42 met Han- delinge 6:4 en vind ’n ringskomposisie in Handelinge 2:42: Die gemeente het volhard in A – die leer van die apostels B – en (kai) in die onderlinge gemeenskap B – en (kai) in die breking van die brood A – en (kai) in die gebede. Hy vind die A-A-been terug in Handelinge 6:4: Maar ons sal volhard in: Die gemeente het volhard in Maar ons sal volhard in: In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 641 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 A – die bediening van die Woord A – en die gebede. Dat die Nagmaal en die liefdesmaaltyd in daardie tyd onlosmaaklik van mekaar gesien is, word ook duidelik wanneer Paulus in 1 Korintiërs 11 sê dat die gemeente se Nagmaalviering nie meer die Nagmaal van die Here is nie, omdat hulle liefdeloos optree tydens In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 642 G. Breed & D.G. Breed die liefdesmaaltyd. Indien die B-been in Handelinge 2:42 dus die diakens se werk beskryf, sou Nagmaalbediening ook deel moes uitmaak van die diakens se taak (Grosheide, 1957:304, 305). Indien “die breking van die brood” gelykgestel word aan slegs die liefdesmaaltyd, en koinonia die onderlinge gemeenskap is, het die onderskeid wat deur die kai-verbinding (Handelinge 2:42) daargestel word, nie sin nie. Die liefdesmaaltyd, wat versorging van die armes ingesluit het, was so ’n integrale deel van die koinonia dat Lukas die liefdesmaaltyd en die onderlinge gemeenskap slegs met die woord koinonia sou kon beskryf en almal sou begryp dat die liefdesmaaltyd daarby ingesluit was. Hy tref egter ’n doelbewuste onderskeid deur die kai-verbinding en deur die ringskomposisie. Indien die A-A- verbinding twee afsonderlike en tog nóú verwante sake benoem, kan tereg verwag word dat die B-B-been ook twee afsonderlike, hoewel nóú verwante sake sal benoem. Wanneer die apostels sê dat dit nie reg sal wees as hulle by die bediening van die tafels betrokke raak en daardeur die bediening van Woord en gebede afskeep nie, beperk hulle hulle eie arbeids- terrein en nie dié van die sewe mans nie. Indien die apostels steeds van huis tot huis die Woord moes gaan verkondig, sou hulle las nie veel verlig geword het deur die nuwe voorgangers nie. Dit sou egter groot verligting bring indien die apostels die huis-tot-huis-bediening, wat duidelik onderskeibaar is van die bediening by die tempel, aan ander voorgangers sou kon oorgee. Dit blyk uit die voorafgaande dat:  die apostels ná die verdeling van die werk gefokus het op die oordra van die oor- en ooggetuienis binne die gesamentlike ere- dienste wat in die tempel gehou is;  die apostels ná die verdeling van die werk gefokus het op die oordra van die oor- en ooggetuienis binne die gesamentlike ere- dienste wat in die tempel gehou is;  dit die sewe se taak was om die res van die bediening te behartig sodat die apostels ongehinderd met hulle hooftaak kon voort- gaan. A – en die gebede.  dit die sewe se taak was om die res van die bediening te behartig sodat die apostels ongehinderd met hulle hooftaak kon voort- gaan. 3.3.2.1 Regeer (bestuur en beheer) Handelinge 6:1-7 word omsluit deur twee mededelings dat die gemeente gegroei het (Hand. 6:1 en 6:7). Ook die groter konteks dui daarop dat Lukas die groei van die kerk deur die verkondiging van die evangelie beskryf (vgl. 2.2). Uit sowel die breër konteks as uit Handelinge 6 is dit duidelik dat daar ’n doelbewuste aanslag was om In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 643 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 hierdie groei te stuit en dat Lukas aandui hoe die kerk ondanks en selfs as gevolg van hierdie aanslae groei. Handelinge 6:1-7 is ’n beskrywing van die tweede aanslag wat van binne die kerk self kom (vgl. 2.2). Daar is reeds aangedui (vgl. 2.2) dat Lukas in Handelinge 6:1-7 beskryf hoe die kerk, sonder dat God ’n wonderwerk gee, in die wysheid van die Gees die aanslag moet afweer en dit as geleentheid vir groei moet benut. Die opdrag van die sewe moet teen hierdie agtergrond begryp word. Hulle opdrag was om die bedreiging wat die ontevredenheid van die weduwees meegebring het, op te los. Hiervoor sou hulle die bestuur- en beheerprobleem wat deur die groeiende getalle geskep is, moes takel (Barclay, 2003:59). Handelinge 6:1-7 is dus nie primêr ’n beskrywing van hoe die kerk haar weduwees of armes of mense wat deur die een of ander oorsaak buite die liefdesgemeenskap gestoot word, moet versorg nie. Dit handel nie in die eerste plek oor die seerkry van ’n groep lidmate nie. Dit gaan eerder oor die be- dreiging wat hierdie ongelukkigheid vir die hele gemeente en die uitdra van die Woord inhou as dit nie aandag kry nie. Daarom word die hele menigte dissipels (Hand. 6:2) betrek by die soeke na ’n oplossing (Finger, 2007:265). ’n Tweede bedreiging word deur die apostels uitgelig wanneer hulle sê dat dit nie reg sal wees dat hulle die bediening van die Woord afskeep om die tafels te bedien nie. Dit het ook te doen met bestuur en beheer binne die gemeente. Dit het te doen met prioriteite en die bepaling van fokusgebiede vir bepaalde gawes en met die dele- gering van verpligtings. Lukas beklemtoon aan die een kant die wonderlike groei wat daar in die kerk plaasgevind het, maar hy maak dit ook duidelik dat daar uit verskeie oorde, van binne en buite, probleme kan opduik. 3.3.2.1 Regeer (bestuur en beheer) In Han- delinge 6:1-7 beskryf hy die bestuur en beheer van probleme wat opgeduik het toe die gemeente in Jerusalem vinnig gegroei en die werk vir die bestaande voorgangers te veel geraak het. Die gevolg (simptoom) van hierdie probleem was dat die bediening (διακονία) skade gely het. In hierdie besondere geval was dit die versuim ten opsigte van die weduwees wat eerste kop uitgesteek het. Die apostels sou hierdie simptoom kon probeer beredder deur nog meer by die bediening by die huise en die bediening van individue en groepe betrokke te raak. Dit sou egter skynbaar slegs die probleem tydelik opgelos het, omdat die werklike probleem dan nie getakel sou word nie. ’n Ander simptoom van die werklike probleem sou dan In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 644 G. Breed & D.G. Breed gou opgeduik het – dat die apostels nie die Woord sou kon bedien soos hulle moes nie en die eredienste ook skade sou ly. gou opgeduik het – dat die apostels nie die Woord sou kon bedien soos hulle moes nie en die eredienste ook skade sou ly. Die apostels identifiseer die werklike probleem, naamlik dat die twaalf apostels te min is om toe te sien dat die bediening (διακονία) doeltreffend plaasvind. Hulle word deur die Heilige Gees gelei om te besef dat hulle bekwame lidmate (mense vol van die Heilige Gees) moet kry om hulle te help – dit is moontlik gegrond op die raad wat Jetro aan Moses gegee het (vgl. Eks. 18; Bruce, 1990:182). Hulle takel die werklike probleem deur nog voorgangers te laat kies wat hulle kan bystaan sodat die bediening (διακονία) doeltreffend kan plaasvind. Die volgende stap in die oplossing van die probleem was werksverdeling. Die apostels kies die werksterrein waarvoor hulle deur Jesus geroep en toegerus is en wat niemand anders kan doen nie, naamlik die bediening van die Woord as oor- en ooggetuies. Daarmee saam het hulle die aanbidding soos dit in die erediens plaasvind, gelei. Die sewe ontvang die taak om die res van die bediening te behartig, wat hoofsaaklik tydens die byeenkomste van huis tot huis plaas- gevind het. Dit wat in Efesiërs 45 van die besondere gawes (bv. herders en leraars) gesê word, dat hulle soos ligamente is wat die liggaam glad moet laat funksioneer (Roberts, 1963:146; Breed et al., 2008:21), word hier prakties geïllustreer. 3.3.2.1 Regeer (bestuur en beheer) Die haakplekke wat ontstaan het in die bediening (διακονία) moes deur die nuwe voorgangers uitge- stryk word (vgl. Du Plooy, 2005:564). 5 Vergelyk Kruger (2005:527-553) vir die roeping en taak van die besondere dien- ste in die kerk. 3.3.2.2 ’n Pastorale dimensie Om die volle inhoud van die sewe se opdrag te begryp, is dit nodig om Handelinge 6:1 in meer diepte te ondersoek. In Handelinge 6:3 sê die apostels dat sewe mans gekies moet word om oor “hierdie saak” aangestel te word. Daar is reeds vasgestel dat ’n deel van “hierdie saak” die bestuur en beheer is oor die bediening in die by- eenkomste wat van huis tot huis plaasgevind het – die doel was om tekortkomings in die bediening te takel (vgl. 3.3.2.1). Daar is ook vasgestel (vgl. 3.2.3) dat die weduwees moontlik die optrede teenoor hulle as beledigend ervaar het. Hulle murmurering het dus waarskynlik nie bloot oor die versuim gegaan nie, maar ook oor die 5 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 645 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 moontlike gesindheid (minagting) wat tot die versuim aanleiding gegee het. Dit is duidelik dat Lukas die murmurering van die weduwees be- klemtoon deur taamlik uitgebreid daaroor te skryf. Die volgende uit- eensetting dui aan watter aspekte van hulle murmurering hy uitlig: Daar het ’n murmurering onstaan (ἐγένετο γογγυσμὸς) Daar het ’n murmurering onstaan (ἐγένετο γογγυσμὸς) By wie daar murmurering ontstaan (τῶν ῾Ελληνιστῶν) Teen wie daar murmurering ontstaan (τοὺς ῾Εβραίους) Waarom daar murmurering ontstaan (ὅτι παρεθεωροῦντο ἐν τῇ διακονίᾳ τῇ καθημερινῇ αἱ χῆραι αὐτῶν) Waarom daar murmurering ontstaan (ὅτι παρεθεωροῦντο ἐν τῇ διακονίᾳ τῇ καθημερινῇ αἱ χῆραι αὐτῶν) Murmurering dui op ongelukkigheid en selfs agterdog (White, 2005: 88). Die erns van die situasie het in die moontlikheid van skeuring gelê. Indien daar net aandag gegee sou word aan die oorsig, kon daar nog twyfel bestaan het oor die Hebreeussprekendes se gesind- heid teenoor die Griekssprekendes. Dit is duidelik dat die moontlik- heid van agterdog oor gesindheid en die moontlike spanning tussen die twee groepe ondersoek en getakel moes word voordat daar selfs aan nuwe strukture vir die bediening gedink kon word. Daar kan dus aangeneem word dat die opdrag van die sewe ook ’n pastorale dimensie gehad het, met die oog op eenheid in die gemeente. Daar kan afgelei word dat dit wat in Efesiërs 4 as doel van die besondere dienste gestel word, naamlik om die eenheid in die gemeente te laat groei (Kruger, 2005:535), duidelik ook deel van die opdrag van die nuwe voorgangers was. 3.3.2.4 Bediening van die Nagmaal Daar is reeds aangetoon dat die breking van die brood ook die Nag- maal, wat ten nouste met die liefdesmaaltye saamgehang het, inge- sluit het (vgl. 3.3.1). Die sewe moes dus ook die Nagmaal van huis tot huis bedien. 3.3.2.3 Verkondiging van die Woord Dit het reeds duidelik geword dat die uitleg en onderrig van die apostels se oor- en ooggetuienis waarskynlik deel was van die sewe se taak by huisbyeenkomste (vgl. 3.3.1). Witherington (1998:251) bied ’n verdere bevestiging van hierdie waarneming. Hy wys op In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 646 G. Breed & D.G. Breed Lukas se literêre styl waarvolgens ’n persoon wat in die volgende deel van sy beskrywing van die geskiedenis ’n belangrike rol gaan speel, reeds in die vorige deel bekendgestel word. Hy noem hierdie persone brugfigure.6 Volgens hom is Stefanus en Filippus twee brugfigure wat in Handelinge 6:1-7 bekendgestel word en dan in die daaropvolgende dele ’n belangrike rol speel (vgl. ook Talbert, 2005: 60). In die daaropvolgende dele word beskryf hoe hierdie twee per- sone die Woord verkondig en doop. Filippus word ook as evangelis aan die leser voorgestel. Daar kan dus met reg aangeneem word dat dit wat hulle in die tyd ná die gebeure van Handelinge 6 doen, ook deel van die opdrag was wat hulle in Handelinge 6 ontvang het. Die toerusting van die gemeente wat volgens Efesiërs 4 die doel van die besondere dienste is (vgl. Kruger, 2005:536), was duidelik ook deel van hierdie sewe voorgangers se opdrag. 6 So word Barnabas in Handelinge 4:36 aan die lesers voorgestel om vanaf Handelinge 9 ’n groter rol te speel. Saulus (Paulus) word in Handelinge 7:58 bekendgestel voordat hy in die volgende hoofstukke ’n prominente rol vertolk. 3.2.2.5 Gevolgtrekking  Die sewe word geroep en bevestig as voorgangers van die ge- meente.  Hul taak het ingesluit:  ’n pastorale funksie;  die regering – die bestuur en beheer van die bediening (διακονία) wat aan hulle toevertrou is;  die versorging van armes en die bevordering van die koinonia;  die onderrig oor en toepassing van die getuienis van die apostels; en  die bediening van die Nagmaal. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 647 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7  Hulle taak toon ooreenkomste met die taak wat in Efesiërs 4 aan die besondere dienste opgedra word en wat sowel die take van die latere ouderlinge as die diakens ingesluit het.  Hulle taak toon ooreenkomste met die taak wat in Efesiërs 4 aan die besondere dienste opgedra word en wat sowel die take van die latere ouderlinge as die diakens ingesluit het. 3.3.3 Die sewe in ’n besondere diens Coetzee (1967:44) en Venter (1996:50) lei op grond van vyf faktore af dat Handelinge 6 die instelling van ’n nuwe besondere diens beskryf. Hierdie faktore is:  Die gemeente word saamgeroep  Die sewe word deur die gemeente gekies  Hulle word voor die apostels gestel  Hulle word die hande opgelê terwyl vir hulle gebid word  Hulle ontvang ’n spesifieke opdrag Hulle vind bevestiging vir hierdie afleiding deur Handelinge 6 met Handelinge 1 en 14 te vergelyk. Handelinge 1 en 14 beskryf egter die verkiesing van mense tot ’n bestaande besondere diens en nie die instelling van ’n besondere diens nie. In albei gevalle word die besondere diens waartoe die persone verkies word ook duidelik genoem. Die noem van ’n permanente besondere diens is opvallend afwesig in Handelinge 6. Die feit dat die sewe die hande opgelê is, speel ’n belangrike rol om Coetzee (1967:44) en Venter (1996:50) te oortuig dat die sewe in ’n permanente besondere diens bevestig is. Indien die betekenis en praktyk van handoplegging bestudeer word, dui handoplegging eg- ter nie noodwendig op die bevestiging in ’n besondere diens nie. Handoplegging is ’n simboliese daad waarmee die gemeente deel- name en betrokkenheid by die taak wat verrig moet word, getuig. Phillips (2001:154) sê dat handoplegging altyd identifisering met iets of iemand simboliseer, soos in 1 Timoteus 5:22 waar Timoteus ge- waarsku word om nie iemand te vinnig die hande op te lê en miskien deel te word van iemand anders se sonde nie. Dit is belangrik om in gedagte te hou dat die handoplegging gebruik is as simboliese daad om iemand af te sonder, nie net vir ’n beson- dere diens nie, maar ook vir ’n besondere (eenmalige/tydelike) op- drag (Ryken et al., 1998:362; O’Collins & Kendall, 1997:144-146; Witherington, 1998:251; Talbert, 2005:60). Handelinge 13 beskryf so ’n geval. In Handelinge 13:1 word Barnabas en Saulus saam met ander genoem as profete en leraars in die gemeente van Antiogië. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 648 G. Breed & D.G. Breed Terwyl hulle een maal bymekaar was om die Here te dien en gevas het, het die Heilige Gees hulle opdrag gegee om Saulus en Barna- bas af te sonder vir ’n besondere taak (Hand. 13:2). Hulle moes die evangelie na die heidene uitdra. Die gemeente het toe gevas, hulle die hande opgelê en hulle gestuur om hierdie taak aan te pak. 3.3.3 Die sewe in ’n besondere diens So- wel Barnabas as Saulus was dus reeds in ’n bepaalde permanente diens bevestig, maar word (weer) die hande opgelê sonder dat daar van ’n besondere diens sprake is. Hierdie handoplegging is dus duidelik nie noodwendig die bevestiging in ’n bepaalde besondere diens nie, maar het te make met die bepaalde opdrag waarvoor die gemeente hulle stuur. Nee (1996:125, 126) sê dat die handopleg- ging in Handelinge 13 die betekenis gedra het van: “... their going was the whole church’s going”. Die handoplegging het geïmpliseer dat dit nie slegs Saulus en Barnabas was wat na Antiogië gegaan het nie, maar dat die hele gemeente saam met hulle gegaan het. Die oplê van hande simboliseer kommunikasie, oordrag en ont- vangs, nie ’n statiese oordrag nie, maar ’n voortdurende interaksie met God (Stookey, 2000:147-148). Handoplegging het in verskeie situasies plaasgevind. Die oordrag kan wees genesing (Mark. 5:23; Hand. 9:12; 28:8), geestesgawes (Hand. 8:19; 19:6), bevestiging/af- sondering (Hand. 6:6; 13:13; 1 Tim. 4:14; 5:22; 2 Tim. 1:6) of seën (Matt. 19:13-17; vgl. Bruce, 1990:184, 185). Die oplegging van die hande is ook deurlopend simbolies van die teenwoordigheid van die Heilige Gees (Hamilton, 2000:796). Die sewe is deur die gemeente verkies, deur die apostels die hande opgelê en ’n bepaalde opdrag gegee. Dit is uit die voorafgaande duidelik dat daar nie op grond hiervan ’n keuse gemaak kan word tussen die moontlikheid dat hulle hierdie diens permanent beklee het en of dit ’n roeping was tot die eenmalige hantering van ’n bepaalde probleem nie. Veel minder nog kan hieruit afgelei word dat die kerke op grond van die beskrywing van hierdie gebeure die instelling van ’n bepaalde besondere diens kan aflei of die taak- omskrywing van ’n bepaalde besondere diens hieruit kan vasstel. Wat wel duidelik is, is dat hulle as voorgangers deur die gemeente geroep en afgesonder is vir ’n bepaalde taak. Hulle tree as ge- volmagtigdes van die gemeente op in die uitvoering van hulle opdrag. Hulle roeping vertoon eienskappe van die besondere diens- te wat Christus aan sy kerk skenk (Ef. 4). Dit blyk dat Handelinge 6 ’n embriodiens beskryf waaruit die verskillende besondere dienste sou ontwikkel. Du Plooy (2005:563) toon aan dat daar selfs in die briewe van Paulus ’n ontwikkeling plaasvind in wat Paulus oor die besondere dienste leer. Uit die voorgaande blyk die volgende:  Daar kan nie in Handelinge 6:1-7 genoegsame getuienis gevind word om af te lei dat die instelling van die besondere diens van diaken in hierdie gedeelte beskryf word nie.  Handoplegging dui nie altyd op die bevestiging in ’n besondere diens nie.  Volgens Handeling 13 het die gemeentes ook mense verkies en afgesonder om ’n besondere taak te verrig, sonder dat hulle noodwendig in ’n besondere diens (amp) bevestig is.  Daar kan in die Skrif ’n ontwikkeling in die ampsbeskouing aangetoon word. Die oplossing vir ’n besondere probleem, die verkiesing van meer voorgangers, kan gesien word as die embrio waaruit meer permanente strukture kon ontwikkel. 3.3.3 Die sewe in ’n besondere diens Soos Paulus, het Lukas ook nie van die 649 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 Here ’n klaargemaakte bedieningstruktuur of ampsbeskouing ont- vang nie. Die Gees het dit laat ontwikkel en gaandeweg die pad gewys. Van Handelinge 6 tot dit wat Paulus in Efesiërs en die briewe aan Timoteus leer, moes daar nog baie water in die see loop. Om dus uit Handelinge 6 ’n uitgewerkte pligstaat vir die diaken af te lei, sou nie verantwoordbaar wees nie (vgl. Bruce, 1990:182). Nel (2009:7) praat van natuurlike kerkontwikkeling wat ’n dinamiese pro- ses is waarin die Drie-enige God se antwoorde op die vrae wat Hy op die pad van ’n gemeente bring, gesoek word. Die antwoorde wat gevind word, kan gaandeweg tot ordelike strukture groei, soos dit wel duidelik word in die loop van Handelinge en die briewe van Paulus en Petrus. Uit die voorgaande blyk die volgende: 5. Moontlikheid vir verdere navorsing  Indien die wese en inhoud van die besondere diens van diaken nie uit Handelinge 6:1-7 afgelei kan word nie, moet opnuut nagevors word hoe die besondere diens van diaken ontstaan het en wat die diaken se taak behoort te wees.  Die begrip διακονία moet meer in diepte ondersoek word en die resultate van so ’n ondersoek moet op die bedieningstrukture van die gemeentes toegepas word. Hierdie ondersoek kan ook leiding verskaf oor die vraagstuk van die vrou se dienswerk in die kerk. 4. Gevolgtrekking Daar kan nie met sekerheid gestel word dat die instelling van die besondere diens van diaken in Handelinge 6 beskryf word nie en ook nie dat hierdie gedeelte oor die instelling van enige besondere diens handel nie. Lukas beskryf wel in Handelinge 6 ’n praktiese ad hoc-ordereëling van ’n gemeente. Volgens die ordereëling wat getref is, is die bedieningswerk verdeel sodat die apostels kon fokus op dit waarvoor hulle primêr deur Jesus geroep en toegerus is, naamlik om oor- en ooggetuies te wees. Die nuwe voorgangers is geroep en afgesonder om daardie werk te behartig wat die probleem/behoefte in die gemeente sou takel. Hierdie ordereëling kon die embrio ge- wees het waaruit meer permanente strukture gegroei het. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 650 G. Breed & D.G. Breed 5. Moontlikheid vir verdere navorsing Geraadpleegde bronne g g g ( ) FINGER, F.H. 2007. Of widows and meals: communal meals in the book o Acts. Grand Rapids: Eerdmans. p FIRET, J. 1974. Het agogisch moment in het pastoraal optreden. Kampen: Kok FRIEDRICH, G. & BROMLEY, G.W. 1972. Theological Dictionary of the New Testament. Vol. 8. Michigan: Eerdmans. GOODER, P. 2006. Diakonia in the New Testament: a dialogue with John N. Collins. Ecclesiology, 3(1):33-56. GREEVEN, H. 1968. Proseugomai. (In Bromley, G.W., ed. Theological Dictionary of the New Testament. Vol. 2. Grand Rapids: Eerdmans. p. 807-808.) p ) GROSHEIDE, F.W. 1957. De eerste brief aan de kerk te Korinthe: commentaar op het Niewe Testament. Kampen: Kok. HAMILTON, M.W. 2000. Laying on of hands. (In Eerdmans, W.B., ed. Dictionary of the Bible. Michigan: Eerdmans. p. 796.) HAYLER, P. 2006. Response to Paula Gooder’s paper on the scholarship of John N. Collins. Paper presented at the Communion of the Porvoo Churches Consultation on the Diaconate, 25-27 January 2006, the Royal Foundation of Saint Katharine London. http://www.porvoochurches.org/ last4years/london.html Date of access: 10 Feb. 2010. y HOVIUS, J. 1951. Behooren de diaken tot den kerkraad? Sneek: Weissenbach HOVIUS, J. 1951. Behooren de diaken tot den kerkraad? Sneek: Weissenbach. KITTEL, G. 1967. Lego, logos, rema, laleo. (In Bromley, G.W., ed. Theological Dictionary of the New Testament. Vol. 4. Grand Rapids: Eerdmans. p. 69- 143.) ) KRUGER, S.F. 2005. Toerusting as wordingsproses: perspektiewe uit die Efesiërbrief. In die Skriflig, 39(3):527-553. LOUW J.P. & NIDA, E.A. 1989. Greek-English Lexicon of the New Testament: based on semantic domains. 2nd ed. New York: United Bible Societies. NEE, W. 1996. The assembly. Anaheim: Life Living Stream Ministry. NEL, M. 2009. Congregational analysis revisited: empirical approaches. Hervormde teologiese studies, 65(1):13. NJIRU, P.K. 2002. Charisms and the Holy Spirit’s activity in the body of Christ: an exegetical-theological study of 1 Corinthians 12:4-11 and Romans 12:6-8. Gregoriana: Editrice Pontificia Università. O’COLLINS, G. & KENDALL, D. 1997. The Bible for theology: ten principles for the theological use of Scripture. New York: Paulist. ROBERTS, J.H. 1963. Die opbou van die kerk volgens die Efe Kampen: Theologische Hogeschool. (Th.D.-proefskrif.) ROBERTS, J.H. 1963. Die opbou van die kerk volgens die Efese-brief. Kampen: Theologische Hogeschool. (Th.D.-proefskrif.) PHILLIPS, J. 2001. Exploring Acts: an expository commentary. Grand Rapids: Kregel. RYKEN, L., WILHOIT, J.C., LONGMAN, T., DURIEZ, C., PENNEY, D. & REID, D.G. 1998. Geraadpleegde bronne AITCHISON, R. 2003. The ministry of a deacon. Peterborough: Epworth. y g ARNDT, W., DANKER, F.W. & BAUER, W. 2000. A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature: based on Walter Baur’s Griechisches-Deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der übrigen urchristlichen Literatur. 3rd rev. ed. Chicago: University of Chicago Press. ARNDT, W., DANKER, F.W. & BAUER, W. 2000. A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature: based on Walter Baur’s Griechisches-Deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der übrigen urchristlichen Literatur. 3rd rev. ed. Chicago: University of Chicago Press. ARNDT, W., DANKER, F.W., BAUER, W. & GINGRICH, F.W. 1996. A Greek- English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature. Chicago: University of Chicago Press. g y g BARCLAY, W. 2003. The new daily study Bible: the Acts of the apostles. Kentucky: John Knox. BARNETT, J.M. 1995. The diaconate: a full and equal order. Revised ed. Valley Forge: Trinity. BASH, A. 1997. Ambassadors for Christ: an exploration of ambassadorial language in the New Testament. Tübingen: Mohr. BEYER, H.W. 1964. “Diakonew, Diakonia, Diakonos”. (In Bromley, G.W., ed. Theological Dictionary of the New Testament. Vol. 2. Grand Rapids: Eerdmans. p. 81-93.) BREED, D.G., JORDAAN, G.J.C. & VAN RENSBURG, F.J. 2008. Manlik en vroulik in die kerk: geslagtelikheid en die besondere dienste. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. g BRUCE, F.F. 1977. The book of the Acts. Grand Rapids: Eerdmans. BRUCE, F.F. 1990. The book of Acts: Greek text and commentary. 3rd rev. & enl. ed. Grand Rapids: Eerdmans. COETZEE, J.C. 1967. Enkele Skrifgegewens oor die diakenamp: Handelinge 6 en die diakenamp. In die Skriflig, 1(4):44-49. COLLINS, J.N. 1990. Diakonia: re-interpreting the ancient sources. Oxford: Oxford University Press. COLLINS, J.N. 1995. A ministry for tomorrow’s church. Journal of ecumenical studies, 32(2):159-178. COLLINS, J.N. 2002a. Deacons and the church: making connections between old and new. Herefordshire: Gracewing. COLLINS, J.N. 2002b. Contextualising Dorothea Reininger’s women deacons. http://www.womenpriests.org Date of access: 13 Oct. 2008. CRAIGHILL, G, 2006. Review. http://ccat.sas.upenn.edu/bmcr/1991/ 02.05.06.html. Date of access: 8 Feb. 2010. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 651 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 U PLOOY, A. LE R. 2005. Die betekenis van charisma en amp vir die kerkregering. In die Skriflig, 39(3):555-567. DU PLOOY, A. LE R. 2005. Die betekenis van charisma en amp vir die kerkregering. In die Skriflig, 39(3):555-567. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 Geraadpleegde bronne Dictionary of Biblical Imagery: an encyclopedia exploration of the images, symbols, motifs, metaphors, figures of speech, literary patterns and universal master images of the Bible. Illinois: InterVarsity. p g y STOOKEY, L.H. 2000. Baptism. (In Eerdmans W.B., ed. Dictionary of the Bible Michigan: Eerdmans. p. 147-148.) TALBERT, C.H. 2005. Reading Acts: a literary and theological commentary on the Acts of the apostles. Boston: Smyth & Helwys. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 652 G. Breed & D.G. Breed VAN ’T SPIJKER, W., BALKE, W., EXALTO, K. & VAN DRIEL, L. 1980. Bij brood en beker: leer en gebruik van het heilig avondmaal in het Nieuwe Testament en in de geschiedenis van de westerse kerk. Goudriaan: De Groot. VENTER, C.J.H. 1996. Uitkringende liefdesbetoon: kommunikatiewe hande- linge in diens van die onderlinge liefdesgemeenskap in die kerk. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing. g VERMAAK, S.P.J. 2001. Saam eet in Handelinge 2:42: ’n sosio-historiese ondersoek. In die Skriflig, 35(4):575-589. VERSTEEG, J.P. 1980. Het avondmaal volgens het Nieuwe Testament. (In Van ’t Spijker, W., Balke, W., Exalto, K. & Van Driel, L., reds. Bij brood en beker: leer en gebruijk in het Nieuwe Testament en in die geschiedenis van de westerse kerk. Goudriaan: De Groot. p. 9-64.) VERSTEEG, J.P. 1982. Nieuwtestamentish profiel van die ouderling. (In Koole, D. & Velema, W.H. Uit liefde tot Christus en zijn gemeente: een handreiking aan de ouderling. Kampen: Kok. p. 11-55.) g g p p ) WALLACE, D.P. 1998. Acts: introduction, outline, and argument. Biblical Studies Press. WEBBER, D.J. 2001. Acts 6:1-6: an exegetical inquiry. http://www.angelfire. com/ny4/djw/ lutherantheology.actsvi1-6.html Date of access: 10 Feb. 2010. WEBBER, D.J. 2001. Acts 6:1-6: an exegetical inquiry. http://www.angelfire. com/ny4/djw/ lutherantheology.actsvi1-6.html Date of access: 10 Feb. 2010. WHITE, E.G. 2005. Acts of the apostles. Tellico Plains: Digital Inspiration. WITHERINGTON, B. 1998. The Acts of the apostles: a socio-rhetorical commentary. Cambridge: Eerdmans. WITHERINGTON, B. 2007. Making a meal of it: rethinking the theology of the Lord’s Supper. Waco: Waco University Press. Kernbegrippe: 653 Besinning oor die diakonale dienswerk na aanleiding van Handelinge 6:1-7 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:627-653 654

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/165/67

Afrikaans

Die aanvang en omvang van anti-Semitisme in die antieke heidenwêreld in en rondom die Nuwe-Testamentiese tydvak Andrie du Toit Navorsingeenheid vir Nuwe Testament Fakulteit Teologie Universiteit van Pretoria PRETORIA E-pos: latoit@ccnet.up.ac.za Abstract The beginnings and extent of anti-Semitism in ancient paganism in and around the New Testament period The term “anti-Semitism ” is in fact a misnomer, since it implies antipathy towards all people of Semitic origin. Not all conflicts between Jews and non-Jews should be seen as due to anti-Semitism. Anti-Semitism is still very alive today and needs to be constantly monitored and exposed. However, ancient anti-Semitism should not be studied through the lenses of our modern perceptions. Anti-Jewish trends seem to have originally developed in the Diaspora, more specifically in Egypt. In the period up to 150 B.C. an anti-Semitic attitude still manifested itself very sporadically. In the following period it increased considerably and gradually became more internationalized. Evidence of anti-Semitic feelings and attitudes is found in Egypt, Babylonia, Palestine, Syria, Asia Minor and Rome. Die aanvang en omvang van antl-Semitlsme in die antleke heldenwêreld. Die aanvang en omvang van antl-Semitlsme in die antleke heldenwêreld.. Die aanvang en omvang van antl-Semitlsme in die antleke heldenwêreld.. Die term “anti-Semitisme” is veel jonger as die saak waama dit verwys. Dit is volgens Sevenster (1975:1) waarskynlik die eerste keer in 1880 deur W. Marr gebruik. Hierdie term is eintlik heeltemal misleidend want dit skep foutiewelik die indruk van antipatie teenoor alle persone van Semitiese herkoms. Dit gaan hier immers om ’n spesifieke anti-Joodse ingesteldheid. Daarom sou terme soos “anti- Joods” en “anti-Joodsheid” veel meer in die kol wees. Ongelukkig het die bena- ming “anti-Semitisme”, hoe misleidend dit ook al is, reeds so ingeburger geraak dat ons dit ook in hierdie artikel nie sal kan vermy nie. Dit sou ’n emstige mistasting wees om elke vorm van botsing tussen Jode en nie- Jode onder die vlag van anti-Semitisme te plaas. Die bloedige Ou-Testamentiese oorloë het byvoorbeeld uit normale magskonflikte voortgespruit en het hoege- naamd niks met anti-Semitisme te make gehad nie. Anti-Semitisme is meer as ’n blote konfrontasie met persone van Joodse herkoms; dit is ’n voortgaande in- gesteldheid van vooroordeel, negatiwiteit, selfs haat teenoor lede van die Joodse volk wat by geleentheid in aggressiewe optredes kan uitmond. Heinemann (1931: 3) kenskets anti-Semitisme bloot as ’n “grundsatzlich unfreundliche Gesinnung und Haltung gegen Juden”. Holsten daarenteen stel dit veel skerper: anti- Semitisme meet die Jood, bloot vanweë sy Joodsheid, met ’n ander maat as die nie-Jood; dit dek die ganse spektrum van gevoelens en optredes “zwischen instinkmássiger Aversion ... bis zu einem Hass, der sich die planmássige Aus- rottung aller Juden zum unverriickbaren Ziele setzt” (Holsten, 1957: kol. 456). Wie die datums van Heinemann en Holsten se skrywes vergelyk, sal die rede vir hierdie verskil onmiddellik insien! In sy onderhawige artikel in die derde uitgawe van die gesaghebbende werk Die Religion in Geschichte und Gegenwart verklaar Holsten (1957: kol. 456) dat ’n oorsig oor die historiese verloop van anti-Semitisme min of meer met die boek Ester sou moes begin, om by die vemietiging van ses miljoen Jode onder die Nasionaal-sosialisme te eindig. Oor Holsten se beginpunt sou gedebatteer kon word. Sy “eindpunt” is egter nog meer disputabel. Die geskiedenis van die mens- dom leer ons immers dat anti-Semitisme, vandat dit eenmaal wortelgeskiet het, ’n blywende ondermaanse verskynsel is wat hom telkens weer in meer of minder opvallende gedaantes manifesteer. 1. Inleidend Net soos ander modeme vorms van rassisme is anti-Semitisme ’n gevaar wat talle eietydse samelewings bedreig. Ook in Suid-Afiika kom daar telkens opflikkerings van anti-Semitisme voor. Veral die huidige opkoms van pro-Arabiese tendense in ons land bring mee dat nuwe uitinge van anti-Semitisme geensins meer as ’n blote vlug van die verbeelding afgemaak kan word nie. Dit is daarom sinvol om juis nou aandag te gee aan die opkoms, verspreiding en oorsake van die antieke anti- Semitisme. In hierdie artikel word aan die eerste twee aspekte aandag gegee. 21 2. Die eerste spore van antieke anti-Semitisme p Sevenster (1975:6-35) het uitvoerig aandag gegee aan die talle probleme waarvoor ’n historiese ondersoek na die antieke anti-Semitisme te staan kom. Die eerste probleem lê by die aard van ons primêre bronne: hulle is beperk, nie- verteenwoordigend en feitlik nooit neutraal nie. Die tweede probleem lê by die modeme navorser: ook hy is geensins vry van vooroordele nie, sy interpretasie van die antieke bronne word bepaal deur sy anti-Semitiese of filo-Semitiese vooroordele. Eersgenoemde ingesteldheid blyk duidelik by skrywers uit die Nazi- tydvak; laasgenoemde uit feitlik alle Joodsvriendelike bronne uit die tweede helfte van ons eeu. ’n Derde baie wesenlike probleem lê daarin dat ons geneig is om ons persepsies van die modeme anti-Semitisme terug te projekteer op die antieke tydvak. Die emstige navorser sal hierdie drie wesenlike probleme voortdurend in ag moet neem. Oor die eerste historiese manifestasies van anti-Semitisme bestaan daar verskil. In sy bekende artikel in Pauly-Wissowa maak Heinemann (1931: kol. 6-7, 19) ’n verskil tussen “Judenhass” en “Judenhetzen” en beweer met stelligheid dat daar geen Jodevervolging voor die optrede van die troonpretendent Ptolemeus Latirus in 88 v.C. teenoor die Palestynse Jode aan te wys is nie. Dit wil egter voorkom of hy die begin van anti-Semitisme as sodanig tog wil terugskuif na die tweede helfte van die tweede eeu voor Christus (1931: kol. 32 e.v.). Martin Hengel (1973:464) sluit in soveel woorde by hom aan, maar noem spesifiek die Makkabese opstand en die daaropvolgende wedersydse verbittering as een van die basiese aanleidings vir die ontstaan van die vroeë anti-Semitisme (1973:469). Die meerderheid navorsers is egter van oortuiging dat die wortels van anti- Semitisme in die Joodse Diaspora gesoek moet word (Leipoldt, 1950: kol. 469; Holsten, 1957: kol. 456, Sevenster, 1975:181 e.v., Goodman, 1986:594). Hierdie standpunt is na alle waarskynlikheid die korrekte. Soos vervolgens aangetoon sal word, bevestig ons beskikbare bronne hierdie siening en is daar aanduidings dat die vroegste spore van anti-Semitisme in die Egiptiese Diaspora gesoek moet word. Dit is bloot logies dat anti-Semitisme die produk sal wees van intensiewe en langdurige tussengroepkontak - ’n situasie eie aan die Diaspora. Die Elefantine-papiri berig van ’n gewelddadige botsing tussen Egiptenare en Jode in 410 v.C. waartydens Egiptiese priesters ’n Joodse tempel (of altaar) vemietig het. Hierdie gebeurtenis kon ’n suiwer religieuse of sosiale belange- botsing sonder enige anti-Semitiese grondtone gewees het. Die vraag is egter waarom juis die Joodse heiligdom verwoes is. Die aanvang en omvang van antl-Semitlsme in die antleke heldenwêreld. In die huidige Duitsland, maar ook in die Ara- biese wêreld, is dit duidelik die geval. Soos reeds gemeld, is ook ons eie Suid- Afnkaanse geskiedenis nie vry van anti-Semitisme nie. Hierdie artikel word beperk tot die aanvang en omvang van anti-Semitisme in sy aanvangsfase, te wete die tydvak rondom die begin van ons jaartelling. ’n Tweede beperking bestaan daarin dat doelbewus geen aandag aan die moontlikheid van anti-Semitisme in die Nuwe Testament en die vroeë Christen­ dom gegee word nie. Hierdie uiters sensitiewe en omstrede aangeleentheid vereis ’n afsonderlike diepte-ondersoek wat onmoontlik hier ter sprake kan kom. In die Skrlfllg 33(1) 1999:21-37 22 Andrie du Toit 2. Die eerste spore van antieke anti-Semitisme Sou dit wees vanweë die absoluut- heidsaansprake van die Joodse geloof (Sevenster, 1975:182)? Op grond van hierdie soort vrae bestempel Leipoldt (1950:469) die Elefantine-papiri as ons oudste bewysbron vir die bestaan van anti-Semitisme; Sevenster (1975:182) deel hierdie siening. Ons het egter reeds daarop gewys dat nie alle teen-Joodse In die Skrlfllg 33(1) 1999:21-37 23 Die aanvang en orrwang van anti-Semltisme In die antleke heldertwêreld.. optredes noodwendig van anti-Semitisme getuig nie. Dit sou derhalwe nie gerade wees om ’n blote moontlikheid sito-sito tot sekerheid te verhef nie. optredes noodwendig van anti-Semitisme getuig nie. Dit sou derhalwe nie gerade wees om ’n blote moontlikheid sito-sito tot sekerheid te verhef nie. Hekataius van Abdera (ongeveer 300 v.C.) was wel nie uit Egipte afkomstig nie, maar het daardie land besoek en sy beroemde hoofwerk, onder die titel Aegyptiaca, handel oor Egipte en die Egiptenaars. Hy brei in hierdie verband ook besonder breed uit oor die Joodse volk (vgl. die tekste soos aangebied, vertaal en bespreek deur Stem, 1974:20-44). Hekataius staan heel simpatiek teenoor die Jode. Stem (1974:21) beweer gevolglik: “Hecataeus is devoid of anti-Semitic feelings” (vgl. ook Stem, 1976:1106). Daar kom egter een opmerking by hom voor met ’n sterk negatiewe inslag: hy karakteriseer die Joodse leefwyse as ct7táv 0po)7io<; Kai (iicó^evo<; (“menssku en vreemdelinghatend” - teks by Diodorus Sikulus 60.3.4). Ten spyte van Heinemann (1931:32) se ietwat onge- maklike ontkenning van die skerp kantjies van hierdie uitdrukking, het dit ’n duidelike anti-Semitiese kleur (so ook Sevenster, 1975:189). Ons weet dat Hekataius onder meer Egiptiese tradisies weergee (Stem, 1976:1106). Dit is dus heel waarskynlik dat hy hier ’n stigmatisering van die Jode op gesigwaarde vermeld wat op daardie stadium reeds in Egipte in omloop was en wat later in eindelose herhaling by anti-Semitiese skrywers sou terugkeer (kyk ook die volgende artikel). Daar bestaan ook sterk verskil van mening oor die posisie van Maneto, die Egiptiese priester wat in die eerste helfte van die derde eeu voor Christus ’n geskiedenis van Egipte geskryf het en van wie ons twee uitgebreide aanhalings by Josefus kry (Ap. 1.73-105,227-253). Sevenster (1975:188) sowel as Stem (1974:64; 1976:1113 e.v.) maak ’n sterk saak daarvoor uit dat die later so dikwels herhaalde bewering dat die Jode ’n groep melaatses was wat uit Egipte uitgedryf is, uit Maneto se eie pen voortspruit en nie as ’n latere interpolasie beskou moet word nie (insgelyks Goodman, 1986:596). 2. Die eerste spore van antieke anti-Semitisme Maneto moet derhalwe beskou word as die eerste Egiptiese literêre eksponent van die anti-Semitiese tendens (Stem, 1974:62). Weer eens was hy waarskynlik nie die skepper van hierdie vemederende stelling nie; hy boekstaaf - en onderskryfl - ’n reeds bestaande Egiptiese tradisie wat vermoedelik in priesterlike kringe as teenreaksie ontstaan het teen die bekende Joodse eksodusverhaal. Laasgenoemde was immers nie baie Egiptenaarvriendelik nie (vgl. Stem, 1976:1111). Maneto het die latere ontwikkeling van anti-Semitiese literatuur sterk beinvloed. ’n Mens sou kon vra waarom juis Egipte die oudste tekens van anti-Semitisme weerspieël, en dit dan ook nog in so ’n drastiese vorm. Die rede lê waarskynlik by die langdurige en prominente teenwoordigheid van Jode in Egipte (vgl. Stem, 1976:1111). Literêr was hulle heel aktief, soos blyk uit die ontstaan van die Septuagint en die indrukwekkende arbeid van Filo in Aleksandrië. Hulle was ook prominent in Egiptiese politieke, militêre en ekonomiese kringe (Stem, 1976: 1111). Dit is heel moontlik dat ’n Jood op ’n stadium die Egiptiese polisiehoof 24 In die Skrlfllg 33(1] 1999:21-37 Andrie du Toit was (Tcherikover & Fuks, 1957-1964 1:17). Papiri en ostraca bewys vandag on- teenseglik dat sekere Egiptiese Jode welgestelde grondeienaars, boere, hande- laars en belastingagente was (Tcherikover & Fuks, 1957-1964 1:17-19). Filo ver- meld Jode wat as Aleksandrynse handelaars of as buitestedelike grondeienaars vrag met die Nyl langs vervoer het (Leg. ad Gai. 129). Sommige van hulle het skatryk geword, soos byvoorbeeld Aleksander die Alabarg, die broer van Filo, wat een van die rykste bankiers in Aleksandrie was (vgl. Sevenster, 1975:20). Die Jodekorps van Aleksandrie was blykbaar toegelaat om ’n 7toA.iteuna met politieke en regsprekende bevoegdheid te vorm (Bell, 1925:12-13). Hulle het egter nie as groep voile burgerskapstatus geniet nie (Bell, 1925:11-16). Sevenster (1975:176) gee ’n humoristiese voorbeeld van ’n Jood wat ’n brief aan die prefek van Egipte rig en homself aanvanklik ’n Aleksandiyn noem, maar dit dan moet korrigeer omdat hy nie voile burgerskap besit het nie. In die lig van bogenoemde is dit verstaanbaar dat die Griekse en die inheemse bevolking van Egipte die groeiende magsposisie van die Jode as ’n daadwerklike bedreiging beleef het (kyk verder onder 3). Vroeë anti-Semitisme was egter nie tot Egipte beperk nie. Ons het ook nog getuienis vanuit die Oostelike Diaspora. Uit die uitspraak van Haman teen die Joodse volk blyk ’n duidelike anti-Semitiese ingesteldheid. 3. Toenemende anti-Semitisme vanaf ongeveer 150 v.C. In die lig van die historiese probleme wat reeds aangesny is, is dit baie moeilik om algemene tendense uit te wys. Tog kan moeilik ontken word dat die f k i i t it it i S i i i l i i b i f 3. Toenemende anti-Semitisme vanaf ongeveer 150 v.C. In die lig van die historiese probleme wat reeds aangesny is, is dit baie moeilik om algemene tendense uit te wys. Tog kan moeilik ontken word dat die frekwensie en intensiteit van anti-Semitiese uitlatings en uitbarstings vanaf ongeveer die tweede helfte van die tweede voor-Christelike eeu duidelik toegeneem het. Antiogus Epifanes se drastiese anti-Joodse maatreëls dateer in werklikheid reeds van voor 150 v.C. Hulle is egter kenmerkend van en vooruitwysend na hierdie tweede fase. Sy anti-Joodse optredes is van so ’n buitengewoon drastiese aard dat hulle moeilik aan bloot politieke motiewe toegeskryf kan word (teen Reicke, 1965:43). Om onder meer die brandofferaltaar op die tempelterrein in ’n Zeus- altaar te omskep en varke daarop te offer (Josefus, Antiq. 12.53), getuig van blatante kwaadwilligheid wat moeilik van daadwerklike anti-Semitisme onderskei sou kon word. Ons neem nou ’n voëlvlugkyk oor die verskynsel van toenemende anti-Semitisme oor die hele Mediterreense gebied in die tydperk vanaf ongeveer 150 v.C tot die tweede na-Christelike eeu. Ons kan gerieflikheidshalwe onderskei tussen geskrewe anti-Joodse uitlatings en anti-Joodse optredes of konfrontasies. Met ’n geografiese verdeling as basis sal ons telkens eers kyk na die belangrikste tersaaklike geskrewe uitsprake, maar sonder om hier in detail op hulle inhoud in te gaan (vgl. egter die breë oorsig by Stem, 1976:1111-1158). Na die geskrewe uitsprake sal daadwerklike anti-Semitiese optredes en konfrontasies aan die bod kom. 2. Die eerste spore van antieke anti-Semitisme Hy bestempel die Jode as ’n volk wat “hulle self apart hou van die ander volke. Hulle gebruike verskil van al die ander nasies s’n en hulle gehoorsaam nie die wette van die koning nie. Dit is nie in die koning se belang om hulle te laat begaan nie” (Est. 3:8: Nuwe Afrikaanse Vertaling). Hierdie uitspraak bevat tipiese aspekte van anti-Semitiese beswaddering soos dié dat hulle hulle eenkant hou (vgl. die latere ám ^ía-klag) en dislojale burgers is. Die probleem lê egter by die datering en historiese beoordeling van hierdie uitspraak. Oor die ontstaansdatum van die boek Ester en die beoordeling van sy bronne bestaan daar veel onsekerheid. Het ons hier die tru-projeksie van ’n tweede-eeuse situasie (bv. uit die Makkabese tydperk) na die Persiese tydvak, of ’n heelwat ouer tradisie, of straks iets van albei? Wat ons in elk geval kan aanvaar, is dat die boek Ester na alle waarskynlikheid heel vroeë getuienis bied aangaande anti-Semitisme in die Oostelike Diaspora. Oor die omvang en aard daarvan weet ons origens baie min. Uit die beskikbare bronne is dit duidelik dat daar wel anti-Semitiese tendense in die tydperk voor 150 v.C. bestaan het, maar dat dit nog heel sporadies was. Positiewe uitsprake by Griekse skrywers aangaande die Joodse volk oorheers egter op hierdie stadium nog heeltemal (Heinemann, 1931: kol. 32; Sevenster, 1975:182 e.v.; vgl. ook Stem, 1976:1111). Dit lyk ook aanvaarbaar dat anti- Semitisme sy wortels in die Diaspora gehad het en vermoedelik eerste in Egipte posgevat het. Die potensiaal daartoe het egter oral bestaan waar groepies Jode tussen ander bevolkingsgroepe gevestig was. Diverse faktore sou weldra bydra tot meer konfrontasies en tot die verdere intemasionalisering van anti-Semitisme. 25 In die Skriflig 33(1) 1999:21-37 Die aarwang en omvang van antl-Semttlsme in die antieke heidenwêreld.. Die aarwang en omvang van antl-Semttlsme in die antieke heidenwêreld.. 3.1 Egipte Ons het reeds gesien dat Egipte die belangrikste en waarskynlik die oudste voedingsbodem van die antieke anti-Semitisme was. Dit is derhalwe nie ver- basend dat van die heel sterkste anti-Semitiese uitsprake by Egiptiese skrywers voorkom en vandaar hulle weg na ander lande gevind het nie. Die name van Lisimagus, Apion en Gaeremon is hier prominent. Eersgenoemde het moontlik in die eerste eeu voor Christus geleef (Hengel, 1973:474) en was ’n uitgesproke anti-Semiet. Josefus noem hom tereg ’n geswore vyand van die Jode (Ap. 1.304). Apion (eerste helfte van die eerste eeu n.C.) was ’n invloedryke Aleksandryn en een van die giftigste opponente van die Jode, soos onder meer blyk uit die breedvoerige aandag wat Josefus aan hom gee in sy Contra Apionem. Sy jonger tydgenoot, Gaeremon, was ’n intellektueel, waarskynlik afkomstig uit die priesterklas, wat onder meer as leermeester van die Romeinse keiser, Klaudius, opgetree het. Hy volg in hooftrekke die Egiptiese tradisie van Maneto (Stem, 1976:1116). In die Skrifllg 33(1] 1999:21-37 26 Andrie du Toit Drie interessante argeologiese vondste belig die wedersydse sensitiwiteit wat daar tussen Jode en Egiptenaars bestaan het. Die eerste is ’n papinisbrief uit die eerste helfte van die eerste eeu v.C. Dit kom na alle waarskynlikheid van ’n Jood en word gerig aan ’n volksgenoot. Hy maak die volgende terloopse stelling aangaande ’n Egiptiese priester: “Jy weet mos hulle verafsku die Jode”. Tcherikover en Fuks (1957-1964:1, 256), wat hierdie papirus gepubliseer het, bestempel dit as die eerste aanduiding van anti-Semitisme uit die daaglikse lewe van Hellenistiese Egipte wat aan ons bekend is. Sy teenhanger is die brief wat ’n Egiptiese sakeman genaamd Sarapion in die veertigerjare van die eerste eeu na Christus aan sy agent of familielid in Aleksandrië skrywe en waarin hy hom waarsku om nie met Jode sake te doen nie (teks by Tcherikover & Fuks, 1957- 1964 1:256; meer hieroor later). Na alle waarskynlikheid is hier ’n sterk negatiewe stereotipe aan die werk. ’n Derde bron is die sogenaamde Handelinge van die Aleksandrynse martelare wat in die vorige eeu ontdek en tussen 1882 en 1889 gepubliseer is (tekste beskikbaar by Tcherikover & Fuks, 1957-1964 11:55-107). Daaruit blyk hoeveel verbittering daar in die tweede eeu n.C. by die nie-Joodse deel van die Aleksandrynse bevolking teen die Jode bestaan het. Alhoewel hierdie tekste primêr teen die Romeinse owerheid gerig is, bevat hulle sonder enige twyfel blyke van blatante anti-Semitisme. 3.1 Egipte Die anti-Semitiese gevoelens was in werklikheid reeds so ingebed in die Aleksandrynse gemoed, dat dit as ’n vanself- sprekende strategic gebruik is om die Romeine by te kom: Romeine wat enigsins met die Jode gesimpatiseer het, was vanselfsprekend ook verwerplik (Tcheri­ kover & Fuks, 1957-1964 11:57). Soos reeds gemeld, is dit in hierdie vroeë tydvak besonder moeilik om te weet wanneer anti-Semitisme ’n rol by botsings tussen Joodse en ander groepe gespeel het en wanneer nie. In Aleksandrie was daar oor ’n lang tydperk hewige konfrontasie tussen die Griekse en die Joodse stadsbewoners. Josefus verklaar selfs dat daar sedert Aleksander die Grote ’n blywende konfrontasie (cceí oxáoiq) tussen die inheemse bevolking van Aleksandrie en die Joodse setlaars was {Bell. Jud. 2.487). Hierdie konfrontasies het mettertyd beslis anti-Semitiese dimensies aangeneem. Ons moet in gedagte hou dat namate anti-Semitiese persepsies in die Mediterreense kom gevestig geraak het, dit ’n steeds groter rol in sodanige konfrontasies sou kon speel. Die Joodse Diaspora was reeds heel vroeg in Aleksandrie gevestig. Volgens Josefus het Jode reeds vanaf die stigting van hierdie beroemde stad deur Aleksander die Grote in Aleksandrie gewoon. Aleksander sou volgens Josefus reeds van die begin af dieselfde regte aan die Jode as aan die Griekssprekende inwoners gegee het (Bell. Jud. 2.487, Ap. 2.35). Volgens papirologiese getuienis kan Josefus se stelling korrek wees (vgl. Bell, 1924:10), maar dit is waarskynlik ietwat oordrewe (kyk punt 2 hierbo in verband met Aleksandrynse burgerskap). 27 In die Skriflig 33(1) 1999:21-37 Die aarwang en omvang van anti-Semrtlsme In die antieke heldenwêreld. ie aarwang en omvang van anti-Semrtlsme In die antieke heldenwêreld. Die Jode het aanvanklik die sogenoemde Deltawyk betrek. In die eerste eeu was reeds twee wyke van die stad oorheersend Joods, terwyl Jode ook in ander stadswyke gevestig was (Bell, 1924:10). Soos ons reeds hierbo uitgespel het, was die Jode in Egipte, en veral in Aleksandrië, heel invloedryk en het hulle ’n relatiewe magsposisie bereik wat slegs in Palestina self oortref is. Dis te begrype dat hierdie magsposisie aan die Aleksandrynse Jode besondere selfvertroue en waagmoed verleen het. Daarteen- oor het die Griekssprekende Aleksandryne die Jode se magsposisie as ’n groeiende bedreiging ervaar. Boonop was die besondere godsdienstige voorregte wat die Romeinse owerhede aan die Jode toegestaan het, vir die plaaslike bevolking ’n steen des aanstoots, des te meer aangesien die Romeinse bewind by hulle allermins geliefd was (Bell, 1924:31). 3.1 Egipte Filo verklaar in soveel woorde dat die bloedige vervolging van die Aleksandrynse Jode in sy leeftyd geensins onverwags was nie. Dit was die gevolg van ’n reeds lang smeulende haat (Leg. ad Gai. 120) Hy praat selfs van die “ou en - mens kan sê - ingebore vyandskap teen die Jode” (Flacc. 29). Die kombinasie van al hierdie faktore het daartoe bygedra dat Alek- sandrië vir baie jare ’n anti-Semitiese kookpot was. Die eerste groot konfrontasie het in 38 n.C. begin toe koning Agrippa I, ’n protégé van keiser Kaligula, onderweg na sy nuutverkreë koninkryk in die gebied noordoos van Palestina in Aleksandrië aangedoen het. Hy is jubelend deur die Aleksandrynse Jode ontvang. Uit reaksie maak die mateloos geïrriteerde Griekse inwoners ’n bekende gestremde figuur van die stad tot spotkoning en karikatuur van Agrippa en paradeer hom deur die strate. In die meedoënlose stryd wat ontstaan (kyk by Filo Leg. ad Gai. 120-131), word die Jode na die Deltawyk teruggedryf. Talle word vermoor en honderde Joodse huise afgebrand. Sommige sinagoges word totaal verwoes. Ander word ontheilig deur afbeeldings van keiser Kaligula daarin te plaas. In 41, na die dood van die anti-Joodsgesinde Kaligula, breek daar weer eens botsings uit, maar hierdie keer was die Jode blykbaar die aggressors (Sevenster, 1975:27 e.v.). Die keiser moes op ’n stadium self ingryp. Uit ’n brief van keiser Klaudius uit die jaar 41 n.C. waarvan die inhoud gelukkig vir ons op papirus bewaar gebly het (vgl. Bell, 1924:1-4), blyk dat Klaudius besondere moeite moes doen om die uiters gespanne situasie te probeer ontlont. Die smeulende kole kon egter enige oomblik weer opvlam. Dit gebeur weer in die tydperk vanaf 66 n.C. en nog ’n keer in die tyd van keiser Trajanus. Laas- genoemde sou die heel bloedigste botsing van almal wees. Dit het soos te verwagte in Aleksandrië begin, maar het nie tot hierdie stad beperk gebly nie. Keiser Trajanus was op daardie stadium besig met ’n veldtog teen Mesopotamië en die Jode van Egipte en Sirene het hierdie geleentheid gebruik om hulle op- gekropte griewe te wreek. Eusebius verklaar dat hulle teenoor hulle landgenote in opstand gekom het “asof besete deur ’n wilde gees van muitery” (Hist. Eccl. 4.2.2). Weldra het die gevegte na ander dele van die Romeinse Ryk versprei, 28 In die Skrlfhg 33(1) 1999:21-37 Andrie du Toit onder andere na Siprus en Griekeland. 3.1 Egipte Hierdie gevegte het met die grootste geweld gepaard gegaan (Schiirer, 1973:529-532). Die Jode het verwoed geveg en na bewering in hierdie proses skrikwekkende wreedhede gepleeg (Sevenster, 1975:17). In Egipte het hulle aanvanklik die oorhand gehad, maar moes uit- eindelik swig. Die gevegte is eers in 117 n.C., na die bewindsaanvaarding van keiser Hadrianus, beëindig. Die Jodedom in Egipte het ’n vemietigende nekslag ontvang (Sevenster, 1975:17). Die hierbo vermelde Hcmdelinge van die Aleksan- drynse martelare dateer waarskynlik uit hierdie tydvak (Schiirer, 1973:533). Hierdie oorlog het so ’n onuitwisbare merk op die Egiptiese gemoed gelaat dat die oorwinning oor die Jode nog tagtig jaar later in die Oksiringus-distrik gevier is (vgl. Tcherikover & Fuks, 1957-1961 11:258-60). 3.2 Palestina, Sirië en Klein-Asië Voordat aan anti-Semitiese uitlatings in hierdie streke aandag gegee word, moet billikheidshalwe gemeld word dat die meerderheid skrywers nie ’n anti-Semitiese inslag gehad het nie. In sy breë bespreking van hierdie skrywers dui Stem (1976:1118-1144) hierdie feit duidelik aan. (Goodman, 1986:607 verskil egter van hierdie siening.) Een van die sterkste anti-Joodse skrywers uit die Klein-Asiatiese gebied was Mnaseas van Patara in Lisië (2de eeu v.C ). Alhoewel hy die eerste skrywer is - sover by ons bekend - by wie die lasterlike bewering voorkom dat die Jode ’n donkie aanbid, haal hy na alle waarskynlikheid ’n Egiptiese tradisie aan (Stem, 1976:1119 e.v.). Josefus bestempel Posidonius van Apamea (135-51 v.C.) as een van die “sondebokke” in hierdie verband. Volgens hom het Posidonius saam met Apollo­ nius Molon aan Apion sy skietgoed teen die Jode verskaf (Ap. 2.79). Stem (1976: 1123-1125) meen egter dat dit as gevolg van die eensydigheid van ons bronne moeilik is om Apollonius se daadwerklike posisie te evalueer. Stem (1976:1125) vestig onder meer die aandag daarop dat die (Siriese) Apamea, anders as talle ander Siriese stede, ’n heel vriendelike houding teen die Jode geopenbaar het. Ons moet egter in gedagte hou dat Posidonius wel oorspronklik van Apamea afkomstig was, maar dat hy in Atene gestudeer en veel gereis het voordat die eiland Rodos later die eintlike sentrum van sy aktiwiteite geword het. Vanweë sy strategiese ligging was Rodos boonop sterker as Apamea aan eksteme invloede blootgestel. Nog ’n skrywer met Rodosbande was Apollonius Molon (lste eeu v.C.), een van die beroemdste redenaars van sy tyd en ’n leermeester van groot Romeine soos Sisero en Julius Sesar. Afgesien van die meer tradisionele belastering van die Jode (Josefus, Ap. 2.16, 79 e.v., 89, 91 e.v.), teken hy hulle volgens Josefus as talentlose barbare wat niks tot die menslike beskawing bygedra het nie. Bowen- 29 In die Skrifllg 33(1] 1999:21-37 Die oonvong en orrwang van anti-Semitisme In die antieke heldenwêreid. oonvong en orrwang van anti-Semitisme In die antieke heldenwêreid. dien was Moses ’n bedrieër en is die Ou-Testamentiese Godsbegrip minder- waardig (Ap. 2.145, 148, 236, 255, 258, 295). dien was Moses ’n bedrieër en is die Ou-Testamentiese Godsbegrip minder- waardig (Ap. 2.145, 148, 236, 255, 258, 295). Ons kom vervolgens by daadwerklike konfrontasies tussen Jode en nie-Jode en begin met Palestina en omliggende streke. 3.2 Palestina, Sirië en Klein-Asië Die feit dat hier ook aandag gegee word aan Palestina self, bots nie met ons aanvanklike stelling dat anti-Semitisme in die Diaspora begin het nie. Nadat neigings tot anti-Semitisme elders posgevat het, kon dit immers maklik oorspoel na die Palestynse omgewing. Die uiters drastiese wyse waarop Pilatus teen die Jode opgetree het (be- sonderhede by Schiirer, 1973:383-387), kan minstens gedeeltelik aan anti- Semitisme toegeskryf word (so ook Sevenster, 1975:13, 171). Ons weet dat hy aangestel is in die tyd toe Sejanus, wat ’n sterk anti-Semiet was, nog ’n ge- weldige invloed aan die hof van keiser Tiberius uitgeoefen het. Sejanus het waarskynlik nie slegs ’n belangrike rol gespeel by Pilatus se aanstelling as prefek van Judea nie, maar het ook laasgenoemde se aanvanklik uitdagende maatreëls teen die Jode sterk beïnvloed (vgl. Reicke, 1965:130; Sevenster, 1975:14). Ons weet dat daar ook onder die latere Romeinse prokuratore telkens konfrontasies plaasgevind het. Keiser Kaligula se opdrag dat ’n afbeelding van hom in die Jerusalemtempel geplaas moes word en die omstandighede rondom hierdie opdrag openbaar ’n sterk anti-Joodse inslag. Gemelde opdrag is voorafgegaan deur die oprigting van ’n altaar vir die keiser deur die Griekse inwoners van Jamnia om die Jode uit te tart (vgl. Filo, Leg. ad Gai. 200-202). Toe die Jode hierdie altaar afbreek, het Kaligula sy skokkende bevel as weerwraakmaatreel uitgevaardig. Die Jode het onmiddellik met ’n massale passiewe weerstandsaksie begin en oumense, mans, vrouens, seuns en dogters het hulleself bereid verklaar om afgemaai te word eerder as om die gruwelike ontheiliging van die tempel toe te laat (Filo, Leg. ad Gai. 203-243; Josefus, Bell. Jud. 2.192-201, Antiq. 18.263- 272). Botsings tussen die Joodse bevolking van Palestina en die Romeinse prokuratore was vanaf Kumanus (48-52 n.C.) tot Florus (64-66 n.C.) feitlik aan die orde van die dag (Schiirer, 1973:455-470). Die toestand was in Kumanus se tyd so gespanne dat die geringste provokasie ’n uitbarsting kon veroorsaak. ’n Ongure anekdote by Josefus illustreer hierdie spanning beter as baie woorde: ’n Romein­ se soldaat het by geleentheid gebuk en ’n onwelvoeglike geluid teenoor die Joodse skare naby die tempel laat hoor - ’n optrede wat onmiddellik oproer ver­ oorsaak en volgens Josefus (retoriese oordrywing is een van sy kenmerke) die dood van baie duisende Jode meegebring het (Bell. Jud. 2.224-227, Sevenster, 1975:169). Van hier af tot by die Joodse Oorlog het dit eintlik steeds slegter gegaan. 3.2 Palestina, Sirië en Klein-Asië Dit was egter nie net in Jerusalem en Jamnia dat die spanning hoog geloop het nie. Ook in Sesarea was daar oor ’n lang tydperk vyandskap. Josefus vertel van 30 in die Skriflig 33(1] 1999:21-37 Andrie du Toit ’n Griek wat ’n stuk grond langs die Joodse sinagoge besit het en wat nie net hardnekkig geweier het om dit ver bo sy waarde aan die Jode te verkoop nie, maar hulle boonop so uitgetart het dat ’n aantal jong heethoofde tot geweld oorgegaan het - ’n aksie wat tot nog groter botsings gelei het (Josefus, Bell. Jud. 2.285-292). Die vyandskap het inderdaad vir baie dekades voortgeduur (Josefus, Bell. Jud. 2.457, 459; kyk ook Schiirer, 1973:465-467). Ander plekke waar botsings voorgekom het, was onder meer Filadelfia, Hesbon, Gerasa, Pella, Skitopolis, Askalon, Ptolemais, asook Antiogië en Seleukia in Sirië (Josefus, Bell. Jud. 2.457-480; 7.43-62; Antiq. 18.374-379). Selfs wanneer ’n mens Josefus se getalle met ’n stywe knypie sout neem, is talle Jode in hierdie konfrontasies doodgemaak. By geleentheid, soos in die geval van Skitopolis, was hulle volgens hom egter die aggressors. Alhoewel ons bronne baie onvolledig is, weet ons tog dat hierdie antipatie alreeds van ver gekom het en nie tot die Palestynse omgewing beperk was nie. Sisero verskaf aan ons waardevolle inligting in hierdie verband. Uit sy opmerkings in sy verdediging van Flakkus, kan ons aflei dat laasgenoemde, as die propraetor van die Romeinse provinsie Asia, beslag gelê het op groot bedrae geld wat die Jode na die tempel wou stuur. Normaalweg was daar ’n verbod op die uitvoer van goud, maar die Romeinse owerhede het aan die Jode vergunning verleen om hulle tempelbelasting wel na Jerusalem te vervoer. Uit die name wat Sisero noem, blyk dat beslagleggings in die Frigiese Apamea, in Laodisea, Adramittium en Perga- mum plaasgevind het. Daar was nie noodwendig in al die genoemde stede gewelddadige botsings soos Sevenster (1975:15) aanvaar nie. Volgens ons inligting was die verhoudings tussen Jode en nie-Jode in die Frigiese Apamea byvoorbeeld heeltemal positief (vide infra). Ons kan egter aanvaar dat daar wel in sekere van die genoemde omgewings bitterheid en botsings was. Die vraag is wat Flakkus gemotiveer het om hierdie drastiese stap te neem. Die vermoede dat die plaaslike inwoners teen die uitsonderlike bevoorregting van die Jode van Romeinse owerheidskant in verset gekom het, is glad nie so vergesog nie. ’n Griek wat ’n stuk grond langs die Joodse sinagoge besit het en wat nie net hardnekkig geweier het om dit ver bo sy waarde aan die Jode te verkoop nie, maar hulle boonop so uitgetart het dat ’n aantal jong heethoofde tot geweld oorgegaan het - ’n aksie wat tot nog groter botsings gelei het (Josefus, Bell. Jud. 2.285-292). Die vyandskap het inderdaad vir baie dekades voortgeduur (Josefus, Bell. Jud. 2.457, 459; kyk ook Schiirer, 1973:465-467). Die aarwang en om /ang van antl-Semltisme In die antleke heldenwêreld. Die aarwang en om /ang van antl-Semltisme In die antleke heldenwêreld.. Uit bogenoemde gegewens is dit duidelik dat daar ook in en rondom Palestina, Sirië en in dele van Klein-Asië anti-Semitiese gevoelens bestaan het. Die vraag is hoe sterk en wydverspreid hierdie verskynsel was. Enersyds sou dit heeltemal foutief wees om uit die beskikbare gegewens te konkludeer dat anti-Semitisme in die eerste eeu na Christus ’n algemene of selfs wydverspreide tendens geword het. Daarvoor is die aanduidings uit ons inligtingbasis heeltemal te skraal. Daarbenewens weet ons ook dat die verhouding tussen Jode en nie-Jode in meer as een plek heeltemal goed was. Anders as in baie ander Siriese stede was onderlinge verhoudinge byvoorbeeld in die Siriese Apamea heel vriendelik (Stem, 1976:1125). Dieselfde was na alle waarskynlikheid ook die geval in Akmonië (Millar, 1986a:28-31; Breytenbach, 1996:48), in die Frigiese Apamea (Breyten- bach, 1997:371-3), in die Pisidiese Antiogië (Breytenbach, 1996:47-50) en waarskynlik ook in Sardis (Breytenbach, 1997:375-378). Die byna terloopse ontdekking in 1976 van die Afrodisiassteen wat ondertussen beroemd geword het, het aan ons nog verdere welkome inligting verskaf (volledige oorsig by Reynolds en Tannenbaum, 1987). Uit die inskripsie op die steen blyk dat nege van die “godvresendes” wat die sinagoge ondersteun het, welvarende lede van die bestuursraad van Afrodisias was! Hierdie toedrag van sake sou ondenkbaar wees as daar sterk anti-Semitiese stromings in Afrodisias bestaan het. Aan die ander kant blyk dit uit die beskikbare gegewens dat, alhoewel beiangrike skrywers soos Polibius en Strabo geensins onsimpatiek teenoor die Jodedom gestaan het nie (kyk bv. Stem, 1976:1121 e.v., 1128-1137), anti-Semitisme tog by sekere skrywers en in sekere sentrums voorgekom het en wel in ’n emstige vorm. Dit was egter nêrens so wydverspreid as in Egipte nie. Anti-Semitisme het op daardie stadium reeds ’n intemasionale karakter aangeneem, maar dit sou foutief wees om dit te tipeer as ’n verskynsel wat algemeen voorgekom het. 3.2 Palestina, Sirië en Klein-Asië Wat die tyd van Augustus betref, berig Josefus dat die Jode in Asia mishandel en vervolg is. Hy maak in hierdie verband ook melding van probleme rondom die geld wat vir die tempel in Jerusalem afgesonder is. Keiser Augustus moes uiteindelik ingryp en die oorspronklike bepalings ten opsigte van die regsposisie van die Jode herbevestig (Antiq. 16:160-166). Verdere getuienis oor anti-Joodse gevoelens in die eerste-eeuse provinsie Asia kry ons uit wat Handelinge aangaande die oproer rondom Paulus se optrede in Efese berig. Die stadsbevolking van Efese wou volgens Handelinge 19:33 e.v. nie vir Aleksander toelaat om hulle toe te spreek nie, bloot omdat hy ’n Jood was. Die implikasie is dat daar op daardie stadium sterk anti-Joodse gevoelens in Efese moes geheers het. In die Skrifllg 33(1) 1999:21-37 31 3.3 Rome Verskeie Romeinse skrywers het hulle antipatie teenoor die Jode nie onder stoele en tafels weggesteek nie. Die Romeinse anti-Semitisme bevat ’n element wat dit in ’n besondere mate stempel: minagting. Die Romeinse owerhede het wel allerlei spesiale toegewings aan die Joodse volk gemaak, maar dit het geskied uit pragmatiese oorwegings. Van respek of selfs be wondering soos teenoor die Griekse kultuur was daar oor die algemeen nie sprake nie. Slegs enkele skrywers het aspekte van die Joodse godsdiens waardeer (Stem, 1976:1145-1149). Die trotse Romein het meesal neergesien op hierdie hardnekkige volkie met sy rare superstitio. Seneka (by Augustinus, De Civ. Dei 6.11) sowel as Tasitus (vgl. by Sevenster, 1975:21) tipeer die Jode as ’n “afstootlike volk” (sceleratissima gens). Ons tel die eerste spore van hierdie negatiewe houding reeds by Sisero in die eerste eeu voor Christus op en vind dit terug in die werke van Romeinse satirici, historici en vele ander. In die Skrifllg 33(1] 1999:21-37 32 Andríe du Tolt Stem (1976:1144 e.v.) probeer die anti-Semitiese klanke in Sisero se verdediging van Flakkus afplat deur te wys op die gebruiklike aftakeling van opponente in hofgedinge, maar slaag nie heeltemal daarin nie. Self nie heeltemal deur sy eie poging oortuig nie, dek hy homself deur te sê: “we cannot call Cicero an outright anti-Semite” . Sisero noem die Joodse geloof ’n barbara superstitio en tipeer die Jode as asosiaal - ’n tipering wat in ’n groot mate ooreenstem met dié van sy anti-Semitiese leermeesters Posidonius en Apollonius Molon. In ’n beoordeling van Sisero se posisie sal ons beslis met die retoriese proses van vilifikasie rekening moet hou. Dit is egter te betwyfel of ons in hierdie opsig blote beswaddering het. Sevenster (1975:51) meen tereg Sisero se aanval “would not merely have been the rhetorical tricks of a defence advocate”. Dit sou immers baie dom van ’n advokaat wees om van vilifikasie gebruik te maak wat teen die hof se sentimente sou indruis. Moontlik reflekteer Sisero hier bloot gevoelens van die kringe waarin hy beweeg. Indien hyself egter nie anti-Semitiese gevoelens gekoester het nie, steek hy dit baie goed weg. Dit is veelbetekenend dat hy nie terugdeins vir snydende sarkasme as hy verwys na die jammerlike lot waarin die Joodse uitverkorenheid hulle beland het nie (Pro Flacco 18.66-69). 3.3 Rome Hierdie selfde tipe beswaddering kry ons later ook nog by Romeinse skrywers wat spot met of krities verwys na die Joodse Sabbat, die besnydenis en die weerhou-ding van varkvleis (kyk die oorsig by Sevenster, 1975:124-138). ’n Mens sou kon argumenteer dat ons nie noodwendig in hierdie opsig met anti- Semitisme te make het nie, maar met neerhalende satire wat ook teen enige ander volk met vreemde gewoontes gerig sou kon gewees het. Die skerpte en frekwensie van hierdie verwysings wys egter in ’n ander rigting. Onontkenbare aanduidings van anti-Semitisme kry ons by Seneka, Kwintilianus en Tasitus. Eersgenoemde wat, soos ons reeds gesien het, die Jode as ’n “af- stootlike volk” beskryf, het die verspreiding van die Oosterse godsdienste na Rome gestriem, maar hom heel in die besonder teen die Joodse godsdiens en die Jode uitgelaat. Hy val die Joodse gebruike en seremoniële wette aan en kritiseer onder meer hulle Sabbatviering. Wat Kwintilianus betref, gee selfs Stem (1976: 1152 e.v.) sonder meer toe dat hy beslis vyandig teen die Jode was. Hy gaan so ver om die Jode as ’n vloek vir ander volkere te tipeer (Inst. Orat. 3.7.21). Die skerpste anti-Semitiese uitsprake in die Latynse literatuur kry ons egter by niemand minder nie as die bekende historikus Tasitus. Alhoewel hy verskillende tradisies ten opsigte van die Jode deurgee, lê sy simpatie duidelik by die skerp anti-Joodse, Egiptiese posisie (vir voorbeelde van sy vlymskerp uitsprake vgl. Stem, 1976:1154-7). Ons vemeem egter ook by ander Romeinse skrywers negatiewe verwysings. Horasius verwys smalend na hulle bekeringsywer en liggelowigheid (Sat. 1.4.139-143; 1.5.96-104). Martialis onder andere beskou hulle as ’n bedelvolk (Epigr. 12.57.13). Ook die satirikus Juvenalis is geen vriend van die Jode nie (Stem, 1976:1157 e.v.). ’n Uitspraak van Dio Kassius kom ook In die Skriflig 33(1) 1999:21-37 33 Die aanvang en omvang van anti-Semitisme In die antieke heidenwêreld.. hier ter sprake. Sy berig oor die ongelooflike wreedhede van die Jode teenoor hulle teenstanders tydens die opstand onder Trajanus (kannibalisme ens.) word verskillend vertolk. Die eensydigheid van sy beriggewing verraai egter tog ’n moontlike anti-Joodse ingesteldheid (Sevenster, 1975:28 e.v.). Selfs nog in die vierde eeu kla Ammianus Marsellinus oor die Jode se onwelriekendheid (Res Gest. 22.5.5). Name en uitsprake kan in hierdie verband nog vermeerder word (kykbv. Sevenster, 1975:195). In die optrede van die Romeinse owerhede teenoor die Jode kry ons ’n duidelike ambivalensie. 3.3 Rome Aan die een kant word die Jode besonder bevoorreg; aan die ander kant is hulle meermale die slagoffers van skerp maatreëls. In aansluiting by sekere voorregte wat die Diaspora-Jode reeds onder sommige Ptolemeërs en Seleusiede geniet het, het Julius Sesar aan hulle verreikende vergunnings verleen. Dit het neergekom op die vrye beoefening van hulle godsdiens en die gebruike wat daarmee saamhang, die administrasie van hulle eie finansies en ook die beoefening van regspraak in eie geledere (Millar, 1986b: 114-121; ook Delling, 1987:49-55). Hierdie vergunnings is ook nog onder die Romeinse prinsipaat behou en telkens herbevestig (Millar, 1986b: 121-125). Augustus het dit selfs uitgebrei. Terselfdertyd vind ons egter dat daar meermale drasties teen Jode opgetree is. Ook in hierdie opsig is dit onmoontlik om presies vas te stel in watter gevalle anti-Semitisme ’n rol gespeel het, maar is dit onrealisties om dit summier te ontken. Waarskynlike tekens van anti-Semitisme kry ons in die eerste deel van Tiberius se regering toe Sejanus nog ’n sterk faktor was. Dit word wyd aanvaar dat laasgenoemde ’n sterk anti-Joodse houding geopenbaar het (Schurer, 1973:343 n. 17, Sevenster, 1975:12; Millar, 1986a:76). Filo (Flacc. 1) en ook Hieronimus verklaar dat Sejanus die Jode wou uitroei (by Eusebius, Chron. II, p 151; kyk by Millar, 1986a:76). ’n Goeie voorbeeld van sy houding is die drastiese straf- maatreël wat in 19 n.C. teen die Jode getref is. ’n Paar van hulle het vir Fulvia, ’n simpatiserende Romeinse dame, met ’n aansienlike bedrag geld bedrieg onder die voorwendsel dat dit na die tempel in Jerusalem sou gaan. In plaas daarvan dat net hierdie Jode gestraf is, moes alle Jode Rome verlaat. Vierduisend Joodse mans is na Sardinië gedeporteer om aldaar teen die rowers te gaan veg (Millar, 1986a: 76). Dit is ook opmerklik dat Tiberius se optrede aansienlik Jode-vriendeliker geword het na Sejanus se dood in 31 n.C. (Millar, 1986a:76 e.v.). Anti-Joodse gevoelens het nie hiema van die toneel verdwyn nie. Ons het reeds onder punt 3.2 hierbo na die buitensporige optrede van Kaligula in 39/40 n.C. verwys. Dit sou daarenteen foutief wees om die Edik van Klaudius uit die jaar 49 aan anti-Semitiese oorwegings toe te skrywe. Soos blyk uit Klaudius se skrywe aan Aleksandrie het hy ’n heel gebalanseerde standpunt teenoor die Jode gehandhaaf (vgl. Bell, 1924:1-23). 3.3 Rome Dit wil eerder voorkom of die gemelde edik die gevolg was van emstige botsings tussen Jode en Christene oor die Christus- 34 In die Skiitiig 33(1) 1999:21-37 Andrie du Toit verkondiging. Bowendien wil dit voorkom of slegs die leierfigure Rome moes verlaat (vgl. Du Toit, 1998). verkondiging. Bowendien wil dit voorkom of slegs die leierfigure Rome moes verlaat (vgl. Du Toit, 1998). ’n Faktor wat anti-Joodse aksies teen die tweede helfte van die eerste eeu in ’n mate kon gedemp het, was die positiewe invloed van die Joodse propaganda en leefwyse. Ons weet dat selfs die keiserlike hof hierdeur geraak is (kyk Millar, 1986a:78). Poppaea, die vrou van Nero, het byvoorbeeld sterk positief teenoor die Joodse geloof gestaan, al was sy dalk nie ’n daadwerklike godvereerder soos Josefus beweer nie (Antiq. 20.195; Vit. 16). Aan die ander kant was dit weer juis hierdie Joodse propaganda wat in sekere kringe sterk weerstand uitgelok het. Die Joodse opstande onder Nero, Trajanus en Hadrianus het die skaal egter baie sterk in die negatiewe rigting laat swaai (Leipoldt, 1950: kol. 470). Ten spyte van sy verliefdheid op die Jodin Berenies, moes Titus byvoorbeeld van laasgenoemde afsien op grond van die openbare mening. Die onsedelike lewe van Berenies kon ook ’n rol gespeel het. Leipoldt (1950: kol. 470) beskou die feit dat sy ’n Jodin was, egter as die beslissende faktor. Die feit dat die Joodse tempelbelasting na die Joodse Oorlog na Rome gestuur en aan die tempel van Jupiter Capitolinus oorbetaal moes word, was vir die Jode een van die bitterste pille denkbaar en het beslis nie bygedra tot die bevordering van positiewe gesindhede nie. Van sy kant het keiser Domitianus hierdie invordering so drasties deurgevoer dat wesenlike anti-Joodse gevoelens by hom aanvaar moet word (vgl. Schiirer, 1973:528). Ons vemeem ook dat hy Romeine wat tot die Joodse geloof oorgegaan het, swaar gestraf het, onder meer met die dood (Dio Kassius, Hist. Rom. 67.14.1-3). Onder hulle was selfs ’n belangrike familielid van hom, naamlik die konsul Flavius Klemens (sy vrou Flavia Domitilla was na alle waarskynlikheid ’n Christin - Lampe, 1989:166-172). Ons weet nie wat alles agter Hadrianus se verbod op die besnydenis gesit het nie. Dit is moontlik dat anti-Semitisme hierby betrokke was, asook by die opdrag tot die oprigting van ’n heidense heiligdom op die tempelterrein in Jerusalem. 4. Konklusie Dit het uit die beskikbare bronne geblyk dat anti-Semitisme reeds voor 150 v.C. bestaan het, maar destyds nog slegs sporadies voorgekom het. Die wortels van anti-Semitisme gaan terug na die Egiptiese Diaspora waar Joodse en Egiptiese groepe reeds vroeg skouers geskuur het. Die eerste seker spore van anti- Semitisme kry ons om en by die jaar 300 v.C. by Hekataius. Hy haal ’n Egiptiese tradisie aan wat heelwat ouer kan wees. Die boek Ester is ’n moontlike getuie vir anti-Semitisme in die Oosterse Diaspora in hierdie vroeë tydvak. Na die jaar 150 v.C. neem anti-Semitisme sterk in omvang toe en dit word geiintemasionaliseer. Hierdie feit blyk onomstootlik uit negatiewe verwysings na en die vermelding van optredes teen Jode in Egiptiese, Palestynse, Siriese, Klein-Asiatiese en Romeinse bronne. Hierdie anti-Semitiese tendense sou ongetwyfeld nog sterker gewees het indien die Joodse godsdiens nie deur die Romeinse staat as ’n collegia licita erken is en as sodanig amptelike beskerming geniet het nie. 3.3 Rome Ons moet egter in gedagte hou dat die bloeddorstige Joodse opstande onder Trajanus so pas agter die rug was. Hierdie twee maatreëls kon dus ’n politieke strategie gewees het om alle Joodse invloed en weerstand finaal uit te roei. Dis te begrype dat die Romeine, wat nie die Joodse religieuse sentimente kon waardeer nie, op hierdie stadium reeds heeltemal keelvol vir die Jode moes gewees het. Schiirer (1973:537-540) wys in hierdie verband daarop dat die Jode geensins die enigste volk was wat die besnydenis toegepas het nie. Hierdie maatreël sou dus nie slegs hulle raak nie. Andersyds sou dit die Jode, vanweë die besondere religieuse betekenis wat hulle aan die besnydenis geheg het, sekerlik op ’n heel besondere wyse getref het. Hiermee moet volstaan word. Wat die Romeinse houding teenoor die Jode betref, is dit duidelik dat talle skrywers negatief en sommige selfs duidelik antipaties teenoor die Joodse volk gestaan het. Hulle uitsprake het vermoedelik ’n breër 35 In die Skrifllg 33(1) 1999:21-37 Die aanvang en omvang van anti-Semitisme In die antieke heldenwêreld. gevoel in Rome weerspieël, alhoewel ons histories nie meer kan bepaal in watter mate die deursnee-Romein daarby betrokke was nie. Sommige optredes en maatreëls van owerheidskant is sekerlik uit anti-Semitisme gebore, maar om definitiewe uitsluitsel oor die motivering vir elke afsonderlike teen-Joodse optrede te kry is onmoontlik. Die offisiële standpunt, wat die Joodse godsdiens reeds sedert Julius Sesar as ’n collegia licita gehanteer het, het egter beslis inhiberend teenoor drastiese en volgehoue anti-Joodse optredes gewerk. Indien hierdie vergunning nie so vroeg reeds gevestig was nie, sou die geskiedenis sonder twyfel veel bloediger verloop het. Bibliografie BELL, H I. 1924. Jews and Christians in Egypt. Oxford : Oxford University Press BELL, H I. 1924. Jews and Christians in Egypt. Oxford : Oxford University Press BREYTENBACH, Cilliers. 1996 Paulus & Barnabas in der Provinz Galatien Studien zu Apostelgeschichte 13f; 18, 23 und den Adressaten des Galaterbriefes Leiden-New York- Kóln : Brill BREYTENBACH, Cilliers. 1997. Fasette van die Jodedom in die Diaspora. (In Du Toit, A.B., red Die leefwêreld van die Nuwe Testament. Handleiding by die Nuwe Testament 2 Halfway House : Orion, p. 337-383.) DELLING, G. 1987. Die Bewáltigung der Diasporasituation durch das hellenistische Judentum. Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht. DU TOIT, A.B. 1998. “God’s beloved in Rome” (Rm 1:7) The genesis and socio-economic situation of the first generation Christian community in Rome. Neotestamentica 32(3) Special edition. (Verskyn eersdaags.) GOODMAN, M. 1986. VI. Apologetics. (In Schiirer, E [Vermes, G , Millar, F., Goodman, M fin a l eds.] The history o f the Jewish people in the age of Jesus Christ 3/1 Edin­ burgh : Clark New English edition, rev. and ed p 595-616.) HEINEMANN, I. 1931. Antisemitismus. (In Wissowa, G., Kroll, W el al., Herausg Paulys Real-Encyclopádie der classischen Altertumswissenschaft Neue Bearbeitung Supple- mentband 5. Stuttgart: Metzler. kol. 3-43.) 36 in die Skriflig 33(1) 1999:21-37 Andríe du 7 off HENGEL, M 1973. Judentum und Hellenismus. Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 10. Tubingen : Mohr (Paul Siebeck). 2. Auflage. HOLSTEN, W. 1957. Antisemitismus (In Von Campenhausen, H., Dinkier, E. et al., Herausg. Die Religion in Geschichte und Gegenwart 1. Tiibingen : Mohr [Paul Siebeck]. 3. Auflage. kol. 456-459.) LAMPE, P 1989. Die stadtromischen Christen in den ersten beiden Jahrhunderten. Wissen­ schaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 2.Reihe 18. Tubingen : Mohr (Paul Siebeck). 2. Aufl. ) LEIPOLDT, J 1950. Antisemitismus (In Klauser, Th. Herausg. Reallexikon fur Antike und Christentum 1 Stuttgart : Hiersemann Verlag. kol. 469-476.) MILLAR, F. 1986a 1 Geographical survey. (In Schiirer, E. [Vermes, G., Millar, F., Goodman, M final eds.] The history of the Jewish people in the age o f Jesus Christ 3/1 Edinburgh : Clark. New English edition, rev and ed p 3-86.) Edinburgh : Clark. New English edition, rev and ed p 3-86.) MILLAR, F. 1986b. 2/2. Constitutional position of the communities. (In Schiirer, E [Vermes, G., Millar, F., Goodman, M. final eds.] The history o f the Jewish people in the age of Jesus Christ 3/1. Bibliografie Edinburgh : Clark New English edition, rev. and ed. p. 107-125.) REICKE, B. 1965. Neutestamentliche Zeitgeschichte. Sammlung Tópelmann 2. Reihe Band 2 Berlin : Topelmann. REYNOLDS, J.M & TANNENBAUM, R 1987. Jews and god-fearers at Aphrodisias. Cambridge Philological Society Supplementary Volume 12. Cambridge : Cambridge Philological Society. g y SCHURER, E. (Vermes, G & Millar, F final eds.) 1973. The Jewish people in the age of Jesus Christ 1 Edinburgh : Clark. New English edition, rev. and ed. SEVENSTER, J.N. 1975. The roots o f pagan anti-Semitism in the Ancient World. Supplements to Novum Testamentum 41 Leiden : Brill STERN, M. ed 1974. Greek and Latin authors on Jews and Judaism 1. Jerusalem : Israel Academy of Sciences and Humanities. STERN, M 1976 The Jews in Greek and Latin literature. (In Safrai, S & Stem, M eds. The Jewish people in the first century. Compendia remm Iudaicamm ad Novum Testamentum 1/2 Assen/Amsterdam : Van Gorcum. p. 1101-1159.) p ) TCHERIKOVER, V.A & FUKS, A. et al., eds. 1957-1964. Corpus papyrorum Judaicarum. Cambridge Mass. : Harvard University Press. In die Skrifllg 33(1] 1999:21-37 37 38

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1665/1963

Afrikaans

“To read the Bible sensitively and in its richness” – in conversation with Amie van Wyk In response to Prof. J.H. van Wyk’s review of Gerrie Snyman’s book “Om die Bybel anders te lees: ’n etiek van Bybellees” (2007) the author proposes that the issue is contextuality, neccesitated the moment the human aspect rears its head in the process of reading the Bible. Contextuality is juxtaposed with an objectivist approach. The article also inquires into as- pects of rationality, Pneumatology, Christology and the theologi- cal justification of apartheid together with the theological justifi- cation of keeping women in the RCSA from the offices of elder and minister as a test case for reading the Bible differently. G.F. Snyman Departement Ou Testament & Ou-Nabye Oosterse Studie Universiteit van Suid-Afrika PRETORIA E-pos: snymagf@unisa.ac.za G.F. Snyman Departement Ou Testament & Ou-Nabye Oosterse Studie Universiteit van Suid-Afrika PRETORIA E-pos: snymagf@unisa.ac.za 2 Van Wyk (2008:697) meen dat die verswyging van filosofiese raamwerke in die algemeen ’n groot probleem is, maar in die besonder ook in die boek. Ek is egter van mening dat ek juis deur middel van die boek, al my kaarte so ver as moontlik op die tafel sit. In my reaksie en worsteling met my eie tradisie hoop ek die leser kom agter waarmee ek worstel, hoekom ek daarmee worstel, watter vrae ek vra en waar daardie vrae vandaan kom. Vooronderstellings is nie iets wat ’n mens summier lys en daarop reageer nie. Trouens, dit laat my dink aan “Om die Bybel sensitief en in sy rykdom te lees” – in gesprek met Amie van Wyk In antwoord op Prof. J.H. van Wyk se resensie op Gerrie Sny- man se boek “Om die Bybel anders te lees: ’n etiek van Bybel- lees” (2007) herlei die skrywer die kritiek na die saak van kontekstualiteit wat genoodsaak word die moment wanneer die menslike aspek in die Bybelleesproses te berde kom. Konteks word teenoor ’n objektivistiese benadering gestel. Die artikel kyk verder na aspekte van rasionaliteit, Pneumatologie, Christo- logie en die teologiese regverdiging van apartheid saam met die teologiese motivering om die vroue in die GKSA uit die amp van ouderling en predikant te weer as toetssteen vir ’n ander manier van Bybellees. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 759 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk 1 Sien Van Deventer (2010) se beoordeling van wat hy noem ’n “radikaal- tradisionalistiese” lees van net ’n deel van die boek. die soort rasionalisme waarvan ek beskuldig word, maar wat ek in sommige klassiek-gereformeerdes se geskrifte kry. 1. Inleiding: probleem van kontekstualiteit Om ’n gesprek te voer is nie maklik nie, omdat so baie dinge van meet af aan verskillend verstaan word. Die mees basiese vereiste vir dialoog is dat dieselfde konteks of wêreld gedeel moet word (Gay, 2008:37). Maar selfs dan is daar nie ’n waarborg dat ge- spreksgenote tot ’n vergelyk kan kom nie. Breed et al. se boek Manlik en vroulik in die kerk: geslagtelikheid en die besondere dienste (2008) het juis probeer om verskille ten opsigte van die interpretasie van tekste oor die rol van die vrou in die amp te oorbrug binne die raamwerk van ’n groep mense wat ’n groot klomp kontekste deel. Tog was die uiteinde die erkenning dat die Bybel verskillend verstaan word, ten spyte van sekere gedeelde kontekste. Die deelnemers aan die navorsing stem saam dat die verskil nie die gevolg is van ’n verskil in Skrifbeskoulike of herme- neutiese vertrekpunte nie. Dit is ook nie die gevolg van onhoudbare wetenskaplike eksegese nie. Daar word alleen verskil oor watter verstaanmoontlikheid eksegeties die mees oortuigende is. Verskille oor die oortuigingskrag van eksegese hoef egter nie tot kerklike verdeeldheid te lei nie. (Breed et al., 2008:202.) Die verwysing na “oortuigingskrag” val vreemd op binne ’n geloofs- gemeenskap waar rasionaliteit voortdurend met pneumatologie en Christologie gekontrasteer word. Dit is ook die kern van J.H. (Amie) van Wyk se kritiek op my boek, Om die Bybel anders te lees: ’n etiek van Bybellees. Hy vra in die opsomming van sy betoog (Van Wyk, 2008:686) of ek my nie skuldig maak aan ’n naïewe vorm van rasionalisme en relasionalisme nie. Ek is dankbaar vir die meeste reaksies (krities en waarderend) wat ek oor my boek kry, want dit beteken iemand het die moeite gedoen om my ernstig op te neem deur die hele boek te lees.1 Die boek is nie ’n manifes vir ’n nuwe geloof nie, maar die neerslag van ’n be- wuste besigwees2 met die eie tradisie ná ’n groot politieke om- In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 760 G.F. Snyman G.F. Snyman wenteling. Nog minder is dit om afskeid te neem (contra Van Wyk, 2008:686) van ’n bepaalde tradisie, maar veel eerder om by wyse van kritiese solidariteit vrae aan die tradisie te stel. By al die kritiek en vrae wat teen die boek ingebring kan word, het ek aan die begin (Snyman, 2007:4) ’n minimum verwagting gestel: wenteling. 1. Inleiding: probleem van kontekstualiteit In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 761 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk Daar is twee aspekte wat op bogenoemde benadering inspeel, naamlik wetenskaplikheid in navolging van die natuurwetenskappe en die siening dat ’n teks ’n venster bied op ’n historiese werklikheid. Met betrekking tot wetenskaplikheid, verwys Schüssler Fiorenza na “the scientist ethos of biblical studies” waarmee teologie probeer om hulle bestaan as akademiese vak te regverdig deur dit as ’n objek- tiewe wetenskap te definieer in analogie met die natuurwetenskap- pe. Scientific history sought to establish facts objectively free from philosophical considerations. It was determined to hold strictly to facts and evidence, not to sermonize or moralize but to tell people the simple historic truth – in short, to narrate things as they actually happened. (Schüssler Fiorenza, 1988:11.) to facts and evidence, not to sermonize or moralize but to people the simple historic truth – in short, to narrate things they actually happened. (Schüssler Fiorenza, 1988:11.) Binne ’n gereformeerde raamwerk, “free from philosophica derations” en “free of ideology” (Schüssler Fiorenza, 1988:10 hierdie “feite” in die Bybelteks gekry as openbaringsgeski Openbaringsgeskiedenis se wortels lê in die negentiende-eeu staan van historiografie as ’n wetenskap. Leopoldt von Ra ideaal van “hoe het dit werklik gebeur?” speel hier geen ger nie. Feit en werklikheid is vir hom een en dieselfde ding en w word gekry in die korrespondensie tussen weergawe en wer (Deist, 1979:19). Hierdie siening val saam met wat Schüss renza (1988:11) “the ethos of objective scientism and the value-neutrality” noem. Deist (1979:19) praat in hierdie verba die “positivist ideal of knowledge whereby the observer adop objective stance towards the object of his [sic] observatio whereby he [sic] noted and linked together only the positive, ‘factual’ data”. Dit is juis hier waar die probleem lê, meen Schüssler F (1988:12): The pretension of biblical studies to ‘scientific’ modes of inqu that deny their hermeneutical and theoretical character a mask their historical-social location prohibits a critical reflect on their rhetorical theological practices in their sociopoliti contexts. Die gevolg is dat die Bybel in ’n a-politiese werklikheid gelee sonder dat lesers verantwoordelikheid vir hulle politieke aan en belange aanvaar. 1. Inleiding: probleem van kontekstualiteit Nog minder is dit om afskeid te neem (contra Van Wyk, 2008:686) van ’n bepaalde tradisie, maar veel eerder om by wyse van kritiese solidariteit vrae aan die tradisie te stel. By al die kritiek en vrae wat teen die boek ingebring kan word, het ek aan die begin (Snyman, 2007:4) ’n minimum verwagting gestel: Alles in die boek hoef nie vir soetkoek opgeëet te word nie. Maar ek hoop dat ten minste die volgende aanvaar sal word: dat Bybellees ’n effek op mense het, dat Bybellees merke laat op ander mense en dat ’n Bybelleser om daardie rede verant- woordelikheid vir sy of haar lees sal aanvaar. Die kern van Van Wyk se probleem met my benadering wil ek terug- herlei na die saak van kontekstualiteit. Dit is ’n saak wat hy (Van Wyk, 2008:702) as ’n positiewe punt in my benadering erken, maar wat skynbaar onvoldoende is om hom te oortuig dat my benadering ’n beter oplossing as die klassieke verstaan bied. In sy argument verbind hy (Van Wyk, 2008:689) konteks aan “’n ou (selfs voor-) reformatoriese beginsel dat ’n bepaalde Bybelteks altyd binne sy bepaalde ‘teologiese’ konteks, asook die kultuurhistoriese konteks van destyds en van vandag gelees behoort te word”. Uit sy opmer- kings kry ek die idee dat daar ’n “regte” of “korrekte” manier is om konteks te hanteer, en dit is die “klassieke” benadering se manier. Maar dit is juis hier waar my probleem lê en die rede vir die boek: konteks het nie net te make met die teologiese konteks van ’n teks onder ander tekste nie, maar het óók te doen met die skrywer se konteks waarbinne hy (of sy) die Bybeltekste geskryf het en die kontekste waarbinne die eerste lesers of hoorders dit wat in die teks staan, gelees het of gehoor het. Binne ’n teologiese raamwerk waar die mensbeskouing gedefinieer word deur die sondeval en ’n Skrifbeskouing waar die goddelike aandeel as godsopenbaring vooropstaan, maak konteks nie sin so- lank as die teksbeskouing binne ’n objektivistiese denkmodel gedefi- nieer word nie. Hierdie denkmodel sluit aan by die natuurwetenskap- like benadering waar die objektiewe beklemtoon word. Waar dit in werklikheid beteken dat menslike subjektiwiteit in die waarnemings- proses uitgesluit word, kom dit in die lees van tekste neer op ’n doelbewuste uitsluit van subjektiwiteit in die leesproses. 1. Inleiding: probleem van kontekstualiteit Dit is om hierdie rede dat ek die eerst mene sinode van 2009 se plasing van die vrou uit die am predikant en ouderling soos volg beoordeel het: Binne ’n gereformeerde raamwerk, “free from philosophical consi- derations” en “free of ideology” (Schüssler Fiorenza, 1988:10) word hierdie “feite” in die Bybelteks gekry as openbaringsgeskiedenis. Openbaringsgeskiedenis se wortels lê in die negentiende-eeuse ver- staan van historiografie as ’n wetenskap. Leopoldt von Ranke se ideaal van “hoe het dit werklik gebeur?” speel hier geen geringe rol nie. Feit en werklikheid is vir hom een en dieselfde ding en waarheid word gekry in die korrespondensie tussen weergawe en werklikheid (Deist, 1979:19). Hierdie siening val saam met wat Schüssler Fio- renza (1988:11) “the ethos of objective scientism and theoretical value-neutrality” noem. Deist (1979:19) praat in hierdie verband van die “positivist ideal of knowledge whereby the observer adopted an objective stance towards the object of his [sic] observations and whereby he [sic] noted and linked together only the positive, i.e. the ‘factual’ data”. Dit is juis hier waar die probleem lê, meen Schüssler Fiorenza (1988:12): Dit is juis hier waar die probleem lê, meen Schüssler Fiorenza (1988:12): The pretension of biblical studies to ‘scientific’ modes of inquiry that deny their hermeneutical and theoretical character and mask their historical-social location prohibits a critical reflection on their rhetorical theological practices in their sociopolitical contexts. The pretension of biblical studies to ‘scientific’ modes of inquiry that deny their hermeneutical and theoretical character and mask their historical-social location prohibits a critical reflection on their rhetorical theological practices in their sociopolitical contexts. Die gevolg is dat die Bybel in ’n a-politiese werklikheid gelees word sonder dat lesers verantwoordelikheid vir hulle politieke aannames en belange aanvaar. Dit is om hierdie rede dat ek die eerste alge- mene sinode van 2009 se plasing van die vrou uit die amp van predikant en ouderling soos volg beoordeel het: In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 762 G.F. Snyman Omdat biologiese geslagsbepaaldheid nog altyd as ’n skeppingsgegewe gefunksioneer het, word die sinode net uit mans saamgestel. In die mate wat so ’n vergadering nooit hulle eie geslagtelikheid verreken in besluite wat die ander geslag raak nie, verdoesel hulle hulle eie manlike dominansie. ... Die besluit wek die indruk dat ’n seksisties-saamgestelde ver- gadering nie anders kan as om ’n seksistiese besluit te neem nie. 1. Inleiding: probleem van kontekstualiteit Ek wil ’n vierde een byvoeg, naamlik nie-verklaar- de subjektiwiteit, oftewel die verborgenheid van die ideologie wat die leser toelaat om die vrou telkens in of uit te sluit – met ander woorde, die leser se konteks. deelte aangevoer. Ek wil ’n vierde een byvoeg, naamlik nie-verklaar- de subjektiwiteit, oftewel die verborgenheid van die ideologie wat die leser toelaat om die vrou telkens in of uit te sluit – met ander woorde, die leser se konteks. Omdat konteks ’n belangrike rol in die gesprek speel, begin die be- spreking met ’n opstel van die konteks waarbinne ek my antwoord op Van Wyk gekonstrueer het. Daarna volg ’n bespreking van die kwessies van rasionaliteit, die plek van God en mens in die ver- staansproses, Pneumatologie en Christologie en my aanwending van apartheid as toetssteen. 3 Met die term openbare transkrip bedoel ek die diskoers binne die GKSA waardeur ’n sekere magsbalans gehandhaaf, bevestig en onderhou word. Genoemde geskied deur middel van die optrede van ’n regerende elite wat gevul word met persone wat in die ampte van diaken, ouderling, predikant en professor bestaan en wie deur middel van die Kerkorde, die Belydenisskrifte en algemene teologievorming beheer uitoefen oor wat in die openbaar “amptelik” gesê mag word (vgl. Scott, 1990:4). 1. Inleiding: probleem van kontekstualiteit (Snyman, 2009a:7.) Dit is die objektivistiese hantering van die Bybelteks met uitsluiting van die mens wat die rede vir die boek is. Objektiwiteit binne ’n posi- tivistiese paradigma waar die weergawe van feite met die historiese werklikheid in alle opsigte korrespondeer, is ’n hersenskim. Hier- teenoor bied ek ’n leesprogram aan wat die Bybelteks juis anders wil hanteer en sodoende die Bybelleser tot verantwoording van Bybel- lees bring. Die aanname waarmee my benadering werk, berus op die idee dat die mens as leser nie slegs die betekenis van die teks ontvang nie, maar dat die mens daadwerklik meehelp in die kon- struksie van daardie betekenis. Brueggemann (2009:21) verduidelik soos volg:  Kennis is kontekstueel: wat ons weet en hoe ons dinge sien word bepaal deur die “plek” van waaruit ons waarneem;  Kontekste is plaaslik: hoe meer ’n mens veralgemeen hoe verder verwyderd staan ’n mens van jou eie konteks. Die fokus op die plaaslike maak dit moeilik om universele waarhede van die dakke af te verkondig;  Die konteksgebondenheid en die plaaslike maak dat kennis meer- voudig is. Daar bestaan ’n kakofonie van aansprake wat elkeen waar klink op hulle eie voorwaardes.  Die konteksgebondenheid en die plaaslike maak dat kennis meer- voudig is. Daar bestaan ’n kakofonie van aansprake wat elkeen waar klink op hulle eie voorwaardes. Terwyl Van Wyk (2008:688-689) die funksie van konteks erken, meen ek dat so ’n erkenning van meet af aan ’n objektivistiese hantering van die teks, en daarmee saam, die aanname van die be- staan van net een interpretasie wat as die regte een moet funk- sioneer, bemoeilik. ’n Etiek van Bybellees probeer juis onderskei tussen al daardie kontekste waarmee die leser in die leesproses ge- konfronteer word. Dit is juis kontekste wat maak dat ons verskillend lees. Die waterdigte sisteem ten spyt wat Breed et al. (2008:202) in die boek, Manlik en vroulik in die kerk, opgestel het, word die tekste met betrekking tot die vrou se rol in die kerk of samelewing verskil- lend gelees. As redes word die sondige gebrekkigheid van die mens, onafgehandelde eksegese en oorvraging van die Bybelge- In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 763 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk deelte aangevoer. 2.1 Vakwetenskaplike konteks Ek en Amie van Wyk deel die konteks van die GKSA, ’n vaderland en ’n volksgroep se politieke geskiedenis. Ons deel geslagtelikheid en sekere politieke denke. Terwyl ons wel die breër vakgebied van teologie deel, is ons werkskontekste egter heeltemal verskillend. Van Wyk beklee een van die ampte van die kerk, naamlik predikant en professor binne ’n eksklusiewe konteks. Hierdie konteks maak dat sy benadering pastoraal is met die doel om die evangelie te verkondig. Ek is ’n gewone lidmaat wat in die teologiese bedryf werksaam is binne ’n inklusiewe onderrigkonteks. Ek is minder be- kommerd oor die verkondiging van die evangelie as die verstaan van die tekste waarop daardie verkondiging begrond is. Ons praat ook uit twee verskillende dissiplines (dogmatiese weten- skappe en die Bybelwetenskappe) wat binne die akademiese ge- meenskap al vir lank met mekaar verskil. Ons deel weliswaar die- selfde geloofstrukture, maar hy beoordeel my skrywe aan die hand van die loci van sy vakgebied, wat inderwaarheid ook die openbare transkrip van die GKSA bepaal, vanweë die verband tussen die loci van die dogmatiek en die belydenisskrifte in die kerke. Vanuit die Bybelwetenskappe hanteer ek die teks anders, wat beteken dat die openbare transkrip3 ondervra word. 764 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 G.F. Snyman G.F. Snyman Vakwetenskaplik4 staan ons dus verwyderd van mekaar, omdat die teks vanuit die Bybelwetenskappe anders hanteer word en veroor- saak dat die openbare transkrip problematies gestel word. Laas- genoemde, so kom dit binne die GKSA voor, is nog gebaseer op die gedagte van die teks as deposito van betekenis wat net deur Bybel- lesers getap kan word, terwyl my siening, in reaksie op hierdie bena- dering, aansluiting vind by die klem op die historiese in die produk- sie- en leesprosesse van die Bybel. Uiteindelik, so wil dit voorkom, werk ons met verskillende rasionali- teitsmodelle, terwyl die uiteinde van wat ons doen, verskillend is. Van Wyk wil eerder die openbare transkrip bevestig, terwyl ek ern- stige vrae het oor die openbare transkrip. Van Wyk (2008:696) is reg as hy meen my boek is ’n verset teen objektivisme, positivisme, fun- damentalisme en naïewe realisme. Hy meen egter ek maak waar- heidsuitsprake terwyl my epistemologie nie vasstaande objektiewe waarhede duld nie. Tog stel ek die volgende (Snyman, 2007:62): Waarheid is relasioneel. 2.1 Vakwetenskaplike konteks Dit beteken nie dat geen waarheid moontlik is nie, maar eerder dat wanneer waarheid wel bepaal word, dit tydens die moment van bepaling in ’n bepaalde verhouding staan tot die mense wat die waarheid probeer peil. Verander die moment en die waarheid mag weer anders lyk. Waarheid word bepaal, maar mens moet altyd kyk watter perspektiewe en toestande ’n rol speel in die konstruksie van betekenis. 4 Hoe wyd die gaping tussen die Bybelwetenskappe en Sistematiese Teologie is, kan gesien word in die kritiek wat Adrio König opper in sy boek, Die evangelie op die spel. König (2008:254-256) wat duidelik met ’n emiese benadering werk, beskou Dirk Human (Ou-Testamentikus van UP) se bespreking van Jona in die vis en Jesus se opstanding as “vreemd”, wat verwarring saai en verarming en misverstand meebring omdat hy nie die interpretasies van Paulus se briewe en Handelinge gebruik om Jesus te verstaan nie. 2.2 Breër teologiese konteks in sekulêre diskoers Die godsdienstige diskoers in die sekulêre pers getuig van ’n stryd wat mense ervaar oor die Bybel, die verlede, en die lewe hier en nou. In By, ’n bylaag tot Beeld Naweek, skryf Ferreira (’n teoloog en film-resensent vir Beeld, 2009) dat die Afrikaanse kerke na die af- takeling van apartheid en die aanvaarding van ’n oop gemeenskap, alle geloofwaardigheid verloor het. Dit wat hy “Afrikaners” noem, vind hulleself in ’n vakuum. 4 Hoe wyd die gaping tussen die Bybelwetenskappe en Sistematiese Teologie is, kan gesien word in die kritiek wat Adrio König opper in sy boek, Die evangelie op die spel. König (2008:254-256) wat duidelik met ’n emiese benadering werk, beskou Dirk Human (Ou-Testamentikus van UP) se bespreking van Jona in die vis en Jesus se opstanding as “vreemd”, wat verwarring saai en verarming en misverstand meebring omdat hy nie die interpretasies van Paulus se briewe en Handelinge gebruik om Jesus te verstaan nie. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 765 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk Hierteenoor meen ’n ander skrywer dat die kerk nie stilgestaan het nie, omdat daar deesdae groter begrip en erkenning is vir verskil- lende vorms van spiritualiteit. De Klerk-Luttig (2009:11) verwys na ’n jong stadsgemeente se manifes wat toon dat hulle vanuit ’n nuwe spiritualiteit eerlik op soek is na wat dit beteken om saam met Jesus te leef.5 In ’n ander reaksie op Ferreira, skryf Coetsee uit ’n tradisioneel- gereformeerde oogpunt dat geloof in die lewende en reddende God hom uit die morele moeras gehou het en nog steeds hou (Coetsee, 2009:11). In dieselfde uitgawe van Beeld skryf André van Niekerk in sy rubriek, ’n Woord onderweg, oor die menslikheid van die Bybel: “Ons verwar geloof in God met geloof aan die geïnspireerde getui- enisse oor God. Ons ontken die menslikheid van die Bybel wat die goddelikheid eensydig beklemtoon.” (Van Niekerk, 2009:10; kursive- ring – GFS.) Hy sluit sy oordenking af met die woorde: “Wie die Bybel respekteer, moet die Bybel se interne menslike debat oor God ernstig opneem.” Die openbare debat oor die kerk in die sekulêre media laat geen twyfel dat lidmate worstel met die kerk se geloofwaardigheid, gods- dienstigheid en mensbeskouing nie. 5 Hulle gemeente “is bedoel vir mense wat soek en nie settle nie, vir brawe praters en roekelose doeners en nie net getroue troosters of ’n bevoorregte binnekring nie” (De Klerk-Luttig, 2009:11). Die term “ontluikende kerk” kom by my op in die beskrywing wat De Klerk-Luttig gee (vgl. Jones, 2008). 6 Dit is ’n leemte wat dr. Eduan Naudé van die NG Kerk Littleton uitgewys het in sy bespreking van my boek tydens ’n simposium daaroor op 20 Februarie 2009 (vgl. Snyman, 2010). 2.2 Breër teologiese konteks in sekulêre diskoers Ek dink my boek sluit aan by die idee van ’n gebrek aan geloofwaardigheid in die kerk, wat ek verbind aan ’n bepaalde hantering van die Bybel wat nie vir kon- tekstualiteit ruimte laat nie (Snyman, 2007:25). De Klerk-Luttig is in die kol met haar verwysing na mense se soeke na ’n ander spi- ritualiteit. My gedagtes in die boek het nie in daardie rigting inge- gaan nie,6 maar ek verwys na die probleem wat die huidige Gods- beeld geskep het wanneer die godheid konteksloos in diskoerse aangebied word (Snyman, 2007:32). Van Niekerk slaan die spyker op die kop in sy opstelling van die mens teenoor God, want [a]s God die finale sê het, as alles in sy hand is, as niks sommer net gebeur nie, is dit moeilik om enige menslike bydrae tot die geskiedenis te erken. Die rol van die mens in só ’n denkraamwerk is gering, indien enige rol vervul word. Om hier- 766 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 G.F. Snyman die rede kry die mens ook geen werklike rol in die totstand- koming van ’n teks soos die Bybel nie. Die onfeilbaarheid van die Bybel staan direk teenoor menslike feilbaarheid. (Snyman, 2007:108.) die rede kry die mens ook geen werklike rol in die totstand- koming van ’n teks soos die Bybel nie. Die onfeilbaarheid van die Bybel staan direk teenoor menslike feilbaarheid. (Snyman, 2007:108.) 2.3 Is die Bybel nog nodig in nuwe kontekste? Albei vraagstellings berus egter na my mening op ’n bepaalde objek- tivering van ’n teks as die Woord van God met die gevolg dat God In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 767 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk en mens met mekaar wedywer om outeurskap. Net een kan wen, die gelowige kies God en die ateïs kies die mens. Dit maak die keuse tussen fundamentalisme en ateïsme een. Persoonlik sit ek met die vraag wat g/Gereformeerdheid dan beteken. Is dit moontlik om g/Gereformeerd te wees sonder om die Bybel objektivisties as Woord van God te hanteer? Het die Bybel as Woord van God net sin binne ’n bepaalde epistemologie? ’n Etiek van Bybellees het ten doel om die Bybel in sy rykdom en met sensitiwiteit te lees. Met rykdom word bedoel dat die verskillen- de kontekste van die teks, die skrywer en die eerste en latere lesers in die verstaansproses verdiskonteer word. Met sensitiwiteit word bedoel dat die leser daarop bedag sal wees vir die gevolge wat die dade van mense in die Bybelverhale gehad het, vir die gevolge wat die bestaan van ’n teks vir bepaalde antieke gemeenskappe gehad het, en vir die gevolge wat kontemporêre lesers se verstaan van die Bybelteks op mense kan hê. Van Wyk meen dat daar ’n “regte” manier is om konteks te gebruik. Dat die “regte” manier nie my voorstel is nie, is ook duidelik. Hoe presies konteks egter “korrek” verdiskonteer word, is ek nie seker van nie, veral na aanleiding van die afwysing van die vrou in die amp van ouderling en predikant. Ek dink nie konteks word in hierdie opsig enigsins erken nie, want die aanname van ’n “korrekte” han- tering van konteks suggereer reeds iets van ’n objektivistiese hante- ring van die teks. Kontekstualiteit probeer immers so ’n objektivis- tiese hantering deurbreek. Watter betekenis het konteks vir ’n bely- denis dat die Bybel God se openbaring en nie die neerslag van mense se nadenke oor God is nie? Konteks veronderstel immers die menslike aspek van die teboekstelling van die Bybel binne die leer- stuk van organiese inspirasie. Krüger en Jordaan (2009) meen egter wanneer dit by Godsopenbaring kom, dit oor “direkte aanwysings hoe die Here sy kerk wil regeer” handel. 2.3 Is die Bybel nog nodig in nuwe kontekste? Van Wyk meen ek is nie duidelik genoeg oor die “meerwaarde” van die Bybel nie: As die Bybelskrywers bloot die morele waardes van hulle tyd weerspieël, watter waarde het die Bybel dan eintlik? Waarom dan soveel aandag aan juis die Bybel bestee? Is die Bybel hoegenaamd nodig? (Van Wyk, 2008:690-691.) ’n Soortgelyke vraag, maar van die ander kant van die spektrum, is aan my gestel tydens ’n gesprek op www.kletskerk.co.za na aanlei- ding van ’n artikel wat ek oor die boek geplaas het: ‘Anders’ lees vertolk ek as anders verstaan, wat (vir my) ’n ongemak uitstraal met wat die Bybel oënskynlik glashelder en duidelik sê. Waarom ongemaklik voel oor die Woord van God? (Coetser, 2009) ‘Anders’ lees vertolk ek as anders verstaan, wat (vir my) ’n ongemak uitstraal met wat die Bybel oënskynlik glashelder en duidelik sê. Waarom ongemaklik voel oor die Woord van God? (Coetser, 2009) Ek het ’n boek geskryf met ’n titel wat handel oor Bybellees. Die boek is bedink binne die g/Gereformeerde raamwerk, dus waar die Bybel reeds prioriteit geniet. Met ander woorde, die boek is juis binne die raamwerk geskryf wat aanvaar dat die Bybel belangrik en noodsaaklik is. Dit is vanuit die belang en noodsaak van die Bybel dat ek argumenteer dat lesers hulle aansprake moet kan verant- woord omdat hulle Bybellees gevolge vir ander het, soos wat apart- heid aangetoon het en so ook die vrou uit die amp. Dit is juis as gevolg van ’n bepaalde soort Bybelgebruik dat ek kritiese opmer- kings maak om aspekte rakende godsopenbaring te temper. Ek wil die prioriteit van die Bybel ’n spesifieke konteks gee, omdat die teks altyd met iets anders in relasie is en waar dít waarmee die teks in relasie is, ook met mekaar in relasie te staan kom. Ons lees nie maar net ’n Bybelteks en gee daaraan openbaringsgesag nie. Daar is faktore wat ons lees en verstaan beïnvloed: die manier hoe ons betekenis in die teks kry; die belange wat gedien word in die Bybel- leesproses; die soorte wêrelde wat voorsien word; die soort rolle, pligte en waardes wat voorgehou word en die soort sosiopolitieke praktyke wat geregverdig word (Snyman, 2007:60). 2.3 Is die Bybel nog nodig in nuwe kontekste? Dit is ook die argument wat Van Rensburg (2006) gebruik het om my aanwending van konteks in die geval van homoseksualiteit (Snyman, 2006) te weerlê. Dit is ook een van die hoofargumente in die boek, Manlik en vroulik in die kerk: geslagtelikheid en die besondere dienste (Breed et al., 2008). Ek is nie oortuig dat konteks binne hierdie raamwerk regtig aan die bod kom nie. In watter mate kon ’n vergadering van ’n groep mans as sinode, gebede ten spyt, daarin slaag om tussen God en hulle eie ideologie te onderskei? As menslike subjektiwiteit nie verreken word nie, is dit maklik om strukturele geweld in die Bybelverhale op ander af te dwing (Snyman, 2007:33). Waar Van Wyk (2008:689) toegee op my uitwysing van die tragiese en onmenslike gevolge In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 768 G.F. Snyman G.F. Snyman waartoe Bybellees kan lei, probeer ek in my eie nadenke en onder- soek vra hoe dit kom dat sodanige vernietigende Bybellees plaas- vind, selfs binne ’n breë politieke konteks van ’n Handves vir Mense- regte. My gevolgtrekking is dat daar nie juis ’n moontlikheid is om ’n teks in sy rykdom en met sensitiwiteit te lees wanneer die teks as ’n deposito van betekenis gelees word nie. Die fokus op kontekstuali- teit problematiseer egter die idee van ’n teks as deposito van bete- kenis. 3. Rasionaliteit/-isme en Godsopenbaring Die Rasionalisme is een van daardie bakens waarteen die gerefor- meerde leer voortdurend opgestel word vanweë eersgenoemde se vertroue in die mens se vermoë om die werklikheid geheel en al met die rede te ken. Dit is nie net Van Wyk (2008:686)7 wat my daarmee kasty nie, maar Vergeer het dieselfde argument opgeroep vyftien jaar gelede na aanleiding van my gebruik van Psalm 8 in my mens- beskouing in twee artikels wat in 1992 gepubliseer is (Snyman, 1992a & 1992b): Wanneer teoloë kenteoretiese vertrekpunte aanvaar waarin die mens se ‘natuurlike onbekwaamheid tot enige goed’ prysgegee word, en die rol van wedergeboorte en leiding van die Heilige Gees nie verdiskonteer word nie, moet hulle verwag dat daar vanuit Gereformeerde (en waarskynlik selfs gereformeerde) hoek hieroor ernstige beswaar sal kom, en dat teorieë, kritiek en voorstelle wat op só ’n vertrekpunt bou, met agterdog bejeën sal word. (Vergeer, 1993:571.) 7 Van Wyk se beskuldiging van “naïewe rasionalisme” word amper as ’n nage- dagte in ’n opsomming en voetnoot gegee en nie regtig as vertrekpunt gebruik nie. Die etiket wat hy my omhang, is nie sonder komiese ironie nie, want ek vermoed dit is in reaksie op die mantel van “naïewe realisme” wat om hom, of dan ten minste die tradisie waarin hy staan, gehang word en waarteen ek my verset! Die dilemma waarin ek met so ’n beskuldiging sit, is dat daar met ’n idee van rasionalisme gewerk word asof almal weet wat dit behels en waaruit dit bestaan en wat die voor- en nadele is, maar tekstuele getuienis daaroor kom nie op die tafel nie. ’n Internetsoektog na die begrip naïewe rasionalisme/ rasionaliste het my na Feyerabend (1999:202) se onderskeid tussen naïewe rasionaliste en gesofistikeerde rasionaliste gelei: Naïve rationalists assume that there are standards and/or rules which must be obeyed, come what may and which in practice are obeyed by science at best. Sophisticated rationalists assume that rules and standards are restricted to certain conditions and that no standards can be presumed to have universal validity. Even the rules of logic may have to be changed when we move from one domain to another. Scientists must keep this in mind and look out for the boundaries. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 769 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk Rasionalisme slaan natuurwetenskaplike navorsingsmetodes baie hoog aan. 3. Rasionaliteit/-isme en Godsopenbaring Met die sintuie wat onbetroubaar is, getuig net logiese denke van helderheid en betroubaarheid. Laasgenoemde kom in wiskundige metodes na vore waaruit aksiomas en uiteindelik natuur- wette afgelei kan word. In ’n poging om as wetenskap gesien te word, het die teologiese wetenskap uiteindelik nie aan die metodiek van die natuurwetenskappe ontkom nie. Maar om die teks uit die kloue van rasionalisme te ruk, word die teks as goddelik daargestel in die term godsopenbaring. Hierdeur word die teks geobjektiveer tot waarneembare objek wat met metodes analogies met natuurweten- skaplike metodes (dit wil sê objektief en derhalwe met uitsluiting van menslike subjektiwiteit) gelees word. Die Bybel as Woord van God stel ’n irrasionele objek daar wat nie anders as met rasionele meto- des bestudeer kan word nie. Maar dit voel vir my dat die klem op menslike redelikheid van meet af aan binne Gereformeerde teologie summier as rasionalisme afge- maak word, terwyl daar tog noodsaak is om oor (menslike) rasiona- liteit binne teologievorming te praat. Is die rol van die mens in die gesprek rondom rasionaliteit net gedoem tot die erkenning van son- digheid, en derhalwe die onvermoë om te dink? Staan menslike redelikheid altyd teenoor die goddelike, sodat net een van die twee kan seëvier? Of sê die goddelike nie dalk om jou godgegewe ver- stand te gebruik nie? Gegewe die erkenning van die menslike be- perktheid as gevolg van sondigheid, is dit dan nie juis noodsaaklik om rasionaliteit onder die loep te sit nie? Ek kan nie die erfenis van die Verligting ontken nie. Een aspek daarvan is die klem op menslike redelikheid en kritiese vermoëns. Rasionaliteit binne die GKSA kristalliseer uit in ’n liturgie en litur- giese ruimte waar die Woord sentraal staan. ’n Preek as uitleg van die Woord behels rasionele argumente om die gemeente te oortuig om op ’n bepaalde wyse die teks te verstaan en in hulle eie lewens uit te leef. Verder word enige besluit op ’n kerklike vergadering in terme van argumente uitgepluis. Die irrasionele speel ’n rol as die rasionele nie meer kan werk nie, soos die aanwending van die gebed tydens die afgelope sinode oor die besluit van die vrou in die dienswerke van ouderling en predikant. Ek kan nie die Bybel lees sonder inagneming van my eie redelikheid nie. 8 Die metodiek wat gevolg word, is uiters logies. As egter beweer word die eksegetiese raamwerk van die grammaties-historiese model oor die houd- baarheid van eksegese oordeel, dan wonder ek of die rol van die menslike rede in hierdie proses nie dalk oorskat word nie. 3. Rasionaliteit/-isme en Godsopenbaring (Breed et al., 2008.) Die boek probeer om aspekte oor geslagtelikheid in die Bybel “van- uit die waarheid” met behulp van ’n omvattende metode aan te In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 771 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk bied.9 Verskil in verstaan, ten spyte van oortuigende eksegese en hermeneuse, word toegeskryf aan menslike beperktheid en sondig- heid (Breed et al., 2008:65-66). bied.9 Verskil in verstaan, ten spyte van oortuigende eksegese en hermeneuse, word toegeskryf aan menslike beperktheid en sondig- heid (Breed et al., 2008:65-66). Dit is juis hier waar die probleem inkom: my beperktheid en sondig- heid as mens hef nie my vermoë op om te kán en te móét lees nie. As leser moet ek my desondanks nog verantwoord teenoor dit wat ek lees en oor wat ek uiteindelik daarmee maak. Dit kan nie af- gemaak word as sondig en beperk nie. Of word aanvaar dat indien die konteks van die leser in ag geneem word, dit ’n te groot rol gaan speel sodat die mens se rede uiteindelik die bepalende faktor is? Die feit bly, ek is ’n leser van die Bybelteks en alle verstaan van die teks moet deur my menslike brein gaan waar die knooppunt van verstaan lê. Kontekstualiteit is nie ’n kenmerk van die tradisionele westerse ma- nier van lees nie (Patte, 2004:xxiii). Omdat die westerse manier van lees vir baie lank die norm was, was dit nie nodig om aandag te gee aan die konteks waarbinne dit gedoen word nie. Immers, die Weste, aanvanklik as koloniale moondheid en later as ekonomiese mag, het aanvaar hulle is die norm. Dit het aan hulle ’n sielkundige voordeel10 gegee waardeur hulle nooit nodig gehad het om hulle posisie van mag te regverdig of te verdedig nie. Ná die magsverskuiwing in Suid-Afrika, is ’n westerse manier van doen nie noodwendig die norm nie. Waar die GKSA struktureel nouer met hulle geloofsewe- knieë onder ander bevolkingsgroepe moet saamwerk, gaan die wes- terse konteks al hoe meer onder die vergrootglas kom. Verantwoor- ding gaan ook nie uitbly nie. Hoe verantwoord mens jou byvoorbeeld teenoor persone wat die spit moes afbyt onder kolonialisme en apartheid (Snyman, 2008d) ten aansien van die boek Joshua wat in sommige kringe as “’n ter- reurteks” bekend staan? 9 Sien die debat wat ontstaan het oor die aanwending en reikwydte van die grammaties-historiese metode (Snyman 2008a; Van Deventer, 2008a en 2008b; Jordaan 2008; Jordaan et al., 2008; en Krüger, 2009). 10 David Roediger (1991) verwys na “psychological wages” wat mense in mags- posisies ervaar in terme van status en voorregte, tot op die punt wat die status en voorregte as vanselfsprekend beskou word. Binne ’n westerse raamwerk wat die afgelope 500 jaar die toon aangee, is dit moeilik om die voordeel van jou eie witheid te (h)erken (vgl. Snyman, 2009c). 3. Rasionaliteit/-isme en Godsopenbaring Intussen staan ek voor die volgende probleem: Hoe weet ek wanneer ek Bybel lees dat iets Godsopenbaring is waaraan ek my moet steur? In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 770 G.F. Snyman G.F. Snyman Van Rensburg (2006) gee die volgende rasionele beskrywing oor Godsopenbaring na aanleiding van Skrif-met-Skrifvergelyking wat die instrument vir die bepaling daarvan daar stel:  ’n Saak wat deur die hele Bybel voorkom “deurlopend, onveran- derd en onverdun” (Van Rensburg, 2006:757) teenoor ander wat nie weer in die Bybel voorkom of aangepas herhaal word nie.  ’n Saak wat deur die hele Bybel voorkom “deurlopend, onveran- derd en onverdun” (Van Rensburg, 2006:757) teenoor ander wat nie weer in die Bybel voorkom of aangepas herhaal word nie.  Oproepe wat in ’n geopenbaarde verlossingsfeit begrond is, is ’n blywende oproep (Van Rensburg, 2006:760) teenoor oproepe wat in kultuurhistoriese argumente begrond is (soos die oproep dat vroue hulle hoofde moet bedek wat Paulus self met ’n kultuur- bepaalde situasie in verband bring);  Daar is verder duidelike merkers in die teks wat aandui dat ’n be- paalde optrede vir ’n bepaalde situasie geld met ’n motivering deur ’n dieperliggende beginsel. As dit kom by homoseksualiteit sê Van Rensburg (2006:760-801) dat in Paulus se uitsprake daaroor, daar geen beroep op ’n kultuur- historiese begronding is nie. Die opdrag self is die beginsel. Dit klop met Krüger en Jordaan (2009) se siening dat daar “direkte aanwy- sing” in die teks moet wees. Breed et al., se boek (2008), wat ’n goeie voorbeeld is van die stand van sake binne die hermeneutiek in die GKSA, kom ook volkome rasioneel voor8 deurdat daar duidelike raamwerke is waarvolgens geoordeel word en menslike subjektiwiteit heeltemal uitgesny word: Alle eksegese en hermeneuse wat oor die vraagstuk van vroue in die besondere dienste gedoen word, word in die lig van hierdie voorveronderstellings en vertrekpunte beoordeel en dan word besluit of die eksegese en hermeneuse geoorloof of ongeoorloof is. Geoorloofde eksegese en hermeneuse word verder beoordeel aan die hand van die eksegetiese raamwerk van die grammaties-historiese model (...), naamlik of dit eksegeties houdbaar of onhoudbaar is. Verder word ook geoor- deel of dit eksegeties oortuigend is. 3. Rasionaliteit/-isme en Godsopenbaring Die konteks van die ervaring van onder- drukking het iemand soos Dora Mbuwayesango (2004) laat vra wat Josua te sê het vir iemand wat in die posisie van die Kanaäniete is, In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 772 G.F. Snyman G.F. Snyman ontworteld en gestroop van hul land. Sy vra of die God van die besitter ook die God van die besitlose en onteiende kan wees. Dit is ’n vraag soortgelyk aan ’n probleem wat ’n Amerikaanse Indiaan (vgl. Warrior, 1991) gestel het: “As long as people believe in the Yahweh of deliverance, the world will not be safe from Yahweh the conqueror.” Om die boek Joshua as ’n terreurteks te lees, is moeilik vir iemand binne ’n gereformeerde raamwerk, want die Bybel as God se ge- openbaarde Woord is veronderstel om welwillend te wees. Maar die Kanaäniete word uit die land gedryf en hulle verlies aan land word op hulle eie brood gesmeer, naamlik hulle sondigheid. Vir Mbuwayosango is die afkeur aan die boek beduidend, want ’n in- heemse groep mense wat reeds in die land was, word met god- delike sanksie verdryf. Verder tree God op as ’n partisane godheid wat een groep (die Israeliete) bo ’n ander groep (die Kanaäniete) bevoordeel. Om hierdie afkeur te begryp, moet ’n mens iets van die kolonialisme raaksien waar ’n koloniale moondheid grond van die inheemse bewoners weggeneem het en dit aan koloniste gegee het. Vanuit hierdie konteks meen Mbuwayesango (2004:69) dat “an ideo- logy of divine entitlement”, gevaarlik is. Sy lees die boek om hierdie rede antiteties.11 Die boek waarsku die leser dat ’n konstruksie van identiteit wat eksklusief is en op godsdiens gebaseer is, tot volks- moord en die uitwissing van etniese groepe kan lei. Omdat Israel hulself teenoor die res van die inwoners van Kanaän gestel het, het laasgenoemde die ongewenstes geword wat moes verdwyn. Die boek waarsku dus oor wat kan gebeur wanneer identiteit eksklusief geformuleer word om ander uit te sluit en waar onverdraagsaamheid as gevolg daarvan tot diskriminasie en volksmoord lei. Van Wyk (2008:692) meen die naaste aan ’n verklaring van hierdie gebeure is dat dit as ’n gerigsvoltrekking oor die sondes van die Kanaäniete na aanleiding van Deuteronomium 9:4 verstaan moet word. Maar binne watter konteks word so ’n uitspraak gemaak? 11 Dit is opmerklik dat Mbuwayesango nie die boek Joshua verwerp nie, maar ten spyte van haar probleem met die boek, die boek as deel van die kanon behou en daaraan ’n rol toeken. Om krities met die Bybelteks om te gaan, beteken nie noodwendig ook ’n verwerping van die teks nie (vgl. ook Snyman, 2009b). 3. Rasionaliteit/-isme en Godsopenbaring Hierdie verklaring leef voort in die midde van die nageslagte van Westerlinge wat hulle in Afrika tuisgemaak het, te midde van die bevoorregting wat kolonialisme en apartheid gebied het. Wat opval, is die afwesigheid van empatie met diegene wat hulle grond verloor In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 773 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk het. Die mense onder wie hierdie soort verklaring voortleef, is grond- besitters. Ons konteks van bevoorregting maak dit moeilik om te verstaan wat die Afrikaan se ervaring was ten opsigte van die verlies aan grond en later selfs beweging en assosiasie. Trouens, dit is juis ons (Westerlinge) se optrede wat iemand soos Mbuwayesango se verstaan en gebruik van die teks beïnvloed het. Kom ek keer die tradisionele Gereformeerde verstaan wat Van Wyk aanbied om: as dit waar is dat die Kanaäniete hulle grond verloor het en uitgedryf is as gevolg van God se gerigsvoltrekking (met die Israeliete wat heel gemaklik hulle plek inneem), wat sê ’n mens aan diegene wat nóú grond verloor as gevolg van grondhervorming en werk verloor as gevolg van regstellende aksie? Moet dit nie eerder geïnterpreteer word as die voltrekking van God se gerig op sonde as die ANC-regering se onreg teenoor wit mense nie? Watter rol sou die Heilige Gees en Jesus se versoeningswerk in die verlies aan grond en/of werk kon speel? 4. Pneumatologie en Christologie Wat is die nut van ’n beroep op die Heilige Gees in gevalle waar gelowige Bybellesers dieselfde boek as ’t ware kontrasterend (teties-antiteties) lees? Watter nut sou ’n beroep op die Heilige Gees hê waar twee groepe die Bybel verskillend lees in terme van die vrou in die amp? Van Wyk ervaar probleme met die fokus wat ek op die mens plaas en meen ek gee nie genoeg aandag aan die rol van die Heilige Gees nie. Kontroleerbaarheid word gesien as vernieti- gend vir die werk van die Heilige Gees. Vergeer (1993:587) wil nie dat die werk van die Heilige Gees die wetenskaplike en kritiese aard van teologie as wetenskap ophef nie. Wat hy wel meen opgehef moet word, is die moontlikheid om alles rasioneel te verklaar of deursigtig te maak. Van Rensburg (2006:762) is van mening dat ’n beroep op die Heilige Gees op die gawe van interpretasie fokus wat die mens juis nederig maak, omdat interpretasie ’n geskenk is wat ontvang word. Verder is daar ook die besef dat die leser nie die enigste is wat so ’n gawe het nie, maar kan steun op ander wat reeds oor die teks bepaalde navorsing gedoen het. Ek het begrip daarvoor indien die kritiek gemik is op ongeoorloofde mensverheerliking. Maar dit is nie wat ’n etiek van Bybellees doen nie. Die beroep op ’n etiek van Bybellees het ten doel om dit wat in die Bybellees en -verstaansproses gebeur, so ver moontlik deursig- tig (contra Vergeer) te maak. Die rede hiervoor is dat lidmate polities aan die neus gelei is as gevolg van die teologiese regverdiging van politieke beleid. Ek verwys (Snyman, 2007:28) na ’n briefskrywer in In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 774 G.F. Snyman G.F. Snyman Die Kerkbode wat juis die probleem stel dat die teologiese regver- diging van apartheid al die jare so voorgehou is as God se wil, en dus by implikasie as ’n Geesvervulde interpretasie. Dit blyk toe na alles nie so ’n Geesvervulde interpretasie te wees nie. Werk ’n be- roep op die Heilige Gees in ’n eksegetiese produk soos ’n “disclai- mer” tot die teendeel? Of het dit te doen met die gesag waarmee iemand na aanleiding van ’n bepaalde interpretasie van ’n teks praat? 12 Pretorius (2009) skryf: Die bedeling ná Jesus se kruisiging, opstanding en hemelvaart sou maklik die meerbedeling genoem kon word. Sy doel was om te vervul. te voltooi en te red en die mensdom op ’n nuwe pad te plaas. ... Sy eerste sendeling was ’n Samaritaanse vrou wat selfs in haar veragte gemeenskap ’n slegte reputasie gehad het. Daarom breek Paulus namens die nie-Jode, die Efesiërs, in ’n lofsang uit dat God hulle ook gekies het (Ef. 1). En daarom kan ek eenvoudig nie saamstem met die Algemene Sinode van die GKSA wat besluit het dat vroue nie dominees of ouderlinge mag wees nie. Om mense uit te sluit van Jesus se roeping in hulle lewe op grond van geslag, maak hulle minder, nie meer nie. Dit beperk die werk van die Gees wat dan nie gawes kan gee soos Hy wil nie. 4. Pneumatologie en Christologie Ek sou sekerlik aan die begin van my boek so ’n verklaring kon maak, maar juis die verwysing na nederigheid en die waar- neming van wat met apartheid gebeur het as teologiese konstruksie, het my daarvan weerhou. Dit sou arrogant van my wees om so ’n goddelike aanspraak vir my denke en werk te eis. Van Wyk (2008:695) plaas ’n vraagteken agter die wetenskaplikheid van my benadering, omdat ek die werk van die Heilige Gees sou ignoreer, terwyl die teks waarmee ek werk juis erken dat meer as rasionele denke nodig is om die diepste intensie daarvan te ver- staan. Hoe oortuig jy iemand dat jou lees dit is wat die Heilige Gees aan jou duidelik gemaak het? ’n Verwysing na die Heilige Gees is ’n geloofsuitspraak wat ek nie verder wou dryf nie, gegewe die proble- matiek rondom die gebruik daarvan. Verder, as jy nie die vertroue van iemand het nie, gaan jy ook nie sommer aanvaar dat die uit- sprake van daardie persoon Geesgedrewe is nie. ’n Wetenskaplike lees van die teks beteken dat alles, sover moont- lik, op die tafel gesit moet word ten einde te bepaal hoe verstaan plaasvind of plaasgevind het en wat die redes vir ’n bepaalde verstaan van ’n teks is. ’n Beroep op die Heilige Gees ontneem die wetenskaplike van materiaal om te bestudeer, juis omdat alles nie op die tafel kom nie. Aan die ander kant, as almal van die Heilige Gees uitgaan, maar desondanks verskillend lees, dan is die vraag nie meer agter wie se verstaan die Gees is nie, maar wie se argu- mente maak die meeste sin gegewe die raamwerk waarbinne ge- werk word. Immers, is dit nie wat in die boek, Manlik en vroulik in die kerk, gebeur het nie? ’n Tweede kritiekpunt van Van Wyk (2008:693) in hierdie verband is dat my boek ’n ernstige Christologiese gebrek toon deurdat ek byna niks oor Christus sê nie. Vir Van Wyk is Christus die hermeneutiese sleutel van elke Bybelteks. Om dit nie te verreken nie, is onweten- skaplik. Ek wonder of ’n verskil in teksbeskouing nie Van Wyk noop om my uiteindelik van onwetenskaplikheid te beskuldig nie. 4. Pneumatologie en Christologie Aan die een kant, omdat hy die teks as ’n deposito van betekenis huldig, kan hy 775 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk dus aanneem dat Christus in die teks is. Maar aan die ander kant, vanuit ’n verskillende teksbeskouing wat gevoed is deur ’n historiese bewussyn sou ek Van Wyk eweneens van onwetenskaplikheid kon beskuldig. omdat hy nie sekere kontekste verreken nie. Hy baseer sy uitspraak op een konteks, naamlik die verhaalwêreld en kleur dit ongereflekteerd en onproblematies in met teologiese konsepte uit sy eie leserswêreld. Die wêreld van teksproduksie, die historiese wê- reld waarna die teks verwys (wat mag verskil van die storiewêreld), en die wêreld van die eerste lesers speel blykbaar geen rol in die verstaan van ’n teks nie. ’n Etiek van lees hou in om aan die teks in sy oorspronklike konteks geregtigheid te laat geskied. Ek sien nie Christus in die oor- spronklike konteks nie, maar as deel van die leser se verwysings- raamwerk waarmee die teks uiteindelik verstaan en toegepas word. Daaroor het ek nie beheer nie. Ek het wel voorbehoude oor ons verstaan van Jesus se versoe- ningswerk en ons verantwoordelikheid, want ek dink nie ’n Christo- logie funksioneer na behore in die GKSA se hermeneutiek nie. Is die GKSA se eie teologiese integriteit nie aangetas met die weiering om as ’n groep kerke ’n voorlegging by die WVK te maak nie? Hierdie was ’n geleentheid om ons belydenis oor die versoeningswerk van Jesus op die proef te stel. Van Wyk (2008:694) sê juis as die Christologie wegval, val die bodem van die teologie uit! Waar het ’n Christologie ’n invloed gehad oor die eerste algemene sinode se besluit om nie die vrou in die amp van ouderling en predikant toe te laat nie? Saam met Pretorius (2009) dink ek dat met hierdie besluit die nuwe (meer-)bedeling wat Jesus ingelei het, genegeer word.12 Die basis waarop ’n etiek van lees gebou is, die sesde gebod, staan nie los van die leer en lewe van Christus nie, soos sy fokus op die In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 776 G.F. Snyman G.F. Snyman groot gebod om nie net God lief te hê nie, maar ook jou naaste (Matt. 22:37-39). 4. Pneumatologie en Christologie Die etiese moment tussen twee mense skarnier op die tweede gebod wat met die eerste een gelyk staan: jy moet jou naaste liefhê soos jouself. Hiermee saam moet Matteus 25:42-45 bedink word: in sover die naaste nie in ag geneem is nie, word Jesus Christus ook nie in ag geneem nie. Dit is ook in hierdie lig wat my aanwending van die Handves vir Menseregte as hermeneutiese raamwerk en my gestoei met apartheid verstaan moet word. 5. Apartheid as toetssteen Ek merk ’n irritasie op by Van Wyk wanneer hy verwys na apartheid as die “groot” voorbeeld. Hy (Van Wyk, 2008:698) meen dit is nie ’n foutiewe Skrifbeskouing wat tot ’n foutiewe politieke beskouing gelei het nie, maar eerder ideologiese verblinding. ’n Skrifkritiese be- skouing is nie ’n outomatiese teenvoeter daarvoor nie. Hy meen dat elke ideologie tot verblinding lei. Van Wyk is reg. Binne sý raamwerk is dit hoe dit werk: met ’n teks wat as ’t ware konteksloos gelees word met die oog op die positi- vering van godsopenbaring, is dit net die Bybelleser se konteks wat verstaan kan bemoeilik. Die manier hoe beginsels uit die Bybel as godsopenbaring afgelei word, verskil nie veel van die manier hoe Van der Vyver (1972:38-46) na aanleiding van die filosofie van Dooyeweerd beskryf hoe die juridiese reg regsreëls maak nie. Hy verwys na die positiewe reg wat as ’n versameling reëls of norme ’n gemeenskap deur middel van vergelding orden (Van der Vyver, 1972:38). Maar die positiewe reg moet gepositiveer word, weliswaar deur ’n bevoegde orgaan. Met positivering word bedoel om konkrete inhoud en gelding te gee aan ’n regsbeginsel. Hierdie regsbeginsels bestaan reeds en is deur God verorden, maar dit moet deur ’n bevoegde orgaan tot gelding gebring word. Insgelyks, God het in sy Woord sy openbaring gegee wat deur bevoegde mense (gewoonlik die predikant) tot norm omgeskakel kan word. Van der Vyver (1972:45) het egter ’n tyds- en plekgebondenheid in die positivering van regsbeginsels ingebou. Die beperking kom voor omdat die positivering alleen binne ’n bepaalde konteks kan geskied. Maar hier loop die teologiese en die juridiese uitmekaar, want die teologiese aspek binne die GKSA werk met tydsgerigtheid wat aan die ge- positiveerde godsopenbaring universele geldingskrag heg. Omdat hierdie benadering op die aanname berus dat die korpus wat die beginsel bevat, welwillend is, is daar geen moontlikheid dat die regsbeginsel of godsopenbaring self ’n probleem raak nie. Maar ’n teks soos Joshua is nie so welwillend nie en uiters problematies in ’n In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 777 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk postkoloniale en postapartheidskonteks. 5. Apartheid as toetssteen Raak ’n teks soos die boek Joshua ’n probleem vanweë ’n ideologiese verblinding as gevolg van ’n postkoloniale ideologie, of is die teks juis nie ’n probleem van- weë ’n verblinding as gevolg van ’n westerse imperiale perspektief nie? Maak grondbesit en ekonomiese mag nie dat ’n mens tog an- ders na die teks kyk as iemand wat grond verloor het nie? As ideolo- gie verstaan word as daardie stel idees, lewens- en wêreldbeskou- ing wat die sosiale orde en sy instellings verduidelik, regverdig en onderhou, is dit duidelik dat geen gemeenskap sonder ’n ideolo- giese onderbou kan funksioneer nie. ’n Ideologie werk egter juis om- dat dit versluierd handel. Ideologie is wat die mens en die same- lewing laat funksioneer. Ons kan nie daarsonder nie. Ons kan ook nie sonder ’n filosofiese raamwerk wat ons Skrifbeskouing begrond nie. My probleem is dat die Skrifbeskouing waarmee in die GKSA gewerk word, nie in staat is om daardie versluiering of verblinding te verdiskonteer nie, omdat die subjektiewe nie uit die spel kom nie. Uit Van Wyk (2008:698) se beoordeling dat ek meen dat as die Bybel misbruik word, die belydenis oor die Bybel “foutief” is, lei ek af dat hy nie kompeterende verklarings kan hanteer nie en dat net een reg kan wees. In die eerste plek, om ’n beskouing te problematiseer, beteken nie heeltemal dieselfde as om te sê dit is foutief of verkeerd nie. Ek is van mening hy neem foutiewelik (sic) aan dat my verskille met die tradisie beteken dat die tradisie na my mening “foutief” is. In die tweede plek moet my benadering in terme van amptelikheid en nie-amptelikheid verstaan word, soos ek (Snyman, 2007:118; kur- sivering – GFS) dit verwoord het: “Nie-amptelikheid probeer egter nie om die nuwe amptelike stem te word nie. Al wat dit doen, is om die amptelike stem te ontmasker. Dit probeer nie om die amptelike stem te onttroon nie.” Omdat Bybelinterpretasies soms teenoor me- kaar staan, is dit nodig om dit wat interpretasie moontlik maak, ook op die tafel te sit, soos interpretasiestrategie, perspektiewe, teore- tiese raamwerke, godsdienstige vooronderstellings en sosio-politie- ke posisie. Ek aanvaar wel Van Wyk sowel as Van Deventer (2010) se proble- matisering van die verband wat ek tussen die teologiese regver- diging van apartheid en ’n bepaalde Skrifbeskouing lê. 5. Apartheid as toetssteen Maar daar is ’n paar aspekte wat na my mening tog op ’n verband van een of ander aard dui en wat veroorsaak dat ek nie heeltemal van my ar- gumente wil afstand doen nie. In verskeie gesprekke met geleerdes binne die tradisie van die GKSA, val gesprekke baie keer vas oor Skrifbeskouing, met die afwykende een wat as die verkeerde een aangedui word en der- In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 778 G.F. Snyman G.F. Snyman halwe verdink word van onaanvaarbare resultate. Hoekom die af- wysende verwerp met ’n beroep op Skrifbeskouing, maar as dit by die openbare transkrip van die eie Skrifbeskouing kom, dan word so ’n verband ontken wanneer die resultate problematies is? Ek dink daar is ’n verband tussen die GKSA se Skrifbeskouing tans en die afwysing van die vrou uit die amp van ouderling en predikant. Wat moet ’n mens aflei wanneer ’n kerklike vergadering, wat net uit die manlike geslag bestaan, ’n besluit neem wat vroue die kans ont- neem om hulle by die mans in die vergadering te kan voeg op ge- lyke voet as ouderlinge en predikante? Vir mans, soos Krüger en Jordaan, gaan dit bloot oor “direkte aanwysings” in die Bybelteks. So ’n benadering kom neer op ’n letterlike lees van die Bybelteks. In hierdie verband meen ek dat só ’n lees ’n mite is (Snyman, 2007:83- 96), want konteks speel ’n versluierde rol in die gedaante van (hetero-?)patriargie wat agter die gordyne die toutjies trek. Binne ’n denkraamwerk van ’n patriargale sosiale orde word die teks gelees as bevestiging vir die uitsluitende rol van die man in sekere opsigte. Om die vrou in die amp van ouderling en predikant te kry, moet op die patriargale ideologie gewys word waarmee die teks geskryf is. Dit beteken egter om teen die direkte aanduiding van die teks te gaan en die godsopenbaring op ’n ander manier na vore te laat kom. Dit is wesenlik dieselfde denkpatroon wat agter die teologiese reg- verdiging van apartheid gelê het. Die vraag is nou of die onvermoë van die GKSA om ’n belydenis vir die WVK te formuleer, nie te danke was aan ’n Skrifbeskouing wat in wese nog ’n regverdiging van apartheid toelaat nie.13 Immers, daar is genoeg “direkte aanwy- sing” in die Bybel vir Israel se afsondering waarmee geïdentifiseer kan word! 13 Ek neem Van Wyk (2008:700) se korreksie op my stelling oor Totius se rassistiese teologie wat nog nie krities onder die loep geneem is nie, ter harte, hoewel ek dink my uitspraak in die boek daaroor is meer op die openbare transkrip gemik wat op sinodes geweef word en nie soseer op die akademiese domein nie. 14 Lees ’n mens Kinghorn (1986:130-136) oor die teologiese regverdiging van apartheid, is die Bybel “duidelik” oor Israel se afsondering van die ander nasies. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 5. Apartheid as toetssteen Is ek verkeerd om aan te neem dat ’n bepaalde Skrifbe- skouing ’n struikelblok in die versoeningsproses geword het? Is dit ’n geval van apartheid wat deur God weliswaar gewil is, maar deur die mense se sonde verkeerd toegepas is (vgl. Snyman, 2007:30)? Hoeveel reste van ’n rasse-ideologie speel nie nog ’n rol nie? Hoekom het die teologiese regverdiging van apartheid in Suid-Afrika saamgeval met ’n histories-letterlike lees14 van die Bybel en nie ’n 14 Lees ’n mens Kinghorn (1986:130-136) oor die teologiese regverdiging va apartheid, is die Bybel “duidelik” oor Israel se afsondering van die ander nasie In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 779 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk histories-kritiese lees nie? In die Suid-Afrikaanse konteks blyk dit dat ook in die kringe wat historiese kritiek geduld het, die teologiese regverdiging van apartheid gedoen is deur mense wat nie histories- krities gewerk het nie. Trouens, teoloë wat teologies-krities gewerk het, is binne kerklike kringe verdag gemaak onder andere vanweë hulle teenstand jeens die teologiese regverdiging van apartheid op grond van ’n histories-letterlike lees!15 As ek redeneer dat ’n teo- logiese regverdiging van apartheid moontlik was in die mate wat die Bybel juis sonder ’n historiese bewussyn gehanteer is, sinspeel ek eerder op ’n kenteoretiese raamwerk wat so ’n bewussyn ondergra- we. So ’n raamwerk lê dieper as ’n kerk se belydenisraamwerk. Dit bepaal hoe ’n mens kennis verwerf. Indien dit korrek is, kan ’n mens dalk die afleiding maak dat openbaringshistoriese én histories-kri- tiese teoloë die teks op dieselfde manier16 kan gebruik, naamlik sonder inagneming van subjektiwiteit. Historiese kritiek kan sonder ’n historiese bewussyn gedoen word, veral as die teks immanent hanteer word. Dit is moontlik in die mate dat die teks objektivisties benader word binne ’n positivistiese denkraamwerk. Dit is welliswaar ’n benadering en raamwerk wat ook met die openbaringshistoriese metodiek gebruik word. Met ander woorde, daar is na my mening ’n verband tussen die teologiese regverdiging van apartheid en ’n bepaalde kenteoretiese raamwerk waarmee die Bybelteks hanteer word. Daardie spesifieke kenteoretiese raamwerk kan deurbreek word met ’n fokus op die historiese bewussyn. ’n Historiese bewus- syn beteken myns insiens ’n sensitiwiteit vir verskillende kontekste (Snyman, 2007:16-17). 5. Apartheid as toetssteen ’n Verdere toetssteen wat die verband tussen ’n bepaalde Skrifbe- skouing en die teologiese regverdiging van apartheid deurbreek, Binne ’n rasse-ideologie kry hierdie afsondering dan besondere betekenis as goddelike imperatief. 15 Van Heerden (1991:67) meen dat na 1958, en spesifiek na die Geysersaak in 1962, ’n kritiese hantering van die Bybel met groter omsigtigheid gehanteer is in die lig van ’n verstarring in Skrifbeskouing en ’n krampagtige vasklou aan die letterlike geïnspireerdheid van die Bybel. Later moes Proff. J.A. Loader en Andries van Aarde hulle gereeld by die kuratore verweer oor hulle kritiese hantering van die Bybel. Ek verskil van die “persepsie” waarna Van Wyk verwys wat in die NHKA bestaan oor kritiese teologie en die teologiese regverdiging van apartheid. 16 Deist en Burden (1980:86) verwys na die grammaties-historiese metode wat die moeder geword het van twee kinders met uiteenlopende karakters: die histories- letterlike eksegese en die histories-kritiese eksegese. Albei kom egter uit dieselfde stal. 16 Deist en Burden (1980:86) verwys na die grammaties-historiese metode wat die moeder geword het van twee kinders met uiteenlopende karakters: die histories- letterlike eksegese en die histories-kritiese eksegese. Albei kom egter uit dieselfde stal. 16 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 780 G.F. Snyman G.F. Snyman word deur Van Wyk gevind in die Duitse teologie by die aanloop van die Holocaust. My eie benadering (vgl. Snyman, 2008b en 2008c) soek aanknopingspunte by die nadraai van die Holocaust, naamlik hoe die Duitse gemeenskap hulle aandeel aan ongeregtigheid ver- werk het, terwyl Van Wyk my egter ook dwing om te gaan kyk na die aanloop daarvan. Van Wyk (2008:698) meen dat Skrifbeskouing en apartheid nie noodwendig hand-aan-hand loop nie, want daar is ook voorbeelde van kritiese teologie wat konserwatiewe politieke stand- punte gehuldig het, soos Von Harnack en Bultmann. Ek dui in my boek (Snyman, 2007:13-17) na aanleiding van Kelley se boek, Racializing Jesus (2002), aan hoe ons in die westerse idioom deur rassisme gevoed is deur Hegel, Baur, Heidegger, Bultmann en Funk en Crossan – laasgenoemde drie almal sogenaamde kritiese teoloë. Kelley (2002) sien in hierdie vyf mense ’n bepaalde anti-Semitisme aan die werk wat hy as rassisme projekteer. Fenske (2005:14) toon aan hoe die histories-kritiese eksegese in hulle poging om die mens Jesus van die dogma te skei, Jesus se Joodsheid misken en hom op Ariese wyse gekonstrueer het. 17 So beskryf Krondorfer (2006:70) hoe Theophil Wurm (wat albei oorloë beleef het) die Duitse volk met Israel vergelyk: “Das deutsche Volk und das Volk Israels, so die Implikation, litten unter der gleichen schicksalhaften, theologischen Verheißung.” 5. Apartheid as toetssteen Wanneer ek Krondorfer (2006) lees, kom ’n mens af op teologiese regverdigings van anti-Semitisme en konstruksies van Jesus as Ariër in Duitsland sonder aansien des persoons. Maar onder konser- watiewe teoloë is daar soms ’n regstreekse solidariteit te vind tussen die Duitse volk en die volk Israel in weerwil van anti-Semitisme.17 Michael (1987) huldig die standpunt dat die Nazis en hulle oppo- nente (hulle was almal anti-semities na byna 2 000 jaar se Jode- haat) eens was in hulle siening oor die Jode – die Jode was boos en het verdien om te ly. Hierdie siening oor die Jode het ’n demper geplaas op die vermoë van die opposisie om die morele hoë grond te kry. Bonhoeffer se biograaf, Eberhardt Bethge, moes erken dat Bonhoeffer se siening oor die Jode soms problematies was (Haynes, 2003:100). Hier is my dilemma, en Van Wyk se antwoord help my nie daaruit nie: Hoekom het ’n rasse-ideologie ’n ryke teelaarde gevind onder ’n groep gelowiges wat bekend was vir hulle afwysing van liberale teologie en navolging van ’n baie spesifieke Skrifbeskouing waar die teks aan God se Woord gelyk gestel is? Hoekom duur geslags- In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 781 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk diskriminasie voort binne hierdie geloofsgroepering? Is dit net ideo- logiese verblinding, of is daar iets meer daaragter? Wat doen Van Wyk méér as Krüger en Jordaan se “direkte aanwysing”? ’n Kritiese kyk op die “direkte aanwysing” binne ’n dogmatiese raamwerk van die koninkryk van God en die evangelie van Jesus Christus wat op naasteliefde, vryheid, versoening en geregtigheid berus (Van Wyk, 2008:700)? Hoekom is so ’n kritiese kyk nie genoeg nie? Omdat ideologie nê- rens op die tafel kom nie, is ek nie seker of ideologiese verblinding ’n verheldering sal ondergaan nie. Irving Hexham (1981:196-197; kursivering – GFS) lewer die volgende radikale kritiek op mense wat met groot moeite en persoonlike koste die Koinonia-verklaring in die laat sewentigerjare na die dood van Steve Biko uitgereik het: The Koinonia Declaration is a strange document, at once conservative and radical. It is conservative in its deference to authority and its faith in the good will of the Government. It is radical in its implications. Yet it is a document which could only have been created by people convinced of the myth of apartheid. 18 ’n Emiese benadering bly tussen die grense van die teks wat as selfgenoeg- saam geag word. Alles wat die leser weet, is reeds daar, sodat die leser geen buite-Bybelse kiontekste nodig het om die teks te verstaan nie (vgl. Snyman, 2007:180-182; Davies, 1995). 5. Apartheid as toetssteen Although highly critical of the practice of apartheid and Nationalist actions generally, it nevertheless, [...] never questions apartheid as a grand theory and the ultimate solution of South Africa’s problems. [...] What they rejected was the way the myth of apartheid had become incarnated, but not the myth itself. ’n Emiese benadering kan nie diep genoeg krap nie.18 Hierdie metode werk met ’n enkele waarheidsbegrip waarbinne ’n klomp ander benaderings tot hulpdissiplines gereduseer word (Jordaan, 2008), sodat die emiese aard van lees nie oorskry word nie. In terme van die Bybel as kanon waarvan die grense nie oorskry mag word nie, word ’n metodiek voorgestel wat sal sorg dat hierdie gren- se nie oorskry sal word nie. Dit beteken egter dat buite-tekstuele kontekste wat verstaan beïnvloed, nooit aan die bod kom nie, want sulke kontekste word as ’n bedreiging vir Skrifgesag beskou. ’n Emiese benadering sluit ’n emiese opleiding in, wat filosofie, ’n Emiese benadering kan nie diep genoeg krap nie.18 Hierdie metode werk met ’n enkele waarheidsbegrip waarbinne ’n klomp ander benaderings tot hulpdissiplines gereduseer word (Jordaan, 2008), sodat die emiese aard van lees nie oorskry word nie. In terme van die Bybel as kanon waarvan die grense nie oorskry mag word nie, word ’n metodiek voorgestel wat sal sorg dat hierdie gren- se nie oorskry sal word nie. Dit beteken egter dat buite-tekstuele kontekste wat verstaan beïnvloed, nooit aan die bod kom nie, want sulke kontekste word as ’n bedreiging vir Skrifgesag beskou. ’n Emiese benadering sluit ’n emiese opleiding in, wat filosofie, 18 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 782 G.F. Snyman G.F. Snyman sosiologie, linguistiek en ander dissiplines nie noodsaaklik maak nie.19 Sonder ’n begrip vir die verskillende beskouings van waarheid, is ’n mens verplig om vanuit die eie siening van wat waarheid is, te praat (vgl. Snyman, 2007:103). Die gesprek in Suid-Afrika oor die rapport van die GKN (die voormalige Gereformeerde Kerken Nederland) oor Skrifgesag, God met ons, is ’n goeie voorbeeld. Vanuit die verskuil- de posisie van ’n objektivistiese waarheidsbegrip is die rapport bloot as relativisties afgemaak. Terwyl die relasionele waarheidsbegrip waarmee die rapport gewerk het, oopgevlek is, het ’n teoloog soos Velema (1981) nooit sy eie filosofiese posisie op die tafel gesit nie.20 Die vraag wat by ’n mens opkom, is of gereformeerdheid ook met ’n bepaalde filosofiese definisie van waarheid of ’n bepaalde metodiek saamhang. 19 Die gevolg is dat lidmate wat vanuit ander kontekste die Bybel begin lees en verstaan nie altyd begryp word nie en vanuit die emiese oor die vingers getik word indien hulle die evangelie in gevaar stel, die Bybel se gesag verwater of te humanisties dink. Anton van Rensburg (2009:16) verkwalik eweneens weten- skaplikes vir die twyfel wat in ’n emiese benadering gesaai word. 20 Velema (1981:20) sê: “Het is niet een kwestie van meer of minder, doch van principieel anders.” Teenoor ’n filosofiese waarheidsbegrip ten opsigte van die Bybel stel hy ’n beroep op wat die Skrif self sê. Maar dit is juis die probleem: ’n beroep op wat die Skrif “self” sê, staan binne ’n bepaalde filosofiese raamwerk. 5. Apartheid as toetssteen Beteken Gereformeerdheid dat ’n mens ook ’n goeie positivis moet wees? Of, soos Van Deventer (2008a) gevra het, is die grammaties-historiese metode ’n gereformeerde metode? Vanuit ’n ander verstaansmodel word geredeneer dat die teks van die Bybel as kanon (vgl. Van Deventer, 2009) verstaanbaar word wanneer buite-kanoniese materiaal in ag geneem word. Dit word ’n etieke lees genoem.21 In ’n multi-kulturele Suid-Afrikaanse konteks gaan ’n etieke benadering al hoe belangriker word. In die ont- moeting van ander kulture se Bybellees gaan ons eie westerse manier van lees al hoe meer gedwing word om ons eie kulturele konteks in die leesproses te verreken. Dit is egter nie maklik nie. 20 Velema (1981:20) sê: “Het is niet een kwestie van meer of minder, doch van principieel anders.” Teenoor ’n filosofiese waarheidsbegrip ten opsigte van die Bybel stel hy ’n beroep op wat die Skrif self sê. Maar dit is juis die probleem: ’n beroep op wat die Skrif “self” sê, staan binne ’n bepaalde filosofiese raamwerk. 21 Van Wyk (2008:688), Van Rensburg (2006:759, voetnoot 20) en Breed et al. (2008:56, voetnoot 46) praat van ’n etiese lees in hierdie opsig. Ek dink nie “eties” is ’n goeie vertaling van die Engelse woord etic nie (vgl. Davies, 1995:33- 36). In my boek (Snyman, 2007:8, 147) verwys ek na ’n etieke lees wat die teks van die Bybel sien as ’n transkrip van ’n gemeenskap se sosio-politieke waardes en skryf aan die leser van die Bybel ’n bepaalde verantwoordelikheid toe vir die keuses wat hy/sy maak ten opsigte van die Bybel. ’n Etieke lees bring buite-Bybelse faktore in die spel. Die subtitel van my boek (“’n Etiek van Bybellees”) probeer die etiese en die etieke verwoord. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 783 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk Patte (2004:xxiii) sê: “Articulating the context of one’s interpretation is articulating what is assumed, not articulated, while one interprets a text from within.” Hoe meer sensitief ons kan raak vir ons eie kul- tuur, hoe meer sensitief sal ons raak vir die historiese en kulturele gaping wat daar tussen ons en die teks is. Die verrekening van verskeie kontekste, so lyk dit my, sal wel teen ideologiese verblin- ding help. 22 ’n Joernalis (vgl. Cilliers, 2009) berig in Beeld dat Suid-Afrikaanse vroue se kans om deur ’n maat vermoor te word, ses keer groter is as dié van die res van die wêreld. Is dit dan eties verantwoordelik om Matteus 5:38-39 te lees op so ’n wyse dat dit beteken dat deur die ander wang te draai (dus sonder om terug te veg), geweld gestop kan word (vgl. Snyman, 2007:129)? Stuur ’n mens nie ’n klomp vroue na hulle dood op hierdie manier nie? In hierdie geval het ’n mens te doen met wat ek (Snyman, 2007:132) na aanleiding van Levinas, die “etiese moment”, noem, waar vroue wat aangerand en gemolesteer word spreekwoor- delik voor ’n Bybelleser staan en uitroep: “Moenie ook dit aan ons doen nie!” 6. Slot: ’n sensitiewe lees Van Wyk meen tereg dat my boek te midde van eksistensiële worsteling gebore is. Dit het ontstaan na aanleiding van ’n bewus- wording van ’n gebrek aan samehang tussen ons Bybellees en die effek wat dit op ander mense het, soos die teologiese regverdiging oor apartheid en mans se gestoei oor die vraag of vroue in die ampte mag dien (ongeag wat die vroue self sê of dink). Dit is binne hierdie problematiek dat ek daartoe gekom het om ’n etiek van Bybellees voor te stel wat in hoofstukke 3 en 8 in die boek bespreek word en die spilpunt is waarrondom die hele gedagte van die boek uiteindelik draai (Snyman, 2007:53): Dit is ’n Bybellees wat subjektiwiteit ernstig neem: die subjek- tiwiteit aan die kant van die huidige lesers, die subjektiwiteit wat in die skrywers gesetel het en die subjektiwiteit wat by die eerste lesers teenwoordig was. Met subjektiwiteit bedoel ek nie daardie soort siening of perspektief wat sonder enige rede of behoorlike ondersoek geformuleer is nie. Ek bedoel met subjektiweit dat die mens by die lees van die Bybel die knoop- punt van verstaan is, sodat die teks in interaksie kom met verskeie buite-tekstuele gegewens. Dit sluit nie aspekte van die goddelike uit nie, maar verskuif die fo- kus weg van die idee dat ’n teks betekenis het (objektiewe openba- ring) na daardie faktore wat ons lees en verstaan van die teks as openbaring beïnvloed (Snyman, 2007:60). Bybellees dien sosiale belange. Daardie belange soos ras, geslag, kultuur, klas, ekono- miese welvaart en epistemologie, om ’n paar te noem, behoort op die tafel gesit word. ’n Historiese bewussyn help ’n mens om dit te bewerkstellig. Om dit op die tafel te kry, gaan ek uit van ’n dubbele etiek van lees:  Ten opsigte van die teks word gevra watter soort lees laat gereg- tigheid aan die teks in sy historiese omstandighede geskied.  Ten opsigte van die teks word gevra watter soort lees laat gereg- tigheid aan die teks in sy historiese omstandighede geskied. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 784 G.F. Snyman G.F. Snyman  Ten opsigte van die leser word gevra met watter raamwerke ge- lees word en wat die gevolg van ’n bepaalde Bybellees vir die gemeenskap kan wees. 6. Slot: ’n sensitiewe lees Dit is ’n komplekse proses wat ten beste in terme van verskillende verhoudings beskryf kan word: tussen die skrywer en die teks, die skrywer en die wêreld van waaruit geskryf word, tussen die leser en die teks, die leser en die wêreld waarbinne gelees word, die leser en die skrywer, die teks en ander tekste, die teks en die historiese wêreld waarna die teks verwys, die leser en die verhaalwêreld, die leser en die historiese wêreld, die skrywer en die verhaalwêreld, die skrywer en die historiese wêreld. Kortom, die skrywer, die teks, die leser en die Ander. ’n Etiek van lees vra ’n sensitiewe lees. Dit vereis dat die teks in sy rykdom gelees sal word. Dit is ’n lees wat geregtigheid aan die teks in sy historiese konteks laat geskied. Outeur, teks en leser vorm almal deel van hierdie proses. Dit is ’n komplekse proses wat ten beste in terme van verskillende verhoudings beskryf kan word: tussen die skrywer en die teks, die skrywer en die wêreld van waaruit geskryf word, tussen die leser en die teks, die leser en die wêreld waarbinne gelees word, die leser en die skrywer, die teks en ander tekste, die teks en die historiese wêreld waarna die teks verwys, die leser en die verhaalwêreld, die leser en die historiese wêreld, die skrywer en die verhaalwêreld, die skrywer en die historiese wêreld. Kortom, die skrywer, die teks, die leser en die Ander. 6. Slot: ’n sensitiewe lees  Ten opsigte van die leser word gevra met watter raamwerke ge- lees word en wat die gevolg van ’n bepaalde Bybellees vir die gemeenskap kan wees. ’n Grammaties-historiese lees is nie in staat om geregtigheid aan die teks in sy historiese omstandighede te laat geskied nie. ’n Fokus op die teks as objektiewe openbaring skep nie by die leser enige ver- antwoordelikheid ten opsigte van die leesproses nie. Daarom dink ek dat die subjektiewe element doelbewus verreken moet word. Die aangesig van die ander (as mens én as teks) vorm die basis van die Bybelleser se verantwoordelikheid. Die gesig van die ander lê ’n radikale verantwoordelikheid op die mens as Bybelleser om nie die ander persoon, op watter wyse ook al, te vernietig of te ontmagtig nie (Snyman, 2007:133).22 Die metafoor van die “ander” het ook betrekking op die Bybelteks (Snyman, 2007:139): As ons die Bybelteks as Ander hanteer, behou die teks nog sy integriteit as antieke teks of verteer ons die teks op so ’n wyse dat dit nie saak maak wat die teks in die verlede beteken het nie, solank dit net meespeel op ons eie ideologiese deuntjies? Van Wyk stem met my saam ten opsigte van wat hy noem slordige en simplistiese Skrifgebruik, die rol van kontekste in die interpreta- tiewe proses, die bagasie waarmee lesers na die Bybelteks toe kom en die gevolge wat Bybellees op ander mense het. Maar dit is juis uit sake soos hierdie waaruit ek ’n bepaalde verantwoordelikheid by die Bybelleser gaan konstrueer het as ’n “etiek van Bybellees”. ’n Etiek van Bybellees beteken ’n balansering van die integriteit van die antieke teks en ons eie perspektiewe waarmee ons na die Bybel kom. ’n Etiek van lees kom neer op ’n besondere respek vir die teks sodat die teks self voortdurend in die spel kom (Snyman, 2007:146). Na alles, as dit nie vir die teks was nie, was daar geen leesproses nie (Snyman, 2007:149-150). 22 In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 785 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk ’n Etiek van lees vra ’n sensitiewe lees. Dit vereis dat die teks in sy rykdom gelees sal word. Dit is ’n lees wat geregtigheid aan die teks in sy historiese konteks laat geskied. Outeur, teks en leser vorm almal deel van hierdie proses. Geraadpleegde bronne BREED, D.G., VAN RENSBURG, F.J. & JORDAAN, G.J.C. 2008. Manlik en vroulik in die kerk: geslagtelikheid en die besondere dienste. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. g BRUEGGEMANN, W. 2009. Divine presence amid violence: contextualizing th book of Joshua. Eugene: Cascade Books. CILLIERS, S. 2009. SA vroue se kans 6x groter om deur maat vermoor te word. Beeld, 10 Mei. http://jv.news24.com/Beeld/Suid-Afrika/0,,3-975_2514247, 00.html Datum van gebruik: 11 Mei 2009. g COETSEE, C. 2009. Kom só by die houtkapper uit. Beeld By: 11, 16 Mei. COETSER, S. 2008. Gesprek oor die boek, Om die Bybel “anders” te lees? http://www.kletskerk.co.za/viewtopic.php? f=1&t=8122&start=15 Datum van toegang: 30 Okt. 2008. g g DAVIES, P.R. 1995. Whose Bible is it anyway? Sheffield: Sheffield Academic Press. (JSOT Suppl. Series, 204.) DE KLERK-LUTTIG, A. 2009. Die gat in die morele osoonlaag maak ons seer. Beeld By: 10-11, 16 Mei. DEIST, F.E. 1979. Heuristics, hermeneutics and authority in the study of Scripture. Port Elizabeth: University of Port Elizabeth. (Research Paper, no. C14.) ) DEIST, F.E. & BURDEN, J.J. 1980. ’n ABC van Bybeluitleg. Pretoria: Van Schaik. FENSKE, W. 2005. Wie Jesus zum “Arier” wurde: Auswirkungen der Entjudaisierung Christi im 19. und zu Beginn des 20. Jahrhunderts. Darmstadt: Wissenschafliche Buchgesellschaft. g FERREIRA, N. 2008. Wolf en Rooikappie. Beeld By: 9 Mei. http://jv.news24. com/Beeld/In-Diepte/0,,3-67_2513386,00.html Datum van gebruik: 16 Mei 2009. FEYERABEND, P.K. 1999. Rationalism, relativism and scientific method. (In Preston, J., ed. Feyerabend, Paul K. Knowledge, science and relativism. London: Cambridge University Press. p. 200-211.) GAY, C.M. 2008. Dialogue, catalogue & monologue: personal, impersonal and depersonalizing ways to use words. Vancouver: Regents College Publishing. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 786 G.F. Snyman G.F. Snyman HAYNES, S.R. 2003. Bystander, resister, victim: Dietrich Bonhoeffer’s response to Nazism. (In Dietrich, D.J. Christian responses to the Holocaust: moral and ethical issues. New York: Syracuse University Press. p. 99-118.) y y ) HEXHAM, I. 1981. The irony of apartheid: the struggle for national independ- ence of Afrikaner Calvinism against British Imperialism. Vol. 8: Text and studies in religion. New York: Edwin Mellen. g JONES, T. 2008. The new Christians: dispatches from the emergent frontier. San Francisco: Josey-Bass. y JORDAAN, G.J.C. 2008. Hoe lees mens die Bybel? Hermeneutiek in die gereformeerde krisis. Woord en Daad, 405:7-11, Lente. JORDAAN, G.J.C., VAN RENSBURG, F.J. & BREED, D.G. 2008. Hoe verstaan en interpreteer ons die Bybel? Antwoorde op diskussie-artikel van Hans van Deventer. Die Kerkblad: 31-32, Nov. KELLEY, S. 2002. Geraadpleegde bronne Racializing Jesus: race, ideology and the formation of modern Biblical scholarship. London: Routledge. KINGHORN, J. 1986. Konsolidasie, rasionalisasie en dogmatisering. (In Kinghorn, J., red. Die NG kerk en apartheid. Braamfontein: Macmillan. p. 117-143.) p ) KÖNIG, A. 2008. Die evangelie op die spel. Wellington: Lux Verbi.BM. KRONDORFER, B. 2006. Nationalsozialismus und Holocaust in Autobio- graphien protestantischer Theologen. (In Krondorfer, B., Von Kellenbach, K. & Norbert, R., Reds. Mit Blick auf die Täter: Fragen an die Deutsche Theologie nach 1945. Gütersloh: Gütersloher Verlag. S. 23-170.) KRÜGER, P.P. 2009. Diskussie: weereens – grammaties-historiese bena- dering. Die Kerkblad: 34, Mrt. KRÜGER, P.P. & JORDAAN, G.J.C. 2009. Só het doppers besluit oor vroue. Beeld: 28 Jul. http://jv.news24.com/Beeld/In-Diepte/0,,3-67_2542549, 00.html Datum van gebruik: 28 Jul. 2009. MBUWAYESANGO, D. 2004. Joshua. (In Patte, D., ed. Global Bible commentary. Nashville: Abingdon. p. 64-73.) MICHAEL, R. 1987. Theological myth, German antisemitism and the holocaust: the case of Martin Niemoeller. Holocaust and genocide studies, 2(1):105- 122. PATTE, D., ed. 2004. Global Bible commentary. Nashville: Abingdon. PRETORIUS, J. 2009. Meer geld, minder vroue? Nuwe Testament bring ’n nuwe bedeling wat geeneen uitsluit. Beeld: 6 Jul. http://152.111.1.88/ argief/berigte/beeld/2009/07/06JulieJacobPretorius.html Datum van gebruik: 29 Jul. 2009. ROEDIGER, D.R. 1991. The wages of whiteness: race and the making of the American working class. London: Verso. SCHÜSSLER FIORENZA, E. 1988. The ethics of Biblical interpretation: decentering Biblical scholarship. Journal of Biblical literature, 107:3-17. SCOTT, J.C. 1990. Domination and the arts of resistance: hidden transcripts. London: Yale University Press. SNYMAN, G. 1992a. Kenteoretiese besinning oor teologiebeoefening aan die Teologiese Skool van Potchefstroom die afgelope twintig jaar. In die Skriflig, 26(2):247-266. g ( ) SNYMAN, G. 1992b. Binnegevegte in die GKSA: verskuiwing van plausibili structures? In die Skriflig, 26(3):351-367. g ( ) SNYMAN, G. 2006. Homoseksualiteit en tydgerigtheid: ’n etiek van Bybellees? In die Skriflig, 40(4):715-744. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 787 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk SNYMAN, G. 2007. Om die Bybel anders te lees: ’n etiek van Bybellees Pretoria: Griffelmedia. SNYMAN, G. 2007. Om die Bybel anders te lees: ’n etiek van Bybellees. Pretoria: Griffelmedia. SNYMAN, G. 2008a. Grammaties-historiese benadering is nie omvattend nie Die Kerkblad, 33, Des. SNYMAN, G. 2008b. David and Shimei: innocent victim and perpetrator? Old Testament essays, 21(2):435-454. SNYMAN, G. 2008c. “Is it not sufficient to be a human being?” Memory, Christianity and white identity in Africa. Geraadpleegde bronne Religion & theology, 15(3 & 4):1- 32. SNYMAN, G. 2008d. African hermeneutics’ “outing” of whiteness. Neotesta- mentica, 42(1):93-118. ( ) SNYMAN, G. 2009a. Kon GKSA anders besluit oor vroue? Die Kerkbode, 7, Aug. SNYMAN, G. 2009b. Review: the global commentary. Review of biblial literature, 25 Oct. http://www.bookreviews.org/pdf/6489_7017.pdf Date of access: 1 Nov. 2009. SNYMAN, G. 2009c. Rassisme en die versluiering van witheid: nadenke oor ons Calvinistiese erfenis. Lesing gelewer by die Jaarlikse Byeenkoms van die Gereformeerde Teologiese Vereniging te Potchefstroom op 12 Augustus. SNYMAN, G. 2010. Anders lees, sien, praat en glo – ’n antwoord op ander se lees van “Om die Bybel anders te lees: ’n etiek van Bybellees”. Verbum et ecclesiae, 31(1), Art. #303, 13 bladsye. DOI: 10.4102/ ve.v31i1.303 Datum van gebruik: 1 Okt. 2010 VAN DER VYVER, J.D. & VAN ZYL, F.J. 1972. Inleiding tot die Regs- wetenskap. Durban: Butterworths. p VAN DEVENTER, H.J.M. 2008a. Diskussie. Die Kerkblad, 33, Sept. VAN DEVENTER, H.J.M. 2008b. ’n Wonderende weerwoord. Die Kerkblad, 32, 40, Des. VAN DEVENTER, H.J.M. 2009. Grammaties-historiese eksegese: waar- vandaan en waarheen? Vanderbijlpark: Noordwes-Universiteit. (Weten- skaplike Bydraes. Reeks H: Intreerede nr. 3/2008.) VAN DEVENTER, H.J.M. 2010. Eerder anders as elders: Gerrie Snyman se bydrae binne die konteks van die Gereformeerde Teologie. Verbum et ecclesia, 31(1). Art. #306, 6 pages. DOI: 10.4102/ve.v31i1.306 Datum van gebruik: 2 Jun. 2010. VAN HEERDEN, S.W. 1991. Die Bybelwetenskappe in die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika sedert 1959. (In Deist, F., red. Verslag: wetenskapsteorie en vakmetodologie in Bybelwetenskaplike navorsing in Suid-Afrika – ’n wetenskapsteoretiese en sosiaal-historiese studie. Vol. 3, Dl. B, Afdeling 2-4. Pretoria: RGN. p. 67-98.) g p ) VAN NIEKERK, A. 2009. Menslikheid van die Bybel. Beeld: 10, 16 Mei. VAN RENSBURG, A. 2009. In gesprek met iemand wat twyfel. Die Kerkblad, 16-17, Okt. VAN RENSBURG, F.J. 2006. Die tydgerigtheid van die Bybel en die etiek van Bybellees: respons op die artikel van Gerrie Snyman. In die Skriflig, 40(4):745-769. ( ) VAN WYK, J.H. 2008. Oor die Bybel, Bybellees en etiek: in gesprek met Gerr Snyman. In die Skriflig, 42(8):658-707. y g ( ) VELEMA, W.H. 1981. Het rapport “God met ons ... over de aard van het Schriftgezag.” In die Skriflig, 15(60):4-23. In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 788 G.F. Snyman VERGEER, W.C. 1993. Teologie en kenteorie: ’n reaksie op die artikels van Gerrie Snyman. In die Skriflig, 27(4):563-582. y g ( ) WARRIOR, R.A. 1991. VERGEER, W.C. 1993. Teologie en kenteorie: ’n reaksie op die artikels van Gerrie Snyman. In die Skriflig, 27(4):563-582. Geraadpleegde bronne A native American perspective: Canaanites, cowboys, and Indians. (In Sugirtharajah, R.S., ed. Voices from the margin: interpreting the Bible in the third world. Maryknoll: Orbis Books. p. 286- 956.) WARRIOR, R.A. 1991. A native American perspective: Canaanites, cowboys, and Indians. (In Sugirtharajah, R.S., ed. Voices from the margin: interpreting the Bible in the third world. Maryknoll: Orbis Books. p. 286- 956.) In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 Kernbegrippe: Kernbegrippe: hermeneutiek kontekstualiteit objektivisme regspositivisme retoriek Skrifgesag Key concepts: contextuality hermeneutics objectivism positivist law rhetorics Scripture, authority of Kernbegrippe: hermeneutiek kontekstualiteit objektivisme regspositivisme retoriek Skrifgesag Key concepts: contextuality hermeneutics objectivism positivist law rhetorics Scripture, authority of In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 789 “Om die Bybel in ‘sensitief’ en in sy ‘rykdom’ te lees” – in gesprek met Amie van Wyk In die Skriflig 44(3 & 4) 2010:759-789 790

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/171/73

Afrikaans

Bybel lees vir dag en tyd This work is licensed under the Book title: ’n Bril vir Bybel lees ... en vir die lewe Book Cover: Author: K. Delport ISBN: 978-0-620-50098-2 Publisher: Mybook, 2011, R100.00 *Book price at time of review Review title: Bybel lees vir dag en tyd Reviewer: Pieter H. Heystek1 Affiliation: 1Reformed Church, Pretoria- Montanapoort Email: drpieter@montanapoort.co.za Postal address: PO Box 1687, Montanapark 0159, South Africa How to cite this book review: Heystek, P.H., 2013, ‘Bybel lees vir dag en tyd’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #177, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.177 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: die lewe Book Cover: Author: K. Delport ISBN: 978-0-620-50098-2 Publisher: Mybook, 2011, R100.00 *Book price at time of review Review title: Bybel lees vir dag en tyd Reviewer: Pieter H. Heystek1 Affiliation: 1Reformed Church, Pretoria- Montanapoort Email: drpieter@montanapoort.co.za Postal address: PO Box 1687, Montanapark 0159, South Africa How to cite this book review: Heystek, P.H., 2013, ‘Bybel lees vir dag en tyd’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #177, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.177 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Die outeur ontwerp ’n leesmetode, ’n Bybelkode waardeur die Bybel verstaan kan word. Delport noem dit die Job-bril of die Job-kode. Hy is van mening dat daar baie mense is wat net so deurmekaar voel oor die Bybel soos hy. In ’n moeilik verstaanbare uiteensetting van die boek Job meen die outeur dat die Job-bril uit minstens een algemene vraag en drie spesifieke vrae bestaan. Die algemene vraag is naamlik waarom die Here hierdie gedeelte in die Bybel laat opneem het. Die spesifieke Job-vrae is die volgende: • Wat sê hierdie gedeelte oor die Here? • Wat sê hierdie gedeelte oor die gelowige of d • Wat sê hierdie gedeelte oor die gelowige of die mens of menslikheid? • Wat sê hierdie gedeelte oor verhoudings? Die motief vir die skryf van hierdie boek is verstaanbaar, maar die meriete van die Job-bril is myns insiens moeilik verantwoordbaar. Die ontwerp van die Job-kode is moeilik in die hoofstukke volgbaar. Die gebruik van baie subopskrifte in byna elke hoofstuk het tot gevolg dat ’n mens die denklyn van Delport moeilik volg. Page 1 of 1 Page 1 of 1 Book review Bybel lees vir dag en tyd Denkspronge maak dit verder moeilik om die logiese opbou in die ontwerp van die Job-kode te volg. Die meriete van die boek kom hierdeur in die gedrang. Die feit dat Skrifverklaring ten diepste genadewerk is, asook die grondbeginsel van ‘sacra scriptura sui ipsius interpres’ word nie na behore aangespreek nie. Die eerste vereiste by die verklaring van die Skrif, naamlik dat die Skrif vir homself moet praat, word ook nie direk verreken nie. Die Skrif moet as geheel benader word en daarom moet Skrif met Skrif verklaar word, eerder as deur ’n spesifieke ‘bril’ of ‘kode’. Die boek word aanbeveel vir lesers wat vakwetenskaplik in die Hermeneutiek belangstel. How to cite this book review: Heystek, P.H., 2013, ‘Bybel lees vir dag en tyd’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #177, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.177 Bybel lees vir dag en tyd Delport poog om ’n ‘bril’ vir Bybel lees te ontwerp. In tien hoofstukke verduidelik die skrywer hoe ’n leesbril saamgestel kan word. In hoofstuk 11 word met die bril na die res van die Skrif gegaan en word Delport se hermeneutiese bril van toepassing gemaak op onder andere Psalm 23, 137; 1 Samuel 15; Handelinge 5:1–11; 1 Korintiërs 11:2–16 en Filippense 1:27–2:4. In hoofstuk 12 skryf Delport oor ‘Sommige vrae waarmee die leesbril ons laat.’ Hy stel dit duidelik dat die Job- bril nie onfeilbaar is nie, alhoewel dit moontlike maar nie finale antwoorde gee nie. Book title: ’n Bril vir Bybel lees ... en vir die lewe Book Cover: Author: K. Delport ISBN: 978-0-620-50098-2 Publisher: Mybook, 2011, R100.00 *Book price at time of review Review title: Bybel lees vir dag en tyd Reviewer: Pieter H. Heystek1 Affiliation: 1Reformed Church, Pretoria- Montanapoort Email: drpieter@montanapoort.co.za Postal address: PO Box 1687, Montanapark 0159, South Africa How to cite this book review: Heystek, P.H., 2013, ‘Bybel lees vir dag en tyd’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #177, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.177 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Book title: ’n Bril vir Bybel lees ... en vir die lewe Book Cover: Author: K. Delport ISBN: 978-0-620-50098-2 Publisher: Mybook, 2011, R100.00 *Book price at time of review Review title: Bybel lees vir dag en tyd Reviewer: Pieter H. Heystek1 Affiliation: 1Reformed Church, Pretoria- Montanapoort Email: drpieter@montanapoort.co.za Postal address: PO Box 1687, Montanapark 0159, South Africa How to cite this book review: Heystek, P.H., 2013, ‘Bybel lees vir dag en tyd’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #177, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.177 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Book title: ’n Bril vir Bybel lees ... en vir die lewe Book Cover: Author: K. Delport ISBN: 978-0-620-50098-2 Publisher: Mybook, 2011, R100.00 *Book price at time of review Review title: Bybel lees vir dag en tyd Reviewer: Pieter H. Heystek1 Affiliation: 1Reformed Church, Pretoria- Montanapoort Email: drpieter@montanapoort.co.za Postal address: PO Box 1687, Montanapark 0159, South Africa How to cite this book review: Heystek, P.H., 2013, ‘Bybel lees vir dag en tyd’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #177, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.177 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. Copyright: http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v47i1.177

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/177/2002

Afrikaans

Teologie van die koninkryk (Basileiologie)? Teologies nagedink oor die plek en betekenis van die koninkryk van God in die teologie en die kerk Author: Jan H. (Amie) van Wyk Affiliation: 1Unit for Reformational Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, Potchefstroom, South Africa Correspondence to: J.H. van Wyk Email: amiejanvw@gmail.com Postal address: PO Box 11692, Silverlakes 0054, South Africa Dates: Received: 20 Aug. 2014 Accepted: 19 Jan. 2015 Published: 31 Mar. 2015 How to cite this article: Van Wyk, J.H., 2015, ‘Teologie van die koninkryk (Basileiologie)? Teologies nagedink oor die plek en betekenis van die koninkryk van God in die teologie en die kerk’, In die Skriflig 49(2), Art. #1875, 12 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/ids. v49i2.1875 Author: Jan H. (Amie) van Wyk Affiliation: 1Unit for Reformational Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, Potchefstroom, South Africa Correspondence to: J.H. van Wyk Email: amiejanvw@gmail.com Postal address: PO Box 11692, Silverlakes 0054, South Africa Dates: Received: 20 Aug. 2014 Accepted: 19 Jan. 2015 Published: 31 Mar. 2015 How to cite this article: Van Wyk, J.H., 2015, ‘Teologie van die koninkryk (Basileiologie)? Teologies nagedink oor die plek en betekenis van die koninkryk van God in die teologie en die kerk’, In die Skriflig 49(2), Art. #1875, 12 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/ids. v49i2.1875 Hierdie artikel is ’n poging om aan te toon dat daar ’n groot leemte bestaan in die wyse waarop die klassieke leerstukke in dogmatiek in die verlede hanteer is, omdat dit ’n sentrale tema soos die koninkryk van God óf volkome geïgnoreer, óf totaal onderbelig het. Hierdie leemte word vervolgens nader ondersoek. Eers word aandag gegee aan die eskatologiese modelle wat in hierdie verband ontstaan het. Daarna word op die sentraliteit van die tema van die koninkryk in die Ou en Nuwe Testament gefokus en hierna word op die dinamiese uitwerking daarvan gelet wat dit op die samelewing behoort te hê. Die konklusie waartoe die outeur kom, is dat die tema van die koninkryk van God in die geheel gesien in die kerk en in die teologie totaal onderbeklemtoon was en steeds is. Vir ’n relevante kerkbeskouing (ekklesiologie) kan dit ’n groot bevryding bring indien die fokus van die kerk na die (gekome en komende) ryk van God verskuif. Die dogmatiek benodig ’n afsonderlike locus wat oor die Basileiologie handel. Theology of the kingdom (Basileiology)? Theological reflections on the place and role of the kingdom of God in church and theology. Page 1 of 12 Original Research Page 1 of 12 Original Research Page 1 of 12 Original Research Inleiding Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. 2.Calvyn (1984–1991) bestee in sy Institusie net een hoofstuk aan die eskatologie (Inst. 3.25) en dan handel dit hoofsaaklik oor die opstanding van die ligaam (vgl. verder Van der Kooi 1992:250–259; Van Wyk 2001a:191–205). Teologie van die koninkryk (Basileiologie)? Teologies nagedink oor die plek en betekenis van die koninkryk van God in die teologie en die kerk This article is an attempt to demonstrate that there is a great void in the way in which classical doctrine was treated in dogmatics in the past, since it either completely ignored a central theme like the kingdom of God, or shed altogether insufficient light on it. This void will subsequently be investigated more closely. Firstly, attention is given to the eschatological models which came into being for it. Next, the focus is on the centrality of the theme of the kingdom in the Old and New Testament after which its dynamic effect on society is pointed out. The conclusion reached by the author is that the theme of the kingdom of God was and is on the whole underemphasised in the church and in theology. For a relevant view of the church (ecclesiology) it could be liberating if the church shifted its focus to the kingdom of God (that has come and is coming). Dogmatics needs a separate locus dealing with Basileiology. 1.Vergelyk Beker en Hasselaar (1981:182); Durand (2013:107); Grenz (1994:434-435); en Schlink (1985:298 Page 2 of 12 Page 2 of 12 Page 2 of 12 ondersoeke in hierdie verband gebaan (Williams 1997: 243–262) – ook ten opsigte van die etiek (vgl. Frey 1997:62–74; Ladd 1974:278–304; Merklein 1981; Phillips 2002:44–53).5 ondersoeke in hierdie verband gebaan (Williams 1997: 243–262) – ook ten opsigte van die etiek (vgl. Frey 1997:62–74; Ladd 1974:278–304; Merklein 1981; Phillips 2002:44–53).5 Dieselfde geld van verskeie dogmatiese handboeke soos Beker en Hasselaar (1981; 1990), H. Berkhof (1990),3 L. Berkhof (1969:262–301; vgl. ook 1951), Grenz (1994), Heppe (1978:371–409), Heyns (1978:200–228), Migliore (1991), Ott  (1981), Schleiermacher (1976), Schlink (1985), Spykman (1992), Van Genderen en Velema (1992:493–521) en Weber (1972) en – hoewel die tema van die koninkryk deur sommige navorsers wel as subtema behandel is.4 Dit is ’n ope vraag waarom dit die geval is, gesien in die lig van die algemeen aanvaarde feit dat die koninkryk van God ’n sentrale plek in die prediking van Jesus Christus inneem (vgl. byvoorbeeld Deist & Du Plessis 1985:98, 101; Küng 1967:55; Neill 1968:368; Ridderbos 1950:5, 33, 35, 39). Klein (1970:642–670) beskryf die koninkryk van God as ’n ‘biblischer Zentralbegriff’. Eers word aandag gegee aan die eskatologiese modelle wat in hierdie verband ontstaan het. Daarna word gefokus op die sentraliteit van die tema van die koninkryk in die Ou en Nuwe Testament en hierna word gelet op die dinamiese uitwerking daarvan wat dit op die samelewing behoort te hê. Die konklusie is dat die tema van die koninkryk sentraal in kerk en teologie behoort te staan. 6.Die oorspronklike artikel het hier ’n gedeelte bevat wat oor die ‘historiese ontwikkeling van die konsep van die koninkryk van God’ gehandel het. Dit is vanweë die lengte van die artikel verkort en by punt 2 ingewerk. Vergelyk in hierdie verband die verskillende modelle wat deur Bosch (1991:502–504), Durand (2013:31–38), France (1993:303), Frey (1997:62–74), Heyns (1978:414–416), Moltmann (1996:6–29; 2012:9–41), Polman (s.a.:320–329), Preston (1993:304– 309), Ridderbos (1950:6–23), Runia (1997:105–135), Schwarz (2000:107–173), Van den Brink en Van der Kooi (2013:641–647), Van der Walt (1962:2–17), Van Genderen en Velema (1992:742–743), Welker (1992:497–512) en Wentsel (2006:675–682) behandel is. 4.Vergelyk hier die opmerking van Jonker (1994:89): ‘’n Mens sou graag meer oor die koms van God se ewige koninkryk [by art. 37 NBG] wou gehoor het.’ Futuristiese (apokaliptiese) eskatologie Wat nu de traditie van de gereformeerde theologie betreft, men kan in het algemeen niet zeggen, dat het begrip van het Koninkrijk Gods daarin een centrale betekenis heeft ingenomen. In de gereformeerde confessies wordt van het Koninkrijk niet uitvoerig gesproken; ook neemt het in het totale structuur van deze belijdenissen niet een dominerende plaats in. (bl. 153; vgl. Dijkstra 1969:185–214)4 Dit word redelik algemeen aanvaar dat die tema van die koninkryk van God in die Vroeë Kerk ’n sterk eskatologies- futuristiese betekenis gehad het (Seeberg 1964, 1:74, 81; vgl. Van de Beek 2012:126). Die koninkryk van God sal met die tweede koms van Jesus begin (Seeberg 1964, 1:77). Dit beteken natuurlik nie dat invloedryke teoloë in hierdie periode nie oor die eskatologiese verwagting besin het nie (vgl. Chilton 1984; Frick 1928; Van der Walt 1969:151–184). Teenoor die Gnostisisme, wat die teenswoordigheid van die koninkryk benadruk het, het die teoloë van die tweede eeu die koninkryk hoofsaaklik eskatologies verstaan, dit wil sê toekomstig, hemels en ewig (Ferguson 1987:194, 199–200). Moltmann (1997:43–45) wys daarop dat die reformatoriese teologie te veel aandag aan die temas van geloof en kerk bestee het en dat die onderwerpe van hoop en koninkryk daarin onderontwikkel is. Die eskatologie is te veel apokalipties vanuit die eindoordeel benader en te min Christologies vanuit die kruis en die opstanding van Christus – gebeurtenisse wat reeds vir die hede betekenis het. Dit is egter opvallend dat in een van die drie bekende ekumeniese simbole (in die Niceanum) eksplisiet na die koninkryk verwys word: cujus regni non erit finis [in aansluiting by die woorde van die engel aan Maria in Luk 1:33]. Hierdie model werk met ’n sterk toekomsgerigte (futuristiese) koninkryksverwagting. Die koms van die koninkryk, as ’n toekomstige werklikheid, moet eerder afgewag as aangehelp word. God alleen kan die koninkryk laat aanbreek en die koms daarvan lê verskuil in God se tyd en wyse. Die Christelike tradisie het (veral voor en na Heppe) in haar besinning op die eschata te veel klem op die na-tydelike lewe gelê, wat tot ’n spiritualistiese en vertikalistiese denke gelei het (Beker & Hasselaar 1990:207). Hierdie model werk met ’n sterk toekomsgerigte (futuristiese) koninkryksverwagting. Die koms van die koninkryk, as ’n toekomstige werklikheid, moet eerder afgewag as aangehelp word. God alleen kan die koninkryk laat aanbreek en die koms daarvan lê verskuil in God se tyd en wyse. 5.Michealis (1987:116) wys op die opvallende feit dat die politieke of militêre metafoor, koninkryk, deur Jesus in terme van sagter beelde uitgelê word soos plant, groei, visvang, vroue wat brood breek, boere wat skatte vind en handelaars wat pêrels verkoop (en tien meisies wat vir ’n bruilof gereedmaak!). 3.Berkhof (1959:170–192) bring die tema van die (voleinding van die) koninkryk wel ter sprake in sy boek oor Christus as die sin van die geskiedenis. Eskatologiese modelle in verband met die koninkryk van God6 Wanneer die historiese ontwikkeling van die konsep van die koninkryk van God nagevors word, verskyn ’n veelheid standpunte en nuanses wat ’n lewendige beeld verskaf van hoe die teologie en die kerk oor hierdie konsep geoordeel het. Dit is verhelderend om die verskillende eskatologiese modelle nader uit te spel en kortliks toe te lig. Die argument dat die koninkryk die ganse teologie (en dogmatiek) beheers en dus nie ’n afsonderlike behandeling regverdig nie (vgl. Snyman 1977:198), gaan nie op nie aangesien so ’n sentrale tema juis buitengewone aandag regverdig. Is die koninkryk van God ’n sentrale teologiese tema? Bavinck (1922:51) merk op dat die koninkryk van God die wesenlike inhoud, die kern en doel van die ganse wêreldgeskiedenis uitmaak (vgl. Bright 1953:7; Van Ruler 1978:32), maar, sou ’n mens kon vra, waarom skryf hy in sy omvattende dogmatiek dan geen locus oor die koninkryk nie? Indien die hooftema van ál Jesus se preke oor die koninkryk van God gehandel het, waarom is dit nie vandag nog die hooftema van elke preek, elke gebed, elke liturgie en elke locus in die dogmatiek nie?1 Waarom bestee die kerk soveel aandag aan kerksake en so min aan koninkryksake? Waarom speel die tema van die koninkryk nie ’n dominante rol in die eskatologie nie? (Pannenberg 1993:527). Steek daar dalk waarheid in die opmerking van Loisy dat Christus die koninkryk gepreek het en wat toe daaruit ontstaan het, die kerk is? (vgl. Van de Beek 2012:144; Van den Brink & Van der Kooi 2013:530; Wentsel 2006:251). Wanneer klassieke gereformeerde dogmatieke soos byvoorbeeld die Institusie van Calvyn (1984–1991; Inst. 2.10−11)2 of die Gereformeerde Dogmatiek van Bavinck (1929:174–213) nageslaan word, sal daarin geen locus oor die koninkryk van God gevind word nie. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. 1.Vergelyk Beker en Hasselaar (1981:182); Durand (2013:107); Grenz (1994:434-435); en Schlink (1985:298). 2.Calvyn (1984–1991) bestee in sy Institusie net een hoofstuk aan die eskatologie (Inst. 3.25) en dan handel dit hoofsaaklik oor die opstanding van die ligaam (vgl. verder Van der Kooi 1992:250–259; Van Wyk 2001a:191–205). doi:10.4102/ids.v49i2.1875 http://www.indieskriflig.org.za 7.Hierdie tendens is ook in die Rooms-Katolieke teologie te vind (vgl. Ott 1981).Tydens die Middeleeue word die tema van die koninkryk van God geïnstitusionaliseer en grotendeels met die sigbare hiërargiese kerk geïdentifiseer (Braaten 1994:336). In Thomas Aquino se Summa Theologiae word die tema van die koninkryk byvoorbeeld nie breed uitgewerk nie – hoewel bygevoeg moet word dat Thomas se Summa nie verder as die Christologie gevorder het nie. In die dogmatiese konstitusie Lumen Gentium (1964; vgl. Neuner & Dupuis 1983) van die Tweede Vatikaanse Konsilie word gestel dat die geheim van die koninkryk van God in die persoon en werk van Christus verkondig en gemanifesteer word en in die eindtyd gerealiseer sal word; die kerk verkondig en ervaar dit as teenwoordige realiteit (Neuner & Dupuis 1983:244). In ’n Katolieke Kategismus word gestel: ‘Christ’s kingdom already manifests its presence through the miraculous signs that attend its proclamation by the Church’ (Catholic Church 1994:185). Hellwig (1991:358, 359) merk op: ‘These official teachings up to the time of Vatican II dealt scarcely at all with general eschatology’; en: ‘one would look in vain to Vatican II for an explicit account of a renewed understanding of eschatology ’ (vgl. Vaticaan Oecumenisch Concilie 1967). Transendente eskatologie Daar is teoloë wat ’n sterk aksent op die transendente aard van die koninkryk van God lê. Vir Johannes Weiss (1863–1914) moet die koninkryk as radikaal transendent, bo-aards en toekomstig gesien word, sonder enige aardse ontwikkeling (Willis 1987b:2). Die klem op die transendente aard van die koninkryk is ook by Karl Barth (1886–1968) aanwesig, maar hier vanuit die sentrale tema van die Christologie (kruis en opstanding) ontwikkel (Barth 1981:248–255; vgl. Moltmann 2012:19–24; Van der Kooi 2012:375–377). Barth ontken nie die immanente aspek van die koninkryk nie, maar hy rig sy verset teen die immanentisme wat die koms van die koninkryk van menslike aktiwiteite afhanklik maak (Barth 1981:244). Die vraag is egter of daar in die model van Barth voldoende ruimte vir die toekomstige aspek van die koninkryk is, aangesien God se heilsplan reeds volledig in Christus gerealiseer het. Daar is egter teoloë wat hierdie model verder voer en beweer dat die koninkryk slegs (of hoofsaaklik) ’n gerealiseerde saak is. Die teoloog C.H. Dodd (1884–1973) word gewoonlik met hierdie model verbind: met die lewe, sterwe en opstanding van Jesus het die koninkryk van God gekom en is dit gerealiseer en hier teenwoordig (Dodd s.a.:7, 75). Ons mag hierby egter nie vergeet dat Dodd, naas die aanwesigheid van die koninkryk, ook die toekomstigheid (voleinding) daarvan aanvaar het nie (Dodd s.a.:27, 38, 41, 75, 108). Dit is natuurlik waar dat die Christen ’n ‘vreemdeling en bywoner’ op aarde is en op weg is na ’n ‘beter vaderland’ (Heb 11:13–15; vgl. 2 Kor 5:1–5; 1 Pet 1:4), maar hierdie vermelding impliseer nie wêreldontvlugting nie. Christene is nie van hierdie wêreld nie, maar nog steeds in hierdie wêreld. Christus bid nie dat sy navolgers uit die wêreld weggeneem word nie, maar dat hulle van die Bose bewaar sal word (Joh 17:15). Wanneer Christus aan Pilatus sê dat sy koninkryk ‘nie van hierdie wêreld is nie’, moet sy woorde in konteks verstaan word: sy koninkryk groei nie vanuit die sondige wêreld van geweld nie, maar is ’n geskenk van die Vader en daarom ’n ryk van vrede. Veel groter klem as wat by Dodd ten opsigte van die gerealiseerde eskatologie te vind is, word by die Nederlandse teoloog Bram van de Beek aangetref. Original Research Jezus, of beter: miskent dat Hij Koning is en alle macht in hemel en op aarde aan Hem gegeven is. Men miskent de eschatologische werklijkheid die de kerk is ...’ (Van de Beek 2012:129; vgl. ook 1996 en 2005) Hierdie (eensydige) futuristiese benadering van die koms van die Godsryk vind in die huidige teologiese debat weinig ondersteuning, aangesien die talle Nuwe-Testamentiese uitsprake oor die aanwesigheid van die koninkryk as ’n realiteit net te oorweldigend is. Die toekomskarakter van die koninkryk behou egter sy betekenis, omdat die voleinding, die volle en finale realisering daarvan met die wederkoms van Christus wanneer God alles vir alles sal wees (1 Kor 15:28), nog moet aanbreek. Daarom waarsku Van de Beek (2001:73–74) teen ’n koninkryksteologie wat te polities- en kultuuroptimisties gekleur is. Die kritiese vrae wat in hierdie verband gestel word, is of daar volgens hierdie model reg aan die betekenis van die tussentyd tussen Pinkster en die parousie geskied (vgl. Van den Brink & Van der Kooi 2013:646) en of dit nie te veel tot isolasie aanleiding gee nie (Van der Kooi 2012:379). Gerealiseerde eskatologie Met die kerkvader Augustinus (354–430) tree ’n wending in ten opsigte van die eskatologie, omdat hy die koninkryk van God ook as ’n teenswoordige entiteit definieer (Seeberg 1964, 1:326). Augustinus lewer met sy boek, oor De civitate Dei (413–427), die eerste ontwerp van ’n teologie van die koninkryk (Augustinus 1983; vgl. Frick 1928:138–152). Vir hom vind die koninkryk van God nou reeds gestalte in die kerk: ‘Die kerk is nou al die ryk van Christus en die ryk van die hemel’ (civ. Dei 20.9).7 Die voleinding van die koninkryk behou egter sy toekomskarakter: die volk van God is ’n pelgrimsvolk op weg na die groot voleinding en die vernuwing van die hemel en die aarde. Transendente eskatologie Volgens hom is die twintigste-eeuse koninkryksteologie te veel op die aardse mag gerig wat die koninkryk op aarde wil vestig (Van de Beek 2012:130–131): De term ‘Koninkrijk van God’ om de komende heerschappij van God aan te kondigen is nu [na Pasen en hemelvaart] niet meer nodig, want het Koninkrijk is gekomen. Deze kan nu, als men wil, worden herijkt en de kerkvaders gebruiken de uitdrukking soms om het eeuwige leven aan te geven. (Van de Beek 2012:128) Wie nu nog de term ‘Koninkrijk van God’ gebruikt zoals de evangeliën dat doen, miskent de komst van het Koninkrijk in Futuristiese (apokaliptiese) eskatologie Die Christelike tradisie het (veral voor en na Heppe) in haar besinning op die eschata te veel klem op die na-tydelike lewe gelê, wat tot ’n spiritualistiese en vertikalistiese denke gelei het (Beker & Hasselaar 1990:207). Na die periode van die Reformasie in die sestiende eeu volg die tydvak van die Aufklärung [agtiende eeu] waartydens die kategorie van hoop sodanig vernietig is dat Troeltsch by geleentheid opgemerk het dat die kantoor van die eskatologie in die negentiende eeu gesluit is (vgl. Bosch 1991:498–499; Sauter 1999:27). Die nuwe wat die Aufklärung wél gebring het, was die etiese verstaan van die koninkryk (vgl. Kant se geskrifte), bereikbaar deur menslike prestasie (Pannenberg 1993:34). In die twintigste eeu is die temas van die koninkryk en die eskatologie herontdek en dit het die weg vir talle nuwe http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 Page 3 of 12 Spiritualistiese eskatologie Die spiritualistiese model gaan daarvan uit dat die koninkryk van God nie soseer in die kerk of die samelewing vorm aanneem nie, maar wel innerlik in die hart van die mens (vgl. Luk 17:21). Die koms van die Godsryk word as ’n innerlike en geestelike groeiproses gesien. In hierdie verband geld dieselfde kritiese vrae wat ten opsigte van die immanente eskatologiese model gestel is.9 Dualistiese eskatologie Origenes (185–254) oordeel byvoorbeeld dat die koninkryk op God (die Gees) se heerskappy in die hárt van die mens dui; die konsummasie bestaan nie in ’n abrupte inbreek van die koninkryk nie, maar in ’n innerlike groeiproses; hierdie internalisering van die koninkryk impliseer egter ook ’n individualisering daarvan (Ferguson 1987:198–199; Frick 1928:95–104). Voorbeelde van ’n dualistiese eskatologie, elk met sy eie nuanse, kan by Luther, die Anabaptisme en Stanley Hauerwas gevind word. Luther (vgl. Moltmann 2012:9–13; Ruppert 1987) onderskei (soos Augustinus) tussen die koninkryk van God en die koninkryk van die duiwel asook tussen die (verlossende) koninkryk van Christus en die (onderhoudende) koninkryk van die wêreld. Teen die wyse waarop Luther hierdie twee ryke hanteer en uitgewerk het, is daar egter (soms skerp) kritiek ingebring, omdat hy die twee ryke nie net onderskei het nie, maar sodanig geskei het dat die effek van die Godsryk op die wêreldryk geminimaliseer is (vgl. Van Wyk 1991:216–220). Barth (1945:113) se kritiek was van die skerpste. Hy het aangevoer dat Luther se hantering van die twee-ryke-leer die groot oorsaak van die Duitse Christene se gebrek aan geestelike weerstand teen Hitler se nazisme was. Ook Bonhoeffer (1966:208–220) het kritiek teen die ‘denke in twee ruimtes’ uitgespreek. Hierdie model is ook by Adolf von Harnack (1851–1930) te vind: die Godsryk is suiwer geestelik, bo-aards, ontkiem in die siel, behoort tot die gebied van die godsdiens en staan buite die gewone loop van dinge (Von Harnack 1903:46–48). So ’n ontaarde Godsryk het gevolglik weinig met samelewingsvraagstukke te doen. So ’n eensydige benadering vind egter weinig steun in die Ou- en Nuwe- Testamentiese getuienis. Original Research possible answer and replica of the kingdom of God is socialism’ (Banana 1982:132; vgl. ook Evans 1992:147–152; Ngara 2001). possible answer and replica of the kingdom of God is socialism’ (Banana 1982:132; vgl. ook Evans 1992:147–152; Ngara 2001). possible answer and replica of the kingdom of God is socialism’ (Banana 1982:132; vgl. ook Evans 1992:147–152; Ngara 2001). Vir Rauschenbush is die koninkryk van God ’n sosiale werklikheid wat ekonomiese en politieke strukture transformeer. Hierdie model het tereg klem op die hier­ noumaalse karakter van die koninkryk gelê, maar dit tot ’n gesekulariseerde koninkryk vereensydig. Dit was in hierdie verband dat Richard Niebuhr (1956:193) opgemerk het: ‘A God without wrath brought men without sin into a Kingdom without judgement through the ministries of a Christ without a cross.’ Hierteenoor vind ons by die Suid-Afrikaanse teoloog Boesak ’n veel meer genuanseerder aanpak. Terwyl hy voluit in die tradisie van die (Suid-Afrikaanse) bevrydingsteologie staan, erken hy dat die koninkryk van God méér is as (selfs ’n regverdige) politieke bedeling (Boesak 1979:16); ook ’n swart mag is nie in staat om die koninkryk van God te verwerklik nie (Boesak 1977:79). Waartoe die mens wél in staat is, is om tekens van die Godsryk op te rig (Boesak 1986:63; vgl. verder Boesak 2009; Van Wyk 2003a:385–401). Immanente eskatologie Hierdie benadering benadruk die aardse karakter van die koninkryk. Albrecht Ritschl (1822–1889) verstaan die koninkryk van God as persoonlike gemeenskap met God, wat met die oog op hierdie doel ’n ononderbroke ontwikkeling van menslike aktiwiteit na morele volmaaktheid aktiveer (Sauter 1999:27). Ritschl aanvaar dus ’n immanente koninkryk wat deur menslike morele deelname ontwikkel kan word (vgl. Willis 1987b:2). Nog ’n voorbeeld van hierdie model kan in die Social Gospel Movement van W. Rauschenbush (1861–1918) gevind word. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 9.Vergelyk Noordmans (1980:115) se opmerking dat die koninkryk van God haastiger en sneller as ’n rewolusie is (vgl. ook 238, 313 asook 1986:628). 8.’n Belangrike eksponent in hierdie verband is natuurlik ook Tutu (vgl. Allen 2006). Holistiese eskatologie In die holistiese model gaan dit nie oor die hede óf die toekoms, die hemel óf die aarde, die hiernoumaals óf die hiernamaals, die individu óf die gemeenskap, die gees óf die liggaam nie, maar die Godsryk word as allesomvattende en alle-tye-omspannende heilswerk van God in Christus deur die Gees gesien. In hierdie verband kan veral aan die heilshistoriese eskatologie van Oscar Cullmann met sy veel gebruikte onderskeiding van D-dag en V-dag gedink word: met Paasfees is die beslissende slag (decisive battle) gelewer, maar die eindoorwinning kom nog op ‘Victory Day’. Ons leef tans nog in die tussentyd waartydens die evangelie van die koninkryk en die koningskap van Christus wêreldwyd geproklameer moet word (Cullmann 1952:84). In sy jongste boek beskryf Moltmann (2012:35–41) hierdie model ook as ’n transformerende eskatologie (en etiek). Die koninkryk van God is vir hom die sentrale begrip van die eskatologie en dit help hom om ’n etiek van hoop te ontwikkel wat die toekoms in die lig van die opstanding van Christus sien (Moltmann 2012:41). Wat Nederland betref, kan veral aan die Nuwe-Testamentikus H.N. Ridderbos (1909–2007) gedink word soos hy dit in sy boek, De komst van het koninkrijk (1950), uitgewerk het. Dit bly steeds ’n belangrike klassieke werk. Die koninkryk van God het reeds met Paasfees en Pinkster gekom, maar nog nie voltooid in sy volle glorie nie.10 In die jongste gereformeerde dogmatiek van B. Wentsel (1991:534–611; 2006:184–276) ontvang die koninkryk ook afsonderlike en indringende aandag.11 In W. Pannenberg se rasionele teologie speel die eskatologie en die koninkryk ’n belangrike rol (vgl. Sauter 1999:126–132). Ook hy is van mening dat ’n koninkryksentriese benadering in die teologie onmisbaar is (Pannenberg 1991:146, 164, 224, 309–310, 326–334). Die ontdekking van die betekenis van die eskatologie vir die hele Christelike belydenis, kenmerk die twintigste-eeuse teologie (Pannenberg 1993:532). Omdat God en sy heerskappy die sentrale inhoud van die eskatologiese verlossing uitmaak, kan die eskatologie nie bloot ’n onderwerp van ’n enkele hoofstuk in die dogmatiek uitmaak nie, ‘want dit bepaal die perspektief van die Christelike dogma in sy geheel’ (1993:531). Die eskatologie omvat die vervolmaking van die individuele lewe en die konsummasie van die mensheid en die wêreld in die koninkryk van God (1993:546). Die basis van die eskatologie is die gemeenskap met Jesus Christus, wat méér is as ’n belofte, omdat dit op die opstandingsgebeure van Christus, wat reeds plaasgevind het, rus (1993:540). 10.So ook Durand (2013:46, 106, 109, 125, 128). Vergelyk in hierdie verband die oordrewe vorm van ‘Christianisering van die samelewing’ deur A. Kuyper (vgl. Van Wyk 1991:220–224). 11.Alhoewel die tema van die koninkryk nie geheel in die teologiese oeuvre van G.C. Berkouwer (1903–1996) ontbreek nie (vgl. Berkouwer 1963:237–272; 1970:244; 1972:220; 1974:254–311), kan nie gesê word dat dit by Berkouwer ’n sentrale plek inneem nie (vgl. Runia 1997:105–135; asook Van der Kooi 1992:270–275). 12.Moltmann (2000:89, 90) erken die invloed wat Iwand, Weber en Van Ruler op sy belangstelling in die koninkryk van God gehad het. Original Research der Hoffnung beskou hy die ontdekking van die sentrale betekenis van die eskatologie vir die lewe en boodskap van Jesus as ‘een van die belangrikste gebeurtenisse in die nuwere Protestantse teologie’ (Moltmann 1969:26). Vir hom is die koninkryk van God die sentrale kernbegrip van die eskatologie (1969:191), wat oor die heerskappy en ryk van God handel (1969:195). Moltmann (1975:214–215) hou vas aan sowel die immanensie as die transendensie van die koninkryk, wat ’n ryk van vryheid is (Moltmann 1980:230, 239). Hy wys ’n transponering van die eskatologie na sowel die tyd (soos by Coccejus, Schweitzer & Cullmann) as na die ewigheid (Barth, Althaus, Bultmann) af en ontwikkel ’n eskatologie van die komende God (Moltmann 1996: 6–29). Samevattend sê Moltmann (1997:46): ‘Das Evangelium Christi ist das Evangelium vom Reich Gottes, denn Christus ist das Reich Gottes in Person.’ Die Christendom staan of val vir Moltmann (1969:143; 2012:5) met die werklikheid van Jesus se opwekking uit die dood. Belangrike kenmerke van Moltmann se eskatologie is dus hoop, bevryding, ortopraksis en verwagting, met duidelike historiese en kosmiese kontoere. die (fatale) identifikasie van die koninkryk van God met die koninkryk van die wêreld af, asook van die kerk met die staat. Dit ontken egter foutiewelik dat die (aanwesige!) Godsryk en die evangelie van Christus ’n kritiese, transformerende en genesende effek op die samelewing en die samelewingstrukture kan uitoefen. Page 5 of 12 Page 5 of 12 Politisistiese eskatologie Teenoor die spiritualistiese benadering van die Godsryk, beklemtoon die bevrydings- en politieke teologie die sosio-ekonomiese relevansie van die Godsryk. Een van die bekendste name in hierdie verband is die teoloog Gustavo Gutiérrez (1974), maar vir die doeleindes van hierdie artikel word die aandag op twee Suider-Afrikaanse teoloë gevestig, naamlik Banana en Boesak.8 ’n Ander nuanse van hierdie dualistiese model is by die Anabaptisme van die sestiende eeu te vind. Wêreldmyding eerder as wêreldwyding was hulle benadering. Antitese tussen die sondige wêreldryk en die hemelse koninkryk was hulle siening (vgl. ’n uitgebreide Balke 1977; asook Moltmann 2012:27–30; Van Wyk 1991:224–227). Teen die agtergrond van die Zimbabwiese vryheidstryd volg Banana ’n radikale benadering. Hy handhaaf naas ’n immanente eskatologie (Banana 1991:53) ook ’n sterk gereduseerde eskatologie (1991:110) waarin die toekomsaspek byna verdwyn (1991:106). Hy kies duidelik vir ’n oorwegend sinergistiese benadering: ‘The future lies in our hands, we are the makers of the kingdom of God’ (1991:52); ‘People are the makers of the kingdom of God through love, togetherness and sharing’ (ibid:53); die koninkryk kom deur humaniteit, geregtigheid en gelykheid (Banana 1982:116). Die koninkryk moet hier en nou verwerklik word deur ’n sosialistiese rewolusie of transformasie (Banana 1991:10, 106; 1982:116). ‘The only ’n Moderne teoloog wat by hierdie dualistiese visie aansluiting vind, is Stanley Hauerwas. Hy hou die koninkryk van God en die koninkryk van die wêreld asook die kerk en die staat sover moontlik uitmekaar. Volgens hom moet die kerk nie ’n alternatief vir die huidige (Amerikaanse) politieke bestel soek nie, want die kerk ís ’n alternatiewe – en eskatologiese – gemeenskap (vgl. ’n uitgebreide Hauerwas 2002; Moltmann 2012:30–33; Van de Beek 2012:132–140). Die kritiese vrae wat by hierdie dualistiese benadering gestel word, is indringend van aard. Hierdie model wys tereg 8.’n Belangrike eksponent in hierdie verband is natuurlik ook Tutu (vgl. Allen 2006). http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 Page 5 of 12 Original Research Wat Suid-Afrika betref, was dit veral die Potchefstroo teoloë van die GKSA wat die tema van die koninkryk God as die sentrale teologiese tema ontgin het. Hierva die publikasie van Die koninkryk van God in 1969, ’n getui (vgl. Du Toit et al. 1969). Die Ou-Testamentikus, S. du (1905–1982), het in aansluiting by John Bright, en die Nu Testamentikus W.J. Snyman (1899–1982) in aansluiting Herman Ridderbos, die koninkryk as hooftema ontwik (Du Toit 1969; Snyman 1977). Die opvallende in Snym (1977:195–224) se benadering is dat hy die uitstorting die Heilige Gees as die snypunt hanteer en daarom volgende driedeling gebruik: die koms van die konink vóór Pinkster (Johannes die Doper en Christus), die ko van die koninkryk mét Pinkster (die uitstorting van Heilige Gees) en die koms van die koninkryk ná Pinkster. Toit en Snyman het in J.L. Helberg (1980) en L. Floor (1 1981) 13 belangrike navolgers gevind. Veral Floor se bo Die koninkryk van God en die vernuwing van die maatska moet as baanbrekerswerk vir sy tyd aangemerk wor Hierin wys hy enersyds op die gevare wat die konink bedreig (sekularisering, spiritualisering, nasionaliser internalisering (Floor 1974:9–19), maar aan die ander k ook op die relevansie van die koninkryk vir die samelew (1974:58–78). In die teologietradisie van die Nederduitse Gereformee Kerk (NGK)15 het veral J.A. Heyns (1928–1994) die onderw van die koninkryk van God uitgewerk (vgl. Heyns 196 sterk in aansluiting by en onder invloed van Potchefstroomse teoloë (Heyns 1994a:163, 179; vir bespreking hiervan, vgl. Van Wyk 2001b:222–225, bronverwysings, asook Theron 1978). Dit is egter verbas dat, terwyl Heyns die tema van die koninkryk eksplisiet i etiek behandel het (Heyns 1986:38–67), hy in sy dogma (1978) daarvoor geen locus ingeruim het nie (vgl. ook He 1994b:455–471).16, 17 Dit is egter opvallend dat die teologie van die NGK oor algemeen nie veel méér koninkryk-georiënteerd is nie, ind in aanmerking geneem word dat in die vroegste peri (1858–1919) die dogmatiek van Van Oosterzee, wat een die weinige dogmatieke is wat die tema van die konink uitdruklik benut het, as handboek aan die Kweekskool Wat Suid-Afrika betref, was dit veral die Potchefstroomse teoloë van die GKSA wat die tema van die koninkryk van God as die sentrale teologiese tema ontgin het. Hiervan is die publikasie van Die koninkryk van God in 1969, ’n getuienis (vgl. Du Toit et al. 1969). Die Ou-Testamentikus, S. 18.Van Oosterzee (1876) behandel die Godsleer onder die volgende temas: ‘Opperkoning van die Godsryk’, die antropologie onder ‘onderdaan van die Godsryk’, die Christologie onder ‘Jesus Christus stigter van die Godsryk’, die soteriologie onder ‘heil en heilsweg van die Godsryk’, die ekklesiologie onder ‘kerk as kweekskool van die Godsryk’ en die eskatologie as ‘toekoms en voltooiing van die Godsryk’. 19.So ver my kennis strek, het Hervormde teoloë in Suid-Afrika nie uitgebreide aandag aan die tema van die koninkryk van God gegee nie en dit is ook nie as sentrale tema uitgewerk nie. Vergelyk byvoorbeeld die studies van Engelbrecht (1978), D.J.C. Van Wyk (1999) en Beukes (2003). Vergelyk egter ook die studie van Nel en Van Aarde (2002:1113–1133). 15.Vergelyk hier die (latere) opmerking van De Villiers (2008:380): ‘Die motief van Koninkryk van God en die oortuiging dat die kerk in diens staan van dié Koninkryk moet weer sentraal staan in die teologie van die NG Kerk.’ Vergelyk ook König (1970; 1988; 2014). Original Research Intrede vra om metanoia, om totale denk- en daadverandering, om ’n nuwe lewe in navolging van Christus en vernuwing deur die Gees van God. Inderdaad gaan dit in die Nuwe Testament eerstens daaroor om in die koninkryk ‘in te gaan’ en nie om in die kerk ‘opgeneem te word’ nie – hoe ongeskeie die verhouding tussen die kerk en koninkryk ook al omskryf mag word (vgl. Matt 5:20; 7:21; 18:3; 19:23−24; Joh 3:5). Intrede in die koninkryk geskied uit genade, maar dit is geen goedkoop genade nie. Intrede vra om metanoia, om totale denk- en daadverandering, om ’n nuwe lewe in navolging van Christus en vernuwing deur die Gees van God. In die teologietradisie van die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK)15 het veral J.A. Heyns (1928–1994) die onderwerp van die koninkryk van God uitgewerk (vgl. Heyns 1967) – sterk in aansluiting by en onder invloed van die Potchefstroomse teoloë (Heyns 1994a:163, 179; vir ’n bespreking hiervan, vgl. Van Wyk 2001b:222–225, met bronverwysings, asook Theron 1978). Dit is egter verbasend dat, terwyl Heyns die tema van die koninkryk eksplisiet in sy etiek behandel het (Heyns 1986:38–67), hy in sy dogmatiek (1978) daarvoor geen locus ingeruim het nie (vgl. ook Heyns 1994b:455–471).16, 17 16.Sommige teoloë in die NGK, byvoorbeeld Olivier (1997:111), het egter hulle kommer daaroor uitgespreek dat ’n koninkryk-van-God-teologie in die sewentiger- en tagtigerjare in die NGK hoogty gevier het en dat dit veels te triomfalisties en te weinig maatskappy-krities ingestel was – waarskynlik ’n sinspeling op J.A. Heyns by wie die tema van die koninkryk van God ’n sentrale rol gespeel het. Ook van die kant van die feministiese teologie word die motief van koninkryk (’n koning wat héérs) krities bevraagteken. 14.In die etiek het Van Wyk met sy Etiek en eksistensie – in koninkryksperspektief (2001b) ’n bydrae probeer maak. Holistiese eskatologie Hierdie gebeure moet egter met die werk van die Heilige Gees gekomplementeer word (1993:551) – pneumatologie en eskatologie hang immers saam (1993:552). Die koninkryk van God kan ook as die voltooiing van die menslike samelewing gesien word: die Christelike eskatologie verwag die versoening van die individu en die gemeenskap in die koninkryk van God (1993:585). ’n Immanentistiese eskatologie is daarom onvoldoende. Pannenberg (1993:595) beskou die verhouding tussen tyd en ewigheid as ‘die kernprobleem’ in die eskatologie. Die toekoms van die voleinding is vir hom die intrede van die ewigheid in die tyd (1993:603). Ook die Hervormde teoloog A.A. van Ruler (1908–1970) het die tema van die koninkryk op ’n besondere wyse benut – en ook ’n bepaalde invloed op Moltmann uitgeoefen. Vir Van Ruler is die koninkryk van God die sentrale gegewe ‘van de gehele bijbelse verkondiging en leer’ (Van Ruler 1978:32). Hy omskryf die koninkryk van God as ‘het uiteindelijke en heilrijke handelen Gods met deze wereld ’ – met klem op die betekenis van elke woord in hierdie sin (Van Ruler 1947: 40–47). Geen wonder nie dat Van Ruler van mening is dat die ecclesia in diens moet staan van die basileia (Van Ruler 1971:98–100) – en nie omgekeerd nie (vgl. Van de Beek 2012:101–103). In Duitsland het veral Moltmann en Pannenberg besondere aandag aan die eskatologie en die koninkryk bestee. In die teologie van J. Moltmann12 speel die eskatologie en die koninryk ’n sentrale rol (vgl. Bauckham 1999; Sauter 1999:132–138).Trouens, in sy beroemde boek oor die Theologie http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 13.Die proefskrif van T. van der Walt, Die koninkryk van God – naby! (1962), verdien besondere vermelding in hierdie verband. Page 6 of 12 Page 6 of 12 Original Research du Toit (1905–1982), het in aansluiting by John Bright, en die Nuwe- Testamentikus W.J. Snyman (1899–1982) in aansluiting by Herman Ridderbos, die koninkryk as hooftema ontwikkel (Du Toit 1969; Snyman 1977). Die opvallende in Snyman (1977:195–224) se benadering is dat hy die uitstorting van die Heilige Gees as die snypunt hanteer en daarom die volgende driedeling gebruik: die koms van die koninkryk vóór Pinkster (Johannes die Doper en Christus), die koms van die koninkryk mét Pinkster (die uitstorting van die Heilige Gees) en die koms van die koninkryk ná Pinkster. Du Toit en Snyman het in J.L. Helberg (1980) en L. Floor (1974; 1981) 13 belangrike navolgers gevind. Veral Floor se boek, Die koninkryk van God en die vernuwing van die maatskappy, moet as baanbrekerswerk vir sy tyd aangemerk word. 14 Hierin wys hy enersyds op die gevare wat die koninkryk bedreig (sekularisering, spiritualisering, nasionalisering, internalisering (Floor 1974:9–19), maar aan die ander kant ook op die relevansie van die koninkryk vir die samelewing (1974:58–78). Stellenbosch gebruik is18 (Brümmer 2013:128–140; Deist 1994:8). Van Oosterzee is na 1919 deur die dogmatiek van Bavinck vervang.19 Samevattend kan na die studie van Van Bruggen (1983:158 e.v.) in verband met die koninkryk van God verwys word. Vanuit ’n theologia crucis kies hy teen ’n kontinue, optimistiese en ewolusionistiese denkmodel, en vanuit ’n theologia resurrectionis teen ’n diskontinue, pessimistiese en apokaliptiese model. In die eerste geval is sprake van futurum sonder eschaton, in die tweede van eschaton sonder futurum. Kragtens die verbondsgedagte bepleit hy ’n koöperatiewe model waar God die mens as bondgenoot in diens van die koms van sy koninkryk gebruik. Hoewel hy die gedagte van ‘bou aan’ die koninkryk afwys (Van Bruggen 1983:67, 169), handhaaf hy op grond van Kolossense 4:11 die gedagte dat ons medewerkers vir (met die oog op, in die rigting van) die koninkryk kan wees. Maar hierdie medewerking kan slegs deur lyding geskied, deur die navolging van die Gekruisigde (Van Bruggen 1983:167–171). Inderdaad gaan dit in die Nuwe Testament eerstens daaroor om in die koninkryk ‘in te gaan’ en nie om in die kerk ‘opgeneem te word’ nie – hoe ongeskeie die verhouding tussen die kerk en koninkryk ook al omskryf mag word (vgl. Matt 5:20; 7:21; 18:3; 19:23−24; Joh 3:5). Intrede in die koninkryk geskied uit genade, maar dit is geen goedkoop genade nie. 17.Dit val op dat al hoe meer Christelike filosowe die tema van die koninkryk van God ook in die filosofie begin benut, sodat naas ’n Filosofie van die Openbaringsidee (Bavinck), en ’n Filosofie van die Wetsidee (Vollenhoven & Dooyeweerd) en ’n Filosofie van die Skeppingsidee (Stoker), ook ’n Filosofie van die Koninkryk begin vorm aanneem (vgl. Botha 1971:161–165; Wolters 1992:39–41, 60, 64–72). Original Research Met die koms van die Koning, Jesus, is die koninkryk van hiér, by die mense (Luk 17:21). Al sy preke, redes en gelykenisse het net een tema en dit is die koninkryk van God (Durand 2013:107). Selfs gedurende sy laaste 40 dae op aarde ná sy opstanding, het Hy net een onderwerp gepredik en dit was die koninkryk van God (Hand 1:3). Sy wonderwerke dra dieselfde boodskap oor. Sy kruisdood en opstanding uit die dood vorm die kulminasiepunt van sy koninklike – en tegelyk priesterlike – optrede. Jesus se opwekking uit die dood word uitgebeeld as die geheim van die koninkryk van God (Durand 2013:121; vgl. Joh 12:31; 16:33; 1 Kor 15:24–26; Heb 2:14).21 Die koninkryk van God word as die kosbaarste besitting (pêrel) op aarde (Matt 13:45–46) beskryf – ja, iets wat bó alles en vóór alles en ín alles gesoek moet word (Matt 6:33). 1 Kron 29:11, 13; Dan  2:44; 4:3; 6:27). Die ganse boodskap van die Ou Testament spreek van God se koningskap, heerskappy en heilsplan, selfs wanneer sy oordele oor Israel en die nasies voltrek word. Die gebeure rondom Abraham, Moses, die eksodus, Sinai, die intog in die Beloofde Land, die Rigters, die konings, die profete, die ballingskap, die terugkeer, die tempel, die Godstad Jerusalem, alles lewer ’n lewendige illustrasie van die koningskap van die God van Israel en die Skepper van die heelal (vgl. Matt 25:34). Die Ou- Testamentiese eskatologie dui uiteindelik op ’n koninkryk wat universeel, regverdig, vredevol en eties verantwoord sal wees (Palmer 1986:30–31). Die Ou Testament eindig met ’n oop deur na die toekoms, met ’n onvervulde verwagting na ’n nuwe heilbrenger (Jes 9 en 11) en ’n nuwe hemel en ’n nuwe aarde (Jes 65). Die evangeliste, Paulus, die skrywers van die algemene sendbriewe en Openbaring, vertel almal, elkeen met sy eie nuanses, die verhaal van die koms van die koninkryk van God in sy aanvang, voortgang en voleinding. Oënskynlik lyk dit asof dit vir Paulus meer oor die kerk van Christus as oor die koninkryk van God gaan, maar dit is ’n oppervlakkige waarneming. In belangrike passasies van sy evangelieboodskap verwys Paulus uitdruklik na die koninkryk as die omvattende tema (vgl. Rom 14:17; 1 Kor 4:20; 6:9, 10; 15:24, 50; Gal 5:21; Ef 5:5; Kol 1:13; 4:11; 1 Tess 2:12; 2 Tess 1:5; vgl. Original Research ook 2 Tim 4:1, 18).22 Lukas vertel byvoorbeeld dat Paulus vir twee maande in die sinagoge in Efese met die Jode oor die koninkryk van God geredeneer het (Hand 19:8; vgl. ook 14:22). Hy meld ook dat Paulus tydens sy gevangenskap in Rome vir twee jaar mense ontvang het en die koninkryk van God aan hulle verkondig het (Hand 28:31). Daarom is dit volkome begryplik dat Paulus aan die ouderlinge van Efese die vervulling van sy lewenstaak kan omskryf as die verkondiging van ‘die evangelie van God se genade’, wat op sy beurt weer niks anders is nie as die verkondiging van ‘die koninkryk van God’ (Hand 20:24–25). In die boodskap van die Nuwe Testament kom die tema van die koninkryk van God in die woorde en dade van die Messias, Jesus, duidelik aan die lig en dit vorm die sentrale tema van die ganse Nuwe Testament (Durand 2013:104–119; Van den Brink & Van der Kooi 2013:314; Weber 1972:745). Die basileia tou Theou dui veral op drie sake, naamlik eerstens dat God regeer, tweedens waaroor Hy regeer (oor alles) en derdens hoe Hy regeer (heilvol) (vgl. Schmidt 1965:576–593; verder Ridderbos 1950, Van der Walt 1962).20 Weber (1972:745) maak tereg die volgende opmerking: ‘Das Reich Gottes steht in der Mitte aller christlichen Erwartung, und es umschliesst alles, was im einzelnen zu ihr gesagt werden muss.’ Van den Brink en Van der Kooi (2013) kom tot dieselfde konklusie: De komst van dat Koninkrijk, een leven waarin God regeert en alle mense de knie voor Hem buigen, vormt de grote heilshistorische accolade die alle thema’s van de christelijke leer met elkaar verbindt. (bl. 313) En: ‘De centrale plaats die het Koninkrijk van God als vervulling van de profetische verwachting inneemt in de prediking en het optreden van Jezus is in de klassieke dogmatiek vaak onderbelicht gebleven’, ’n leemte wat eers met die studie van Ridderbos oor hierdie onderwerp gevul is (Van den Brink & Van der Kooi 2013:429). Daar is een aspek wat ten opsigte van die koms van die koninkryk van God nog beklemtoon moet word en dit is die betekenis van die persoon en werk van die Heilige Gees. 20.Schlink (1985:389) onderskei tussen Christusheerskappy en Godsheerskappy oor die wêreld – sonder om die twee te skei. Palmer (1986:18) onderskei in die Ou Testament tussen God se algemene heerskappy oor die wêreld en sy besondere heerskappy oor Israel. Page 7 of 12 Page 7 of 12 22.Vergelyk hier Noordmans (1979:434) se opmerking dat die tema van die koninkryk van God sentraal in Romeine is. 21.Wanneer die Nuwe-Testamentiese betekenis van die kruis en opstanding van Jesus geloën word en Jesus bloot as voorbeeldige mens gesien word, soos by Abel Pienaar (2014), verval die eskatologiese betekenis van sy werk daarmee. Die sentraliteit van die koninkryk van God in die Skrif Dit is op hierdie stadium nodig om die vraag te probeer beantwoord of die tema van die koninkryk van God inderdaad ’n sentrale tema in die Skrif is en of die Basileiologie ’n aparte locus in die dogmatiek regverdig. Dit is egter opvallend dat die teologie van die NGK oor die algemeen nie veel méér koninkryk-georiënteerd is nie, indien in aanmerking geneem word dat in die vroegste periode (1858–1919) die dogmatiek van Van Oosterzee, wat een van die weinige dogmatieke is wat die tema van die koninkryk uitdruklik benut het, as handboek aan die Kweekskool op Wat die Ou Testament betref, word algemeen aanvaar dat die term koninkryk selde daarin voorkom (vgl. malkoet in Von Rad 1965:565–571) maar veral tydens die intertestamentêre periode na vore gekom het. Tog is die sáák self, naamlik die Here God se omvattende en genadige heerskappy, oral in die Ou Testament aanwesig (vgl. S. du Toit in Toit et al 1969: 11–13; Durand 2013:55–85; Palmer 1986:17–34). Die Ou-Testamentiese eskatologie moet verstaan word in noue verband met God se skeppingswerk en sy heilsplan met Israel (vgl. Ps 46:11; 47:1–5; 48:5–11; 97:1; 103:19; 145:13; http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 Page 7 of 12 23.Daar heers onder NG-teoloë ’n meningsverskil oor die verstaan van die ‘nuwe hemel en die nuwe aarde’. Volgens Heyns (1978:412–414; 1992:410) en König (2001:383) word hierdie ou aarde vernuwe; daar is dus kontinuïteit en diskontinuïteit (Barnard 2005:345, 347; vgl. Joubert 2012:653). Conradie (2006:220) twyfel egter of hiérdie aarde vernuut gaan word – ’n standpunt wat deur die Lutherse Ortodoksie oorgeneem is. Ook Tolmie dink in hierdie rigting, naamlik dat die ‘huidige wêreld’ met Jesus se koms sal ‘ophou om te bestaan’; ‘hierdie wêreld verdwyn en dit word vervang deur ’n nuwe wêreld’ (vgl. Van der Watt & Tolmie 2014:371, 391–394). Durand (2007:581) wys ook op kontinuïteit en diskontinuïteit, maar gee voorkeur aan die gedagte van vervanging van die eerste skepping (Durand 2007:585, 588). Hoewel die Nuwe Testament die nuwe óf as ’n transformasie van die oue, óf as ’n totale nuwe skepping beskou (Durand 2013:556), sê 2 Petrus 3:13 en Openbaring 21:1 dat die nuwe die oue ‘verplaas en vervang’ (Durand 2013:357, 359). Die fokus val veral op die hemel (Durand 2013:360–369). By König (2014:94, 421) verdwyn die ‘nuwe hemel’ as skeppingsrealiteit en word die eindbestemming van gelowiges slegs die ‘nuwe aarde’, want dit word dan ‘hemel op aarde’. Die Skrif verwys egter deurgaans na ’n nuwe hemel en ’n nuwe aarde (2 Pet 3:13; Op 21:1) – dit wil sê ’n nuwe heelal. Die dinamika van die koninkryk van God Die tweede aspek is dat die koninkryk van God (in die kerk) manifesteer. Tot dusver is aangevoer dat daar ’n noue relasie tussen die koninkryk en die kerk bestaan en dat hulle onderskei maar nie geskei behoort te word nie. In die kerk, as volk van God, liggaam van Christus en tempel van die Heilige Gees, vind ’n (voorlopige en onvolkome) manifestasie van die koninkryk plaas – hoewel die koninkryk wyer as die kerk strek. Die vraag wat homself op hierdie stadium na vore dring, handel oor die werking en dinamika van die koninkryk van God op aarde. Wat is die implikasies daarvan dat die hemelse koninkryk op áárde gekom het, onder, by en in die mense? Die volgende sewe aspekte verdien hierby aandag. Die eerste aspek is dat die koninkryk van God (die kerk) produseer. Die Godsryk produseer die kerk as dienende, verloste en versoende geloofsgemeenskap op aarde. Indien Loisy bedoel het dat Christus die koninkryk van God verkondig het en dat die kerk toe in die plek daarvan ontstaan het, is dit ’n misvatting; indien hy egter bedoel het dat die koms van die koninkryk die kerk geproduseer het, is dit ’n juiste siening. Die kerk is immers die geloofsgemeenskap waar die koningsheerskappy van Jesus as Here openlik aanvaar en bely word en so vorm die kerk ’n sigbare gestalte van die Godsryk op aarde. Die kerk is ook die gemeenskap waarbinne die Gees van God en van Christus lewend teenwoordig en werksaam is. Dit waarop Israel lank gewag en gehoop het en waaroor die profete so veel geprofeteer het, naamlik ’n nuwe koninkryk van vrede en heil, het met die koms van Jesus Christus en die Heilige Gees, ’n realiteit geword – maar nou ’n ryk wat uit alle volke en tale en nasies bestaan. Die kerk is ’n voorlopige gestalte van die koninkryk, want die voleinding van die koninkryk moet nog eenmaal met die wederkoms van Christus aanbreek; met die vernuwing van die hemel en die aarde en die volheid van God in alles. Daarby is die kerk ook ’n onvolkome gestalte van die Godsryk, omdat daar nog soveel ongehoorsaamheid, onwilligheid en sonde in die kerk aangetref word. ’n Duidelike voorbeeld van hierdie ongehoorsaamheid is in die tragiese wyse te vind waarop die een kerk van Christus in duisende denominasies verdeel het wat mekaar opponeer en dikwels weerspreek. Page 8 of 12 Original Research Page 8 of 12 koninkryk aan alle nasies te verkondig (Matt 24:14; 28:18–20; Mark 16:15; Hand 1:6–8). Wanneer mense die evangelie van die koninkryk aanvaar, wanneer hulle hulle gehoorsaam en gewillig onder die koningsheerskappy van Christus en sy Gees stel, wanneer hulle ’n totale lewensomkeer maak (1 Kor 6:9–10), gaan hulle ’n nuwe lewe binne en leef hulle binne die ligkring van God se nuwe ryk (Kol 1:12; 1 Tess 5:5; 1 Pet 2:9) wat ’n ryk van vrede, vreugde en geregtigheid is (Rom 14:15). Die eskatologie word eers reg verstaan wanneer dit in Christologiese en Pneumatologiese perspektief gesien word. Dit is uit die Nuwe Testament duidelik dat die Nuwe- Testamentiese eskatologie dié van die Ou Testament vervul en sodoende met die belofte van ’n nuwe (hernude) hemel en aarde eindig waar geregtigheid woon en waar die wil van God heers (2 Pet 3:13; Op 21:1) en waar God alles vir almal is (1 Kor 15:28).23 Original Research Hierdie feit tree al duidelik aan die lig tydens Christus se openbare optrede wanneer Hy ’n duiwelbesetene genees en daarby opmerk: ‘Aangesien Ek deur die Gees van God die duiwels uitdryf, het die koninkryk van God inderdaad tot by julle gekom’ (Matt 12:28). Tereg is opgemerk dat die uitstorting van die Heilige Gees met Pinkster ’n ‘beslissende plek’ in die koms van die koninkryk van God inneem (Snyman & Floor aangehaal in Du Toit et al. 1969:49). Dit is die Heilige Gees wat mense inspireer om die oerbelydenis van die Vroeë Kerk na te spreek, naamlik ‘Jesus is die Here’ (Rom 10:9; 1 Kor 12:3; 2 Kor 4:5; Fil 2:11). Dit is die Heilige Gees wat die geskiedenis in die rigting van die koninkryk van God aandryf (Van den Brink & Van der Kooi 2013:449). Wanneer die Nuwe-Testamentiese boodskap noukeurig nagegaan word, is dit gou duidelik dat die tema van die koninkryk van God daarin ’n sentrale rol speel (vgl. slegs Syman & Floor in Du Toit et al. 1969:34–58; Durand 2013: 104–142; Palmer 1986:37–63; Wentsel 2006:184–186). Wanneer Johannes die Doper begin preek, roep hy almal op tot bekering, want die koninkryk van God het naby gekom (Matt 3:2). Wanneer Jesus sy openbare optrede begin, is sy boodskap dieselfde: bekeer julle en glo die evangelie, want die koninkryk het naby gekom (Mark 1:15). Sy ganse optrede staan in die teken van die koms van die heilryke Godsryk. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 Original Research Alle aardse ryke is relatief, broos, verganklik en verbygaande van aard: die Egiptiese, Assiriese, Babiloniese, Medies- Persiese, Griekse, Romeinse, Europese, Amerikaanse, Chinese, ook die Suid-Afrikaanse. Wie aan ’n aardse ryk absolute gesag toeken, of dit vereer en vergoddelik, pleeg afgodery. Slegs die een ware God en sy Christus moet vereer word. Net die Godsryk is onverganklik. wat ’n vrou gevat en in ’n groot skottel meel ingewerk het totdat dit heeltemal deursuur was’ (Matt 13:33). Onsigbaar soos sout, oefen suurdeeg sy deurdringende werking uit totdat die meel heeltemal (holon) deursuur is. Die Godsryk is dus nie ’n effeklose en invloedlose entiteit nie, maar dit het ’n diepgaande en indringende invloed op die samelewing. Dit groei soos ’n nietige mosterdsaadjie en omspan uiteindelik die ganse kosmos (Matt 13:31–32). Hier moet egter iets bygevoeg word, hoewel dit nog nie in die tyd van die Nuwe Testament voorgekom het nie, naamlik dat die koms van die Godsryk ook elke vorm van kerkisme en kerkabsolutisme relativeer. Hierbo is daarna verwys dat die een kerk van Christus in duisende dikwelse opponerende denominasies uiteengeskeur word. Daarom is dit belangrik dat elke kerkformasie steeds daaraan herinner sal word dat die Godsryk belangriker is as die kerk en dat die legitimiteit van elke kerk aan haar diensbaarheid aan die koninkryk van God gemeet word. Juis hierdie kriterium behoort kerkgroepe te oortuig om groter erns met die saak van kerklike eenheid en ekumenisiteit te maak (vgl. Van Wyk 2010:51–67). Die sesde aspek is dat die koninkryk van God (’n samelewing) transformeer. Hierbo is aangevoer dat die koninkryk ’n penetrerende effek in die samelewing het. Indien die eienskappe van die koninkryk as vrede, vreugde en geregtigheid omskryf kan word (Rom 14:17), kan dit nie anders nie as dat dit ’n transformerende en renoverende effek op ’n samelewing moet uitoefen, veral waar die kerk van Christus ’n beduidende deel van die samelewing uitmaak en sy priesterlike, profetiese en koninklike taak op legitieme wyse vervul. Veral Moltmann (2012:35–41) het op hierdie aspek gewys en selfs die ekologiese vraagstuk (2012:131–145) en menseregte (2012:217–228) hierby betrek. Ook Wentsel (2006:212) het hierop gewys deur te noem dat Christene na optimale gunstige stoflike en sosiale omstandighede vir randfigure en behoeftiges in die samelewing moet strewe (vgl. Floor 1981:81–100; Hansen et al. 2011, dele 5 & 6; en uitgebreid Smit 2007). Die vierde aspek is dat die koninkryk van God (Christene en die Christelike kerk) aktiveer. Original Research Dit is uit die Skrifgetuienis duidelik dat die kerk as geloofsgemeenskap ’n houding van eskatologiese verwagting inneem ten opsigte van die voltooiing van die Godsryk. Die vraag is of die kerk ook die koms van die koninkryk kan beïnvloed en selfs verhaas? Hier kan gedink word aan die uitspraak in 2 Petrus 3:12 waar vermeld word dat Christene hulle vir die koms van die dag van God moet ‘beywer’ (NAV). Die OAV vertaal dit meer korrek met ‘verhaas’. Die kerkstryd in Suid-Afrika tydens die apartheidsjare (1948–1994) ten gunste van ’n vrye en regverdige samelewing, kan in hierdie verband as ’n duidelike illustrasie dien. Ook in hierdie verband geld egter dat die koms van die koninkryk uiteindelik nie van menslike aktiwiteite afhanklik is nie – die fout wat sommige bevrydingsbewegings gemaak het – maar van God self.24 Reg benader, kan ’n Christelike opvo­ edkundige sentrum ook ’n klein teken wees van die komende Godsryk. Die wagtyd op en die verwagtyd vir die eskatologiese vervulling is dus ook werktyd met die oog op die vervulling daarvan (vgl. Matt 24:46) en die aanbreek van ’n nuwe hemel en ’n nuwe aarde vol geregtigheid. ’n Mens sou dus ook kon sê dat oral waar Christene en die kerk hulle vir die saak van geregtigheid in die samelewing beywer, iets van God se nuwe wêreld sigbaar word (vgl. Matt 5:6). In hierdie verband moet twee gevare vermy word (Bosch 1991:506), te wete ‘the sin of temerity’, waar die mens in vermetelheid sy eie werk oorskat enersyds, en ‘the sin of timidy’, waar die mens in beskroomdheid vir minder hoop as wat belowe is andersyds. Die fanatikus en aktivis dink dat die koms van die koninkryk van hulle werk afhanklik is, terwyl die fatalis en passivis meen dat hulle niks vir die koms daarvan hoef te doen nie. Die sewende aspek is dat die koninkryk van God (die burgers van die Godsryk) motiveer. Die eskatologiese verwagting op die voleinding, op die nuwe hemel en die nuwe aarde, word deur die motief van hoop lewend gehou. Hoop hou die wêreld gaande. Paulus skryf: ‘As ons hoop op wat ons nie sien nie, wag ons (gretig) daarop met volharding’ (Rom 8:25). 25.Ook Origenes (2009) het nie die vernietiging van die huidige aarde voorgestaan nie, maar die ‘verandering van eienskappe’ (1.6.4). Dit gaan vir hom uiteindelik oor die ‘volledige herstel van die hele skepping’ (3.5.7). Origenes se gedagte dat ’n (alwerksame) God talle agtereenvolgende wêrelde skep, is egter baie spekulatief (1.4.5; 3.5.3). 24.Die sogenaamde ‘kultuurmandaat’ (Gen 1:28) kan alleen sinvol verstaan word wanneer dit binne die konteks van die eskatologiese verwagting van die koninkryk van God benader word (Van Wyk 2001b:481–482). Die dinamika van die koninkryk van God Watter getuienis kan ’n verdeelde kerk, wat ’n baken van versoening in ’n onversoende wêreld moet wees, aan die wêreld lewer? Loop ’n verdeelde koninkryk nie die gevaar om ten gronde te gaan nie (Matt 12:25)? Die Godsryk manifesteer en neem ’n voorlopige gestalte aan in die kerk. Kan dieselfde ook van ’n Christelike skool en ’n Christelike universiteit gesê word? Sien ons ook iets van die realisering van die Godsryk in Christelike organisasies? In hierdie verband kan geargumenteer word dat ons in die kerk van Christus, met sy besondere kenmerke van evangelieverkondiging en sakramentsbediening, ’n besondere gestalte van die koninkryk aantref, maar dat in die Christelike organisasies wel tekens van die Godsryk aanwesig is, omdat die koningsheerskappy van Christus ook daar erken en bely word. Die kerk as koninkryksvolk kan natuurlik ook as verbondsvolk beskryf word. Die verbond kan dan as innerlike gestalte van die koninkryk en die koninkryk as uiterlike gestalte van die verbond beskou word (Van Wyk 2003b:19). Die koninkryk vereis (veral) gehoorsaamheid en die verbond dui veral op gemeenskap. Omdat die koninkryk die kerk produseer, beteken dit ook dat die kerk die Godsryk op aarde introduseer. Aan die kerk is immers die opdrag gegee om die evangelie van die Die derde aspek is dat die koninkryk (alle aardse ryke) relativeer. Hierdie waarheid het Christus aan sy disspels geleer, naamlik dat die Godsryk groter, belangriker en standhoudender is as die aardse ryk van Israel waarop sy dissipels so bly hoop het (Hand 1:6–8). ‘Jesus is die Here’, het Paulus in sy tyd aan die Hellenistiese en Romeinse Christene geleer, waar die keiser as god en here (kurios) vereer is. Hierdie tema het die kerkvader Augustinus in die vyfde eeu in sy boek, De civitate Dei, diepsinnig uitgewerk in ’n tyd toe die sogenaamde onverganklike Romeinse Ryk in 410 begin verkrummel het: aardse ryke (en stede) is verganklik, net die ryk van God (die Godstad) bly vir ewig staan. doi:10.4102/ids.v49i2.1875 http://www.indieskriflig.org.za Page 9 of 12 Uitleiding: Basileiologie? Inderdaad! Barnard, A., 2005, Ons troos: Jesus kom weer! Fokus op meer as 100 vrae oor die Eindtyd, Lux Verbi, Wellington. Uitleiding: Basileiologie? Inderdaad! Uit die bogenoemde argumentering word dit duidelik dat die tema van die koninkryk van God – as Basileiologie – ongetwyfeld ’n aparte locus in die dogmatiek regverdig, en wel net na die Pneumatologie en voor die Ekklesiologie. Die behandeling van die koninkryk hoort logies tuis ná die Christologie (die persoon en werk van Christus) en die Pneumatologie (die persoon en werk van die Heilige Gees (vgl. Matt 12:28) en voordat met die leer oor die kerk (Ekklesiologie) begin word. Omdat die koninkryk so ’n sentrale rol in die prediking van Christus gespeel het, kan selfs aangevoer word dat dit in ’n sekere sin elke locus van die Christelike leer beïnvloed en bepaal. Bavinck het tereg opgemerk dat die koninkryk die wesenlike inhoud, kern en doel van die ganse wêreldgeskiedenis uitmaak. Uit die bogenoemde argumentering word dit duidelik dat die tema van die koninkryk van God – as Basileiologie – ongetwyfeld ’n aparte locus in die dogmatiek regverdig, en wel net na die Pneumatologie en voor die Ekklesiologie. Barth, K., 1945, Eine Schweitzer Stimme 1938–1945, Evangelischer Verlag, Zürich. Barth, K., 1981, The Christian life: Church dogmatics, vol. 4, Lecture fragments, transl. G.W. Bromiley, Clark, Edinburgh. Bauckham, R. (ed.), 1999, God will be all in all: The eschatology of Jürgen Moltmann, Clark, Edinburgh. Bavinck, H., 1922, Kennis en leven, Kok, Kampen. Bavinck, H., 1922, Kennis en leven, Kok, Kampen. Bavinck, H., 1929, Gereformeerde Dogmatiek, deel 3, Kok, Kampen. Beker, E.J. & Hasselaar, J.M., 1981, Wegen en kruispunten in de dogmatiek, deel 3, Kok, Kampen. Beker, E.J. & Hasselaar, J.M., 1990, Wegen en kruispunten in de dogmatiek, deel 5, Kok, Kampen. Berkhof, H., 1959, Christus de zin der geschiedenis, Callenbach, Nijkerk. Berkhof, H., 1990, Christelijk geloof: Een inleiding tot de geloofsleer, 2e dr., Callenbach, Nijkerk. Berkhof, L., 1951, The kingdom of God: The development of the idea of the kingdom, especially since the eighteenth century, Eerdmans, Grand Rapids. Berkhof, L., 1969, Systematic theolog, 2nd edn., Eerdmans, Grand Rapids. Berkouwer, G.C., 1963, De wederkomst van Christus, deel 2, Kok, Kampen. Berkouwer, G.C., 1970, De kerk, deel 1, Kok, Kampen. Die verwagting van die voleinding van die koninkryk maak van die teologie ’n teologie van hoop. 27.Verskeie outeurs wys tereg daarop dat die Skrif nie uitdrukkings gebruik soos dat Christene moet ‘bou aan’ die Godsryk, of dit moet ‘help oprig’ nie (Küng 1967:59; Snijders 1991:153; Van Bruggen 1983:167, 169; Van de Beek 1996:205–211), maar dit impliseer nie dat hulle blote passiewe toeskouers moet wees nie. Page 10 of 12 Page 10 of 12 Erkenning Braaten, C.E., 1994, ‘The kingdom of God and life everlasting’, in P.C. Hodgson & R.H. King (eds.), Christian theology: An introduction to its traditions and tasks, pp. 328–352, Fortress, Minneapolis. Hierdie artikel word in dankbare erkentlikheid aan ‘n vriend en kollega, Jan du Rand, opgedra met groot waardering vir sy ontsluiting van die boodskap van die Nuwe-Testamentiese en veral Johannese geskrifte. Die artikel sluit aan by en bou voort op ‘n vorige artikel van my wat gehandel het oor ‘verbond en koninkryk’ (Van Wyk 2003b). Bright, J., 1953, The kingdom of God: The biblical concept and its meaning for the church, Abingdon, New York. Brümmer, V., 2013, Vroom of regsinnig? Teologie in die NG Kerk, Bybel Media, Wellington. Calvyn, J., 1984–1991, Institusie van die Christelike godsdiens 1559 (1– ), vert. H.W. Simpson, Calvijn Jubeleumboekefonds (CJBF), Potchefstroom. Catholic Church, 1994, The Catechism of the Catholic Church, Gweru, Mambo. Chilton, B. (ed.), 1984, The kingdom of God, Fortress, Philadelphia. (Issues in Religion and Theology 5). Uitleiding: Basileiologie? Inderdaad! Die kerk wag op, werk vir en hoop op die Groot Toekoms wat God belowe het.27 Daarom mag die bede wat Christus ons geleer het, naamlik ‘Laat u koninkryk kom!’ (Matt 6:10), nooit verstil nie. Berkouwer, G.C., 1972, De kerk, deel 2, Kok, Kampen. Berkouwer, G.C., 1972, De kerk, deel 2, Kok, Kampen. Berkouwer, G.C., 1974, Een halve eeuw theologie: Motieven en stromingen van 1920 tot heden, Kok, Kampen. Beukes, J.C., 2003, ‘Kultuurkritiek en die Hervormde benadering tot teologiebeoefening: ’n Gestaltegewing en uitdaging’, Hervormde Teologiese Studies 59(1), 31–46. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v59i1.651 Boesak, A., 1977, Farewell to innocence: A social-ethical study of Black Theology and Black Power, Raven, Johannesburg. Boesak, A., 1979, Die vinger van God: Preke oor geloof en politiek, Raven, Jo Die bede om die koms van die koninkryk is ’n gebed dat die Godsryk in al sy volheid sal aanbreek, ’n gebed om die verskyning van die nuwe hemel en die nuwe aarde waar alles goed en reg sal wees, sonder sonde, sonder dood en sonder bose magte – en God alles vir alles. Boesak, A., 1986, Als dit verraad is ben ik schuldig, Ten Have, Baarn. Boesak, A., 2009, Running with horses: Reflections of an accidental politician, Joho, Cape Town. Bosch, D.J., 1991, Transforming mission: Paradigm shifts in the theology of mission, Orbis, Maryknoll. Botha, M.E., 1971, Sosio-kulturele metavrae, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam. Bonhoeffer, D., 1966, Ethik, E. Bethge (ed.), Kaiser, München. Literatuurverwysings28 Die verwagting van en hoop op die koms van God se voltooide ryk, sy nuwe hemel en nuwe aarde, motiveer elke Christen en die Christelike kerk om diensvaardig te arbei en hoopvol te evangeliseer. Die Godsryk het gekom en is in aantog in sy volheid. Christene is nie pessimiste of optimiste nie, maar spesimiste, hoopvolle mense op pad na die voleinding (Van Wyk 2012:65).26 Allen, J., 2006, Rabble-rouser for peace: The authorized biography of Desmond Tutu, The Free Press, London. Augustinus, A. 1983, Aurelius Augustinus: De stad van God, vert. G. Wijdeveld, Ambo, Baarn. (Afgekort as civ. Dei). Balke, W., 1977, Calvijn en de Doperse radikalen, Ton Bolland, Amsterdam. Banana, C.S., 1982, Theology of promise: The dynamics of self-reliance, The College Press, Harare. Banana, C.S., 1991, Come and share: An introduction to Christian theology, Mambo, Gweru. 26.Durand (2013) sluit in sy voorwoord hierby aan. Original Research Die angswekkende gebeurtenisse wat ons planeet aarde in die verlede getref het en steeds tref soos oorloë, hongersnode, aardbewings, oorstromings, tsoenami’s, omgewingsbesoedeling en aardverwarming, is nie tekens van die einde nie, maar van die voleinding; nie doodsnikke nie, maar geboortepyne en die begin van ’n nuwe tyd (Matt 24:8). Wat aan die verbygaan is, is nie die wêreld nie, maar die (sondige) gedaante van die wêreld (1 Kor 7:31).25 Die vyfde aspek is dat die koninkryk van God (die samelewing) penetreer. In hierdie verband is daar veral twee metafore wat hierdie aspek duidelik illustreer, naamlik die van sout en suurdeeg. Christus tipeer die burgers van die koninkryk as ‘sout vir die aarde’ (Matt 5:13). Sout kan alleen sy preserverende en smaakgewende funksies vervul indien dit die voedsel penetreer. Hiermee word uitgebeeld dat Christene nie soos olie op die water dryf nie, maar ’n samelewing diepgaande binnedring en ten goede beïnvloed. Dieselfde gedagte kom na vore in die beeld van die suurdeeg: ‘Die koninkryk van die hemel is soos suurdeeg http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 Original Research Mededingende belange Conradie, E., 2006, Waar op dees aarde vind mens God? Op soek na ’n aardse spiritualiteit, Lux Verbi.BM, Wellington. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig of voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. 28.Ten tye van die afronding van hierdie artikel was die volgende boeke nie in biblioteke in Suid-Afrika beskikbaar nie: G.W. Bromiley, Eerdmans, Grand Rapids. Gutiérrez, G., 1974, Theologie van bevrijding, vert. R.M.K. Van der Grijp, Ten Have, Baarn. Phillips, A.P., 2002, ‘Die invloed van die eskatologie op die dogmatiek en etiek van die twintigste eeu’, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 42(1), 44–53. Hansen, L., Koopman, N. & Vosloo, R. (eds.), 2011, Living theology: Essays presented to Dirk J. Smit on his sixtieth birthday, Bible Media, Wellington. Pienaar, A., 2014, God se oë is blou: ’n Kop-en-hart-reis, Naledi, Tygervallei. Hauerwas, S., 2002, The peacable kingdom: A primer in Christian ethics, University of Notre Dame Press, Notre Dame. Polman, A.D.R., s.a., Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis: Verklaard uit het verleden geconfronteerd met het heden, deel 4, Wever, Franeker. Helberg, J.L., 1980, Die Here regeer: Openbaringslyn deur die Ou Testament, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Preston, R.H., 1993, ‘Kingdom of God: Political and social theology’, in A.E. McGrath (ed.), The Blackwell Encyclopedia of Modern Christian Thought, pp. 304–309, Blackwell, Oxford. Hellwig, M.K., 1991, ‘Eschatology’ in F.S. Fiorenza & J.P. Galvin (eds.), Systematic Theology, Roman Catholic perspectives, vol. 2, pp. 352–371, Fortress, Minneapolis. Ridderbos, H.N., 1950, De komst van het koninkrijk: Jezus’ prediking volgens de synoptische evangeliën, Kok, Kampen. Heppe, H., 1978, Reformed dogmatics: Set out and illustrated from the sources, transl. G.T. Thomson, Baker, Grand Rapids. Ridderbos, H.N, 1968, Het Woord, het rijk en onze verlegenheid, Kok, Kampen. Heyns, J.A., 1967, Die kerk as diens aan die koninkryk, Universiteit Stellenbosch, Stellenbosch. Runia, K., 1997, ‘Eschatology in the second half of the twentieth century’, Calvin Theological Journal 32(1), 105–135. Heyns, J.A., 1978, Dogmatiek, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Ruppert, M., 1987, Het rijk Gods en de wereld: Over de verhouding tussen het rijk Gods en de wereld naar aanleiding van Luthers onderscheiding van het eeuwige rijk Gods en Gods tijdelike wereldlijke regiment, Kok, Kampen. Heyns, J.A., 1992, Inleiding tot die dogmatiek – aan die hand van die Nederlandse Geloofsbelydenis, NG Kerkboekhandel, Halfway House. Sauter, G., 1999, What dare we hope for? Reconsidering eschatology, Trinity Press International, Harrisburg. Heyns, J.A., 1994b, ‘Die betekenis van H.G. Stoker se filosofie vir die teologie’, Koers 59(3&4), 455–471. Schleiermacher, F., [1830] 1976, The Christian faith, transl. H.R. Mackintosh & J.S. Stewart, Clark, Edinburgh. Jonker, W.D., 1994, Bevrydende waarheid: Die karakter van die gereformeerde belydenis, Hugenote-Uitgewers, Wellington. Schlink, E., 1985, Oekumenische Dogmatik: Grundzüge, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. Joubert, S., 2012, Ontsluit die Nuwe Testament: Omvattende Bybelreise vir ’n beter verstaan van die Skrif, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. 28.Ten tye van die afronding van hierdie artikel was die volgende boeke nie in biblioteke in Suid-Afrika beskikbaar nie: Moltmann, J., 2012, Ethics of Hope, SCM, London. Durand, J., 2007, Die A-Z van Openbaring: ’n Allesomvattende perspektief op die boek Openbaring, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Neill, S., 1968, De interpretatie van het Nieuwe Testament, Aula, Utrecht. Nel, G.C.J. & Van Aarde, A.G., 2002, ‘Die koninkryk van God by Jesus: ’n Apokalipties- eskatologiese of eties-eskatologiese begrip?’, HTS Teologiese Studies 58(3), 1113– 1133. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v58i3.597 Durand, J., 2013, Die einde: Die A-Z van die bybelse boodskap oor die eindtyd, Christlike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Engelbrecht, B., 1978, Teologie in die kerk, HAUM, Pretoria. Neuner, J. & Dupuis, J. (eds.), 1983, The Christian faith in the doctrinal documents of the Catholic Church, Collins, London. Evans, J.H. (Jr.), 1992, We have been believers: An African-American Systematic Theology, Fortress, Minneapolis. Ngara, E., 2001, The kingdom of God and the Christian life: Towards a new ethos for the followers of Jesus, Unisa, Pretoria. Ferguson, E., 1987, ‘The kingdom of God in early patristic literature’, in W. Willis (ed.), The kingdom of God in 20th-century interpretation, pp. 191–208, Henddrickson, Peabody. Niebuhr, H.R., 1956, The kingdom of God in America, Shoestring, Hamden. Noordmans, O., 1979, Verzamelde Werken, deel 2, Kok, Kampen. Floor, L., 1974, Die koninkryk van God en die vernuwing van die maatskappy, Pro Rege Pers, Potchefstroom. Noordmans, O., 1980, Verzamelde Werken, deel 8, Kok, Kampen. Floor, L., 1981, Die evangelie van die koninkryk: 5 Aspekte, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Noordmans, O., 1986, Verzamelde Werken, deel 6, Kok, Kampen. Olivier, H., 1997, ‘Skuldbelydenis en versoening – ’n Ou-Testamentiese perspektief’, Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif 38(1&2), 103–114. France, R.T., 1993, ‘Kingdom of God: New Testament’, in A.E. McGrath (ed.), The Blackwell Encyclopedia of Modern Christian Thought, pp. 301–304, Blackwell, Oxford. Origenes, 2009, De basis: Onderzoek naar de fundamenten van geloof en wereld, vert. F.J.H Berghuis, Damon, Budel. Frey, C., 1997, ‘Eschatology and ethics: Their relation in recent continental Protestantism’, in H.G. Reventlow (ed.), Eschatology in the Bible and in Jewish and Christian tradition, pp. 62–74, Sheffield Academic Press, Sheffield. Ott, L., 1981, Grundriss der katoloschen Dogmatik, Herder, Freiburg. Palmer, D.S.k., 1986, The kingdom of God, Evangelical Press, Welwyn. Frick, R., 1928, Die Geschichte des Reich-Gottes-Gedankens in der alten Kirche bis zu Origines und Augustin, Verlag von Alfred Töpelmann, Giessen. Pannenberg, W., 1991, Systematic Theology, vol. 2, transl. G.W. Bromiley, Eerdmans, Grand Rapids. Grenz, S.J., 1994, Theology for the community of God, Broadman & Holman, Nashville. Pannenberg, W., 1993, Systematic Theology, vol. 3, transl. 28.Ten tye van die afronding van hierdie artikel was die volgende boeke nie in biblioteke in Suid-Afrika beskikbaar nie: 28.Ten tye van die afronding van hierdie artikel was die volgende boeke nie in biblioteke in Suid-Afrika beskikbaar nie: Hell, L., 1993, Reich Gottes als Systemidee der Theologie: Historisch-systematische Untersuchungen zum theologischen Werk, Grünewald, Mainz. Hong, C.C., 1961, A history of the future: A study of four major eschatologies, University Press, Washington. Neuhaus, R.J., 1969, Theology and the kingdom of God, Westminster, Philadelphia. Van’t Spijker, W. et al. (red.), Eschatologie: Handboek over de Christelijke toekomstverwachting, Kok, Kampen. Venema, C.P., 2001, The promise of the future, Banner of Truth, Edinburgh. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 Original Research Page 11 of 12 Cullmann, O., 1952, Christ and time: The primitive Christian conception of time and history, transl. F.V. Filson, SCM, London. Merklein, H., 1981, Die Gottesherrschaft als Handlungsprinzip: Untersuchung zur Ethik Jesu, Echter Verlag, Würzburg. Michealis, J.R., 1987, ‘The kingdom of God and the historical Jesus’, in W. Willis (ed.), The kingdom of God in 20th-century interpretation, pp. 109–118, Hendrickson, Peabody. Deist, F., 1994, Ervaring, rede en metode in Skrifuitleg: ’n Wetenskapshistoriese ondersoek na Skrifuitleg in die Ned. Geref. Kerk 1840–1990, Raad vir Geestewetenskaplike Navorsing (RGN), Pretoria. Migliore, D.L., 1991, Faith seeking understanding: An introduction to Christian theology, Eerdmans, Grand Rapids. Deist, F. & Du Plessis, I., 1985, God en sy ryk, Van Schaik, Pretoria. De Villiers, D.E., 2008, ‘Kan die NG Kerk nog ’n konstruktiewe rol in die Suid- Afrikaanse samelewing speel?’, Verbum et Ecclesia 29(2), 368–386. http://dx.doi. org/10.4102/ve.v29i2.20 Moltmann, J., 1969, Theologie van de hoop: Studies over de grondslagen en konsekwenties van een christelijke eschatologie, vert. J. Van de Geijn, Ambo, Utrecht. Dijkstra, H., 1969, ‘Die koninkryk van God in die konfessies’ in S. du Toit (red.) et al, Die koninkryk van God, bl. 185–214, Potchefstroom Herald, Potchefstroom. Moltmann, J., 1975, Kirche in der Kraft des Geistes, Kaiser, München. Moltmann, J., 1980, Trinität und Reich Gottes: Zur Gotteslehre, Kaiser, München. Dodd, C.H., s.a., De apostolische prediking en haar ontwikkelingsgang: Drie lezingen met een bijvoegsel over ‘Eschatologie en geschiedenis’, vert. H.C. Dirkse-Bresters, Callenbach, Nijkerk. Moltmann, J., 1996, The coming of God: Christian eschatology, SCM, London. Moltmann, J., 1997, ‘Was heisst heute “evangelisch”? Von der Rechtfertigungslehre zur Reich-Gottes-Theologie’, Evangelische Theologie 57(1), 41–46. Du Toit, S., 1969, Openbaringsgeskiedenis van die Ou Testament, Pro Rege Pers, Potchefstroom. Moltmann, J., 2000, Experiences in theology: Ways and forms of Christian’ theology, SCM, London. Du Toit, S. et al. (reds.), 1969, Die koninkryk van God, Potchefstroom Herald, Potchefstroom. Original Research Van Wyk, D.J.C. (red.), 1999, 20ste eeu Hervormde teologie, Sentik, Pretoria. Thomas Aquinas, 1989, Summa Theologiae: A concise translation, T. McDermott (ed.), Eyre & Spottiswoode, London. Van Wyk, J.H., 1991, Moraliteit en verantwoordelikheid: Opstelle oor politieke etiek, PU vir CHO, Potchefstroom. Tillich, P., 1968, Systematic theology, vol. 1–3, Nisbet, Digswell Place. Van Bruggen, W., 1983, Futurum en eschaton: Over de verhouding van het handelen van God en van de mens in de geschiedenis met het oog op de toekomst, Callenbach, Nijkerk. Van Wyk, J.H., 2001a, ‘John Calvin on the kingdom of God and eschatology’, In die Skriflig 35(2), 191–205. Van Wyk, J.H., 2001b, Etiek en eksistensie – In koninkryksperspektief, Potchefstroomse Teologiese Publikasies (PTP), Potchefstroom. Van de Beek, A., 1996, Schepping: De wereld als voorspel voor de eeuwigheid, Callenbach, Baarn. Van Wyk, J.H., 2003a, ‘Die Schwarze Theologie von Allan Boesak – Mit besonderem Hinwies auf seine Anthropologie’, HTS Teologiese Studies 59(2), 385–401. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v59i2.660 Van de Beek, A., 2001, Ontmaskering: Christelijk geloof en cultuur, Meinema, Zoetermeer. Van de Beek, A., 2005, Hierbeneden is het niet: Christelijke toekomstverwachting, Meinema, Zoetermeer. Van Wyk, J.H., 2003b, ‘Teologie van die verbond of teologie van die koninkryk? Dogmatiese nadenke oor die verhouding tussen die verbond en die koninkryk as sentrale teologiese temas’, In die Skriflig, 37(1), 1–26. Van de Beek, A., 2012, Lichaam en Geest van Christus: De theologie van de kerk en de Heilige Geest, Meinema, Zoetermeer. Van Wyk., J.H., 2010, ‘“Is Christ divided?” An analysis of the theological justification of a church schism’ in E. Van der Borght (ed.), The unity of the church: A theological state of the art and beyond, pp. 51–67, Brill, Leiden. Van den Brink, G. & Van der Kooi, C., 2013, Christelijke dogmatiek: Een inleiding, Boekencentrum, Zoetermeer. Van Wyk, J.H., 2012, ‘Die kerk se taak en houding in die eindtyd’, in S. Joubert (red.)et al., Is dit die einde van die wêreld?, bl. 49–65, Carpe Diem Media, Vanderbijlpark. Van der Kooi, C., 1992, ‘De spanning van het “reeds” en “nog niet” bij Calvijn, Kuyper en Berkouwer’ in M.E. Brinkman (red.), 100 jaar Theologie: Aspecten van een eeuw theologie in de Gereformeerde Kerken in Nederland (1892–1992), bl. 248–282, Kok, Kampen. Vaticaan Oecumenisch Concilie, 1967, Constituties en decreten van het 2e Vaticaans Oecumenisch Concilie, Katholiek Argief, Amersfoort. Van der Kooi, C., 2012, ‘Striking similarities: The eschatological orientation of Calvin, Barth and Van de Beek’ in E. Van der Borght & P. 28.Ten tye van die afronding van hierdie artikel was die volgende boeke nie in biblioteke in Suid-Afrika beskikbaar nie: Schmidt, K.L., 1965, Basileús, in G. Kittel (ed.), Theological Dictionary of the New Testament, part 1, pp. 576–593, Eerdmans, Grand Rapids. Klein, G., 1970, ‘“Reich Gottes” als biblischer Zentralbegriff’, Evangelische Theologie 50, 642–670. Schwarz, H., 2000, Eschatology, Eerdmans, Grand Rapids. König, A., 1970, Jesus Christus die Eschatos: Die fundering en struktuur van die eskatologie as teleologiese Christologie, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Seeberg, R., 1964, Text-book of the history of doctrines, vol. 1 & 2, transl. C.E. Hay, Baker Book House, Grand Rapids. König, A., 1988, ‘Koninkryksteologie of verbondsteologie?’, Hervormde Teologiese Studies 44(2), 355–364. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v44i2.2214 Smit, D.J., 2007, Essays in public theology: Collected essays, ed. E.M. Conradie, Sun Press, Stellenbosch. König, A., 2001, Fokus op die 300 geloofsvrae wat mense die meeste vra: ’n Verwysingsgids vir elke huis, Lux Verbi.BM, Wellington. Snyman, W.J., 1977, Nuwe en ou dinge: Uit die skat van die koninkryk, Pro Rege, Potchefstroom. König, A., 2014, Die groot geloofsommentaar, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Spykman, G.J., 1992, Reformational theology: A new paradigm for doing dogmatics, Eerdmans, Grand Rapids. Küng, H., 1967, De kerk, Paul Brand, Hilversum. Theron, P.F., 1978, Die ekklesia as kosmies-eskatologiese teken – Die eenheid van die kerk as ‘profesie’ van die eskatologiese vrede, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Ladd, 1974, The presence of the future: The eschatology of biblical realism, Eerdmans, Grand Rapids. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875 Page 12 of 12 Original Research Original Research Van Geest (eds.), Strangers and pilgrims: Essays in honour of Abraham van de Beek, pp. 371–379, Brill, Leiden. Von Harnack, A., 1903, Het wezen des Christendoms, vert. C.S.M. Kuenen, Kapteijn, Leiden. Von Rad, G., 1965, Basileús, in G. Kittel (ed.), Theological Dictionary of the New Testament I, pp. 565−571, Eerdmans, Grand Rapids. Van der Walt, T. 1962, Die koninkryk van God – naby! Eksegetiese verkennings van die toekomsperspektief van Jesus Christus volgens die getuienis van die sinoptiese evangelies, Kok, Kampen. Weber, O., 1972, Grundlagen der Dogmatik II, Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn. Welker, M., 1992, ‘Das Reich Gottes’, Evangelische Theologie 52, 497−512. http://dx.doi.org/10.14315/evth-1992-0603 Van der Walt, S.J., 1969, ‘Teologies-historiese blik op die gedagte van die koninkryk van God’, in S. du Toit et al. (reds.), Die koninkryk van God, bl. 151–184, Potchefstroom Herald, Potchefstroom. Wentsel, B., 1991, God en mens verzoend: Incarnatie, verzoening, koninkrijk van God: Dogmatiek, deel 3b, Kok, Kampen. Van der Watt, J. & Tolmie, F. (reds.), 2014, Ontdek die boodskap van die Nuwe Testament: God se Woord vir vandag, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Wentsel, B., 2006, Hij-is-er-bij. Handboek Bijbelse Geloofsleer, deel 2, Kok, Kampen. Williams, S., 1997, ‘Thirty years of hope: A generation of writing on eschatology’, in K.E. Brower & M.W. Elliot (eds.), Eschatology in Bible and theology: Evangelical essays at the dawn of a new millennium, pp. 243−262, InterVarsity Press, Downers Grove. Van Genderen J. & Velema, W.H., 1992, Beknopte gereformeerde dogmatiek, Kok, Kampen. Van Oosterzee, J.J., 1876, Christelijke dogmatiek: Een handboek voor academisch onderwijs en eigen oefening, Deel 1 & 2, Kemink, Utrecht. Willis, W., 1987b, ‘The discovery of the eschatological kingdom: Johannes Weiss and Albert Schweitzer’ in W Willis (ed.), The kingdom of God in 20th-century interpretation, pp. 1−14, Hendrickson, Peabody. Van Ruler, A.A., 1947, De vervulling van de wet: Een dogmatische studie over de verhouding van openbaring en existentie, Callenbach, Nijkerk. Wolters, A.M., 1992, Die skepping herwin: Bybelse grondslae vir ’n Reformatoriese lewensbeskouing, PU vir CHO/IRS, Potchefstroom. Van Ruler, A.A., 1971, Theologisch werk, Deel 2, Callenbach, Nijkerk. Zahrnt, H., 1967, Wachtend op God: De Duitse protestantse theologie in de twintigste eeuw, vert. A.M.J. Kreykamp, Ambo, Utecht. Van Ruler, A.A., 1978, Verwachting en voltooiing: Een bundel theologische opstellen en voordrachten, Callenbach, Nijkerk. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1875

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1875/2988

Afrikaans

Page 1 of 7 Original Research Page 1 of 7 Original Research Original Research Original Research Page 1 of 7 Inleidend How to cite this article: Tolmie, D.F., 2016, ‘Reg én geregtigheid – ’n Perspektief uit die brief aan Filemon’, In die Skriflig 50(3), a1940. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v50i3.1940 Dit is ’n voorreg om hierdie bydrae tot die huldigingsbundel ter ere van professor Gert J.C. Jordaan, Nuwe-Testamentikus aan die Fakulteit Teologie van die Potchefstroomkampus van die Noordwes-Universiteit te lewer. Een van die aspekte wat opval in die akademiese bydraes wat hierdie kollega oor baie jare gelewer het, is dat hy nie die Nuwe-Testamentiese wetenskap bloot ter wille van die wetenskap self beoefen het nie. In die temas wat hy ondersoek het en in die wyse waarop hy hierdie temas ondersoek het, was daar gewoonlik ook ’n soeke na die implikasies wat sy bevindings vir die eie tyd en samelewing inhou. Enkele voorbeelde ter stawing hiervan: Sy studie oor die verhouding tussen indikatief en paraklese in die brief aan die Efesiërs fokus nie net op die akademiese sy van die saak nie, maar toon ook die praktiese implikasies van sy ondersoek vir ’n belangrike saak soos die prediking van hierdie brief aan (Jordaan 1990:46–69). In sy studie oor vroeë belydenisse aangaande Jesus in die Nuwe Testament toon hy aan hoe sentrale uitsprake oor Jesus in die Nuwe Testament in die belangrike belydenisskrifte van die kerk nagesê word (Jordaan 1991:175–198). In ’n artikel oor die New Age-beweging ontmasker hy die valse aansprake van hierdie beweging aan die hand van ’n deeglike ondersoek van die begrip nuwe wêreld vanuit die Nuwe Testament (Jordaan 1992:187–203). In sy navorsing op 2 Korintiërs 6:14 skenk hy uitvoerige aandag aan die sosiale en praktiese implikasies van hierdie sleutelvers vir Christene in Suid-Afrika (Jordaan 1999:469–490). Sy ondersoek van Romeine 1:18–25 word gedoen teen die agtergrond van die groot debat oor multireligiositeit in Suid-Afrika. Hy fokus op vrae wat in hierdie debat krities belangrik is, naamlik dit waartoe God se skeppingsopenbaring lei, of dit bloot daartoe dien dat mense geen verontskuldiging voor God het nie en of mense meer as die skeppingsopenbaring nodig het om tot geloof te kom (Jordaan 2003:617–641). Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Dates: Hierdie bydrae ter ere van professor Jordaan is ’n poging om iets soortgelyks te do ’n Belangrike tema in die Filemonbrief word ondersoek, en aan die einde van die studie w enkele pennestrepe getrek om die relevansie van hierdie ondersoek vir die Suid-Afrikaa situasie aan te toon. Soos die titel van hierdie artikel aandui, is die saak waarop die aandag gevestig word begrippe reg en geregtigheid in die brief aan Filemon. Hierdie kort briefie van Paulus ontva heelwat aandag van navorsers,1 nie net in terme van die aantal studies wat gereeld daar verskyn nie, maar ook in terme van die omvang van die studies wat daaroor gepubliseer wo Die kommentaar van Barth en Blanke (2000) beslaan byvoorbeeld 561 bladsye, dié van Nordl (2004) 379 bladsye en Arzt-Grabner (2003) s’n beslaan 309 bladsye. Ten spyte van al die navors 1.Kyk Schenk (1987:3439–3495) en Tolmie (2010:1–27) vir oorsigte van navorsing oor die Filemonbrief. Schenk bespreek die tydperk 1945 tot 1987, terwyl ek die tydperk van 1980 tot 2007 dek. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. 1.Kyk Schenk (1987:3439–3495) en Tolmie (2010:1–27) vir oorsigte van navorsing oor die Filemonbrief. Schenk bespreek die tydperk van 1945 tot 1987, terwyl ek die tydperk van 1980 tot 2007 dek. Reg én geregtigheid – ’n Perspektief uit die brief aan Filemon Justice and justification – A perspective from the letter to Philemon. In this article, the letter to Philemon is investigated from an angle that has not received much attention thus far, namely from a forensic perspective. In order to investigate this issue, the letter is interpreted against the legal background of its time. The investigation begins with a brief discussion of the status of Onesimus. It is argued that the best way to understand the situation within which the letter originated is to accept that Onesimus had left Philemon’s household in order to ask Paul to intervene on his behalf. This is followed by a brief overview of the most important legal aspects regarding slavery in Paul’s time. Against this background, Paul’s strategy in the letter is then scrutinised. It is argued that Paul complied with all the legal requirements in his letter. However, it is then also shown that Paul went beyond existing legal requirements, because he was aware of a better kind of justice, the justice of God, or in Paul’s own terminology, the justification of God. Affiliation: Faculty of Theology, University of the Free State, South Africa Corresponding author: D. Francois Tolmie, tolmief @ufs.ac.za Dates: Received: 13 Feb. 2015 Accepted: 24 Aug. 2015 Published: 08 Apr. 2016 http://www.indieskriflig.org.za Open Access Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. How to cite this article: Tolmie, D.F., 2016, ‘Reg én geregtigheid – ’n Perspektief uit die brief aan Filemon’, In die Skriflig 50(3), a1940. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v50i3.1940 Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Inleidend Dit is ’n voorreg om hierdie bydrae tot die huldigingsbundel ter ere van professor G J.C. Jordaan, Nuwe-Testamentikus aan die Fakulteit Teologie van die Potchefstroomkampus v die Noordwes-Universiteit te lewer. Een van die aspekte wat opval in die akademiese bydr wat hierdie kollega oor baie jare gelewer het, is dat hy nie die Nuwe-Testamentiese wetensk bloot ter wille van die wetenskap self beoefen het nie. In die temas wat hy ondersoek het en in wyse waarop hy hierdie temas ondersoek het, was daar gewoonlik ook ’n soeke na die implikas wat sy bevindings vir die eie tyd en samelewing inhou. Enkele voorbeelde ter stawing hierv Sy studie oor die verhouding tussen indikatief en paraklese in die brief aan die Efesiërs fok nie net op die akademiese sy van die saak nie, maar toon ook die praktiese implikasies van ondersoek vir ’n belangrike saak soos die prediking van hierdie brief aan (Jordaan 1990:46–6 In sy studie oor vroeë belydenisse aangaande Jesus in die Nuwe Testament toon hy aan h sentrale uitsprake oor Jesus in die Nuwe Testament in die belangrike belydenisskrifte van kerk nagesê word (Jordaan 1991:175–198). In ’n artikel oor die New Age-beweging ontmasker die valse aansprake van hierdie beweging aan die hand van ’n deeglike ondersoek van die beg nuwe wêreld vanuit die Nuwe Testament (Jordaan 1992:187–203). In sy navorsing op 2 Korinti 6:14 skenk hy uitvoerige aandag aan die sosiale en praktiese implikasies van hierdie sleutelv vir Christene in Suid-Afrika (Jordaan 1999:469–490). Sy ondersoek van Romeine 1:18–25 w gedoen teen die agtergrond van die groot debat oor multireligiositeit in Suid-Afrika. Hy fokus vrae wat in hierdie debat krities belangrik is, naamlik dit waartoe God se skeppingsopenbar lei, of dit bloot daartoe dien dat mense geen verontskuldiging voor God het nie en of mense m as die skeppingsopenbaring nodig het om tot geloof te kom (Jordaan 2003:617–641). In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Inleidend Hierdie bydrae ter ere van professor Jordaan is ’n poging om iets soortgelyks te doen. ’n Belangrike tema in die Filemonbrief word ondersoek, en aan die einde van die studie word enkele pennestrepe getrek om die relevansie van hierdie ondersoek vir die Suid-Afrikaanse situasie aan te toon. Soos die titel van hierdie artikel aandui, is die saak waarop die aandag gevestig word die begrippe reg en geregtigheid in die brief aan Filemon. Hierdie kort briefie van Paulus ontvang heelwat aandag van navorsers,1 nie net in terme van die aantal studies wat gereeld daaroor verskyn nie, maar ook in terme van die omvang van die studies wat daaroor gepubliseer word. Die kommentaar van Barth en Blanke (2000) beslaan byvoorbeeld 561 bladsye, dié van Nordling (2004) 379 bladsye en Arzt-Grabner (2003) s’n beslaan 309 bladsye. Ten spyte van al die navorsing Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Open Access http://www.indieskriflig.org.za Page 2 of 7 Original Research Page 2 of 7 Page 2 of 7 steeds ’n goeie verduideliking vir die skryf van die brief. Hierdie standpunt het verder ook die voordeel dat dit van die vroegste tye af gehuldig is en gevolglik vir eeue lank sin gemaak het. wat oor hierdie brief gepubliseer is, het die saak wat in hierdie artikel ondersoek word egter nog nie werklik aandag geniet nie, naamlik die vraag tot watter mate dit wat Paulus deur middel van die Filemonbrief reggekry het, aan die eise van die regstelsel van destyds voldoen het. Hierdie saak, wat ’n mens ook ’n forensiese perspektief op die brief sou kon noem, kom soms terloops in studies en kommentare ter sprake,2 maar sover vasgestel kon word, was dit tot dusver nog nie die fokuspunt van ’n studie oor hierdie brief nie. Die spesifieke vraag wat in hierdie studie ondersoek word, is dus die volgende: Tot watter mate het Paulus se optrede in sy brief aan Filemon aan die regsvereistes van sy tyd voldoen? Kortweg gestel: Het Paulus in hierdie brief toegesien dat reg geskied? Om hierdie vraag te beantwoord, word eers kortliks na die status van Onesimus (oor wie die brief handel) gekyk, waarna ’n kort oorsig van die regsaspekte rondom slawerny in Paulus se tyd gegee word. Inleidend In die lig van hierdie twee momente word dan aandag geskenk aan die vraag tot watter mate Paulus se optrede in die brief aan die wetlike vereistes van sy tyd voldoen het. Die enigste werklike probleem met die tradisionele stand­ punt is dat ’n mens daarvolgens sukkel om te verduidelik hoe Onesimus by Paulus in die gevangenskap uitgekom het, aangesien wegloopslawe normaalweg so ver as moontlik van hulle eienaars af probeer vlug het. Hulle sou ook enige kontak met enigiemand wat hulle eienaars geken het, probeer vermy het, aangesien hulle besef het dat dit daartoe kon lei dat hulle onder die aandag van die owerhede gebring sou word (Lampe 1985:136). As antwoord op hierdie beswaar word normaalweg een van twee moontlikhede genoem, naamlik dat Onesimus toevallig by Paulus uitgekom het, of dat Onesimus ook in hegtenis geneem is en toe toevallig saam met Paulus opgesluit is. Nie een van hierdie twee antwoorde is egter werklik bevredigend nie. Wat die eerste een betref, kan ’n mens tereg vra wat die kanse sou wees dat ’n wegloopslaaf toevallig by Paulus in die gevangenskap sou uitkom. Wat die tweede antwoord betref, is daar, afgesien van die groot rol wat toeval speel, die verdere beswaar dat die owerhede nie ’n wegloopslaaf op eie verantwoordelikheid sou vrylaat nie; hulle sou gesorg het dat hy weer by sy eienaar uitkom. Daarom is die alternatief wat deur Lampe voorgestel word ’n beter verklaring vir die ontstaansituasie as die tradisionele standpunt. Lampe (1985:135–137) identifiseer verskeie voorbeelde uit Romeinse regstekste waarvolgens ’n onderskeid getref word tussen ’n fugitivus [vlugtende slaaf], dit wil sê ’n wegloopslaaf wat gevlug het en geen bedoeling gehad het om weer na sy eienaar terug te keer nie,4 en ’n slaaf wat gevlug het nadat daar iets gebeur het wat die verhouding tussen hom en sy eienaar versuur het. In laasgenoemde geval sou hy dan doelbewus na ’n derde party gegaan het met die bedoeling dat daardie persoon namens hom by sy eienaar voorspraak moes doen sodat die verhouding weer herstel kon word en hy na sy eienaar kon terugkeer.5 Die voordeel wat Lampe se voorstel bied, is dat dit dan nie ’n probleem is om te verklaar hoe dit gebeur het dat Onesimus by Paulus uitgekom het nie, want Onesimus het doelbewus na Paulus gaan soek. Die status van Onesimus Vir die doeleinde van hierdie studie is dit belangrik dat ’n mens duidelikheid oor Onesimus se status moet hê. Presies wat was die situasie rondom hierdie slaaf wat deur Paulus na sy eienaar in Kolosse teruggestuur word? Dertig jaar gelede sou navorsers nie veel aandag aan hierdie saak geskenk het nie, want daar was redelike eenstemmigheid dat wat ’n mens deesdae die ‘tradisionele standpunt’ sou kon noem, al die antwoorde bied. Daarvolgens het die meeste navorsers sonder meer aanvaar dat Onesimus ’n wegloopslaaf was; in regsterme dus ’n fugitivus [vlugtende slaaf]. Dit is ook algemeen aanvaar dat hy gevlug het nadat hy die een of ander misstap teenoor sy eienaar begaan het en toe op die een of ander manier by Paulus uitgekom het, wat op daardie stadium in gevangenskap was. Daar het hy tot bekering gekom, waarna Paulus hom na Filemon teruggestuur het met die versoek dat hy hom weer sou terugontvang – maar dan as ’n broer in Christus. Sedertdien het daar egter ’n hele paar ander hipoteses ten opsigte van Onesimus se situasie die lig gesien. Aangesien ek al hierdie voorstelle elders volledig bespreek en geëvalueer het (Tolmie 2009:271–301), word daar nie nou weer volledig daarop ingegaan nie. Ek toon aan dat die verskillende interpretasies ontstaan het omdat daar ‘leë plekke’3 in die teks is wat op verskillende maniere gevul kan word. Die huidige artikel konsentreer dus nou net op die twee opsies wat na my mening die beste verklaring vir die ontstaansituasie van die Filemonbrief bied. Vir die doeleinde van hierdie studie is dit belangrik dat ’n mens duidelikheid oor Onesimus se status moet hê. Presies wat was die situasie rondom hierdie slaaf wat deur Paulus na sy eienaar in Kolosse teruggestuur word? Dertig jaar gelede sou navorsers nie veel aandag aan hierdie saak geskenk het nie, want daar was redelike eenstemmigheid dat wat ’n mens deesdae die ‘tradisionele standpunt’ sou kon noem, When Onesimus left the house, he already knew that he needed an intercessor; in fact, he only left the house in order to find such an advocate. Roman legal texts dating back to the first and second centuries, as well as a text by Pliny (Epist. 9.21, 24), depict a scenario that exactly matches the situation underlying the Die eerste een bly nog steeds die sogenaamde tradisionele standpunt soos hierbo uiteengesit. 5. Lampe se voorstel word onder andere ook deur die volgende navorsers aanvaar: Rapske (1991:187–203), Bartchy (1992:65–73), Dunn (1996:304), Eckey (2006:150), Fitzmyer (2000:18), Hübner (1997:33–34) en Wolter (1993:229–231). Vir kritiek op Lampe se voorstel, kyk Barth en Blanke (2000:228), Harrill (1999:135–138), Llewelyn (1998:41–45) en Nordling (1991:97–119). 4. Die bedoeling van die slaaf was dus deurslaggewend. In hierdie verband vestig Rapske (1991:189) die aandag op die belangrike studie van Buckland oor slawerny (cf. Buckland 1908:268). Verder vestig Arzt-Grabner (2004:133, voetnoot 8) ook die aandag op die navorsing van Heinz Bellen, wat eweneens aanvoer dat Onesimus nie as ’n fugitivus geklassifiseer sou kon word nie. Let egter daarop dat Bellen (anders as Lampe) daaraan twyfel of Onesimus wel van die begin af van plan was om na Filemon terug te keer. 3. Leë plekke is my vertaling van Leerstellen – ’n begrip uit die bekende werk van Iser (1976:257–355). Inleidend Hy het soos die ander mense in Filemon se huishouding waarskynlik geweet dat Paulus in gevangenskap was en waar hy was. Lampe (2010) stel dit soos volg: 2. Vir voorbeelde van werk waarin hierdie aspek terloops ter sprake kom of kortliks bespreek word, kyk Osiek (2000:140), Thurston en Ryan (2009:194), en Müller (2012:149–151). Page 3 of 7 Page 3 of 7 Original Research Letter to Philemon: A slave who had a conflict with his master could go to a third person, ideally a friend of his master, in order to win this person over as a mediator and intercessor in the conflict. Nobody considered such slaves to be runaway or stray slaves. This scenario offers a plausible explanation as to why the pagan Onesimus met up with the Christian apostle in prison. (p. 65) Tweedens is ’n slaaf as ’n finansiële belegging beskou. Slawe is gekoop of van kleins af binne ’n huishouding grootgemaak. Hulle moes ook van kos, klere en blyplek voorsien word en mediese sorg kry wanneer hulle siek was. Dit alles moes van so ’n standaard wees dat hulle in staat sou wees om goeie diens te kon lewer. Vanuit ’n finansiële hoek bekyk, was ’n slaaf dus ’n redelike groot finansiële uitgawe. Bartchy (1992:70) toon byvoorbeeld aan dat die prys van ’n ongeskoolde manlike slaaf ten tye van die Nuwe Testament ongeveer dieselfde bedrag was as wat ’n mens vir vier ton koring sou betaal. Geskoolde slawe was heelwat duurder en in groot aanvraag. Barth en Blanke (2000:13) wys verder daarop dat die koste ten opsigte van die aanhouding van slawe mettertyd al hoe meer toegeneem het, tot so ’n mate dat dit normaalweg ten minste drie jaar geduur het voordat eienaars finansieel gesproke ’n wins kon begin toon op die uitgawe van die aankoop en onderhoud van die slaaf. Ek meen dat hierdie die beste manier is om Onesimus se status te beskryf, naamlik dat hy ’n slaaf was wie se verhouding met sy eienaar versuur het as gevolg van iets wat in die huishouding gebeur het. Hy het na Paulus gevlug met die bedoeling dat Paulus namens hom by Filemon moes voorspraak doen sodat sy verhouding met Filemon herstel kon word en hy weer kon terugkeer na Filemon se huishouding. Daar is ook ’n tweede alternatief, die ‘tradisionele opsie’, waarvolgens Onesimus ’n fugitivus was. Soos hierbo aangetoon, bied hierdie voorstel ook ’n goeie verklaring vir die ontstaan van die brief, maar dit is tog minder aanvaarbaar, omdat dit die situasie nie so goed verklaar as wat Lampe se voorstel dit doen nie. In die lig van bogenoemde was slawe wat lui was, gedurig siek was, onbetroubaar was of geneig was om te vlug, ’n swak finansiële belegging vir hulle eienaars. 7. Kyk Phillips (1985:16–39) vir ’n goeie historiese oorsig van slawerny in die Romeinse Ryk. 6. Die Kodeks van Theodosius is in opdrag van Keiser Theodosius II saamgestel en het orde gebring deurdat die groot hoeveelheid wette gesistematiseer is. Dit het in 438 n.C. van krag geword. Vergelyk onder andere Wood en Harries (2010) vir ’n goeie bespreking hiervan. Die wetlike situasie Die eerste volledige samevatting van die Romeinse slawewette is eers in 438 n.C. gemaak toe dit in die Kodeks van Theodosius saamgevat is.6 Tot op daardie stadium is die regsituasie van slawe deur ’n groot verskeidenheid magistraatsedikte, keiserlike opdragte en dekrete van die Romeinse Senaat gereguleer. Gevolglik is dit ’n baie ingewikkelde studieveld om te bestudeer (Foster III 1997:550). Verder het die wetlike situasie ook nie altyd dieselfde gebly  nie, maar dikwels verander soos duidelik blyk in die  opsomming wat Barth en Blanke (2000:18–22) bied.7 Vir die doel van hierdie artikel is dit egter nie nodig om op al die wetlike detailaspekte ten opsigte van slawerny in Paulus se tyd in te gaan nie. Dit is voldoende om slegs die volgende twee regsbeginsels wat wyd in slawewetgewing binne die Romeinse Ryk gevolg is, uit te lig: The slave might be whipped or beaten until he was a cripple; he might be branded on his head or arms; the skin under his feet might be burned off by glowing iron plates; a metallic collar with his name and address might be fixed around his throat; he might even be killed as a warning to his fellow slaves. Still, killing a returned slave made the master’s loss as great as it would have been without recapture. If the owner tried to sell the recovered fugitive, he had to guarantee to the buyer for a given period that the slave would not run away. (p. 30) Eerstens is dit algemeen aanvaar dat slawe as eiendom beskou moes word. In wetlike terme uitgedruk is ’n slaaf as res, ’n ding of voorwerp, geklassifiseer. Buckland (1908) toon aan hoe hierdie regsbeginsel as een van die sleutelaspekte in die Romeinse wetgewing oor slawerny gedien het en die basis vir alle ander regsaspekte gevorm het: ’n Herlees van die scenario wat in die Filemonbrief gereflekteer word in die lig van hierdie wetlike situasie, is verhelderend. Ongeag watter een van die twee opsies aanvaar word wat in die vorige afdeling ten opsigte van Onesimus se status uitgelig is, bly die wetlike situasie basies dieselfde. Onesimus was Filemon se eiendom en die feit dat hy sonder toestemming afwesig was, het waarskynlik die een of ander negatiewe effek op Filemon se huishouding gehad. Page 3 of 7 Die waarde van slawe wat weggeloop het en weer teruggevind is, of wat self weer vrywillig na hulle huishouding teruggekeer het, het ook aansienlik gedaal, omdat hulle herverkoopwaarde heelwat minder was. In die lig van hierdie situasie het eienaars drastiese vergeldingstappe geneem wanneer slawe wat sonder toestemming die huishouding verlaat het, weer terugkeer. Dit was nie net as straf vir die bepaalde slaaf bedoel nie, maar het ook as ’n waarskuwing aan ander slawe gedien wat moontlik iets soortgelyks beplan het. Presies watter vergeldingstappe geneem kon word, is nie deur die wet voorgeskryf nie en het geheel en al van die eienaar afgehang. Barth en Blanke (2000) bied ’n grusame beskrywing van die soort stappe wat soms wel deur eienaars geneem is: Die status van Onesimus Ten spyte van die besware wat teen hierdie opsie ingebring word, bied dit nietemin nog http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 3 of 7 Paulus se optrede in die brief aan Filemon vanuit ’n wetlike oogpunt bekyk In hierdie afdeling word nie ’n volledige bespreking van Paulus se retoriese strategie in die Filemonbrief aangebied nie,9 maar word slegs op die aspekte gefokus wat vir die saak wat in hierdie artikel ondersoek word, ter sake is. Eerstens is dit belangrik om raak te sien dat Paulus Filemon se eiendomsreg van Onesimus erken. Dat dit die geval is, is alreeds duidelik uit die feit dat hy Onesimus na Filemon toe terugstuur. Aangesien Filemon Onesimus se regmatige eienaar is, mag Paulus hom nie vir homself hou nie en moet hy na Filemon se huishouding terugkeer. In verse 13–14 noem Paulus dat hy eintlik graag vir Onesimus wou gehou het sodat hy vir hom (= Paulus) tot diens kon wees; hy verkies egter om nie iets sonder Filemon se goedkeuring (v. 14: γνώμη10 [gnōmē]) te doen nie. Hy wou nie hê dat Filemon ‘uit dwang’ (κατὰ ἀνάγκην [kata anagkēn]) optree nie, maar wel ‘vrywillig’ (κατὰ ἑκούσιον [kata hekousion]). Soos Wolter (1993) tereg aandui, gee Paulus op hierdie manier korrek aan die wetlike situasie tussen Filemon en Onesimus uitdrukking en blyk dit dat Paulus hierdie verhouding erken: Derdens wys Paulus daarop dat Onesimus na Filemon se huishouding terugkeer as ’n beter slaaf. Anders gestel: Filemon se belegging in hierdie spesifieke slaaf het in waarde toegeneem; deur Onesimus se afwesigheid is hy nie benadeel nie, maar bevoordeel. In vers 11 herinner Paulus Filemon daaraan dat Onesimus vroeër ‘nie bruikbaar’ (ἄχρηστος; [achrēstos]) was nie. Hierdie beskrywing reflekteer waarskynlik Filemon se siening van Onesimus, en is eintlik ironies omdat Onesimus se naam letterlik ‘bruikbaar’ beteken het!14 Volgens Paulus het hierdie situasie egter ná Onesimus se bekering verander. Hy is nou ‘bruikbaar’. Soos in Bauer et al. (2000: εὔχρηστος; [euchrēstos]) aangetoon is, is die woord wat Paulus hier gebruik, destyds gebruik om na iets of iemand te verwys wat besondere sosiale waarde gehad het. Fitzmyer (2000) gee ’n goeie beskrywing van wat Paulus hier doen: Damit is unmißverständlich zum Ausdruck gebracht, daß Paulus das Verfügungsrecht auch des christlichen Herrn über seinem zum Christentum bekehrten Sklaven respektiert. Das Rechtsverhältnis zwischen Herr und Sklave bleibt nach paulinischer Sicht der Dinge von beider Bekehrung zum Christentum unberührt. (bl. 267, [Wolter se beklemtoning]) Paul insists that Onesimus is now living up to his name, having become a different person, a changed man. 8. Buckland (1908) som die wetlike situasie soos volg op: ‘Fugitivi were a great administrative difficulty, and no doubt a public danger. There was much legislation dealing with the capture and return of such people … This provided that the municipal magistrates must guard fugitives brought to them, binding them if necessary, till they could be brought before the Praeses or Praefectus vigilum … There was a penalty for failing to report fugitives to the local authority without twenty days of discovering them on your land’ (bl. 268). Die wetlike situasie Verder het Filemon die reg gehad om na eie goeddunke strafmaatreëls op Onesimus by sy terugkeer toe te pas, selfs al was dit ’n geval dat hy na Paulus gevlug het met die doel om vir hom in te tree sodat hy na Filemon se huishouding kon terugkeer. This aspect of the slave was necessarily prominent in the Law. He was the one human being who could be owned. There were men in many inferior positions which look almost like slavery: there were the nexus, the auctoratus, the addictus, and others. But none of these was, like the slave, a Res … The slave is a chattel, frequently paired off with money as a res. Not only is he a chattel;  he is treated constantly in the sources as the typical chattel. (p. 10) Die enigste moontlike wetlike verskil tussen die twee scenario’s van die vorige afdeling sou wees dat indien http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Page 4 of 7 Original Research Page 4 of 7 waaroor dit gaan) en gevolglik is dit nie duidelik spesifiek waarna hy verwys nie. Dit kon skade gewees het wat Filemon gely het as gevolg van iets wat Onesimus gedoen het voordat hy gevlug het; dit kon wees dat hy geld by Filemon geleen het wat hy nog moes terugbetaal; of dit kon verwys na die feit dat Filemon vir ’n ruk lank sonder sy dienste moes klaarkom (Dunn 1996:339). As onderstreping van sy gewilligheid om Filemon te vergoed, voeg Paulus selfs by12 dat hy in sy eie handskrif bevestig dat hy dit sal terugbetaal. Hy gebruik weereens ’n terminus technicus, ἀποτίνω [apotinō],13 in hierdie geval ’n begrip met ’n wetlike agtergrond. Soos Arzt-Grabner (2003:240) met behulp van verskeie voorbeelde uit papiri aantoon, was hierdie handeling van Paulus wetlik gesproke ’n bindende handeling waardeur hy sy belofte in die vorige vers juridies bindend maak: ‘Paulus setzt damit einen juristischen Akt, durch den er dieses Zugeständnis gleichsam in den Vertragsrang erhebt und eigenhändig unterzeichnet.‘ Onesimus ’n fugitivus was, Paulus onder die verpligting was om hom by die owerhede aan te meld.8 In so ’n geval sou hy hom dus nie self na Filemon toe kon terugstuur nie. Soos aangetoon in die vorige afdeling, verkies ek in hierdie studie die voorstel van Lampe waarvolgens Onesimus nie ’n fugitivus was nie. 14. Die naam Onesimus was ’n tipiese slawenaam. Kyk Artz-Grabner (2003:86–88) vir ’n goeie bespreking van hierdie aspek, asook verskeie voorbeelde in hierdie verband. 9. Kyk onder andere die volgende vir studies wat op Paulus se breër retoriese strategie in die brief fokus: Elliott (2011:51–64), Church (1978:17–33), Kumitz (2004), Russell (1998:1−25), en Snyman (2009:178–193). 13. Bauer et al. (2000: ἀποτίνω [apotinō]) verduidelik die betekenis van die begrip soos volg: ‘to make compensation, pay damages’. 12. Kommentatore neem dikwels aan dat Paulus ’n amanuensis (assistent of helper) vir die skryf van die brief gebruik het en dat hy op hierdie punt die stilus geneem het om self hierdie woorde te skryf. Kyk byvoorbeeld Dunn (1996:339). Dit is egter nie noodwendig die geval nie. Artz-Grabner (2003:241–243) het in soortgelyke papiri wat hy ondersoek het geen verandering in die handskrif op hierdie punt gekry nie. Dit is dus ook moontlik dat Paulus die hele brief self kon geskryf het. 10. Bauer et al. (2000: γνώμη [gnōmē]) verduidelik die betekenis van die begrip soos volg: ‘the act of expression agreement with a body of data, approval’. 11. Bauer et al. (2000: ἐλλογέω [ellogeō]) verduidelik die betekenis van die begrip soos volg: ‘to charge with a financial obligation, charge to the account of someone’. 8. Buckland (1908) som die wetlike situasie soos volg op: ‘Fugitivi were a great administrative difficulty, and no doubt a public danger. There was much legislation dealing with the capture and return of such people … This provided that the municipal magistrates must guard fugitives brought to them, binding them if necessary, till they could be brought before the Praeses or Praefectus vigilum … There was a penalty for failing to report fugitives to the local authority without twenty days of discovering them on your land’ (bl. 268).   9. Kyk onder andere die volgende vir studies wat op Paulus se breër retoriese strategie in die brief fokus: Elliott (2011:51–64), Church (1978:17–33), Kumitz (2004), Russell (1998:1−25), en Snyman (2009:178–193). 10. Bauer et al. (2000: γνώμη [gnōmē]) verduidelik die betekenis van die begrip soos volg: ‘the act of expression agreement with a body of data, approval’. 11. Bauer et al. (2000: ἐλλογέω [ellogeō]) verduidelik die betekenis van die begrip soos volg: ‘to charge with a financial obligation, charge to the account of someone’. Poog Paulus om meer as reg in die Filemonbrief te laat geskied? Paulus het nie net teenoor Filemon op ’n wetlik-gepaste manier opgetree nie, hy het ook namens Onesimus by hom ingetree. Op sigself was hierdie optrede nie vreemd nie en iets wat ook binne die wetlike opset voorsien is.15 Dat dit destyds ook by geleentheid gebeur het dat mense namens slawe by hulle eienaars ingetree het om versoening te probeer bewerkstellig, blyk byvoorbeeld uit die bekende brief wat Plinius die Jongere aan Sabinianus geskryf het en waarna reeds vroeër in hierdie studie verwys is. In hierdie brief, wat dikwels in kommentare en studies van die brief aan Filemon bespreek word,16 probeer Plinius om Sabinianus en een van sy vrymanne (wie se naam nie in die brief genoem word nie) met mekaar te versoen nadat die betrokke vryman iets gedoen het wat die verhouding tussen hom en Sabinianus versuur het. In sy brief beklemtoon Plinius dat die vryman ernstig berou oor sy optrede het en dat hy besef dat hy verkeerd opgetree het. Plinius beklemtoon ook dat hy oortuig is dat die vryman voortaan reg sal optree en dring dus by Sabinianus aan om hom te vergewe. Plinius probeer dus om versoening tussen die vryman en Sabinianus te bewerkstellig deur die normale wetlike en sosiale strukture van destyds intakt te hou. In sy brief aan Filemon doen Paulus egter meer as dit, want hy versoek Filemon om Onesimus terug te ontvang, ‘nie langer as ’n slaaf nie, maar as meer as ’n slaaf, as ’n geliefde broer’ (v. 16). Barclay (2004:110) wys tereg op die ooreenkomste in en die verskille tussen Paulus en Plinius se optrede. Albei fokus op die verandering wat daar in die slaaf of vryman plaasgevind het, maar in Onesimus se geval is daar iets ekstra Vanuit ’n teologiese perspektief kan ’n mens dit wat Paulus in die Filemonbrief probeer doen op verskillende maniere verduidelik. ’n Mens kan die begrip ‘fiktiewe verwantskap’ gebruik (vgl. byvoorbeeld Bird 2009:28). ’n Ander manier van doen, is om dit deur die belangrike rol wat liefde in die brief speel, te verduidelik (vgl. byvoorbeeld De Villiers 2010:181–203). In aansluiting by die tema van hierdie artikel word egter verkies om dit in terme van die begrip reg te verduidelik. Vanuit hierdie perspektief kan ’n mens aanvoer dat Paulus nie net probeer het om reg te laat geskied nie, maar inderdaad probeer het om méér te doen as wat oënskynlik juridies reg was. 16. Hierdie brief word dikwels in sulke studies bespreek omdat die ontstaansituasie daarvan tot ’n groot mate ooreenstem met die ontstaansituasie van Paulus se brief aan Filemon. Barclay (2004:105–109) bied byvoorbeeld ’n goeie bespreking daarvan. Hy vergelyk die twee briewe aan die hand van die volgende perspektiewe: die houding teenoor die party wat te na gekom is, die houding teenoor die oortreder en die gronde wat in elke brief aangevoer word vir die verwagte versoening. Hy toon telkens ook fundamentele verskille tussen die twee briewe aan. Original Research Tog is dit presies wat Paulus van Filemon verwag het. 15. Buckland (1908:268) stel: ‘It is not fuga to run to a friend of the master to secure intercession …’ (Beklemtoning – DFT). Original Research Wanneer ’n mens Paulus se optrede in die lig van die wetlike situasie bekyk, blyk dit dat hy wetlik gesproke heeltemal korrek opgetree het. Hy het Filemon se eiendomsreg oor Onesimus erken; hy het hom na sy wettige eienaar teruggestuur; hy het toegegee dat Onesimus dalk vir Filemon finansiële skade kon veroorsaak het, en het selfs aangebied om daarvoor in te staan. Deur laasgenoemde het Paulus eintlik selfs meer gedoen as wat wetlik van hom vereis is. Wetlik gesproke was hy nie verantwoordelik vir enige skade wat Onesimus vir Filemon veroorsaak het nie. Hy het tog niks te doen gehad met Onesimus se besluit om Filemon se huishouding te verlaat of met enigiets wat dit voorafgegaan het nie. Onesimus was nie sy slaaf nie, maar Filemon s’n. Verder het Paulus dit ook reggekry om Onesimus se houding teenoor Filemon en sy werk te verander. Op hierdie manier het Paulus die waarde van Filemon se belegging in Onesimus verhoog. Het Paulus toegesien dat reg geskied? Inderdaad. Dit is egter nie die volle verhaal nie, en dit lei tot ’n volgende vraag. wat bykom. Dit gaan nie bloot oor ’n morele verandering nie (dat hy voortaan ’n gehoorsamer en bruikbaarder slaaf sou wees nie), maar ook oor ’n identiteitsverandering wat plaasgevind het. Deur sy bekering het Onesimus nou deel van God se volk, van die ekklēsia, geword. Hy was nou deel van die nuwe skepping (2 Kor 5:17) en dit het die verhouding tussen hom en sy eienaar fundamenteel verander. Onesimus was nog steeds ’n slaaf, maar hy was nou ook Filemon se geestelike broer. Daarom kon Paulus van Filemon verwag om hom nie net as slaaf terug te ontvang nie, maar ook as geestelike broer. Indien ’n mens dit wat Paulus van Filemon verwag teen die heersende sosiale agtergrond van daardie tyd interpreteer, was dit wat Paulus van hom verwag het, buitengewoon, selfs revolusionêr. Om ’n slaaf as jou broer te beskou en te hanteer, was iets totaal ongehoords. Dit was ’n gedagte wat die meeste (vry) mense van daardie tyd sou laat sidder het, omdat dit geïmpliseer het dat die onderskeid tussen die sosiale klasse daardeur in die vaarwaters beland het. ’n Slaaf was tog ’n res, ’n ding, en is regtens nie as ’n menslike wese hanteer nie. Om ’n slaaf as jou broer te beskou, was dus ’n uiters gevaarlike gedagte. Paulus se optrede in die brief aan Filemon vanuit ’n wetlike oogpunt bekyk Onesimus’ past has been, as it were, canceled, for he now belongs to Christ, and is a new man in Christ through faith and baptism. (pp. 108–109) Tweedens maak Paulus die aanbod om Filemon te vergoed vir enige finansiële verliese wat Onesimus vir hom mag veroorsaak het. Dit doen hy in vers 18 waar hy noem dat Filemon enige skade wat Onesimus hom berokken het, of enigiets wat hy moontlik vir Filemon skuld, op Paulus se rekening kon plaas. Die woord wat Paulus in hierdie geval gebruik, ἐλλογέω [ellogeō], was ’n terminus technicus (tegniese term), en is dikwels in handelstransaksies gebruik.11 Paulus gee nie enige verdere inligting hieroor nie (Filemon sou geweet het Wat in Onesimus se geval gebeur het, was dus buitengewoon. Soos in die vorige afdeling aangetoon, het slawe se waarde gewoonlik gedaal indien hulle sonder toestemming hulle huishouding verlaat het, aangesien moontlike kopers kon dink dat hulle dalk weer in die toekoms dit sou kon doen. In hierdie geval maak Paulus egter daarop aanspraak dat die teenoorgestelde gebeur het: Onesimus keer na Filemon terug as ’n beter en meer betroubare slaaf. Wat in Onesimus se geval gebeur het, was dus buitengewoon. Soos in die vorige afdeling aangetoon, het slawe se waarde gewoonlik gedaal indien hulle sonder toestemming hulle huishouding verlaat het, aangesien moontlike kopers kon dink dat hulle dalk weer in die toekoms dit sou kon doen. In hierdie geval maak Paulus egter daarop aanspraak dat die teenoorgestelde gebeur het: Onesimus keer na Filemon terug as ’n beter en meer betroubare slaaf. Om terug te keer na die vraag wat aanvanklik in hierdie artikel gestel is: ‘Tot watter mate het reg in die Filemonbrief geskied?’ Open Access http://www.indieskriflig.org.za Page 5 of 7 Page 5 of 7 Page 5 of 7 Original Research Literatuurverwysings Soos aan die begin van hierdie artikel aangetoon is, het professor Jordaan nie net in die bestudering van die Nuwe Testament belang gestel asof dit iets is wat bloot op sigself belangrik was nie. Hy het ook na die implikasies daarvan vir die eie tyd en konteks gevra. Op die voetspoor hiervan volg enkele gedagtes oor die moontlike manier waarop ’n mens dit wat akademies in hierdie artikel uitgewys is, sinvol binne die huidige opset in Suid-Afrika sou kon toepas. ’n Mens sou kon sê: ‘Reg én geregtigheid – ’n perspektief uit Suid-Afrika.’ Ons leef in ’n Suid-Afrika wat van uiterste kontraste getuig: ’n land met een van die beste grondwette ter wêreld, maar waar basiese menseregte elke dag vertrap word, nie net deur mense nie, maar selfs deur staatsinstellings; ’n land waarin daar ’n kleinerwordende groepie is wat al hoe ryker word, terwyl ’n groter groep mense elke dag nog armer word; ’n land met wonderlike hulpbronne, maar wat slegs werklik tot voordeel van ’n klein groepie bevoorregtes aangewend word. Arzt-Grabner, P., 2003, Philemon, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. (Papyrologische Kommentare zum Neuen Testament 1.) Arzt-Grabner, P., 2004, ‘Onesimus erro: Zur Vorgeschichte des Philemonbriefes’, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 95(1–2), 131–143. Barclay, J.M.G., 2004, Colossians and Philemon, Clark International, London. (T&T Clark Study Guides). Bartchy, S.S., 1992, ‘Slavery: New Testament’, Anchor Bible Dictionary 6, 65–73. Barth, M. & Blanke, H., 2000, The letter to Philemon: A new translation with notes and commentary, Eerdmans, Grand Rapids, MI. (Eerdmans Critical Commentary). Bauer, W., Arndt, W.F., Gingrich, F.W. & Danker, F.W., 2000, A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature, University of Chicago Press, Chicago, IL. Bird, M.F., 2009, Colossians and Philemon: A new covenant commentary, Cascade, Eugene. (New Covenant Commentary 12). Buckland, W.W., 1908, The Roman law of slavery: The condition of the slave in private law from Augustus to Justinian, Cambridge University Press, Cambridge. Church, F.F., 1978, ‘Rhetorical structure and design in Paul’s letter to Philemon’, Harvard Theological Review 71(1–2), 17–33. De Villiers, P.G.R., 2010, ‘Love in the letter to Philemon’, in D.F. Tolmie & A. Friedl (reds.), Philemon in perspective: Interpreting a Pauline letter, pp. 181–203, De Gruyter, Berlin. (Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 169). Poog Paulus om meer as reg in die Filemonbrief te laat geskied? Hy doen nie net dit wat wetlik reg is nie; hy soek ook na geregtigheid, maar dan ’n ander soort geregtigheid as dit waaraan die meeste mense in sy tyd sou gedink het. Paulus soek ook na God se geregtigheid, sy δικαιοσύνη [dikaiousunē]  – vandaar die titel van hierdie artikel: ‘Reg én geregtigheid  – ’n perspektief uit Filemon’, met die bedoeling dat die eerste begrip reg verwys na dit wat juridies korrek is, en die tweede begrip, geregtigheid, na goddelike geregtigheid. Die begrip geregtigheid, δικαιοσύνη [dikaiousunē], kom wel nie eksplisiet in hierdie kort briefie voor nie, maar ’n mens moet jou nie daardeur om die bos laat lei nie. In ’n goed-gemotiveerde studie van die brief het Wolter (2010:169–180) tereg aangevoer dat daar verskeie strukturele analogieë tussen Paulus se argument in hierdie brief en die begrip geregtigheid in sy ander briewe is. Die belangrikste daarvan is die kritiese rol wat geloof in die Filemonbrief speel. Soos hy dit stel: ‘Faith in Christ gives everybody who shares in it a new identity that disregards every social or cultural ascription of status’ (Wolter 2010:178). Paulus het dit met ander woorde reggekry om verder as die normale wetlike en sosiale kategorieë van sy tyd te dink; om na meer as wat reg is te soek, omdat hy bewus was van ’n ander soort http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Original Research Page 6 of 7 Page 6 of 7 wêreld en welbedoelde wetgewing is nie genoeg nie. Dit kan nie magsmisbruik en korrupsie stuit nie; inteendeel, dit lyk asof die korrupsie en magsmisbruik toeneem en selfs asof al hoe meer staatsinstellings deur die politieke magte in diens geneem word om hulle eie, korrupte belange te bevorder ten koste van die armes en onderdruktes. Wat kom kort? Vanuit die brief aan Filemon sou ’n mens kon antwoord: ‘Reg moet aangevul word deur geregtigheid’ – God se geregtigheid. In die korrupte wêreld waarin Paulus destyds gelewe het – dink byvoorbeeld aan die grafiese manier waarop Tacitus Nero se magsmisbruik in sy Annales (hoofstuk 13–16) beskryf – het Paulus dit reggekry om verder te kyk en dieper te dink as menslike reg en geregtigheid, omdat hy God se geregtigheid eerstehands ervaar het. Sou dit nie wonderlik wees indien die miljoene mense in Suid-Afrika wat hulleself Christene noem, begin om werklik na reg én geregtigheid te soek nie? reg, God se geregtigheid. Mededingende belange Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. Erkenning Finansiële ondersteuning van die NNS (NRF) van Suid- Afrika word met dankbaarheid erken. Samevattend gestel kan bevestigend op die vraag geantwoord word of reg in die brief aan Filemon geskied, dan egter met ’n ‘ja, en ...’. Wat Paulus probeer doen, was juridies gesproke korrek in terme van die beskouing van sy tyd, maar hy het ook verder as dit gegaan. Dit was nie ’n geval van reg wat bloot geskied het nie, maar inderdaad van ‘reg én (God se) geregtigheid’ wat geskied het. Poog Paulus om meer as reg in die Filemonbrief te laat geskied? Omdat hy van God se geregtigheid kennis gedra het en dit ook as ’n konkrete werklikheid in sy eie lewe ervaar het, kon hy gevolglik ook anders oor menslike identiteit dink en kon hy anders oor iemand dink wat in die oë van die meeste (vry) mense van sy tyd niks meer as ’n onbetroubare, nuttelose slaaf was nie. Paulus het besef dat God se geregtigheid ook vir hierdie enkele slaaf geld wat die huishouding van sy eienaar beangs verlaat het op soek na iemand wat hom op die een of ander manier met sy eienaar kon versoen. God se geregtigheid het gemaak dat Paulus ’n ander, nuwe sleutelinsig in menslike identiteit verkry het. Schnelle (2007) vat hierdie insig pragtige saam: Nicht das Tun definiert das Menschsein, sondern allein das Verhältnis zu Gott. Der Mensch vor Gott ist ein anderer als vor sich selbst! ... Das Subjekt weiß sich unmittelbar auf Gottes vorgängiges Tun gegründet, es konstituiert sich aus seiner Beziehung zu Gott und versteht sich als von Gott anerkannt, gehalten und erhalten. Damit is die Rechtfertigungslehre auch die christliche Symbolisierung einer unantastbaren Menschenwürde jedes Individuums. (bl. 243, [Schnelle se beklemtoning]) Literatuurverwysings Jordaan, G.J.C., 1992, ‘God se nuwe wêreld as antwoord op die New Age beweging’, In die Skriflig 26(2), 187–203. Russell, D.M., 1998, ‘The strategy of a first-century appeals letter: A discourse reading of Paul’s epistle to Philemon’, Journal of Translation and Textlinguistics 11, 1–25. Jordaan, G.J.C., 1999, ‘Die sosiale en praktiese implikasies van 2 Korintiërs 6:14 vir Christene in Suid-Afrika’, In die Skriflig 33(4), 469–490. Schenk, W., 1987, ‘Der Brief des Paulus an Philemon in der neueren Forschung (1945–1987)’, Aufstieg und Niedergang der römishcen Welte II 25(4), 3439–3495. Jordaan, G.J.C., 2003, ‘Romeine 1:18–25 binne die openbaringshistoriese raamwerk van die Skrifgetuienis aangaande God se openbaring’, In die Skriflig 37(4), 617–641. Schnelle, U., 2007, Theologie des Neuen Testaments, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. (Uni-Taschenbücher). Kumitz, C., 2004, Der Brief als Medium der ἀγάπη: Eine Untersuchung zur rhetorischen und epistolographischen Gestalt des Philemonbriefes, Peter Lang, Frankfurt am Main. (Europäische Hochschulschriften 787). Snyman, A.H., 2009, ‘Persuasion in Paul’s letter to Philemon’, Acta Patristica et Byzantina 20, 178–193. Lampe, P., 1985, ‘Keine “Sklavenflucht” des Onesimus’, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 76(1–2), 135–137. Thurston, B.B. & Ryan, J.M., 2009, Philippians and Philemon, Liturgical Press, Collegeville, PA. (Sacra Pagina 10). Tolmie, D.F., 2009, ‘Onesimus – ’n wegloopslaaf? Oor die ontstaansituasie van die Filemonbrief’, Verbum et Ecclesia 30(1), 279–301. Lampe, P., 2010, ‘Affects and emotions in the rhetoric of Paul’s letter to Philemon: A rhetorical-psychological interpretation’, in D.F. Tolmie & A. Friedl (reds.), Philemon in perspective: Interpreting a Pauline letter, pp. 61–78, De Gruyter, Berlin. (Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 169). Tolmie, D.F., 2010. ‘Tendencies in the research on the letter to Philemon since 1980’, in D.F. Tolmie & A. Friedl (reds.), Philemon in perspective: Interpreting a Pauline letter, pp. 1–27, De Gruyter, Berlin. (Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 169). Llewelyn, S.R., 1998, ‘The government’s pursuit of slaves’, New Documents Illustrating Early Christianity: A Review of the Greek Inscriptions and Papyri Published (1984–85) 8, 9–46. Wolter, M., 1993, Der Brief an die Kolosser: Der Brief an Philemon, Gerd Mohn, Gütersloh. (Ökumenischer Taschenbuch Kommentar zum Neuen Testament 12). Müller, P., 2012, Der Brief an Philemon, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. (Kritisch-exegetischer Kommentar über das Neue Testament 9/3). Wolter, M., 2010, ‘The letter to Philemon as ethical counterpart of Paul’s doctrine of justification’, in D.F. Tolmie & A. Literatuurverwysings In hierdie studie is aangetoon dat Paulus in die Filemonbrief toesien dat reg geskied, maar dat hy ook gesoek het na méér as dit. Hierdie boodskap sou sinvol in ons eie konteks toegeëien kon word. Wat in juridiese sin reg is, is van die uiterste belang: ’n goeie grondwet, moderne en toepaslike wetgewing wat met die eise van die tyd rekening hou, ’n polisiediens wat bekwaam en vinnig burgers te hulp kan snel, ’n hof- en gevangenisstelsel wat effektief is en misdadigers nie net straf nie, maar ook help om hulle werklik te rehabiliteer – dit alles is noodsaaklik en moet ten alle koste aangemoedig word. Ervaring het egter geleer dat dit nie genoeg is nie. Een van die beste grondwette ter Dunn, J.D.G., 1996, The epistles to the Colossians and to Philemon: A commentary on the Greek text, Eerdmans, Grand Rapids, MI. (New International Greek Testament Commentary). Eckey, W., 2006, Die Briefe des Paulus an die Philipper und an Philemon: Ein Kommentar, Neukirchener, Neukirchen-Vluyn. Elliott, S.S., 2011, ‘”Thanks, but no thanks”: Tact, persuasion, and the negotiation of power in Paul’s letter to Philemon’, New Testament Studies 57(1), 51–64. Fitzmyer, J.A., 2000, The letter to Philemon: A new translation with introduction and commentary, Doubleday, New York. (Anchor Bible 34C). Foster, W.H., III, 1997, ‘Roman law’, in J.P. Rodriguez (red.), The historical encyclopaedia of world slavery, Vol. 7, pp. 550–551, ABC-CLIO, Santa Barbara. Harrill, J., 1999, ‘Using the Roman jurists to interpret Philemon: A response to Peter Lampe’, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 90(1–2), 135–138. Hübner, H., 1997, An Philemon: An die Kolosser: An die Epheser, Mohr-Siebeck, Tübingen. (Handbuch zum Neuen Testament 12). http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 7 of 7 Osiek, C., 2000, Philippians: Philemon, Abingdon Press, Nashville. (Abingdon New Testament Commentaries). Iser, W., 1976, Der Akt des Lesens: Theorie ästhetischer Wirkung, Fink, München. (Uni-Taschenbücher 636). Jordaan, G.J.C., 1990, ‘Die verhouding tussen indikatief en paraklese in die brief aan die Efesiërs’, In die Skriflig 24(1), 46–69. Phillips, W.D., 1985, Slavery from Roman times to the early transatlantic trade, University of Minnesota Press, Minneapolis, MN. Jordaan, G.J.C., 1991, ‘Die vroeë belydenisse aangaande Jesus in die Nuwe Testament’, In die Skriflig 25(2), 175–198. Rapske, B.M., 1991, ‘The prisoner Paul in the eyes of Onesimus’, New Testament Studies 37(2), 187–203. Literatuurverwysings Friedl (reds.), Philemon in perspective: Interpreting a Pauline letter, pp. 169–180, De Gruyter, Berlin. (Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 169). Nordling, J.G., 1991, ‘Onesimus fugitivus: A defense of the runaway slave hypothesis in Philemon’, Journal for the Study of the New Testament 41, 97–119. Nordling, J.G., 2004, Philemon, Concordia Publishing House, Saint Louis, MO. (Concordia Commentary). Wood, I. & Harries, J., 2010, The Theodosian Code: Studies in the imperial law of late Antiquity, Bloomsbury Academic, London. http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1940/3572

Afrikaans

Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie: ’n Christelik-filosofiese besinning B.J. van der Walt Skool vir Filosofie Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: hannah@intekom.co.za Problems in interpreting the Bible in reformed theology: a Christian-philosophical reflection It is becoming evident that previous convictions about the nature of the Bible as well as the ways in which it should be interpreted, are not convincing anymore. The resulting uncer- tainty is causing division and tension among reformed theolo- gies and churches in South Africa. This Christian-philosophical reflection intends to help clarify some of the issues. A previous article (cf. Van der Walt, 2008d) was focused mainly on a view of Scripture itself, while the present article concentrates on its interpretation. However, to be able to read the Bible correctly, one has to know exactly what kind of book it is – how it is qualified. The first main section, therefore, discusses what it means to view the Bible as a book of faith. The following section provides an overview of the traditional hermeneutical methods, including the most popular among reformed scholars. In the third part attention is given to the “hermeneutical revolultion” since the last part of the previous century. Since not only the ancient Bible text, but also the present-day reader are regarded as important today, one’s worldview and philosophy have become vital determining elements in reading Scripture. The last sec- tion, therefore, discusses the relationship between worldview and exegesis. As one’s worldview influences one’s exegesis, one can not deny or try to hide one’s worldviewish presuppo- sitions. At the same time, however, one should be aware of the dangers associated with a Christian worldview. Thus, a few In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 1 1 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... criteria for judging the correctness of a worldview will be mentioned in conclusion. Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie: ’n Christelike-filosofiese besinning Dit wil lyk asof vroeëre oortuigings oor die aard van die Skrif, asook die maniere waarop dit uitgelê behoort te word, nie meer so vas staan en so oortuigend is nie. Die gevolglike onseker- heid veroorsaak verdeeldheid en selfs spanning onder gerefor- meerde teoloë en kerke in Suid-Afrika. Die Christelik-filosofiese besinning in hierdie artikel is ’n poging om ’n verheldering ten opsigte van sekere probleme te probeer bied. ’n Vorige artikel (vgl. Van der Walt, 2008d) het veral gefokus op die moontlike bydrae van die reformatoriese filosofie tot ’n Skrifbeskouing. Hierdie artikel sal veral op probleme rondom Skrifverklaring konsentreer. Om die Bybel egter reg te kan lees, moet ’n mens eers weet watter soort boek dit is – hoe dit gekwalifiseerd is. Die eerste afdeling handel dus oor die betekenis daarvan om die Bybel as ’n geloofsboek te beskou. Die volgende gedeelte bied ’n oorsig oor die tradisionele hermeneutiese metodes, insluitende die mees populêre onder gereformeerde geleerdes. In die derde deel word aandag geskenk aan die “hermeneutiese revolusie” vanaf die laaste gedeelte van die vorige eeu. Aan- gesien die antieke Bybelteks sowel as die huidige leser van toe af as belangrik beskou word, het ’n mens se lewensvisie en filosofie belangrike, bepalende elemente in die lees van die Skrif geword. Die laaste gedeelte bespreek daarom die ver- houding tussen lewensvisie en eksegese. Aangesien ’n mens se lewensvisie jou verklaring van die Bybel beïnvloed kan ’n mens nie jou lewensbeskoulike vooronderstellings ontken of probeer wegsteek nie. Terselfdertyd moet ’n mens egter bewus wees van die gevare verbonde aan ’n Christelike lewensvisie. Daarom word ten slotte ’n paar kriteria genoem om die korrekt- heid van ’n lewensvisie te help beoordeel. 1. Inleiding In ’n vorige artikel (vgl. Van der Walt, 2008d) is reeds aangetoon dat daar tans nie eenstemmigheid onder Gereformeerde lidmate en teoloë in die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika (GKSA) bestaan oor hoe die Bybel verklaar en toegepas moet word op verskillende aktuele vraagstukke nie. (As voorbeeld hiervoor is homoseksualiteit en die vrou in kerklike ampte genoem.) Vanuit ’n Christelik-filoso- fiese hoek is oor die volgende besin: die Bybel as ’n goddelik- menslike boek; die Bybel as deel van God se drieërlei openbaring; In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 2 B.J. van der Walt en die Bybel as voorwetenskaplike boek. Die fokus was dus op ’n reformatoriese Skrifbeskouing. Hierdie besinning word nou voort- gesit met die bedoeling om op die probleme rondom Skrifverklaring te konsentreer. (Vgl. die kernprobleme onder 1.2.4-1.2.8 in Van der Walt, 2008d.) en die Bybel as voorwetenskaplike boek. Die fokus was dus op ’n reformatoriese Skrifbeskouing. Hierdie besinning word nou voort- gesit met die bedoeling om op die probleme rondom Skrifverklaring te konsentreer. (Vgl. die kernprobleme onder 1.2.4-1.2.8 in Van der Walt, 2008d.) In die vorige bydrae (Van der Walt, 2008d) is slegs beklemtoon dat die Bybel ’n goddelik-menslike boek is en dat die twee kante wel onderskei, maar nie geskei mag word nie. Die goddelike kant kan slegs gelowig aanvaar word en nie wetenskaplik bestudeer of deur- grond word nie. Die menslike kant kan egter wel geanaliseer word. Die eerste gedeelte van hierdie artikel probeer hierdie kreatuurlike faset van die Skrif analiseer, aangesien dit bepalend is vir die metodes waarvolgens die Skrif geëksegetiseer behoort te word. Die opset is dus soos volg: Die eerste afdeling is ’n voortsetting van die besinning oor die aard van die Skrif, in besonder as ’n geloofs- boek. Die volgende gedeelte bied ’n oorsig oor die verskeidenheid hermeneutiese metodes en toon aan by watter metodes die voor- keur van gereformeerde teoloë vandag lê. Die derde deel vestig die aandag daarop dat eksegese van die Skrif vandag sy “onskuld” verloor het, omdat nou aanvaar word dat, behalwe die teks ook die konteks (waaronder die huidige leser se lewensvisie en filosofie) ’n rol by die interpretasie van die Bybel speel. Die vraag is of die tradi- sionele gereformeerde eksegtiese metodes deeglik genoeg met hierdie belangrike wending rekening hou. Die laaste gedeelte be- spreek die verhouding tussen lewensvisie en eksegese. 1. Inleiding ’n Ontken- ning of verdoeseling van die eie lewensbeskoulike vooronderstel- lings (met alle klem op die teks) lei tot ’n dogmatistiese instelling. Daarteenoor kan ’n oorbeklemtoning van die lewensbeskoulike bepaling (met gepaardgaande onderbeklemtoning van die Bybel- teks) ’n relativistiese houding tot gevolg hê. Is daar ’n oplossing vir hierdie dilemma? 2. Die aard van die Bybel – in breë filosofiese perspektief God openbaar hom deur die skepping, in woorde (’n boek) en in ’n mens, Jesus Christus. In al drie gevalle is dit God wat openbaar, maar die openbaringsmiddel is iets kreatuurliks. Omdat die skepping struktureel filosofies bestudeer en analiseer kan word, geld dit ook vir die Bybel. Wanneer die kreatuurlike of menslike kant van die Skrif geanaliseer word, beteken dit nie dat die goddelike kant (dat dit God se Woord In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 3 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... is, geïnspireer deur die Heilige Gees) ontken word nie. Aangesien daar dikwels in die teologie nie veel meer gesê kan word as dat die Bybel die ewige Woord van God is nie, is hierdie filosofiese, struk- turele analise belangrik. By hierdie analise word gesteun op vorige navorsing wat alreeds elders gepubliseer is (vgl. Van der Walt, 2008c). 2.2 Die Bybel as geloofs-, konfessionele of sekerheidsboek Hierdie gedagte van die Bybel as geloofsgekwalifiseerde boek is deur verskillende denkers verder uitgewerk. Die drie belangrikste fi- gure is Sinnema (1975), Spykman (1973a; 1973b; 1985; 1992) en Olthuis (1976; 1979; 1987). Hulle beskouings word agtereenvolgens saamgevat waaruit ook sal blyk hoe hulle mekaar aangevul het. 2.1 Die multidimensionele karakter van die Bybel In die reformatoriese filosofie vind ’n ontleding van die skepping ge- woonlik plaas deur middel van ’n verskeidenheid modaliteite of aspekte van die werklikheid. (Vgl. Van der Walt, 2006:142-152 vir ’n oorsig oor die modaliteiteleer.) Die volgende vyftien modaliteite (van die eenvoudigste tot mees gekompliseerde) kan onderskei word: die aritmetiese, ruimtelike, kinematiese, fisiese, biotiese, psigiese, lo- giese, historiese, linguale, sosiale, ekonomiese, estetiese, juridiese, etiese en pistiese (geloof) aspekte. Toegepas op die Skrif, beteken bogenoemde dat dit (as iets krea- tuurliks) al vyftien fasette deel. Enkele voorbeelde wat die Bybel vertoon, is die volgende: • ’n fisiese kant, want dit is met ink op perkament/papier geskryf/ gedruk; • ’n fisiese kant, want dit is met ink op perkament/papier geskryf/ gedruk; • ’n historiese kant, omdat dit vertel wat God in die geskiedenis ge- doen het; • ’n logiese faset: dit is verstaanbaar; • ’n logiese faset: dit is verstaanbaar; • ’n linguale faset: dit is eers mondelings oorgedra en later in die oorspronklike tale op skrif gestel en vandag in baie tale vertaal; • ’n ekonomiese aspek – dit kan gekoop/verkoop word; • ’n juridiese aspek – ’n mens het eiendomsreg op jou eie Bybel; • ’n morele aspek: dit bied riglyne hoe ’n mens eties reg kan leef. Die Skrif het wel aan al die bogenoemde fasette deel, maar dit word deur die heel laaste, die modaliteit van geloof, gekwalifiseer. Die ge- loof “kleur” al die ander aspekte, omdat al die ander lewensfasette in die geloof terugkeer. Dit word in die reformatoriese filosofie analo- gieë genoem. Hier volg enkele voorbeelde van die analogieë: In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 4 B.J. van der Walt aritmetiese – die term “Drie-eenheid” ruimtelike – God se nabyheid/alomteenwoordigheid fisiese – geloofskrag biotiese – geloofsverval, geloofsgroei of -verdieping sensitiewe/psigiese – geloofsvertroue/-gevoel logiese/analitiese – geloofskennis historiese – verskillende historiese soorte/tipes geloof linguale – tipiese geloofs- en Bybeltaal sosiale – geloofsgemeenskap/-omgang ekonomiese – geloofsoffervaardigheid estetiese – geloofsharmonie/-eenheid juridiese – geloofsgehoorsaamheid en Skrifgesag etiese – geloofstrou/-volharding 2.2.1 Sinnema se bydrae Sinnema (1975) verrig belangrike voorwerk deur aan te toon dat taal nie eenvoudig taal is nie, maar altyd deur een of ander aspek gekwalifiseer word. So is die taal van ’n regsgeding juridies gekwali- fiseerd, wetenskaplike taal logies, besigheidstaal ekonomies en om- gangstaal tussen mense sosiaal gekwalifiseerd (vgl. Sinnema, 1975:6). • Gesagvol oor die hele lewe Verder wys Sinnema op die belangrike rol wat die geloofsfaset in die hele lewe van die mens speel. Terugverwysend of retrosiperend (vgl. 2.1 hierbo) na die vroeëre aspekte, integreer die geloof die hele lewe of “kleur” dit. Vooruitwysend is daar nie verdere kreatuurlike aspekte nie. Daarom wys dit bo die skepping uit na die transendente God/god of die mens se laaste sekerheid. Via die geloof het die Skrif dus gesag oor die hele lewe. In die lig van die sekerheidstaal (certitudinal language) wat die Bybel gebruik, toon Sinnema (1975:22) verder aan dat dit verkeerd is om sekere boeke in die Ou en Nuwe Testament “historiese boeke” te noem. Hulle is volgens hom certitudinal, not historical writings. Die vraag is dus of dit korrek (geldig) is om die Bybel alleen volgens ’n grammaties-historiese metode te bestudeer. • Geloofstaal Om die Bybel reg te verstaan is dit dus noodsaaklik om te weet watter soort taal dit gebruik. Die Bybel gebruik geloofstaal; taal wat deur die pistiese faset gekwalifiseer word. Geloofstaal is nie bo- natuurlike taal nie, maar gewone menslike taal wat bloot verskillend as die ander soorte genoemde tale gekwalifiseerd is. Die Bybelse taal is nie dieselfde as wetenskaplike teologiese taal nie. Gewone geloofstaal gee uitdrukking aan ’n bepaalde geloof, terwyl teologiese taal dit wetenskaplik analiseer (vgl. Van der Walt, 2008d, afd. 4.) Sinnema dui dié soort taal aan as certitudinal discourse. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 5 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... 2.2.2 Spykman se bydrae Hierdie reformatoriese denker bou voort op wat reeds by Sinnema gevind is. ’n Konfessionele boek Hy gebruik nie die woord certitudinal nie, maar eerder confessional om die Bybelse boodskap te kwalifiseer, maar bedoel daarmee die- selfde geloofsaspek as Sinnema. Daarmee wil hy ook aandui dat die Bybel nie primêr ’n politieke, ekonomiese, psigologiese of sosiale boek is nie (vgl. Spykman, 1973a:11). Met “konfessioneel” bedoel Spykman (vgl. 1985:63, 64) nie die mens se subjektiewe ervarings en uitsprake oor God nie. Hy sê uitdruklik (Spykman, 1985:49) die Bybel is die Woord van God in die woorde van menslike taal. • Meer as net gewone geskiedenis Spykman doen veral moeite om aan te toon dat die Bybel nie ge- skiedenis in die gewone sin van die woord bied nie, maar wel “pro- phetic history, interpreted history, history with a point” (vgl. byvoor- beeld Spykman, 1973a:11). Hy verduidelik die soort konfessionele geskiedenis ook met talle voorbeelde uit die Bybel self. Belangrike konings van Israel wat des- tyds groot invloed gehad het (bv. Omri), word in Konings of Kronieke net in ’n paar verse vermeld, omdat hulle verhouding tot God ver- keerd was. Omgekeerd word van polities onbelangrike figure veel meer vertel, omdat hulle in gehoorsaamheid geleef het. Wie dus meer oor spesifieke konings wil weet (vgl. 1 Kon. 14:19, 29), word na die oorspronklike geskrifte (wat die skrywers geraadpleeg het by die opstel van hierdie Bybelboeke) verwys (waaroor ons vandag natuurlik nie meer beskik nie). Spykman vat sy Skrifbeskouing soos volg saam: “At heart it is not a history book, but a confessing book, a book which confesses, tes- tifies, witnesses, declares, proclaims the mighty acts of God in the history of redemption in a Christocentric way” (Spykman, 1973a:14). Tog is geskiedenis belangrik Terwyl die een gevaar is dat ’n mens die historiese aspek (of enige ander faset) van die Bybel kan oorbeklemtoon, sodat die leidende geloofsaspek verduister word, kan die omgekeerde ook gebeur. In Bultmann se bekende kerugmatiese teologie bly daar feitlik net ’n boodskap (kerugma) oor sonder historiese gronde. Spykman be- klemtoon dus dat die Bybel sowel geskiedenis van die verlossing as geskiedenis van die verlossing is. Die Skrif het ’n historiese basis, dit beklemtoon self dat sy boodskap verankerd is in werklike his- toriese gebeurtenisse (vgl. Spykman, 1973a:14). Vervolgens word op ’n derde reformatoriese filosoof gelet wat die voorafgaande insigte van Sinnema en Spykman verder uitgebou het. • Voorbeelde Volgens Spykman is dit wel moontlik om uit die Bybel iets te wete te kom oor die politieke aspekte van Dawid se regering of die ekono- miese bloei tydens die regering van Salomo. ’n Mens kan ook die apostel Petrus psigologies bestudeer, óf Paulus se sending vanuit ’n taalkundige perspektief bekyk. Dit is maklik, want al hierdie aspekte van die werklikheid is teenwoordig in die Skrif, anders sou die Bybel nie ’n gewone kreatuurlike boek gewees het nie en die geskiedenis van die verlossing nie ’n reële gebeurtenis nie. Al die ander fasette is egter ondergeskik aan die geloofsfaset wat hulle almal kwalifiseer of lei (vgl. Spykman, 1992:130). In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 6 B.J. van der Walt ’n Besondere soort boek Volgens Olthuis is die Bybel as boek van linguale aard. Daar be- staan egter baie soort boeke, soos ’n telefoonboek, digbundel, regs- boek, roman, geskiedenisboek en nog meer. Hulle is verskillende soorte boeke, omdat hulle verskillend gekwalifiseerd is. ’n Regsboek is byvoorbeeld juridies en ’n digbundel esteties van aard. Om ’n ro- man dus soos ’n geskiedenisboek te lees of ’n telefoonboek soos ’n sosiale register, is ’n ernstige mistasting wat die boek self ook ge- weld aandoen. Op soortgelyke wyse word die Bybel misbruik en sy aard aangetas as dit byvoorbeeld primêr as ’n morele handboek, sistematiese teo- logie, ’n versameling psigologiese gevallestudies, literêre bloemle- sing of politieke geskiedenis gelees word. Volgens Olthuis is dit ’n boek van sekerheid (certainty) – ’n seker- heid wat alleen in die geloof aanvaar en nie redelik bewys kan word nie (vgl. Olthuis, 1976:1). Hy gebruik (vgl. Olthuis, 1976:14) ook ander terme as hy sê: “... the Scriptures rearticulate the Word of God redemptively in a specific focus which we shall call the certainty (or variously the doxological or confessional) focus”. Hy gebruik dus terme wat reeds by Sinnema en Spykman aangetref word. 2.2.3 Olthuis se bydrae Alhoewel Olthuis sy insigte oor die Skrif tot ’n eie hermeneutiek (vgl. Olthuis, 1987) uitgewerk het, word hier net op sy visie op die Skrif gekonsentreer. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 7 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... • Voordele van so ’n visie op die Skrif Om die Bybel op hierdie wyse te lees, hou talle voordele in: Dit is op die geloof gevestig om dit te bou, (vgl. Olthuis, 1987:84) – iets waar- toe blote literêre of historiese metodes nie in staat is nie; Ten spyte van die groot verskeidenheid literêre vorms (genres) en historiese kontekste, gee die oorheersende fokus op ’n mens se laaste geloof- sekerheid ook eenheid aan die Bybel (vgl. Olthuis, 1987:86); Hierdie visie maak dit ook moontlik om sowel die goddelike as menslike kant van die Skrif volledig te erken (Olthuis, 1987:87); Wanneer die ge- loofsaspek op dié wyse kwalifiserend optree, word die Bybelse boodskap volgens Olthuis ook nie beperk nie (bv. tot iets geesteliks of bonatuurliks wat die res van die werklikheid minag of ontken). Dit word slegs gekanaliseer. Soos reeds by Sinnema aangetoon, speel geloof ’n integrerende rol in die hele lewe van die mens. Via sy certi- tudinal dimension het die Skrif gesag oor die totale menslike be- staan (vgl. Olthuis, 1979:82). Dit hoef nie deur middel van allerlei hermeneutiese metodes relevant gemáák te word nie. Dit ontsluit ook die hele lewe in die lig van die transendente. • Voorbeelde uit die Skrif Enkele van die voorbeelde wat Olthuis bied, word kortliks genoem, omdat dit sy visie op die Skrif duideliker kan maak. As in Matteus 6:26 staan dat God die voëls van die hemel kos gee, is dit nie ’n ontkenning van die feit dat hulle self kos moet soek nie. Dit wil die lesers oortuig dat God net so vir hulle ook sal sorg en hulle hul dus nie oor kos en klere hoef te bekommer nie. Wanneer Elisabet in haar swangerskap sê dat dit die Here is wat dit aan haar gedoen het (Luk. 1:25) beteken dit nie dat sy die geslag- telike en biologiese aspekte van haar verwagting ontken nie. In die laaste instansie ontvang ’n mens egter kinders as geskenk van die Here. Psalm 127:1, wat sê dat bouers tevergeefs werk as die Here ’n huis nie bou nie, ontken nie dat om ’n huis te bou geld, harde werk, sand, stene en nog baie meer dinge vereis nie. Soos al die ander ge- deeltes in die Skrif, is die fokus anders. In hierdie geval wil dit bely en verkondig dat bouwerk wat nie in gehoorsaamheid en met die seën van die Here gedoen word nie, nie sal standhou nie. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 8 B.J. van der Walt Naomi en Abimeleg se emigrasie na Moab (vgl. Rut 1:1-5) is in die Bybel nie ’n blote ekonomies-politiese aangeleentheid nie. Die kon- fessionele of sekerheidsdimensie word beklemtoon: hulle ongeloof dat die Here nie in hulle eie land vir hulle sal sorg nie. Net so is die inname van Kanaän (vgl. Num. 13; 14) in die Skrif veel meer as ’n blote militêre operasie – dit was ’n saak van geloof of on- geloof in God. ’n Uitsluitlike grammaties-historiese benadering is onvoldoende Olthuis (1979:82; 1987:44) kan nie slegs die historiese of gramma- tiese metodes van Bybellees aanvaar nie, omdat dié twee soorte hermeneutieke alleen nie volle reg aan die Skrif as ’n geloofsboek van laaste sekerheid (ultimate certainty) kan laat geskied nie. Nog belangriker: indien die Bybel gewone letterkunde of geskiedenis was, kon dit nie vir die hele lewe gesagsvol en relevant wees nie. (Onder 2.1 is aangetoon dat die historiese en linguale heelwat “laer” op die leer van modaliteite of aspekte van die werklikheid lê. Hulle beklee nie die leidende of hoogste plek van die pistiese faset nie.) In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 9 9 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... 2.2.4 Dieselfde perspektiewe by ander reformatoriese denkers Die gedagte dat die Bybel ’n geloofsboek is, word ook deur veel meer Christelike filosowe ondersteun. Hart (1989:137) sê byvoor- beeld: “The Bible is a book of faith, written in faith, to be read in faith, to be embodied in faith”. Troost (2004:133) skryf dat die Bybel nie taalkundig of histories nie, maar pisties gekwalifiseerd is en sê dan (p. 134): “In haar volop menselijk, historisch en talig gewaad, blijft de bijbeltekst een typisch geloofsmatig karakter behouden.” 2.2.5 Gevolgtrekking Uit die voorafgaande uiteensetting van die standpunte van Sinnema, Spykman, Olthuis en andere is dit duidelik dat die reformatoriese filosofie in staat is om met behulp van sy leer van ’n verskeidenheid modaliteite die unieke aard van die Skrif te verduidelik. Teoloë vol- staan dikwels daarmee deur net te sê die Bybel is die ewige, altyd- geldende Woord van God, deur die Heilige Gees geïnspireer. Daar- teenoor kan ’n Christelike filosofie ten minste vyftien fasette (aan die menslike kant) van die Bybel aantoon. Die filosofiese analise van die multidimensionele, kreatuurlike kant van die Woord van God toon ook dat dit vanuit ’n verskeidenheid hoeke, en nie net volgens een of twee metodes nie, kan en behoort gelees te word. Elke metode sal egter rekening moet hou met die feit dat die Bybel ’n pisties gekwalifiseerde geloofsboek is. Aangesien voldoende refleksie gebied is oor ’n filosofies-verrykte Skrifbeskouing, kan verder gefokus word op hoe die Bybel gelees behoort te word – op ’n geldige Skrifverklaring. 3.1 Gangbare metodes Hoewel hulle dikwels oorvleuel, kan die volgende sewe meer popu- lêre en ook wetenskaplik-hermeneutiese metodes onderskei word. (Vir besonderhede asook waardevolle kritiek op elkeen, vgl. byvoor- beeld Greidanus, 1988; Olthuis, 1976; 1979 en 1987; Seerveld, 2003; Spykman, 1973b en 1985 en Van der Walt, 2006:22-88. Die ouere metodes vanaf Origines tot by Luther word behandel deur Chau, 1995. Greijdanus, 1946:146 e.v. se oorsig gaan tot by Bult- mann.) 3. ’n Vlugtige oorsig oor die belangrikste hermeneutiese metodes Hierdie vinnige oorsig (vgl. Van der Walt, 2008c) se bedoeling is nie om elke metode volledig te behandel en te beoordeel nie. Dit wil bloot aantoon dat die Bybel reeds uit ’n verskeidenheid hoeke bena- der en gelees is. Verskillende Skrifbeskouings lei tot verskillende Skrifinterpretasies. Die vlugtige oorsig plaas ook die metodes wat gereformeerdes in Suid-Afrika graag volg binne ’n breër agtergrond. Sonder om weer daarop in te gaan, gaan die skrywer ook daarvan uit dat die Bybel gelowig en biddend om die leiding van die Heilige Gees, en nie individualisties nie, maar sáám deur gelowiges ver- staan kan word. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 10 B.J. van der Walt 3.1.1 Die allegoriese metode Dit is een van die oudste metodes in die geskiedenis van die Joden- dom (bv. Philo van Aleksandrië) en van die Christendom (bv. Ori- genes). Hierdeur word gepoog om agter die letterlike betekenis van ’n Skrifgedeelte na die “ware” of “diepere” betekenis daarvan te soek. (Vgl. Van der Walt, 2006:82, 83 vir voorbeelde van hoe Chris- tus se gelykenisse asook die boek Hooglied allegories uitgelê is.) Behalwe hierdie allegoriese metode (sake wat ’n mens moet glo), is gedurende die Middeleeue ook die letterlike betekenis (dit wat sê wat gebeur het), die morele betekenis (dinge wat ’n mens moet doen) en die anagogiese betekenis (dit waarheen jy op pad moet wees) op die Bybel toegepas. Dit word selfs vandag nog deur predikers gebruik. Die metode het wel aangevoel dat die Bybel ’n unieke boek is en dus anders as ’n gewone geskrif gelees behoort te word. Ongelukkig het dit daartoe gelei dat die leser sy eie gedagtes in die Skrif inge- lees het (eisegese) eerder as wat daar uitleg (eksegese) van die Woord van God self plaasgevind het. Bowendien, hiervolgens kan net die teologies-ingewydes die “dieper” betekenis uit die Skrif haal. 3.1.4 Die moraliserende metode In hierdie geval word ’n Skrifgedeelte tot ’n simplistiese, moralistiese program van moets en moenies omskep. Dit is ’n baie eenvoudige en daarom populêre manier om die lewensgeskiedenisse van Bybel- figure te lees en daaroor te preek. Hulle deugde word as motivering en hulle ondeugde as waarskuwing vir die huidige lesers of luisteraars voorgehou. Voorbeelde hiervan is die wêreldsheid van Lot, die geloof van Abraham, die hardkoppigheid van Moses, enso- voorts. (Vgl. Greidanus, 1988:116-118, 161 e.v. en 175-181; Spyk- man, 1985:53-61; Seerveld, 2003:22-28 en Van der Walt, 2006:83, 84 vir talle voorbeelde sowel as grondige kritiek op hierdie metode.) Die belangrikste om hier te noem is dat so ’n visie die Bybel reduseer of vermink tot ’n morele (slegs één faset van die lewe) ge- skrif en die aard en betekenis daarvan grootliks vereng. Uit die voor- afgaande het reeds geblyk dat die Woord ’n veel wyer, lewens- omvattende, kosmiese betekenis het (vgl. ook Van der Walt, 2009a). 3.1.2 Die spiritualiserende metode Dit gebeur wanneer lesers die basiese, historiese en aardse dinge waaroor ’n betrokke Skrifgedeelte handel, ignoreer ten gunste van ’n “geestelike” analogie. Die werklike verhaal van Josef in die put (Gen. 37:24) word byvoorbeeld as troos gebruik vir hedendaagse le- sers wat “geestelik in ’n put sit”. Die verhaal in Markus 4:35-41 (Jesus maak die storm stil) word ook soms verspiritualiseer tot “storms op ons lewensee”. Hoewel dit baie maklik kan wees om die Bybel so relevant te probeer maak, kom dit eerder op ’n verdraaiing of verwringing as op ’n verklaring neer. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 11 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... 3.1.3 Die ensiklopediserende metode Terwyl die voorafgaande metode te min van die Bybel verwag het, verwag hierdie metode te veel daarvan. Dit maak van die Woord ’n ensiklopedie wat inligting oor alles en nog wat bied en antwoorde op elke moontlike probleem sou verskaf. Christelike wetenskaplikes be- skou die Bybel as ’n handboek vir byvoorbeeld die geologie, land- bou, astronomie, politiek, opvoedkunde en nog meer. Op hierdie wy- se word egter aan die Bybel vrae gestel wat nie bedoel was om beantwoord te word nie – die Bybel word oorvra. Die Bybel is nie ’n wetenskaplike handboek nie, maar in voorwetenskaplike, alledaagse taal geskryf en vir opbou in die geloof bedoel (vgl. Van der Walt, 2008d, afd. 4). 3.1.5 Die histories-kritiese metode Die histories-kritiese hermeneutiek benader die Bybel as ’n ver- sameling gewone historiese dokumente en probeer volgens ’n posi- tivistiese wetenskapsidee vasstel hoe en wanneer die verskillende Bybelgedeeltes ontstaan het en of hulle as histories betroubaar beskou kan word. Wonderverhale word meestal verwerp. (Vir deeg- like kritiek op, maar ook waardering vir hierdie metode, vgl. Seer- veld, 2003:29-34 en Poythress, 1988:18 e.v.) Greidanus (1988:25- 30) merk tereg op dat, hoewel die metode belangrike bydraes opge- lewer het, dit die Skrif vanuit ’n vreemde lewensvisie benader en tot groot onsekerheid by gelowiges lei. Soos reeds hierbo duidelik In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 12 B.J. van der Walt gestel, is die Bybel die Woord van God al vertel dit ’n historiese verhaal (vgl. ook Van der Walt, 2009b). gestel, is die Bybel die Woord van God al vertel dit ’n historiese verhaal (vgl. ook Van der Walt, 2009b). 3.1.6 Die dogmatiese metode Hierdie metode was en is nogal populêr onder evangeliese en gere- formeerde Bybellesers en veral teoloë. Die Woord van God word gelees en bestudeer om sekere proposisies, leerstellings of bepaal- de dogmas daaruit af te lei of, omdat dit reeds geglo word, slegs te bevestig. Die werk van Hart (1989) verduidelik hierdie benadering van die By- bel breedvoerig en bied ook grondige kritiek daarop. Seerveld (2003:34-37) neem hierdie benadering ook deeglik onder die loep. Volgens hom is die grootste gevaar van so ’n metode waarskynlik dat ’n mens se eie vooropgestelde dogmas of lewensvisie jou ver- hinder om werklik deur die Woord van God gekonfronteer en gekor- rigeer te word. Indien jy die Skrif só lees, kyk jy as ’t ware in ’n spieël en sien net jou eie beeld in plaas daarvan om deur ’n venster na ander en nuwe dinge te kyk. Hierdie metode impliseer ’n baie eng, reduksionistiese visie op die aard van die Woord – dit word eensydig as ’n leerstellige (logies-analitiese) boek beskou. 3.1.7 Verskillende literêre metodes Gereformeerde teoloë het sedert die Reformasie veral voorkeur gegee aan ’n grammatiese metode, dikwels gekombineerd met ’n historiese metode en vanaf Bernard Weiss in die 19e eeu die gram- maties-historiese metode genoem. Die Bybel is as literatuur beskou en die eenvoudige, letterlike betekenis as die belangrikste. Intussen het ’n verskeidenheid literêre metodes van die Skrifstudie ontstaan. Greidanus (1988:51) onderskei byvoorbeeld tussen “source criti- cism, form criticism, redaction criticism and historical criticism” (vgl. Longman, 1987). Tans is dit populêr om die Skrif met behulp van wetenskappe soos die resepsie-estetika (dit wil sê vanaf die gesigs- punt van die huidige lesers), retoriek (redeneerkuns), narratologie (vertelkuns), pragmatiek (effek op die lesers) en nog ander metodes te probeer verstaan. Soms word dit dan tot die enigste sleutel vir die verstaan van die Skrif verhef. Weereens moet egter aangedui word dat al sodanige metodes nie bloot as waardeloos verwerp mag word nie. Tekskritiek kan byvoor- beeld ’n beter teks tot gevolg hê; historiese kritiek maak ’n mens sensitief vir die historiese konteks; vormkritiek vestig die aandag op die oorspronklike mondelinge tradisie, terwyl redaksionele kritiek ’n In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 13 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... mens bewus maak van die moontlike redakteurs en die oorspronk- like bronne wat hulle kon gebruik het. Nogtans beantwoord al die verskillende literêre metodes nie werklik die vraag na die unieke aard van die Skrif nie – dit is méér as ’n gewone literêre werk. 4. Die hermeneutiese revolusie Om duidelik te maak waarom hier van ’n “revolusie” gepraat word, word eers iets meer oor die tradisionele metode van eksegese gesê. 3.2 Die gangbare voorkeure van Gereformeerde teoloë 2008: 30, 40).Die Skrif vertoon ten minste vyftien dimensies en ver- eis dus metodes wat beter aan sy multidimensionele aard reg kan laat geskied. Een van die belangrike leemtes is dat die grammaties-historiese me- tode teksgebonde is en die huidige leser se rol by eksegese min of meer ignoreer. Die motief mag goed wees, naamlik om die Skrif- gesag te “beskerm”, maar die metode stam egter uit die tyd toe nog in ’n neutrale beoefening van die wetenskap geglo is onder invloed van die rasionalisme. Dit hou dus nie rekening met die werklike stand van sake van enige soort interpretasie nie. Die werklike situa- sie is dat dit onmoontlik is om die rol van die huidige leser/eksegeet by die lees van ’n Skrifgedeelte uit te skakel. Silva merk op: Biblical interpreters in earlier centuries have of course been conscious of the role played by personal bias, but they have simply taken it for granted that such a bias could be overcome. It certainly would not have occurred to them that in the very nature of the case we are incapable of grasping objective reality. (Silva, 1987:112.) Dit lei tot die volgende afdeling. Dit lei tot die volgende afdeling. 3.2 Die gangbare voorkeure van Gereformeerde teoloë Die skrywer laat dit aan die lesers self oor om te oordeel of hulle nie dalk nog die prooi is van sommige van die voorafgaande eksege- tiese metodes nie. In die inleidende gedeelte van ’n vorige artikel in In die Skriflig (vgl. Van der Walt, 2008d) is voorbeelde gegee van die hermeneutiese metodes waaraan Gereformeerde teoloë verbonde aan die Teolo- giese Skool van die GKSA op Potchefstroom voorkeur gee. Sommige teoloë verkies nog steeds ’n grammatiese (meer literêre) metode à la Grosheide (1929) en Greijdanus (1946) plus nuwere in- sigte op hierdie gebied. Andere wil daarby ook klem op die open- baringshistoriese en kultuurhistoriese element in hulle eksegese lê, maar nog steeds net van die Bybelteks self. Van die huidige leser se vooronderstellings word net die konfessionele en dogmatiese uit- gangspunte erken. Breëre lewensbeskoulike vooronderstellings word wel soms genoem, maar nie werklik in die eksegetiese proses verreken nie. Alle klem lê dus steeds op die teks en dus op ’n grammaties-historiese metode. Die Bybel moet gelees word om te verstaan wat daar geskrywe staan (die grammatiese) en waarom dit op die manier geskrywe is (die historiese). Dit is in ooreenstemming met die ou beginsel dat die Heilige Skrif, omdat dit die Woord van God is, self as beheersende reël vir sy uitleg moet geld (vgl. Greij- danus, 1946:145). Al die reëls vir eksegese moet dus uit die Skrif self afgelei word. Hierteenoor is aangetoon (vgl. Van der Walt, 2008d) dat teoloë buite Potchefstroom (bv. Snyman) wel die lewensbeskoulike element in die eksegese van die Bybel in berekening wil bring. Die vraag is egter of die wyse waarop dit by hom gebeur nie ten koste van die blywende goddelike gesag van die Skrif geskied nie (vgl. Van Wyk, 2008 se reaksie). In die voorafgaande (vgl. die slotgedeelte van 2.2.3 hierbo) is ook reeds aangetoon, in die lig van die Bybel as geloofsgekwalifiseerde boek, dat die grammatiese en historiese metodes wel geregverdig is (die Bybel is wel ook ’n literêre en historiese geskrif), maar tog ook hulle beperkings het (vgl. ook Snyman, 2008:31 en Van Deventer, In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 14 B.J. van der Walt 2008: 30, 40).Die Skrif vertoon ten minste vyftien dimensies en ver- eis dus metodes wat beter aan sy multidimensionele aard reg kan laat geskied. 4.1 Die tradisionele eksegetiese benadering Soos reeds gesê, lê die klem op die teks volgens die tradisionele benadering, en moet die Skrif self dus die eksegetiese metodes bied (vgl. die titel van Greijdanus se boek “Schriftbeginselen ter Schrift- verklaring”). Eksegese geskied volgens ’n aantal eenvoudige reëls (vgl. Greijdanus, 1946:100-145), soos byvoorbeeld die volgende: Skrif moet met Skrif vergelyk word; moeilik begrypbare gedeeltes moet verklaar word in die lig van verstaanbare gedeeltes; oorbly- wende gedeeltes moet so gelaat word onder die motto non liquet; onderskeid moet gemaak word tussen die ou en nuwe bedeling, tussen verskillende genres, ensovoorts. Hierdie tradisionele metode (die toepassing van ’n aantal reëls) word wyd gebruik (soos blyk by die inleiding van Van der Walt, 2008d in die geval van Vorster. Nog voorbeelde is: Duvenage (1985); Floor & Coetzee (1990); Jonker (1977); Stott (1988) en Van Wyk (1989)). 15 In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... Vandag word besef dat hierdie reëls wel belangrik is, maar glad nie voldoende nie. 4.2 Die radikale hermeneutiese wending Die nuutste hermeneutiek plaas, in teenstelling met die tradisionele, die aksent nie meer op die teks nie, maar op die huidige leser (vgl. Silva, 1987:7). Dit het ’n hele omwenteling beteken, omdat ekse- gese nou met ’n baie wyer spektrum faktore rekening moet hou. 4.2.1 Invloed van die irrasionalisme Aangesien Troost (2004:126, 133, 425, 429, 437, e.v.) hierdie om- wenteling in detail beskryf, word slegs die essensiële hier weer- gegee. (Vir meer besonderhede kan ook die volgende outeurs ge- raadpleeg word: Derksen, 1983; Poythress, 1988; Rossouw, 1981; Zuidema, s.a. en 1972.) Die irrasionalistiese filosofie (van pragmatisme, vitalisme en eksis- tensiefilosofie) het hierdie draaipunt voorberei. Naugle (2002:253) vat die verskil tussen die vroeëre rasionalistiese denke (ongeveer 1600-1900) en die daaropvolgende irrasionalisme soos volg saam: In the halcyon days of the Enlightenment, the prejudice against any prejudice reigned supreme. The promotors of this project were concerned about epistemological infection stemming from the germs of personal biased and cultural presuppositions. They sought to apply the antibiotic of objective, scientific rationality to all serious theoretical enterprises in order to produce an uncontaminated form of knowledge characterized by mathematical precision. Despite the herculean efforts of those who promoted this dehumanized epistemological program, the dogma of value-free ways of knowing has recently fallen on hard times. Die nuwe situasie skets hy soos volg: Die nuwe situasie skets hy soos volg: The prejudice against prejudice has been recognized as a prejudice, and the self-defeating nature of this aspect of the Enlightenment project has been exposed. In these ‘postmodern’ times many thinkers have perceived that it is virtually impossible, and indeed not even healthy to attempt to qua- rentine thought, and to rid all conceptual endeavours of the encroachment of personal and cultural contingencies. (Naugle, 2002:254.) In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 16 B.J. van der Walt Die implikasie hiervan is dat interpretasie altyd kontekstueel beïn- vloed is. Silva verduidelik: To interpret the biblical text ... involves a contextual shift. Even when I seek merely to express what Paul meant, for example, I am constrained to do so in my situation: with English rather than Greek, with modern rather than ancient idioms, with Western nuances rather than Middle Eastern thought forms. In other words, all forms of interpretation necessarily include a measure of contextualization. This point is a little frightening because it appears to relativize Scripture. (Silva, 1987:23.) ’n Verkeerde manier van omgaan met die konteks kan inderdaad gevaarlik wees, omdat dit tot subjektivisme en relativisme kan lei (vgl. die huidige postmodernisme). 4.2.2 ’n Nuwe soort hermeneutiek Sedert filosowe soos Heidegger en Gadamer, veral sedert laas- genoemde se epogmakende Wahrheit und Methode (1965), het ek- segese sy onskuld en eenvoud verloor. Eksegese kan nie langer net besig wees met wat letterlik in die teks staan en die toepassing van ’n aantal logiese letterkundige reëls nie. Die konteks van die huidige leser het nou ’n nie-ignoreerbare deel van die hermeneutiek geword. Die leser se eie omstandighede en veral sy eie lewensvisie speel ’n beslissende rol daarin. Op wetenskaplike vlak (teologiese eksegese ingesluit) is die leser se filosofie dus van deurslaggewende betekenis. Wysgerige dissiplines soos ’n werklikheidsbeskouing (ontologie), mensbeskouing (antropo- logie), kenteorie (epistemologie) en taalfilosofie kan nie geïgnoreer word nie. Tereg sê Troost (2004:129) dat hermeneutiek vir baie teo- loë vandag nouliks iets anders as sistematiese filosofie geword het. 4.2.4 Geen uitkomkans Dit is duidelik dat ook die gereformeerde teologie nie ’n keuse het of dit met hierdie belangrike wending wil rekening hou of nie. Al kan grondige kritiek op die irrasionalistiese en postmodernistiese filo- sofie vanuit ’n Christelike filosofie en teologie gegee word, het hier- die strominge die aandag op ’n feitlike situasie gevestig wat nie ont- ken kan word nie. Die vraag is dus nie of die lewensbeskoulik-filo- sofiese rol van die leser erken word of nie, maar hoe dit moet ge- beur. Hoe moet dit gebeur sodat die vroeëre absolutistiese dog- matisme (wat die invloed van die leser en konteks wou ignoreer), sowel as die hedendaagse subjektivistiese relativisme (wat die invloed van konteks en leser oorbeklemtoon), vermy word? Sulke vrae lei tot die laaste afdeling van hierdie ondersoek. Hierteenoor sê Troost na aanleiding van die werk van filosowe soos Heidegger, Gadamer en Dilthey ... dat ons verstaan van teksten niet slechts een kwestie van grammatica en logika is, maar primair ... de zaak van onze volledige werklijkheidsbeleving en -beschouwing, met andere woorden: van onze levensbeschouwlijke en wijsgerige totali- teitsvisie ... de theologische hermeneutiek is veel meer dan de toepassing van vijf of tien regels voor exegese (Troost, 2004:133). Deze tijd ligt voorgoed achter ons. (Peels aangehaal deur Troost, 2004:125.) Hierteenoor sê Troost na aanleiding van die werk van filosowe soos Heidegger, Gadamer en Dilthey 4.2.3 Die verskil tussen die oue en die nuwe Die volgende twee aanhalings bring die kontras tussen vroeër en tans duidelik na vore: Er was een tijd dat alles nog zo eenvoudig leek. Met een grammatica in de ene en een lexicon in de andere hand, een concordantie binnen bereik en gewapend met enige kennis van de bijbelse cultuur en geschiedenis, ging de exegeet naar de tekst toe. Dit exegetische handwerk resulteerde in de vast- stelling van de betekenis van de tekst, waarmee vervolgens dogmaticus en homileet aan de slag konden ... Hermeneutiek was een kwestie van het opstellen van een aantal leesregels ... In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 17 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... Deze tijd ligt voorgoed achter ons. (Peels aangehaal deur Troost, 2004:125.) 5. Die verhouding tussen lewensvisie/filosofie en Skrifinterpretasie Baie gelowiges is nog steeds van mening dat ’n respekvolle en vroom houding teenoor die Bybel voldoende is om dit reg te ver- staan. ’n Mens moet net gelowig die Skrif lees en daarna luister. ’n Mens, of jy dit wil erken of nie, lees egter altyd met ’n gekleurde bril en luister met jou eie ore (vgl. Olthuis, 1979:66). Die letterlike lees van die Bybel is volgens Snyman (2007:83-96) ’n mite. Ook Hart (2006) bied grondige kritiek op die sogenaamde objektiewe lees van die Skrif en beveel eerder ’n verantwoordelike lees aan. Die “gewone” leser se Bybellees word deur sy/haar lewensvisie be- paal en die wetenskaplike teoloog se eksegese word daarbenewens ook deur bepaalde (dikwels onbewuste) filosofiese uitgangspunte gekleur. (Filosofie is die wetenskaplike besinning oor ’n lewens- visie.) In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 18 B.J. van der Walt Wat is die implikasies hiervan? Dit vra eerstens vir ’n verandering van gesindheid. 5.1 Verandering van gesindheid Hierdie gesindheidsverandering hou onder meer die volgende in: 5.1.1 Openlike erkenning Heel eerste moet ’n mens nie probeer om jou lewensbeskoulike in- terpretasie van die Bybel weg te steek of te ontken nie. Olthuis stel dit soos volg: Normative exegesis takes place when we are keenly aware of our pre-understandings or vision rather than when we try to hide them. Then we are able to let the Bible text speak in terms of the differences from and similarities with our own prejudices. Without such interaction interpreters easily, often uncon- sciously, trace their own visions and beliefs onto the text and then read them ‘objectively’ out of the text. Ironic and para- doxical as it may seem, the more aware we are of the fore- beliefs and fore-conceptions of our own visions, the more we are able to do justice to the message of the text. (Olthuis, 1987:29; vgl. ook p. 86, 87.) 5.1.2 Stel die eie lewensvisie oop vir diskussie Olthuis (1987:13, 32, 46) beklemtoon dat dit nie sal help om bepaal- de Skrifgedeeltes oor en oor te lees (her-eksegetiseer) wanneer Christene van standpunt verskil nie. (Vgl. byvoorbeeld die situasie in die GKSA waar Skriftekste oor die vrou in die kerklike ampte al 30 jaar lank bestudeer word sonder dat konsensus bereik kon word.) Die vraag moet eerder gestel word vanuit watter vooronderstellings die botsende groepe die tekste waarop hulle hul visies grond, lees. Om die eie lewensvisie eerlik op die tafel te lê, is egter nie maklik nie, want ’n lewensvisie groei oor ’n lang tyd binne ’n bepaalde groep en bevat antwoorde op ’n mens se diepste lewensvrae. Om toe te laat dat dit openlik bespreek word, laat ’n mens dus kwesbaar. 5.1.3 Die Woord van God as toetssteen ’n Derde punt van belang is dat in die tweegesprek tussen jou eie lewensvisie en die Skrif, die Skrifboodskap die belangrikste is en die hoogste gesag moet geniet. Die Bybelleser moet altyd daarvoor oop wees dat sy eie lewensvisie deur die Woord van God getoets, ge- weeg, aangevul, gekorrigeer en selfs bevraagteken mag word. Die In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 19 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... x-straaltoets van die Skrif is die belangrikste om te voorkom dat ’n mens ’n gevangene van jou eie, selfs Christelike, lewensvisie word. x-straaltoets van die Skrif is die belangrikste om te voorkom dat ’n mens ’n gevangene van jou eie, selfs Christelike, lewensvisie word. 5.1.4 Gehoorsaamheid Die resultaat van ’n mens se Bybellees moet natuurlik ook beklem- toon word. Hart (2006:73) stel dit soos volg: A crucial test of responsible reading is what happens in our lives as a result of reading the Bible. Failure to act on the text, leaving it as merely grasped in our heads, assented to, and perhaps discussed, means failing to trust the text, since guiding us is what the text intends. Failure to embody its meaning is a form of failing to read the text properly. Hiermee is egter ’n baie belangrike probleem (vgl. die Inleiding) nog nie opgelos nie. 5.2 Die kernprobleem Oordrewe klem op die teks alleen, terwyl die menslike vooronder- stellings van die leser geïgnoreer word, lei maklik tot ’n dogma- tistiese instelling; ’n té gemaklike gelykstelling tussen die teks (God se Woord) en hoe die leser dit verstaan. Omgekeerd kan oormatige klem op die konteks of lewensbeskoulike uitgangspunte van die leser subjektivisme en relativisme tot gevolg hê. Dan is hoe ek die teks begryp slegs my eie, persoonlike mening of hoogstens dié van ’n bepaalde groep. In die eerste geval (die absolutistiese visie) word te maklik voorgegee dat dit God self is wat praat; in die tweede geval (die relativistiese standpunt) dat net die mens aan die woord is. ’n Lewensbeskouing is dus nie sonder gevare nie. Vervolgens sal die gevare eers kortliks genoem word. Daarna sal nagegaan word of daar kriteria bestaan om te toets of ’n lewensvisie betroubaar is of nie. 5.3.2 Aanspraak op universele geldigheid Ook hierdie afwyking bevat ’n element van waarheid wat egter oordryf kan word. ’n Mens moet met volle oorgawe in die geldigheid van jou lewensvisie glo. Die gevaar in hierdie geval is dat ’n mens kan dink dat slegs jou eie visie die finale, universele waarheid in pag het. Jy hoef dus nie meer ’n oop oog en oor vir ander visies en stemme “van buite” te hê nie. Dit impliseer egter ’n totale oorskatting van iets wat (as gevolg van ons verduisterde verstand) altyd gebrekkig, onvolmaak, onafgerond en onvoltooid sal bly. Die resul- taat is ’n toe of ’n geslote lewensvisie of ideologie. Selfs ’n Chris- telike lewensvisie wat op God se Woord gegrond is, is nie immuun teen verideologisering nie. 5.3.1 Ontaarding in ’n totalitêre, intellektualistiese sisteem Die meeste gevare ontstaan as gevolg van die oordrywing van ’n waarheidsmoment. In die eerste geval is dit waar dat ’n lewensvisie omvattend is. Wanneer ’n mens egter die gevoel kry dat ’n lewens- visie nie meer beweegruimte toelaat nie, nie bevraagteken mag word nie of nie jou eie geloofsgroei bevorder nie – en jy dus ’n gevangene daarvan word – begin rooi waarskuwingsligte flikker. ’n Mens kan ’n sisteem aanleer, maar ’n lewensvisie moet jou hart aangryp. Terwyl ’n sisteem iets tydloos en staties kan wees, is ’n lewensvisie iets histories (vir ’n bepaalde tyd bedoel) en dus dina- mies. ’n Lewensvisie mag nooit (af)geslote wees nie, maar moet oop bly vir vernuwing. Nóú verbonde aan hierdie gevaar is die volgende: 5.3 Die gevare verbonde aan ’n lewensvisie Weens beperkte ruimte (vir meer besonderhede, vgl. Walsh, 2000a; 2000b asook Van der Walt, 2008a; 2008b) kan die volgende gevare net kortliks vermeld word. Die toets, of en in hoe ’n mate ons ge- reformeerde denke voor van die gevare geswig het, word aan die leser self oorgelaat. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 20 B.J. van der Walt 5.3.3 Selfregverdiging van die invloed/mag van die eie groep/geslag Ook in hierdie geval word ’n waarheidselement skeefgetrek. ’n Lewensvisie skep vir mense ’n geordende wêreld waarin hulle veilig kan voel. Dié waarheid ontaard egter in dwaling wanneer dit lei tot isolasie, ’n na-binne gerigtheid en geslotenheid van die lewens- beskoulike groep, ’n laer-trek-mentaliteit, ’n beheptheid met eie sui- werheid. So ’n soort lewensvisie bots met Christene se roeping om tot seën vir ander te wees. 5.3.6 Vervanging van ’n persoonlike verhouding met God Die regte relasie is dat ’n mens se verhouding met God tot ’n By- belse lewensvisie sal aanleiding gee. Ook die omgekeerde, dat ’n lewensvisie wat op God se Woord gegrond is, jou nader aan God self sal bring. Dit is egter rampspoedig om ’n Christelike lewensvisie met die verhouding tot God in Christus te verwar of selfs in die plek van dié verhouding te stel. Dan word ’n lewensvisie ’n doel op sig- self, ’n gevaarlike afgod. 5.3.4 Irrelevansie vir die hedendaagse kulturele konteks Die element van waarheid is dat enige lewensvisie vir ’n bepaalde tyd en omstandigheid bedoel is. Die gevaar is egter dat dit opgesluit kan raak in die tydsomstandighede. Dit gebeur wanneer die ou visie In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 21 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... net so in nuwe omstandighede gekontinueer word. ’n Eietydse Christelike lewensvisie moet help om die unieke probleme van die hedendaagse kultuur te verstaan en alternatiewe daarop voor te stel. ’n Jonger generasie mag dus nie blote napraters van die le- wensvisie van hulle voorgeslagte wees nie. Vroeëre formulerings van ’n Christelike lewensvisie is nie waardeloos nie, maar moet her- interpreteer word om relevant te bly en nie in dooie tradisie te verval nie. 5.3.5 Verlies aan Bybelse inspirasie en dinamiek Hiermee word bedoel dat dit nie meer nodig sou wees om die Woord van God te bestudeer nie, omdat jou lewensvisie reeds volledig die evangelieboodskap sou eggo. Die gevaar is dus dat so ’n verabsoluteerde Christelike lewensvisie die Skrif – God se Woord – die swye oplê in plaas van die omgekeerde, naamlik dat jou le- wensvisie voortdurend deur God se openbaring ingelig, geïnspireer en gekorrigeer word om dit van stagnasie te bewaar. Nóú hieraan verbonde is ook die volgende bedreiging: 5.4.1 Interne toetse (vanuit die lewensvisie self) In hierdie verband kan op die volgende gelet word: Is die betrokke lewensvisie omvattend genoeg om van die hele werklikheid reken- skap te gee? Vertoon die onderafdelings van die lewensvisie die nodige samehang? Indien ’n lewensvisie nie omvattend en same- hangend is nie, kan dit nie tot ’n holistiese, integrale lewenspraktyk, ook in ’n mens se Skrifuitleg, lei nie. 5.3.7 Geslote en oop lewensvisies Die les is dus dat dit veel beter is om van die begin af ’n oop lewensvisie in plaas van ’n geslote een te huldig – een wat slegs deur middel van ’n krisis oopgebreek en tot ander insigte gedwing kan word. Geslote lewensvisies is gewoonlik sterk tradisionalisties, het nie ’n besef van alternatiewe nie, glo in die heiligheid van hulle oortuigings en het ’n (abnormale) vrees vir bedreiging van hulle standpunt. Daarteenoor word oop lewensvisies gekenmerk deur ’n geringer klem op tradisie, ’n groter besef en erkenning van ander moontlikhede, dit sakraliseer nie hulle eie insigte nie (’n gesonde besef van relatiwiteit) en is ook nie negatief behep met alles wat nuut of anders is nie. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 22 B.J. van der Walt 5.4 Maatstawwe vir die beoordeling van lewensvisies Na hierdie vlugtige blik op die moontlike gevare, moet die vraag beantwoord word of die erkenning van die rol van lewensvisies – ook by die lees van die Bybel – ’n mens nie aan relativisme uitlewer nie. Bestaan daar enige kriteria vir die beoordeling van lewensvisies, sodat dit ’n geldige deel van ’n nuwe, breër hermeneutiek kan word? Op hierdie gebied sal nog baie werk gedoen moet word. Die vol- gende “toetse” kan egter genoem word (vgl. ook Colson & Pearcey, 1999:131 e.v., 243, 323; Walsh & Middleton, 1984:36-38; Naugle, 2002:327, 340 en Van der Walt, 2008b). Die maatstawwe kan in drie groepe ingedeel word: interne, eksterne en ten slotte transendente toetse. 5.4.2 Eksterne toetse (vanuit die werklikhede buite die lewensvisie) Die volgende vyf kriteria kan onderskei word: openheid, ooreen- stemming, normatiwiteit, gebalanseerdheid en leefbaarheid. • Met openheid word eerstens bedoel dat ’n lewensvisie nie die lewe in sy ryke verskeidenheid mag beknel nie, maar moet ont- sluit. Bevorder die uitsluiting van vroue uit kerklike ampte by- voorbeeld werklik die ontsluiting van God se skepping? Dit beteken in die tweede plek dat ’n mens, in die lig van die be- perktheid van jou eie lewensvisie, oop moet wees om van ander beskouings te leer. • Ooreenstemming hou verband met die wedersydse wissel- werking tussen ’n lewensvisie en die werklikheid wat dit probeer weergee. Klop die werklikheid met my lewensvisie daaroor? Om- gekeerd: klop my lewensvisie met die werklikheid waarin ek lewe; maak dit sin of bots dit daarmee? Hoe verantwoord ’n mens jouself byvoorbeeld oor die feit dat jou lewensvisie nie vroue in kerklike ampte toelaat nie, terwyl hulle op ander terreine van die Suid-Afrikaanse samelewing leiersposisies mag beklee? In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 23 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... (Ten spyte van die hermeneutiese sirkel is dit ’n belangrike toets.) (Ten spyte van die hermeneutiese sirkel is dit ’n belangrike toets.) • Met normatiwiteit word bedoel dat elke lewensvisie – ook die nie-Bybelse – nie daaraan kan ontkom om God se ordeninge vir die skepping in norme te positiveer nie. God se wette (wat Rom. 1:20 God se krag en goddelikheid noem) word duidelik in die skepping openbaar, só duidelik dat Paulus (Rom. 2:14, 15) selfs sê dit is in elke mens se hart geskrywe en is deel van sy mens- wees. God se wetsorde orden, struktureer en onderhou die skepping. Omgekeerd is die skepping ’n antwoord op hierdie orde. ’n Be- langrike komponent van ’n lewensvisie is dus die norme wat dit voorskryf. ’n Mens se lewensvisie is die voortgaande toetsing van die verklarende vermoë van die norme wat jy aanvaar. In die mate waarin ’n lewensvisie daarin slaag om hierdie universele orde reg te verstaan, sal dit aan die aanhangers daarvan ’n gevoel van sekerheid en geborgenheid gee. Ten spyte van wat die hedendaagse postmoderne, irrasionalistiese relativisme beweer, is lewensvisies nie bloot subjektiewe voorkeur nie. Elke lewensvisie hou op sy eie manier vas aan iets bokant subjektiwiteit, historisiteit en relatiwiteit. Daar is, ten spyte van die verdraaiing wat ’n lewensvisie soms kan meebring, tog ’n lewensorde wat dit probeer weerspieël. 5.4.2 Eksterne toetse (vanuit die werklikhede buite die lewensvisie) • Leefbaarheid as toets wil die aandag daarop vestig dat ’n le- wensvisie op ’n bepaalde soort lewenswandel behoort uit te loop. Die vraag is of die voorstanders van ’n lewensvisie ook bereid is om dit tot in sy finale konsekwensies uit te leef. Dit hang natuurlik van die sinvolheid van die lewensvisie af. In baie gevalle waar mense byvoorbeeld ’n seksistiese, evolusionistiese, scientistiese of ekonomistiese lewensvisie huldig, vind ’n mens dat hulle terugdeins vir die uiteindelike gevolge van hulle eie lewensvisie. Hulle vlug in een of ander uitweg wat met hulle eie lewens- beskoulike uitgangspunte bots. Evolusioniste kan byvoorbeeld ’n irrasionele sprong uit hulle onhoudbare naturalistiese lewens- visie probeer maak na iets soos liefde en verantwoordelikheid. Manlike chauvinisme kan afgewater word, sodat vroue ten min- ste as diakens aanvaarbaar is. 5.4.2 Eksterne toetse (vanuit die werklikhede buite die lewensvisie) Dit beteken egter nie dat ’n mens die teenoorgestelde standpunt van die (rasionalistiese) absolutiste aanvaar nie, naamlik dat ons eie lewensvisie God se skeppingsorde absoluut perfek sou weerspieël, sodat ons eenvoudig ’n gelykaanteken kan plaas tussen God se wette en ons verstaan van die wette. Die toets vir elke lewensvisie is dus: in hoe ’n mate gee dit hierdie orde reg en volledig weer? Omdat God se wette bedoel is om die lewe in sy volle rykdom te beleef (Joh. 10:10), kan allerlei soorte lyding ’n aanduiding wees (“rooi ligte”) dat ’n mens God se skeppingsordeninge verkeerd verstaan en positiveer. (Die kwessie van vroue in kerklike ampte in die GKSA sou weer as voorbeeld kon dien.) Groen ligte daarenteen is wanneer vreugde, vrede en heil (sjaloom) ervaar word. • Gebalanseerdheid vestig die aandag daarop dat die werklikheid ’n groot verskeidenheid – ten minste vyftien – fasette vertoon (vgl. 2.1 hierbo). Om ’n werklikheidsvisie te wees, moet ’n le- wensvisie op gebalanseerde wyse elkeen van hierdie aspekte tot hulle reg laat kom. Talle lewensvisies oorbeklemtoon egter een In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 24 B.J. van der Walt (of meer) van die fasette en probeer die ander fasette dan daaruit verklaar (die verskynsel van reduksie). So ’n verabsolu- tering lei tot -ismes wat nie betroubare lewensvisies is nie. (Manlike seksisme is ’n eeu oue voorbeeld – wat nie beteken dat vroulike seksisme meer aanvaarbaar sou wees nie. Drie ander hedendaagse voorbeelde van sulke -ismes is scientisme, tegni- sisme en ekonomisme.) • Leefbaarheid as toets wil die aandag daarop vestig dat ’n le- wensvisie op ’n bepaalde soort lewenswandel behoort uit te loop. Die vraag is of die voorstanders van ’n lewensvisie ook bereid is om dit tot in sy finale konsekwensies uit te leef. Dit hang natuurlik van die sinvolheid van die lewensvisie af. In baie gevalle waar mense byvoorbeeld ’n seksistiese, evolusionistiese, scientistiese of ekonomistiese lewensvisie huldig, vind ’n mens dat hulle terugdeins vir die uiteindelike gevolge van hulle eie lewensvisie. Hulle vlug in een of ander uitweg wat met hulle eie lewens- beskoulike uitgangspunte bots. Evolusioniste kan byvoorbeeld ’n irrasionele sprong uit hulle onhoudbare naturalistiese lewens- visie probeer maak na iets soos liefde en verantwoordelikheid. Manlike chauvinisme kan afgewater word, sodat vroue ten min- ste as diakens aanvaarbaar is. 5.4.4 Gevolgtrekking Daar bestaan dus wel reëls – al kan hulle nie so maklik soos gram- matiese reëls opgespoor en toegepas word nie – om te voorkom dat die lewensbeskoulike oriëntasie van die leser soveel klem ontvang dat die eindproduk van die eksegetiese proses relativisme is. Die probleem (vgl. 5.2 hierbo) is dus wel oplosbaar. ’n Mens hoef nie te kies tussen die uiterstes van óf ’n dogmatisties- rasionalistiese fundamentalisme (die verlening van goddelike status aan jou eie Skrifverstaan), óf subjektivisties-irrasionalistiese relati- visme (wat uit die Bybel afgelei kan word, is van blote persoonlik- menslike aard) nie. Teenoor die eerste ekstreem moet erken word dat ons verstaan van die Bybel ’n 100% menslike saak en dus feil- baar is. Teenoor die tweede uiterste moet egter onthou word dat, al is ons verstaan hoe gebrekkig, dit nogtans met God se Woord te make het. Omdat die Bybel ’n goddelik-menslike boek is, kan die beperkte menslike verstaan tog na die Woord van God wys – ten spyte van die gebrekkige menslike verstaan daarvan. 5.4.3 Transendente toets Tot sover is interne en eksterne kriteria genoem. Daar is na die lewensvisie self en na die werklikheid wat die wil weergee, gekyk. Hierdie laaste toets word gedoen van die kant van die geloof en openbaring van God. Al die voorafgaande toetse is wel aanduidings vir die betroubaarheid van ’n lewensvisie, maar in die laaste in- stansie beroep ’n mens jou op jou geloof, wat op openbaring (iets buite jouself) gegrond is. In die geval van ’n Christelike lewensvisie is die Bron van die openbaring buitekosmies of transendent, naamlik God wat sy openbaring in die skepping, Skrif en Christus aan die mens gee. Die finale toets in die geval van ’n Christelike lewensvisie moet dus coram Deo, voor die aangesig van God plaasvind. (In die geval van die nie-Christene word aan iets in die skepping, byvoor- beeld die wetenskap, ’n openbarende en dus goddelike karakter toe- geken.) Omdat ’n lewensvisie iets voorwetenskapliks van die hart is (’n kardioskoop), kan ’n mens nooit op redelike en ander gronde alleen weet dat jou lewensvisie die korrekte is nie. Wat hier as kri- teria aanbeveel word, is dus niks meer as rigtingwysers of hulp- middels vir die beoordeling van die eie en ander lewensvisies nie. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 25 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... 6. Terugblik en resultaat ’n Lang weg is afgelê sodat ’n blik in die truspieël van waarde kan wees om te bepaal waar hierdie ondersoek ’n mens gebring het. Die pad is begin met ’n filosofiese analise van die kreatuurlike (vir die mens toeganklike kant) van die Bybel as geloofsboek en die implikasies wat dit vir die interpretasie van die Skrif het. Onder an- dere is bevind dat, as gevolg van sy multidimensionele aard, die grammaties-historiese metode nie ten volle aan die Woord van God reg kan laat geskied nie. Daarom is daarna aandag gegee aan die moderne wending in die hermeneutiek, wat juis alle klem op die leser in plaas van die teks wil lê. Hermeneutiek word in dié nuwe be- weging gelykgestel aan lewensvisie en filosofie. Hierdie, myns in- siens, oorbeklemtoning het daartoe aanleiding gegee dat vervolgens op die gevare van verideologiseerde lewensvisies gewys moes word en ook na kriteria gesoek moes word om aan te toon dat nie enige lewensvisie aanvaarbaar is nie. Die gevolgtrekking was dat die waarheidsmomente van sowel ’n rasionalistiese as irrasionalistiese hermeneutiek erken moet word. Maar terselfdertyd is hulle eensydighede verwerp. Die vroeëre rasio- nalisties-georiënteerde hermeneutieke (op die Skrifteks alleen gefo- kus) lei maklik tot dogmatisme (fundamentalisme of positivisme). Die kontemporêre irrasionalistiese of postmodernistiese hermeneutieke In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 26 B.J. van der Walt (met die oorwegende klem op die leser) kan maklik in relativisme verval. Hierdie ondersoek bring ’n mens dus uiteindelik op ’n pad waarin by die ouer grammaties-historiese metode – sonder om dit kritiekloos te aanvaar – ook ’n lewensbeskoulike hermeneutiek in die GKSA erken behoort te word. Hierdie verryking en verruiming is die beskeie bydrae van die voor- afgaande Christelik-filosofiese besinning. Daarmee is allermins pro- beer om die Bybel “in ’n teoreties-filosofiese hokkie vas te vang”. Inteendeel, daar is gepoog om die lig van God se Woord weer met nuwe krag en duidelikheid vir ons eie tyd te laat skyn. Ons word im- mers deur die Skrif self opgeroep: “Julle sal goed doen as julle in sy lig bly totdat die dag aanbreek en die môrester opkom in julle harte.” (2 Pet. 1:19.) Geraadpleegde bronne CHAU, W.S. 1995. The letter and the Spirit: a history of interpretation from Origen to Luther. New York: Peter Lang. CHAU, W.S. 1995. The letter and the Spirit: a history of interpretation from Origen to Luther. New York: Peter Lang. g g COLSON, C. & PEARCEY, N. 1999. How now shall we live? Wheaton: Tyndale COLSON, C. & PEARCEY, N. 1999. How now shall we live? Wheaton: Tyndale. DERKSEN, L.D. 1983. On universal hermeneutics: a study in the philosophy of Hans-Georg Gadamer. Amsterdam: VU Boekhandel. COLSON, C. & PEARCEY, N. 1999. How now shall we live? Wheaton: Tyndale. DERKSEN, L.D. 1983. On universal hermeneutics: a study in the philosophy of Hans-Georg Gadamer. Amsterdam: VU Boekhandel. DERKSEN, L.D. 1983. On universal hermeneutics: a study in the philosophy o Hans-Georg Gadamer. Amsterdam: VU Boekhandel. DUVENAGE, B. 1985. Christelike wetenskap as Woordgebonde wetenskap. Potchefstroom: PU vir CHO. FLOOR, L. & COETZEE, J.C. 1990. Die Skrif en die wetenskap. Potchefstroom: PU vir CHO. GADAMER, H.-G. 1965. Warheit und Methode: Grundzüge einer philo- sophishen Hermeneutik. Tübingen: Mohr. GREIJDANUS, S. 1946. Schriftbeginselen ter Schriftverklaring: een historish overzicht over theorieën en wijzen van Schriftuitlegging. Kampen: Kok. GREIJDANUS, S. 1988. The modern preacher and the ancient text: interpreting and preaching Biblical literature. Grand Rapids: Eerdmans. GROSHEIDE, F.W. 1929. Hermeneutiek ten dienste van de bestudering van het Nieuwe Testament. Amsterdan: Van Bottenburg. HART, H. 1989. Setting our sights by the Morning Star: reflections on the role of the Bible in post-modern times. Toronto: Patmos. HART, H. 2006. Reading sacred texts. Tydskrif vir Christelike wetenskap, 42(1):65-74. JONKER, W.D. 1977. Die Bybel en Gods wil vir ons lewe. Kaapstad: NG Kerk- Uitgewers. LONGMAN, T. 1987. Literary approaches to Biblical interpretation. Grand Rapids: Zondervan. p NAUGLE, D.K. 2002. Worldview: the history of a concept. Grand Rapids: Eerdmans. OLTHUIS, J.H. 1976. The Word of God and Biblical authority. Potchefstroom: Institute for the Advancement of Calvinism. (Study pamphlet, no. 101.) 27 In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... OLTHUIS, J.H. 1979. Towards a certitudinal hermeneutic. (In Kraay, J. & Tol, A., eds. Hearing and doing: philosophical essays dedicated to H.E. Runner. Toronto: Wedge Publication Foundation. p. 65-86.) OLTHUIS, J.H. 1987. A hermeneutics of ultimacy: peril or promise? New Yor University Press of America. POYTHRESS, V.S. 1988. Science and hermeneutics: implications of scientific method for Biblical interpretation. Grand Rapids: Zondervan. ROSSOUW, H.W. 1981. Geraadpleegde bronne Filosofiese perspektiewe op die hermeneutiese probleem. (In Rossouw, H.W. Wetenskap, interpretasie, wysheid. Port Elizabeth: Universiteit van Port Elizabeth. p. 17-56.) p ) SEERVELD, C.G. 2003. How to read the Bible to hear God speak: a study in Numbers 22-24. Sioux Center: Dordt College Press. g SILVA, M. 1987. Has the church misread the Bible? The history of interpretation in the light of current issues. Grand Rapids: Zondervan. SINNEMA, D. 1975. The uniqueness of the language of faith with special reference to the language of Scripture. Toronto: Institute for Christian Studies. (Student paper.) SNYMAN, G. 2007. Om die Bybel anders te lees: die etiek van Bybellees. Pretoria: Griffel Media. SNYMAN, G. 2008. Grammaties-historiese benadering is nie omvattend nie. Die Kerkblad, 111(3218):31. SPYKMAN, G.J. 1973a. Scripture, faith and science. International reformed bulletin, 16(54):19-31. SPYKMAN, G.J. 1973b. A confessional hermeneutic: alternative to the historical-critical method. Reformed Ecumenical Synod theological bulletin, 1(3):1-14. SPYKMAN, G.J. 1985. Biblical hermeneutics. (In Spykman, G.J. Spectacles. Biblical perspectives on Christian scholarship. Potchefstroom: PU for CHE. p. 48-69.) SPYKMAN, G.J. 1992. Reformational theology: a new paradigm for doing dogmatics. Grand Rapids: Eerdmans. g p STOTT, J. 1988. Understanding the Bible. London: Scripture Union. TROOST, A. 2004. Vakfilosofie van de geloofswetenschap: prolegomena van de theologie. Budel: Damon. VAN DER WALT, B.J. 2006. The liberating message. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. VAN DER WALT, B.J. 2008a. Die historiese agtergronde van die postmoderne visie op normatiwiteit en op ’n Christelike lewensvisie. Koers, 72(4):549- 581. VAN DER WALT, B.J. 2008b. Die gewildheid, geskiedenis, struktuur, waarde en gevare van ’n lewensvisie. Tydskrif vir Christelike wetenskap, 44(1e & 2e kwartaal):39-64. ) VAN DER WALT, B.J. 2008c. How to view and read God’s revelation. (In: Van der Walt, B.J. The eye is the lamp of the body: worldviews and their impact. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. p. 13-48.) VAN DER WALT, B.J. 2008d. Probleme rondom die Bybel in die gereformeerde teologie: die bydrae van ’n Christelike filosofie. In die Skriflig, 42(4):635- 663. VAN DER WALT, B.J. 2009a. Die gevare van ’n moralistiese Skrifgebruik. Word gepubliseer in Tydskrif vir Christelike wetenskap, 45. In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 28 B.J. van der Walt VAN DER WALT, B.J. 2009b. Die voor- en nadele van die histories- en literêrkritiese hermeneutiek. Word gepubliseer in Tydskrif vir Christelike wetenskap, 45. p VAN DEVENTER, H. 2008. ’n Wonderende weerwoord. Die Kerkblad, 111(3218):30, 40. Kernbegrippe: Bybel, aard van filosofie: Christelike hermeneutiese metodes lewensvisie, gevare van lewensvisie, kriteria vir ’n betroubare Bybel, aard van filosofie: Christelike hermeneutiese metodes lewensvisie, gevare van lewensvisie, kriteria vir ’n betroubare Geraadpleegde bronne ( ) VAN WYK, J.H. 1989. Die Woord is waardevol: ’n dogmatiese besinning oor die reformatoriese Skrifbeskouing. Potchefstroom: PU vir CHO. g VAN WYK, J.H. 2008. Oor die Bybel, Bybellees en etiek: in gesprek met Gerrie Snyman. In die Skriflig, 42(4):685-708. VAN WYK, J.H. 2008. Oor die Bybel, Bybellees en etiek: in gesprek met Gerrie Snyman. In die Skriflig, 42(4):685-708. WALSH, B.J. 2000a. Transformation: dynamic worldview or oppressive ideology. Toronto: University of Toronto. (Unpublished paper.) WALSH, B.J. 2000a. Transformation: dynamic worldview or oppressive ideology. Toronto: University of Toronto. (Unpublished paper.) WALSH, B.J. 2000b. Regimes of truth and the rethoric of deceit. Pro Rege, 28(3):10-17. WALSH, B.J. 2000b. Regimes of truth and the rethoric of deceit. Pro Rege, 28(3):10-17. ( ) WALSH, B.J. & MIDDLETON, J.R. 1984. The transforming vision: shaping a Christian worldview. Downers Grove: InterVarsity. ( ) WALSH, B.J. & MIDDLETON, J.R. 1984. The transforming vision: shaping a Christian worldview. Downers Grove: InterVarsity. y ZUIDEMA, S.J. s.a. Van Bultmann naar Fuchs. Franeker: Wever. , ZUIDEMA, S.U. 1971. Hermeneutics in contemporary theology. (In Zuidema, S.U. Communication and confrontation. Assen: Van Gorcum. p. 346-376.) ZUIDEMA, S.U. 1971. Hermeneutics in contemporary theology. (In Zuidema, S.U. Communication and confrontation. Assen: Van Gorcum. p. 346-376.) Key concepts: Bible, nature of hermeneutical methods philsophy: Christian worldview, criteria for a reliable worldview, dangers of In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 29 Probleme rondom die verklaring van die Bybel in die gereformeerde teologie ... In die Skriflig 43(1) 2009:1-29 30

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/212/108

Afrikaans

Redaksioneel Die redaksie is dankbaar om nog ’n uitgawe van In die Skriflig aan ons lesers te bied. Hierdie uitgawe bied ’n artikel van Fritz de Wet wat handel oor ’n pneumaties-bepaalde teoretiese raamwerk vir ’n navorsingsmetodologie in Praktiese Teologie. Hy wys op die unieke aard van prakties-teologiese wetenskapsbeoefening en toon aan hoe ’n pneumaties-bepaalde teoretiese raamwerk binne hierdie pro- ses diensbaar kan wees. Hierdie artikel is ’n belangrike bydrae vir navorsingsmetodologie in ’n tyd waarin sodanige metodologie weer in Teologie aan die orde gestel word. Hannes van der Walt vra die vraag of “Spiritualiteit” die nuwe godsdiens van ons tyd geword het? Hierdie vraag het belangrik geword in die postmoderne geestes- klimaat waar, in verset teen die dominansie van die rede, weer ge- soek word na “ervaring” en “gevoelsbelewing” binne ’n religieuse verband. Sy konklusie is dat hoewel “Spiritualiteit” nie werklik as ’n nuwe religie gesien kan word nie, dit tog waar is dat mense en- toesiasties soek na nuwe geestelike ervarings. Daarom draai baie mense hulle rug op die hoofstroomkerke waarin hulle meen hulle nie sulke ervarings kan beleef nie. Benno Zuiddam ondersoek die teo- logiese verskuiwing in die denke van David Faure, die negentiende- eeuse Kaapse predikant. Aanvanklik het Faure sy teologie in die lyn van die rasionalisme bedink, maar het daarna sy toevlug tot spiri- tisme geneem. Op grond van hierdie historiese gebeurtenis vra Benno die vraag of dit nie ook die lot gaan wees van die Nuwe Her- vormingbeweging in Suid-Afrika nie. Renato Coletto vervolg op ’n vorige bydrae en poog om ’n teologies- gebaseerde benadering ten opsigte van Christelike wetenskap daar te stel. Teenoor ’n piëtistiese twee-rykeleer ten opsigte van die we- tenskap verdedig hy die reformatoriese siening dat die Christelike lewe alle terreine van die menslike lewe omvat. Riaan Rheeder skryf oor die waarde van menswaardigheid vir die bioetiek. Teenoor die veronderstelling wat hy raaksien in die regsetiek en bioetiek, wat meen dat menswaardigheid in die bioetiek eintlik ’n nuttelose begrip is, wys hy op die moontlikhede wat ’n Christelik-etiese beskouing oor menswaardigheid kan speel in die bepaling van die dieper waar- de van die menslike embrio. Dit het konsekwensies vir die etiek van byvoorbeeld embrionale stamselnavorsing en hierdie konsekwen- xi sies behoort duidelik uitgespel te word. Ook in die etiek skryf Stephen Gilles oor besluitneming in die lig van die leer van sonde en genade. Redaksioneel Etiese besluitneming veronderstel die besit van ’n vrye wil en hierdie artikel behandel die gereformeerde beskouing oor die invloed van die sonde op die etiese wilsuitoefening van die mens. Hy konkludeer dat al is die menslike wil diep aangetas deur die son- de, sowel die wedergeborene as die onwedergeborene tog nog in staat is en die genademiddele ontvang het om korrekte besluite in morele dilemmas te neem. Eweneens in die etiek skryf Stephen Bar- ry oor ’n Christelike respons op die erfenis van die Suid-Afrikaanse WVK. Hy dui aan dat die kerke op die voorpunt behoort te wees van die bevordering van versoening in Suid-Afrika en gee ook ’n aan- duiding van wat kerke prakties in hierdie verband kan doen. Lek- getho Moretsi lewer ’n bydrae oor die gee van tiendes vir die kerk- like bediening en hy bespreek die ontwikkeling van hierdie gebruik in die Ou en Nuwe Testamente. In besonder wys hy op die belang van die gesindheid van rentmeesterskap en dissipelskap. Hy sluit af deur kerke, veral jong kerke, op te roep om aan hierdie Ou-Testa- mentiese gebruik in sy Nuwe-Testamentiese betekenis opnuut aan- dag te gee. In hierdie uitgawe word oor verskeie nuwe publikasies geresenseer. Die vyfhonderdjarige viering van die geboortejaar van Calvyn het gelei tot verskeie kongresse en konferensies waarop die bydraes van hierdie begaafde teoloog in diepte bespreek is. Belangrike publi- kasies het ook in hierdie verband verskyn en in sommige van hierdie publikasies word, met gebruik van die oorspronklike tekste, diep gedelf in die teologie van Calvyn en die betekenis daarvan vir die reformatoriese tradisie vandag. Hopelik sal dit die belangstelling in Calvynnavorsing versterk, omdat dit duidelik is dat hierdie klassieke teologie nog baie te bied het vir kerke vandag. Aan die ander kant vind die navorser ook spitsvondige pogings om Calvyn voor die wa van moderne teologiese temas in te span. Calvyn word dan as bewys opgeroep om pa te staan vir moderne neigings in die teolo- gie. Hierdie benadering voldoen nie aan die vereistes van begronde historiografie nie en is onwetenskaplik. Laat ons eerder die his- toriese werk en bydraes van Calvyn met goeie historiografiese me- todiek blootlê en die implikasies van sy bydraes vir vandag bedink. In die Skriflig sal graag diensbaar wil wees aan so ’n proses. J.M. Vorster Redakteur: In die Skriflig xii

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/221/117

Afrikaans

The source of joy of living according to Psalm 1 and what it implies for reformed preaching The source of joy of living according to Psalm 1 and what i implies for reformed preaching The article explores the strong emphasis on joy of living and on the dominating meaning of the Torah, the written Word of God, in Psalm 1 and what it means for the proclamation of the Word in public worship today. For that purpose the relation of Psalm 1 to the rest of the psalms, to the Old Testament as a whole and the New Testament is explored. The finding is that the fulfilment of the New Testament implies Word-driven, Christ-driven and Holy Spirit-driven preaching, i.e. kingdom and covenant preach- ing. Public worship is God’s meeting with his covenant people. The preacher’s role is fully one of service and he must confine himself to the interpretation and application of Scripture. 1 Hierdie artikel is ’n verwerking van ’n voordrag wat op 10 Februarie 2009 gelewer is by die opening van die Teologiese Skool van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in Potchefstroom. Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 en wat dit vir gereformeerde prediking inhou 1 J.L. Helberg Skool vir Bybelwetenskappe & Bybeltale Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: jaapjlh@absamail.co.za 1. Inleiding Hierdie artikel wil vasstel wat die sterk klem op lewensvreugde en die allesbeheersende betekenis van die Tora, die op-skrif-gestelde Woord van God, in Psalm 1 behels. Daar word veral aandag gegee aan die uitsprake “Dit gaan goed met” (asjree; v. 1), die boom wat by waterstrome geplant is (v. 3), God se “ken” van die regverdige, (v. 6) en implisiet, God se absolute bestiering – ook oor die wind (Ps. 1:4). Die verhouding van Psalm 1, as inleidende psalm tot die hele boek sowel as tot die Ou Testament én die Nuwe Testament word ook ondersoek asook wat dit vir die verkondiging van die Woord inhou. Aandag word ook gegee aan die plek van die Skrif in die samekoms van die gemeente en ook aan die inhoud van die Woordverkondiging. Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 en wat dit vir gereformeerde prediking inhou Die artikel wil vasstel wat die sterk klem op lewensvreugde en die allesbeheersende betekenis van die Tora, die op-skrif- gestelde Woord van God, in Psalm 1 behels en wat dit vandag vir die Woordverkondiging in die erediens inhou. Daarvoor word ook die verhouding van Psalm 1 tot die res van die psalms, tot 1 Hierdie artikel is ’n verwerking van ’n voordrag wat op 10 Februarie 2009 gelewer is by die opening van die Teologiese Skool van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in Potchefstroom. In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 841 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou die Ou Testament as geheel en tot die Nuwe Testament onder- soek. Die bevinding is dat die Nuwe-Testamentiese vervulling Woordgedrewe, Christusgedrewe en Heilige Geesgedrewe pre- diking, dit is koninkryks- en verbondsprediking, impliseer. Die erediens is God se ontmoeting met sy verbondsvolk. Die pre- diker vervul geheel en al ’n dienende rol en moet hom bepaal en beperk tot Skrifverklaring en toepassing. 2. Die plek van Psalm 1 as inleiding tot die boek Psalms en sy verhouding tot die Ou Testament en die Nuwe Testament Daar word algemeen aanvaar dat Psalm 1 (en 2) redaksioneel voor aan die psalms geplaas is as inleiding (Ridderbos, 1955:9-10; Miller, 1993:83-92; Seybold, 1998:67-68; Tournay, 1991:7; Wilson, 1992: 132; Brueggemann, 1993:29, 31, 32, 41; vgl. Helberg, 2005:673-694 vir ’n vollediger bespreking van hierdie en ander publikasies; en ook Whybray, 1996, oor die manier om die psalms as ’n boek te lees). Die individuele psalms moet dus nie in isolasie gelees word nie, maar in die konteks van die hele psalmbundel (Reindl, 1981:337- 338; Loretz, 2002:14). Brueggemann (1991:80-91) sien die eenheid van die psalms as ’n beweging van gehoorsaamheid aan die Woord na lofprysing toe, met Psalm 73 as wendingspunt. Die plasing van die Tora voorop beklemtoon die psalms as bron van lering eerder as kultus of gebed (vgl. McCann, 1992:120). Dit gaan nie om die Wet soos die Fariseërs en Skrifgeleerdes dit in die tyd van Jesus verstaan het nie. Psalm 1 dwing nie, maar lok die leser. Dit lei die lesers of hoorders tot ’n studie van die leringe van Jahwe tot ’n lewe van geloof (Lombaard, 1999:512). In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 842 J.L. Helberg Ook Zenger (2000:430-435) oordeel dat die psalms nie ’n kultiese liedereboek is nie, maar ’n leerboek en tegelykertyd instrument vir die heiliging van die alledaagse lewe – ook die lewe buite die tempel en die sinagoge. Die psalms is self die heiligdom waarin God ge- soek en geloof word en waarvandaan God se seën en redding uit- gaan. Dit is veral die baanbrekerswerk van Wilson wat die grondslag gelê het vir die bestudering van die psalmbundel as ’n samehangende boek (vgl. Styger & Human, 2004:291-302 vir ’n oorsig oor sy werk). Tora het in Psalm 1 ’n wyer betekenis as net die tien gebooie of Pentateuch. Daar word nie van die Tora van Moses gepraat nie, maar van die Tora van Jahwe (Kratz, 1996:3, 7-11). Die verbin- dingsfaktor wat die profete, die Pentateuch en die geskrifte, waarvan Psalms deel is, met mekaar verbind, is die Tora (vgl. Ps. 1 met Mal. 3:13-24; Snyman, 2007:795 en ook Weber, 2006:253 wat wys op die verbinding van die Tora in Psalm 1:2 met die einde van die Pentateuch, Jos. 1). Die psalms beklee ’n belangrike plek in die Skrif en in die refor- matoriese kerke. Venter (2001:529) wys op die kontinue lyn tussen Ou Testament en Nuwe Testament. 2. Die plek van Psalm 1 as inleiding tot die boek Psalms en sy verhouding tot die Ou Testament en die Nuwe Testament Barnard (2000:215) stel dit dui- delik, naamlik dat die psalms in die Ou-Testamentiese tyd ’n wesen- like deel van die liturgie gevorm het. Hierdie liedboek is deur die Heilige Gees geïnspireer en deur die kerke offisieel as die Heilige Skrif erken – dit is kanon. Geen boek van die Ou Testament word in die Nuwe Testament naastenby so dikwels aangehaal as die Psalms nie. Jesus se hele Persoon en sy werk is omring van en deurweef met aanhalings uit die psalms. In hierdie artikel gaan dit oor die psalms as geheel, gesien vanuit Psalm 1. Behalwe in die Ou Testament het hierdie psalm ook ’n be- langrike plek in die Nuwe Testament, hoewel nie direk daaruit aan- gehaal word nie. Die vorm en inhoud van die bergrede in Matteus vertoon ’n definitiewe analogie met Psalm 1 en teken Jesus as ’n Messiaanse wysheidsleraar, volgens Weber (2006:253). Hy (Weber, 2006:254) sien Psalm 1 (en 2) binne die horison van ’n teologie van die hele Bybel. 3. Spanning tussen Psalm 1 (en 2) en die res van die psalms oor die harde lewenswerklikheid? Op die oog af staan Psalm 1 in spanning, of selfs in botsing, met Psalm 3 e.v. Psalm 1 handel oor die vreugde of geluk en die voor- spoed van dié wat die pad van reg en geregtigheid volg volgens die In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 843 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou Woord van die Here. Baie van die ander psalms handel nie oor voorspoed nie. Inteendeel, dit handel oor onreg, vyandskap en lyding wat die regverdige op hierdie pad ondervind. Hoe moet hier- die spanning of botsing tussen Psalm 1 en die harde lewenswerk- likheid verstaan en gehanteer word? Die mens se bestaan en vreug- de en die Bybelse godsdiens word wesenlik daardeur geraak. Trou- ens, die vraag ontstaan of die psalms, met Psalm 1 aan die spits, nie meer beloof as wat dit in werklikheid gee nie. Baie skrywes in dagblaaie en tydskrifte wys dat baie mense inderdaad vandag só oor die Bybelse godsdiens voel. Hulle is teleurgestel in hulle ver- wagting. Die feit dat Psalm 1 (en 2) as inleiding, doelbewus, direk voor Psalm 3 e.v. geplaas is, wys dat daar nie ’n botsing tussen hulle gesien moet word nie. Die inhoud van Psalm 1 getuig ook van iets anders. Die psalm beloof nie ’n paradyssituasie nie. Inteendeel, hier word juis gepraat van goddeloses en goddeloosheid binne die gelowige se wêreld en ’n antwoord word gegee op die gelowiges se wor- steling met die probleem waarom God onreg toelaat. Psalm 1 sê verder dat lewensvreugde nie werklik voortspruit uit voorspoed of uit wat ’n mens doen nie, maar uit die bron of dryfkrag daarvan. Die psalm gee nie ’n rasionele oplossing vir die probleem van onreg en lyding nie, maar vra oorgawe in ’n mens se vertroue op God – vertroue dat Hy wat allesbeheersend en sorgend teen- woordig is, ’n mens ken en met jou meeleef. Vertroue lei die ge- lowige tot ’n vreugdevolle, verwagtingsvolle en toekomsgerigte be- staan. Brueggemann (1991:80-91) wys daarop dat Psalm 73 byna letterlik, maar ook teologies en kanonies sentraal in die Psalms staan. Die Psalmdigter begin deur dít wat Psalm 1 verkondig, te be- vestig. Dan gaan dit egter oor na die twyfel wat die harde werk- likheid daaroor bring. 4. Die vreugdeboodskap van die psalms Die psalms, saamgetrek in Psalm 1 as die inleiding, sê dat God se openbaring ’n vreugdevolle boodskap aan die mens inhou. Psalm 1 begin met die mens, met die goeie en vreugde vir die mens. (“Dit gaan goed met die mens wat … in die Woord van die Here sy vreugde vind”, Ps. 1:1-2.) Dié psalm is egter nie mensgesentreerd of mensgedrewe nie, maar koninkryksgerig en koninkryksgedrewe; an- ders gestel, Godgerig en Godgedrewe. Die psalm se woorde oor goed gaan en vreugde is by voorbaat ’n antwoord op die probleem waarmee baie psalmdigters worstel, naamlik oor lyding en onreg, oor waarom dit met die goddeloses so goed gaan en met die regverdiges sleg. Psalm 1 as inleiding tot die psalms as ’n saamgestelde eenheid, sê dat ’n mens hom nie deur hierdie skynbare onreg moet laat verlei om ook soos mense te maak wat hulle eie kop volg nie. Die regverdige moet hom laat lei deur God se wil of openbaring, soos in sy opgeskrewe Woord (Tora) (Miller, 1986:83) – dan gaan dit met ’n mens waarlik goed; dan het hy lewensvreugde en is hy waarlik gelukkig (“maar wat in die Woord … van die Here sy vreugde vind”). ’n Mens moet hom gewillig oorgee aan God se wil, sy Woord. Hy moet toelaat dat die Woord van die Here sy hele denke, sy dag en nag, sy hele bestaan, al sy tyd, vul. Die vreugdeverkondiging straal verder uit die lofsegging wat in baie psalms voorkom en wat ook die struktuur van die boek kenmerk. Dit kom aan die einde van elke bundel en in die psalms aan die einde van die boek as ’n geheel voor. Die psalms bevat ’n blye verkon- diging, of evangelie, soos heel aan die begin van die Bybel, voor die sonde van die mens (vgl. die grond vir lewensvreugde by die skep- ping in Gen. 1 en 2: “dit was goed”, “been van my been”). Vreugde kenmerk verder die deurlopende verkondiging van die Ou Testa- ment en in besonder die vervulling deur Jesus Christus in die Nuwe Testament (Matt. 1). In die reformatoriese godsdiens beklee lewens- vreugde eweneens ’n belangrike rol (vgl. byvoorbeeld die Heidel- bergse kategismus wat begin met ’n mens se enigste troos). 3. Spanning tussen Psalm 1 (en 2) en die res van die psalms oor die harde lewenswerklikheid? Die digter keer egter weer na die geloofs- benadering terug: “totdat ek in die heiligdom ingegegaan en besef het wat die uiteinde van die goddeloses is” (Ps. 73:7). In die gebruiklike plek van aanbidding waar Israel se geheue vasstaan, kry die digter weer ’n blik op die werklikheid. Om met God self te doen te hê, is wat uiteindelik saak maak. Net soos in Psalm 1 is dit in Psalm 73 nie materiële seën wat waardevol geag word nie, maar God self. Dit open die weg vir selfverloënende lofprysing. Die literatuur van die psalms benadruk nie alleen die vorm van die Bybelboek nie, maar van Israel se geloof en hulle lewe. In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 844 J.L. Helberg J.L. Helberg 4. Die vreugdeboodskap van die psalms Die vreugdeverkondiging in Psalm 1 trek saam in God se persoon- like betrokkenheid en sorg, soos in die volgende gesien kan word: die vreugdevolle uitroep, “Dit gaan goed met” (asjree, v. 1), die boom wat by waterstrome geplant is (v. 3), God se “ken” van die regverdige, (v. 6), en implisiet, God se absolute bestiering – ook oor die wind (1:4). Die bespreking wat volg, sal toon dat dit in Psalm 1 In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 845 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou nie bloot om lewensvreugde gaan nie, maar veral om die bron (Bron) daarvan. 5. ’n Positiewe lewensinstelling deur bevryding en ’n teosentriese benadering – asjree (Dit gaan goed met Psalm 1 praat van ’n positiewe lewensinstelling, maar nie ’n idilliese een nie; nie volgens menslike begeertes of verwagtings nie. Die psalm bied geen grond vir ’n voordeelgodsdiens nie, anders as die oorheersende ideologie van ons kultuur wat toegewy is aan kon- tinuïteit en sukses en aan vermyding van pyn, lyding en verlies (Brueggemann, 2002:14). Dit gaan in hierdie psalm om ’n positiewe lewensinstelling binne die werklikheid van ’n stukkende, sondige wêreld vol vyandskap. Die psalmdigter praat wel van ’n bevrydende situasie, en tipies Ou Testament, nie net geestelik nie, maar in ter- me van konkrete voorspoed. In die voorspoed gaan dit egter ten diepste om vrugbaarwees, in die sin van diensbaar wees. Hierdie benadering bied ook die grond vir vreugde en lofuiting, soos in baie psalms en ook in die afsluiting van die vyf onderdele, al is daar prakties (skynbaar) niks om oor dankbaar te wees nie (bv. in Ps. 41). Die woord asjree (dit gaan goed met) waarmee Psalm 1 begin en Psalm 2 afsluit, kom 45 keer in die Ou Testament voor, veral in die psalms (26 keer) en wysheidsliteratuur (8 keer; Saebe, 1971:258- 259). Asjree is nie ’n wens of belofte nie, maar ’n vreugdevolle uit- roep en begeesterde konstatering (Feststellung): “Hoe gelukkig is die man tog!” (Kraus, 1972:3). Die “goed gaan” of gelukkigheid en die vreugde van die gelowige spruit voort uit die genadige wils- openbaring in die Woord (Saebe, 1971:258-259). Die toestand wat deur asjree aangedui word, kan verskillend van aard wees, soos die besit van kinders, skoonheid, om wysheid te vind, ensovoorts, maar asjree sluit ook in dat so ’n persoon nie die vaste verordeninge van God verbreek nie, maar hom daaraan on- derwerp. Die gelukkigwens, anders as ’n seën, vereis bepaalde da- de van die gelowige, maar die geluk of vreugde hang af van die Here se optrede, volgens sy verkiesing (Ps. 33:12) en onderwysing (Ps. 94:12). Weber (2008:215) wys daarop dat die gelukkigprysings in die psalms ’n strukturele sowel as teologiese betekenis het. Psalm 1, en daarmee die hele psalmboek, begin met asjree, en Psalm 2, wat saam met Psalm 1 ’n inleiding op die boek vorm, sluit daarmee af. So word die (Mosaïese) Tora-wysheid met die (Dawidies-Salomo- In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 846 J.L. Helberg J.L. Helberg niese) koningskap verbind. 5. ’n Positiewe lewensinstelling deur bevryding en ’n teosentriese benadering – asjree (Dit gaan goed met Volgens Botha (2005:200-202) was die redakteur van die psalms se benadering dat Jahwisme ’n teo- kratiese gemeenskap, nasionaal en internasionaal, veronderstel en as noodsaaklik geag het. Hoofsaak in elk geval is dat die Woord van die Here die allesbeheersende is. Die feit dat Psalm 1 met ’n stelling begin, met ’n voorbeeld van ’n waarlik gelukkige persoon, of ’n uit- nodiging om so te wees, moet verstaan word teen die agtergrond van die psalmdigters se probleem met onreg en lyding. Die psalm- digters benader die lewe en gang van sake teosentries: God is in beheer. Maar hulle worstel dikwels met die vraag waarom Hy onreg en lyding toelaat. ’n Gelowige vind tog nie daarby baat nie? Psalm 1 benader die saak nog meer teosentries met die benadering om nie op lewensvreugde te konsentreer nie, maar op die lewegewende en standhoudende bron daarvan. Die antwoord op die probleem van lyding en onreg en ware voorspoed lê in volledige oorgawe aan God se wil en bestiering, in sy “ken” van die mens se pad. ’n Mens se kennis van die werklikheid of sy kennis van die Woord bied nie die antwoord of oplossing nie, maar dat die Woord van Jahwe hóm ken. Dit hou in dat Jahwe hom ken in sy sorgende liefde, soos Psalm 1 afsluit, en dat hy alles in die hand van Jahwe laat. Hy laat per slot van sake die goddelose vernietig word. Dit is trouens nie die mens wat met God op pad is nie, maar God wat met hom op pad is. Daarom lewe die gelowige ’n verwagtingsvolle be- staan en sien hy selfs uit na ’n eskatologiese toekoms (Ps. 1:5). Psalm 2, wat saam met Psalm 1 die inleiding vorm, gee dit ’n mes- siaanse kleur (vgl. ook Rösel, 1999:155-157 oor die messiaanse redaksie van die psalms). Kraus (1972:8) sê dat die sakraalregtelike instellings wat in Psalm 1 vermeld word, die empiriese werklikheid van die kulties-sakrale transendeer en dit transparant maak vir wat die hele bestaan omvat en na die eindtyd heenwys. Die voorgaande bespreking wys dat dit uit die genadige wilsopenbaring van God is wat die “goed gaan” of gelukkigheid” en die vreugde voortspruit. 6. Soos ’n boom wat by waterstrome geplant is Die vreugdeuitroep asjree dui daarop dat dit nie is wat die regver- dige teweeg bring, wat ’n oplossing bied nie, maar sy afwysende instelling teenoor diegene hulle eie kop volg en hulle eie pad loop, en sy instelling van algehele oorgawe aan die Woord van Jahwe. Hierdie situasie is soortgelyk aan die ontdekking van die hervormer Martin Luther dat bevryding nie uit menslike inspanning voortkom nie, maar alleen deur die geloof in Christus se verlossingswerk. In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 847 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou Geloof bewerk nie die verlossing nie, maar aanvaar net God se ver- lossingswerk in Christus. Om dag en nag die Woord te oordink, dui nie op menslike kreatiewe omgang daarmee of ’n menslike bydrae nie, maar dat ’n mens hom volledig by die wil of Woord van Jahwe neerlê en hom daardeur laat lei. Dan ontdek hy dat dit inderdaad die Woord van Jahwe is waarmee hy te doen het; die Woord wat met hom besig is. In der waarheid was Jahwe self alreeds met hom besig. Wanneer ’n mens dag en nag die Woord oordink, is hy soos ’n boom by waterstrome. Die boom staan nie maar vanself daar nie, maar is daar “geplant”, sê die psalm. Dié woord word in tuinboukunde ge- bruik in verband met die oorplanting van wingerde en vrugtebome (Eseg. 17:7-8; Taylor, 1955:21). Geplant beteken hier om oorgeplant te wees soos ’n boom wat van ’n droë vlakte na die waterkant ver- skuif is (Miller, 1986:83). Daar is dus ’n hand agter die boom en dus ook agter die gelowige se optrede. Voordat hy so met die Woord omgaan, is daar reeds kweking, beplanning en sorg aan hom be- stee. Die bestaanwyse van die regverdige, in besonder sy allesbepalende liefde en lus vir die Tora, kom uit die lewende mededelingskrag en daadkrag van die Tora self (Ps. 19b; 119; Kraus, 1972:10). In Psalm 1 is daar wel sprake van ’n menslike handeling in verband met die Woord, maar die menslike optrede koop of ruil nie God se optrede nie, of gee nie die vonk daarvoor nie, maar is die vrug van God se optrede. Dit is nie werklik die leser wat homself met die Woord voed, of die prediker wat die hoorders daarmee voed nie. Die prediker bring die Woord wat hom en hulle voed. 6. Soos ’n boom wat by waterstrome geplant is Hier word dus op ’n subtiele manier ’n verskil gemaak tussen menslike daadkrag of menslike bydrae enersyds, en oorgawe aan die Woord andersyds (soortgelyk aan die waarskuwing in Psalm 127 om nie op menslike inspanning peil te trek nie: “As die Here die huis nie bou nie ...”). Dit gaan dus met ’n mens goed wanneer jy jou voluit laat beheers deur die Woord van God waarvolgens God regverdig regeer, die gelowige onder sy sorg het en hom ware, innerlike lewenskrag gee. Die water voed te alle tye die wortels van die boom, sodat hy “op sy tyd”, dit wil sê reëlmatig en bestendig, sy vrug voortbring en die blare nie verwelk nie. Die verbinding met die lewenselement ver- seker in elke opsig ’n “vrugbringende bestaan” (Kraus, 1972:6). God is in volle beheer en Hy sorg, al gaan onheil skynbaar on- gestoord voort. Die gelowige moet wel bereid wees om alleen te In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 848 J.L. Helberg J.L. Helberg staan in die stryd vir reg. Die regverdige vertoon hierdie trekke van die oerbeeld van eensaamheid, terwyl die goddeloses in hulle veel- talligheid die karakter van ’n massa perditiones (verlorenes) vertoon (Kraus, 1972:7). Die uiteindelike vrug sal dit uitwys. Die resultaat is nie ’n kwessie van ’n meganiese oorsaak en gevolg nie, maar van persoonlike Goddelike bestiering. Wie geheel en al aan God oor- gegee is, ontvang deur God se Woord ware lewenskrag en groei; die goddeloses daarenteen, verloor ware lewenskrag, raak verdor soos kaf wat deur die wind weggewaai word (Ps. 1:4). In Psalm 1 se antwoord op die probleem van onreg en lyding is ’n fyn onderskeiding of wending in die benadering van voorspoed, naamlik dat voorspoed nie gesien word as vrugte pluk nie, maar as “vrugte dra”. Die psalmdigters beny die goddeloses hulle voorspoed. Psalm 1 sê die regverdige hét voorspoed, maar in die sin van ’n vrugbare lewe. Dit beteken diensbaar wees aan God se wil met ’n mens se lewe; aan God wat die regverdige maak soos ’n oor- geplante en vrugdraende boom in hierdie stukkende en sondige wêreld. Die psalms kry finale beslag in die ballingskap- en na-ballingskapse tyd. Psalm 1 as inleiding moet dus ook gesien word vanuit die bal- lingskapslyding wat die verbondsvolk Israel getref het. Ballingskap was so goed soos die dood van Israel. Israel het byna alles verloor, hulle was sonder land en alles wat daarmee saamgaan. 6. Soos ’n boom wat by waterstrome geplant is Hulle was weggevoerdes. As die oorwonnenes en onderhoriges in ’n vreemde land was hulle sonder burgerregte. Israel het nie meer die gewone liturgiese byeenkomste gehad nie (Ps. 137). Wat hulle wel gehad het, was die geskrewe Woord van Jahwe. Dit was hulle stukrag. Uit die voorafgaande is dit duidelik dat dit by die gelowige wat hom aan die Woord wy, gaan om ’n lewensinstelling wat nie net Godgerig is nie, maar Godgedrewe. Die gelowige kan nie uit homself op die Woord gerig wees nie. Dit gaan vir hom ook nie om vrugte van voorspoed te pluk nie, maar om vrug te dra, diensbaar te wees. 7. God se “ken” van sy gelowiges en die lot van die goddeloses Iemand wat gewillig oorgegee is aan God se wil soos dit in sy Woord geopenbaar is, word en is reeds deur God onder sy sorg geneem. God “ken” so iemand en gee hom lewensvreugde. Die woord “ken” (jada) in die mededeling: “Jahwe ken die weg van die regverdiges”, dui hier op ’n intieme verhouding en het die betekenis In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 849 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou om iemand aan te neem, iemand met besondere meelewing te ver- gesel, hom naby te wees en vir hom te sorg (Ps. 34:16 e.v.). Hierdie werkwoord behoort nie tot die sfeer van betragting nie, maar tot dié van kontak (Kraus, 1972:9). Jahwe ken die regverdige in ’n verbondsverhouding. ’n Verbondsverhouding impliseer verantwoor- delikheid, individueel sowel as kollektief. Psalm 1 is individueel ge- rig, maar ook binne ’n verbondsbenadering, soos gesien in die ver- wysing na die vergadering van die regverdiges in vers 5. Sonder hierdie verhouding is iemand op die weg van die goddeloses wat vergaan. Godgedrewenheid word ook in Psalm 1:4 geïmpliseer teenoor die goddeloses wat soos kaf is en deur die wind uitmekaar gewaai word. Dit is dié wat hulle eie kop volg en hulle nie aan God steur nie. Hulle verag die Tora van Jahwe en het hulle eie lewensprinsipe en beginsels (Kraus, 1972:4). Hulle pluk die vrugte van hulle eie optrede en kan net hulleself verwyt. So stel die laaste vers dit ook: “die pad van die goddeloses lei tot ondergang”. Maar al lyk dit of God hierin passief is, bly die Goddelike heerskappy en optrede tog geld. Hierdie vers laat dink aan ’n louteringsgerig wat oor die volk sal kom, soos in Jesaja 1:25 e.v. waarin die goddeloses weggevaag word. Dit dra wel nie die karakter van die messiaanse eindgerig soos byvoorbeeld in Maleagi 3:3 beskryf word nie, maar is tog nie streng hiervan te skei nie (Ridderbos, 1955:16). Dit strek wel oor die huidige bedeling heen, veral gesien in verbinding met Psalm 2 met sy messiaanse inslag. Hier in Psalm 1:4 mag dit lyk asof dit wat met die goddeloses ge- beur, net natuurgedrewe is, in die sin dat dit net ’n kwessie van oorsaak en gevolg is. In werklikheid, so sê die psalm egter implisiet, is God in volle beheer. Hy bestier ook die natuurlike verloop van dinge. Dit is Hy wat die wind laat waai. 7. God se “ken” van sy gelowiges en die lot van die goddeloses Psalm 19 besing hoe God Hom in die natuur openbaar. In God se bestiering van alles speel die Gees ’n belangrike rol, al is dit ’n half verskuilde rol, soos in Genesis 1. In Genesis 1:2 word gemeld dat die Gees van God oor die waters gesweef het, ’n sekere aktiewe rol daarin gespeel het, maar verder word die Gees nie weer genoem nie. Die beeld van kaf en Gees (ruah) kom meermale voor (Ps. 35:5; 83:14; vgl. ook Job 21:18; Jes. 17:13; 29:5; 41:16). Hoewel nie direk nie, word implisiet gestel dat die loon van die regverdige en die straf van die goddeloses deur Goddelike optrede teweeg gebring word In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 850 J.L. Helberg (Ps. 1:6). Albei, beloning en straf, is die gevolg van ’n mens se lewenswyse, maar dit is nie die noodwendige gevolg van oorsaak en gevolg nie. Dit word teweeg gebring deur ’n daad van God (Oes- terley, 1959:121; vgl. ook Prinsloo, 1984:15; Toombs, 1972:261). 8. Die werking van die Gees (ruah) in die psalms gereformeerde prediking inhou skepsel. Die Psalmbundel werk op na lof aan God in sy grootheid en majesteit. Al die fokus is op Hom en lof gaan aan Hom. Die mens staan nie in die middelpunt nie, maar God. Die mens staan ook nie saam met God in die middelpunt nie, maar God wat geloof word. Dit is die sin van die mens se bestaan; daarvoor het hy die lewensasem ontvang (Ps. 150:6). Die Gees en Woord maak die mens vol van die ware gees en asem om God te loof. Ware bevryding, vreugde en voorspoed kom deur oorgawe aan God. Die boek Job wys veral hoe Bybelse godsdiens ’n Godgesen- treerde benadering vereis. Dit gaan om die onvoorwaardelike erken- ning van God se soewereiniteit en vrymag. Dan kom ’n mens tot die ontdekking van sy persoonlike nabyheid (vgl. Job 38-41 met 42:1-6). Oorgawe lei tot vreugde en lof. Dit kom duidelik daarin uit dat elk van die vyf bundels en die psalms as geheel afsluit met ’n lof- segging, selfs al lyk dit of die betrokke psalm self geen aanleiding daarvoor bied nie. Selfs in die moeilikste omstandighede, sonder dat daar ’n teken van voorspoed is, loof die gelowige God (Ps. 41). 8. Die werking van die Gees (ruah) in die psalms Ruah word soms verbind met God se bevel (asem/gees uit sy mond), en raak veral die Godgesentreerdheid en Godgedrewenheid waaroor dit hier gaan. Psalm 33:6, 9 lui: “Deur die woord van die Here is die hemele gemaak, deur sy bevel al die hemelliggame, … want Hy het gepraat en dit was so, Hy het beveel en dit was daar”. Psalm 1:4 laat ook dink aan Jesaja 40:7: “gras verdor en blomme verwelk as die Here sy wind (ruah; OAV: asem) daaroor laat waai ”. In Psalm 51 en 139 word oor die Gees van God gepraat, veral in verband met God se persoonlike, innerlike, ondersoekende en lewe- gewende werking in ’n mens (Ps. 51:12-13: “Skep vir my ’n rein hart, o God, vernuwe my gees en maak my standvastig. Moet my tog nie van U af wegdryf en u Heilige Gees van my af wegneem nie.”; Ps. 139:1: “Here, U sien dwarsdeur my, U ken my.”; Ps. 139:7: “waar- heen sou ek gaan om u Gees te ontvlug …”). Hierdie Skrifgedeeltes praat ook van die Gees se korrektiewe of herskeppende werking (Ps. 139:23-24: “Deurgrond my, o God, deur- grond my hart, ondersoek my, sien tog my onrus raak. Kyk of ek nie op ’n verkeerde pad is nie en lei my op die beproefde pad.”; Ps. 143:10:.“Leer my om u wil te doen, want U is my God! Laat u goeie Gees my op ’n gelyk pad lei”.). Ook Jesaja, Jeremia en Esegiël wat oor die ballingskap handel, waarin die psalms ’n belangrike beslag gekry het, ken ’n belangrike rol toe aan die Woord (en Esegiël aan die Gees) in verband met Israel se situasie. Daarmee word die Godgedrewenheid van die ge- beure en situasie beklemtoon (Jes. 40:6-8, 9-11, 13; 42:1, 7; Jer. 31:31-34; Eseg. 36:26-27; vgl. ook Becking, 2004:263 oor die verbond en die Wet as simbole van hoop, synde elemente van per- soonlike geloof wat individuele verantwoordelikheid impliseer; dit is ’n hoopvolle geloof wat nie op individuele ervaring gegrond is nie, maar op die verhouding tussen God en sy volk deurdat Hy die Wet op hulle harte skrywe). Die werking van die Gees in die Ou Testament getuig van inner- likheid en nabyheid, maar beslis nie van ’n vereniging tussen God en die mens nie. Daar bly ’n wesenlike verskil tussen Skepper en In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 851 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... 9. Die vervulling van die Ou Testament deur die koms van Christus en die Heilige Gees Die koms van Christus hang ten nouste saam met die verkondiging van vreugde. In en deur Christus het die Christen deel aan die gelukkige bestaanswyse van die nova creatura van die regverdige, sy bestaan as nuwe skepsel (Kraus, 1972:10). Christus is die weg/ pad en die waarheid en die lewe, die Immanuel, God by ons. Die koms van Christus staan ook in noue verband met die Woord, synde vervulling van die Ou-Testamentiese verkondiging (vgl. Christus se geboortegeskiedenis in Matt. 1:22; 2:6, 15, 18; vgl. verder Grei- danus, 1999:1-32). Christus sê dat Hy nie gekom het om die Wet of die profete ongeldig te maak nie, maar om hulle hulle volle bete- kenis te laat kry (Matt. 5:17). Verder sê Hy dikwels: “Daar staan ge- skrywe”, of “volgens die Skrif(te)”. Die Skrif bly dus steeds ’n alles- beheersende plek inneem. Dit geld ook vir die erediens. Dit is ’n leemte by Leuschner en De Klerk (2007:259-297) oor basisteore- tiese beginsels vir die atmosfeer in die erediens in 1 Korintiërs 11-14 dat hierdie aspek nie aandag kry nie. In 1 Korintiërs 14:21 word uitdruklik verwys na dit wat in die wet geskrywe staan (Jes. 28:11-12 en Deut. 28:49). (Vgl. egter ook De Klerk & Janse Van Rensburg, 2005:3-5 in verband met die prediking.) Die koms van Christus staan ook in noue verband met die Heilige Gees. Die uitstorting van die Heilige Gees word in Handelinge 2:16- In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 852 J.L. Helberg J.L. Helberg 21 gesien as ’n vervulling van die profesie van Joël. Christus en die Heilige Gees moet nie onafhanklik van mekaar gesien word nie. Christus is gebore deur die Gees, toegerus deur die Gees en uit die dood opgewek deur die Gees (Matt. 1:20; 3:16; Efes. 1:19-20). Die koms van Christus en die Heilige Gees is ten nouste verbind aan die Woord. Christus is trouens die Woord wat mens geword het (Joh. 1) en Hy werk deur die Gees (Joh. 3:34: “God het Hom immers gestuur, en Hy spreek die woorde van God, want God gee Hom sy Gees sonder enige beperking.”). Christus het veral met die versoeningswerk vir die gelowige te doen, en die Heilige Gees veral met die korrektiewe en lewewekkende werking in die mens (Gal. 5:16-17: “Laat julle lewe steeds deur die Gees van God beheers word, dan sal julle nooit swig voor begeertes van julle sondige natuur nie. 9. Die vervulling van die Ou Testament deur die koms van Christus en die Heilige Gees Wat ons sondige natuur begeer, is in stryd met wat die Gees wil, en wat die Gees wil, is in stryd met wat ons sondige natuur begeer.”). Die Heilige Gees het ook veral te doen met ons vryspraak, geloofs- vertroue en toerusting (Gal. 5:5: “Wat ons betref, deur die werking van die Gees is dit ons hoop en verwagting dat ons deur te glo, vrygespreek sal word.”; 1 Kor. 1:13: “In Christus het die Heilige Gees wat deur God belowe is, julle as sy eiendom deur God beseël. Die Heilige Gees is die waarborg dat ons ook verder sal ontvang wat God belowe het.”; Rom. 5:5: “liefde deur die Gees uitgestort in julle harte”). In die Ons Vadergebed word die Gees nie genoem nie, ook nie Christus nie en ook nie die Woord nie. Tog word dié gebed deur die Gees, Christus en die Woord beheers. Die gelowiges bid hierdie gebed in sy Naam, op sy bevel, en dit word deur die Heilige Gees in die mens se hart gelê, sodat hy Hom as Abba, Vader, aanspreek (Gal. 4:6). 10. Christus-, Woord- en Geesgedrewe prediking Hoewel Psalm 1 nie oor Christus of die Heilige Gees praat nie, an- ders as in verband met die Woord, word met Psalm 1 as uit- gangspunt oor Christus- en Heilige Geesprediking gehandel. Die rede hiervoor is Psalm 1 se Godgesentreerde en Godgedrewe be- nadering en alles wat daarmee saamhang en daaruit voortvloei. Dit kan in die res van die psalms sowel as die Ou Testament en die Nuwe Testament gesien word (vgl. ook die verwysings na Venter, In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 853 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou 2001:529; Barnard, 2000:215; en Weber, 2006:253, 254 in punt 2 hierbo). Ondanks geluide dat die tyd daarvoor eintlik verby is, beklee pre- diking ’n belangrike plek in die reformatoriese benadering (De Klerk, 1977:10-120; De Wet, 2009:28), in besonder die Gereformeerde Kerke. Dit neem trouens ’n wesenlik belangrike plek in die Bybelse verkondiging in (Rom. 10:14-15). Die prediking is trouens die pri- mêre opdrag van die Here Jesus Christus aan sy kerk (Matt. 28:19). Ware Woordprediking verkondig Christus as vervuller van die Ou- Testamentiese verkondiging van verlossing deur geloof in God se genadige vryspraak, nie deur mense se eie manier van doen nie (Rom. 9:30-10:17). Suiwer verkondiging van die Woord is een van die merktekens van die ware kerk (NGB art. 29). Die sentraliteit van die prediking in die liturgie wortel in die reformatoriese sola Scriptura (die Skrif alleen) en die sola gratia (die genade alleen”) (De Klerk, 1977:9-10). Daar moet allereers vasgestel word wat God in ’n bepaalde Skrif- gedeelte doen (Greidanus, 1970:146). Die prediker moet hom aan die Woord bind en as herout van Christus net dit verkondig wat die Skrif verkondig. Die Skrif is meer as ’n historiese weergawe; dit is God se Woord wat selfs nou tot die mens kom en hom tot geloof en bekering roep. God laat sy koninkryk deur die verkondiging van sy Woord kom. Die prediker moet slegs die Woord bedien (Greidanus, 1970:161, 199, 230-232). Die Psalms, met Psalm 1 as inleiding, wys dat tekste of Skrifgedeeltes in hulle groot Skrifverband of Skrifkon- teks benader moet word. So ’n benadering bring ’n mens by ware vreugdeverkondiging, meer bepaald die bron van vreugdeverkon- diging. Dit is nie ’n statiese bron waaruit ’n mens self moet skep nie, maar ’n skeppende bron, een met dryfkrag. 10. Christus-, Woord- en Geesgedrewe prediking Psalm 1 verkondig ’n lewe uit God en sy lewewekkende Woord, ’n lewe van oorgeplant, hernuwe wees, van selfondersoek en bekering, van hoop en uitsig en van vrugdra. ’n Lewe van diensbaarheid uit liefde vir God en jou naaste. So ’n verkondiging skep ’n atmosfeer van vertroue, dank- baarheid en oorgegewenheid in vreugde en gehoorsaamheid en lei tot ’n verwagtingsvolle lewe. Dit geld vir hierdie lewe en ook vir wanneer Christus weer kom. Alles lei tot ’n lewe van lof aan God, selfs in die moeilikste omstandighede. Veral Nuwe-Testamentiese gelowiges, en bepaaldelik predikers, het te doen met die evangelie, die blye boodskap, lewensvreugde, veral met die Goddelike bron en doel daarvan. Dit gee ’n Bybelse visie vir ’n mens se geloofslewe in ’n tyd waarin daar ’n sterk neiging is om In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 854 J.L. Helberg J.L. Helberg kerkwees aan mensgedrewe optrede te meet in plaas van Woord- en Geesgedrewe optrede, een van selfondersoek en bekering. kerkwees aan mensgedrewe optrede te meet in plaas van Woord- en Geesgedrewe optrede, een van selfondersoek en bekering. Vandag word soms gehoor (De Wet, 2009:28) dat Gereformeerdes se prediking te intellektueel of verstandelik is en net kennis mee- deel. Dit doen nie ’n oproep tot aktiwiteit nie en het nie genoeg hart nie. Gereformeerde predikers moet hulself eerlik aan hierdie kritiek toets. Die Psalms en die res van die Skrif vra in elk geval nie so ’n prediking nie. Ondanks die belangrikheid van die geskrewe Woord verkondig die Skrif nie ’n boekgodsdiens nie. ’n Mens word deur die Skrif voor die Woord as Woord van die Here gestel en daarmee voor die Here self gestel. Dit is omgang met God deur die Woord. Die psalms verkondig God se persoonlike betrokkenheid en sorg. Om- gang met die Woord vra algehele oorgawe aan die Woord, sê Psalm 1. Die Woord bring ’n mens tot die besef dat jy soos ’n oorgeplante boom is wat deur ’n lewende bron, ’n lewewekkende bron, gevoed word. Die prediker moet dus nie óór die Woord of óór God preek nie, maar moet die Woord laat praat sodat God in sy Woord aan die woord kom (vgl. ook De Wet, 2009:28-29 oor die predikant as bedienaar van die Woord). ’n Ware preek is dus nie net op die Woord of op God gerig nie, maar deur die Woord gedrewe. (Vgl. 10. Christus-, Woord- en Geesgedrewe prediking ook Venter, 2004:491 dat die Woord van God nie toepaslik gemaak hoef te word nie, maar toepaslik gepreek moet word, en dat toepassing dwars- deur, geïntegreerd en kongruent met die verklaring in die preek moet konkretiseer.) ’n Preek is dus ook nie ’n kerklike lesing nie, maar is verkondiging. Prediking is deel van die erediens, dra ’n amp- telike karakter as deel van God se ontmoeting met sy volk. Dit ge- skied in God se besondere teenwoordigheid: dit moet voor God gestel wees in ’n atmosfeer van heiligheid en gewydheid (Leuschner & De Klerk, 2007:278) soos in Jesaja 6:3 genoem word (“Heilig, heilig, heilig is die Here die Almagtige! Die hele aarde is vol van sy magtige teenwoordigheid”; vgl. De Klerk, 1977:14-16). Die gemeen- te kom om te luister en toegerus te word vir hulle lewensroeping. Die Woord stel die prediker onder die dissipline van bedienaar voor God, bedienaar in die verklaring van Gods Woord. Dit is misplaas om met lighartigheid, grappies, eie ervaring, ensovoorts die Woord te probeer stimuleer om ingang te vind. So ’n optrede val God as ’t ware in die rede en is teen die grein van God se soewereine optrede soos Psalm 1 leer. So ’n optrede is nie ’n benadering van God- gedrewenheid waarin God die groot Subjek is nie. (Vgl. ook Kruger & Venter, 2002:359, 364 oor die diensknegsgestalte van die pre- diker en dat hyself nooit aan die woord moet kom nie.) In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 855 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou Heilige Geesprediking is veral belangrik omdat dit die evangelie- verkondiging as gawe en eis bymekaar bring (vgl. ook Venter, 2001:530 oor die indikatief en imperatief van prediking). Daar hoef dus nie nóú oor die gawe en dán weer oor die eis gepreek te word nie, maar oor God se handeling ín ons en die vrug wat daaruit voort- vloei, naamlik ons handeling. Daar word gewoonlik in Gereformeer- de preke ten regte sterk klem gelê op Christus se soenverdienste vir ons. Dit gaan oor wat Christus vír ons gedoen het. Wat Christus deur die Heilige Gees ín ons doen, word egter dikwels nie in die preek uitgewerk nie. Daar word dus oor Christus as die gekruisigde gepreek, maar nie ook as die Een wat uit die dood opgestaan het en deur Wie ons tot ’n nuwe lewe opstaan nie. 11. Samevatting en gevolgtrekking Psalm 1 as inleiding tot die Psalms, en daarmee tot die Psalms as geheel sowel as tot die Ou Testament, stel ’n sterk Godgesen- treerde en Godgedrewe benadering as die bron van lewensvreugde in hierdie stukkende wêreld. Lewensvreugde setel in diensbaarheid aan die wil van God, soos geopenbaar in sy op-skrif-gestelde Woord. Die Nuwe-Testamentiese vervulling impliseer ’n Woordge- drewe, Christusgedrewe en Heilige Geesgedrewe prediking, verkon- dig die absolute heerskappy en inisiatief van God en vra koninkryks- en verbondsprediking. Verder veronderstel dit die allesbeheersende plek van die Skrif in die erediens as ontmoeting van God met sy ver- bondsvolk. Hierdie ontmoeting vereis ’n gewyde atmosfeer. Die pre- diker vervul in hierdie ontmoeting ’n volkome dienende rol en moet hom bepaal by en beperk tot Skrifverklaring en toepassing. 10. Christus-, Woord- en Geesgedrewe prediking Die gebeurtenis van die verlede op Golgota word gepreek, maar nie dit wat nou deur die Gees in ons gebeur nie. Die wesenlik belangrike persoonlike ver- houding tussen God en ons, bly dan ongepreek (vgl. die Heidel- bergse kategismus daaroor dat God in die volkomenheid van die koninkryk alles sal wees in almal – nie bloot alles oor almal nie). In Heilige Geesprediking wys die prediker veral hoe die mens as sondige wese negatief ingestel is teenoor wat in die tema gestel word. Heilige Geesprediking stel dus veral die ondersoekende, reg- stellende, korrigerende, bekerende werking van die Heilige Gees in verband met die tema aan die orde. Dit laat ’n mens jou in jou sondige self ontdek en dring jou om jou gesindheid te verander. Terselfdertyd word ’n mens deur die Gees oortuig van God se ge- nade en vergifnis en word ’n begeerte by jou gewek om vir God te lewe deur Hom en jou naaste lief te hê. So word nie net ’n beroep op ’n mens se verstand gedoen nie, maar ook die gevoel, wil en begeerte word aangeroer. (Vgl. ook De Klerk & Smit, 2002:108, 117- 122 oor die werking van die gees en die verstand in die erediens.) Sodoende beleef ’n mens Christus as “God by ons” en beleef jy God as Vader in Wie se diens en sorg jy is. Op ’n spontane manier kom dit na vore dat God self alles vir die mens se redding doen en dat Hy self sy koninkryk laat kom, ook in jou. So word die gelowiges begeester om uit dankbaarheid voluit diensbaar te wees. In die lig van die psalms moet die prediking die hele volle lewe omvat (vgl. die vrugbare boom): ’n mens se daaglikse doen en late, jou roeping in die samelewing en in verband met die ekologie, met ander woorde jou roeping in stoflike en geestelike betrokkenheid by ander. In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 856 J.L. Helberg J.L. Helberg Geraadpleegde bronne BARNARD, A.C. 2000. Die besondere betekenis van die psalms in die Christelike kerk. Skrif en kerk, 21(2):214-227. BARNARD, A.C. 2000. Die besondere betekenis van die psalms in die Christelike kerk. Skrif en kerk, 21(2):214-227. BECKING, B. 2004. Between fear and freedom: essays on the interpretation of Jeremiah 30-31. Leiden: Brill. (Oudtestamentische Studiën, 51.) BECKING, B. 2004. Between fear and freedom: essays on the interpretation of Jeremiah 30-31. Leiden: Brill. (Oudtestamentische Studiën, 51.) OTHA, P.J. 2005. The ideological interface between Psalm 1 and Psalm 2. Old Testament essays, 18(2):189-203. BOTHA, P.J. 2005. The ideological interface between Psalm 1 and Psalm 2. Old Testament essays, 18(2):189-203. BRUEGGEMANN, W. 1991. Bounded by obedience and praise: the psalms as canon. Journal for the study of the Old Testament, 50:63-92. BRUEGGEMANN, W. 1991. Bounded by obedience and praise: the psalms as canon. Journal for the study of the Old Testament, 50:63-92. BRUEGGEMANN, W. 1993. Response to James L. Mays: The question of context. (In McCann, J.C., ed. The shape and shaping of the Psalter. Sheffied: JSOT. p. 29-41.) (JSOT Supplement.) BRUEGGEMANN, W. 1993. Response to James L. Mays: The question of context. (In McCann, J.C., ed. The shape and shaping of the Psalter. Sheffied: JSOT. p. 29-41.) (JSOT Supplement.) BRUEGGEMANN, W. 2002. Spirituality of the psalms. Minneapolis: Fortress. DE KLERK, B.J. & JANSE VAN RENSBURG, J.J. 2005. Preekgeboorte: ’n handleiding vir gereformeerde eksegese en prediking. Noordbrug: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. g DE KLERK, B.J. & SMIT, E.J. 2002. Pneuma en nous in die gereformeerde kerklied: perspektiewe uit 1 Korintiërs14:15 en die tradisie, toegespits op die musiek en poësie van die kerklied. In die Skriflig, 36(1):105-124. p g ( ) DE KLERK, J.J. 1977. Prediking. Pretoria: NG Kerkboekhandel. DE WET, F.W. 2009. Die predikant as bedienaar van die Woord. Die Kerkblad, 111(3220):28-29. GREIDANUS, S. 1970. Sola Scriptura: problems and principles in preaching historical texts. Toronto: Wedge Publishing Foundation. GREIDANUS, S. 1999. Preaching Christ from the Old Testament: a contemporary hermeneutical method. Grand Rapids: Eerdmans. HELBERG, J.L. 2005. Geïntegreerdheid van die psalms volgens die verband tussen Psalm 1 (en 2) en die res van die psalms. In die Skriflig, 39(4):673- 694. KRATZ, R.G. 1996. Die Tora Davids. Zeitschrift für Theologie und Kirche, 93:1- 34. In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 857 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou KRAUS, H.J. 1972. Psalmen. Neukirchen-Vluyn: Neukirchen Verlag. (Biblischer Kommentar, 1.) ) KRUGER, F.P. & VENTER, C.J.H. 2002. Geraadpleegde bronne Die prediker as toeruster van die gemeente: basisteoretiese perspektiewe vanuit Hebreërs. In die Skriflig, 36(3):349-367. ( ) LEUSCHNER, F.W. & DE KLERK, B.J. 2007. Basisteoretiese beginsels vir atmosfeer in die erediens afgelei uit 1 Korintiërs 11:17-14:40. In die Skriflig, 41(2):259-279. g ( ) LOMBAARD, C.J.S. 1999. By implication: didactical strategy in Psalm 1. Old Testament essays, 12(3):506-514. y LORETZ, O. 2002. Psalmstudien: Kolometrie, Strophik und Theologie ausgewählter Psalmen. Berlin: De Gruyter. (Beihefte ZAW, 309.) g y ( ) McCANN, J.C. 1992. The psalms as instruction. Interpretation, 46:117-128. MILLER, P.D. 1986. Interpreting the psalms. Philadelphia: Fortress. p g p p MILLER, P.D. 1993. The beginning of the Psalter. (In McCann, J.C., ed. The shape and shaping of the Psalter. Sheffield: JSOT. p. 83-92.) p p g p OESTERLEY, W.O.E. 1959. The psalms. London: SPCK. PRINSLOO, W.S. 1984. Van kateder tot kansel: ’n eksegetiese verkenning van enkele psalms. Pretoria: NG Kerkboekhandel. REINDL, J. 1981. Weisheitliche Bearbeitung von Psalmen: ein Beitrag zum Verständnis der Sammlung des Psalters. (In Emerton, J.A., ed. Congress volume, Vienna, 1980. Leiden: Brill. p. 333-356.) (Supplement to Vetus Testamentum, 32.) RIDDERBOS, J. 1955. De Psalmen. Vol. 1: Psalmen 1-41. Kampen: Kok. (Commentaar op het Oude Testament.) Ö RÖSEL, C. 1999. Die messianische Redaktion des Psalters: Studien zu Entstehung und Theologie der Sammlung Psalm 2-89. Stuttgart: Calver. SAEBE, E. 1971. Glücklich preisen. (In Jenni, E. & Westermann, C., Reds. Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament. N.1. München: Kaiser. S. 258-259.) ) SEYBOLD, K. 1998. Studien zur Psalmenauslegung. Stuttgart: Kohlhammer. SNYMAN, S.D. 2007. Suffering in post-exilic times – investigating Maleagi 3:13- 24 and Psalm 1. Old Testament essays, 20(3):786-797. STYGER, P. & HUMAN, D.J. 2004. ’n Moontlike interpretasie van Psalm 40: Gerald H. Wilson se navorsing oor die samehang van die Psalmbundel. In die Skriflig, 38(2):291-309. g, ( ) TAYLOR, W.R. 1955. The book of Psalms. (In Buttrick, G.A., ed. The interpreter’s Bible. Vol. 4. New York: Abingdon. p. 3-763.) TOOMBS, L.E. 1971. The Psalms. (In Laymon, C.M., ed. The interpreter’s one- volume commentary on the Bible. London: Collins. p. 253-303.) TOURNAY, R.J. 1991. Seeing and hearing God with the psalms. Sheffield: JSOT. (Journal for the study of the Old Testament. Supplement Series, 118.) VENTER, C.J.H. 2001. Verklarende (expository) prediking – ’n herevaluering. In die Skriflig, 31(4):513-536. VENTER, C.J.H. 2004. Die Woord van God – toepaslik preek of toepasl maak? ’n Homiletiese ondersoek. In die Skriflig, 38(4):473-493. VENTER, C.J.H. 2004. WHYBRAY, N. 1996. Reading the Psalms as a book. Sheffield: Sheffield Academic Press. (Journal for the study of the Old Testament. Supplement Series, 222.) Geraadpleegde bronne Die Woord van God – toepaslik preek of toepaslik maak? ’n Homiletiese ondersoek. In die Skriflig, 38(4):473-493. WEBER, B. 2006. Psalm 1 and its function as a directive into the Psalter and t d Bibli l th l Old T t t 19(1) 237 260 g ( ) WEBER, B. 2006. Psalm 1 and its function as a directive into the Psalter an towards a Biblical theology. Old Testament essays, 19(1):237-260. WEBER, B. 2006. Psalm 1 and its function as a directive into the Psalter and towards a Biblical theology. Old Testament essays, 19(1):237-260. WEBER B 2008 Makarismus und Eulogie in Psalter Old Testament essays WEBER, B. 2008. Makarismus und Eulogie in Psalter. Old Testament essays, 21(1):193-218. In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 858 J.L. Helberg WHYBRAY, N. 1996. Reading the Psalms as a book. Sheffield: Sheffield Academic Press. (Journal for the study of the Old Testament. Supplement Series, 222.) , ) WILSON, G.H. 1992. The shape of the psalms. Interpretation, 46:129-142. ZENGER, E. 2000. Psalmenforschung nach Hermann Gunkel und Sigmund Mowinckel. (In Lemaire, A. & Saebo, M., eds. Congress volume, Oslo, 1998. Leiden: Brill. p. 399-435. (Supplement to Vetus Testamentum, 80.) Kernbegrippe: gereformeerde prediking lewensvreugde Psalm 1 Key concepts: joy of living Psalm 1 reformed preaching In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 ZENGER, E. 2000. Psalmenforschung nach Hermann Gunkel und Sigmund Mowinckel. (In Lemaire, A. & Saebo, M., eds. Congress volume, Oslo, 1998. Leiden: Brill. p. 399-435. (Supplement to Vetus Testamentum, 80.) Kernbegrippe: gereformeerde prediking lewensvreugde Psalm 1 Key concepts: joy of living Psalm 1 reformed preaching In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 859 Die bron van lewensvreugde volgens Psalm 1 ... gereformeerde prediking inhou In die Skriflig 43(4) 2009:841-859 860

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/250/146

Afrikaans

Die Sinode van Emden: Bakermat van die Nederduitse Kerke in Suid-Afrika Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Author: Willem A. Dreyer1 Affiliation: 1Department of Systematic and Historical Theology, Faculty of Theology and Religion, University of Pretoria, Pretoria, South Africa Research Project Registration: Project Number: 77370920 Corresponding author: Willem Dreyer, wim.dreyer@up.ac.za Dates: Received: 14 Apr. 2020 Accepted: 12 Aug. 2020 Published: 29 Sept. 2020 How to cite this article: Dreyer, W.A., 2020, ‘Die Sinode van Emden: Bakermat van die Nederduitse Kerke in Suid-Afrika’, In die Skriflig 54(1), a2630. https://doi. org/10.4102/ids.v54i1.2630 Copyright: © 2020. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. The Synod of Emden: Cradle of the Netherdutch churches of South Africa. The Synod of Emden, which took place from 04 to 13 October 1571 in the city of Emden, is of great importance to the reformed churches in South Africa. In this contribution the importance of the Synod is highlighted from three distinct perspectives: Firstly, from a historical perspective, the establishment and growth of Calvinism in the Netherlands up to the Synod of Emden is described. Secondly, from the perspective of church polity, some principles of church governance, which the Synod of Emden has formulated, are discussed. Thirdly, from the perspective of language history, some remarks are made on the use of Netherdutch by the Synod of Emden and the continued use of Nederduits in the name of the Dutch Reformed churches in South Africa. The early phase of Dutch reformation was characterised by great diversity. It was a time of fluid and changing reformation movements. Not only did the magisterial reformers such as Luther, Bullinger, Calvin, Beza and Zwingli influenced ecclesial transformation in the Netherlands, but the Humanism of Erasmus was well-known and influential; the work of the Brothers of Common Life and Geert Groote had much influence through the education of children; the Devotio Moderna and Imitatio Christi of á Kempis influenced a new type of spirituality; the older proto-reformation movements of Cornelis Hoen and Hinne Rode still had some influence; the Anabaptist movements of Melchior Hoffmann, Andreas Bodenstein von Karlstadt and Menno Simmons were active in many towns and communities. Despite this diversity, it is quite remarkable how the Dutch reformation was influenced fundamentally from the French-speaking south, especially by the theology of John Calvin. Page 1 of 8 Original Research Page 1 of 8 Original Research Original Research Original Research Page 1 of 8 Copyright: Copyright: © 2020. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Keywords: church history; church polity; Calvin; Calvinism; Netherlands; Luther; Bugenhagen; Northern Germany; Synod of Emden 1571; Netherdutch; Cape of Good Hope; First General Assembly Cape Town 1824. Die Sinode van Emden: Bakermat van die Nederduitse Kerke in Suid-Afrika The unity between the  Dutch and French churches was formalised by the Synod of Emden. The unity in confession and organisation was articulated expressis verbis in the second resolution of the  Synod. The reformed churches in the Netherlands were persecuted and disorganised. War broke out between Spain and the Netherlands. There existed a great need for direction and structure. One of the remarkable features of the Reformation was its ability to rethink, reorganise and restructure the church. Instruments used in this process of reformation was not only the establishment of the sana doctrina, but also the use of assemblies such as synods and the publication of church orders which articulated the basic principles of reformed church governance. The importance of church orders as instruments of change is often under-valued. It was no different with the Synod of Emden. The Synod and the principles of church governance laid the foundation of the Dutch Reformed  Church and gave direction to the reformation movement in the Netherlands, also in terms of language and the use of Nederduitsch, a term which is still used in the names of some reformed churches in South Africa. Research Project Registration: Project Number: 77370920 Copyright: © 2020. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 2 of 8 Page 2 of 8 Vanuit ’n kerkhistoriese perspektief was die Sinode van Emden die kulminasie van ’n moeisame proses van kerkhervorming in die Nederlande. In die eerste dekades van die kerkhervorming (tot 1550) het betreklik min in die Nederlandse kerk verander. Eers op 12 Julie  1562 het Calviniste die eerste keer in die openbaar vergader. Hulle het in die kerkhof in Boeschepe byeen gekom om te luister na ’n preek van Gelein Damman. Dit was die eerste van die sogenaamde ‘hagenpreken’ – eredienste en preke wat nie in kerke gehou is nie, maar buite in die veld of openbare plekke soos ’n kerkhof. Hierna het die Calvinisme vinnig veld gewen om uiteindelik deur die Sinode van Emden op  ’n vaste koers geplaas te word. Die  ‘gereformeerde godsdiens’ is van Nederland na die  Kaap van Goeie Hoop  verplant en  deur die VOC in stand  gehou en bevorder. Die diversiteit op kerklike terrein2 het tot in die sewentiende  eeu  en daarna voortgeduur, onder meer in die stryd tussen die Remonstrante en Contra-Remonstrante wat daartoe gelei het dat die Sinode van Dordt (1618–1619) byeengeroep is om te besin oor die uitverkiesingsleer. Die diversiteit was nie net in die suide van Nederland opsigtelik nie, maar het ook oorgespoel na die noorde van Nederland, veral as gevolg van die groot getal vlugtelinge vanuit die suide wat hulle in die omgewing van Emden gevestig het. Ten spyte van die diversiteit, is dit opvallend dat die  Nederlandse kerkhervorming hoofsaaklik vanuit die Franssprekende suide beïnvloed is, en veral deur die teologie  van Johannes Calvyn. Calvyn is in 1509 as ‘Jehan Cauvin’ (kyk Dreyer 2010) in Noyon gebore – ’n dorpie in Pikardië 115 kilometer noord van Parys en 130 kilometer suid van die Belgiese grens. Die suidelike gedeeltes van Nederland (tans België) was Franssprekend en het aan Frankryk gegrens. Die verdeling tussen Nederland, België en  Luxemburg is ’n redelik moderne verskynsel en die  gevolg  van die Belgiese Revolusie (1830–1839). Daarom  is  dit vanselfsprekend dat die Frans-Calvinistiese kerkhervorming van Frankryk na België (die suide van Nederland) sou oorspoel. Vanuit ’n kerkregtelike perspektief is die Sinode van Emden  van besondere belang vir die gereformeerde kerke  in  Suid-Afrika. Die Sinode het teologiese en kerkregtelike grondbeginsels neergelê wat die uitbreiding van die Calvinistiese kerkhervorming in Nederland en die  westelike gedeeltes van Duitsland bestendig het. Page 2 of 8 Die  kerkregtelike beginsels wat in die notules1 van die Sinode van Emden opgeneem is, reflekteer steeds in die kerkordes van gereformeerde kerke in Suid-Afrika. Die affiniteit van die vroeë Nederlandse kerkhervormers vir die Franse denke was nie net die gevolg van geografiese – taalkundige – en kulturele verbintenisse nie. Heelwat Nederlandse predikante het in Genève, onder leiding van Calvyn of Beza, hulle teologiese opleiding ontvang. Die Frans-Calvinistiese invloed vanuit Genève en Parys was baie kragtiger as die Duits-Lutherse invloed vanuit Wittenberg. Vanuit ’n kultuurhistoriese perspektief, en na my mening van groot belang vir die geskiedenis van Afrikaans, is die besluite van die Sinode ten opsigte van taal. Die gebruik van moedertaal in die eredienste en kategese, asook die spesifieke verwysing na Nederduits in die handelinge van die Sinode, is interessant en belangrik. Die getal lidmate van die Calvinistiese gemeente in Emden is  voortdurend deur vlugtelinge uit Frankryk, Nederland, Switserland, Duitsland, Engeland en Pole aangevul wat ter wille van hulle persoonlike veiligheid aan die Noordsee ’n heenkome gevind het. Na 1565 was daar ’n skerp toename in die vervolging van hervormgesindes en moes hulle vlug na  veilige gebiede. Meer as 100  000 Protestante het in sogenaamde ‘vlugtelingsgemeentes’ byeengekom. Na die uitbreek van die oorlog tussen Spanje en Nederland in 1566, het die getal vlugtelinge vinniger gegroei en het derduisende Franssprekende vlugtelinge uit Frankryk en die  suide van Nederland hulle rondom Emden gevestig. Gevolglik het die invloed van die Calvinistiese kerkhervorming toenemend sterker geword (Schilling & Schreiber 1989:xi). In hierdie bydrae word die voorgeskiedenis en enkele besluite van die Sinode van Emden aan die hand van bogenoemde drie perspektiewe toegelig. 1.Die notules van die Sinode van Emden in Nederduits, Latyn, Duits en Frans is te vind in Goeters (1971). In hierdie bydrae word na die Acta van die Sinode van Emden verwys as ‘Goeters 1971‘. 2.Vir ʼn deeglike oorsig van die verskillende hervormingsbewegings in Nederland gedurende die vyftiende en sestiende eeu, kyk Knappert (1924). Inleidend Die Sinode van Emden het 450 jaar gelede plaasgevind. In 2021 sal daar in verskillende konferensies  en publikasies hieraan aandag gegee word. Die Sinode, wat van 04 tot 13 Oktober 1571 in die Grote Kerk van Emden vergader het, is ook van besondere belang vir die Afrikaanse susterskerke. Die Afrikaanse susterskerke (Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika, Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Gereformeerde Kerke van Suid-Afrika) het ’n gemeenskaplike geskiedenis vanaf die Sinode van Emden tot en met 1858–1859. Al drie hierdie kerke word doelbewus ingesluit wanneer die term Nederduitse kerke gebruik word soos later aangetoon sal word. In hierdie bydrae word die belangrikheid van die Sinode vanuit drie perspektiewe toegelig. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Page 2 of 8 Kerkhistoriese perspektief: Vroeë kerkhervorming in Nederland en Oos-Friesland Die vroeë fase van die Nederlandse kerkhervorming vertoon groot diversiteit. Dit was ’n vloeibare, veranderende en diverse beweging. Behalwe die invloed van die ‘groot’ kerkhervormers soos Luther, Melanchthon, Zwingli, Bullinger en Calvyn in Nederland, was die Humanisme van  Erasmus goed bekend en invloedryk. Daar was ook die  denke van Geert Groote en die Devotio Moderna; die Nederlandse proto-reformasie van Cornelis Hoen (oorlede 1524) en Hinne Rode (oorlede 1537) wat steeds invloed uitgeoefen het; Anabaptiste soos Melchior Hoffmann, Andreas Bodenstein von Karlstadt; en Menno Simmons se volgelinge wat in verskillende stede aktief besig was om geloofsgemeenskappe te vestig. Die eenheid en geloofsband tussen die Nederlandse en Franse kerke is geformaliseer tydens die Sinode van Emden. Die tweede besluit van die Sinode van Emden lui soos volg (aangehaal in Pont 1981): [O]m de eendrachtigheydt in de Leere tusschen de Nederlandtsche Kerken te bewijsen, heeft het den Broederen goedgedacht de belijdinge des Gheloofs der Nederlandtsche Kerken te onderschrijven, insgelijcx ook de Belijdinge der Kerken in Vranckrijk te ondertekenen … (p. 94) 2.Vir ʼn deeglike oorsig van die verskillende hervormingsbewegings in Nederland gedurende die vyftiende en sestiende eeu, kyk Knappert (1924). http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 3 of 8 Page 3 of 8 Page 3 of 8 Original Research onder andere, as rykskanselier aan die koninklike hof gedien (Jürgens 1999:16). Die Sinode van Emden aanvaar daarmee die Nederlandse Geloofsbelydenis sowel as die Franse Geloofsbelydenis as bindend en die ware opsomming van die Christelike geloof. Calvyn het ’n groot aandeel gehad in die opstel van die Franse Geloofsbelydenis wat in 1559 deur die Sinode van Parys hersien en aanvaar is. Guido de Bres, afkomstig uit Franssprekende Nederland (België), het in 1561 die Franse Geloofsbelydenis verwerk en dit het bekend geword as die  Confessio Belgica of Nederlandse Geloofsbelydenis. Hierdie eerste besluit van die Sinode  van  Emden het die band met die Franse kerk en die invloed van Calvyn vasgelê. Laski het die posisie van superintendent van 1544 tot 1549 beklee. Sy posisie is bemoeilik met die groeiende invloed van die Calvinisme in Oos-Friesland, maar dit het nie verhoed dat hy ’n belangrike bydrae tot die Kerkhervorming in Oos-Friesland en Emden gemaak het nie. Naas Oos-Friesland het Laski ook in Hongarye, Engeland (as superintendent van Londen), Denemarke, Duitsland (Frankfurt) en Pole ’n bepaalde invloed uitgeoefen. Laski was ’n selfstandige teoloog, maar is ook deur Luther, Zwingli en Bullinger beïnvloed. Kerkhistoriese perspektief: Vroeë kerkhervorming in Nederland en Oos-Friesland Hoewel hy hervormgesind was, het sy teologie ’n moralistiese inslag gehad waarin die leer van die goeie werke ’n bepaalde plek behou het. Dit kom na vore in die streng kerklike dissipline wat hy toegepas het. Laski het sy fortuin beskikbaar gestel vir die opbou van die reformatoriese kerke, onder meer die vestiging van ’n biblioteek. ’n Gedeelte van die boekery word steeds in die biblioteek van die Johannes á Lasco Instituut in Emden bewaar. Daarteenoor was die invloed van Luther in Emden beperk ten spyte van heelwat stede aan die Noordsee en Baltiese See  wat tot die Lutherse kerkhervorming oorgegaan het. Lübeck, die belangrikste stad in die Hansa Handelsverbond, het reeds in 1531 onder leiding van Johannes Bugenhagen, Luther se medewerker en predikant in Wittenberg, deel van die Lutherse kerkhervorming geword. Johannes Bugenhagen (1485–1558) was ’n boorling van Lübeck en sy moedertaal was Nederduits. Hy het besondere moeite gedoen om die gebruik van Nederduits te bevorder (kyk in hierdie verband Dreyer 2017). Sy bynaam was die ‘Apostel van die Noorde’, veral as gevolg van sy herorganisasie van die kerke in Noord-Duitsland en die Skandinawiese lande. Bugenhagen het ook met Luther saamgewerk ten opsigte van Bybelvertaling. Soos wat Luther se Hoogduitse Bybelvertaling gevorder het, het Bugenhagen nie net gehelp met die Hoogduitse vertaling nie, maar ook ’n ooreenstemmende vertaling in Nederduits gedoen. Soos reeds gemeld, het verskillende godsdienstige groeperings in Emden ’n heenkome gevind. Die kerklike diversiteit het tot konflik tussen die Lutherse hertog en die kerkraad van Emden gelei. Een voorbeeld hiervan was die besluit wat die kerkraad3 op 21 Februarie 1575 geneem het. Tydens die vergadering is besluit om ’n spesiale biddag te hou vir die instandhouding van die suiwer Woord van God in al die streke en kerke (sien die Nederduits hieronder).4 Die oënskynlike solidariteit met ander geloofsgemeenskappe in ander streke wat in hierdie besluit verwoord word, het tot konflik met die Luthersgesinde hertog gelei. In Oos-Friesland (insluitend Emden) is die Lutherse invloed primêr deur die owerheid bevorder. Oos-Friesland was ’n hertogdom wat vir byna 300 jaar (1464–1744) deur die adellike familie, Cirksena, regeer is. Belangrik vir die geskiedenis van die Kerkhervorming, was Hertog Enno II van Oos-Friesland (1505–1540). Na die dood van sy vader, hertog Edzard I die Grote, het Enno II in 1528 die hertog van Oos-Friesland geword. Hy was ’n oortuigde Lutheraan en het alles gedoen om die Lutherse denke te bevorder. 4.Die besluit in die oorspronklike Nederduits lui soos volg: ‘Is ock besloten, dat thokumstige sondach [over] achte dage ein gemen vastelunde bedeldach sal geholden werden … um ein truven dener unde generale underholdinge des rheinen Wortes overall’ (Schilling & Schreiber 1989:558). 3.Vir die notules van die Kerkraad van Emden kyk Schilling en Schreiber (1989). Kerkhistoriese perspektief: Vroeë kerkhervorming in Nederland en Oos-Friesland Hy het verskeie aanvalle teen Roomse kloosters gelei en Roomse eiendomme gekonfiskeer. Hy is op die jeugdige ouderdom van 35 oorlede en is deur sy vrou, Anna van Oldenburg, as regent opgevolg. Sy het tot 1561 regeer, waarna haar twee seuns, Johan II en Edzard II, gesamentlik regeer het tot met die dood van Johan II in 1591. Daarna het Edzard II alleen regeer tot met sy dood in 1599. Later is hierdie spanning op die spits gedryf met die Emdense Revolusie (1595), wat in die Grote Kerk in Emden van stapel gestuur is na ’n inspirerende preek van ds. Menno  Alting. Die redes vir die mense se verset teen die hertog was  enersyds godsdienstig van aard, en andersyds die gevolg van onredelike belastings wat hy gehef het. Na ’n uitgerekte stryd en oorlog is Emden losgemaak van die hertogdom en het dit as vrystad onder die Nederlandse Staten-Generaal geressorteer. Die eerste notule van die Kerkraad van Emden is 16 Julie 1557 gedateer (Schilling & Schreiber 1989:1). Dit kan as die terminus a quo van die Calvinistiese kerkhervorming in Emden beskou word. Opvallend genoeg was armesorg en barmhartigheidsdiens die eerste sake waaraan die kerkraad aandag gegee het. Die diakens (tipies Calvinisties) is opgeroep om verslag te lewer oor hulle werk – waarskynlik omdat die groot getal Protestantse vlugtelinge in armoede geleef het en in die voorafgaande gure winterweer talle ontberings moes verduur. Soos gebruiklik in die Lutherse kerkhervorming het hertog Enno II, as Christelike owerheid, ’n superintendent aangestel wat vir die voortgang van die Lutherse kerkhervorming in Oos-Friesland verantwoordelik sou wees (Jürgens 1999:5; Schilling & Schreiber 1989:xii). Die persoon wat hy aangestel het, was Johannes á Lasco, ’n skatryk Poolse edelman. Sy oorspronklike Poolse naam was Jan Laski. Laski se vader en oom was invloedryke politieke leiers in Pole. Sy oom het, 3.Vir die notules van die Kerkraad van Emden kyk Schilling en Schreiber (1989). http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 4 of 8 Original Research Page 4 of 8 (Goeters 1971:7). Caspar Heidanus, predikant in Frankenthal  (Pont 1994:67) is as voorsitter verkies en Johannes Polyander as skriba (Pont 1981:95). Teen 1570, in net meer as 10 jaar en veral onder invloed van  ds. Menso Alting, was Calvyn se teologiese denke reeds  goed bekend. Menso Alting is in 1541 in Eelde (in  Drente) gebore en in 1612 in Emden oorlede. Kerkregtelike perspektief: Die Sinode van Emden Die gereformeerde gemeentes in Nederland was voor die Sinode van Emden verstrooid en gedisorganiseer. Daar was ’n dringende behoefte aan rigting, struktuur en organisasie. Een van die kenmerke van die hervormingsbeweging was  die vermoë om gemeentes tot ’n groter eenheid saam te  snoer  en struktuur te skep. Dit is gedoen deur besluite  van  sinodale vergaderings, asook die opstel en implementering  van  kerkordes. Een van die belangrike instrumente waardeur  kerkhervorming bevorder is, was kerkordes. In die  navorsing oor die sestiende-eeuse Kerkhervorming word  die rol van kerkordes dikwels onderskat. Die kerkordende werk van die Sinode van Emden het die ‘fondamente vir die Nederlandse hervormde kerk gelê lank  voordat dit ’n  uitgemaakte saak  was dat die Hervorming in Nederland sou seëvier’ (Pont 1981:92). Die bedoeling van die Sinode van Emden was die formalisering van die ‘Nederlandtschen kercken, die onder ’t  cruys sitten ende der gener, die door Duytsch – ende Oost Vryeslandt verstroyt sijn’ (Goeters 1971:14). Die wye omvang van die Sinode se werksaamhede blyk uit besluite wat nie net   op die gemeentes in Nederland gerig was nie, maar ook  op die vlugtelinggemeentes in Engeland, Duitsland, Frankryk en België, hoewel daar nie van oral afgevaardigdes teenwoordig was nie. Die wye omvang van die Sinode van Emden se organiserende  werk word ook sigbaar in die klassikale indeling wat die Sinode gemaak het. Vanaf Artikel 7 (Goeters 1971:16 e.v.) word dit duidelik dat Duitse, Engelse, Oos-Friese, Vlaamse (so ver as Brussel) en Waalse (Franssprekende) gemeentes deur die sinodale besluite geraak is. Benewens Nederlandse stede, word stede soos  Heidelberg, Frankfurt, Keulen, Brussel en verskeie ander by die klassikale indeling betrek. Dit dui daarop dat  die Sinode van Emden kerkregtelik en organisatories ’n  belangrike bydrae tot die ontwikkeling en vestiging van  die gereformeerde geloof in Nederland en die aangrensende gebiede gelewer het. Die organisasie van die kerk het tydens die Konvent van  Wesel (1568) begin, waar Datheen, Marnix van St. Aldegonde en Zuylen van Nyevelt die leiding geneem het. Talle van die Protestantse vlugtelingsgemeentes was daar verteenwoordig (Pont 1994:65). Die Konvent van Wesel  het ook voorbereidende werk vir ’n volwaardige sinode gedoen. Marnix van St. Aldegonde het hom vir ’n  volwaardige nasionale sinode beywer. Daarin is hy deur prins Willem van Oranje ondersteun. Die droom van ’n nasionale sinode wat die kerk in Nederland op vaste bane kon lei, is verwesenlik by die Sinode van Emden (Pont 1981:95). Kerkhistoriese perspektief: Vroeë kerkhervorming in Nederland en Oos-Friesland Alting het as jong seun by sy oom in Groningen gaan woon, waar hy ook skoolgegaan het. In Groningen maak hy op jong ouderdom met die Humanisme van Erasmus en die Groningen-reformasiebeweging kennis (Voss 2012:13). Alting het in Keulen studeer en daarna (1565) aan die Universiteit van Heidelberg. Hy arriveer in Heidelberg slegs twee jaar na die Heidelbergse Kategismus (1563) voltooi is en in ’n tyd van spanning en konflik tussen die  Calviniste en Lutherane oor die inhoud van die Heidelbergse Kategismus (kyk in hierdie verband Dreyer  2014). Dit is dus vanselfsprekend dat Alting die Heidelbergse Kategismus geken het en gekies het om homself aan die kant van die Calviniste te skaar. Alting het verskeie gemeentes in Drente, Heidelberg (ook as hofprediker) en Emden bedien. Vanaf die heel begin was die Heidelbergse Kategismus besonder invloedryk in Emden – nie net in die kategese en prediking nie, maar ook in die vorming van ’n bepaalde teologiese milieu. Ouer kerkregkenners soos Rutgers het bedenkings gehad of die Sinode van Emden die status as ’n eerste nasionale sinode in Nederland moet verkry (kyk Pont 1981:92). Hierdie argument word op die beperkte getal afgevaardigdes gebaseer wat nie verteenwoordigend van al die Nederlandse provinsies was nie. Die predikante wat teenwoordig was, was almal uit Oos-Friesland, Duitsland en die sogenaamde ‘gemeentes onder die kruis’ of vlugtelinggemeentes afkomstig. Daarteenoor argumenteer Haitjema (kyk Pont 1981:92) dat dit wel die eerste nasionale sinode van die Nederlandse kerk is op grond van die inhoud en omvang  van  die werk wat die sinode in terme van kerklike organisasie vir die hele Nederland gedoen het. Hier moet in gedagte gehou word dat dit ’n buitengewone tyd was omdat oorlog tussen Nederland en Spanje gewoed het. Die Tagtigjarige Oorlog het van 1568 tot 1648 geduur. Die   provinsies Holland en Zeeland is eers in 1573, na die Sinode van Emden, uit die mag van die Spanjaarde bevry. Dit  is dus begryplik dat afvaardigings na sinodes nie volledige verteenwoordiging sou vertoon nie. Pont (1981:93) kom tot die gevolgtrekking dat die Sinode van Emden as die  eerste Nederlandse sinode beskou moet word wat die grondlyne vir verdere hervorming en uitbreiding getrek het. Kultuurhistoriese perspektief: Die gebruik van Nederduits Die Sinode van Emden het nie formeel ’n kerkorde opgestel  nie, maar talle van die besluite was bepalend vir  toekomstige kerkordes. Die sinodes van Dordrecht (1574  sowel as 1619) het die kerkregtelike beginsels wat  Emden verwoord het, gesistematiseer en onder bepaalde  opskrifte (byvoorbeeld ampte; vergaderings van  die ampte; bediening van sakramente) in kerkordes ingeskryf (kyk Pont 1981:93). Dit is nie vreemd dat ons verskeie verwysings na ‘Nederduits’ in die Acta van die Sinode van die Emden kry nie. Prediking, kategese en onderrig in die mense se moedertaal was een van die hoekstene van die Kerkhervorming en ’n belangrike deel van liturgiese transformasie gedurende die sestiende eeu. Die bediening van die sakramente, die prediking en sang is nie meer in Latyn gedoen nie, maar in die plaaslike mense se taal. Dit is opmerklik dat moedertaal ook vir die Sinode van Emden ’n belangrike saak was – in besonder Nederduits. Die Sinode van Emden het 53 formele besluite geneem (kyk  Goeters 1971:14–54). Enkele voorbeelde van die kerkregtelike beginsels wat in die besluite van die Sinode van Emden verwoord is, word kortliks genoem: • Die nie-hiërargiese beginsel bepaal dat geen kerk oor ’n ander kerk, geen vergadering oor ander vergadering en geen ampsdraer oor ’n ander ampsdraer sal heers nie. Dit moes dien as teenvoeter vir die Rooms-Katolieke hiërargie met die pous as hoof en vicarius Christi. Hierdie  formulering is tipies Calvinisties in oorsprong en  bedoeling. Dit sluit ook aan by Artikel 31 van die Nederlandse Geloofsbelydenis waar bely word dat Jesus Christus die enigste Hoof en Heer van die kerk is. Alle ampte en vergaderings van die ampte is onderworpe  aan die heerskappy van Christus wat deur sy Woord en Gees oor die kerk regeer. Nederduits was vir lank die algemene omgangstaal in die Hansestede aan die Noordsee (Becker-Cantario 1988:63–72). In Suid-Afrika is daar twee kerke wat ‘Nederduits’ as deel van hulle naam het, te wete die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Ter wille van die historiese belang van die term Nederduits word hier enkele opmerkings oor Nederduits as taal gemaak. Nederduits is die taal wat in die noorde van Nederland en  Duitsland gepraat is met enkele streeksvariante. Die verskillende Nederduitse variante word noord van die Benrathse en Uerdingense isoglosse gepraat, terwyl die  hedendaagse Standaardduits (Hoogduits) meer na die suide ontwikkel het. Kerkregtelike perspektief: Die Sinode van Emden Die effek van die Sinode van Emden kan met dié van die Sinode van Parys (1559) op die gereformeerde kerk in Frankryk  vergelyk word (Goeters 1971:7). Opvallend is die invloed van die Franse sinodes op die Sinode van Emden. Dit is waarskynlik dat die afgevaardigdes by Emden ’n afskrif van die Acta van die Sinode van Parys (1559) ter tafel gehad het. Dit het drie jaar later, van 04 tot 13 Oktober 1571, in Emden plaasgevind. Emden is as vergaderplek gekies omdat dit betreklik veilig was om daarheen te reis en daar te vergader. Slegs 22 predikante en vyf ouderlinge het sitting geneem http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 5 of 8 Original Research Page 5 of 8 Kultuurhistoriese perspektief: Die gebruik van Nederduits Nederduits, Fries en Oudengels het vanuit Oudsaksies ontwikkel en versprei as gevolg van die migrasie van Saksers deur die noorde van Europa en Engeland. Tussen die vyfde en elfde eeu na Christus het Anglo-Saksiese groepe hulle oor groot dele van Engeland gevestig. Die Saksers se migrasie na Engeland het verminder nadat die Noorse besetting van Engeland begin het. Hierdie gemeenskaplike verbintenis met Oudsaksies is in Engels en Afrikaans sigbaar, byvoorbeeld in woorde soos ‘water’, terwyl in Hoogduits, die konsonant ’n klankverskuiwing na ‘Wasser’ ondergaan het. • Ten opsigte van die ampte word daar op die tipies Frans-Calvinistiese wyse tussen die predikant, ouderling en diaken onderskei. Die geordende predikant was vir die verkondiging van die evangelie en die bediening van  die sakramente verantwoordelik, terwyl die ouderling vir opsig en dissipline verantwoordelik was. In die notules van die kerkraad is dit opvallend dat die ouderlinge weekliks mense oor sake soos owerspel, dronkenskap op straat en ander openbare sondes vermaan en bestraf het. • Ten opsigte van die ampte word daar op die tipies Frans-Calvinistiese wyse tussen die predikant, ouderling en diaken onderskei. Die geordende predikant was vir die verkondiging van die evangelie en die bediening van  die sakramente verantwoordelik, terwyl die ouderling vir opsig en dissipline verantwoordelik was. In die notules van die kerkraad is dit opvallend dat die ouderlinge weekliks mense oor sake soos owerspel, dronkenskap op straat en ander openbare sondes vermaan en bestraf het. • Die primêre vergadering van die ampte, wat in gehoorsaamheid aan Christus en die Woord oor die kerk moet regeer en opsig uitoefen, is die kerkraad en nie die sinode nie. Die Sinode van Emden (besluit 6) noem die kerkraad die ‘konsistorie’. By Emden (soos in die Franse gemeentes) was die diakens nog deel van die kerkraadsvergadering, maar latere kerkordes het die kerkregering in die hande van die ouderlinge geplaas wat beteken het dat diakens nie meer op die kerkraad sitting geneem het nie, behalwe in baie klein gemeentes met min ouderlinge. Deur die loop van die sewentiende eeu is Nederduits stelselmatig as lingua franca van die noordelike streke verdring. Hoogduits, veral onder invloed van die Lutherse kerkhervorming en Bybelvertaling, het ’n al groter invloed uitgeoefen en is toenemend as administratiewe en regstaal gebruik. Hoogduits het geografies en chronologies van die suide na die noorde versprei. In die verre noorde, soos Holstein, het Nederduits nog lank as algemene omgangstaal bly voortleef. Enkele opmerkings oor die eerste Nederduitse sinode in Kaapstad (1824) Ter wille van die Suid-Afrikaanse kerkgeskiedenis word ook  enkele opmerkings oor die gebruik van die term Nederduits in die Suid-Afrikaanse konteks gemaak. Dit was in Nederland sowel as die Kaap algemene gebruik om na die taal wat gepraat word as ‘Nederduits’ te verwys. In 1793 het daar byvoorbeeld ’n standaardwoordeboek onder die titel Dictionaire Francois-Hollandois Woordenboek Nederduytsch- Fransch verskyn. Nie in die Franse of Nederduitse titel word ‘Nederlands’ as taalaanduiding gebruik nie. In 1846 verskyn die Nieuw Fransch-Nederduitsch en Nederduitsch-Fransch Woordenboek, opgestel deur S.J.M. Moock (1846). ’n Merkwaardige verwysing na ‘Nederduitsch’ vind ons in Artikel 5 van die Acta van die Sinode (Goeters 1971) waar daar na die Geneefse Kategismus en die Heidelbergse Kategismus verwys word: De broders hebben geacht, dat men in den ghemeynten der Francoischer spraecke die forme die Geneefschen catechismi ende in den ghemeynten der Nederduitschen spraecke die forme des Heidelbercschen behoort te gebruicken. (p. 16) Ter wille van die eenheid van die kerk is die Franssprekende gemeentes toegelaat om die Geneefse Kategismus in die kategetiese onderrig te gebruik. In die gemeentes waar Nederduits as voertaal gebruik is, moes die Heidelbergse Kategismus gebruik word. Ander kerke mag ook hulle eie kategismusse gebruik, solank dit in ooreenstemming met die Woord van God is. Daar word uitdruklik besluit om nie die gebruik van één kategismus af te dwing nie. Opvallend is dat die Heidelbergse Kategismus spesifiek aan Nederduitsch verbind word. Tweehonderd jaar nadat die Nasionale Sinode van Dordrecht (1618–1619) die Dordtse Kerkorde goedgekeur het, het die Nasionale Sinode van Den Haag op 03 Julie 1816 vergader om ’n nuwe Algemeen Reglement goed te keur, onder die titel Algemeen Reglement voor het bestuur der Hervormde Kerk in het Koningrijk der Nederlanden (kyk Nel 2019). Nadat die Algemeen Reglement in 1816 aanvaar is, het  die kerk toenemend as die Nederlands Hervormde Kerk bekend gestaan, hoewel die ‘naam’ nie só in die Algemeen Reglement verskyn nie. In die Algemeen Reglement van 1816 word bloot na die ‘Hervormde Kerk’ verwys (kyk teks in Nel 2019:199 e.v.). ‘Nederlands’ word in die Algemeen Reglement van 1816 net as geografiese aanduiding gebruik en nie as ’n taalkundige aanduiding nie. Taal het ook ter sprake gekom toe daar geantwoord is op die ‘broeders uit Keulen’ se vraag oor ‘correcte oversettinghe des bibels in Nederduitsche spraecke’ (Goeters 1971:56). Page 6 of 8 Original Research Page 6 of 8 Vanweë die verspreiding van Hoogduits, is daar toenemend op  Nederduits neergesien en is dit as minderwaardig beskou – as ‘kombuistaal’ wat veral deur die werkersklas gepraat word. Die hooggeleerde prof. Chytraeus van Rostock Universiteit het in 1582, kort na die Sinode van Emden, Nederduits as ‘horrida, inculta et imperfecta’ beskryf (Becker-Cantario 1988:64). Ten spyte van hierdie negatiewe ingesteldheid teenoor Nederduits is dit nog lank in skole en kerke gebruik. Die rede hiervoor is vanselfsprekend: Ongeskoolde mense het byna uitsluitlik Nederduits gepraat en in die kerke en skole is die mense se moedertaal gebruik (kyk in hierdie verband na voorbeelde in Becker-Cantario 1988). Met die emigrasie van duisende Nederduitsers na die Kaap van Goeie Hoop is die term Nederduitsch algemeen as taalaanduiding gebruik (Den Besten 2012:102). Die gebruik van Nederduitsch het voortgeduur tot na die Groot Trek, hoewel ‘Nederlands’ en ‘Hollands’ dit stelselmatig verdring het. Met die stigting van die Genootskap van Regte Afrikaners in 1875 en die invloed van die Eerste Taalbeweging, word die spreektaal toenemend as ‘Afrikaans’ aangedui. Kultuurhistoriese perspektief: Die gebruik van Nederduits • Die Sinode van Emden het voorsiening gemaak vir lezers (kyk Pont:1981:98–99) in gevalle waar daar nie predikante beskikbaar was nie. Die funksie van die lezer was om in die erediens voor te gaan en preke voor te lees. Dit is interessant dat die praktyk van die voorleser vandag nog  in die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika bestaan – hoewel met minder verantwoordelikhede. In skole is Nederduits eers later deur Hoogduits as medium   van onderrig vervang. In die akademiese omgewing  (universiteite) is Latyn steeds gebruik. Teen 1700  is Nederduits relatief min as geskrewe taal gebruik, maar die middelklas (boere en arbeiders) het lank nadat Hoogduits die amptelike taal geword het, voortgegaan om Nederduits as algemene omgangstaal te gebruik. Geskoolde mense met ’n akademiese agtergrond soos predikante, regsgeleerdes, dokters, staatsamptenare en landhere was dikwels Nederduits en Hoogduits magtig. In die volgende gedeelte sal enkele opmerkings oor die belydenis en die kategese gemaak word. http://www.indieskriflig.org.za Page 6 of 8 Page 6 of 8 Enkele opmerkings oor die eerste Nederduitse sinode in Kaapstad (1824) Die  gevoel van die Sinode was dat ’n finale besluit oor die  vertaling van die Bybel in Nederduits eers uitgestel moes word. Die vraag oor ’n korrekte Bybelvertaling moet  verstaan word teen die agtergrond van die reeds bestaande Delftse (1477), Liesveldtse (1526), Biestkense (1560) en Deux-Aes vertalings (1562) wat nie aan die verwagtings voldoen het nie. Tegelykertyd was daar ook reeds die Nederduitse Bybelvertaling van Bugenhagen. Tydens die Napoleontiese oorloë het Engeland die Kaap van Goeie Hoop in besit geneem. Dit was om as teenvoeter te dien vir die eskadron Franse fregatte wat in Madagaskar gestasioneer was. Nadat Napoleon die eerste keer verslaan is, is die Kaap aan Nederland teruggegee en het die Bataafse parlement Janssens en De Mist gestuur om sake te orden. De Mist het ’n kerkorde opgestel wat voorsien het dat daar ’n selfstandige sinode aan die Kaap kon konstitueer – in effek ’n selfstandige kerk. Nadat Napoleon ontsnap het, het  Engeland die Kaap vir ’n tweede keer (1806) beset. Dit het die implementering van De Mist se kerkorde gestuit, veral ten opsigte van ’n selfstandige sinode. Dit sou eers in  1824 realiseer. Die gereformeerde gemeentes in die Kaap  van Goeie Hoop het in hierdie tyd basies selfstandig gefunksioneer – losgeslaan van die moederkerk in Nederland, afgesonderd van mekaar en met een gesamentlike raakpunt: die kantoor van die goewerneur in Kaapstad. Goedkeuring vir ’n Nederduitse vertaling is eers deur die Sinode van Dordt (1618–1619) gegee. Op die titelblad van  die  eerste Statenbijbel wat in 1637 verskyn het, word dit  duidelik gestel dat die vertaling ‘uyt de oorspronckelijke tale  in onse Nederlandtsche tale getrouwelijk overgeset’ is. Die  ‘Nederlandse tale’ waarna verwys word, het beteken dat  elemente uit verskillende streekstale (onder meer Nedersaksies/Nederduits) opgeneem is. Die Statevertaling het tot die standaardisering van Nederlands en die ontwikkeling van moderne Nederlands bygedra net soos Luther se Duitse vertaling die vorming van moderne Duits bevorder het. http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 7 of 8 Page 7 of 8 Tydens die eerste Algemene Kerkvergadering wat in 1824 in Kaapstad sitting geneem het, het die gereformeerde gemeentes aan die Kaap vir die eerste keer selfstandigheid verkry. Met die Algemene Kerkvergadering van 1824 kom daar formeel en kerkordelik, met toestemming van die owerheid, ’n selfstandige gereformeerde kerk in Suid-Afrika tot stand. In die agtiende eeu het die Kaapse gemeentes gewoon onder die Klassis van Amsterdam en die Sinode van Noord-Holland geressorteer. Enkele opmerkings oor die eerste Nederduitse sinode in Kaapstad (1824) Dit is dus histories en kerkordelik foutief om die ontstaan van die Afrikaanse kerke na die koms van Jan van Riebeeck terug te voer soos dikwels beweer word. Tot en met 1824 was die Kaapse gemeentes de iure deel van die Nederlandse kerk. Mededingende belange Die outeur verklaar dat daar geen finansiële of persoonlike verbintenis is met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Befondsing Hierdie navorsing het geen spesifieke toekenning ontvang van enige befondsingsagentskap in die openbare, kommersiële of nie-winsgewende sektore. Outersbydrae W.A.D. was die enigste outeur betrokke by die skryf van die artikel. In Nederland het die Algemeen Reglement die klem op Nederland as geografiese gebied laat val – waarskynlik ter bevordering van groter sosiale kohesie en eenheid – nadat die Napoleontiese oorheersing van Nederland tot ’n einde  gekom het. Anders as die Nederlandse Algemeen Reglement, het die Kaapse kerk die taalaanduiding ‘Nederduitsch’ in die  naam van die kerk bygevoeg in kombinasie met ‘Hervormd’ en ‘Gereformeerd’. Die konsekwente handhawing van ‘Nederduits’ in die naam van die kerk, moet, na my mening, verstaan word teen die agtergrond van die verengelsingsbeleid van die Britse goewerneurs en die aanstelling van Skotse predikante in ’n poging om die kerk (soos skole en die staatsdiens) te verengels. Soos vir die vadere van Emden, was die Kaapse kerk oortuig dat  dit  belangrik is om die evangelie in jou moedertaal te hoor – dus in Nederduits. Hoewel Nederduits in Suid-Afrika verdwyn het, is die kwessie van taal steeds belangrik. Die behoud van die term Nederduits in sommige  kerke se naam mag argaïes en selfs uitgediend wees, maar in ’n sekere sin slaan dit die brug na die Sinode van Emden – ’n geskiedenis van 450 jaar gelede. Data beskikbaarheidsverklaring Die outeur bevestig dat die data wat die bevindinge van hierdie studie ondersteun, beskikbaar is in die artikel. Etiese oorweging Hierdie artikel volg alle etiese standaarde vir navorsing. Erkenning Die Kaapse kerk het besluit om die 1824-Reglement volledig  te  hersien. Die hersiening is tydens die sinode van  1842  afgehandel. Een van die veranderings wat aangebring is, was verandering van die naam van die kerk na Nederduitsch Gereformeerd. Die besluit is geneem ten spyte van besware wat sommige predikante (o.a. Abraham Faure) tydens die  sinode van 1842 teen ’n naamsverandering geopper het. Dit is dus opvallend dat die Kaapse sinode steeds van mening was dat ‘Nederduits’ deel van die naam van die kerk moes wees. Slotopmerkings In 2021 herdenk gereformeerde kerke die Sinode van Emden  wêreldwyd. Dit op sigself is belangrik. Daar is ook aangetoon dat die Sinode van Emden histories en kerkregtelik van groot belang is vir die Afrikaanse susterskerke. Die geskiedenis van die Kerkhervorming in die noorde van Duitsland en Nederland, in Oos-Friesland en Holstein, is nie meer so goed bekend in Suid-Afrika nie. Ek vind dit om verskillende redes jammer. Dit verarm nie net ons kennis van die Kerkhervorming en die gereformeerde kerkgeskiedenis nie, maar dit is ook ’n verlies vir die Afrikaanse kultuurgeskiedenis. ’n Beduidende deel van Afrikaanssprekende families se stamouers het vanuit die noorde van Europa geëmigreer en vanaf 1652 aan die Kaap gevestig. ’n Mens hoef maar net deur die begraafplase van ’n stad soos Emden te loop om te sien hoeveel ‘Afrikaanse’ vanne op die grafstene staan. Die eerste taak wat die Algemene Kerkvergadering in 1824 moes afhandel, was om ’n kerkorde op te stel waardeur die selfstandige kerk sou konstitueer. Die Kaapse kerk het die Nederlandse Algemeen Reglement van 1816 as voorbeeld gebruik en nie die Dordtse Kerkorde van 1619 nie. Die titel van die 1824 Kaapse kerkorde was Algemeen Reglement voor het bestuur der Nederduitsche Hervormde Kerk, in Zuid-Afrika, ontworpen in de Algemene Kerkvergadering, gehouden binnen de Kaapstad, op den 2 November, en volgende dagen van het jaar 1824 (kyk teks in Pont 1991:216). Die Reglement het van krag gebly tot na die Groot Trek in 1842. As ons na die diepste wortels van die gereformeerde kerke in Suid-Afrika soek, sou dit loon om meer aandag aan die Kerkhervorming in Noord-Europa te gee. Dit was die filter waardeur die Calvinisme nie net in Nederland gevestig het nie, maar ook in Suid-Afrika. Vrywaring Die sienings en menings wat in hierdie artikel uitgedruk word, is dié van die outeur en weerspieël nie noodwendig die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeurs nie. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 8 of 8 Original Research Voss, H-D., 2012, Menso Alting – eine Kurzbiographie, in K-D. Voss & W. Jahn (Hrsg.), Menso Alting und seine Zeit. Glaubenstreit, Freiheit, Bürgerstolz, pp. 13-79, Irensee Verlag, Oldenburg. Literatuurverwysings Moock, S.J.M., 1846, Nieuw Fransch–Nederduitsch en Nederduitsch–Fransch Woordenboek, C.A. Thieme, Arnhem. Nel, P.J., 2019, ‘A theological-historical investigation of the reception of the Church Order of Dort (1619) and the General Regulation (1816) in the church orders of reformed churches in South Africa’, MTh dissertation, University of the Free State, Bloemfontein. Den Besten, H., 2012, Roots of Afrikaans. Selected writings of Hans den Besten [Creole Language Library 44], in T. van der Wouden (ed.), John Benjamin Publishing Co., Amsterdam. Den Besten, H., 2012, Roots of Afrikaans. Selected writings of Hans den Besten [Creole Language Library 44], in T. van der Wouden (ed.), John Benjamin Publishing Co., Amsterdam. Dreyer, W.A., 2010, ‘From Noyon to Geneva’, In die Skriflig 44, suppl. ser. 3, 1–22. Pont, A.D., 1981, Die historiese agtergronde van ons kerklike reg, deel 1, HAUM, Pretoria. Dreyer, W.A., 2014, ‘The Heidelberg Catechism: A 16th century quest for unity’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 70(1), Art. #2092, 5 pages. https://doi. org/10.4102/hts.v70i1.2092 Pont, A.D., 1991, Die historiese agtergronde van ons kerklike reg, deel 2, Kital, Pretoria. Dreyer, W.A., 2017, ‘Johannes Dreyer (1500–1544) – Die Hervormer van Herford’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 73(1), a3211. https://doi.org/10.4102/hts. v73i1.3211 Pont, A.D., 1994, ‘Algemene Kerkgeskiedenis. ’n Inleiding tot die Nederlandse Kerkgeskiedenis: Van die beginjare tot 1795’, Hervormde Teologiese Studies suppl. ser. 6. Goeters, G.F.J., 1971, Die Akten der Synode der Niederländischen Kirchen zu Emden vom 4-13. Oktober 1571, Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn. Schilling, H. & Schreiber, K.-D., 1989, Die Kirchenratsproltokolle der Reformierten gemeinde Emden 1557–1620 Teil 1, 2 & 3: 1557–1547, Böhlau Verlag, Köln, Wien. Jürgens, H.P., 1999, Johannes a Lasco. Ein Leben in Büchern und Briefen, Foedus, Wuppertal. Voss, H-D., 2012, Menso Alting – eine Kurzbiographie, in K-D. Voss & W. Jahn (Hrsg.), Menso Alting und seine Zeit. Glaubenstreit, Freiheit, Bürgerstolz, pp. 13-79, Irensee Verlag, Oldenburg. Knappert, L., 1924, Het ontstaan en de vestiging van het Protestantisme in de Nederlande, A. Oosthoek, Utrecht. http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2630/6565

Afrikaans

Skrifgebruik en Skrifgesag in die postmodernistiese konteks Author: Johan Janse van Rensburg1 Affiliation: 1Department of Practical Theology, Faculty of Theology, University of the Free State, Bloemfontein, South Africa Corresponding author: Johan Janse van Rensburg, jjvanr@yebo.co.za Dates: Received: 06 Oct. 2020 Accepted: 08 Feb. 2021 Published: 18 May 2021 How to cite this article: Janse van Rensburg, J., 2021, ‘Skrifgebruik en Skrifgesag in die postmodernistiese konteks’, In die Skriflig 55(3), a2687. https://doi. org/10.4102/ids.v55i3.2687 Copyright: © 2021. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scripture use and Scriptural authority in the postmodernist context. This article focused on the burning issue of the authority of Scripture and the way that it is currently used in the Christian and theological community. The research was necessitated by the gap between academic epistemology and the use of the Bible in religious activity. The research illustrated how a different understanding of the authority and interpretation of the Bible caused a clear division in church and society, particularly in the Reformed churches. The aim of the research was to illustrate the current abuse of the Bible in religious debate to legitimise pre- conceived convictions on theological and ethical issues. It was found that, even within the Reformed tradition, the opposing use of Scripture has caused diversity in the church community; thereby causing a serious break in the unity of the church. During the research process, it became clear that a radical new approach to Scriptural interpretation opposed the traditional Reformed understanding of the application of the Bible as per the three main confessions of the Reformed faith. What influenced such a radical new way of Scriptural authority? It was found that an analysis of philosophical systems, leading to the postmodern era, clearly prepared the way for an approach to search for the so-called true meaning of the text behind the text. This new approach was juxtaposed against the Reformed use of Scripture in the immanent text of the Bible and application thereof in the Reformed confession. Affiliation: 1Department of Practical Theology, Faculty of Theology, University of the Free State, Bloemfontein, South Africa Corresponding author: Johan Janse van Rensburg, jjvanr@yebo.co.za Contribution: All over the world and also in South Africa, the church community seems to be drawn into a battle for survival. In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 10 Original Research Original Research Page 1 of 10 Inleiding Postmodernisme het die konteks in Suid-Afrika en die wêreld fundamenteel verander. Die filosofiese struktuur van die postmodernisme het ook die Christelike geloof op nuwe en selfs ongekende wyses uitgedaag. Dekonstruksie het die vrymoedigheid en ruimte geskep om al hoe meer kritiese vrae oor die Skrif en teologie te vra. Die huiwering om twyfel oor die bestaan van God en die gesag van die Skrif uit te spreek uit vrees om deur die geïnstitusionaliseerde kerk gestraf te word, is selfs binne die kerk en teologie met vrymoedigheid vervang om spekulerend met nuwe strukture en konsepte oor God te eksperimenteer. Abel Pienaar (2010) verwelkom dit dat daar ’n nuwe openheid en vrymoedigheid gekom het om twyfel oor God uit te spreek. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Skrifgebruik en Skrifgesag in die postmodernistiese konteks Many church members have lost their faith, abandoned the church membership or moved on to other religions, mainly due to the way Scripture is currently viewed and applied. Unless the confusion in the understanding of the Bible is cleared, the process will deteriorate rapidly. In particular, the theological training of ministers and pastors needs careful consideration. Some academics have denounced their faith in the existence of God in favour of a post-theistic conviction. Students are taught that the Bible is not  the Word of God, but human words about God. Such convictions have caused great confusion in church communities. It is envisioned that this research, published in a scientific journal, will underline the urgent need for the church, in general, and the Reformed faith, in particular, not to ignore the seriousness of the matter. Copyright: © 2021. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Keywords: authority of Scripture; postmodernodernism; hermeneutics; universalism; fundamentalism; biblisism; Reformed; confessions. Hipoteses Die hermeneutiese probleme waarmee die Kerk gekonfronteer word, is nie nuut nie. Fundamentele veranderings het die diskoers egter tot by ’n gevaarlike breekpunt laat ontwikkel. Die liefde van baie vir die Woord skep die indruk dat alles wél is,  terwyl die enorme meningsverskil oor die Woord onderspeel word. Die ervaring word bepalend in die ontleding van die werklikheid. In sy Kritiek van die praktiese rede vra Kant (1977) na die morele syn van die mens en kom tot die gevolgtrekking dat moraliteit nie in eksterne normering bestaan nie, maar in die innerlike wil. Goeie gedrag is nie wat die wêreld as goed beskou nie. Slegs die menslike wil is onvoorwaardelik goed. Vandaar die beginsel van ’n kategoriese imperatief. Die vraag is nie wat ek mag doen nie, maar ek moet (du sollst) doen wat volgens my innerlike moraliteit goed is. Hierdie klemverskuiwing van ’n objektiewe na ’n subjektiewe vertrekpunt word in die filosofie met Copernicus se astronomiese ommekeer (die aarde beweeg om die son en nie omgekeerd nie) verbind. Die verband en ooreenkoms met Kant se moraliteit is opsigtelik. Daar is ’n sterker wordende tendens in die Skrifinterpretasie om nie met die immanente betekenis van die teks te volstaan nie, maar deur te dring na ’n meer subjektiewe aanpassing van die teks. In sy kritiek op die eksegetiese metode van C.J. Collins, kies Castle (2018:7) uitdruklik ’n immanente hantering van die teks: ‘The mistake is to read the Bible in a way other than how it presents itself.’ (p. 15). Die kerklike of teologiese hermeneutiek word vir ’n persoonlike of private interpretasie verruil. Die sogenaamde gay tekste word byvoorbeeld deur sommige teoloë en kerkleiers aangepas om besonderhede by die teks te voeg sodat dit hier om losbandige seks gaan en nie om selfdegeslag-verhoudings nie. Só het die Algemene Sinode Die gesag, gebruik en toepassing van die Skrif moet dringende aandag kry om lidmate in hulle geloofsbeoefening by te staan. Daar is tans ’n enorme afstand tussen teologiese wetenskap en geloofpraktyk wat tot twyfel en selfs ongeloof aanleiding gee. Terwyl kritiese kommentaar oor die gesag van die Skrif die teologiese toneel oorheers, veroorsaak hierdie diskoers onsekerheid en selfs ongeloof by lidmate. Is die Bybel die Woord van God of is dit mensewoorde oor God? Moet die Skrifteks ernstig opgeneem word, of beteken dit iets anders as die immanente interpretasie? Probleemstelling Hermeneutiek as wetenskaplike dissipline word met die verantwoordelikheid getaak om die Bybel in die kontemporêre konteks in Suid-Afrika te interpreteer. Dit het egter nie net in ons land nie, maar wêreldwyd toenemend ’n enigmatiese verantwoordelikheid geword. Die eksegetiese http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 2 of 10 landskap het sodanig verander dat daar ’n skeiding gekom het in die wyse waarop die Skrif verstaan en toegepas word. Die volgende probleemstelling kom aan die lig: Skrif aandag gegee word nie. Die navorsing word juis daarmee bemoeilik, aangesien wetenskaplike literatuur op akademiese vlak ’n bydrae lewer, maar nie noodwendig die alledaagse gebruik reflekteer nie. Hoewel aanvaar word dat daar oorvloedige en entoesiastiese gelowige gebruik van die Skrif in eredienste, Bybelstudies en persoonlike stiltetye aanwysbaar is, word in hierdie navorsing slegs aan die opsigtelike misbruike aandag gegee. Die kernvraag is daarom: Hoe omvangryk is die postmodernistiese tendens om die gesag van die Skrif te relativeer? Die bekendstelling van die nuwe woord-vir-woord vertaling van die Bybel in 2020, skep die uitdruklike persepsie dat die Bybelgenootskap so na as moontlik aan die oorspronklike teks en bedoeling wil kom. In teenstelling hiermee is daar ’n algemene tendens om van hierdie hermeneutiese beginsel weg te beweeg na ’n esoteriese verstaan van die teks. Hipoteses Voorbeelde van hierdie verwarring is die sogenaamde gay-tekste, die maagdelike ontvangenis van Jesus en die opstanding. Filosofiese invloed Hierdie vrysinnige benadering toon duidelike ooreenkomste met die postmodernistiese filosofie van dekonstruksie en die veelheid van narratiewe. Is dit moontlik om ’n verband te lê tussen die huidige algemene gebruik van die Skrif en die filosofiese bedding van die postmodernisme? Die worsteling met hermeneutiese vraagstukke het ’n lang aanloop. Die invloed van filosofiese denke op teologiese besinning is duidelik waarneembaar. Heyns (1967) se bespreking van Denkers deur die eeue toon duidelik hoe ’n nuwe beskouing oor waarheid en werklikheid, menslike wil en Christelike etiek ’n bybelse lewens- en wêreldbeskouing uitgedaag en vir verandering voorberei het. Die kontemporêre tendens om ’n dieper betekenis van die teks te soek, kan byvoorbeeld duidelik met Immanuel Kant (1724–1804) se ontleding van kennis en waarneming in verband gebring word. Die waarneming van die werklikheid word vir ’n verskuilde betekenis ingeruil. Kant sou sê dat die teks soos dit daar staan (das Ding aan zich) nie die ware betekenis openbaar nie. Dit is slegs ons ervaring wat ons analise van die werklikheid (wat ons sien, hoor en lees) beïnvloed. Daar is in sy benadering ’n dieper en ware betekenis agter die werklikheid. Dit is betekenisvol dat Kant die klem op die rede vervang het met ’n nuwe waardering vir die ervaring. Die huidige stand van Skrifgebruik, wat deur die vrysinnige hermeneutiek bevorder word, lei tot ongekende verdeeldheid in die gereformeerde teologie en in onderlinge kerklike verhoudings. Gemoedere loop hoog en dreigemente van dolering en skeuring laat die sekulêre samelewing regop  sit terwyl duisende lidmate die gevestigde kerke verlaat omdat hulle nie meer die heftige en verwarrende stryd kan verduur nie. Metodologie Die doel van hierdie navorsing is om die algemene Skrifgebruik in die huidige konteks in Suid-Afrika te evalueer. As sodanig word geen induktiewe kritiek of analise van standpunte gedoen nie, behalwe met enkele uitsonderings. Verder word aan die geskiedenis van die historiese en tekskritiek eweneens nie aandag gegee nie. Die navorsing moet kan aantoon op watter wyse die Skrif in die algemeen aangewend en/of misbruik word wanneer nie aan die bedoeling en konteks van die teks of die geheel van die Open Access http://www.indieskriflig.org.za Original Research Page 3 of 10 van die Nederduitse Gereformeerde (NG) Kerk  in  2015 besluit dat selfdegeslag-verhoudings nie teen God se wil is nie. word deur ’n verskeidenheid van narratiewe gefragmenteer. Toegepas op bybelse hermeneutiek, beteken dit dat een gestruktureerde metode van Skrifinterpretasie en een verstaan van die teks nie meer moontlik is nie. Wat hier relevant is, is die beginsel dat daar, volgens Kant (1977), ’n werklikheid agter die waarneming is. Die invloed van hierdie denke word treffend geïllustreer deur ’n bekende skildery van René Magritte (1898–1967). ’n Tipiese Europese man word met ’n netjiese pak klere en ’n deftige pluiskeil in die skildery uitgebeeld, maar sy hele gesig is met ’n groot groen appel bedek. Hoe lyk sy gesig? Wie is hy? Die kommentaar by die skildery lees: ‘In this selfportret Magritte adresses themes central to much of his work – what lies beyond the visible? Can people ever comprehend what they see?’ (Graham- Dixon 2017:303). Toegepas op die hermeneutiek, word die immanente lees van die Skrif (soos dit daar staan) deur ’n dieper betekenis vervang. Die standpunt van Jonker (1976:33–34) dat die teks hanteer moet word soos dit daar staan, het duidelik in die slag gebly. Martin Heidegger (1889–1976) se eerlike worsteling met Skrif en teologie het eweneens die beginsel van kritiese analise bevat. Sy beginsel van dasein staan teenoor die tradisionele eskatologie van ‘die eindtye’ en worstel met die vraag na die kontekstuele bestaan. Die mens se individualiteit en eindigheid vereis ’n eerlike keuse om die rug op die kollektiewe wêreld en openbare normering (die kerk) te draai. Dit vereis ’n fenomenologiese reduksie wat afgestem is op erkenning van die eie bestaan (Dasein) (sien Wolfe 2014). Hierdie kritiese ingesteldheid, gemotiveer deur ’n eksistensiële fokus op die Dasein (Heidegger 1962), het gelei tot sy afskeid van die neo-Skolastiek en die geloofsbeginsels wat hy as kind by sy ouerhuis geleer het. Metodologie Die ooreenkoms met die huidige diskoers oor selfdegeslag-verhoudings om die eie bestaansgeluk bo die gangbare kerklike Skrifverstaan te stel, is opsigtelik. Dit is besonder betekenisvol dat sy denke op ’n direkte wyse die filosofie van postmodernistiese denkers soos Derrida en Baudrillard beïnvloed het. Schrag (1985:24) is van mening dat Heidegger se kritiese lees van die teks ’n direkte invloed op Derrida se konsep van la diférance gehad het (vir Heidegger se invloed op die postmoderne denkers, sien Janse van Rensburg 2000:16–17, 24). Strauss (1998:13–33) meen dat elemente van sy filosofiese denke tot ’n konsep van postmodernistiese filosofie saamgevloei het. • Die fragmentering van tekste word deur dekonstruksie bewerkstelling. Volgens Degenaar (1996:5–21) het Derrida se beginsel van dekonstruksie die Westerse idee van logosentrisme (eenheid van waarheid) laat implodeer (kyk ook Degenaar 2016). Bybelse hermeneutiek word hiervolgens ’n proses om nuwe verstaansmoontlikhede aan tekste te verleen. Die gevestigde betekenis wat in die verlede aan woorde en taal gegee is, word deur dekonstruksie verander om ’n konstante proses van verandering aan bestaande betekenis aan te dui. Volgens Seidman (1994:204–205) kan dekonstruksie beskryf word as verset teen enige vorm van gevestigde gesag. Is die huidige verwerping van bestaande teologiese hermeneutiese beginsels soos byvoorbeeld in die belydenisskrifte van gereformeerde kerke dwarsoor die hele wêreld, nie juis ’n bewys hiervan nie? • Hermeneutiek word omvorm. In die postmodernistiese verstaan van die werklikheid is daar geen feite nie, maar slegs interpretasies. Heelan (1985) veronderstel interpretasie as die gebruik van persepsies. In kontemporêre hermeneutiek speel persepsies daarom ’n oorheersende rol en nie langer die interpretasie van feite in die teks nie. • Veelheid van narratiewe beteken dat die beginsel van vasstaande en altyd geldende antwoorde verwerp word. Daar is nie meer een waarheid vir almal nie. Absolute waarheid word vir ’n veelheid van moontlikhede verruil. Jacques Derrida se la diférance impliseer dat die waarheid nie net anders is nie, maar altyd en aanhoudend verander. • Die spreekwoordelike ‘dood van die outeur’ beteken dat dit nie meer nodig is om na die bedoeling van die outeur te vra nie. Die ‘teks’ word ’n metafoor vir die lewe, en die betekenis van die lewe moet telkens nuut geïnterpreteer word. In die huidige debat oor selfdegeslag-verhoudings word die argument byvoorbeeld gebruik dat Moses en Paulus se konteks anders was en dat die betrokke tekste daarom nuut geïnterpreteer moet word. http://www.indieskriflig.org.za Invloed van filosofiese denke op die Skrifgebruik Omdat postmodernisme uiters moeilik verstaanbaar is en daarom selde deeglik bestudeer word, ontbreek die insig om te verstaan wat met menswetenskappe, teologie en ander dissiplines lank reeds aan die gebeur is. Die beginsel van hermeneutiek as interpretasie word al hoe meer in teologiese eksegese aangewend om vrysinnigheid in die betekenis van die teks te fasiliteer. In hierdie verband gee die gesamentlike publikasie van Scot McKnight en Grant Osborne ’n opsommende oorsig van resente navorsing oor Nuwe Testamentiese hermeneutiek (Mcknight & Osborne 2004). Frederik Mulder (2020) toon met voorbeelde aan dat die kritiese hantering van die Skrif lank reeds in Europa en die res van die wêreld aan die gang is. Die invloed van filosofiese stromings op teologiese denke kan moeilik oorskat word. Die verabsolutering van die rede was die begin van die magtige stroming van die modernisme. Die wetenskapsideaal het ongebreidelde mag aan wetenskaplike navorsing verleen. Hierdie invloed is om begryplike redes in teologiese opleiding ingelyf. Die traumatiese effek wat die historiese en tekskritiek op teologiese studente gehad het, word uitvoerig deur Mulder (2011) in sy boek Opgestaan uiteengesit. Met spesifieke en gedokumenteerde inligting toon hy aan hoe die mitologisering van die opstanding van Christus tot ontgogeling, ’n geloofstryd en uiteindelike ongeloof by talle studente aanleiding gegee het. Die hewige reaksie op Rudolf Bultmann (1919–1985) se ontmitologiseringsteologie is eweneens nog vars in die geheue. Dit word allerweë aanvaar dat die invloed van sy Nuwe Testamentiese interpretasie steeds erken word (McKnight 2004:153–154). Sy vertrekpunt dat die Skrif mites bevat wat die verstaan van die teks verhinder, is met indrukwekkende metodologie gepostuleer (Bultmann 2007). Die Skrif moet van die mites gestroop word om die ware boodskap te ontvang. Hier is die kern van ’n esoteriese verstaan van die Skrif reeds duidelik sigbaar. Bultmann se verklaring van Christus se opstanding is ’n sprekende voorbeeld. Christus het nie histories (werklik) opgestaan nie, maar die dissipels het die bedoeling van die vertelling verstaan dat Hy in hulle harte en bestaan moet opstaan. Bultmann se teologie het in die Suid-Afrikaanse konteks entoesiastiese ondersteuning van die gerekende teoloog, Ferdinand Deist, ontvang. Die metaforiese verstaan van die opstanding het ook ’n neerslag gevind in die teologie van die sogenaamde Nuwe Hervormers en ander protagoniste van ’n ontmitologiseringsteologie. Müller (2006) se verwerping van ’n historiese opstanding van Christus en ’n teïstiese godsbegrip (Müller 2010) is hiervan ’n sprekende voorbeeld. Metodologie Die huidige stand van Skrifgebruik toon sonder twyfel dat nie alleen denominasies oor die verstaan van die Skrif verskil nie, maar dat gelowiges binne een enkele (gereformeerde) geloofsgemeenskap soms heftig oor die Bybel verskil. relativisme te wees nie. Pieterse (2020:4–5) verwys in hierdie verband na die pogings van sommige navorsers om in die soeke na ’n beter navorsingsmetodologie die relativisme in  ’n postmoderne paradigma te omseil deur van post- postmodernisme te praat. Vir bybelse hermeneutiek beteken dit dat enige teks ’n veelheid van moontlike interpretasies kan hê. Die huidige stand van Skrifgebruik toon sonder twyfel dat nie alleen denominasies oor die verstaan van die Skrif verskil nie, maar dat gelowiges binne een enkele (gereformeerde) geloofsgemeenskap soms heftig oor die Bybel verskil. Metodologie Pippen (1991:161) wys daarop dat persoonlike omstandighede en betrokkenheid (subjektiwiteit) by Derrida se la diférance impliseer dat die teks en konteks elke keer verander. So word ‘waarheid’ tot ‘my waarheid’ omvorm. Die paradigmaskuif van modernisme na postmodernisme is hoofsaaklike deur bogenoemde filosofiese stromings voorberei. Dit is egter ’n gekompliseerde gesprek, aangesien Flax (1990:188–189) daarop wys dat die omskrywing van postmodernisme nie uniform is nie. Loevlie (1992:88–105) stem saam dat ’n gemeenskaplike definisie byna onmoontlik is. Tog is daar gemeenskaplike kenmerke waarmee postmodernisme geïdentifiseer word. Vir die bespreking oor  die hermeneutiek van die Skrif is die volgende merkers belangrik: • Die beginsel van la diférance funksioneer as die interdinamika van dekonstruksie. Die werklikheid is nie alleen anders as wat ons aanvaar of glo of dink nie, maar is konstant in ’n proses van verandering. Waarheid is nie, maar word aanhoudend anders. Sosiale en etiese sisteme kan daarom nooit ‘klaar’ wees nie en moet aanhoudend nuut gedefinieer word, net om weer aan ’n proses van verandering onderwerp te word. • In die lig van voorafgaande is relativisme in ’n postmodernistiese verstaan van die teks onafwendbaar. Alhoewel dit ontken word dat postmodernisme noodwendig tot relativisme lei, kan die deurvoer van filosofiese voorveronderstellings nie anders as om instrumente van • Die begrip narratief word gebruik as ’n korreksie van die konsep van vaste strukture. Postmodernisme is poststrukturalisties. Vaste sisteme en strukture is die resultaat van modernisme en word in ’n postmodernistiese benadering geïgnoreer of afgebreek. Die werklikheid Open Access http://www.indieskriflig.org.za Original Research Page 4 of 10 Page 4 of 10 in die openbaringskarakter van die Skrif regverdig. Hoewel verwag kon word dat die historiese kritiek die voorwetenskaplike lees van die Bybel onmoontlik sou maak, is Ferguson (2013:13–17) van mening dat die wyer invloed van die historiese kritiek op die geloofsgemeenskap twyfelagtig is. Nogtans is dit noodsaaklik dat die Skrif in die algemeen en die Christologie, in besonder, in die lig van die historiese kritiek bestudeer sal word indien die Bybel se sentrale plek in die geloofsgemeenskap gehandhaaf en uitgebrei sal word (Fergusson 2013:129). relativisme te wees nie. Pieterse (2020:4–5) verwys in hierdie verband na die pogings van sommige navorsers om in die soeke na ’n beter navorsingsmetodologie die relativisme in  ’n postmoderne paradigma te omseil deur van post- postmodernisme te praat. Vir bybelse hermeneutiek beteken dit dat enige teks ’n veelheid van moontlike interpretasies kan hê. Invloed van filosofiese denke op die Skrifgebruik Dit het beteken dat lidmate en teoloë wat op grond van natuurwetenskaplike en  hermeneutiese oortuigings afwykende beskouings oor Skrifverstaan het, toegelaat word om ’n eie mening daarop na te hou. Hierdie verwikkeling is in ooreenstemming met die postmodernistiese beginsel van ’n veelheid van narratiewe en die sogenaamde collapse of unity. Daarmee is leertug finaal uit die NG Kerk geweer, terwyl die Nederlandse Geloofsbelydenis, artikel 29 die kerklike tug as een van die kenmerke van ’n ware kerk aanwys. (2005:132, 168) ten grondslag van die kruisteologie lê, is nie langer aanvaarbaar in ’n postmodernistiese tyd nie. Die betekenis van die kruis moet dus herinterpreteer word sodat die kruis nie meer in die sentrum van die evangelie staan nie. ’n Verdere voorbeeld van natuurlike teologie is die Algemene Sinode van die NG Kerk se besluit om die beginsel van diversiteit as amptelike beleid te aanvaar. Dit het beteken dat lidmate en teoloë wat op grond van natuurwetenskaplike en  hermeneutiese oortuigings afwykende beskouings oor Skrifverstaan het, toegelaat word om ’n eie mening daarop na te hou. Hierdie verwikkeling is in ooreenstemming met die postmodernistiese beginsel van ’n veelheid van narratiewe en die sogenaamde collapse of unity. Daarmee is leertug finaal uit die NG Kerk geweer, terwyl die Nederlandse Geloofsbelydenis, artikel 29 die kerklike tug as een van die kenmerke van ’n ware kerk aanwys. Hierdie radikale denke is deur die wêreldbekende skrywer van die EC, Brian McLaren, oorgeneem. Hy het immers erken dat hy deur Jones se denke beïnvloed is. In sy boek The secret message of Jesus (McLaren 2006) verduidelik McLaren dat Jesus anders beskou moet word as wat die kerk tot dusver gedoen het. Ons moet Jesus losmaak van die idee dat Hy gekom het om ons van ons sondes te verlos. In plaas van Jesus as ’n persoonlike Verlosser te sien, moet ons Jesus as ’n sosiale hervormer ontdek. Al was dit nie sy bedoeling nie, het Nelus Niemandt aan hierdie gedagte vleuels gegee met die stelling: ‘Vir  Jesus  van Nasaret is die waarheid nie ’n klomp leerstellings nie. Waarheid is te vinde in verhoudings’. (Niemandt 2012). Nog ’n voorbeeld van ’n natuurlike teologie teenoor ’n openbaringsteologie word in die huidige diskoers oor selfdegeslag-verhoudings gevind. Die sogenaamde gay tekste (Lev 18–20; Rom 1 en 1 Kor 6) het in ’n Openbaringsteologie onteenseglike morele krag: ‘Daar staan geskrywe’; ‘God het gesê’. Die werklikheid is egter anders. Invloed van filosofiese denke op die Skrifgebruik Daar het nie alleen vrymoedigheid ontwikkel om  die Skrif te weerspreek nie, maar daar het ook groter  wordende vrymoedigheid ontstaan om uit die spreekwoordelike kassie te klim. Dit is asof die selfdegeslag- identiteit in die openbaar toegeneem het en via die openbare pers al hoe groter steun ontvang het. Die diskoers het al hoe meer gesteun op die feit dat seksualiteit ’n natuurlike en Godgegewe gawe is en dat die gay tekste nie oor verhoudings gaan nie. Hierdie teenstellende vertrekpunt is reeds verby ’n broederlike diskoers en het via verskeie algemene en streeksinodes tot hewige debatte en konflikterende emosies gelei. In ’n poging om die missionale boodskap te bevorder, is die kerk daarvan beskuldig dat daar in die verlede ’n obsessie met dogmas was en dat die versorging van die armes as gevolg daarvan agterweë gebly het. Dit is eenvoudig onwaar. Dink maar aan Abraham Kuyper wat in sy Anti-revolusionêre Party daarop aangedring het dat dit ’n halwe evangelie sou wees as die kerk slegs op verlossing sou konsentreer en die versorging van die armes sou verwaarloos (Janse van Rensburg 1979:67–74). Dit het reeds duidelik geblyk dat die kruisevangelie in die EC ontmitologiseer word. Rob Bell (2011) volg die ontmitologiseringsgedagte verder as hy beweer dat die liefde die enigste blywende beginsel is. Daar is geen sonde of oordeel om mee rekening te hou nie. Die vraag na die werklike bestaan van die Bose en gepaardgaande okkultiese verskynsels is in kerklike geledere eweneens met natuurlike skeptisisme beoordeel. Die woord okkult verwys na die bonatuurlike geheimenis van verskynsels. Aanvanklik het die parapsigologie verskeie okkultiese verskynsels wetenskaplik ondersoek. Talle publikasies van outeurs wat eerstehands met die okkulte te doen gehad het, het die lig gesien (Ouweneel 1978; Janse van Rensburg 1999). Die Algemene Sinode van die NG Kerk het egter die besluit oor die bestaan van die duiwel aan lidmate oorgelaat en die wenslikheid van ’n bediening aan okkulties geteisterdes afgewys. Daarmee is alle Bybeltekste wat na Satan, bose magte en okkultiese verskynsels verwys, met ’n skouerophaling geïgnoreer. Die bose is dan slegs die kwaad wat in elke mens is. Kwalitatiewe navorsing (Janse van Rensburg 2010:688) het egter bevind dat persone wat op een of ander wyse met okkultisme te doen gehad het, die verwysings na die Bose in die Skrif betekenisvol gevind het. Invloed van filosofiese denke op die Skrifgebruik ’n Indrukwekkende lys van teoloë wat die immanente verstaan van die Skrif uitgedaag het, het momentum aan die vorming van ’n nuwe benadering tot Skrifinterpretasie gegee. Feitlik deurgaans het postmodernistiese filosofie ’n invloed op dié vrysinnigheid gehad. Die opmerking van Scot McKnight (2004:150–151) in hierdie verband is betekenisvol: ’It is not possible here to point to the manifold ways in which Jesus has been captured by moderns for their own agendas.’ Dit is dus ’n valse indruk wat geskep word dat wetenskaplike kritiek teen die Skrif ’n eenparige en oortuigende front vorm wat twyfel ’n Verdere invloed op die Skrifbeskouing in Suid-Afrika was die geweldige impak wat die Emerging Church (EC) op die wêreldtoneel gehad het. Blootstelling aan die Skrifbeskouing en leerstellings van die EC het daartoe gelei dat studente en predikante al hoe meer ’n interpretasie van die teks aanvaar het wat van die tradisionele hermeneutiek afgewyk het. Leonard Sweet se Quantum spirituality (1991) het ’n ongekende oplewing van belangstelling in spiritualiteit tot gevolg gehad. Die publikasies van invloedryke Suid-Afrikaanse teoloë, byvoorbeeld Niemandt (2012) en Joubert (2009), wat die EC se teologie opgehemel het, het daartoe gelei dat al hoe meer ontluikende gemeentes in gereformeerde en Pentakostalistiese kerke gestig is. Die invloed van Bultmann se ontmitologiseringsteologie word op ’n illustratiewe wyse by die EC aangetref (vir ’n volledige uiteensetting van die ontluikende kerk, sien Janse van Rensburg 2011). Volgens Fosdick (1878–1969) is die leer oor Jesus se versoeningsdood waarin Jesus as plaasvervanger in ons plek vir ons sondes geboet het, ’n barbaarse gedagte. Vir Fosdick is Jesus se dood aan die kruis slegs ’n illustrasie van sy dienskneggestalte. Hy noem die idee dat Christus vir ons sondes gesterf het, ’n teologiese skande en ’n gewelddadige en bloedige godsdiens. Fosdick se gedagtes herleef in die werk van die Episkopaalse priester, Alan Jones. Hy het in sy boek Reimagining Christianity verklaar dat God nooit bedoel het dat Jesus se kruisdood as ’n versoening vir ons sondes beskou moet word nie. Daarom moet die kerk se fiksasie op die kruis gestaak word. Die God van wraak en die kultus van lyding wat volgens Jones http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 5 of 10 Page 5 of 10 Original Research Page 5 of 10 ’n Verdere voorbeeld van natuurlike teologie is die Algemene Sinode van die NG Kerk se besluit om die beginsel van diversiteit as amptelike beleid te aanvaar. Die Skrif as samebindende of verdelende faktor? Volgens die gereformeerde teologie is die Bybel die Woord van God, maar in 2020 verklaar die taakspan van die NG Kerk se verslag oor selfdegeslag-verhoudings dat dit nie beteken dat die mens se denkvermoë opgeoffer hoef te word nie (Algemene Sinode 2019). Die Kommissie (Algemene Sinode 2019) skryf: Bybelinterpretasie is noodsaaklik en belangrik. Ons moet as geloofsgemeenskap saam onder leiding van die Heilige Gees soek na die betekenis van God se Woord. Bowenal: Ons verstaan die Bybel vanuit die hart daarvan, naamlik die evangelie van Jesus Christus. Hierdie verstaan van die gesag en interpretasie van die Skrif het die invloed gehad dat daar weer met vrymoedigheid na tekste gekyk kon word om nuut te vra na die betekenis daarvan. (n.p.) Openbaringsteologie teenoor ’n natuurlike teologie Nelis Janse van Rensburg, voorsitter van die Algemene Sinodale Moderamen, het juis in ’n Sondag-radiogesprek verklaar: ‘Ons gaan mekaar nie oortuig nie.’ Die eenheid van die Bybel Onder talle gelowiges word die Ou Testament as afgehandel en irrelevant beskou. Vanweë die skokkende verhale in die Ou Testament en morele wette wat vir die postmodernistiese mens onaanvaarbaar is, word die klem op die Nuwe Testament en Christus se verlossing geplaas. Hiervolgens is die God van die Ou Testament ‘wreed’ terwyl die God van die Nuwe Testament genadig en vergewensgesind is. Die Nederlandse Geloofsbelydenis (art. 3–5) het die eenheid van die kanonieke boeke uitdruklik beskryf. Dit beteken dat enige verabsolutering van die een Testament bo die ander as ’n vergryp teen die Woord van God beskou moet word. Die oplossing is daarin geleë dat ’n brug gesoek moet word om die oorgang van die Ou na die Nuwe Testament op ’n verantwoordelike wyse te bewerkstellig. Die verbond is uitnemend geskik om as hierdie brug te funksioneer (Janse van Rensburg 2012:25–26). In Castle (2018:13) se hantering van die daaglikse verslag van die skeppingsverhaal, plaas hy die openbaringsgebeure van die skepping binne die konteks van verbond. Greidanus (1999:25–29) het die eenheid van die  Skrif as ononderhandelbaar beskou (vgl. ook artikel 4  en  5 van die Nederlandse Geloofsbelydenis). Greidanus se  uiteensetting korrespondeer met die heilshistoriese grondmotief vir Skrifverstaan. God was met Israel op pad na die vervulling van die verbondsbeloftes in Jesus Christus. Wat leer ons uit psigiatriese en sielkundige navorsing? Die indeks vir die beskrywing van psigiatriese afwykings [DSM] het immers homoseksualiteit uit hulle lys van psigiese afwykende gedragsverskynsels verwyder. Is homoseksualiteit aangebore of aangeleer? Wat leer ons uit Bybelnavorsing? Praat die Bybeltekste oor promiskue gedrag, of ook oor homoseksuele mense wat in ’n permanente verhouding van liefde en trou staan? (Algemene Sinode 2019:n.p.) Nie ’n eksegetiese ondersoek nie. maar ’n sielkundige verslag en ’n vooropgestelde hermeneutiese vertrekpunt (gay tekste handel nie oor verhoudings nie), word as raadpleging van die Skrif voorgehou. In ’n wetenskaplike artikel poog De Bruijne (2016) selfs om aan te toon dat die LGBTQ+ beweging eintlik net ’n uitbreiding van die Christelike seksuele etiek is en nie ’n afwyking daarvan nie (De Bruijne 2016). Waar die Skrif vroeër as die eenheidsband gefunksioneer het, het dit nou tot diversiteit en vervreemding gelei. Die afskeid van ’n Openbaringsteologie is so radikaal dat ’n gerekende teoloog soos König (2009) verklaar dat die evangelie op die spel is. Openbaringsteologie teenoor ’n natuurlike teologie Artikel 1 van die NG Kerk se Kerkorde verklaar onomwonde dat die kerk op die onfeilbare Woord van God en die belydenisskrifte gegrond is. Hierdie vertrekpunt is waarskynlik as gevolg van die internasionale diskoers onder druk geplaas. Wolterstorff se standpunt dat die hele Bybel die Woord van God is, word deur Wisse (2002:159–173) verwerp. In Suid-Afrika is die pynlikste voorbeeld die geweldige stryd vir en teen apartheid (Strauss 2018:5–8). Dit kan met stelligheid beweer word dat die NG Kerk (en ander) aanvanklik nie wou aanvaar dat apartheid met die Skrif teenstrydig is nie. Op die keper beskou, was hierdie beleid egter die vrug van ’n natuurlike teologie wat ’n gekompliseerde samelewingsorde tot God se wil omvorm het. Die uiteindelike besluit van die Algemene Sinodes van 1986 en 1990 het egter hierdie natuurlike teologie verwerp en na ’n Openbaringsteologie teruggekeer. In ’n insiggewende artikel ondersoek Speckman (2016:1–9) die onderdrukking van Skriftekste se betekenis ten einde op die klank af interpretasies te gebruik om politieke ideologieë gedienstig te wees. In sy kritiek op C.J. Collins se eksegetiese metode, kies Castle (2018:11–12) doelbewus om die Skrifverstaan in ’n openbaringsteologie te fundeer. Die proses van sekularisasie wat in ’n natuurlike teologie verraai word, was reeds in 1975 waarneembaar toe Ernst Wolf (1975:318) geskryf het: ‘Der Weg von einer Ethik der ordnungen zu http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 6 of 10 einer Ethik der Wandlungen bedeutet den tiefsten Einbruch in den konservativen Hang der bisherigen abandländisch- christlichen Tradition’. einer Ethik der Wandlungen bedeutet den tiefsten Einbruch in den konservativen Hang der bisherigen abandländisch- christlichen Tradition’. (Cilliers 2020). Louw (2020) formuleer die gevoel van baie beswaardes. Hy meen dat die gesprek so vasgeloop het dat ons te doen het met ’n kerk waar hartlike broederskap onmoontlik geword het. Die verslag van die taakspan van die NG Kerk (2.2) wil egter nie van vasgelooptheid praat nie, maar verkies die begrip verstrengeling. Verstrengeling, meen hulle, kan ontknoop word. Die vraag is: Kan dit? Derrida se uitspraak in hierdie verband is nogal betekenisvol. Die beginsel van la diférance impliseer dat die subjek sowel as die teks meteens samebindend en verdelend inwerk op die werklikheid. Ulmer (1983:31) beskryf hierdie proses as ‘the hinge that joins and seperates at once’. Dit is onafwendbaar dat ’n postmodernistiese hermeneutiek vanweë die relativerende element daarvan tot verdeling en skeiding aanleiding sal gee. Voorbeelde van verkeerde of twyfelagtige Skrifgebruik Enkele probleme en vraagstukke in verband met ’n nuwe hermeneutiek is tot dusver kursories bespreek. In hierdie afdeling word ’n poging aangewend om enkele voorbeelde van ’n problematiese Skrifbeskouing en -gebruik aan aan te dui. Dit is waar dat die hermeneutiek ’n kritiese funksie het, maar in hierdie aanhaling lyk dit te veel of die menslike denkvermoë in die hermeneutiek geprioritiseer word. Wanneer die menslike denkvermoë en menswetenskaplike inligting gebruik word om die bedoeling van die teks te verander, word onrus in die verstaan van die teks veroorsaak (sien 2 Pet 1:20– 21). ’n Sprekende voorbeeld wat die hermeneutiese toneel tans oorheers, is die invloed van die sielkunde in die herinterpretasie van die sogenaamde 'gay tekste'. In ’n voorlopige verslag van die Algemene Sinodale Moderamen van die NG Kerk wat in Maart 2020 sou dien, vra die opstellers: Skrifuitsprake word gerelativeer ’n Sprekende voorbeeld van biblisisme is die redenasie wat ’n dominee tydens ’n Algemene Sinode-debat oor selfdegeslag- verhoudings gebruik het. Die spreker verwys na 1 Samuel 18:3 en suggereer dan dat Dawid vir Jonathan liefgehad het – ‘liewer as ’n vrou’. Dit word aangebied as bybelse regverdiging vir selfdegeslag-verhoudings. In hierdie betrokke teksvers staan daar egter dat Dawid vir Jonatan liefgehad het ‘soos homself’. ’n Ander vertaling sê ‘soos sy eie siel’. Dit is nie duidelik waar hierdie spreker se afleiding oor ’n selfdegeslag-verhouding tussen Dawid en Jonatan vandaan kom nie, maar die onbesonne redenasie laat die vraag ontstaan: Was Dawid dan biseksueel, aangesien hy ook met Batseba ’n buite-egtelike verhouding gehad het? Verder: Regverdig die beweerde gay verhouding van Dawid en Jonatan dan ook alle gay verhoudings? Is Dawid se buite- egtelike verhouding met Batseba dan ook ’n regverdiging vir egbreuk? Dit is tragies dat ’n ander spreker hierdie betoog aangeprys het as die beste bydrae in die debat! Die Skrif was nog altyd die normering vir geloofs en kerklike lewe. Die moderne samelewing het klaarblyklik aanpassings en korrektiewe genoodsaak. ’n Sprekende voorbeeld is Paulus se voorwaarde vir die gebruik van die nagmaal. By die gebruik van brood en wyn moet die liggaam van Christus onderskei word (1 Kor 11:28–29). Reeds van die vroegste tyd af het die kerk se vroomheid in formele korporatiewe godsdiens uitdrukking gevind. Die erediens het, volgens Nauta (1963), uit twee dele bestaan. In die eerste deel van die diens waartydens die evangelie verkondig is, is almal toegelaat. Die geleentheid is gebruik om mense tot bekering en die aanneem van Jesus Christus as Verlosser op te roep. Die tweede deel van die diens was egter geslote vir nie-gelowiges. Slegs dié wat na belydenis van geloof gedoop is, is tot die nagmaal toegelaat. Martoia (2007:109) meen egter dat hierdie manier van aanbidding nie in die Bybel teruggevind word nie. Dit is een van die eerste drumpels wat kerkleiers moet oorsteek om nuut oor aanbidding te dink, skryf hy. In talle gemeente word hierdie sogenaamde liturgiese gasvryheid in diens  geneem. Inderdaad het die EC die formele karakter  van aanbidding verander en verskraal tot informele  byeenkomste waar die Woordverkondiging dikwels vervang is met narratiewe van mense se nood en haglike omstandighede, terwyl die nagmaal aan almal wat aanwesig is, bedien is. Fundamentalisme Wat is fundamentalisme? Die wyse waarop die term in gesprekke gebruik word, bewys dat daar meer as een verstaan van die begrip is. In die algemeen wil die gebruiker sê dat die standpunt waarmee nie saamgestem word nie, onbuigsaam en onveranderlik is. Wat die Skrif betref, word mense van fundamentalisme beskuldig wanneer hulle daarop aandring dat die Bybel so sê. ‘Daar staan geskrywe’ was van Jesus se dae af die verwysing (Luk 4:8). Jy mag nie met die Bybel verskil nie. As jy onwrikbaar op die woorde in die teks aandring, is jy hiervolgens ’n fundamentalis. Skrifuitsprake word gerelativeer Mense moet in hierdie benadering eers toegelaat word om te behoort (aan die nagmaal deel te neem) en dan begelei word om te glo. In sy boek Nuwe drome vir nuwe werklikhede verwys Nelus Niemandt (2007:93, 96) na die EC se beskouing dat alle mense as pre- Christene beskou en hanteer moet word. Duidelik word die Skrif nie toegelaat om normatief vir die nagmaal te wees nie. Nog ’n voorbeeld van biblisisme word in die hantering van Matteus 20:22 gevind. Jesus vra die dissipels of hulle met dieselfde doop gedoop kan word waarmee Hy gedoop gaan word. Uit die konteks is dit duidelik dat Christus van die lyding praat wat vir Hom voorhande was. Wederdopers gebruik egter hierdie vers om mense te oortuig dat hulle met dieselfde doop as Jesus (indompeling) gedoop moet word. Uit die twee voorbeelde kan ons aflei dat biblisisme die benadering is om ’n teks uit konteks te neem en letterlik te interpreteer sonder om die historiese, eksegetiese en hermeneutiese kontekste te verreken. Nuwe Testamentiese aanhalings uit die Ou Testament Die wyse waarop hierdie konflik tans benader word, gaan die kerk nie nader aan ’n oplossing bring nie. Om die beswaardes se worsteling as kinderagtig of liefdeloos te bestempel, is kwalik die regte houding vir ’n oop gesprek Dit is algemeen bekend dat die Nuwe Testament se aanhalings uit en interpretasie van die Ou Testament deur sommige Ou Testamentiese wetenskaplikes verwerp word. http://www.indieskriflig.org.za Page 7 of 10 Original Research Filippus se Christologiese interpretasie van Jesaja 53 is ’n sprekende voorbeeld. Hierdie gesprek is lank reeds aan die gang sonder om gelowiges en wetenskaplikes tot ’n vergelyk te bring. Sonder om die debat hier te voer, is dit voldoende om daarop  te wys dat Filippus volgens Handelinge 8 deur die Heilige Gees gestuur is om die hofdienaar van Etiopië te ontmoet. Beteken dit dat verset teen die interpretasie van Jesaja 53 in Handelinge 8 ook ’n verset teen die Heilige Gees is? word. Die postmodernis, Lyotard (1984), het fundamentalisme geïdentifiseer as die uitsluitlike rede vir die onvermoë of onwilligheid om die spel van interpretasie te speel. Fundamentalisme word beskryf as die begeerte om mag oor ander uit te oefen. Sodoende verhinder fundamentalisme die vermoë van mense om aan die spel van interpretasie deel te neem en hulle eie narratiewe te ontdek. Duidelik is die motivering vir die aanval op fundamentalisme die postmodernistiese beskerming van die beginsel van ’n veelheid van narratiewe en die verwerping van een absolute waarheid (Lyotard 1984:206–208). Original Research Christus se ontvangenis en geboorte uit die maagd Maria word ontken. Josef word dan as biologiese vader van Jesus gesien. Andries Van Aarde (2001) se publikasie het verder gegaan om Christus se geboorte in die konteks van seksuele losbandigheid te plaas. geloofwaardigheid aan kritiek teen die Bybel te opper. Die gevolg is dat twyfel gesaai word oor die betroubaarheid van die Bybel. Een so ’n voorbeeld is die artikel van Marius Krige, ’n heftige en gereelde kritikus van die Bybel. Krige (2010) skryf: Sommige Ou Testamentiese skrywers was goed vertroud met die term Midrash, wat in kort neerkom op die afstof en herskryf van selfs eeue oue geskrifte om ’n nuwe betekenis daaraan te gee en so ’n nuwe bedeling daar te stel. Kontemporêre besinning oor die persoon en werk van Christus sentreer op die ontkenning van Christus as die enigste weg tot verlossing. Die postmodernistiese filosofie, die New Age as vertoonvenster van postmodernisme en die EC het ’n belangrike rol gespeel om die gelykheid van alle godsdienste te bevorder. Alle godsdienste verskaf in hierdie gewilde teologie ’n weg tot verlossing. Desmond Tutu (2011) skryf in sy boek God is not a Christian dat verskillende godsdienste net die verskeidenheid van kulturele verskille reflekteer en dat almal geloofsgenote is. Dan gaan Krige voort deur na Romeine 16:26 te verwys en te beweer dat Paulus deur hierdie verwerkte geskrifte na die Ou Testament gekyk het en na aanleiding daarvan die profesieë van Jesaja verkeerdelik herinterpreteer het. Dit bring hom tot die gevolgtrekking dat die Messiaanse profesieë nie waar is nie. Die opsigtelike foute in hierdie argument skrei ten hemel. Midrash verteenwoordig beslis nie ’n praktyk om ou geskrifte te verander of te herskryf nie. Dit was ’n hermeneutiese oefening om die betekenis van die Talmoed te ondersoek en te interpreteer. Die uitgangspunt was deurgaans om die geopenbaarde en onaantasbare aard van die heilige geskrifte te erken en te bewaar. Die New Age het die wêreldmening geswaai met populêre liedere soos ‘The World in Union’ (temalied vir die rugby- wêreldbeker elke vier jaar); ‘One God’, ’n pragtige lied waarin alle gelowe as aanbidding van dieselfde God besing word; en John Lennon se ‘Imagine’ waarin hemel en hel ontken word en algehele vrede sal heers. Al hierdie beskouings word onder die oorkoepelende begrip van universalisme saamgevoeg. Natuurwetenskap en Skrif Natuurwetenskaplike kennis word ingespan om die onbetroubaarheid van die Skrif te bewys. So word beweer dat die Bybel se wêreldbeeld teenstrydig met die wetenskaplike feite is. Die argument lei dat die Skrif ’n aarde voorstel wat plat is en op pilare rus, na aanleiding van  tekste soos 1 Samuel 2:8, Psalm 75:4 en Job 9:6. Die beredenering word uitgebrei deur te verwys na die Rooms- Katolieke Kerk se weiering om Copernicus se ontdekking dat die aarde om die son draai en nie omgekeerd nie – te aanvaar. Dit lei tot die gevolgtrekking dat Skrif en wetenskap onversoenbaar is. Die Skrif gebruik die metafoor van pilare om vastigheid en bestendigheid uit te beeld. In die konteks van die tekste verwys dit na die sorg en voorsorg van God in tye van stryd en bedreiging. Dit is ’n foutiewe aanname om te glo dat outeurs van hierdie tekste werklik bedoel het om te sê dat die aarde plat is. Daarbenewens moet onthou word dat die Skrif ook verwys na sterrekundiges wat die ruimte bestudeer en selfs die Bethlehem-ster gevolg het. Sou hulle werklik in ’n plat aarde geglo het? Dit word beklemtoon dat die Bybel nie as ’n wetenskaplike handboek beskou en beoordeel moet word nie. Verandering van die bedoeling van die teks Die verandering van ’n missionêre benadering na ’n missionale benadering het impliseer dat die klem van verkondiging na dienslewering verskuif is. Wanneer mense dan vra waarom julle hierdie goeie werk doen, kan die evangelie verkondig word. Dit is heeltemal aanvaarbaar as ’n alternatiewe manier om sendingwerk te doen. Wanneer die bedoeling van ’n teks egter aangepas word om hierdie benadering te sanksioneer, is dit niks anders as ’n versteuring van die bedoeling van die teks nie. Petrus skryf dat ons altyd bereid moet wees om met sagmoedigheid en Postmodernistiese etiek teenoor Christelike etiek In Openbaringsteologie word die Christelike etiek in die  eksplisiete en implisiete betekenis van die Dekaloog gefundeer, terwyl die uitlê en toepassing daarvan dwarsdeur die Skrif in historiese, digterlike, profetiese en evangeliese literatuur uiteengesit word. Baie is die mening toegedaan dat postmodernisme sonder enige etiese normering funksioneer. Dit is egter nie korrek nie. Terwyl die Christelike etiek korporatief en gemeenskaplik is, is postmodernistiese etiek onvoorwaardelik individualisties. Derrida se invloed is duidelik sigbaar. Die beginsel van die  veelheid van narratiewe en die fokus op die individu se omstandighede en behoeftes, beteken dat die etiese hantering van die lewe nie in vasgestelde en geformuleerde skriftelikheid bestaan nie, maar volledig in elke mens se eie besluitneming geleë is. Talle Christen-gelowiges besluit selfs dat dit nie meer moontlik is om in ’n postmodernistiese tyd die etiese riglyne van die Skrif te gehoorsaam en toe te pas nie. Die implikasies hiervan is vir die kerk verreikend. Allereers beteken dit dat al die Skrifuitsprake oor seksuele losbandigheid eenvoudig geïgnoreer word. Daarmee word die omvattende bespreking van die Dekaloog in die Heidelbergse Kategismus (Sondag 34–44) verwerp. Original Research Die verkeerde interpretasie van die Persoon en werk van Christus verteenwoordig die grootste misbruik van die Skrif, aangesien die Skrifverwysings oor Jesus se unieke verlossing oorvloedig en duidelik is (Joh 1:12; 3:16; Hand 4:12; 1 Joh 5:12; Heb 2:2–3; 4:1–11, om maar net ’n paar Skrifgedeeltes te noem). http://www.indieskriflig.org.za Christologie ’n Heilshistoriese hermeneutiek interpreteer die Skrif in die lig van die Messiaanse voorspellings in die Ou Testament en die vervulling van die verbondsbeloftes in Jesus Christus (Castle 2018:15). Hoewel Christus in ’n postmodernistiese hermeneutiek nog aandag geniet, is die wyse waarop Christologiese Skrifverwysings hanteer word, radikaal uiteenlopend. Die negatiewe afwykings en waardebepalings ten opsigte van Christus se Persoon en lewe kan in ’n paar kategorieë verdeel word. Die oorsprong van die verset teen ’n fundamentele benadering tot die teks moet by die postmodernisme gesoek http://www.indieskriflig.org.za Open Access Open Access http://www.indieskriflig.org.za Original Research Original Research Gevolgtrekking Die Bybel as Woord van God en die Christelike Kerk is wêreldwyd en in Suid-Afrika onder groot druk. Die gegewens wat in hierdie navorsing aangebied word, kan vergelyk word met die spreekwoordelike seekoei se oor. Die werklike ontstellende nuus is dat ons voortgaan asof alles nog in orde is. ’n Dokumentêre rolprent (#christiannews 2020) oor die stand van die Christendom wat tans vertoon word, gee skokkende voorbeelde van belangrike katedrale en aanbiddingsplekke in Europa wat ontruim is en deur sekulêre bedrywighede in gebruik geneem is. Die gevolgtrekking wat gemaak word, is duidelik: die Christendom en Kerk in Europa het uitgesterf. In die gereformeerde konteks het duisende lidmate hulle na charismatiese gemeentes gewend om die stryd en onsekerheid in gereformeerde kerke te ontkom. Hoewel baie faktore daarvoor verantwoordelik is – sommige waarvan in hierdie navorsing bespreek is – moet die primêre Vrywaring Die sienings en menings wat in hierdie artikel uitgedruk word, is dié van die outeur en weerspieël nie noodwendig die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde verwantskap van die outeur nie. Befondsing Hierdie navorsing het geen spesifieke toekenning ontvang van enige befondsingsagentskap in die openbare, kommersiële of nie-winsgewende sektore. Outersbydrae Die gereformeerde teologiese vertrekpunt vir die hantering van die belydenisskrifte is die quia-standpunt. Die quatenus- standpunt is nog altyd verwerp. Blykbaar het die invloed van tekskritiek daartoe gelei dat Skrifverwysings in die belydenisskrifte problematies vir kritiese wetenskaplikes geword het. Die motivering is blykbaar dat die tekste wat gebruik word, wederregtelik as motivering vir leerstellings van die belydenisskrifte dien. Daar is dan ook versoeke dat die belydenisskrifte laat vaar moet word. My pogings om vas te stel watter tekste na bewering wederregtelik in die belydenisskrifte gebruik word, het tot dusver op niks uitgeloop nie. Een predikant wat die bewerings in ’n kerklike vergadering gemaak het, is herhaaldelik gevra om die betrokke tekste te identifiseer. Hy het egter tot vandag toe in gebreke gebly om die tekste te noem. Dergelike ongemotiveerde aanvalle op die tekste van die Skrif en  Belydenisskrifte doen geweldig skade aan die geloofwaardigheid van die Bybel. J.v.R is die enigste outeur betrokke by die skryf van die artikel. Data beskikbaarheid Die outeurs bevestig dat die data wat die bevindinge van hierdie studie ondersteun, beskikbaar is in die artikel. Etiese oorwegings Hierdie artikel volg alle etiese standaarde vir navorsing. Mededingende belange Die outeur verklaar dat daar geen finansiële of persoonlike verbintenis is met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Kwasi-intellektuele argumente Daar is talle voorbeelde van pogings om van gewaande  wetenskaplike inligting gebruik te maak om Open Access Open Access Page 9 of 10 Original Research rede vir die verval, die aanval op die Bybel as die Woord van God wees. Is dit betekenisvol dat die nuwe woord-vir- woord vertaling van die Bybel verskyn juis in ’n tyd waarin die postmoderne uitstel van die woordbetekenis die lees van die Skrif relativeer? Is die oogmerk van die woord-vir- woord vertaling om so na as moontlik aan die teks te bly? Waarom word gelowiges wat so na as moontlik aan die betekenis van die woord in die teks wil bly, dan fundamentaliste genoem? Daar was ’n tyd in die geskiedenis van Israel waarin die Wetboek van Moses (Woord) in onbruik geraak en tot vergetelheid gereduseer is (Neh 8). Is ons in Suid-Afrika daarheen op pad? vrees verantwoording te doen aan elkeen wat van ons rekenskap eis omtrent die hoop wat in ons is (1 Pet 3:15). Die bedoeling kan egter nie wees dat ons oor die evangelie moet swyg totdat ons daaroor uitgevra word nie. Die voorafgaande gedeelte van die teks herinner ons juis dat daar in ons harte net heilige eerbied vir Christus moet wees. Daarom moet ons (en kan ons) altyd gereed wees om ’n antwoord te gee omtrent die hoop wat in ons is. Die klem val ook op die woord verduideliking wat dui op die vraesteller se behoefte om meer te weet van die hoop wat in ons lewe. Die aanvanklike verkondiging van die evangelie sal sekerlik meer duidelikheid vra. In die missionale gebruik van die teks word die verkondiging egter afhanklik gemaak van die navraag. Eers barmhartigheid en indien daar dan ’n navraag  is, ’n geleentheid vir verkondiging. Maar wat as daar geen navraag is nie? Daar is geen chronologiese orde (van diens na navraag na verkondiging) wat deur 1 Petrus 3:15 gesuggereer word nie. Literatuurverwysings #christiannews, 2020, Europe leaves Christianity for ‘Paganism’, viewed 01 October 2020, from https://youtu.be/0tn3DzB2VNQ. Algemene Sinode, 2019, ‘Besluit oor selfdegeslagverhoudings’, Konsepdokument vir bespreking deur ASDM, Maart 2020, Opgestel deur die AS span vir gesprek met sinodes oor die 2019-besluit. Bell, R., 2011, Love wins: A book about heaven, hell, and the fate of every person who ever lived, Harper-Collins, New York, NY. Bultmann, R., 2007, Theology of the New Testament, Baylor University Press, Waco, TX. Castle, B., 2018, ‘Analogical day view: Exegetical and systematic critique’, Puritan Reformed Journal 10(2), 16–30. Cilliers, S., 2020, ‘NG Kerk se bekgeveg kring uit’, Netwerk 24, 16 February, besigtig 01 Oktober 2020, vanaf https://www.netwerk24.com/Nuus/Algemeen/goudland- sinode-se-besluit-is-kinderagtig-ontstellend-20200216. De Bruijne, A.D., 2016, ‘Seksualiteit en cultuurstrijd: Een theologische voorstel tot dialog’, Religie en Samenleving 11(2), 271–287. Open Access http://www.indieskriflig.org.za Original Research Page 10 of 10 Degenaar, J., 1996, ‘God, seks en politiek’, in C.W. du Toit (red.), New modes of thinking on the eve of a new century, pp. 5–21, University of South Africa, Pretoria. Mcknight, S. & Osborne, M.G.R. (ed.), 2004, The face of New Testament Studies. A survey of recent research, Baker Academic, Ada, MI. Mclaren, B.D., 2006, The secret message of Jesus, W. Publishing Group, HarperCollins, Nashville, TN. Degenaar, J., 2016. ‘The collapse of dialog [“Sexuality and cultural conflict: A theological proposal for dialogue”]’, Religie en Samenleving 11(2), 271–287. Mulder, F., 2011, Opgestaan: Studente se stryd om geloof by Tukkies in die jare 2001–2006, Opgestaan Publikasies, Cambridge. Fergusson, D., 2013, ‘The Bible in modernity’, in A. Paddison & N. Messer (eds.), The Bible: Culture, community, society, pp. 123–136, Bloomsbury, London. Mulder, F., 2020, Confessional seminary takeovers, viewed 1 October 2020, from https://m.youtube.com/watch?v=8vOixn4C3WQ&fbclid=IwAR1gdFMjIVvJRa09a AJt3HnnirO-neDeR0ypjKWBuTX5sevJPL_hPYpgmZ8. Flax, J., 1990, Thinking fragments: Psychoanalysis, feminism, and postmodernism in the contemporary West, University of California Press, Berkeley, CA. Graham-Dixon, A., 2017, Artists: Their lives and works, Penguin Random House, London. Müller, J., 2006, Opstanding, Lux Verbi, Wellington. Müller, J., 2010, ‘Dit wat ons nié dink nie’, besigtig 01 Oktober 2020, vanaf https:// www.glodiebybel.co.za/dit-wat-ons-nie-dink-julian-muller/. Greidanus, S., 1999, Preaching Christ from the Old Testament, WB Eerdmans, Grand Rapids, MI. Nauta, D., 1963, Geschiedenis van de Kerk, deel 1, J.H. Kok, Kampen. Heelan, P.A., 1985, ‘Perception as a hermeneutic act’, in H.J. Silverman & S. Ihde (eds.), Hermeneutics and deconstruction, pp. 50–55, State University of New York Press, Albany, NY. Niemandt, N., 2007, Nuwe drome vir nuwe werklikhede, Lux Verbi, Wellington. Literatuurverwysings Niemandt, N., 2012, ‘Nuwe bedeling en nuwe lewe’, Beeld, 15 April, besigtig 01  Oktober 2020, vanaf https://www.glodiebybel.co.za/nuwe-bedeling-en- nuwe-lewe-2012-04-16/. Heidegger, M., 1962, Being and time, transl. J. Macquarrie & E. Robinson, Blackwell, Oxford. Heyns, J.A., 1967, Denkers deur die eeue, Tafelberg Uitgewers, Kaapstad. Ouweneel, W.J., 1978, Het domein van de slang: Christelijke handbook over occultisme en mysticism, Buijten & Schipperheijn BV Drukkerij, Amsterdam. Janse van Rensburg, J., 1979, ‘Die herwaardering van revolusie in die modern teologiese sosiale etiek: ’n Kritiese studie’, PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch, Stellenbosch. Pienaar, A., 2010, ‘In ons koppe en harte gebeur God’, Sentrum vir eietydse Spiritualiteit, besigtig 01 Oktober 2020, vanaf https://www.spiritualiteit.co.za/ artikel-in-ons-koppe-en-harte-gebeur-god.php. Janse van Rensburg, J., 1999, The occult debate, Lux Verbi, Cape Town. Pieterse, H.J.C., 2020, ‘The Grounded Theory methodology to conduct content analysis of sermons and interviews: Critique and response’, HTS Teologiese Studies 76(1), 1–5. https://doi.org/10.4102/hts.v76i1.5851 Janse van Rensburg, J., 2000, The paradigm shift, Van Schaik, Pretoria. Janse van Rensburg, J., 2010, ‘A qualitative investigation into the so-called ministry of deliverance’, In die Skriflig 44(3&4), a167. https://doi.org/10.4102/ids. v44i3/4.167 Pippen, R.B., 1991, Modernism as a philosophical problem: On the dissatisfactions of European high culture, Blackwell, Cambridge. Janse van Rensburg, J., 2011, Jesus is die Een! Christelike Media Publikasies, Kaapstad. Schrag, C.O., 1985, ‘Subjectivity and praxis at the end of philosophy’, in S. Silverman & D. Ihde (eds.), Hermeneutics in deconstruction, p. 24, University of New York Press, New York, NY. Janse van Rensburg, J., 2012, ‘Responsible preaching from the Old Testament’, in H. Kruger, E. Orsmond & H. van Deventer (eds.), Perspectives on mission in the Old Testament, pp. 25–26, Christian Literature Fund, Wellington. Seidman, S., 1994, Contested knowledge: Social theory in the postmodern era, Oxfords, Blackwell. Jones, A., 2005, Reimagining Christianity. Reconnenct your spirit without disconnecting your mind, John Wiley & Sons, Hoboken, NY. Speckman, M., 2016, ‘Bible subversion: An ideology critique of the manner and motif behind the use of scripture by politicians’, HTS Teologiese Studies 72(1), 1–9. https://doi.org/10.4102/hts.v72i1.3185 Jonker, W.D., 1976, Die Woord as opdrag, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Joubert, S., 2009, Jesus – ’n Radikale sprong, CUM, Vereeniging. Strauss, D.F.M., 1998, ‘Die postmodernisme – Metodologiese oorweging’, Tydskrif vir Christelike Wetenskap 34, April, 13–33. Kant, I., 1977, The Critique of Practical Reason, viewed 01 October 2020, from https:// www.gutenberg.org/files/5683/5683-h/5683-h.htm. Strauss, P.J., 2018, ‘Johan Heyns and critique in the Dutch Reformed Church against apartheid: The moderator a prophet?’, HTS Teologiese Studies 74(3), 1–8. Literatuurverwysings https://doi.org/10.4102/hts.v74i3.4965 König, A., 2009, Die evangelie is op die spel, Lux Verbi BM., Wellington. Krige, M., 2020, ‘Wat in profesieë staan is bloot nie waar nie’, Volksblad, 05 Augustus, besigtig 1 Oktober 2020, vanaf https://www.netwerk24.com/Stemme/MyStem/ wat-in-profesiee-staan-is-bloot-nie-waar-nie-20200804. Sweet, L., 1991, Quantum spirituality, Whaleprints, Dayton, OH. Tutu, D., 2011, God is not a Christian: And other provocations, HarperOne, San Francisco, CA. Loevlie, L., 1992, ‘Postmodernism and subjectivity’, in S. Kvale (ed.), Psychology and postmodernism, pp. 88–105, Sage, London. Ulmer, G., 1983, ‘On writing: Derrida’s solicitation of theoria’, in M. Krupnick (ed.), Displacement: Derrida and after, p. 31, Indiana University Press, Bloomington, IN. Louw, J., 2020, Reaksie op ASMJ se gids oor homoseksualiteit, besigtig 01 Oktober 2020, vanaf http://www.glodiebybel.co.za/reaksie-op-asm-se-gids-oor-homoseksualiteit/. Van Aarde, A., 2001, Fatherless in Galilee: Jesus as child of God, Trinity Press International, Harrisburg, PA. Lyotard, J.-F., 1984, The postmodern condition, University of Minnesota Press, Minneapolis, MN. Wisse, M., 2002, ‘From cover to cover? A critique of Wolterstorff’s theory of the Bible as divine discourse’, International Journal for Philosophy of Religion 52, 159–173. https://doi.org/10.1023/A:1020899513041 Martoia, R., 2007, ‘Sweefstokleierskap’, in S. Joubert (red.), Die perfekte storm, p. 109, CUM, Vereeniging. Wolf, E., 1975, Sozialethik: Theologische Grundvragen, Vandenhoeck & Ruprecht, Götingen. Mcknight, S., 2004, ‘Jesus of Nazareth’, in S. McKnight & G.R. Osborne (eds.), The face of New Testament studies, Baker Academic, Ada, MI. Wolfe, J., 2014, Heidegger and theology, Bloomsbury, London. http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2687/7003

Afrikaans

Die liggaam-van-Christus-metafoor: instrument vir die effektiewe uitvoering van die missionale opdrag J.M. Olwagen Fakulteit Geesteswetenskappe Universiteit van Johannesburg JOHANNESBURG E-pos: koelma@telkomsa.net J.M. Olwagen Fakulteit Geesteswetenskappe Universiteit van Johannesburg JOHANNESBURG E-pos: koelma@telkomsa.net M. Nel Skool vir Bybelwetenskappe & Bybeltale Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: maiusnel1@mweb.co.za 1 Vergelyk Goede (2007:87-107) vir ʼn breedvoerige verduideliking van ʼn toepaslike metafoorteorie. The body-of-Christ-metaphor: instrument for the effective execution of the missional commission The body-of-Christ-metaphor: instrument for the effective execution of the missional commission Practice suggests that many AFM pastors are possibly so busy with numerous tasks and responsibilities that they are unable to effectively mobilise their assembly members to actively partici- pate in voluntary acts of service (cf. Eph. 4:12). The conse- quence is that such assemblies are often unable to function effectively in the carrying out of the missional commission (according to Matt. 28:19). Pastors are unsuccessful in working more effectively through the mobilisation of their members as part-time voluntary workers in the carrying out of the missional commission, according to the advice Moses’ father-in-law gave him (cf. Ex. 18). The mobilisation of members takes place through the empower- ing of members to discover and develop their gifts and allowing their involvement in voluntary acts of service. The emphasis of this article lies in what Hendriks (2004:11) calls “congregational theology”. According to Hendriks (2004:25) congregational theology is a theology being practised by body-of-Christ-meta- phor assemblies (cf. Eph. 4:11-16). The metaphor of assem- blies choosing to function as the body-of-Christ where the In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 327 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag importance of the voluntary acts of service of members is emphasised enjoys further development in this article. importance of the voluntary acts of service of members is emphasised enjoys further development in this article. Die liggaam-van-Christus-metafoor: instrument vir die effektiewe uitvoering van die missionale opdrag Die praktyk toon dat baie AGS-pastore moontlik so besig is met ’n veelheid take en verantwoordelikhede dat hulle nie daarby uitkom om hulle gemeentelidmate effektief te mobiliseer om by vrywillige dienswerk betrokke te raak nie (vgl. Ef. 4:12). Die gevolg is dat sulke gemeentes dikwels nie effektief funksioneer om die missionêre opdrag met welslae uit te voer nie (vgl. Matt. 28:19). Pastore slaag nie daarin om, volgens die raad wat Mo- ses se skoonvader vir hom gegee het (vgl. Eks. 18), meer effektief te werk deur hulle lidmate as deeltydse vrywillige dienswerkers te mobiliseer om die Bybelse opdrag uit te voer nie. Die mobilisering van lidmate vind plaas deur lidmate te be- magtig om hulle gawes te ontdek en te ontwikkel, en dan daarmee saam vrywillige dienswerk te beoefen. Die klem in die artikel lê by wat Hendriks (2004:11) “gemeentelike teologie” noem. Volgens Hendriks (2004:25) is gemeentelike teologie ’n teologie wat deur die liggaam-van-Christus-metafoorgemeentes beoefen word (vgl. Ef. 4:11-16). Die metafoor van gemeentes wat as liggaam-van-Christus wil funksioneer, naamlik gemeen- tes wat die belangrikheid van vrywillige dienswerk van die lidmate beklemtoon, geniet verdere ontwikkeling in hierdie artikel.1 1. Inleiding Tradisioneel is gemeentes in die AGS volgens die herder-kudde- metafoor ingerig, waar die pastoor die meeste van die werklas dra (vgl. Eks. 18:17-23). In die tradisionele herder-kuddemetafoorge- meente word die persepsie geskep dat die pastoor saam met sekere leiersfigure, alleen vir al die werk verantwoordelik is. Waar die funksie van die gemeente eksklusief gerig word op die versorging van lidmate, val die klem op die taak van die pastoor. Lidmate kry nie die geleentheid om self vrywillige dienswerk, hetsy binne gemeentelike of missionêre verband, te verrig nie en dus kan die missionêre opdrag nie na behore uitgevoer word nie. Die term In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 328 J.M. Olwagen & M. Nel missionêr beklemtoon die noodsaaklike aard en doel van die kerk as God se geroepe en gestuurde instrument om alle mense met sy liefde te bereik (Guder, 1998:11). Waar gemeentes hulle lidmate se gawes, talente en bekwaamhede benut om dienswerk te verrig, vind ’n paradigmaskuif plaas sodat gemeentes hulle missionêre opdrag kan uitvoer (Bisschoff, 1993: 42). Die beginsel dat die kerk as liggaam-van-Christus tot geestelike vol- wassenheid en gestalte moet groei, is ’n Bybelse opdrag. Richards en Hoeldtke (1981:46) verduidelik in hul bespreking van die kerk as liggaam-van-Christus dat die kerk soos ’n organisme is, wat bestem is om te groei. Die proses van groei behels die gesamentlike bydrae wat elke lid individueel lewer sodat die geheel opgebou kan word en individue geestelike volwassenheid kan bereik. 2.2 Liggaammetafoor as ’n lewende organisme Die liggaam is ’n lewende organisme wat kan groei of kwyn (Van den Berg, 2000:37). Die metafoor spreek van lewe in die kerk, omdat elkeen besig moet wees om die gawe wat hulle ontvang het, in belang van die geheel aan te wend (vgl. Rom. 12; 1 Kor. 12; Ef. 4). As liggaam is die kerk ’n organies-werkende geheel waarin alle lede hulle plek tot heil van die geheel moet volstaan. Volgens Murphy (1975:308) funksioneer die gemeente as ’n liggaam wanneer elke lid as belangrik geag word en lidmate hulle eie- soortige, unieke funksies verrig. Warren (1995:13-17) meen dat die gesondheid van ’n gemeente aan die vlak van lidmaatbetrokkenheid gemeet kan word. Die groei en opbou van die kerk word deur die deelname van elke lid in gemeenskap met Christus bevorder. 2.1 Verklaring van begrip Institusies soos die kerk toon die geneigdheid, deur hulle manier om dinge te doen, om rigied en stagnant te word soos dit groei, ouer word en gevestig raak. Dit ontwikkel eie gemaksones en mag- strukture met eksplisiete of implisiete hiërargieë van mag wat in stand gehou word. Mettertyd vind sodanige strukture dit moeilik om aan te pas of te verander. Die leierskap daarvan is ook op mag gesteld en verloor tred met die behoeftes van mense wat gedien behoort te word. Met die ontwaking van humanisme en demokratiese regerings het die Renaissance en die moderne Westerse kultuur die “top-down”- manier van dink en die vorming van strukture uitgedaag deur ’n “botttom-up”-tendens. Sinodale en denominasionele strukture het variasies van hiërargiese gesag gevorm. Hiërargiese gesag verwys na gesag wat volgens rangorde beoefen word. In die institusionele model waarvan die Rooms-Katolieke Kerk die beste voorbeeld is, word van priesterlike gesag gepraat. Die gesag word beoefen deur die struktuur van bo na onder. Die gevolg is dat lidmate geestelik onvolwasse en onbetrokke ten opsigte van die kerk se missie raak. Die basiese behoefte aan gemeenskap, en die afwesigheid daarvan in die “top-down”- kerkmodel, het die weg vir ’n invloedryke metafoor met ’n nuwe styl gebaan. Die liggaam-van-Christus-metafoor kan die nuwe identiteit verduidelik. In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 329 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag Sonder om aan die waarde van ander modelle afbreuk te doen, meen Heyns (1977:51) dat dit hier om ’n metafoor gaan waarin die rykste betekenisskakerings voorkom, en daarom is dit vir die ver- staan van die kerk van die allergrootste belang. Die liggaammetafoor speel ’n belangrike rol in Pauliniese teologie alhoewel dit nie op baie plekke in sy briewe voorkom nie (Van den Berg, 2000:26). Die metafoor word dwarsdeur die Efesiërbrief ge- bruik: Alle gelowiges vorm saam die liggaam van Christus en doen die werk waartoe Christus hulle roep (Janse van Rensburg, 1999: 1569-1570). Beker (1989:307-308) meen dat Paulus se beeld van die liggaam ’n kragtige beeld is wat nie bloot die verskillende aspekte van deel- name as grondidee verkort of opsom nie, maar ook die idee van onderlinge interafhanklikheid in die lewe van die kerk uitdruk. 2.3 Liggaammetafoor vir dienslewering Die kerk as liggaam is nie net ’n organisme wat deur Christus ge- skep en onderhou word nie, maar wat Hy ook gebruik tot diens- lewering. Die kerk as liggaam is die instrument waardeur Jesus Christus Hom tot die wêreld rig (Heyns, 1977:57-58). Die kerk se roeping as liggaam van Christus is om diens te lewer – diens aan God, kerk en samelewing. Vir die uitvoering van die diensleweringstaak, gee Christus deur sy Gees die nodige gawes aan die liggaam en sy lede. Paulus illustreer die verskeidenheid gawes in Romeine 12:6-8, 1 Korintiërs 12:8-10, 28-30 asook Efesiërs 4:11 (Langerman, 1983:214; Van den Berg, In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 330 J.M. Olwagen & M. Nel 1991:22). Die liggaam-van-Christus-metafoor veronderstel dat die ideaal vir ’n gemeente is dat elke lidmaat besig sal wees met die dienswerk wat God vir hulle bedoel het. 1991:22). Die liggaam-van-Christus-metafoor veronderstel dat die ideaal vir ’n gemeente is dat elke lidmaat besig sal wees met die dienswerk wat God vir hulle bedoel het. 2.5 Vrae rondom die metafoor Die metafoor stel die volgende vrae: Die metafoor stel die volgende vrae: • Hoe word eenheid tussen lidmate bereik? • Wie word deur die metafoor bevoordeel? • Wat is die doel of missie van die metafoor? Die vrae word soos volg beantwoord: • Eenheid word bereik deur lidmate wat van hulle geloof in Christus getuig en deur die teenwoordigheid van die Heilige Gees en sy gawes. • Lidmate wat wedergebore is, die Heilige Gees asook die gawes wat Hy gee, ontvang het, is bevoordeel omdat hulle nou deel van die liefde en die gemeenskap in die liggaam is. Daarmee saam bevoordeel die metafoor alle ander lidmate, sowel as mense wat die teiken van die kerk se uitreiking vorm, omdat die funk- sionering van die gemeente as die liggaam-van-Christus-meta- foor meer effektief plaasvind. • Die doel of missie (Hendriks, 2004:50) is ’n persoonlike ver- houding met Christus en die Heilige Gees deur gemeenskap met God, wat lei tot gemeenskap met ander gelowiges in die liggaam. 2.4 Kernteologiese bespreking Die liggaammetafoor beklemtoon gemeenskap met mekaar en met God in Christus, waarbinne die Heilige Gees ’n fundamentele rol speel. Die konsep van die gemeente as liggaam van Christus baan die weg vir ’n kommunikasiestruktuur binne die gemeente waarin alle lidmate op gelyke vlak in die gemeente betrokke kan raak. Die geleentheid word aan lidmate gebied om die genadegawes soos deur die Heilige Gees aan hulle gegee, te beoefen. 2.6 Beoordeling van die metafoor Woods (1996:108) wys daarop dat die belangstelling in die ont- wikkeling van die diens van die gelowige sedert 1950 begin toeneem het. Hierby kan gewys word op die feit dat die bekende missioloog, Kraemer (1958:161), reeds in 1958 gepleit het vir ’n In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 331 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag “theology of the laity” waarin die gelowiges se dienswerk beskou word as ’n onvervreembare taak wat die Here aan hulle opgedra het. “theology of the laity” waarin die gelowiges se dienswerk beskou word as ’n onvervreembare taak wat die Here aan hulle opgedra het. Louw (1990:220-221) spreek sy kommer uit oor die wyse waarop deeltydse werkers hulle eie betrokkenheid by die gemeente inter- preteer. Daar bestaan ’n wesenlike verskil tussen kerkwees geïnter- preteer as ’n gondel (een roei terwyl die ander insittendes die landskap geniet) en as ’n roeiboot (almal roei saam as ’n span en stuur op ’n gemeenskaplike doelwit af). Alhoewel daar onbetrokke, selftevrede, passiewe lidmate in die kerkbanke sit, is daar ook heelwat ander lidmate wat alreeds tot vol- wassenheid gegroei het en vir wie die tradisionele model van kerkwees ontoereikend en frustrerend is. Daar behoort indringend aandag aan die toerustingsrol van die besondere dienste (vgl. Ef. 4:12) in die kerk geskenk te word. Gelowiges behoort veral vir die vervulling van ’n sendingroeping toegerus te word. Die positiewe aspek van die metafoor is dat dit ’n sterk Bybelse basis het wat gemeenskap met mekaar en met God beklemtoon. Die klem op lidmate se betrokkenheid het tot gevolg dat hulle by die ekumene betrokke raak. ’n Verdere positiewe uitwerking van die metafoor is dat daar opnuut oor die bediening van die lidmaat besin word. Kerk en bedieningstrukture het gevolglik merkwaardige veranderings ondergaan in vergelyking met vorige modelle. Die metafoor sien mense nie primêr en bloot as sondaars nie, maar as mense wat gered is en deur God gebruik kan word. God word gesien as naby, as die liefdevolle Vader wat in sy mense woon deur sy Gees. Spiritualiteit, ’n gebedslewe, reiniging tot redding en persoonlike gemeenskap, wat ’n behoefte in die moderne Westerse kapitalistiese kultuur se funksionele etos blyk te wees, word weer opnuut deur die metafoor beklemtoon. Die metafoor het ook bepaalde nadele. In reaksie teen dooie orto- doksie kan die metafoor ekstremisties raak met betrekking tot die gebruik van gawes van die Heilige Gees. 2.6 Beoordeling van die metafoor Indien die gebruik van die gawes van die Heilige Gees nie in balans gehou word met die leer aangaande die Godheid nie, kan dit tot allerlei dwalinge aanleiding gee wat uiters skadelik vir die lidmate is (vgl. 1 Kor. 12). Wanneer die bediening van die lidmaat oorbeklemtoon en die rol van leierskap genegeer word, mag dit tot dwaalbegrippe lei. Verklarings soos: “Die Here het vir my gesê”, word geredelik gemaak. Die gevolg mag wees dat ware onderskeiding nie kan plaasvind nie. Die toepassing van die metafoor mag nie die sondige natuur van die In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 332 J.M. Olwagen & M. Nel mens afmaak en te veel klem lê op die mens as die geseëndes van die Here nie. Hierdie geseëndes van die Here leef dan in ’n illusionêre wêreld van seën, waar die begrip van die kruis en lyding geïgnoreer word. mens afmaak en te veel klem lê op die mens as die geseëndes van die Here nie. Hierdie geseëndes van die Here leef dan in ’n illusionêre wêreld van seën, waar die begrip van die kruis en lyding geïgnoreer word. In pinkster- en charismatiese geledere word die organisatoriese en strukturele soms gesmoor omdat subjektiwiteit en individualisme teenstrydig samewerking en eenheid in gevaar stel. As sodanig, toon die liggaam-van-Christus-metafoor dikwels ’n gebrek aan ’n duidelike begrip van identiteit, missie en suiwer eskatologie (Hen- driks, 2004:51). In gemeentebouteologie word van ’n paradigmaverskuiwing ten op- sigte van die verstaan van die kerk gepraat (Louw, 1990:3). So ’n verskuiwing vervang die statiese herder-kuddemodel met die dinamiese liggaam-van-Christus-metafoor van kerkwees (Hendriks, 1992:123). Ofskoon die kerk in die Nuwe Testament aan die hand van ’n rykdom beelde of metafore getipeer word (vgl. Joh. 15; Rom. 11:16; 1 Kor. 3:6-10; 2 Kor. 3:2-3; 11:2; Ef. 2:19, 21; 5:22-25), is dit veral die liggaammetafoor wat telkens in die literatuur bespreek word, omdat die metafoor verskeie moontlikhede bied met die oog op doeltreffende gemeentefunksionering (Hendriks, 1992:123; Louw, 1992:125; Nel, 1994:243). Die benutting van ’n metafoor in hierdie verband lei tot ’n modellering en konseptualisering van ’n aangepaste gemeentemetafoor vanuit die doelwitte van die ge- meente en die dienswerk van die gelowige (Louw, 1992:121). Van den Berg (1991:13-16) stel die liggaam-van-Christus-metafoor as ’n bedieningsmodel vir gemeentes voor. 2.6 Beoordeling van die metafoor Hy is van mening dat: • die liggaam-van-Christus-metafoor as bedieningsmetafoor die beste uitdrukking gee aan die plan en wil van God vir die funksionering van sy gemeente en die effektiewe uitvoering van die missionêre opdrag (vgl. byvoorbeeld Matt. 28:19); • dit die nadele van institusionalisering die beste teëstaan en neutraliseer; • dit die nadele van institusionalisering die beste teëstaan en neutraliseer; • waar gemeentes die metafoor as bedieningsmodel gebruik, die grootste en mees dinamiese kerkgroei, kwalitatief en kwantitatief, plaasvind. Die rede daarvoor is dat meer mense by die dienswerk betrokke is. In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 333 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag 2.7 Christus as hoof van die liggaam Christus bestaan afsonderlik en onafhanklik van die kerk, maar staan terselfdertyd ook in verbintenis tot die kerk in die sin dat die kerk nie sonder Hom kan bestaan nie. Die beeld van Christus as hoof van die liggaam dui daarop dat die kerk meer is as bloot ’n institusionele organisasie. Die kerk is ook ’n organisme, bestaande uit gelowiges wat saamwerk en vir mekaar omgee te midde van hulle verhouding met Christus as die Hoof (Van den Berg, 1991:16-17). Die lewe van die liggaam vloei vanaf die Hoof, en gelowiges is deur die Heilige Gees aan mekaar verbind. 2.7.1 Lidmate as deel van die liggaam Gelowiges word in gemeentelike verband korporatief behandel en nie van hulle individualiteit ontneem nie. Alle gelowiges in die liggaam besit afsonderlik ’n eie identiteit, verpligting en taak (vgl. 1 Kor. 12:12-31; Ef. 4:7), alhoewel daar nie van individualisme sprake mag wees nie. Gelowiges vind hulle ware identiteit eers binne die Christelike gemeenskap. Die begrip lidmaatskap kom as sodanig nie in die Bybel voor nie. Gelowiges word binne die konteks van die liggaam-van-Christus- metafoor lede van die liggaam genoem en is gelyk voor die Here. In gevalle waar lidmaatskap in die Nuwe Testament voorkom, word dit gebruik om na die gelowige te verwys as lid van die gemeente binne die metafoor van die kerk as liggaam-van-Christus (vgl. 1 Kor. 12:27; Rom. 12:5; Ef. 4:16). Gelowiges word lede van die kerk ge- noem soos wat liggaamsdele lede van die liggaam is (Lazenby, 1995:16). Daar is egter lidmate wat vir besondere gawes geroep is (vgl. Ef. 4:11), naamlik om die gelowiges juis toe te rus vir hulle dienswerk (vgl. Ef. 4:12). Die term leek word nie in hierdie artikel gebruik nie, omdat dit vir misverstande vatbaar is. Kraemer (1960:47) stel: Het woord ‘leek’ gaat terug op het Griekse woord ‘laikos’, dat in zijn verlatijnse vorm ‘laicus’ zijn intrede heeft gedaan in tal van Westerse talen. Het is als een door en door godsdienstig woord dat ‘laicus’ deel gaan uitmaken van de grootste traditie van het Westen. Oorspronkelijk betekent het behorend tot de ‘laos’, dat is het uitverkoren volk Gods, zowel in het Oude als het Nieuwe Testament. Bij dat licht bezien, zijn de lede van de kerk ‘laikoi’ en alleen op deze grondslag kunnen zij nader worden om- schreven. Het is van belang op te merken dat het woord ‘leek’ met zijn oorspronkelijk zuiwer godsdiensige betekenis ... geheel In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 334 J.M. Olwagen & M. Nel gesekulariseerd zijn. In gewone spraakgebruik betekent ‘leek’: niet bevoegd tot spreken en oordelen op allerlei terreinen van kennis en wetenschap. Om hierdie rede word dié term nie benut nie – lidmate is nie onbevoeg vir die taak waarvoor die Here hulle roep nie. Leke word dikwels in die volksmond as onwetend en geestelik onvolwasse beskou. Dié siening mag daartoe lei dat lidmate verval in die leke-rol van onaktiewe meelopers (Van den Berg, 2000:37). Die term lidmaat word eerder verkies. 2.7.1 Lidmate as deel van die liggaam Lidmate wat hulle eie identiteit as Christene ken, sal ook lidmate wees wat met ’n totale verbintenis (commitment) aan die diens van die Here van die kerk gewy is en met betroubaarheid (accountability) hulle roeping en taak as lede van die ekklesia vervul (Van den Berg, 2000:59). Die AGS maak ’n onderskeid tussen amptelike en nie-amptelike lid- maatskap. Vir administratiewe doeleindes is slegs gedoopte lidmate amptelik lidmate van die AGS. Die grootte van die gemeente word ook bepaal deur die aantal gedoopte lidmate. Volgens die Bybel is dit duidelik dat mense slegs in een van twee groeperinge val: dié wat Christus as Saligmaker aanvaar het, en dié wat Hom nie aanvaar het nie. In verskeie AGS-gemeentes is daar egter belang- stellende mense wat nog nie gedoop is nie, maar wat hulle met die gemeente assosieer en hulself as lidmate van die gemeente be- skou. Die pastoor van die plaaslike gemeente versorg derhalwe ook hierdie lidmate. Strategieë behoort in plek gestel te word om alle mense, hetsy “amptelike” of “nie-amptelike” lidmate, op te neem in ’n potensiaalontwikkelings- en toerustingsmetafoor wat hulle in staat sal stel om hulle gawes te ontdek en te mobiliseer – sodoende kan hulle ten volle deel van die liggaam wees. Daar mag moontlik in die “nie-amptelike” groep lidmate ook mense met talente, gawes en vaardighede wees wat met groot welslae aangewend kan word tot bevordering van die Koninkryk. • Interne roeping Snyder (1977:73) verklaar dat die vroeë kerk besig was met twee belangrike take: Snyder (1977:73) verklaar dat die vroeë kerk besig was met twee belangrike take: - Die verkondiging van die evangelie. Evangelisasie was die natuurlike gevolg van die teenwoordigheid van die Christen- gemeenskap in die wêreld. - Die opbou van die gemeenskap van die gelowiges. Die vyf- voudige (of viervoudige: apostels, profete, evangeliste en herder- leraars) bediening is aan die kerk gegee vir die opbou van die gelowiges, sodat gelowiges hulle dienswerk kan verrig. 2.7.2 Roeping van die liggaam Liggaamsgroei vind plaas waar gelowiges as ’n eenheid saam- gevoeg is en hulle eie unieke funksies vervul. Vanuit Combrink en Venter (1995:592) se analise van die Kolossensebrief blyk dit dat God lidmate wil gebruik in die opbou van die gemeente. Tans het die mondigheid van die gemeente sterk op die voorgrond getree sodat daar selfs van ’n tweede hervorming gepraat word. Die eerste hervorming het die Skrifwoord in die hande van die gelowiges teruggeplaas. Die tweede wil die dienswerk in hulle hande plaas In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 335 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag (Heyns & Pieterse, 1990:2). Gemeentelede is egter dikwels nie toegerus om dienswerk te verrig nie. Dit is die gevolg van die tradi- sionele bedieningstruktuur waarin die pastoor die bediening in die gemeente oorheers het. Mondigheid word bewerkstellig waar die gemeente lidmate se gawes ontdek en hulle tot selfstandige optrede ontwikkel het. Dit was veral Kraemer wat stukrag aan die tweede hervorming gegee het. Deur middel van onderlinge bedienings, oftewel kor- poratiewe dienswerk, bou die gelowiges mekaar op. Die liggaam van Christus word die instrument, die kanaal waardeur die bediening van Christus hier op aarde voortgesit word. Volgens Langerman (1983:9) vind die bediening van die kerk in drie fases plaas. Die dissipels is eers geroep, daarna toegerus en uiteindelik uitgestuur om die koninkryk te verkondig. Hierdie roeping is tweeledig van aard, naamlik intern en ekstern. • Interne roeping 2.7.3 Potensiaal van lidmate Om lidmate optimaal te mobiliseer om hulle plek en funksie in die liggaam van Christus op te neem, sal dit nodig wees om elke lid- maat se potensiaal te ontdek en te ontwikkel. Met die begrip potensiaal word aan mense se talente, gawes of vaardighede ge- dink – die latente vermoëns waaroor lidmate beskik en wat, indien dit geaktiveer word, aangewend kan word om belangrike doel- stellings te bereik. Die vraag is of pastore wel die talente, gawes, vaardighede of po- tensiaal van die lidmate raaksien. Indien wel, kan hulle dit ontwikkel tot uitbreiding van die koninkryk? Volgens Botha (1999:24-25) het alle lidmate potensiaal en ontwikkelingsmoontlikhede (Schwarz, 2001:42). God het as Skepper ’n bepaalde potensiaal in alle lidmate geplaas en lidmate behoort te ontwikkel om daardie volle god- gegewe potensiaal te ontsluit. • Eksterne roeping Langerman (1983:14) verklaar dat die kerk volgens die gesig van Jesaja (Jes. 6) ook ’n eksterne roeping het. Hy stel dit dat iemand die vraag in Jesaja 6:8: “Wie sal vir My gaan en wie sal ek stuur?” behoort te beantwoord. Die identiteit van die kerk behoort in wese missionêr te wees (Bosch, 1991:392). Ons is na God se beeld geskape (vgl. Gen. 1:26-28) en is dus lede van sy liggaam (vgl. Ef. 4:11-16). Volgens Hendriks (2004:25) bestaan die gemeenskap van gelowiges uit lidmate wat deelneem aan God se voortgaande missionêre opdrag aan hulle vir die wêreld (vgl. Matt. 28:19). ’n Geloofsgemeenskap bestaan uit dissipels wat deelneem aan God se missionale praxis. As sodanig behoort gemeentes se antro- pologie en ekklesiologie ’n diepsinnige missionêre basis te inkor- In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 336 J.M. Olwagen & M. Nel poreer. Die gebed, “laat U koninkryk kom,” vra ’n missionêre praxis in gemeentes (Hendriks, 2004:32). poreer. Die gebed, “laat U koninkryk kom,” vra ’n missionêre praxis in gemeentes (Hendriks, 2004:32). Murphy (1975:190) definieer die eksterne roeping van die kerk soos volg: The mission of the church is to establish a rapport with people by our presence among them. Then we proclaim the Gospel to them. This implies to persuade them to make a clear-cut decision for Christ. Finally, we work to incorporate them into worshipping groups. 3 Met “deeltydse werkers” word gewone lidmate bedoel wat in dienswerk in die gemeente of elders betrokke is. 2.7.4 Karakter van die potensiaal Die potensiaal wat God in lidmate plaas, stel hulle in staat om deur die inspirasie en krag van die Heilige Gees as God se verteen- woordigers op aarde te funksioneer. Barclay (1976:31) meen dat God mense as sy instrumente gebruik om die goeie nuus te versprei. Derhalwe gee God ’n verskeidenheid genadegawes aan lidmate om in diens van die koninkryk te staan. Genadegawes stel lidmate in staat om onder leiding van die Heilige Gees spesiale take tot opbou van die gemeente te verrig.2 Alle lede van die liggaam het minstens een geestelike gawe ontvang (Schwarz, 2001:42). Schwarz beweer dat tot 80% van alle Christene Spesiale take word gesien in die lig van algemene dienswerk. Spesiale take word gesien in die lig van algemene dienswerk. 2 In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 337 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag onseker is oor hulle gawes. Dit gee aanleiding tot, soos hy dit beskryf, die kritieke toestand in die kerk. As ’n gemeente wil groei, behoort pastore dringend aandag te skenk aan die toerusting van hulle lidmate. Doelmatigheid word sigbaar wanneer elke lidmaat van ’n gemeente by dienswerk betrokke is. Daar is ’n behoefte in gemeentes na meer deeltydse werkers.3 Conner (2000:107-108) meen dat die groei in gemeentes bepaal word deur die vermoë van ’n leier om deur mense te werk. 3. Gawes en bediening Gawes en bediening is nodig vir die uitvoer van die sendingopdrag soos dit in Matteus 28:19 uiteengesit is. Om aan die roeping en uitvoering van die kerk se missionêre opdrag gehoor te gee, is daar volgens die apostel Paulus aan elke lidmaat ’n gawe(s) gegee met die oog op die bediening van die liggaam en om die wêreld te bereik (Murphy, 1975:xi). In aansluiting hiermee verklaar 1 Petrus 4:10: “As goeie bedienaars van die veelvoudige genade van God moet elk- een, namate hy ’n genadegawe ontvang het, die ander dien.” Talle skrywers, waaronder Stedman (1972:38), MacArthur (1973: 133) en Banks (1980:63) stem saam dat alle lidmate in ’n gemeente ’n gawe(s) ontvang het en verantwoordelikheid behoort te aanvaar om dit tot heil van die gemeente uit te leef. Möller (1983:50) meen dat elke geestelike gawe gegee word met die oog op een of ander funksie wat in die liggaam van Christus verrig moet word. Schwarz (2001:43) is van mening dat die verklarings in die Nuwe Testament aangaande die geestelike gawes in die konteks van die groei van die liggaam van Christus gesien moet word. Geestelike gawes word primêr tot voordeel van andere gegee. 2.7.5 Ontwikkeling van lidmaatpotensiaal By wetenskaplikes is wyd uiteenlopende benaderingsverskille wan- neer dit kom by ontwikkelingsteorieë, juis omdat wetenskaplikes die probleem vanuit verskillende hoeke benader. Meyer en Van Ede (1990:51) wys daarop dat hierdie verskille in wese gegrond is in die mensbeskouing wat as uitgangspunt geneem word. Hulle is van mening dat optimaal ontwikkelde persone die vermoë het om hulle potensiaal ten volle te ontwikkel. Murphy (1975:37) dui aan dat daar nie onbegaafde lidmate is nie – met ander woorde alle mense het potensiaal van God ontvang om dienswerk te verrig. Potensiaal dui op latente vermoëns wat, indien dit geaktiveer word, aangewend kan word om sekere doelstellings na te streef. Ontwikkeling dui daarop dat dit analoog is aan die ontwikkeling van ’n foto vanuit ’n negatief. Die volle potensiaal en eienskappe van die finale foto lê in die negatief opgesluit, maar die potensiaal wat in die film vasgelê is, moet eers ontwikkel word voordat die volkome beeld bereik kan word. Volgens Botha (1999:45) kan hierdie twee begrippe saamgevoeg word. Potensiaalontwikkeling kan gedefinieer word as die proses waardeur die latente vermoëns van mense ontwikkel word. Die potensiaalontwikkelingsproses is ’n voortdurende proses, aangesien alle mense voortdurend in ’n proses van groei en verandering is. In die lig van hierdie artikel beteken dit dat mense se ingeboude of latente geestelike gawes sodanig ontwikkel behoort te word dat hulle uiteindelik sinvol God se doel met hulle lewens kan bereik. In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 338 J.M. Olwagen & M. Nel 3.1 Verskeidenheid van genadegawes Die woord charisma is ’n breë en omvattende woord vir genade- gawes, ’n guns wat iemand ontvang sonder enige verdienste van hulle eie (Möller, 1997:57). Dit gaan om die totaliteit van God se genadebetoning aan die mens, in besonder God se fundamentele gawe van verlossing aan die mens. Elke gawe is ’n manifestasie van sy genade (Gaffin, 1979:47). God realiseer sy genade aan mense deur gawes aan hulle te skenk. Geestelike gawes is met die oog op een of ander funksie wat in die gemeente verrig moet word. Paulus se bedoeling met die noem van die besondere gawes in Efesiërs 4:11 was nie om ’n volledige lys van dienste weer te gee nie. Dit gaan oor geskikte persone wat deur die Heilige Gees daar- gestel is om bepaalde take en dienste te verrig en mense wat deur die Heilige Gees met gawes toebedeel is. In sistematiese studies het dit die norm geword om die gawes te kategoriseer. Skrywers het hulle eie perspektiewe rondom die saak en daar bestaan nie eenstemmigheid nie. Groepering kan op verskeie maniere plaasvind, afhangende van watter uitgangspunt ’n skrywer het. Volgens MacGorman (1974:35) is die klassifisering van 339 In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag die gawes nie vanuit die Skrif gefundeer nie. Nêrens poog die Skrif om die gawes te klassifiseer nie. Van Schalkwyk (1988:29) waarsku dat die vrymag van God nie aan bande gelê moet word deur die kategorieë waarin die gawes van die Heilige Gees geplaas word nie. Dit blyk uit die bestudering van die Nuwe Testament dat sekere gawes nouer met mekaar skakel as ander; daar is oorvleueling en ineenvloeiing. Sekere gawes word saam geklassifiseer vanweë die aard en funksionering daarvan, al- hoewel die gawes in hulle oorsprong, inherente wese en uiteindelike doelstelling volkome gelykwaardig is. Met die liggaam-van-Christus- metafoor word die interafhanklikheid en onderlinge belang van die gawes beklemtoon in die sin dat alle gawes essensieel vir die gesonde funksionering van die gemeente is. Daar bestaan nie ’n “hoër”- of “laer”-klas gelowiges nie, soos daar ook nie eksklusiewe voorkeurgawes bestaan nie. Alle gelowiges be- hoort dus ’n bydrae tot diens in die gemeente te lewer. Die wese van die dienswerk maak ook geen verskil tussen die lidmaat en die ampsdraer nie. Alle gelowiges beoefen hulle dienswerk deur middel van hulle gawes. 3.1 Verskeidenheid van genadegawes God gee aan individuele gelowiges verskillende gawes om verskil- lende dienste op ’n diversiteit van diensterreine te verrig. Alle ge- lowige beoefen hulle eie unieke funksie(s) ooreenkomstig die gawes(s) wat hulle ontvang. 4 Onder funksie word die diensgestaltes van die kerk verstaan as ontmoeting- gestaltes van die heil en kommunikatiewe geloofshandelinge. 3.3 Verskeidenheid van werkings Stedman (1972:42) definieer die verskeidenheid van werkings as volg: “The term refers to the degree of power by which a gift is manifested or ministered on a specific occasion, and also to which gift manifests through whom on what occasion.” Dit is die prerogatief van God om te bepaal wat deur die verskillende bedienings en die beoefening van die gawes vermag moet word. So byvoorbeeld het Johannes die Doper nie een wonderwerk gedoen nie. Nogtans verklaar Jesus in Matteus 11:11 dat daar onder dié wat uit vroue gebore is, nie een opgestaan het wat groter as hy is nie. God bepaal deur wie Hy watter gawe wil gee. Vervolgens enkele gedagtes rondom die praktiese implikasie van die liggaam-van- Christus-metafoor. 3.2 Verskeidenheid van bedienings Van den Berg (1991:24) is van mening dat ’n latente genadegawe in die praktyk van weinig nut vir die koninkryk van God is as dit nie beoefen word nie. Die oomblik wanneer hierdie gawe egter beoefen word, vind bediening plaas, hetsy binne of buite gemeentelike verband, of dit deur die gemeente erken word of nie en of dit kortstondig, sporadies of voortdurend van aard is. Die ideaal is dat die beoefening daarvan op ’n voordurende basis sal wees en dat dit deur die gemeente erken en bevestig word. Fenhagen (1977:134) stel dit dat die liggaam alleenlik gesond sal wees wanneer die gelowige aktief betrokke is met die funksies waartoe God hulle geroep het. Die liggaam behoort soos ’n liggaam te funksioneer waar elke lid as belangrik geag word. In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 340 J.M. Olwagen & M. Nel 4. Bediening van die lidmaat op die voorgrond Klemverskuiwings maak dit nodig vir die kerk om indringend haar selfverstaan te hersien en ’n nuwe prakties-teologiese ekklesiologie te ontwikkel. Onder ’n prakties-teologiese ekklesiologie word ’n metafoor vir kerk- wees verstaan wat nie soseer op die wese van die kerk konsentreer nie, maar op die lewe van die kerk. Dit is ’n poging om die wese van die kerk in terme van haar funksie te verstaan.4 ’n Prakties- teologiese ekklesiologie toets die konfessionele basis van die kerk krities aan die gehalte, kwaliteit en volwassenheid van lidmate wat in die wêreld gestalte moet gee aan die boodskap van die kerk. Die vraag is nie of mense aan die ware kerk behoort nie, maar eerder of hulle ware en lewende lidmate van die kerk is (Louw, 1992:121). Navorsing toon dat dit vir die praktiese teologie noodsaaklik is om die kerk te help deur middel van situasie-analises en interpretasies asook empiriese beskrywings van kerklike prosesse om haar bedieningsfunksies beter te verstaan (Burger, 1991:93-94). Vanweë die toenemende proses van sekularisasie, vertegnisering, rekenari- sering, meganisering en kommersialisering bestaan tans ’n toe- nemende behoefte by mense aan humaniteit en intimiteit. Met die oog op hierdie belangrike eksistensiële behoeftes kies die prakties- teologiese ekklesiologie die liggaam-van-Christus-metafoor. Die In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 341 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag verstaan van die kerk as liggaam-van-Christus gee die beste uit- drukking aan die primêre funksie van die kerk in die 21e eeu. Daar is ’n verwagte toename in probleme soos armoede en geweld en die uitleef van die funksie van die kerk deur versorging, diens en ge- meenskap (Louw, 1992:124). verstaan van die kerk as liggaam-van-Christus gee die beste uit- drukking aan die primêre funksie van die kerk in die 21e eeu. Daar is ’n verwagte toename in probleme soos armoede en geweld en die uitleef van die funksie van die kerk deur versorging, diens en ge- meenskap (Louw, 1992:124). In die liggaam-van-Christus-metafoor tree die pastoor op die agter- grond en word die bediening van die lidmaat herstel. Waar lidmate se bydrae moontlik voorheen as minderwaardig beskou is, val die klem in die liggaam-van-Christus-metafoor op die priesterlike bediening en geestelike gesag van die gelowiges (Mark. 16:17; 1 Pet. 2:9; Op. 5:10). Die gaping tussen pastore en lidmate het oor jare ontwikkel omdat die kerk van die Bybelse patroon van gemeentewees afgewyk het. Die kerk het ’n instituut en organisasie geword in plaas van ’n organisme. 4. Bediening van die lidmaat op die voorgrond Dit het al meer gegaan om die elite, titels, status en pro- fessionalisme. Een van die grootste struikelblokke wat die plaaslike gemeente verhinder om as liggaam van Christus te funksioneer, is die onderskeid wat gemaak word tussen “geestelikes” en “lidmate.” Alle Christene is geroep om volk van God te wees (vgl. 1 Kor. 1:2; Ef. 4:1, 4; 2 Tim. 1:9). Daarom is alle mense veronderstel om diens- werkers te wees. Daar word gepleit vir ’n nuwe benadering in verband met die identiteit en bediening van die lidmaat. Alle lidmate behoort die volle voorreg van verantwoordelikheid te geniet terwyl hulle met dienswerk betrokke is. 4.1 Die rol van die pastoor Heyns (1986:13) beskryf die rol van die herder in die herder- kuddemodel – ’n voorbeeld van ’n meer institusionele struktuur. Hy wys daarop dat van die herder verwag word om prominent die ini- siatief en leiding te neem, ondernemingsgees aan die dag te lê en die gemeente te versorg en te lei. Die kudde is die gemeente wat in vertroue en afhanklikheid die herder gehoorsaam volg. Volgens Van den Berg (1991:1) is die pastoor die spil waarom die funksionering, aktiwiteite en bediening van ’n gemeente draai. Hy/sy is tegelyk herder, leraar, evangelis, sieketrooster, administrateur, organiseer- der, instandhouer, pastorale konsultant en algemene voorligter, terwyl die res van die gemeente dikwels passief is of raak. Die klem op dienswerk van die gelowiges en die ontwikkeling van die individuele gawes is gemik op die regstelling van ’n fun- damentele probleem, “klerikalisme”. Selfs die Reformasie kon nie die juk daarvan afskud nie. Indien teologie op die vlak van lidmate In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 342 J.M. Olwagen & M. Nel beoefen word, is betrokkenheid deur middel van dade en diens in praktyk missionêr en word die gemeente ook in die proses opgebou (Hendriks, 1994:187-188). beoefen word, is betrokkenheid deur middel van dade en diens in praktyk missionêr en word die gemeente ook in die proses opgebou (Hendriks, 1994:187-188). In die klassieke reformatoriese model is die ampsdraers op gelyke vlak met die gemeentelede en is daar geen sprake van ’n hiërargie of ampsbemiddeling nie. Die ampsdraers tree nie bemiddelend tussen Christus en die gemeentelede op nie, omdat die gemeente in ’n direkte verhouding tot Christus staan, anders as in die Rooms- Katolieke model. Christus regeer die gemeente. Hy roep steeds ampsdraers en maak van hulle gebruik. Hierdie ampsdraers tree nie uit hulself op nie, maar verteenwoordig Christus. Krities beoordeel sou met reg gesê kan word dat die besondere ampte as essensieel beskryf kon word.5 Die belangrikste rede waarom die besondere amp binne die gereformeerde kerke as essensieel beskryf kan word, is omdat die amp in die Skrif gefun- deer word en nie van tyd en omstandighede afhanklik gemaak kan word nie. Oor die feit dat die besondere ampte as instelling ’n Bybelse gegewe is, is daar ook geen onduidelikheid nie (Heyns, 1992:54). Versteeg (1988:49-53) beklemtoon eweneens die essensie van die besondere amp, deur ’n onderskeid te tref tussen amp en diens. 5 Die besondere amp verwys na die leierskap (vyfvoudige bediening) wat verantwoordelik en nodig is om gelowiges vir hulle dienswerk toe te rus. 4.2 Organisasie en strukture Die liggaam-van-Christus-metafoor sluit nie organisering en struk- ture uit nie. Dit verskil van die meer institusionele kerk in die vol- gende opsig: • Die institusionele model word nie tot die primêre verhef nie, maar dien op sekondêre vlak die liggaam van Christus. • Die institusionele model word nie tot die primêre verhef nie, maar dien op sekondêre vlak die liggaam van Christus. • Die besondere ampte in die kerk word nie hiërargies bepaal nie, maar is funksioneel volgens die gawes wat Christus gee. • Die besondere ampte in die kerk word nie hiërargies bepaal nie, maar is funksioneel volgens die gawes wat Christus gee. • Die onderskeid tussen die besonder ampte en die lidmate val weg. • Die gawes van lidmate word geïdentifiseer en elkeen word opgelei om hulle bediening in die liggaam van Christus te vervul. • Die gawes van lidmate word geïdentifiseer en elkeen word opgelei om hulle bediening in die liggaam van Christus te vervul. Deemer (1976:94) verklaar: Deemer (1976:94) verklaar: Deemer (1976:94) verklaar: As the church sees itself more and more as the body of Christ, it will grow, strengthen, prosper, and lead its people; and it won’t have to worry about preserving the institution ... I can envision nothing in the church of the future that would contribute more to its healthy spiritual growth. 4.1 Die rol van die pastoor Alle gelowiges is tot diens geroep, maar alle dienswerk het nie ’n amptelike karakter nie. Versteeg (1988:53) stel dit: “Ieder ampte is een dienste, maar niet iedere dienste is een ampte.” In Efesiërs 4:11-12, kry diens, volgens hom, ’n amptelike karakter wanneer dit daarop gerig is om ander gelowiges (vgl. Ef. 4:11 – heiliges) te help om vrywillige dienswerk te verrig. Versteeg (1988: 53) stel dit dat die werk van ampsdraers die karakter het “van een dienst ten dienste van het dienen van alle anderen in die kerk”. Dit is hierdie gerigtheid van die diens van ampsdraers op mede- gelowiges wat die diens van sommige tot amp maak. Versteeg vergelyk die taak van ampsdraers in die gemeente met die funksie van ’n sening. Net soos die sening die skelet verbind, so verbind die besondere ampte die verskeidenheid dienste binne die liggaam van Christus en tree sodanig koördinerend op. Die besondere ampte verseker dat die dienste van lidmate sinvol gekoördineer word en 5 In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 343 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag nie kontraproduktief is nie. Die besondere ampte werk ook stimu- lerend en vormend. Net soos die sening die draers van kanale is waardeur die liggaam gevoed word, so voed die besondere ampte die liggaam van Christus. Versteeg (1988:57) is van mening dat die diens van gelowiges afhanklik is van die besondere ampte. Hy gaan sover om te sê: “... zo kan en zonder de dienst van de ambtsdragers geen functioneren van de gelovigen zijn”. In die reformatoriese model word die besondere ampte en die ge- meente duidelik van mekaar onderskei, maar daar is teologies geen waarde-onderskeid nie. Die besondere ampte en die gemeente staan in ’n afhanklike verhouding tot Christus. Tog word daar ’n be- paalde gesag aan die besondere ampte gegee, soos gesimboliseer in hulle ordening en bevestiging. Dit lei dikwels in die praktyk tot die ontwikkeling van “klerikalisme” en “hiërargieë”. 5. Samevatting Baie AGS-pastore is so besig met ’n veelheid take en verant- woordelikhede dat hulle nie daarby uitkom om hulle lidmate effektief te mobiliseer om by vrywillige dienswerk (vgl. Ef. 4:12) betrokke te In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 344 J.M. Olwagen & M. Nel raak nie. Gevolglik staan die meerderheid lidmate passief teenoor vrywillige dienswerk. Hierdie toedrag van sake behoort dringend deur die kerkleierskap hanteer te word (vgl. Eks. 18). raak nie. Gevolglik staan die meerderheid lidmate passief teenoor vrywillige dienswerk. Hierdie toedrag van sake behoort dringend deur die kerkleierskap hanteer te word (vgl. Eks. 18). ’n Nuwe praxis beklemtoon dat indien AGS-pastore meer op die ontdekking van gawes en toerusting van lidmate vir vrywillige diens- werk sal fokus, gemeentes hulleself onderling (intern) pastoraal beter kan versorg en terselfdertyd hulle (eksterne) missionêre roeping vervul. Die liggaam-van-Christus-metafoor word as ’n Bybelse instrument vir die effektiewe uitvoering van die missionale opdrag voorgestel, hetsy intern of ekstern (Murphy, 1975:267-276). Lidmaatpotensiaal, die karakter en veral die ontwikkeling daarvan word as ’n nood- saaklikheid vir die effektiewe uitvoering van die missionêre opdrag beskou. Die bedieningsmetafoor vir vrywillige dienswerk wat in hierdie artikel bespreek is, is bedoel om sekere paradigmaskuiwe, strukturele ver- anderings en nuwe benaderings tot die bestuur van die prosesse voor te stel. Die implementering daarvan sal meewerk tot die effek- tiewe funksionering van die liggaam-van-Christus-metafoor, soos vervat in Efesiërs 4:11-16. ’n Verder gevolg sal wees dat gemeentes sodanig gestruktureer word om die potensiaal van lidmate te ontdek, te ontwikkel en hulle te ondersteun om in die liggaam van Christus effektiewe vrywillige dienswerk te doen. Geraadpleegde bronne BANKS, R. 1980. Paul’s idea of community. Exeter: Paternoster. y BARCLAY, W. 1976. The letters to the Galatians and Ephesians. Edinburg: St. Andrew. y BARCLAY, W. 1976. The letters to the Galatians and Ephesians. Edinburg: St. Andrew. BEKER, J.C. 1989. Paul, the apostle. Edinburgh: Clark. BEKER, J.C. 1989. Paul, the apostle. Edinburgh: Clark. BISSCHOFF, J. 1993. Die spanning tussen die versoenings- en missionêr dimensie in gemeentebou. Praktiese teologie in Suid-Afrika, 8(1):42-56. BISSCHOFF, J. 1993. Die spanning tussen die versoenings- en missionêre dimensie in gemeentebou. Praktiese teologie in Suid-Afrika, 8(1):42-56. g g ( ) BOSCH, D.J. 1991. Transforming mission: paradigm shifts in theology o mission. New York: Orbis. BOTHA, F.P.J. 1999. ’n Bestuursmodel vir potensiaalontwikkeling en toerusting van die lidmate van die AGS. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. (M.Th.-verhandeling.) BOTHA, F.P.J. 1999. ’n Bestuursmodel vir potensiaalontwikkeling en toerusting van die lidmate van die AGS. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. (M.Th.-verhandeling.) BURGER, C.W. 1991. Die dinamika van ’n Christelike geloofsgemeenskap. Kaapstad: Lux Verbi.BM. BURGER, C.W. 1991. Die dinamika van ’n Christelike geloofsgemeenskap. Kaapstad: Lux Verbi.BM. p COMBRINK, V. & VENTER, C.J.H. 1995. Menslike subjekte in gemeente opbou volgens die Kolossensebrief. In die Skriflig, 29(4):583-602. COMBRINK, V. & VENTER, C.J.H. 1995. Menslike subjekte in gemeente opbou volgens die Kolossensebrief. In die Skriflig, 29(4):583-602. CONNER, M. 2000. Transforming your church. Ventura: Renew. CONNER, M. 2000. Transforming your church. Ventura: Renew. DEEMER, P. 1976. Fulfilling the body of Christ. (In Strough, F.C. & Strough, U.T., eds. Realities and visions. New York: Seabury. p. 92-98.) , g y DEEMER, P. 1976. Fulfilling the body of Christ. (In Strough, F.C. & Strough, U.T., eds. Realities and visions. New York: Seabury. p. 92-98.) In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 345 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag FENHAGEN, J.C. 1977. Mutual ministry. New York: Seabury. FENHAGEN, J.C. 1977. Mutual ministry. New York: Seabury. y y GAFFIN, R.B. 1979. Perspectives on Pentecost. Phillipsburg: Presbyterian Reformed. GOEDE, H. 2007. ’n Toepaslike metafoorteorie vir die ontleding van die metafore in die Nuwe Testament. In die Skriflig, 41(1):87-107. GUDER, D.L. 1998. Missional church: a vision for the sending of the church in North America. Grand Rapids: Eerdmans. HENDRIKS, H.J. 1992. Strategiese beplanning in die gemeente: beginsels in die praktyk van gemeentevernuwing. Wellington: Hugenote. HENDRIKS, H.J. 1994. Missionêre gemeentebou. Praktiese teologie in Suid- Afrika, 9(2):180-191. ( ) HENDRIKS, H.J. 2004. Studying congregations in Africa. Paarl: Paarl. HEYNS, J.A. 1977. Die kerk. Pretoria: NG Kerkboekhandel. HEYNS, L.M. 1986. Geraadpleegde bronne ’n Prakties-teologiese ondersoek na die kerklike strukture van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. Pretoria: Universiteit van Suid- Afrika. (D.Th.-proefskrif.) ( p ) HEYNS, L.M. 1992. Die besondere amp: essensieel of funksioneel? Theologia evangelica, 25(3):52-58. g ( ) HEYNS, L.M. & PIETERSE, H.J.C. 1990. Eerste treë in die praktiese teologie. Pretoria: Gnosis. JANSE VAN RENSBURG, F.J. 1999. Efesiërs. (In Vosloo, W. & Janse van Rensburg, F., reds. Die Bybellennium: eenvolumekommentaar. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. p. 1567-1580.) g g g ppy p KRAEMER, H. 1958. A theology of the laity. London: Butterworth. KRAEMER, H. 1960. Het vergeten ambt in de kerk. ’s Gravenhagen: Boekencentrum. LANGERMAN, J.L. 1983. Apostolic faith mission of South Africa: a revitalization of the theological concepts of church ministry. Johannesburg: Fuller Theological Seminary. (D.Min. dissertation.) LAZENBY, M.J. 1995. Kerklike lidmaatskap: prakties teologies verken. Praktiese teologie in Suid-Afrika, 10(1):15-28. LOUW, D.J. 1992. Die ontwerp van ’n prakties-teologiese ekklesiologie vir gemeentebou. Praktiese teologie in Suid-Afrika, 7(2):119-136. LOUW, P.L. 1990. ’n Beskrywing van die gemeentebouproses in die Neder- duitse Gereformeerde Gemeente Burgersdorp 1985-1989. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. (M.Th.-verhandeling.) ( g ) MACARTHUR, J. 1973. The church, the body of Christ. Grand Rapids: Zondervan. MACGORMAN, J.W. 1974. The gifts of the Spirit. Nashville: Broadman. MEYER, W.F. & VAN EDE, D.M. 1990. 2e dr. Ontwikkelingsteorieë. (In Louw D.A., red. Menslike ontwikkeling. Pretoria: HAUM. p. 51-99.) g p ) MÖLLER, F.P. 1983. Poimeniek. Johannesburg: AGS Teologiese Seminarium Ö MÖLLER, F.P. 1997. Words of light and life: the work of the Holy Spirit in the lif of the believers. Vol. 6. Hatfield: Van Schaik. MURPHY, E.F. 1975. Spiritual gifts and the great commission. Sout Pasadena: Mandate. NEL, M. 1994. Gemeentebou. Halfway House: Orion. RICHARDS, L.O. & HOELDTKE, C. 1981. A theology of church leadershi Grand Rapids: Zondervan. p SCHWARZ, C.A. 2001. The three colours of ministry. Barcelona: Zondervan. SNYDER, H.A. 1977. The community and the King. Madison: InterVarsity. SCHWARZ, C.A. 2001. The three colours of ministry. Barcelona: Zondervan. SNYDER, H.A. 1977. The community and the King. Madison: InterVarsity. In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 346 J.M. Olwagen & M. Nel STEDMAN, R.C. 1972. Body life. Ventura: Regal. STEDMAN, R.C. 1972. Body life. Ventura: Regal. y g VAN DEN BERG, C.J. 2000. Tersaaklike Pauliniese perspektiewe op die Christelike identiteit van die lidmaat. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. (M.Th.-verhandeling.) VAN DEN BERG, J.C. 1991. Die pastoor en lidmaat in die Apostoliese Geloof Sending van Suid-Afrika: strukturele fasette en bedieningsmodelle. Geraadpleegde bronne Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika. (M.Th.-verhandeling.) ( g ) VAN SCHALKWYK, J. 1988. Gemeentebou – ons opdrag. Kaapstad: NG Kerk- Uitgewers. VERSTEEG, J.P. 1988. Het karakter van het ambt volgens Efesiërs 4:7-16. (In Rossouw, P.J., red. Gereformeerde ampsbediening. Pretoria. NG Kerk- boekhandel. p. 47-74.) ) WARREN, R. 1995. The purpose driven church. Michigan: Zondervan. WOODS, C.J. 1996. Congregational mega trends. New York: The Albian Institute. In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 Kernbegrippe: lidmaatpotensiaal: talente, gawes, vaardighede, latente vermoëns li Ch i t i i l d ff kti it i lidmaatpotensiaal: talente, gawes, vaardighede, latente vermoëns lidmaatpotensiaal: talente, gawes, vaardighede, latente vermoëns liggaam van Christus: missionale opdrag, effektiewe uitvoering van metafoor Key concepts: body of Christ: missional commission, effective execution of metaphor member potential: talents, gifts, skills, latent abilities p g g liggaam van Christus: missionale opdrag, effektiewe uitvoering van metafoor Key concepts: body of Christ: missional commission, effective execution of metaphor member potential: talents, gifts, skills, latent abilities liggaam van Christus: missionale opdrag, effektiewe uitvoering van metafoor Key concepts: body of Christ: missional commission, effective execution of metaphor liggaam van Christus: missionale opdrag, effektiewe uitvoering van metafoor Key concepts: body of Christ: missional commission, effective execution of metaphor liggaam van Christus: missionale opdrag, effektiewe uitvoering van metafoor Key concepts: liggaam van Christus: missionale opdrag, effektiewe uitvoering van metafoor Key concepts: Key concepts: body of Christ: missional commission, effective execution of metaphor member potential: talents, gifts, skills, latent abilities In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 347 Die liggaam-van-Christus-metafoor: “instrument” ... missionale opdrag In die Skriflig 42(2) 2008:327-347 348

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/270/166

Afrikaans

’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting, kritiese evaluering en praktiese toepassing B.J. van der Walt Skool vir Filosofie Noordwes-Universiteit Potchefstroomkampus POTCHEFSTROOM E-pos: hannah@intekom.co.za Opsomming ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting, kritiese evaluering en praktiese toepassing Die probleem wat hier onder die loep geneem word, is dat Christene, kerke en teoloë dikwels deur geen of ’n baie vae lewensbeskoulike perspektief op die sosiale lewe gelei word. Soms word selfs van nie-Bybelse metodes (soos vroeër die Marxisme en deesdae die neokapitalisme of postmodernisme) gebruik gemaak om die samelewing te analiseer. Dit kan ’n be- langrike bydraende rede wees vir die ongelukkige feit dat Christene dikwels weinig invloed op die breë samelewing (die sg. openbare terrein) buite hulle persoonlike en kerklike lewe het. Hierdie artikel ondersoek ’n moontlike oplossing deur die volgende stappe: Dit begin met ’n vergelyking tussen die drie basiese samelewingsfilosofieë, naamlik individualisme, kollek- tivisme en pluralisme. Dit gee daarna ’n sistematiese uiteenset- ting van ’n Christelik-reformatoriese pluralistiese samelewings- filosofie as moontlike kandidaat. Om aan te dui dat hierdie samelewingsfilosofie nie ’n statiese dogma of ideologie wil wees of só beskou moet word nie, bevat die volgende afdeling ’n kort oorsig oor enkele kritiekpunte wat deur simpatieke voorstanders geopper word. Die vierde afdeling gee ’n aan- duiding van hoe hierdie samelewingsvisie tot samelewings- verandering kan lei. Na die voorafgaande meer teoretiese verkenning, vestig dit die aandag op die praktiese toepas- baarheid. Op hierdie wyse word ’n volledige antwoord (teoreties en prakties) gebied op die belangrike probleem wat aan die begin gestel is, naamlik die geringe impak van Christene op die sogenaamde openbare lewe. A Reformational social philosophy: systematic exposition, critical evaluation and practical application A Reformational social philosophy: systematic exposition, critical evaluation and practical application The problem to be discussed in this contribution is that many Christians, churches and theologians are often guided by no or merely a very vague (worldviewish) perspective on social life. Sometimes they are even inspired by unbiblical methods (e.g. earlier Marxism and contemporary neocapitalism or postmo- dernism) in their social analysis. This may be an important con- tributing factor for the sad fact that Christians often have very little impact on the broader social domain (the “public square”) outside their personal and church life. Therefore this article looks at a possible solution in the following steps: It begins with a comparison between the three basic philosophies of society, viz. individualism, collectivism and pluralism. Then it provides a systematic exposition of a Christian-reformational, pluralistic social philosophy as a possible candidate. To indicate that a reformational social philosophy neither wants to pretend, nor wants to be regarded as a static dogma or ideology, the next section reviews some points of critique voiced by its sym- pathetic proponents. The fourth section investigates how this social view may inspire social change. Following the preceding, more theoretical exploration, it discusses possibilities for its practical application. In this way a complete answer (both theoretical and practical) is given to the urgent problem indicated at the beginning, viz. the little influence of Christians on the so-called public sphere. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 499 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... 1.1 Probleem Die probleem wat hier ondersoek word, is dat Christene en Christelike teoloë dikwels oor geen of ’n baie elementêre, on- omlynde samelewingsbeskouing beskik, wat as (teoretiese) leidraad kan dien om (prakties) in die breë samelewing buite hulle kerke betrokke te wees. Ander Christene werk soms wel vanuit ’n sis- tematiese visie, maar omdat hulle van sekulêre metodes gebruik maak (bv. in die verlede die Marxisme en vandag samelewings- analises deur die neokapitalisme of die postmodernisme geïnspi- reer) kan dit moeilik as integraal-Christelike samelewingsfilosofieë kwalifiseer. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 500 B.J. van der Walt 1.2 Aanpak Omdat die Reformatoriese samelewingsfilosofie redelik onbekend is in kerklike en teologiese kringe (veral in Suid-Afrika), en ook om dit vir ’n so groot moontlike leserspubliek toeganklik te maak, sal by hierdie uiteensetting onnodige tegniese/ingewikkeldheid vermy word. 1.3 Opset Nadat in ’n vorige artikel (vgl. Van der Walt, 2008) verantwoording gedoen is oor die Bybelse begronding van die Reformatoriese samelewingsfilosofie asook kortliks ingegaan is op die ontwikkeling daarvan in die loop van die geskiedenis, word dit hier vollediger sistematies uiteengesit. Dit word gevolg deur enkele vrae oor sekere aspekte daarvan. Ten slotte word aangedui hoe hierdie same- lewingsvisie met vrug op verskillende maniere prakties toegepas kan word. 1.4 Terminologie Hierdie laaste inleidende opmerking verduidelik die term Refor- matories, aangesien dit verkeerd verstaan mag word. Dit word hier nie in ’n kerklike sin verstaan as verwysend na ’n sekere groep kerke (die Reformatoriese of gereformeerde kerke) nie. Dit word ook nie in konfessionele sin bedoel (met die konnotasie van ’n sekere aantal belydenisskrifte uit die tyd van die sestiende-eeuse Refor- masie) nie. Hierdie twee betekenisse is nie heeltemal uitgesluit nie. Die derde betekenis waarin dit egter hier gebruik word, dui op ’n Reformatoriese of transformasionele lewensvisie. Accordingly, it stands for a cultural perspective that calls for the renewal of peoples and the reformation of society in keeping with biblical principles for our life together in God’s world – a vision that Reformed Christians share with many Christians from other traditions. (Spykman et al., 1988:xiii-xiv.) Die unieke van ’n Reformatoriese samelewingsteorie kom des te duideliker uit die verf wanneer dit teenoor gangbare samelewings- teorieë gestel word. Daarom word ter inleiding eers ’n vergelyking tussen drie hoofstandpunte gemaak. 2.1 ’n Kort tipering van die liberalisme en kollektivisme Die hooftrekke van hierdie twee samelewingsvisies kan in die vol- gende punte saamgevat word. 2. Die drie basiese samelewingsfilosofieë Volgens die meeste skrywers (vgl. byvoorbeeld McCarthy et al., 1981:13-40; Marshall, 1994 en Skillen & McCarthy, 1991:2 e.v.) be- In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 501 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting .. staan daar, afgesien van kleinere variasies en vermengings tussen hulle, net drie basiese samelewingsfilosofieë. Hulle is eerstens die individualistiese, liberalistiese of atomistiese, tweedens die kollek- tivistiese, holistiese of organistiese (wat bv. die sosialisme, kommu- nisme en kommunalisme insluit) en derdens die pluralistiese. Grond- liggend aan hierdie uiteenlopende samelewingsvisies moet verskil- lende mensbeskouings onderskei word. (Vir ’n uiteensetting van die antropologiese grondslae van die liberalisme en die sosialisme, vgl. byvoorbeeld Klapwijk, 1995a en Van der Walt, 2002:233-237.) 2.1.1 Individualisme • Die individu is die mees reële werklikheid, die fundamentele bou- steen van die samelewing en die setel van gesag. • Die individu is die mees reële werklikheid, die fundamentele bou- steen van die samelewing en die setel van gesag. • Sosiale instellings of samelewingsverbande is bloot kolleksies van selfbepalende individue, wat saamkom om ’n gemeenskap- like doel te bereik. • Samelewingsverbande dra ’n kontraktuele karakter en bestaan alleen solank die individuele lede dit goed vind en hulle indivi- duele regte nie geskend word nie. • Samelewingsverbande is dus menslike uitvindings, het geen tran- sendente (goddelike) oorsprong nie en word ook volgens mens- like goeddunke ingerig, omdat daar ook nie van goddelike norme sprake kan wees nie. ’n Voorbeeld ter illustrasie: Die staat ontvang sy gesag van die individuele onderdane wat (deur die verkose owerheid) kontraktueel verbonde is om hulle onvervreembare (individuele) regte te be- skerm. Word individuele vryheid bedreig, mag die regering afgedank word. ’n Voorbeeld ter illustrasie: Die staat ontvang sy gesag van die individuele onderdane wat (deur die verkose owerheid) kontraktueel verbonde is om hulle onvervreembare (individuele) regte te be- skerm. Word individuele vryheid bedreig, mag die regering afgedank word. 2.2 Kritiek op die twee modelle Die volgende kommentaar kan vanuit ’n pluralistiese vertrekpunt gelewer word: 2.1.2 Kollektivisme Die hooftrekke van die kollektivisme, kommunalisme of sosialisme is die volgende: • Die kollektiwiteit (stam, politieke party, volk of staat) is die pri- mêre werklikheid en dus die setel van gesag. • Die kollektiwiteit (stam, politieke party, volk of staat) is die pri- mêre werklikheid en dus die setel van gesag. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 502 B.J. van der Walt • Die individu vind sy betekenis alleen binne hierdie geheel, wat ook meer is as die som van die dele. (Presies die omgekeerde as die individualisme.) • Alle menslike verbande is bloot middele om die doel van die groter geheel te bereik. Die groot geheel, en nie die individuele lede nie, besit ook regte. • Alle menslike verbande is bloot middele om die doel van die groter geheel te bereik. Die groot geheel, en nie die individuele lede nie, besit ook regte. • Ook hier geld (net soos by die individualisme) dat aan die same- lewing deur die mens (die groep) volgens eie goeddunke gestalte gegee word. • Ook hier geld (net soos by die individualisme) dat aan die same- lewing deur die mens (die groep) volgens eie goeddunke gestalte gegee word. ’n Voorbeeld ter illustrasie: Die staat is ’n allesomvattende, absoluut soewereine samelewingsverband wat individue en ander samele- wingsverbande (gesin, skool, bedryf, ens.) vir sy (politieke) doel or- ganiseer. Hy kan sekere magte en regte aan individue en groepe delegeer, maar dit behoort nie inherent aan hulle nie. 2.2.1 Die individualisme Die individualisme bevat ’n waarheidsmoment, ’n korrekte insig, want die enkeling is belangrik. Dit word egter verkeerd uitgewerk, want die individu mag nie oorbeklemtoon word nie, individuele regte is nie absoluut nie, mense is ook nie hulle eie wetgewers (outo- noom) nie, en die inherente, sosiale aard van die mens mag nie misken word nie. Individualiste kan nie hulle standpunt konsekwent handhaaf nie. Die mens het sosiale instellings nodig om in al sy behoeftes te voorsien. Hoewel hulle die staat dus bloot as ’n kontrak beskou, word dit as gevolg van nuttigheidsoorwegings geleidelik die mees reële instel- ling in die samelewing en bedreig dit die vryheid van die individu. Selfs ’n demokrasie kan totalitêr word. 2.2.2 Die kollektivisme Die waarheidsmoment in sosialisme of kommunalisme (albei kollek- tivisties) is dat menslike gemeenskappe en eenheid inderdaad be- langrik is. Die dwaling is dat geen samelewingsverband ’n mega- struktuur en dié standaard vir die res van die samelewing mag wees nie. Op hierdie wyse word ’n soteriologiese, verlossende waarde daaraan toegeken en word dit dus verabsoluteer en vergoddelik. Die In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 503 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting .. grens tussen die staat en die ander samelewingsverbande word geïgnoreer en selfs uitgewis en die verskeidenheid vernietig. Die resultaat is voorspelbaar: staatsabsolutisme, onvryheid en tirannie. Kortliks saamgevat: die individualistiese liberalisme oorskat die in- dividu en onderskat die samelewing, terwyl die kollektivistiese sosialisme presies die omgekeerde doen. Albei bied ’n verminkte beeld van die identiteit van mens en samelewing. Eersgenoemde verabsoluteer die outonomie en eie waarde van die enkeling, terwyl laasgenoemde die outonomie en absolute waarde van die gemeen- skap vergoddelik. 2.2.3 ’n Skriftuurlike perspektief Albei standpunte is dus ’n ontkenning van die evangelie. Die Skrif leer dat die mens nie outonoom is nie, maar God, wat alleen absolute gesag het, se wil en wet moet gehoorsaam. Die mens en die samelewing se identiteit en betekenis lê dus in gehoorsaamheid aan God. Sowel kommunaliteit as individualiteit is verder ook blote dimensies van menswees en kan dus nooit die volle mens tipeer nie – selfs nie eers albei saam nie. Omdat individueel en universeel slegs kwaliteite of aspekte van die mens is, is dit meer korrek om te sê dat elke mens ’n individuele kant het as om te sê hy is ’n individu; of, elke mens het ’n sosiale dimensie as om te sê hy is ’n sosiale/ kommunale wese. Volledige en gesonde menswees veronderstel dus dat sowel die in- dividuele as die kommunale aspekte van menswees (en dit is nie die enigste fasette van menswees nie, vgl. 3.3.1 hieronder) ontwikkel moet word. Nie een van hulle is onbelangrik nie. Die Bybel erken sowel die unieke individualiteit as die sosiale verbondenheid van die mens, ken geen spanning tussen die twee nie en gee ook nie voorkeur aan die een bo die ander nie. God handel in die Skrif met individue en gemeenskappe. Hy eis individuele maar ook gemeen- skaplike verantwoording. Hierdie gedagtes word sistematies uitgewerk in ’n Reformatories- pluralistiese samelewingsfilosofie – die volgende afdeling. 3. ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie Pluralisme kan baie dinge vir verskillende mense beteken – die Reformatoriese pluralisme is nie die enigste stem op die gebied van hierdie soort samelewingsfilosofieë nie. Weens beperkte ruimte In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 504 B.J. van der Walt word vir die ander pluralistiese stemme verwys na McCarthey et al. (1981:30 e.v.) en Skillen & McCarthy (1991:3 e.v.). Wat hier volg, is beperk tot ’n puntsgewyse, eenvoudige tipering van die Refor- matoriese samelewingsmodel. Dit bestaan uit die volgende drie hoofpunte: die basiese vertrekpunte, die implikasies daarvan vir amp, gesag, mag en verantwoordelikheid in die verskillende same- lewingsverbande en derdens ’n verdere verdieping deur middel van ’n modale struktuuranalise van samelewingsverbande. 3.1 Die basiese vertrekpunte Die verskillende verbande moet ook saamwerk. (Daar kan in die diagram tweerigtingpyle tussen al die verskillende sirkels getrek word.) Gebeur dit nie, word die bestaan van die individuele mens, wat in die verskillende verbande lewe, versnipper en hy ervaar spanning tussen botsende lojaliteite. • Om aan te dui hoe ’n Reformatoriese samelewingsbeskouing daar uitsien, kan van die volgende illustrasie gebruik gemaak word: verskillende sirkels wat langs mekaar staan. Die middelpunt van elke sirkel simboliseer die unieke, goddelike norm vir die betrokke verband. Veral gesagsdraers moet weet wat die norm is van die betrokke verband waarbinne hulle met gesag beklee is, sodat hulle die verband en sy lede in die rigting van die vervulling van sy spesifieke taak kan lei. (In die staat is die norm openbare geregtigheid, in die huwelik wedersydse trou, in die kerk gemeenskaplike geloof, ens.) Die feit dat die verbande langs mekaar staan, beteken nie isolasie, fragmentasie of selfs polarisasie nie. Die verskillende verbande moet ook saamwerk. (Daar kan in die diagram tweerigtingpyle tussen al die verskillende sirkels getrek word.) Gebeur dit nie, word die bestaan van die individuele mens, wat in die verskillende verbande lewe, versnipper en hy ervaar spanning tussen botsende lojaliteite. • Om aan te dui hoe ’n Reformatoriese samelewingsbeskouing daar uitsien, kan van die volgende illustrasie gebruik gemaak word: verskillende sirkels wat langs mekaar staan. Die middelpunt van elke sirkel simboliseer die unieke, goddelike norm vir die betrokke verband. Veral gesagsdraers moet weet wat die norm is van die betrokke verband waarbinne hulle met gesag beklee is, sodat hulle die verband en sy lede in die rigting van die vervulling van sy spesifieke taak kan lei. (In die staat is die norm openbare geregtigheid, in die huwelik wedersydse trou, in die kerk gemeenskaplike geloof, ens.) Die feit dat die verbande langs mekaar staan, beteken nie isolasie, fragmentasie of selfs polarisasie nie. Die verskillende verbande moet ook saamwerk. (Daar kan in die diagram tweerigtingpyle tussen al die verskillende sirkels getrek word.) Gebeur dit nie, word die bestaan van die individuele mens, wat in die verskillende verbande lewe, versnipper en hy ervaar spanning tussen botsende lojaliteite. • ’n Pluralistiese samelewingsmodel is dus gebou op die beginsel van soewereiniteit in eie kring. Soos wat stof, plant, dier en mens elk aan sy eie wette onderworpe is, so ook die menslike same- lewingsverbande. Elkeen het ’n eie norm en dus ’n eie gesag en werksterrein. 3.1 Die basiese vertrekpunte Die Reformatoriese samelewingsbeskouing kan in die volgende punte saamgevat word (vgl. Van der Walt, 2000:387-416): Die Reformatoriese samelewingsbeskouing kan in die volgende punte saamgevat word (vgl. Van der Walt, 2000:387-416): Die Reformatoriese samelewingsbeskouing kan in die volgende punte saamgevat word (vgl. Van der Walt, 2000:387-416): • Dit is nie ’n sintese of ’n kompromie tussen die twee ander mo- delle (individualisme en kollektivisme) nie, maar bied ’n heeltemal nuwe, ’n derde moontlikheid. • Dit beklemtoon nie die afsonderlike individue of die kollektiewe gemeenskap nie, maar streef die ideaal na van ’n verskeidenheid (pluraliteit) verbande wat op gelyke vlak langs mekaar staan (nie onder mekaar nie). • ’n Samelewingsverband word in hierdie visie ook nie bloot as ’n menslike uitvinding en sosiale kontrak gesien nie, maar as ’n moontlikheid wat God self in die skepping gelê het en wat ook aan sy norme onderwerp is. • Elke samelewingsverband het binne sy eie sfeer ’n eie be- voegdheid en eiesoortige gesag en mag, maar dit is beperkte ge- sag en mag. God alleen het absolute gesag en mag oor mens en samelewing. • ’n Reformatoriese of pluralistiese samelewingsbeskouing verwerp dus die hoër-laerskema waarvolgens een verband (bv. die staat of die kerk) ’n hoër status as die ander het en daar gevolglik van byvoorbeeld kerklike skole en universiteite of staatskole en -uni- versiteite sprake kan wees. • Om dieselfde rede is ook die deel-geheelskema onaanvaarbaar waarvolgens een samelewingsverband die omvattende of oor- koepelende is en die ander verbande slegs onderdele daarvan. In plaas van ’n staatuniversiteit of -skool, verkies ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie byvoorbeeld ’n vrye universiteit of skool – ook al word dit met staatshulp gefinansier. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 505 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... • Om aan te dui hoe ’n Reformatoriese samelewingsbeskouing daar uitsien, kan van die volgende illustrasie gebruik gemaak word: verskillende sirkels wat langs mekaar staan. Die middelpunt van elke sirkel simboliseer die unieke, goddelike norm vir die betrokke verband. Veral gesagsdraers moet weet wat die norm is van die betrokke verband waarbinne hulle met gesag beklee is, sodat hulle die verband en sy lede in die rigting van die vervulling van sy spesifieke taak kan lei. (In die staat is die norm openbare geregtigheid, in die huwelik wedersydse trou, in die kerk gemeenskaplike geloof, ens.) Die feit dat die verbande langs mekaar staan, beteken nie isolasie, fragmentasie of selfs polarisasie nie. 3.2 Amp, gesag, mag en verantwoordelikheid Ter inleiding moet ’n Reformatoriese visie op gesag duidelik van twee ander gangbare visies onderskei word. 3.1 Die basiese vertrekpunte Dit impliseer onder andere die volgende: Negatief gestel mag ’n verband nie sy eie taak verwaarloos nie en ook nie op ’n ander verband se terrein oortree of inmeng nie. Positief gesien, moet dit sy eie roeping as verband vervul en ook help dat die hele samelewing in onderlinge samehang harmonies ont- wikkel. • Indien ’n bepaalde verband sy eie taak en roeping verwaarloos of op die terrein van ’n ander verband oortree, kan hy deur die lede van die verband self of deur ’n ander samelewingsverband tereg- gewys word. So ’n teregwysing deur ’n ander samelewings- verband is nie ’n skending van die beginsel van soewereiniteit in eie kring nie. • Die amp, gesag, mag en verantwoording in elke verband is ook eiesoortig. (Dit word by 3.2.2 breër uitgewerk.) • Ten slotte moet vermeld word dat ’n Reformatoriese samele- wingsvisie, behalwe strukturele pluralisme, ook konfessionele pluralisme voorstaan. Behalwe die erkenning van ’n verskeiden- heid samelewingsverbande, is die erkenning van ’n verskeiden- heid godsdienstige oortuigings belangrik. Die konfessionele ver- skeidenheid kan strukturele vorm aanneem in byvoorbeeld Chris- In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 506 B.J. van der Walt telike, Joodse, Moslem en sekulêre skole of universiteite. Alle godsdienstige en “sekulêre” groepe moet die reg hê om gelyk behandel te word. Die praktyk bewys dat dit nie help om gods- dienstige verskeidenheid te ontken, te onderdruk of as iets “privaats” te beskou nie, want uiteindelik word dit tog maar op allerhande maniere in die “openbare arena” ingesmokkel. Wat die implikasies van die voorafgaande vir gesagsdraers is, is al- reeds gesuggereer maar word nou verder uitgespel. 3.2.1 Die hiërargiese en egalitêre beskouings Twee dominante beskouings oor amp, gesag en mag is die hiërar- giese en die egalitêre. Die hiërargiese beskouing gaan gewoonlik met elitisme gepaard: net sekere mense mag in ’n amp staan en gesag uitoefen. Hulle het ook hoër en groter gesag as die “laer” ampte. Hulle het in die praktyk ook ’n geringer – indien enige – verantwoordingsplig na “bo”, terwyl die laer ampte aan die hele hiërargiese burokrasie bokant hulle verantwoording moet doen. Dit is duidelik dat hierdie elitistiese, hiërargiese visie maklik tot tirannie, dit wil sê tot ’n verabsolutering van amp, gesag en mag kan lei. Daarteenoor kan die egalitêre beskouing maklik gebrek aan respek vir amp en gesag tot gevolg hê. In hierdie visie word van die ge- dagte uitgegaan dat elke persoon oor dieselfde of gelyke gesag beskik. Waar die gevaar in die geval van die eerste gesagsbe- skouing diktatuur was, bestaan hier die gevaar van anargie. Dus: in die eerste geval is te veel gesag en in laasgenoemde geval te min gesag. Myns insiens maak albei hierdie beskouings oor amp en gesag (die hiërargiese en egalitêre) ten spyte van hulle verskille, basies die- selfde fout. Hulle beskou amp en gesag as iets ongedifferensieerd en vra gevolglik die kwantitatiewe vraag, naamlik hoeveel gesag iemand of ’n samelewingsverband toekom, in plaas van die kwali- tatiewe vraag, naamlik watter soort gesag by elke amp hoort. Bowendien bied nie een van hierdie twee visies – ook nie die egalitêre nie – enige prinsipiële waarborg teen totalitarisme nie. In 507 In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... eersgenoemde geval domineer die elite en in laasgenoemde geval domineer die massa – dikwels ten spyte van ’n mooi woord soos demokrasie. 3.2.2 Die Reformatoriese beskouing Die lede van die verband (die betrokke gemeenskap) moet eers sy vermoëns of gawes raaksien, dit erken en hom/haar in die amp verkies, bevestig of aanstel. teken nie dat hy outomaties ’n amp sal beklee nie. Die lede van die verband (die betrokke gemeenskap) moet eers sy vermoëns of gawes raaksien, dit erken en hom/haar in die amp verkies, bevestig of aanstel. • Gesag word dus nie afgelei of oorgedra nie. Bevestiging in ’n ge- sagsposisie beteken nie die oordra van gesag nie. Die lede van die verband dra nie elk individueel hulle gesag aan die amps- draer oor, sodat hy namens hulle oor hulle gesag kan uitoefen nie. Dit is ’n tipiese individualistiese, egalitêre gesagsbeskouing. Gesag is kragtens God se skeppingsorde aan elke amp verbind – dit hoef nie oorgedra te word nie. Maar ook die hiërargiese gedagte dat menslike gesag van God (se gesag) afgelei word, is problematies. Gesag word deur God (aan die ampte) gegee en ’n samelewingsverband kan dit alleen erken. Gesag word nie deur God gedelegeer nie, sodat die mens nie namens God sou regeer nie. (God delegeer sy gesag aan niemand nie, behalwe aan Christus.) Die gesag wat ons as mense uitoefen, is kreatuurlike, menslike gesag. Menslike gesag mag nie vergoddelik word nie. Gesagskontrole is dan uitgesluit, omdat kritiek op gesagsuitoefening of weerstand teen magsmis- bruik maklik beskou kan word as opstand teen God self. • In elke samelewingsverband moet tussen gesagsdraers en ge- sagsonderhoriges onderskei word. ’n Staat bestaan byvoorbeeld uit owerheid en onderdane of regeerders en burgers. Die ower- heid is nie die staat nie en ook nie die burgers alleen nie. • Om gesag (die reg tot ’n amp) te kan uitoefen, is mag (die vermoë) nodig. Die betrokke samelewingsverband magtig of stel die ampsdraer in staat om sy amp en gesag uit te oefen. Dit beteken onder andere dat hulle sy reg om dit te doen erken, ruimte daarvoor skep en die nodige middele daarvoor voorsien. Die mag wat aan ’n bepaalde amp gegee word, mag nie te min wees nie, want dan kan die amp nie effektief behartig word nie. Dit mag egter ook nie te veel wees nie, omdat dit maklik tot magsmisbruik kan lei. Hieruit blyk dit dat, net soos in die geval van gesag, mag ook in elke samelewingsverband eiesoortig en dus beperk is. 3.2.2 Die Reformatoriese beskouing Kortheidshalwe word die Reformatoriese visie op amp, gesag, mag en verantwoordelikheid in twaalf stellings saamgevat. (Vir ’n breed- voeriger verduideliking, vgl. Fowler, 1991:10-16 en 1993:20-32; Schouls, 1972; Van der Walt, 2000:399-404; 2002:282-294 en 2006b.) • Ampte is nie die eksklusiewe reg van enkelinge, beperk tot se- kere posisies van leierskap, status en mag nie. Volgens die Skrif bestaan daar ’n universele roeping tot ampsbekleding, dit wil sê tot diens. • Daar bestaan ook spesifieke roepings tot ’n verskeidenheid amp- te. God roep elke mens, maar nie almal tot dieselfde amp nie. • Ampte bestaan nie ter wille van oorheersing oor onderhoriges nie, maar om hulle in staat te stel om hulle roeping in die betrok- ke verband te kan vervul. • Die spesifieke amp kwalifiseer gesag in elke verband. Dit gaan dus nie oor die vlak of hoeveelheid gesag nie, maar oor die soort of aard van die gesag. Gesag is die reg om ’n amp te mag uit- oefen en dit verskil in elke samelewingsverband. • Amp en gesag is onafskeidelik verbonde, maar moet tog onder- skei word. ’n Amp kan nie goed uitgevoer word sonder die nodige gesag (die reg om die amp te beklee) nie. Dit is ook so dat ’n amp beklee kan word as gevolg van vermeende bekwaamheid, blote populalriteit, senioriteit of selfs ’n eiemagtige, onwettige toeëiening van die amp. In so ’n geval het ’n mens egter te make met ’n amp sonder (wettige) gesag. • Gesag bestaan uit insig en gehoorsaamheid. Gesag is nie die- selfde as mag nie, hoewel mag nodig is om dit uit te voer. Gesag veronderstel insig in die spesifieke taak (volgens die goddelike norm) van die betrokke samelewingsverband, bereidwilligheid om die norm te gehoorsaam en bereidheid om daagliks in insig en gehoorsaamheid te groei. • ’n Samelewingsverband herken gesag en bevestig iemand in ’n amps- of gesagsposisie. Die persoonlike oortuiging van iemand dat hy in ’n bepaalde samelewingsverband diens kan lewer, be- In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 508 B.J. van der Walt teken nie dat hy outomaties ’n amp sal beklee nie. Die lede van die verband (die betrokke gemeenskap) moet eers sy vermoëns of gawes raaksien, dit erken en hom/haar in die amp verkies, bevestig of aanstel. teken nie dat hy outomaties ’n amp sal beklee nie. 3.2.2 Die Reformatoriese beskouing • By besluitneming in ’n samelelwingsverband, moet al die lede van die verband betrek word en almal se menings met respek hanteer word. In plaas van ’n meerderheidsbesluit, moet dus eerder na konsensus gesoek word. Die ampsdraers se taak is nie om te probeer sorg dat ’n bepaalde belangegroep wen nie, maar In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 509 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... om sáám te besluit oor wat die beste vir die roepingsvervulling van die betrokke verband sal wees. • Ampsdraers is aan die lede van die betrokke samelewingsver- band en aan God verantwoording verskuldig vir die wyse waarop hulle hul ampsgesag uitoefen. Hierdie verantwoordingsplig is noodsaaklik vir deursigtigheid en gesagskontrole. • Ampsdraers is aan die lede van die betrokke samelewingsver- band en aan God verantwoording verskuldig vir die wyse waarop hulle hul ampsgesag uitoefen. Hierdie verantwoordingsplig is noodsaaklik vir deursigtigheid en gesagskontrole. Hierdie groot verskeidenheid van ampte en soorte gesag, mag en verantwoordelikheid kan nog duideliker deur middel van ’n modale struktuuranalise van die verskillende samelewingsverbande gemaak word. 3.3 ’n Modale struktuuranalise Na Kuyper word die Reformatoriese samelewingsfilosofie deur Vollenhoven en Dooyeweerd verbreed en verdiep. By Kuyper was die beginsel van soewereiniteit in eie kring primêr ’n samelewings- beginsel (sosiologies van aard) met regionale betekenis (die afbake- ning tussen verskillende verbande). Dooyeweerd en Vollenhoven (vgl. byvoorbeeld Dooyeweerd, 1957, 1991 en Vollenhoven, 1992: 39-45 en 2005:69-76) het dit verbreed tot ’n kosmologiese beginsel van verskillende wetskringe of modaliteite waarvolgens mens en samelewing funksioneer. (Klapwijk, 1980:557 verduidelik breedvoe- rig hierdie verskil, nl. ’n verskuiwing van soewereiniteit in eie kring van samelewingsverbande na soewereiniteit in eie kring van wetskringe.) Met behulp van hierdie modaliteiteleer word die Refor- matoriese samelewingsfilosofie terselfdertyd verdiep, omdat dit ’n noukeurige struktuuranalise van elke samelewingsverband moontlik maak. Wat so ’n struktuuranalise behels, word hier in eie bewoor- ding in bevatlike taal uiteengesit. 3.3.2 Funderende en bestemmingsfunksies Vollenhoven en Dooyeweerd en hul navolgers toon aan dat, hoewel al vyftien modale aspekte by elke verband voorkom, veral twee modaliteite belangrik is. Hulle word die funderende en die leidende, kwalifiserende of bestemmingsfunksies genoem. By die huwelik en die gesin is die funderende funksie volgens Dooyeweerd die bio- tiese. Omdat die meeste ander samelewingsverbande in die loop van die geskiedenis as gevolg van die mens se kultuurarbeid ont- plooi het, is die historiese by hulle die funderingsfunksie. Die leidende of kwalifiserende funksie is die belangrikste, aangesien dit die unieke aard en taak van elke verband aantoon en dit so van ander onderskei. 3.3.1 Die verskillende modaliteite Aangesien daar onderlinge verskille bestaan oor die modaliteite wat onderskei word, word alleen die vyftien van Dooyeweerd (vgl. Kalsbeek, 1975:100) hier genoem. Hulle is die volgende: die arit- metiese, ruimtelike, kinematiese, fisiese, biotiese, psigiese, logiese, historiese, linguale, sosiale, ekonomiese, estetiese, juridiese, etiese en pistiese of konfessionele modaliteite. Hierdie modaliteite is aspekte of fasette van konkrete dinge (stof, plante, diere en mense). In subjektiewe hoedanigheid het stoflike dinge slegs deel aan die eerste vier modaliteite, plante aan die eerste vyf en diere aan die eerste ses, terwyl die mens aan al vyftien In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 510 B.J. van der Walt deel het. Menslike samelewingsverbande funksioneer dus ook in al die modaliteite. 3.3.3 Voorbeelde van ’n struktuuranalise Hierdie abstrakte uiteensetting kan meer verstaanbaar gemaak word deur middel van ’n struktuuranalise van twee verbande as voor- beelde. • Die huisgesin As eerste voorbeeld word die gesin gebruik. Die konkrete sake (reg- terkantste kolom) dien as voorbeelde van hoe al die werklikheids- aspekte (linkerkantste kolom) in die gesin aangetref word: Werklikheidsaspekte Konkrete sake godsdienstige huisgodsdiens ETIESE familietrou juridiese ouerlike gesag estetiese tipiese styl van ’n gesin ekonomiese gesinsbegroting, -finansies sosiale onderlinge verkeer, gesinsvermaak, speletjies, partytjies linguale gesins(by)name, gesinsidiome of -uitdruk- kings histories-kulturele gesinsbeplanning, -opvoeding logiese gesinsopinie, -samesprekings psigiese gesinsgevoelens, heimwee na huis BIOTIESE bloedbande In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 511 In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 511 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting .. fisiese familietrekke (kinders lyk na hul ouers) ruimtelike woning of ruimte waarbinne gesinslede saamleef getalsmatige gesin as eenheid familietrekke (kinders lyk na hul ouers) woning of ruimte waarbinne gesinslede saamleef gesin as eenheid familietrekke (kinders lyk na hul ouers) woning of ruimte waarbinne gesinslede saamleef gesin as eenheid Hoewel die gesin aan al die fasette van die werklikheid deel het, het dit twee oriënteringspunte (in hoofletters hierbo aangedui): die etiese (band van trou) – die kwalifiserende funksie/aspek – en die biotiese (band van bloed) – die funderende faset. • Die kerk As dieselfde struktuuranalise op die kerk toegepas word, lyk dit soos volg: Werklikheidsaspekte Konkrete sake GELOOF geloofsbelydenis(se) etiese broedelike/susterlike liefde juridiese kerkorde of kerkreg estetiese die styl van die kerkgebou of styl van ’n erediens ekonomiese gemeentebegroting/-finansies sosiale gemeenskap van gelowiges linguale die tipiese kerktaal HISTORIESE kerklike organisasie, mag en opvoeding logiese die kerklike leer (dogmas) en die wyse waarop kerkmense redeneer psigiese gevoelsmatige of emosionele belewing van verskillende aktiwiteite biotiese die kerk as ’n lewende gemeenskap fisiese allerlei materiële dinge wat die kerk nodig het om te bestaan ruimtelike ’n gemeente se geografiese gebied of die gebou waarin lidmate vergader getalsmatige lokale kerk en die eenheid met ander kerke van dieselfde belydenis So ’n struktuuranalise maak dit duidelik dat die kerk histories gefun- deerd is, maar deur die geloof gelei en gekwalifiseer word (daarom weer in hoofletters aangedui). Die geloof “kleur” of bepaal ook al die ander modaliteite waaraan ’n kerk as samelewingsverband deel het: Die wyse waarop dit byvoorbeeld sosiaal, ekonomies en juridies • Groot waarde Sowel die abstrak-wetenskaplike as die konkreet-praktiese waarde van sulke analises is voor die hand liggend. Te midde van onduidelikheid en verwarring (vgl. Skillen & McCarthy, 1991:358, wat aantoon hoe verskillende samelewingsfilosofieë nie daarin slaag om die identiteit, take en regte van verskillende verbande duidelik te maak nie) kan dit help om duidelik te bepaal wat die unieke roeping of taak van ’n spesifieke verband is en hoe dit in ’n konkrete, veel- kleurige samelewing gestalte behoort te kry. Dit nog afgesien daarvan dat so ’n analise ook vrugbaar gebruik kan word om die gekompliseerde onderlinge verhoudings (“enkaptiese vervlegting” genoem) tussen die verskillende verbande te ontrafel – ’n aspek wat nie hier verder ondersoek kan word nie. 4. ’n Kritiese evaluering Klapwijk (1980:585) merk tereg op dat Kuyper se oproep om ’n “ar- gitektoniese kritiek” van die samelewing duidelike weerklank gevind het by sy navolgers soos Vollenhoven en Dooyeweerd. Hulle het sy gedagtes (soos hierbo verduidelik) tot ’n sisteem, ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie uitgebou. Na hierdie voorlopige afronding het – terwyl die behoefte aan ’n Christelike samelewingsfilosofie vandag nypender is as ooit – die respons egter tot ’n groot mate by Kuyper se oproep gebly. Nuwe bydraes op dié gebied vanuit Refor- matoriese kring was grotendeels beperk tot herhalings en kleiner korrreksies van onderdele as op ’n ambisieuse verdere sistematiese uitbou daarvan. • Wyer toegepas Soortgelyke struktuuranalises kan – om slegs enkele voorbeelde te noem – gemaak word van byvoorbeeld ’n klub (sosiaal gekwalifi- seerd), ’n bedryf (ekonomies gelei), ’n kunsvereniging (esteties bepaal) en die staat (met ’n juridiese bestemmingsfunksie). Vergelyk verder Dooyeweerd (1986:73) vir sy klassifikasie van die groot ver- skeidenheid verbande, instellings, organisasies en sosiale verhou- dings. Werklikheidsaspekte So ’n struktuuranalise maak dit duidelik dat die kerk histories gefun- deerd is, maar deur die geloof gelei en gekwalifiseer word (daarom weer in hoofletters aangedui). Die geloof “kleur” of bepaal ook al die ander modaliteite waaraan ’n kerk as samelewingsverband deel het: Die wyse waarop dit byvoorbeeld sosiaal, ekonomies en juridies In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 512 B.J. van der Walt optree, is heeltemal anders as in die geval van byvoorbeeld ’n staat. (Vir besonderhede vgl. Van der Walt, 2007b:122-124.) optree, is heeltemal anders as in die geval van byvoorbeeld ’n staat. (Vir besonderhede vgl. Van der Walt, 2007b:122-124.) Kritiek op Kuyper Hierdie Bybelse gedagte is volgens Klapwijk (1980:534-5) egter te veel vermeng met die onbybelse antiek-Stoïsynse logosleer en die Platonies-Augustiniaanse ideë-realisme. Daarvolgens bestaan die redelike ideë eers in God se gees, terwyl Hy afbeeldinge daarvan (= die skeppingsordeninge) in die menslike rede inskep. Die logiese idees in die skepping is dus denkprodukte van die Goddelike Rede. Tereg stel Klapwijk die vraag of die mens by Kuyper nie te veel net as rasionele wese beskou word nie en die skeppingsorde eensydig as ’n logiese orde gesien word nie. 4.1 Kritiek is noodsaaklik Nogtans is hierdie kritiese opmerkings om twee redes belangrik. Eerstens bring dit tog nadenke op die gebied ’n tree paar treë ver- 513 In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting .. der. Tweedens herinner dit daaraan dat die Reformatoriese same- lewingsfilosofie nie iets staties wil wees en dus ook nie deur ander as ’n starre ideologiese konstruksie beskou moet word nie. Die punte van kritiek wat hier genoem word, dek nie die hele veld nie, maar raak tog enkele belangrike knelpunte aan. Die probleem- gebiede is die volgende: hoe die skeppingsordeninge verstaan moet word; die normatiewe karakter van sosiale differensiasie en (Wes- terse) vooruitgang; of “soewereiniteit in eie kring” die beste termino- logie is; of die bevordering van konfessionele pluralisme nie verdelend in die samelewing werk nie; die bevraagtekening van die noodsaak en waarde van Christelike organisasies en instellings en die vraag of die struktuuranalises van sekere samelewingsverbande klop met die werklikheid. Agtereenvolgens word kortliks op elkeen van hierdie probleme inge- gaan. 4.2 Die debat oor die skeppingsordeninge Calvyn (vgl. Spykman, 1976:195-8) was reeds oortuig dat daar ’n goddelike skeppingsorde bestaan wat normatief vir die mens se hele lewe is. Soos reeds bekend (vgl. Van der Walt, 2008), is hierdie ordeninge volgens Kuyper afgelei van die absolute soewereiniteit van Christus (Matt. 28:18) en God versprei sy gesag oor verskillende samelewingsverbande om gekonsentreerde gesag in die hande van sondige mense te voorkom. Dooyeweerd se standpunt Ook in Dooyeweerd en Vollenhoven se samelewingsfilosofie speel die skeppingsorde ’n sleutelrol. Daarmee wil hulle tot uitdrukking bring dat, ten spyte van menslike ongehoorsaamheid, die natuur en samelewing onderworpe is en bly aan God se skeppingswil. Hierdie In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 514 B.J. van der Walt oortuiging stel hulle teenoor die heersende historisme van hulle tyd. Hierdie filosofie beskou alles, ook elke samelewingsopset, as his- tories bepaald en dus veranderlik en relatief. Gevolglik ondermyn die historisme alle vertroue in enige goddelike skeppingsordeninge. Al wat bestaan is tyds- en kultuurgebonde menslike waardes. oortuiging stel hulle teenoor die heersende historisme van hulle tyd. Hierdie filosofie beskou alles, ook elke samelewingsopset, as his- tories bepaald en dus veranderlik en relatief. Gevolglik ondermyn die historisme alle vertroue in enige goddelike skeppingsordeninge. Al wat bestaan is tyds- en kultuurgebonde menslike waardes. Dooyeweerd (1991:292-293) kritiseer ook Barth wat alle klem op die verlossing in Christus lê en uit reaksie teen ’n verkeerde gebruik daarvan nie God se skeppingsopenbaring en -ordeninge wil erken nie. Volgens Dooyeweerd het die sondeval egter nóg die geskape dinge se aard, nóg God se wil vir hulle verander, maar wel die religieuse rigting van die mens se hart. ’n Ontkenning hiervan lei tot die onskriftuurlike standpunt dat die sondeval die struktuur van die skepping sou aangetas het. Dit kan impliseer dat die sonde ’n outonome bestaan naas God verkry – ’n standpunt wat aan Satan te veel mag sou toeken en God van sy allesomvattende soewereiniteit beroof. Kritiek op Dooyeweerd Later moes Dooyeweerd sy leer van die skeppingsordeninge ook teenoor denkers soos Van Peursen verdedig (vgl. Klapwijk, 1980: 566-568). Vir Van Peursen het dit blykbaar nie oor hulle bestaan nie, maar oor die menslike verstaan daarvan gegaan. Volgens hom lê Dooyeweerd ’n te noue band tussen God se verordeninge en die mens se subjektiewe, voorlopige, gebrekkige verstaan van hulle. Ter verdediging van Dooyeweerd moet gestel word dat hy God se skeppingsorde wel as konstant maar nie staties beskou nie. Van die mens se kant gesien, het hy ook beklemtoon dat die mens God se wette vir eie tyd en omstandighede moet positiveer. ’n Medestander soos Klapwijk (vgl. 1995b:209 e.v.) voel egter nog steeds ongemaklik oor die wyse waarop Dooyeweerd die skeppings- orde beskou en wil die Messiaanse of verlossingsboodskap van die Skrif sterker beklemtoon (sy sogenaamde “kreatuurlik-messiaanse” motief). Hy wil dit doen, omdat die kwaad die sin van alles soms op so ’n demoniese wyse aangetas het dat meer nodig is as om net “wet en orde in ’n soewereine kring te ontdek” (Klapwijk, 1995b: 212). Klapwijk (1995b:211) stel dit so: “Ontcijferen moeten we de eindselen, de eschatologische symbolen, ten einde te verstaan de beginselen, de protologische ordeningen. En vice versa.” Ook vanuit die toekoms moet dus ontdek word wat God se voornemens met die oorspronklike en tans geskende skepping was. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 515 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... Blywende aktualiteit In die hedendaagse postmoderne, relativistiese tyd het hierdie debat oor die skeppingsordeninge nog niks aan aktualiteit verloor nie – dit het eerder belangriker geword. Die debat hieroor is nog nie afge- handel nie. Wat wel duidelik geword het, is die volgende. ’n Absolutistiese houding, wat mense se beperkte verstaan van God se skeppingsordeninge oorskat en feitlik daaraan gelykstel, is ver- keerd. Maar ook ’n relativistiese instelling, wat beweer dat God se skeppingsorde vir die mens heeltemal onkenbaar is of selfs nie sou bestaan nie, is net so onaanvaarbaar. Die ware toedrag van sake lê heelwaarskynlik tussen die twee uiterstes: Hoewel menslik feilbaar, gaan dit tog oor God se ordeninge wat ontdek moet word. (Die ver- skil tussen ’n Reformatoriese visie en dié van die postmodernisme op normatiwiteit word breedvoeriger behandel in Van der Walt, 2007d. Vgl. verder die debat in Walsch, et al., 1995.) 4.3 Sosiale differensiasie en vooruitgang Hierdie punt hang nou met die vorige saam. Soos Griffioen (1995: 147) tereg opmerk, heg Dooyeweerd om twee redes groot waarde aan die geleidelike differensiasie in die loop van die geskiedenis van die verskillende verbande. Ten eerste is differensiasie ’n maatstaf om die mate van gehoorsaamheid aan God se skeppingsorde te meet. Ten tweede is dit vir Dooyeweerd ’n teken van modernisering en vooruitgang. Differensiasie self het by hom dus ’n normatiewe betekenis en word nie (omgekeerd) normatief beoordeel nie. Die Westerse kultuur vorm die klimaks van hierdie historiese differen- siasieproses. Kritiek op Kuyper Voordat verder oor Dooyeweerd gehandel word, moet opgemerk word dat soortgelyke vrae aan sy voorganger, Kuyper, gestel is. Klapwijk (1980:540 e.v.) toon aan hoe Kuyper se geskiedenis- beskouing deur die Duitse Romantiek en idealistiese filosofie van sy tyd beïnvloed is. As gevolg daarvan glo hy in die vooruitgang van die geskiedenis (kulturele evolusionisme) – met die calvinisme as die hoogtepunt. Daar tree by Kuyper dus ’n vervaging in tussen “daar staan geskryf” (die Bybel en God se orde) en “dit het geskied” (kulturele ont- wikkeling); tussen die normatiewe gesag van God se Woord en die feitlike ontwikkeling van die calvinisme. God se skeppingsordeninge word weerspieël in gewaagde historiese konstruksies. Kuyper neem blykbaar sonder meer aan dat die skeppingsordeninge hulself in die In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 516 B.J. van der Walt – let wel soms twyfelagtige – ontwikkeling van die menslike geskie- denis sal ontsluit. Kritiek op Dooyeweerd se vooruitgangsidee Griffioen (2003:149-179) het ernstige probleme met Dooyeweerd se idee van vooruitgang. Soortgelyke vrae word ook deur Klapwijk (vgl. 1995b) gestel: Bestaan daar wel ’n universele historiese proses van ontsluiting (vooruitgang)? Wat van die baie beskawings wat spoor- loos verdwyn het? Kan ’n mens van die normatiewe ontvouing van samelelwingsverbande praat? Is daar nie net soveel voorbeelde van verval of agteruitgang nie? Volgens Klapwijk (1995b:219) word Dooyeweerd se opvatting oor die geskiedenis heel waarskynlik meer bepaal deur die Duitse idealistiese filosofie van sy tyd as deur die Skrif. Dit ruik bowendien sterk na Eurosentrisme. (Klapwijk self wil eerder die kulturele konteks as vertrekpunt neem en homself deur ’n kreatuurlik-messiaanse perspektief laat lei − vergelyk hierbo onder 4.2). Ten spyte van Dooyeweerd se kritiek op die historisme (vgl. weer 4.2 hierbo) wil dit lyk asof hy ook in dieselfde slagyster getrap het. Primitief en modern bevraagteken Vrieze (1977:167-204) het reeds vroeër soortgelyke kritiek gehad. Volgens Dooyeweerd se ontsluitingsideaal moet vroeëre samele- wings as “primitief” beskou word, omdat hulle nog ongedifferen- sieerd was, terwyl die huidige samelewings (veral die Westerse) as “modern” getipeer word. (Differensiasie is die norm.) Reeds oppervlakkig beskou, klink dit effens arrogant. Nog belang- riker is die vraag na wat dan die kriterium is om kulture en hulle samelewings te evalueer – dit kan tog nie aan ’n/die samelewing(s) selfs ontleen word nie. Volgens Vrieze verreken Dooyeweerd nie die religieuse karakter van samelewings en hulle verbande voldoende nie. Hy stem wel saam dat die sogenaamde primitiewe samelewings onontslote en staties was. Dit is egter nie die belangrikste faktor nie, maar wel hulle religieuse rigting. Omdat daar in so ’n samelewing nie tussen ver- skillende verbande onderskei word nie en alles in ’n ongedif- ferensieerde geheel opgaan, noem Vrieze (1977:177) dit ’n religieus totalitêrgerigte pseudo-samelewing. Dit is egter nie net “primitiewe” volkere by wie ’n omvattende samelewingsorde vergoddelik word nie. Volgens Vrieze (1977:201, 202) kwalifiseer die hedendaagse Amerkaanse samelewing ook as “primitief”, aangesien die tegnies- ekonomiese al die verskillende ander verbande in die VSA oorheers. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 517 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... 4.4 “Soewereiniteit” bevraagteken Ook hierdie kritiekpunt hang tot ’n mate saam met dié een oor die skeppingsordeninge (4.2 hierbo). Die kritiek gaan nie oor die inhoud van die beginsel nie (vgl. byvoorbeeld Spykman, 1976 se uit- stekende historiese en sistematiese uiteensetting daarvan), maar oor die benaming. Vollenhoven (1992:44 en 2005:72) sê byvoor- beeld alreeds dat sy voorganger, Kuyper, nie duidelik genoeg tussen die soewereiniteit van God en soewereiniteit in die beginsel van soewereiniteit in eie kring onderskei het nie. Vollenhoven is blykbaar van mening dat die woord soewereiniteit alleen op God en nie op menslike verbande van toepassing is nie. Soewereiniteit dui vir hom te veel op die onbybelse gedagte van menslike outonomie (d.w.s dat die mens sy eie wetgewer sou wees; vgl. ook Spykman, 1976:166). Dit mag ook die rede wees waarom latere Refor- matoriese denkers die bekende uitdrukking liewer laat verval het. Klapwijk (1995b:210) praat byvoorbeeld liewer van die “eie verant- woordelikheid en bevoegdheid” van die verskillende samelewings- verbande. Wolters (1992:83) suggureer “gedifferensieerde verant- woordelikheid” en Spykman (1976:166) noem alreeds veel vroeër sphere-authority, sphere-responsibility, sphere-stewardship as alter- natiewe benamings. Kok (19967:227-228) bied verdere terminologiese opheldering in hierdie verband. Hy maak eerstens ’n onderskeid tussen soewe- reiniteit en (relatiewe) outonomie. Eersgenoemde het met modale en laasgenoemde met individuele verskille te make. State het byvoorbeeld dieselfde (juridies gekwalifiseerde) soewereiniteit. Maar in hulle individuele verhouding tot mekaar is hulle nie soewerein nie, maar (relatief) outonoom. In die tweede plek beklemtoon Kok (1996:228; vgl. ook Vollenhoven hierbo) dat “outonome” nie verstaan moet word in die gangbare sekulêre betekenis van menslike selfgenoegsaamheid teenoor God (die mens as sy eie wetgewer), nie. Derdens beteken die outonomie van ’n samelewingsverband ook nie dieselfde as outargie, dit wil sê dat ’n verband volkome selfgenoemsaam is nie. Vooruitgang na Dooyeweerd Sy geesgenote ná hom het dit egter wel gedoen (vgl. bv. McCarthy et al., 1981:38-40). Hulle beskou die beginsel van konfessionele pluralisme ook nie as iets wat verdelend in die samelewing werk nie, maar juis as noodsaaklik om reg aan alle godsdienstige groepe te laat geskied. Ook op hierdie punt was daar dus vooruitgang. Vollenhoven en Dooyeweerd het in hulle samelewingsfilosofie slegs tussen twee soorte pluralismes onderskei, naamlik tussen die strukturele verskei- denheid en die religieuse rigting van die samelewingsverbande. Mouw en Griffioen (1991:1-19) voeg ’n derde, belangrike element hierby, naamlik die kontekstuele. Hulle onderskei die volgende (Mouw & Griffioen, 1991:17, 18): “directional (religious) pluralism, associational (structural) pluralism, contextual (cultural) pluralism”. In die res van hulle boek toon die twee skrywers aan hoe hierdie drie soorte verskeidenheid in die samelewing onafskeidelik aan mekaar verbonde is en mekaar wedersyds beïnvloed. In hulle samelewingsbeskouing wil hulle dus doelbewus ook aan kulturele verskille aandag gee. Dit is ’n belangrike korreksie op Dooyeweerd wat (vgl. 4.3) nog taamlik Eurosentries gedink het. 4.5 Konfessionele pluralisme verder uitgewerk Heelwaarskynlik as gevolg van die tyd waarin Dooyeweerd geleef het (destyds was die hedendaagse konflik tussen verskillende gods- dienste en kulture nog nie so ’n brandend-aktuele vraagstuk in sy land en Europa nie) het hy nog nie soveel klem op konfessionele pluralisme gelê en dit breër, dieper en konkreter uitgewerk nie. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 518 B.J. van der Walt 4.6 Christelike organisasies en instellings Omdat die Reformatories-sosiale denkers van oortuiging was dat konfessionele diversiteit ook strukturele gestalte in die openbare lewe mag aanneem, is talle Christelike organisasies en instellings in veral Nederland maar ook elders in die wêreld tot stand gebring. Klapwijk (1995d) beskryf die verkeerde en regte motiewe daarager asook die verskillende soorte organisasies. Klapwijk (1995c) verdui- delik ook waarom parakerklike organisasies nie die beste oplossing vir Christene se betrokkenheid in die samelewing is nie. ’n Belangrike bydrae tot die siviele samelewing en teen sekularisme Sedertdien het hierdie reaksie egter by sommige Christene weer vir nuwe waardering plek gemaak (vgl. byvoorbeeld Buijs et al., 2003). Die herwaardering hang saam met die insig dat sulke konfessionele organisasies ’n belangrike deel kan uitmaak van die opbou van die burgerlike samelewing (civil society) in baie lande (vgl. Blokhuis & Hielema, 2006). Van der Walt (2007c) is verder van mening dat Christelike organisasies ’n effektiewe manier kan wees om die groeiende sekularisme in die samelewing teë te werk. Teenoor ander wyses van samelewingsverandering behoort hierdie manier veel meer aandag, ook in Suid-Afrika, te ontvang. Wending Gedurende die tweede helfte van die vorige eeu moes hierdie Christelike organisasies/instellings egter skerp kritiek in veral Neder- land verduur. Sulke Christelike politieke partye, vakbonde, skole en radiostasies sou “verzuiling” (pillarisation) bevorder, met ander woorde verdelend in die samelewing werk. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 519 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... 4.7 Struktuuranalises bevraagteken ’n Laaste voorbeeld van voortgaande besinning in reformatoriese kring stel die vraag of die struktuuranalise van sekere samelewings- verbande korrek is. Vrieze (1977:161 e.v.) verskil byvoorbeeld van Dooyeweerd se analise van die huwelik en die gesin. Die huwelik anders geanaliseer Volgens Vrieze is die huwelik nie bioties-seksueel gefundeerd soos Dooyeweerd beweer nie. Die verband bestaan nie in die eerste plek uit ’n biotiese gebeure nie, maar ’n vormingsdaad. Verder misken so ’n biotiese fundering die mens se bestaanswyse as man en vrou. Hy (Vrieze, 1977:163) verduidelik dit soos volg: Agter die herleiding van die huwelik tot ’n biotiese bestaanswyse, lê die reduksie van die geslagtelike verskille tot slegs ’n verskil in biotiese funksionering. Dit impliseer ’n verwarring van individualiteit en modaliteit. Die man en die vrou fungeer in die biotiese bestaanswyse, omdat hy man of sy vrou is. Die bepaalde wyse van funksionering veroorsaak egter nie die man- of vrouwees nie, maar dit volg daaruit. Die geslagtelike verskil kan nie modaal (bioties) gedui word nie, omdat dit pre- modaal van aard is. Omdat die huwelik op ’n fundamentele ge- slagtelike verskil binne die mensheid (man- en vrouwees) gegrond is, kan dit nie deur middel van ’n funderings- en bestemmingsfunksie (d.w.s. modaal) gekarakteriseer word nie. Die gesin ook anders bekyk Vrieze verskil ook van Dooyeweerd se tipering van die gesin as ’n “natuurlike” gemeenskap, omdat gesinne volgens hom gevorm en in stand gehou moet word. Volgens Vrieze (1977:166, 167) is die gesin ’n oriënterings- en verankeringsgemeenskap waarin jong mense In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 520 B.J. van der Walt moet leer om op God se verskillende roepings te antwoord, dit wil sê hulle moet leer om lewenskoers te vind. moet leer om op God se verskillende roepings te antwoord, dit wil sê hulle moet leer om lewenskoers te vind. Hierdie twee voorbeelde herinner daaraan dat die Reformatoriese struktuuranalises van verskillende verbande, hoe waardevol ook al, nie gekanoniseer mag word nie. Die vraag moet steeds wees of dit klop met die werklikheid. Verder behoort die kontekstuele (of kulturele) element (vgl. Mouw en Griffioen, 1991 hierbo) ’n inherente deel van sulke struktuuranalises te wees, omdat samelewings- verbande nie in ’n lugleegte nie, maar binne ’n bepaalde kultuur ont- staan en bestaan. Hiermee is die einde van ’n baie kort en onvolledige kritiese evalu- ering bereik. Dit moet onthou word dat, ten spyte van korreksies en die noodsaak van verdere besinning, dit die Reformatoriese same- lewingsfilosofie se besondere waarde as geheel nie verminder nie. Dit nut daarvan blyk ook uit sy toepasbaarheid op verskillende terreine – die slotgedeelte van hierdie ondersoek. 5. Praktiese toepasbaarheid ’n Mens sou die praktiese toepasbaarheid as die toets vir hierdie samelewingsfilosofie kon noem. ’n Samelewingsvisie is immers waardeloos as dit nie ook ’n bydrae tot samelewingsverandering kan maak nie. Wolters (1992:74 e.v.) en Van der Walt (2002:295-335) bespreek byvoorbeeld verskillende moontlike maniere van same- lewingsverandering, motiveer waarom hulle vir die Reformatoriese model kies en toon aan hoe die samelewing volgens hierdie model vernuwe kan word. Strukturele en konfessionele pluralisme word, soos reeds betoog, nie in die Reformatoriese samelewingsfilosofie geskei nie. Die twee word egter hierna onderskei om die waarde van elkeen vir die hui- dige samelewing te kan bepaal. Ten slotte volg iets oor same- lewingsverandering. 5.1 Die waarde van strukturele pluralisme Die besondere waarde van strukturele pluralisme is gebou op ’n modale analise van die verskillende samelewingsverbande. Dit maak ’n mens se oë vir allerlei soorte “ismes” oop. ’n Isme dui op die verabsolutering van een aspek van die werklikheid of een verband in die samelewing ten koste van al die ander. Behalwe individualisme en kollektivisme (reeds bespreek) is materialisme, biologisme, ekonomisme en historisme voorbeelde hiervan. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 521 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... 5.1.1 Die gevaar van ismes Enige isme is ’n poging om alles tot een faset/verband te reduseer. So ’n herleiding beteken ’n ernstige distorsie van die werklikheid. Op samelewingsterrein lei dit tot totalitaristiese ideologieë. Die Reforma- toriese samelewingsfilosofie is dus ’n middel om sulke ideologieë raak te sien en die verwrongenheid wat hulle veroorsaak prakties te probeer teëwerk. ’n Goeie voorbeeld daarvan is Goudzwaard (1984). 5.1.2 Voorbeelde Hier volg enkele voorbeelde hoe Reformatoriese denkers die voor- afgaande toegepas het. • Politieke oorheersing word byvoorbeeld deur Zylstra (1968) en Runner (1974) bestry. • Verwetenskapliking en vertegnisering van die samelewing Vanuit ’n pluralistiese samelewingsvisie beskryf Van Riessen (1970:68 e.v.) hoe wetenskap en tegniek die samelewing van die toekoms gaan oorheers. Ten tye van Schuurman (1980) het die kontoere en gevare van so ’n samelewing al duideliker geword en in sy jongste geskrif (Schuurman, 2005) word sy waarskuwings nog dringender en indringender. • Verkommersialisering Hierdie vertegnisering gaan tans hand aan hand met die neo- kapitalistiese ekonomisme of verkommersialisering van die hele samelewing. Ook samelewingsverbande soos die gesin, kerk en universiteit, wat nie ekonomies gekwalifiseerd is nie, word as ekonomiese aangeleenthede beskou en so behandel. Reeds 30 jaar gelede het Goudzwaard (1979) op indringende wyse hierdie kapitalistiese ideologie – kritiekloos ook deur baie Christene aanvaar – ontleed en daarteen gewaarsku. Destyds waarsku ook Vrieze (1977) dat vooruitgang nie net in tegnies-ekonomiese sin verstaan en gemeet mag word nie. Dit lei volgens hom (Vrieze, 1997:202) tot ’n samelewing wat nie minder totalitêr is as in die geval van ’n politieke tirannie nie: die gesin, onderwys, wetenskap, kuns, ontspanning en selfs politiek word as blote onderdele van die ekonomiese gesien en hulle waarde alleen volgens materiële maatstawwe (van veral produksie en verbruik) gemeet. Onlangs wys Simons (2007) op die nadelige gevolge van hierdie toenemende tegnisme en ekonomisme vir landbou wêreldwyd. • Verkommersialisering Hierdie vertegnisering gaan tans hand aan hand met die neo- kapitalistiese ekonomisme of verkommersialisering van die hele samelewing. Ook samelewingsverbande soos die gesin, kerk en universiteit, wat nie ekonomies gekwalifiseerd is nie, word as ekonomiese aangeleenthede beskou en so behandel. Reeds 30 jaar gelede het Goudzwaard (1979) op indringende wyse hierdie kapitalistiese ideologie – kritiekloos ook deur baie Christene aanvaar – ontleed en daarteen gewaarsku. Destyds waarsku ook Vrieze (1977) dat vooruitgang nie net in tegnies-ekonomiese sin • Verkommersialisering Hierdie vertegnisering gaan tans hand aan hand met die neo- kapitalistiese ekonomisme of verkommersialisering van die hele samelewing. Ook samelewingsverbande soos die gesin, kerk en universiteit, wat nie ekonomies gekwalifiseerd is nie, word as ekonomiese aangeleenthede beskou en so behandel. Reeds 30 jaar gelede het Goudzwaard (1979) op indringende wyse hierdie kapitalistiese ideologie – kritiekloos ook deur baie Christene aanvaar – ontleed en daarteen gewaarsku. • Globalisering • Groepsregte In die debat oor menseregte gaan dit (as gevolg van die invloed van ’n individualistiese samelewingsvisie) dikwels net oor indivi- duele regte. Die Reformatoriese samelewingsfilosofie erken egter ook (vgl. Zylstra, 1991) die regte van groepe en samelewings- verbande en kan dus help om die gesprek oor menseregte, ook in Suid-Afrika, te help verbreed. Na aanleiding van Mouw en Griffioen (1993) se breë onderskeid (reeds hierbo genoem), sou ’n mens ten minste institusionele, godsdienstige en kulturele regte moet onderskei. • Groepsregte In die debat oor menseregte gaan dit (as gevolg van die invloed van ’n individualistiese samelewingsvisie) dikwels net oor indivi- duele regte. Die Reformatoriese samelewingsfilosofie erken egter ook (vgl. Zylstra, 1991) die regte van groepe en samelewings- verbande en kan dus help om die gesprek oor menseregte, ook in Suid-Afrika, te help verbreed. Na aanleiding van Mouw en Griffioen (1993) se breë onderskeid (reeds hierbo genoem), sou ’n mens ten minste institusionele, godsdienstige en kulturele regte moet onderskei. • Versterking van die siviele (burgerlike) samelewing Die begrip civil society word op uiteenlopende maniere gedef- inieer (vgl. Blokhuis & Hielema, 2006). Een van die mees alge- mene definisies is egter dat dit die samelewingsruimte tussen die meer persoonlike lewe (van bv. huwelik en gesin) en die meer openbare (bv. politiek en ekonomie) is. Hierdie “middelterrein” be- staan uit talle instellings en organisasies wat deur die burgery tot stand gebring is vir ’n verskeidenheid oogmerke. Die burgerlike samelewings is as ’t ware die sosiale sement wat ’n samelewing saambind. Daar is egter baie lande waar ’n civil society nie ont- wikkel het nie of gewelddadig onderdruk is. Omdat ’n Reforma- toriese samelewingsfilosofie die totstandkoming van sulke bur- gerlike organisasies prinsipieel regverdig en prakties steun, kan dit hier ’n belangrike bydrae lewer. Son (1999:184 e.v.) toon byvoorbeeld aan hoe NRO’s in Korea kragtige teenvoeters teen staatsabsolutisme was. In sy opstel sien Buijs (2006:19-41) ook • Versterking van die siviele (burgerlike) samelewing Die begrip civil society word op uiteenlopende maniere gedef- inieer (vgl. Blokhuis & Hielema, 2006). Een van die mees alge- mene definisies is egter dat dit die samelewingsruimte tussen die meer persoonlike lewe (van bv. huwelik en gesin) en die meer openbare (bv. politiek en ekonomie) is. Hierdie “middelterrein” be- staan uit talle instellings en organisasies wat deur die burgery tot stand gebring is vir ’n verskeidenheid oogmerke. 5.1.2 Voorbeelde Destyds waarsku ook Vrieze (1977) dat vooruitgang nie net in tegnies-ekonomiese sin verstaan en gemeet mag word nie. Dit lei volgens hom (Vrieze, 1997:202) tot ’n samelewing wat nie minder totalitêr is as in die geval van ’n politieke tirannie nie: die gesin, onderwys, wetenskap, kuns, ontspanning en selfs politiek word as blote onderdele van die ekonomiese gesien en hulle waarde alleen volgens materiële maatstawwe (van veral produksie en verbruik) gemeet. Onlangs wys Simons (2007) op die nadelige gevolge van hierdie toenemende tegnisme en ekonomisme vir landbou wêreldwyd. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 522 B.J. van der Walt • Globalisering Die neo-kapitalistiese ideologie is vandag ’n globale fenomeen. Multi-nasionale sakeondernemings en finansiële markte is so sterk en invloedryk, dat hulle die soewereiniteit van ’n arm land kan bedreig en sy ekonomie in duie kan laat stort. Wêreldmarkte domineer nasionale regerings en al die ander lewensterreine soos die gesinslewe, onderwys, wetenskap en selfs godsdiens. Son (1999:187) merk tereg op dat dit vandag nie genoeg is om vir sosiale pluralisme binne ’n bepaalde land te stry as die internasionale ekonomiese reuse nie aangepak word nie. Vol- gens hom is daar geen rede waarom die ou beginsel van soe- wereiniteit in eie kring nie vandag ook op globale terrein toegepas kan word nie. Hy noem voorbeelde van nie-regeringsorganisasies (NRO’S) wat ernstige wêreldomvattende probleme al suksesvol hanteer het. Sy vraag is waarom Christelike organisasies nie ook op dieselfde wyse internasionaal vir ’n verskeidenheid doeleindes kan saamwerk nie. • Globalisering Die burgerlike samelewings is as ’t ware die sosiale sement wat ’n samelewing saambind. Daar is egter baie lande waar ’n civil society nie ont- wikkel het nie of gewelddadig onderdruk is. Omdat ’n Reforma- toriese samelewingsfilosofie die totstandkoming van sulke bur- gerlike organisasies prinsipieel regverdig en prakties steun, kan dit hier ’n belangrike bydrae lewer. Son (1999:184 e.v.) toon byvoorbeeld aan hoe NRO’s in Korea kragtige teenvoeters teen staatsabsolutisme was. In sy opstel sien Buijs (2006:19-41) ook 523 In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting .. groot moontlikhede vir die betrokkenheid van spesifiek Christelike siviele organisasies/instellings in hedendaagse samelewings. • Armoede en ander sosiale vraagstukke Ten slotte moet genoem word dat daar feitlik nie ’n sosiale vraag- stuk bestaan wat nie ’n strukturele analise van die samelewing nodig maak nie. Kuyper (1991) toon reeds in 1891 aan dat ar- moede nie met oppervlakkige remediëring (bv. noodhulp) opgelos kan word nie. Dit is ’n strukturele probleem. Armoede, nes rykdom, is in die strukture van die samelewing “ingebou”. Daarom kan dit alleen deur verandering in die samelewingstrukture op- gelos word. Van der Walt (2006a en 2007a) pleit ook dat die kerke se simptoomdiakonieë met meer radikale vorme van dia- konieë (wat ook die strukture analiseer en hanteer) vervang moet word. • Armoede en ander sosiale vraagstukke Ten slotte moet genoem word dat daar feitlik nie ’n sosiale vraag- stuk bestaan wat nie ’n strukturele analise van die samelewing nodig maak nie. Kuyper (1991) toon reeds in 1891 aan dat ar- moede nie met oppervlakkige remediëring (bv. noodhulp) opgelos kan word nie. Dit is ’n strukturele probleem. Armoede, nes rykdom, is in die strukture van die samelewing “ingebou”. Daarom kan dit alleen deur verandering in die samelewingstrukture op- gelos word. Van der Walt (2006a en 2007a) pleit ook dat die kerke se simptoomdiakonieë met meer radikale vorme van dia- konieë (wat ook die strukture analiseer en hanteer) vervang moet word. Behalwe strukturele pluralisme, is ook konfessionele pluralisme van groot waarde in die kontemporêre samelewing – ’n tweede bate. 5.2 Die waarde van konfessionele pluralisme Een van die groot vraagstukke van die wêreld vandag is dat daar feitlik nêrens meer ’n religieus-homogene samelewing bestaan nie – die meeste het multireligieus geword, hulle moet ’n verskeidenheid godsdienstige oortuigings akkommodeer. Die Reformatoriese oplossing Reformatoriese konfessionele pluralisme, wat strukturele vorm in religieus-georiënteerde skole, politieke partye, vakbonde, enso- voorts aanneem, deurbreek prinsipieel en prakties die gangbare privaat-openbare dualisme. In plaas van ’n ontkenning en onder- drukking van godsdienstige verskille, wil dit die konfessionele ver- skeidenheid erken en ook struktureel ruimte vir die vrye uitlewing daarvan skep. Indien dit nie gebeur nie, mag godsdienstige groepe selfs geweld gebruik om erken te word. Aangesien die reg om aan ’n mens se religieus oortuigings in die openbaar uiting te gee, nie tot ’n sekere groep (bv. Christene) beperk is nie, beantwoord die Refor- matoriese oplossing ook aan die sentrale politieke norm van onpartydige geregtigheid. 5.3 Samelewingsverandering Aan die begin van hierdie afdeling is gestel dat ’n samelewingsvisie wat sy sout werd is ook tot samelewingsverandering behoort te lei. Hoe presies dit gedoen kan word, het nou duideliker geword. Terwyl baie Christene invloed op die samelewing wil uitoefen deur persoon- like getuienis en dade of deur hulle kerke, bied die Reformatoriese samelewingsfilosofie ’n derde, kragtiger middel in Christelike orga- nisasies en instellings. Weens ruimtegebrek kan hier nie verder op die probleme rondom en die waarde van sulke organisasies/in- stellings ingegaan word nie. (Vir besonderhede vgl. Buijs et al., 2003, Klapwijk, 1995d en Van der Walt, 2002:325-335 en 2007c). Hier kan alleen gekonstateer word dat daar in georganiseerde, gestruktureerde Christelike aksies groot potensiaal tot samelewings- verbetering lê. Hierdie moontlikheid is nog nie naastenby in Suid- Afrika (en ook in ander wêrelddele) ontgin nie. Die skynoplossing van privaat-publiek Regerings met sekulêre konstitusies (sommige meer godsdienstig neutraal en andere openlik antigodsdienstig) probeer die probleem van botsings tussen verskillende godsdienstige groepe oplos deur middel van ’n onderskeid tussen privaat en openbaar. Gods- dienstige oortuigings word as iets persoonliks of privaat gereken en mag nie in die openbare sfeer van onderwys, ekonomie, politiek, ensovoorts ’n rol speel nie – dit benadeel (veral politieke) eenheid. So ’n skeiding is egter nie alleen kunsmatig nie (waar presies hou die private terrein op en begin die openbare?), maar ook nie eerlik, regverdig of prakties nie. Dit is nie eerlik nie, want al die ander godsdienste word uit die openbare lewe verban, sodat die plek deur die religie van die sekularisme ingeneem kan word. Dit is nie reg- verdig nie, omdat sekulariste wel in die openbaar hulle geloof mag uitleef, maar dié reg nie aan ander godsdienste gegun word nie. Ten slotte is dit ook nie prakties nie, want – soos reeds aangetoon – kan samelewingstrukture nooit van hule religieuse rigting losgemaak word nie. Die gevolg is dat die godsdienstige verskille nooit werklik In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 524 B.J. van der Walt onderdruk kan word nie en mense op allerlei – selfs onaanvaarbare – wyses tog probeer om hulle diepste oortuigings te laat geld. onderdruk kan word nie en mense op allerlei – selfs onaanvaarbare – wyses tog probeer om hulle diepste oortuigings te laat geld. 6. Samevattende terugskouing ’n Lang pad is afgelê. Dit het begin met die aktuele probleem waar- om so min Christene vandag werklik in die samelewing betrokke is. ’n Gedeeltelike antwoord op die vraag was dat hulle nie oor ’n integrale Christelike samelewingsbeskouing beskik nie. Die Refor- matoriese samelewingsfilosofie is as moontlike kandidaat geïdenti- fiseer om dié leemte te vul. Om te kwalifiseer is dit egter eers Skriftuurlik en histories getoets (vgl. Van der Walt, 2008). Verder is dit (in hierdie, tweede artikel) nie net sistematies uiteengesit nie, In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 525 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting .. maar ook krities geëvalueer. Uiteindelik is aangetoon dat dit nie abstrakte studeerkamerfilosofie is nie, maar prakties toegepas kan word. Op die vraag waarmee die ondersoek begin het, is dus aan die einde ’n antwoord gegee – al bly dit hoe voorlopig. In ’n beeld gestel het Christene nie net klere vir die huis en die kerk benodig nie. Hulle het ook ander klere nodig om met vrymoedigheid in die sogenaamde openbare lewe te kan verskyn. Hopenlik bied ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie vir Christene die nodige “kle- ding” om met oortuiging, entoesiasme en diensbaarheid in die samelewing buite die beperkte kring van hul persoonlike en kerklike lewe betrokke te raak. Geraadpleegde bronne BLOKHUIS, P. & HIELEMA, E.K., eds. 2006. Civil society: East and West. Sioux Center: Dordt College. BUIJS, G.J. 2006. The promises of civil society. (In Blokhuis, P. & Hielema, E.K., eds. Civil society: East and West. Sioux Center: Dordt College. p. 19- 42.) BUIJS, G.J., et al. 2003. Wat je zegt, ben jezelf: identiteit en Christelijke organi- saties. Zoetemeer: Boekencentrum. DOOYEWEERD, H. 1957. A new critique of theoretical thought. Vol. 3. Amster- dam: Presbyterian & Reformed Publishing. DOOYEWEERD, H. 1986. A Christian theory of social institutions. La Jolla: Herman Dooyeweerd Foundation. DOOYEWEERD, H. 1991. Roots of Western culture. (In Skillen, J. & McCarthy, R.M. Political order and the plural structure of society. Atlanta: Scholars Press. p. 262-296.) FOWLER, S. 1991. A Christian voice among students and scholars. Potchef- stroom: Institute for Reformational Studies. FOWLER, S. 1993. Communities, organisations and people. Pro rege, 11(4):20- 32. GOUDZWAARD, B. 1979. Capitalism and progress: a diagnosis of Western society. Toronto: Wedge. y g GOUDZWAARD, B. 1984. Idols of our time. Sioux Center: Dordt College. GRIFFIOEN, S. 1995. The relevance of Dooyeweerd’s theory of social institutions. (In Griffioen, S. & Balk, B.M., eds. Christian philosophy at the close of the twentieth century: assessment and perspective. Kampen: Kok. p. 139-158.) GRIFFIOEN, S. 2003. Moed tot cultuur: een actuele filosofie. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. HIEMSTRA, J.L. 1997. Worldviews on the air: the struggle to create a pluralist broadcasting system in the Netherlands. Lanham: University Press of America. KALSBEEK, L. 1975. Contours of a Christian philosophy: an introduction to Herman Dooyeweerd’s thought. Toronto: Wedge. In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 526 B.J. van der Walt KLAPWIJK, J. 1980. Honderd jaar filosofie aan de Vrije Universiteit. (In Van Os, M. & Wieringa, W.J., reds. Wetenschap en rekenschap 1880-1980: een eeuw wetenschapsbeoefening en wetenschapsbeschouwing aan de Vrije Universiteit. Kampen: Kok. p. 529-593.) p p ) KLAPWIJK, J. 1995a. Op zoek naar de mensbeeld van liberalisme, socialisme en Christen-democratie. (In Van Woudenberg, R. & Griffioen, S., reds. Jacob Klapwijk: transformationele filosofie, cultuur-politieke ideeën en de kracht van een inspiratie. Kampen: Kok. p. 134-151.) KLAPWIJK, J. 1995b. Transformationele analyses: over soevereiniteit in eigen kring, dieptehermeneutiek en filosofie in loco. (In Van Woudenberg, R. & Griffioen, S., reds. Jakob Klapwijk: transformationele filosofie, cultuur- politieke ideeën en de kracht van een inspiratie. Kampen: Kok. p. 209- 220.) KLAPWIJK, J. 1995c. Abraham Kuyper en de kerk in de wereld: parakerkelijke of extramurale presentie? Geraadpleegde bronne Visie op die werklikheid: die bevrydende krag van ’n Christelike lewensbeskouing en filosofie. Potchefstroom: Instituut vir Reformatoriese Studie. p VAN DER WALT, B.J. 2000. Visie op die werklikheid: die bevrydende krag van ’n Christelike lewensbeskouing en filosofie. Potchefstroom: Instituut vir Reformatoriese Studie. VAN DER WALT, B.J. 2002. The liberating message: a Christian worldview for Africa. Potchefstroom: The Institute for Contemporary Christianity in Africa. VAN DER WALT, B.J. 2006a. ’n Besinning oor die verruiming van die diakenamp: simptoom- of radikale diakonie? Deel 1. Die Kerkblad, 109(3194):28-29. ( ) VAN DER WALT, B.J. 2006b. Leadership models in Africa, the West and the Bible. (In Van der Walt, B.J. When African and Western cultures meet. Potchefstroom: The Institute for Contemporary Christianity in Africa. p. 123-156.) p ) VAN DER WALT, B.J. 2007a. ’n Besinning oor die verruiming van die diakenamp: drie soorte radikale diakonieë. Deel 2. Die Kerkblad, 109(3195):14-16. ( ) VAN DER WALT, B.J. 2007b. Church and society. (In Van der Walt, B.J. Transforming power. Potchefstroom: The Institute for Contemporary Christianity. p. 105-148.) VAN DER WALT, B.J. 2007c. Identity and relevance: the urgent need for Christian organisations and institutions in an increasing secular world. (In Van der Walt, B.J. Transforming power. Potchefstroom: The Institute for Contemporary Christianity. p. 297-318.) VAN DER WALT, B.J. 2007d. Die historiese agtergrond van die postmoderne visie op normatiwiteit en op die Christelike lewensvisie. Koers, 72(4):549- 581. VAN DER WALT, B.J. 2008. Onderweg na ’n Christelike samelewingsfilosofie: Bybelse grondslae en historiese ontwikkeling. In die Skriflig, 42(1):1-23. VAN DER WALT, B.J. 2008. Onderweg na ’n Christelike samelewingsfilosofie: Bybelse grondslae en historiese ontwikkeling. In die Skriflig, 42(1):1-23. VAN RIESSEN, H. 1970. The society of the future. Philadelphia: Presbyterian & VAN DER WALT, B.J. 2008. Onderweg na n Christelike samelewingsfilosofie: Bybelse grondslae en historiese ontwikkeling. In die Skriflig, 42(1):1-23. VAN RIESSEN, H. 1970. The society of the future. Philadelphia: Presbyterian & Reformed Publishing. y g g g ( ) VAN RIESSEN, H. 1970. The society of the future. Philadelphia: Presbyterian & Reformed Publishing. VOLLENHOVEN, D.H. Th. 1992 [1950]. De soevereiniteit in eigen kring by Kuyper en ons. (In Tol, A. & Bril, K.A., reds. Vollenhoven als wijsgeer: inleidingen en teksten. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. p. 36-46.) VOLLENHOVEN, D.H. Th. 2005 [1945]. Introduc Kok & A. Tol. Sioux Center: Dordt College. VOLLENHOVEN, D.H. Th. 2005 [1945]. Introduction to philosophy. Ed. by J.H. Kok & A. Tol. Sioux Center: Dordt College. VRIEZE, M. Geraadpleegde bronne (In Van Woudenberg, R. & Griffioen, S., reds. Jacob Klapwijk: transformationele filosofie: cultuur-politieke ideeën en de kracht van een inspiratie. Kampen: Kok. p. 152-162.) KLAPWIJK, J. 1995d. Christelijke organisaties in verlegenheid. (In Van Woudenberg, R. & Griffioen, S. Jacob Klapwijk: transformationele filosofie. Kampen: Kok. p. 91-123.) p p ) KOK, J.H. 1996. Patterns of the Western mind: a reformed Christian perspective. Potchefstroom: Institute for Reformational Studies. KUYPER, A. 1991. The problem of poverty: a translation of the opening address at the First Christian Social Congress in the Netherlands, November 9, 1891. Edited and introduced by J.W. Skillen. Grand Rapids: Baker. MARSHALL, P. 1994. Liberalism, pluralism and Christianity. (In Chaplin, J. & Marshall, P., eds. Political theory and Christian vision: essays in memory of Bernard Zylstra. Lanham: University Press of America. p. 143-162.) MCCARTHY, R., OPPEWAL, D., PETERSEN, W., SPYKMAN, G., eds. 1981. Society, state and schools: a case for structural and confessional pluralism. Grand Rapids: Eerdmans. MOUW, R. & GRIFFIOEN, S. 1993. Pluralisms and horizons: an essay on Christian public philosophy. Grand Rapids: Eerdmans. RUNNER, H.E. 1974. Scriptural religion and political task. Toronto: Wedge. SCHOULS, P. 1972. Insight, authority and power. Toronto: Wedge. SCHUURMAN, E. 1980. Technology and the future: a philosophical challenge. Toronto: Wedge. SCHUURMAN, E. 2005. The technological world picture and an ethics of responsibility. Sioux Center: Dordt College. SIMONS, P. 2007. Tilling the good earth: the impact of technicism and economism on agriculture. Potchefstroom: North-West University. (D.Phil. dissertation.) ) SKILLEN, J.W. & MCCARTHY, R.M., eds. 1991. Political order and the plural structure of society. Atlanta: Scholars Press. SON, B.H. 1999. Relevance of sphere sovereignty to Korean society. (In Van der Kooi, C. & De Bruijn, J., eds. Kuyper reconsidered: aspects of his life and work. Amsterdam: V.U. p. 179-189.) SPYKMAN, G.J. 1976. Sphere-sovereignity in Calvin and the Calvinist tradition. (In Holwerda, D.E., ed. Exploring the heritage of John Calvin. Grand Rapids: Barker. p. 163-208.) In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 527 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting .. SPYKMAN, G.J., COOK, G., DODSON, M., GRAHN, L., ROOY, S. & STAM, J. 1988. Let my people live: faith and struggle in Central America. Grand Rapids: Eerdmans. SPYKMAN, G.J., COOK, G., DODSON, M., GRAHN, L., ROOY, S. & STAM, J. 1988. Let my people live: faith and struggle in Central America. Grand Rapids: Eerdmans. p VAN DER WALT, B.J. 2000. Geraadpleegde bronne 1977. Nadenken over de samenleving: gedachten over de wetenschappelijke bestudering van omgang en samenleving. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. j pp j WALSH, B.J., HART, H. & VANDERVENNEN, R. 1995. The ethos of com- passion and the integrity of creation. Lanham: University Press of America. WOLTERS, A.M. 1992. Die skepping herwin: Bybelse grondslae van ’n Reformatoriese lewensbeskouing. Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studie. ZYLSTRA, B. 1968. From pluralism to collectivism: Harold Laski’s political theory. Assen: Van Gorcum. ZYLSTRA, B. 1991. The United States Constitution and the rights of religion. (In Skillen, J. & McCarthy, R.M. Political order and the plural structure of society. Atlanta: Scholars Press. p. 315-332.) In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 528 B.J. van der Walt Kernbegrippe: differensiasie (sosiale) reformatoriese tradisie samelewingsfilosofie sosiale gesag/mag struktuuranalise Key concepts differentiation (social) reformational tradition social authority/power social philosophy structural analysis In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 529 ’n Reformatoriese samelewingsfilosofie: ’n sistematiese uiteensetting ... In die Skriflig 42(3) 2008:499-529 530

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/278/174

Afrikaans

In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 11 Original Research Original Research Page 1 of 11 Copyright: Copyright: © 2022. The Author. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Keywords: church; Church and Society; Dutch Reformed Church; apartheid; South Africa. Dates: How to cite this article: Strauss, P.J., 2022, ‘Die NG Kerk oor “Kerk en Samelewing” voor en na 1994 – ’n Evaluering van drie dokumente’, In die Skriflig 56(1), a2831. https://doi. org/10.4102/ids.v56i1.2831 Contribution: This article concentrates on the view of the Dutch Reformed Church on practical apartheid before it officially ended in 1994. The critical approach of practical apartheid as undertaken by this church is investigated through a church historical study of literature. Three documents on church and society eventually came out of the General Synod: Church and Society 1986, Church and Society 1990 and the Church and a new dispensation in 1998. The Dutch Reformed Church, however, did not use the same point of departure before than after 1994. Die NG Kerk oor ‘Kerk en Samelewing’ voor en na 1994 – ’n Evaluering van drie dokumente The Dutch Reformed Church about ‘Church and Society’ before and after 1994 – An evaluation of three documents. In its aim, to guide the members of its congregations in the last days of official apartheid in South Africa in a pastoral and ethical way, the General Synod of the Dutch Reformed Church formulated the documents Church and Society of 1986 and 1990. The General Synod applied its interpretation of biblical norms like love thy neighbour, justice and human dignity, to say that apartheid as the forced separation and unequal, unjust treatment of people of different communities, could not be justified. The church opted for a new societal dispensation in one South Africa, although it left the practical side of it to the chosen politicians. When confronted by the new dispensation in 1994, the study commission that was appointed to help their church members to understand the new South Africa as based on the human rights of individuals, was uncritical about the humanistic-individualistic foundation of the new society. The fruits of their study were sent to be studied in congregations. This movement led to the end of an effort in this regard on the level of the General Synod. Between their approach to apartheid and the new society, the reports before the General Synod of the Dutch Reformed Church did not maintain the same principles, nor did it maintain an ecclesiastical independence. The report of 1998 did not show the same critical approach as the reports on apartheid in 1986 and 1990. Affiliation: 1Department of Historical and Constructive Theology, Faculty of Theology and Religion, University of the Free State, Bloemfontein, South Africa Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Inleidend Dit is ’n opdrag wat die Kommissie self vra en as dringend beskou. In die sinodebesluit wat volg, kry AKLAS opdrag om lidmate van gemeentes ‘met dringende spoed oor die staatkundige oorgangstyd in Suid-Afrika’ te begelei. ’n Begeleiding wat konsentreer op insig in die proses én ’n meer verbeeldingryke, gemotiveerde aandeel aan die heropbou van die land (NGK 1994:501) was nodig. Hierdie insig impliseer – in ’n kerklike konteks – ’n verteerbare ontleding van die veranderde samelewing na 1994 (Botes 2012:366; De Villiers 1999:19, 24– 27) en ’n kerklike stem uit die NGK in die ‘nuwe’ Suid-Afrika: ’n stem wat lidmate profeties pastoraal in die nuwe situasie begelei. aspekte  saamhang, en hulle saam as oorspronklike skeppingsgegewes onder leiding van die tiperende aspek van ’n aksie in ’n situasie of samelewingskring funksioneer, kan enige saak ‘onder die son’ in ’n kerklike aspek ontwikkel, in kerklike diens geneem, of kerklik profeties hanteer word (Strauss 2010:2). Só kan geldelike wins uit saketransaksies vir kerklike dankoffers, verwerkte hout vir ’n kansel en ’n beskeie suikerpotjie by koffie as ’n doopvont gebruik word (Nauta 1971:127). Dit beteken dat die Algemene Sinode van die NGK, vanuit die Woord etiese lig op die verhouding van hierdie kerk met alle fasette van die samelewing kan laat val. Hierdie lig moet egter Bybelsgetrou wees én by die ‘gemiddelde’ Skrifgehoorsame gelowige1 oortuigend Bybels- gefundeerd of -getrou oorkom. As ’n kerk praat, moet dit getrou aan die Woord en dus met die gesag van die Here praat. As ’n kerk praat, moet dit wees om te sê: ‘So sê die Here’ (NGKO 1998:9; Strauss 1994:590–591; 2010:59–61; 2018a:1–12).2 Dit beteken dat die kerk deur geïnterpreteerde Skrifbeginsels en nie noodwendig gesiteerde Bybeltekste nie, gelei word en dat KS–1986 en KS–1990 met hulle uitgekristalliseerde verwerkte konstantes ’n bydrae in die kerklike debat oor apartheid lewer (Strauss 20b8b:411–432). Die tema ‘Kerk en samelewing’ by die Algemene Sinode van 1986, 1990 en ook 1998 kom in hierdie artikel aan die orde. Die veronderstelling is dat die NGK as ’n Woordgetroue kerk in sy benadering tot apartheid in Suid-Afrika in 1986 en 1990 aan die een kant, en die nuwe Suid-Afrika in 1998 aan die ander kant, konsekwente Skriftuurlike vertrekpunte sal vertoon, naamlik dat hy van ’n reformatoriese inslag en ’n kerklike onafhanklikheid sal getuig. Dit gaan immers oor die NGK as ’n erkende gereformeerde kerk. Inleidend Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. In Die verhaal van die Ned.Geref. Kerk se reis met apartheid ontken Gaum die bewering dat die Algemene Sinode van hierdie kerk in Kerk en Samelewing – 1986 (KS–1986) en Kerk en Samelewing – 1990 (KS–1990) die Suid-Afrikaanse Regering en Nasionale Party napraat in sy distansiëring van apartheid. Gaum verwerp die bewering dat hierdie dokumente ‘maar net ingeval het by wat die regering van die dag toe al klaar gedoen gehad het’. Hy noem die besluite van die Algemene Sinode van 1986 en 1990 oor ‘samelewingsake’ deel van ’n gisting van gedagtes ‘op verskillende vlakke in die Afrikaanse gemeenskap’ waarin daar gelyktydig met sekere oortuigings gekom is (Gaum 1997:53). Die vraag wat die stelling van Gaum meebring, is of die Nederduitse Gereformeerde Kerk (voortaan in hierdie artikel, NGK), in ’n gisting van denke in die Afrikaanse gemeenskap, as ’n onafhanklike kerklike profeet vry was van invloed uit politieke kringe. Met sy gedagte van ’n gistingsproses waarby kerk en owerheid betrokke was, maak Gaum die kwessie van onafhanklike NGK-uitsprake in 1986 en 1990 juis ’n agendapunt. Boonop veroorsaak bewerings téén ’n onafhanklike NGK in hierdie proses (Strauss 2011:519) dat die invloed van die Algemene Sinode in ’n studie van KS–1986 en KS–1990, ter wille van klaarheid, ondersoek moet word. KS–1986 en KS–1990 kom in die doodsnikke van apartheid voor sy staatkundige afsterwe in 1994, sodat die invloed van die Algemene Sinode in hierdie klimaat nie vermy kon word nie. Die Algemene Sinode van die NGK praat as die breedste vergadering van hierdie kerkverband namens sy samestellende gemeentes oor aktuele sake (NGKO 1998:15; Strauss 2010:54). Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Open Access http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Page 2 of 11 Original Research Page 2 of 11 Wat die belang van so ’n ondersoek verhoog, is dat die Algemene Sinode van Oktober 1994 kort na die eerste verkiesing van alle stemgeregtige burgers uit die totale bevolking van Suid-Afrika, aan sy Algemene Kommissie vir Aktuele Sake (AKLAS) opdrag gee om na die posisie van die NGK in die ‘nuwe’ samelewing te kyk. 1.Hierdie gemiddelde lidmaat raak die lidmate wat die werk van die gemeentes van die kerk doen, of die meningsvormers van die kerk vorm. Anders gestel: hier gaan dit om lewende lidmate. Inleidend Het hy sy geloofwaardigheid as ’n Woordgebonde kerklike profeet in hierdie proses bevestig? Beide KS–1986 en KS–1990 asook die uitspraak van die Algemene Sinode van 1998 oor die NGK en die opbou van die nuwe Suid-Afrika, moes as kerklike stukke hulle uitsprake uit die Bybel begrond en dit sodoende met goddelike gesag beklee. In die proses moes sosiaal etiese konstantes uit die Skrif die koers aandui. KS–1986 en KS–1990 kom in ’n tyd waarin P.W. Botha (premier: 1978–1984; en staatspresident: 1984–1989; Kapp 2008a:131) en F.W. de Klerk (staatspresident: 1989–1994; Kapp 2008b:212) die leisels van die Nasionale Regering in Suid-Afrika hou. Beide beoog politieke hervorming weg van apartheid af, omdat die beleid soos dit onder Malan, Verwoerd en Vorster gevolg is, tot stilstand begin knars het. In 1980 reageer Botha op kritiek dat hy die witman van Suid-Afrika uitverkoop. Volgens hom was die Afrikaner die eerste een wat die juk van kolonialisme in Suider-Afrika afgegooi het en daarom moet hy nie ’n nuwe eeu van onreg vir ander minderhede skep nie. Die Afrikaner kan nie voortbestaan as hy nie aan ander op ’n Christelike grondslag die hand bied nie (Scholtz 1988:17– 18). In sy skepping van ’n stabiele klimaat vir hervorming, wil Botha langs ’n ‘evolusionêre, konstitusionele weg’ beweeg (De Villiers 1984:71, 166, 332). Waar P.W. Botha blanke beheer as ’n waarborg vir stabiliteit beskou met die Parlement se driekamerstelsel (vir respektiewelik blank, bruinman en Asiaat) en ander hervormings, gaan sy opvolger, F.W. de Klerk, verder deur die Suid-Afrikaanse bestel vir magsdeling aan almal, met stemreg vir alle burgers uit die totale bevolking, oop te maak. Volgens De Klerk was sy voorganger se hervormings nie deel van ’n 2.Kyk KOERS 83/1 vir Die NG-Kerkorde 1962: In samehang en voeling met die res van die lewe of werklikheid? https://doi.org/10/KOERS.83.1.2369 http://www.indieskriflig.org.za KS–1986 en KS–1990: Agtergrond Hoewel J.A Heyns die Algemene Sinode van die NGK van 1982 as ’n reaksionêre sinode beskou het – ’n sinode wat wal gooi teen ‘elke poging tot hervorming’ – besluit die Sinode in die gegewe omstandighede om Ras, volk en nasie en volkereverhoudinge in die lig van die Skrif, ’n pro-apartheidstuk van die Algemene Sinode van 1974, ‘indringend’ te hersien (NGK 1982:97, 1182, 1183, 1203). Sy opdrag aan ’n studiekommissie word nie in detail uitgestippel nie, maar ‘indringend’ toon dat veranderinge in die houding van die NGK oor apartheid oorweeg kan word. Op grond van die belang van die tema vir die kerk, word ’n kommissie van meningsvormers uit die algemene sinodale verband van die NGK aangewys: die voorsitter, ondervoorsitter, aktuarius en skriba van die Algemene Sinode van 1982 en 10 ander persone, waarby dosente van teologiese fakulteite waar NG- predikante opgelei word, asook ander kundiges uit NGK- gemeentes. Behalwe staande besluite van die Algemene Sinode, word NG-lidmate en kerklike instansies binne en buite die NGK én uit die buiteland deur Die Kerkbode genooi om voor die einde van 1983, studiemateriaal aan die kommissie voor te lê. So beland byna 2 000 bladsye op die tafel van die kommissie.4 Die NGK is onder groot druk oor sy steun aan apartheid en wil ’n deeglik oorwoë standpunt gereedkry. Die finalisering van KS–1986 hou die kerk op die lange duur vir byna vier jaar besig – tussen die Algemene Sinodes van 1982 en 1986 (NGK 1986:87–89). Soos die internasionale polities ekonomiese druk op Suid- Afrika toeneem (Grobler 2007:177), sou die kerklike druk op die NGK ook toeneem. Vanweë dié kerk se teologies morele steun aan apartheid, sou kerke wêreldwyd in 1982, as die aangekondigde jaar van kerke wêreldwyd se weerstand teen apartheid, hul druk teen die NGK laat toeneem. As gevolg van swart onrus in die 1980’s, was ’n noodtoestand die Nasionale Regering se enigste opsie om wet en orde in Suid-Afrika te handhaaf (Strauss 2020:7). Twee gebeure met ingrypende kerklike gevolge vermeerder die druk op die NGK. Die eerste is die Hervormingsdag-getuienis in 1980 van agt akademici in hierdie kerk, met kritiek op die stolling van apartheid. Dit was ’n Getuienis wat volgens een van die outeurs, J.A. Heyns, die klimaat in die NGK voorberei het om apartheid vanuit die Algemene Sinode te kritiseer, en KS–1986 en KS–1990 aan te bied (Die Kerkbode 1980:605; Kaapse Kerkargief, of KKA PPV 1375). 4.In sy verslag aan die Algemene Sinode van 1986, vermeld die studiekommissie 51 geskrewe stukke van kerklike instansies plaaslik en internasionaal, NGK-predikante én ekumeniese liggame (NGK 1986:87–89). 5.In 1989 voer J.A. Heyns aan dat die Bybelse eise van raadpleging en beraadslaging in Suid-Afrika saamloop met die ontwikkelingspeil van diegene met wie beraad gevoer word (Heyns 1989:73). ’n Kerklike aanpak In die Nederlands gereformeerde kerkordelike tradisie waarin die NGK in hierdie tyd met uitsprake oor kerk en samelewing kom, moet hierdie kerk, behalwe vir sy Woordgetrouheid én relevante situasieontleding, as ’n kerklike profeet ook rekening hou met die NG Kerkorde (NGKO) artikel 21. Hierdie artikel dra tot 1998 die ou bekende Nederlands gereformeerde bepaling, naamlik dat kerkvergaderings ‘kerklike sake en wel op kerklike wyse’ hanteer (NGKO 1986:6; 1990:6; Pont 1981:179). Die Algemene Sinode van 1998 wysig die bepaling na die volgende: kerkvergaderings hanteer ‘sake vanuit kerklike perspektief, in die lig van die Woord van God en op kerklike wyse’ (NGKO 1998:8). Die bewoording van artikel 21 soos gewysig in 1998, maak die saak duideliker, maar die ou en nuwe artikel 21 lei hoofsaaklik tot dieselfde optrede. Hierdie optrede vra dat die sake wat kerkvergaderings hanteer ’n kerklike aspek of kant het (Nauta 1971:126–127). Die sake op die agenda van die NGK word kerklike sake, of skep die moontlikheid van kerklike uitsprake wanneer dit die boodskap van die Bybel as die werkstroffel of -instrument van die kerk, kruis (De Kock 1975:142–144; Strauss 1994:591; 2010:60; 2013:89–90). Met sy omvattende prinsipiële konstantes vir die lewe, werp die Bybel lig op die saak deur die geestelik etiese kant daarvan aan te sny. Juis omdat die sin-kern van alle aspekte van God se skepping met die sin-kern van die ander http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 3 of 11 Original Research Page 3 of 11 samehangende geheelprentjie nie. Hierdie gebrek het sy inisiatiewe gestrem. De Klerk aanvaar in die vroeë 1980’s dat die visie van ‘groot’ gebiedsapartheid as regverdige apartheid gefaal het. Daarom is magsdeling deur die hele bevolking, wat hom betref, onafwendbaar (Grobler 2007:176–177; Welsh 2009:267, 355). In die regerende Nasionale Party én die algemene politieke klimaat in Suid- Afrika, groei daar in hierdie tyd ’n breë opvatting dat die einde van apartheid in sig is. Welsh beweer dat Botha se hervormings onder blanke beheer teen 1986–1987 (rondom die verskyning van KS–1986) stoom verloor het. Sy persoonlike optrede was ook meer onvoorspelbaar en onseker (Welsh 2009:257, 263). 3.Volgens Cloete en Smit word die Belydenis van Belhar aanvaar ‘na aanleiding van die afkondiging van ’n status confessionis rondom die verwerping van ’n morele en teologiese regverdiging van apartheid’ (Cloete & Smit 1984:7). KS–1986 en KS–1990: Agtergrond Vir die Getuienis gaan dit op Hervormingsdag 1980 om die ‘hervorming van die bestaande orde’ in Suid-Afrika. Die tweede saak is die afkondiging van ’n status confessionis téén die Nederduitse Gereformeerde en Nederduitsch Hervormde Kerk se teologiese en morele regverdiging van apartheid. Dit was ’n stap wat deur die Algemene Vergadering van die Wêreldbond van Gereformeerde Kerke in 1982 in Ottawa geneem is en tot die opskorting van die lidmaatskap van hierdie kerke lei (NGK 1982:97, 1182, 1183, 1203). Die intensiteit van die krisis verhoog wanneer die NG Sendingkerk, ’n jonger NGK, in Oktober 1982 met die konsepbelydenis van Belhar op die status confessionis van die Wêreldbond reageer. Volgens sommige van die outeurs is dit ’n belydenis téén die Bybelse steun aan ’n kerklike en sosiale apartheid (vgl. die betoog van Cloete & Smit 1984:7; Strauss 2012:19–20).3 Die studiekommissie verdeel sy opdrag in drie. KS-1986 bestaan uit ’n afdeling oor die Suid-Afrikaanse volke- en rasseproblematiek, ’n afdeling oor die prinsipiële én een oor die praktyk. Die eindproduk word deur konsensus in die kommissie verkry, maar kommissielede wat hiervan verskil, kan alternatiewe aan die Algemene Sinode voorlê (NGK 1986:89). KS–1990, as ’n hersiene KS–1986, volstaan met twee dele: ’n prinsipiële deel en enkele praktiese implikasies (KS–1990:2, 33). KS–1986 beweer dat die problematiek van Suid-Afrika in die saambestaan van ’n groot verskeidenheid lê, wat nêrens in die wêreld geëwenaar word nie. Die verskille in ras, velkleur, volkskultuur, taal, onderwys, godsdiens en kerk, tesame met die ‘groot verskeidenheid in ontwikkelingspeil, alles in een samelewing’, het ’n groot konflikpotensiaal (KS–1986:5). KS–1990 wys egter nie op ontwikkelingsverskille as die kern van die Suid-Afrikaanse problematiek nie. Vir ’n begronding van sy blanke beheer vir stabiliteit, sou P.W. Botha op hierdie punt by KS–1986 kon aansluit, terwyl KS–1986 én KS–1990 die deur vir F.W. de Klerk met sy demokratiese eenheidstaat, oopmaak.5 KS–1986 én KS–1990 kom na verwikkelinge in die Nasionale Party nadat P.W. Botha reeds al bevestig het dat politieke mondigheid en regte nie van enige deel van die bevolking weerhou kan word nie. In die konteks van ’n In hierdie oorverhitte internasionale politieke en kerklike klimaat, sou die Algemene Sinode van die NGK met KS–1986 en KS–1990 (’n hersiende KS–1986) kom. Wat was die Algemene Sinode se reaksie op kritiese uitsprake oor apartheid? Het dit as ’n gereformeerde sinode ’n eie profetiese inslag getoon? KS–1986 en KS–1990: konstantes vir die Suid-Afrikaanse situasie In hulle kritiek op die praktyk van apartheid in die tagtigerjare, gebruik KS–1986 en KS–1990 Bybelse konstantes of beginsels as maatstaf. Beide bestempel die Skrif as die ‘enigste maatstaf (of sola scriptura) waaraan standpunte, gesindhede en optredes in die Suid-Afrikaanse situasie (ten diepste – PS) getoets moet word’ (KS–1986:6; KS–1990:3). ’n Studie toon dat 40 paragrawe in KS–1986 direk na J.A. Heyns teruggevoer kan word. Hierby het hy in die gesprekke van die studiekommissie oor die teks van KS–1986 telkens vir die finale formulering gesorg. Na sy verkiesing tot voorsitter van die Algemene Sinode van 1986, neem hy dit op homself om as ’n eenmansfiguur KS–1986 in die binne- en buiteland te ‘bemark’; ’n inisiatief wat hom die titel van ‘Meneer NG Kerk’ besorg. Aanvanklik word hy as dogmatikus-etikus ingedeel by die prinsipiële deel, maar later lewer hy ook insette in die praktiese deel. Heyns is in hierdie stadium oortuig dat apartheid in sy laaste loopgraaf lê, en dat KS–1986 die laaste kans is wat die NGK kry om hierdie worstelende, strompelende beleid profeties krities én pastoraal te begelei (Strauss 2011:518; Williams 2006:196–198). ’n Studie toon dat 40 paragrawe in KS–1986 direk na J.A. Heyns teruggevoer kan word. Hierby het hy in die gesprekke van die studiekommissie oor die teks van KS–1986 telkens vir die finale formulering gesorg. Na sy verkiesing tot voorsitter van die Algemene Sinode van 1986, neem hy dit op homself om as ’n eenmansfiguur KS–1986 in die binne- en buiteland te ‘bemark’; ’n inisiatief wat hom die titel van ‘Meneer NG Kerk’ besorg. Aanvanklik word hy as dogmatikus-etikus ingedeel by die prinsipiële deel, maar later lewer hy ook insette in die praktiese deel. Heyns is in hierdie stadium oortuig dat apartheid in sy laaste loopgraaf lê, en dat KS–1986 die laaste kans is wat die NGK kry om hierdie worstelende, strompelende beleid profeties krities én pastoraal te begelei (Strauss 2011:518; Williams 2006:196–198). Vir beide KS–1986 en KS–1990 beteken hierdie vertrekpunt dat die situasie in Suid-Afrika aan oorwoë konstantes of vaste beginsels as beginpunte gemeet word, en dat die Bybel sulke konstantes gee om rigtinggewend vir kerklike én koninkryksoptrede te wees. Die twee KS-dokumente doen nie uitvoerige eksegese oor hulle Bybelse konstantes nie, maar gebruik dit as uitgekristalliseerde, kort omskrewe norme vir God se kerk en koninkryk. 6.In sy prinsipiële deel verklaar KS–1986 dat die ‘Heilige Skrif die volkome en vir alle tye gesaghebbende openbaring van God is. Daarom is dit vir ons die enigste maatstaf waaraan standpunte, gesindhede en optredes in die Suid-Afrikaanse situasie getoets moet word’ (KS–1986:6). In sy inleiding onderskryf KS–1990 opnuut hierdie standpunt (KS–1990:3). Original Research die styl van die koninkryk in ander samelewingskringe in (KS–1990:31). KS–1986 ‘beklemtoon’ dat die weerhouding van politieke mondigheid en regte aan ’n deel van die bevolking, ’n ernstige aantasting van hulle menswaardigheid is (KS–1986:57). KS–1990 herhaal hierdie eis en beklemtoon dat politieke leiers in ‘verantwoordelikheid …’ aan ’n politieke bestel moet meewerk – ’n politieke bestel ‘wat vir almal vryheid, geregtigheid en ’n menswaardige bestaan sal meebring’ (KS–1990:40, 41). Hierdie visie van KS–1986 en KS–1990 staan in ’n Nederlandse neo-Calvinistiese of gereformeerde tradisie. In hierdie tradisie sluit God se koninkryk ook die praktiese politiek in, waarin Christelik-georiënteerde politici leiding neem om aan Bybels Christelike beginsels gestalte te gee. verslane apartheid, neig die implikasie van hierdie mondigheid dus na ’n eenheidstaat met politieke regte vir almal. ’n Eenheidstaat wat, deur die prinsipiële aanvaarding van die gelykheid van almal, ontwikkelingsverskille buite rekening laat – vir De Klerk dui ’n eenheidstaat ’n bedeling aan waarin almal as gelykes stem (KS–1990:41). Oor die roeping van die NGK sê KS–1986, dat die kerk duidelikheid moet kry oor watter eise die situasie in Suid- Afrika aan sy bediening stel, asook oor die wese van die kerk én sy diens in die samelewing. KS–1986 spits hom toe op die NGK en sy funksionering in hierdie samelewing. Sy tema is die NGK en sy taak in die Suid-Afrikaanse samelewing (KS–1986:5); ’n taak wat volgens KS–1986 die bevordering van menswaardigheid (KS–1986:30–32), geregtigheid en vryheid as Bybelse konstantes (KS–1990:37, 40) insluit. As slotopmerking bid KS–1986 dat alle NGK-lidmate toeneem in begrip en fyn aanvoeling, om ‘die dinge’ te onderskei waarop dit werklik aankom (KS–1986:64). KS–1990 spreek die wens uit dat die Here ‘ons vrymaak om ons’ allereers te beywer vir die koninkryk en wil van God, met die sekerheid dat Hy sal sorg vir alles wat ons nodig het (KS–1990:46). Getrou aan ’n ‘gereformeerde preek’, beslaan die prinsipiële deel 34 van 63 bladsye (bl. 6–40) in KS-1986. Ten einde situasievreemde prinsipiële besinning te vermy, word die onderdele hiervan beëindig met ’n paragraaf oor: ‘Dit beteken ...’, ‘Dit alles beteken ...’ en ‘Dit alles impliseer …’ (KS–1986:6, 36, 39). Hiermee gee KS–1986 riglyne vir kerklike optrede in die Suid-Afrikaanse situasie. KS–1990 se prinsipiële deel beslaan 30 van 46 bladsye: bladsy 2–32. Hierin word die woorde ‘Dit beteken ...’, of ‘Dit behels onder meer ...’, of ‘Dit alles beteken ...’ (KS–1990:3, 21, 30) gebruik. KS–1986 en KS–1990: konstantes vir die Suid-Afrikaanse situasie Aan die spits van hulle kritiek, verwerp KS–1986 en KS–1990 apartheid as ’n sosiale sisteem soos dit in die praktyk hanteer is (KS–1986; KS–1990). Daarmee voldoen hulle nié aan die eis van die Wêreldbond in 1982 nie, naamlik dat die NGK alle vorms van apartheid onvoorwaardelik verwerp. Die vraag van kritiese kerke wêreldwyd is of die NGK ongekwalifiseerd daarteen is: in gees én praktyk. ’n Goeie woord vir enige aspek van apartheid én kerke se teologiese en morele ondersteuning daarvan, stuit hierdie kringe teen die bors. Omdat hierdie ondersteuning die Evangelie aantas – volgens ’n breë oortuiging in hierdie kringe – is ’n genuanseerde afwysing daarvan onvanpas (Cloete & Smit 1984:21; NGK 1994:30–32). Hoewel KS–1986, gevolg deur KS–1990, beoog om as kerk profeties-krities met apartheid uit ’n Bybelse oogpunt om te gaan,6 wil KS–1986 en KS–1990 as amptelike kerklike dokumente hulle nie skuldig maak aan die propagering van ’n spesifieke nie-kerklike politieke beleid nie. KS–1986 beëindig sy prinsipiële deel met die stelling dat die kerk die Evangelie moet verkondig én slegs die implikasies van die heil moet uitwys vir die heiliging van die samelewing (KS–1986:40). KS–1990 wys op die toerusting van alle kerklidmate, om op alle terreine vir die koningskap van Christus te stry. Deur sy lidmate te stuur vir die aanvaarding van ’n politieke amp, dra die kerk KS–1986 en KS–1990: Agtergrond Verder, het die NGK sonder tekens van invloed uit die gistingsproses oor apartheid in Afrikaanse geledere gekom? In hierdie oorverhitte internasionale politieke en kerklike klimaat, sou die Algemene Sinode van die NGK met KS–1986 en KS–1990 (’n hersiende KS–1986) kom. Wat was die Algemene Sinode se reaksie op kritiese uitsprake oor apartheid? Het dit as ’n gereformeerde sinode ’n eie profetiese inslag getoon? Verder, het die NGK sonder tekens van invloed uit die gistingsproses oor apartheid in Afrikaanse geledere gekom? Open Access http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Page 4 of 11 Original Research Page 4 of 11 KS–1986 glo heelhartig die volgende: KS–1986 glo heelhartig die volgende: [D]ie hantering van apartheid as ’n politieke en maatskaplike sisteem wat mense verontreg en een groep onregmatig bo ’n http://www.indieskriflig.org.za Original Research Page 5 of 11 Page 5 of 11 ander bevoordeel, [kan] nie op Christelik-etiese gronde aanvaar ... word nie, omdat dit in stryd is met die beginsels van naasteliefde en geregtigheid en … die menswaardigheid van almal … betrokke …, aantas. (bl. 52) gelykheid vir almal8 in die weg staan. Dit wil voorkom asof die Algemene Sinode én sy kommissie vir Kerk en  Samelewing in daardie dominante groep Afrikaners verkeer wat aanvaar dat apartheid misluk het. J.A. Heyns is deel van hierdie groep en wou met die opstel van KS–1986 die pas aangee. Soos die besinning in die NGK in kommissies, konferensies en sinodes voortgegaan het, het die oortuiging ‘… gegroei dat gedwonge afsonderlikheid en skeiding van volke nie as ’n voorskrif uit die Bybel afgelei kan word nie’. Die poging in die NGK om so ’n voorskrif in die Bybel te vind, moet as ’n fout afgewys word (KS–1986:52). Soos die besinning in die NGK in kommissies, konferensies en sinodes voortgegaan het, het die oortuiging ‘… gegroei dat gedwonge afsonderlikheid en skeiding van volke nie as ’n voorskrif uit die Bybel afgelei kan word nie’. Die poging in die NGK om so ’n voorskrif in die Bybel te vind, moet as ’n fout afgewys word (KS–1986:52). Die mislukking van apartheid lei tot twee duidelike gevolge onder Afrikaners as die outeurs, waarvan die kern hulle in die NGK bevind. Die eerste is ’n geskokte selfverwyt wat talle Christen-Afrikaners as NG lidmate inhibeer en van hulle ’n identifiseerbare groep maak wat politiek in Suid- Afrika en die nuwe toekoms gelate vanaf die kantlyn gadeslaan; ’n groep wat van buite krities inkyk én aanvaar dat hulle kans op ’n politieke bydrae verspeel is. Die tweede is Afrikaners se, ten minste uiterlike, aanvaarding van die nuwe spelreëls van die samelewing na 1994. Nuwe spelreëls vir sosiaal politiese Suid-Afrika, waarby hulle moet aanpas. Spelreëls wat hulle voorheen nie wou volg nie. Nuwe spelreëls wat Afrikaners as gereformeerde Christene nié eksplisiet krities aan hulle humanisties individualistiese trekke uitwys nie. 8.Hoewel KS–1986 hom nie letterlik oor die gelykheid van die hele bevolking uitlaat as ’n maatstaf vir geregtigheid nie, word dit by implikasie as ’n maatstaf vir regverdigheid in die dokument se opmerkings oor sekere konkrete kwessies gebruik. Volgens KS–1986 is gelykheid bepalend in die kerk (KS–1986:15); die gelykwaardigheid of waardigheid van elke mens moet eerbiedig word (KS–1986:19); daar is ’n reg op menseregte (KS–1986:33–34); KS veroordeel apartheid wat ‘een groep onregmatig bo ’n ander bevoordeel’ (KS–1986:52); KS verset hom teen die weerhouding van politieke regte aan ’n deel van die bevolking wat hulle menswaardigheid aantas (KS–1986:57); en beywer hom vir gelyke lone vir gelyke werk én gelyke geleenthede vir gelyke werksmoontlikhede (KS–1986:59). 7.Die derde vraag van die Heidelbergse Kategismus lei tot die belydenis dat die mens na die ewebeeld van God geskep is, sodat hy God reg kan ken, liefhê, loof en prys. Dit beteken dat die beeld van God in die sondige mens herstel word, as hy deur die Woord en Gees van God in die regte verhouding met God herstel word (NG Kerk- Uitgewers 1982:40). KS–1986 glo heelhartig die volgende: Die humanisties individualistiese grondwet van 1996 waarborg in hoofstuk II menseregte vir elke individu en gee aan alle burgers die geleentheid om deel te neem aan die bestuur van die land (Rautenbach & Malherbe 1994:8–16) – ’n situasie wat talle Afrikaners en NGK–lidmate stilswyend en kopskuddend aanvaar. Soos sommige dit stel: die situasie kon slegter gewees het én bied aan ons, deur die grondwet, ten minste die regsbeskerming van die howe. Suid-Afrika is nou ’n regstaat wat vanuit en deur die grondwet geregeer moet word (vgl. Rautenbach & Malherbe 1994:21). ’n Aantal opmerkings oor hierdie houding van KS–1986 is ter sake: In die eerste plek verwerp KS–1986 die ‘hantering’ van apartheid, of letterlik die prakties konkrete kant daarvan (Gaum 1997:73; Heyns 1989:71). Volgens KS–1986 bots  die  praktyk van apartheid in Suid-Afrika met Christelik etiese beginsels van naasteliefde, geregtigheid en menswaardigheid. Ten einde sy argumente Christelik eties te begrond, meet KS–1986 apartheid deurgaans aan hierdie, syns insiens, Bybelse norme (KS–1986:19, 24, 30, 32–34, 57). Onder die opskrif, Bybels-etiese riglyne, wys KS–1986 op ‘Christelike naasteliefde’, geregtigheid en reg, barmhartigheid, waarheid en die ‘Godgegewe waardigheid van die mens’ (KS–1986:24). KS–1986 verskaf ’n kort omskrywing van elkeen (KS-1986:24–32). Omdat menswaardigheid as ’n norm hier in die standpunte van die NGK deurbreek, motiveer KS–1986 hierdie norm deur die verbinding hiervan aan die herstel van God se beeld in mense. Volgens die Algemene Sinode het die sonde hierdie beeld verduister, maar nie vernietig nie. Die mens het steeds die status van iemand wat deur God met aansien en eer gekroon is. In Christus word die beeld van God met sy heerlikheid, waardigheid en eer – met totale gehoorsaamheid aan God – in die mens herstel. ’n Mensonwaardige behandeling voorkom hierdie herstel én benadeel ook hulle wat as subjekte daaraan skuldig is (KS–1986:31).7 KS–1986 en KS–1990 impliseer ’n eenheidstaat Enige poging van ’n kerk om so ’n sisteem Bybels-eties te probeer verdedig, moet as ’n ernstige dwaling beskou word, dit wil sê in stryd met die Bybel. (bl. 39–40) KS–1986 en KS–1990 en die partypolitiek van die dag Met KS–1986 en KS–1990 se geïmpliseerde eenheidstaat in Suid-Afrika, loop hierdie dokumente naby aan ontwikkeling in die Nasionale Party en onder Afrikaners. Moontlik vertoon hierdie verskynsel die reste van die 20ste-eeuse Afrikaner-eenheidsgemeenskap in kerk, staat en kultuur waarin die NGK as die godsdienstige, die Nasionale Party as die politieke en kultuurorganisasies as die kulturele kant van die  gemeenskap funksioneer: ’n gemeenskap wat rondom 1980 in ’n nuwe situasie oor apartheid inbeweeg. Die Afrikaner-eenheidsgemeenskap wat tot KS–1986 en KS– 1990 prominent was, met ’n gehegtheid wat selfs in ’n bepaling in die Kerkorde van die NGK opgeneem en weerspieël word.9 Gaum se opmerking in 1997 van ’n gisting van denke onder Afrikaners in die 1980’s, bevestig hierdie eenheidsgemeenskap. Soos KS–1986, maak KS–1990 in sy beoordeling van apartheid wat ‘op so ’n wyse begin funksioneer’ het, of ‘in die praktyk so funksioneer’, ’n onderdrukkende sisteem deur gedwonge skeiding; ’n sisteem wat om hierdie rede in stryd is met die beginsels van liefde, geregtigheid en menswaardigheid. Soos KS–1986, werk ook KS–1990 met die veronderstelling van ’n eenheidstaat waarin alle burgers op gelyke regte aanspraak maak. Hierdie houding word destyds ook in die Nasionale Party aangetref. Immers, die grense van die Republiek van Suid-Afrika, wat oorspronklik deur koloniale moondhede getrek is, is na meer as ’n eeu steeds ’n aanvaarde gegewe, hoewel dit nou ’n algehele eenheidstaat vir die totale bevolking begrens (KS–1990:39–40; Strauss 2020:7). Met hulle aanvaarding van rigtinggewende Bybelse konstantes in ’n geïmpliseerde eenheidstaat, moes KS–1986 en KS–1990 klein en groot apartheid afkeur. Teenoor groot apartheid as ’n interstaatlike vorm van gelykheid en – gelykheid is so gebruik – en daarom geregtigheid, moes daar ’n eenheidstaat met gelyke regte kom (WRK–Argief 280.38 n.d.:13–14); dus ’n staat wat hierdie oortuiging koester en die besonderhede daarvan in die praktiese politiek uitwerk. In KS–1986 en KS–1990 druip die apartheidspraktyk die toets van naasteliefde, geregtigheid, waarheid en menswaardigheid. Hoewel die NGK nie sonder emosie vir sy eie verlede voortgaan nie (KS–1986:51–53; KS–1990:39), ontken hy nie die gelykheid van alle mense as ’n internasionale politieke norm nie. Die kerk se Skriftuurlike konstantes geld vir alle mense in Suid-Afrika en kan nie deur hulle eie voorkeure, politieke Die NGK stel as kerk volgens KS–1986 en KS–1990 nie ’n nuwe politieke bestel voor nie (Gaum 1997:43; KS–1986:53; KS–1990:38). KS–1986 en KS–1990 impliseer ’n eenheidstaat Verskille wat in die Westerse geskiedenis sou lei tot die Westerse erkenning van die trappe van gevorderde regering, voordat ’n kolonie in die derde wêreld ’n onafhanklike demokrasie word. Met hulle erkenning van politieke gelykheid as ’n mensereg, móés die KS-dokumente logieserwys die verskeidenheid van die Suid-Afrikaanse bevolking as ’n polities bepalende beginsel laat vaar. In hulle veranderde visie op ’n staatkundige Suid- Afrika, het hulle ook nie na die bewese onstabiele politieke en sosiale kante van sommige demokrasieë in Afrika verwys nie. Dit is ’n gebrek aan stabiliteit wat so laat as 2021 steeds voorkom, en blyk uit onrus en verwoesting in KwaZulu- Natal en Gauteng. ’n Toestand wat in die 1980’s by NGK se lidmate wantroue skep in die betroubaarheid van die Algemene Sinode as ’n nie-humanistiese geloofsinstelling (Strauss 1997:171–173). ’n Wantroue blyk, wat sê dat die Sinode menseregte en verantwoordelikhede inruil vir regte en vryhede vir elke mens bloot omdat hy ’n mens is. ’n Toestand wat ook in die Algemene Sinode van 1998 se kyk op die nuwe land sou deurslaan. aan hierdie norme te toets. Met apartheid staan die kerk voor  sterk en emosiebelaaide verskille. Verantwoordelike politieke leiers moet oplossings soek vir die maatskaplike probleme wat in Suid-Afrika bestaan. ’n Bevredigende oplossing moet ‘vir almal vryheid, geregtigheid en ’n menswaardige bestaan …’ bring. Die NGK het gefouteer, deur toe te laat dat ‘gedwonge afsonderlikheid en skeiding van volke … as ’n Bybelse eis gesien is’. Apartheid het ’n ideologies etnosentriese basis gekry, wat daarvan ’n politieke ideologie gemaak het wat dié belange van die blanke minderheid ten koste van dié van ander beskerm. Liefde vir die eie het meermale rassisme geword, wat in strukture en wette uitgedruk is. KS–1990 stel dit baie duidelik: Apartheid het op so ’n wyse begin funksioneer dat die grootste deel van die landsbevolking dit ervaar het as ’n onderdrukkende sisteem wat deur gedwonge skeiding tussen mense … een groep onregmatig bo die ander bevoordeel. So het dit die menswaardigheid van die medemens aangetas en in stryd gekom met die beginsels van liefde en geregtigheid. Enige sisteem wat in die praktyk so funksioneer, is in die lig van die Skrif en die Christelike gewete onaanvaarbaar en moet as sondig van die hand gewys word. 9.In NGKO (1986:20), artikel 69.2 trag die NGK om die ‘Protestants-Christelike karakter van ons volk te beskerm, te behou en uit te bou’. NGKO (1990:19), artikel 69 laat dit weg. Artikel 69.2 kom van die Algemene Sinode van 1962, wat die internasionaal gekritiseerde Nasionale Regering na Sharpville in 1960, in sy beskerming neem (NGKO 1964:14–15; Strauss 2010:128). KS–1986 en KS–1990 impliseer ’n eenheidstaat Teen hierdie agtergrond aanvaar KS–1986 by implikasie, dat  die politiese toestand in Suid-Afrika in die 1980’s fisiek net ruimte het vir ’n eenheidstaat binne die – ironies – uniale (koloniale) grense van 1910; ’n ruimte waarbinne waarheid,  naasteliefde, geregtigheid, barmhartigheid en menswaardigheid die strukture van die politieke en sosiale  lewe van inwoners bepaal. Hierdie Skrifbeginsels veronderstel die gelyke aanspraak van alle inwoners – as wettige burgers of besoekers – op regverdigheid. • In die tweede plek impliseer KS–1986 dat dit hier gaan om ’n eenheidstaat of die verskeidenheid onder die inwoners van Suid-Afrika in een samelewing (KS–1986:4). Die mislukking van ‘groot’ apartheid wat op ’n verdeling in ’n aantal volkstate moes afstuur, word nie deur die dokument aangesny nie. Daarmee veronderstel KS–1986 dat ‘klein’ apartheid ook sy tyd gehad het. Met die oog op geregtigheid aan almal én die gelykwaardigheid van alle burgers, kondig die mislukking van groot apartheid ook die einde van klein apartheid aan. Hierdie mislukking behels groot en klein apartheid met afsonderlike geriewe, die bevoorregting van blankes op sekere punte, en praktiese politieke maatreëls wat blanke politieke beheer vir politieke stabiliteit waarborg – laasgenoemde soos deur P.W. Botha voorsien; ’n stabiliteit wat KS–1986 se • In die tweede plek impliseer KS–1986 dat dit hier gaan om ’n eenheidstaat of die verskeidenheid onder die inwoners van Suid-Afrika in een samelewing (KS–1986:4). Die mislukking van ‘groot’ apartheid wat op ’n verdeling in ’n aantal volkstate moes afstuur, word nie deur die dokument aangesny nie. Daarmee veronderstel KS–1986 dat ‘klein’ apartheid ook sy tyd gehad het. Met die oog op geregtigheid aan almal én die gelykwaardigheid van alle burgers, kondig die mislukking van groot apartheid ook die einde van klein apartheid aan. Hierdie mislukking behels groot en klein apartheid met afsonderlike geriewe, die bevoorregting van blankes op sekere punte, en praktiese politieke maatreëls wat blanke politieke beheer vir politieke stabiliteit waarborg – laasgenoemde soos deur P.W. Botha voorsien; ’n stabiliteit wat KS–1986 se Volgens KS–1990 ‘verkondig’ die Skrif norme soos liefde, geregtigheid, menswaardigheid en vrede. Die kerk kan kragtens sy roeping nie politieke modelle aan die staatsowerheid voorskryf nie, maar sal vanuit sy profetiese funksie voortgaan om bestaande en voorgestelde modelle http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 6 of 11 Original Research Page 6 of 11 derde wêreld gevoed word. Original Research Original Research Page 7 of 11 Original Research Page 7 of 11 Die eerste Algemene Sinode na die Sinode van KS–1990, is die Algemene Sinode van 1994. In hierdie stadium was die gebeure rondom KS–1986 en KS–1990 ou nuus. Die Sinode van 1994 besluit dat KS–1990, as ’n hersiening van KS–1986, die NGK se reaksie op ’n bepaalde historiese situasie is en daarom nie hersien gaan word nie (NGK 1994:500–501). Wat die NGK betref, is die sage rondom die KS–dokumente dus nou afgehandel. keuses of die politieke vryheid van die Afrikaners vervang word nie. Hierdie uitgangspunt word deur die idee van ’n eenheidstaat in die KS–dokumente aanvaar, sonder ’n poging om KS–1986 se aanduiding van ’n verskeidenheid in die Suid-Afrikaanse bevolking, ’n verskeidenheid met groot konflikpotensiaal, te ontleed en deur die kerk as ’n vredesoeker te probeer ontlont. Vanuit hierdie gelykheidsbeginsel, is die NGK oënskynlik sku vir die ontstaan van konflik oor ’n geïmpliseerde ongelykheid. Die anti-apartheidsdruk van kerke oor die wêreld op die NGK, blyk hierin bepalend te wees. Rondom die aanvaarding van ’n eenheidstaat en hulle afskeid aan die verskeidenheid, toon die KS–dokumente druk wat hulle kerklike onafhanklikheid inperk en voorbeelde wat hulle onafhanklike kerklike posisie teenoor die politiek en kerke internasionaal, bevraagteken. Tog sou een saak rondom KS–1990 by die Algemene Sinode van 1994 nawerk. Daar is getoon dat nóg KS–1986, nóg KS–1990 eersgenoemde se verwysing na die groot verskeidenheid konflikpotensiaal in die Suid-Afrikaanse bevolking, hanteer het. Teen ’n agtergrond van verskille in werksetiek, reageer die Algemene Sinode van 1994 op ’n boodskap, ter vergadering van president Nelson Mandela. In ’n besluit wat die nuwe president van die NGK se voorbidding verseker, word daar ook gewys op ’n beter lewenstandaard vir die bevolking, en die NGK se hulp aan die nuwe Regering se Heropbou en Ontwikkelingsprogram (HOP). Die bewoording van hierdie mosie getuig van versigtige, beheersde afwagting, moontlike samewerking en hoop (Strauss 2013:5). Met KS–1986 en KS–1990 beweeg die NGK nader aan die Wêreldbond van Gereformeerde Kerke, én soos dit in 1984–1992 blyk, geesgenote in die Gereformeerde Ekumeniese Sinode (Strauss 2004:110–111, 116, 2013:8). In 1992 word die NGK weer ten volle as ’n lidkerk in die Ekumeniese Sinode en in 1998 in die Wêreldbond opgeneem (Strauss 2002:233, 240, 2004:111, 116). Daar is gewys op J.A. Heyns se aandeel aan KS–1986. Daar is ook gewys op sy kritiek teen praktiese apartheid, veral na die Hervormingsdag-getuienis van 1980. Original Research Van hierdie program kom daar egter niks tereg nie. Die nuwe Regering werk nie deurgaans effektief nie. KS–1986 se verwysing na verskille in die ervaring van die bestuur van ’n land, word na die Algemene Sinode van 1994 algaande ’n skerper werklikheid. Boonop beleef die nuwe staatsowerheid ’n toename in dinge soos misdaad, korrupsie en geweld. Op sy beurt, staan die NGK groter getalle lidmate aan emigrasie af (NGK 1998:418–419). Die KS-dokumente verskyn dus sonder ’n verwysing na negatiewe ervarings van demokrasieë in Afrika. ’n Positiewe motivering vir die norm van gelykheid, laat skynbaar nie ruimte vir die negatiewe kante daarvan in Afrika nie. In 1985 neem Heyns, op versoek van P.W. Botha, die inisiatief om ’n ‘soort teologiese advieskomitee vir president P.W. Botha te vorm’. Hoewel Heyns eers in 1986 die voorsitter van daardie jaar se Algemene Sinode word, wil Botha uit hierdie gesprekke hoor hoe hy, Willie Jonker van Stellenbosch en Tjaart van der Walt van Potchefstroom as hervormingsgesinde teoloë oor sake van die dag dink (Jonker 1998:176–178). Omdat daar nie formele verslae van die gesprekke beskikbaar is nie, moet afleidings uit die blote betrokkenheid van die drie teoloë by die komitee gemaak word. Wat hieruit duidelik is, is die volgende: Heyns het naby aan die hervormingsgesinde president beweeg en eerstehands met die destydse Nasionale Regering se denke in kontak gebly. In 1988 ken die staatspresident die Dekorasie vir Voortreflike Diens aan Heyns toe (Van der Watt 1988:8). As Heyns wou, kon hy in hierdie konteks inderdaad as ’n nie-amptelike hofpriester van die presidensiële hof optree; ’n faktor wat die indruk dat KS–1986 op sekere punte deur regeringsfigure beïnvloed kon gewees het, nie uitskakel nie. Geen direkte lyn vanuit die standpunte in KS–1986 lei egter terug na hierdie  bron nie. Wat wel waar is, is dat die kommissie van KS–1986 hierdeur ’n indirekte lyn (deur Heyns) vir inligting en indrukke na die staatshoof gehad het. Intussen was Heyns bekend as ’n selfstandige denker wat standpunt inneem (Van der Watt 1988:7). Dit is nie duidelik of die ‘konneksie’ met die president enige invloed op KS–1986 gehad het nie (Strauss 2021:11; Van der Watt 1988:7). Die opstellers van KS–1986 was wel deel van Gaum se ‘gisting’ in Afrikanergeledere, en daarmee aan die invloede uit hierdie kringe blootgestel – invloede wat moontlik in KS–1986 kon deurwerk. KS–1986 en KS–1990 en die partypolitiek van die dag Daarmee gee die kerk by implikasie toe dat die partypolitiek op die praktiese vrywording van onderdrukking die inisiatief in die gesprek neem. Die handhawing van ’n veronderstelde eenheidstaat in KS–1986 en KS–1990, loënstraf egter dié dokumente se stelling dat die kerk hom nie oor politieke modelle vir die toekoms moet uitspreek nie. ’n Geïmpliseerde eenheidstaat – nie-verbaal – is ook ’n keuse. In hulle opmerkings oor apartheid as ’n liefdelose, onderdrukkende en onregmatig funksionerende sisteem, laat KS–1986 en KS–1990 eersgenoemde se rasse- en volkere- verskeidenheid én verskille in ontwikkelingspeil (KS–1986:5) buite rekening: ’n Verskeidenheid wat Heyns in 1989 nog vermeld (Heyns 1989:73). Dit gaan hier oor ’n verskeidenheid met konflikpotensiaal, wat volgens KS–1986 in die spanningsveld van die kontak tussen mense uit die eerste en In hulle opmerkings oor apartheid as ’n liefdelose, onderdrukkende en onregmatig funksionerende sisteem, laat KS–1986 en KS–1990 eersgenoemde se rasse- en volkere- verskeidenheid én verskille in ontwikkelingspeil (KS–1986:5) buite rekening: ’n Verskeidenheid wat Heyns in 1989 nog vermeld (Heyns 1989:73). Dit gaan hier oor ’n verskeidenheid met konflikpotensiaal, wat volgens KS–1986 in die spanningsveld van die kontak tussen mense uit die eerste en http://www.indieskriflig.org.za Open Access Die NGK en die oorgang in Suid-Afrika Die jaar 1994 lui die doodsklok vir staatkundige apartheid. Op 27 April 1994 gaan die land oor van beperkte stemreg na algemene stemreg, gereël deur die Tussentydse Grondwet van 1993. Die Grondwet van 1996 vervang eersgenoemde (Kleyn & Viljoen 1999:241–244, 259, 270). Onder ‘Die NG Kerk en die oorgang na ’n nuwe Suid-Afrika,’ noem De  Villiers hierdie verandering: ‘veel meer’ as ’n nuwe staatkundige bedeling. Volgens hom het die verandering van 1994 tot ‘omvattende en radikale verskuiwinge’ gelei, en min lewensterreine onaangetas gelaat. Die algemene verkiesing van 27 April 1994 sou ’n totaal ‘nuwe Suid-Afrika’ inlui (De Villiers 1999:15). ’n Belangrike verskuiwing is die oorgang na ’n regstaat soos in die Grondwet van 1996 vervat. Hoofstuk 2  van hierdie Grondwet dra ’n handves van (mense-) regte  (Kleyn & Viljoen 1999:267–276), wat die reg van die gemeenskap http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 8 of 11 Original Research Page 8 of 11 bepaal en die kernmaatstaf is waarvolgens die land se howe sake moet bereg. Die Grondwet van 1996, soos geïnterpreteer en toegepas deur die howe, het hoër regsgesag in die land as die parlement. Dit beteken dat die Republiek in die finale instansie deur die Grondwet met sy Handves, soos gelees deur sy howe as regsorgane, regeer word en as regstaat funksioneer. Die Grondwet met sy klem op individuele regte, maak van Suid-Afrika ’n nie-rassige, nie-seksistiese, liberale demokrasie, wat staan vir die vryheid van die individu; ’n demokrasie dus wat streef na openheid, vryheid, gelykheid en menswaardigheid (Kleyn  & Viljoen 1999: 241–244, 258–261; Stone 2014:154–155). riglyne op te stel vir NG lidmate wat ‘ontwikkelings in die  huidige samelewing negatief ervaar’ (NGK 1998:518). Die kwetsende implikasie hiervan is egter dat lidmate wat die  ontwikkelings negatief ervaar, pastoraal begelei moet word. Hulle het kerklik pastorale bystand (hulp) nodig! bepaal en die kernmaatstaf is waarvolgens die land se howe sake moet bereg. Die Grondwet van 1996, soos geïnterpreteer en toegepas deur die howe, het hoër regsgesag in die land as die parlement. Dit beteken dat die Republiek in die finale instansie deur die Grondwet met sy Handves, soos gelees deur sy howe as regsorgane, regeer word en as regstaat funksioneer. Die Grondwet met sy klem op individuele regte, maak van Suid-Afrika ’n nie-rassige, nie-seksistiese, liberale demokrasie, wat staan vir die vryheid van die individu; ’n demokrasie dus wat streef na openheid, vryheid, gelykheid en menswaardigheid (Kleyn  & Viljoen 1999: 241–244, 258–261; Stone 2014:154–155). Die NGK en die oorgang in Suid-Afrika Die opdrag van die Algemene Sinode van 1994 behels twee aspekte: insig in die oorgangsproses, en ’n gemotiveerde, meer verbeeldingryke aandeel aan die versoening en opbou van die land. Beide vra vir ’n kerklik etiese visie en dus ’n gemotiveerde betrokkenheid by die oorgang. Dieselfde kerkvergadering was immers ’n dekade gelede meer indringend betrokke by apartheid. Die beklemtoning van die regte van die individu staan lynreg teenoor Suid-Afrika in die apartheidsera met klem op ‘n volkereverskeidenheid bestaande uit ongelyke groepe. Hoewel die NGK en sy Algemene Sinode deel was van die afskeid van apartheid deur Afrikaners sedert 1980 én in die Nasionale Regering van destyds ’n gewillige oor gevind het, verander dit nie aan die feit dat hierdie kerk na 1994 ’n lewensbeskoulik vreemde regering én grondwet het nie; en dat die NGK  in  die  regerende African National Congress (ANC), om lewensbeskoulike redes, nié ’n meewerkende oor sou vind nie. Die Algemene Sinode van 1994 én 1998 wou met sy opdrag oor die nuwe bedeling weer by die tema ‘kerk en samelewing’ uitkom, maar die motivering ontbreek om die saak deeglik aan te pak. Die hantering van die voorstel oor die NGK en die oorgang, lê ’n louheid ten opsigte van hierdie bedeling in die breedste vergadering van die NGK bloot. Miskien dra die geskokte selfverwyt oor apartheid, ’n skok waarna verwys is, tot hierdie louheid by. Die NGK was soos Afrikaners, nog nie klaar met die verlammende geestelike proses rondom 1994 nie. Wat hierdie louheid bevestig, is die teksgeskiedenis van die betrokke studiestuk van AKLAS. ’n Jaar later, in 1999, verskyn die verslag as ’n artikel van D.E. de Villiers, ’n lid van AKLAS, in ’n teologiese tydskrif (De Villiers 1999:15–38; NGK 1998:89). Die trant van die teks spruit dus nie uit die insette van die lede van die kommissie nie, maar slegs hulle waarneming en goedkeuring, wat waarskynlik nie lank voor die Algemene Sinode van 1998 gegee word nie (NGK 1998:68). Die NGK sou die Suid-Afrikaanse samelewing na 1994 nie met dieselfde erns as voor 1994 benader nie. Formeel gesproke, het die Algemene Sinode ’n studiestuk ter tafel geneem, maar in praktyk sou dit minimale effek hê. Die eis van dringendheid in 1994 degenereer vier jaar later tot ’n ligte golfie (Botes 2012:366; De Villiers 1999:19, 24–27). Die NGK en die oorgang in Suid-Afrika Kortweg gesê: die Grondwet van 1996, met sy ruim blik op individuele vryheid, ’n vryheid wat deur ander individuele vryhede in die Handves beperk en gebalanseer word, stem nie ooreen met die Christelike vryheid in Galasiërs 5:13 nie. Laasgenoemde is ’n vryheid wat nie ‘misbruik’ word om sonde, volgens die Bybel, te doen nie. Teen hierdie agtergrond gee die Algemene Sinode van 1994 aan sy Tydelike Kommissie vir Leer en Aktuele Sake (TKLAS) die opdrag, om met ‘dringende spoed’ aan gemeentes leiding te gee oor hulle benadering tot die staatkundige oorgang in Suid-Afrika. Hierdie leiding moet help met insig in die ‘ingrypende en ingewikkelde proses’ en ’n ‘verbeeldingryker en gemotiveerde aandeel’ van lidmate aan versoening en die heropbou van die land verseker (NGK 1994:501). Die oorgang in ’n gespreksdokument Die finale stuk van AKLAS, bevat min omstrede kwessies én sekere konsensuspunte onder NG lidmate wat na 1994 in die land bly (NGK 1998:68–78). Oor die oorgang, wys AKLAS op die transformasie van Suid-Afrika deur die nuwe regering, wat die reste van apartheid wil uitwis en ’n demokratiese, nie-rassige, nie-seksistiese toekoms beoog. Dit is ’n Suid- Afrika wat, syns insiens, gebuk gaan onder werkloosheid, ’n gebrekkige voorsiening van water en gesondheidsorg, ’n tekort aan behuising, sanitasie en voeding en die vraag na die hervorming van grond. Die feit dat die Algemene Sinode van 1994 ’n tydelike kommissie taak, ’n kommissie wat funksioneer tydens hierdie Sinode, toon dat die term ‘dringende spoed’ deur die vergadering ernstig opgeneem is. Die voorstellers beklemtoon daarmee die belangrikheid en aktualiteit van die gevraagde leiding. Hierdie dringendheid beland egter op die tafel van die permanente kommissie met dieselfde naam, wat eers aan  die Algemene Sinode van 1998 rapporteer (NGK 1998:313–323). Die ‘dringende spoed’ van die studie oor die oorgang na ’n nuwe Suid-Afrika, neem verder af wanneer die Algemene Sinode van 1998 kennis neem van die studiestuk, en dit na ’n gespreksdokument vir gemeentes verander. Daarmee land die saak by kerkrade sonder geestelik etiese leiding oor ‘insig in’ die oorgangsproses, of verdere stappe in hierdie besinning in die NGK. ’n Ander sinodebesluit wat die  naaste hieraan kom, is die opdrag aan sy Algemene Kommissie vir Gemeentebediening (AKG), om pastorale Dit wil voorkom asof AKLAS in hierdie stadium (1998) oordeel dat formele apartheid hierdie probleme nie kon oplos nie. Daarom gee die Kommissie – uit ’n saaklike optimisme – ’n onkritiese voorkeur aan die transformasie van die nuwe Regering en die hervorming van grond,  onderwys en opleiding vir almal en ekonomiese gelykheid met eienaarskap, werk en die verkryging van http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 9 of 11 Original Research Page 9 of 11 Original Research en lidmate moet op ’n nuwe manier hulle roeping uitleef (NGK 1998:77). vaardighede. AKLAS is skynbaar daarvan oortuig dat die veranderde nuwe land met sy humanisties individualistiese grondwet en daarop gebaseerde samelewingspraktyke, as ’n model van geregtigheid, Suid-Afrika se probleme sal hanteer. ’n Model wat in 1994 ook in die Westerse demokrasieë verwelkom word. Die onderliggende politieke simpatie van AKLAS blyk uit sy gebruik van die vriendelike term ‘bevrydingsbewegings’, vir instansies soos die ANC en PAC, wat hulle voor 1994 met geweld teen die strukture en draers van apartheid verset het. Die oorgang in ’n gespreksdokument AKLAS se opdrag om die NGK te help met insig in en ’n kerklike greep op die ingrypende oorgangsproses rondom 1994, kom in hierdie verslag in 1998 nie tot sy reg nie. Toegegee dat die ontstaan van die nuwe samelewing ná 1994 en die veranderde posisie van die NGK in hierdie bedeling aandag gekry het. Daar is ook gekyk na aspekte van die rol van die NGK in die nuwe land. Wat ontbreek, raak egter die kern van die opdrag: profetiese leiding oor kerklik etiese insig in die verstaan en beoordeling van die oorgang én van die prinsipiële basis of konstantes waarop die nuwe bedeling rus. Hiervoor is daar geen profeties kritiese aanpak, uit kritiese solidariteit soos byvoorbeeld by Johan Heyns en KS–1986 en KS–1990 teen apartheid nie (Heyns 1977:98–108). Die ontwrigtende uitwerking wat die toepassing van die  apartheidsbeleid, asook … militêre stryd tussen bevrydingsbewegings en die vorige regering gehad het, het die instelling van meganismes om die slegte erfenis van die verlede te hanteer en sover moontlik reg te stel, onvermydelik gemaak … In die onderwys is ’n omvattende transformasieproses op gang gebring om die benadeling van swart leerlinge en studente aan bande te lê … (NGK 1998:69) Met die Grondwet van 1996 en ander formele outentieke kaarte op die tafel, kon die Algemene Sinode die geleentheid benut het om die nuwe staatkundige bedeling aan ’n etiese toets te onderwerp en afwykings van die beginsels of konstantes in KS–1986 en KS–1990 aan te toon: norme soos ‘Christelike naasteliefde’, geregtigheid en reg, barmhartigheid, waarheid en die ‘Godgegewe waardigheid van die mens’ (KS–1986:24; KS–1990:40). Hierdie konstantes waarmee die NGK sy teologies etiese steun aan apartheid deur die Algemene Sinode van 1974 hersien het (Strauss 1994:195–214), moes ook maatstawwe gewees het vir AKLAS se ontleding van die Grondwet van 1996 en die grondslae en inrigting van die nuwe bedeling. Die erkenning van die Bybelse aard van hierdie norme, is immers nie bevraagteken nie. Met sy verslag in 1998 kon die Algemene Sinode ’n brug gebou het tussen sy kritiese benadering van apartheid én die liberale demokrasie na 1994: ’n brug van prinsipiële konsekwentheid en kerklik profetiese onafhanklikheid. Dit kon ’n brug wees wat die verloop van sake vir lidmate kon vergemaklik het. Die oorgang in ’n gespreksdokument Die vermoede ontstaan dat AKLAS of De Villiers se onkritiese hantering van die liberale demokrasie in die breër NGK só omstrede was, dat die studiestuk as ’n gespreksdokument vir gemeentes gegee en so stilweg uitgefaseer is. Daar het van die oogmerk van die hierdie stuk, wat gemeentelede moes help aan insig in die nuwe bedeling, nie veel gekom nie. Onder die oorgang na ’n nuwe Suid-Afrika kritiseer AKLAS die ‘onregmatige vervreemding van swart mense se grond deur vorige regerings’, ’n wanbalans van te veel wit en te min swart mense in die staatsdiens, te min bestuur deur swart mense in private ondernemings en die benadeling van hierdie groep in die onderwys. Vir die Kommissie is transformasie klaarblyklik ’n aanvaarbare metode om hierdie onreg reg te stel. Ten spyte van apartheid wat sleg uit AKLAS se analise van die verlede kom, wys die Kommissie ook op aspekte van ’n morele krisis in die beoogde getransformeerde Suid-Afrika: bedrog, korrupsie, geweldsmisdaad, moord, aanranding, verkragting en skakings. ’n Situasie wat volgens AKLAS uit ’n vaag uitgedrukte ‘samespel’ van faktore uit die verlede en hede ontstaan het. Vir AKLAS is apartheid ’n spook uit die verlede, wat die hede negatief beïnvloed. Apartheid het ‘morele afstomping’ gebring onder hulle wat betrokke was by geweld teen die beleid. ’n Afstomping wat tot die oorsteek van morele grense gelei het, waarin daar gemoor en gemartel is (NGK 1998:69). AKLAS beskryf die oorgang in Suid-Afrika in ’n anti- apartheidstoon, sonder bevestigende statistiek of verwysings, maar lug ook sy kommer oor ‘die groeiende invloed van misdaadsindikate’ en misdaad in die nuwe land (NGK 1998:69). Hierdie gebrek in sy aanpak, doen afbreuk aan AKLAS se studie en die betroubaarheid van sy gevolgtrekkings. Onder modernisering en sekularisasie wys hy op ’n inkorting van die invloed van die kerk. Die grondwet van 1996 skep afstand tussen die NGK en die staatsowerheid, en die inspraak van hierdie kerk krimp ook by die staat en in die gemeenskap. In die nuwe samelewing neem die openbare invloed van die Algemene Sinode af. Die NGK beleef ’n verlies aan identiteit, ’n liberalisering van die nasionale sedewette, die negatiewe effek van regstellende aksie, sy eie swakker finansiële vermoë en ’n onverwerkte verlede onder lidmate (NGK 1998:69–71). Die kerk gaan deur ’n krisis oor sy gereformeerde identiteit. Hierdie krisis lei tot ’n groot variasie in prinsipiële denke onder lidmate (NGK 1998:69– 73). Die oorgang in ’n gespreksdokument Volgens AKLAS moet die NGK duidelikheid kry oor sy identiteit en rol in die nuwe Suid-Afrika. Kerkvergaderings Page 10 of 11 Daar is spore by hierdie drie Sinodes dat die NGK as kerk in sy uitsprake nie los staan van die Afrikaanse en Suid- Afrikaanse gemeenskap waarin hy funksioneer nie. Amptelike uitsprake van die NGK in 1986–1990 dra gedagtes wat in die Suid-Afrikaanse én Afrikaanse gemeenskap gehoor word én kontak met die Regering van vóór 1994 verraai. Veral KS–1986 en KS–1990 se implisiete erkenning van Suid-Afrika as ’n eenheidstaat, verraai die invloed van ’n breë stroom politieke denke onder Afrikaners. Daarby vertoon die opstellers van die AKLAS-verslag van 1998, die aanvaarde neerslag van heersende staatkundige denke in die land daardie tyd. Vrywaring Die sienings en menings wat in die artikel uitgedruk word, is dié van die outeur en weerspieël nie noodwendig die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeur nie. Mededingende belange NG Kerk-Uitgewers, 1982, Ons glo … die drie Formuliere van eenheid en ekumeniese belydenisse, NG Kerk-Uitgewers, Wellington. Die outeur verklaar dat daar geen finansiële of persoonlike verbintenis is met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. NGK, sien Nederduitse Gereformeerde Kerk. Pont, A.D., 1981, Die historiese agtergronde van ons kerklike reg I, HAUM, Pretoria. Rautenbach, I.M. & Malherbe, E.F.J., 1994, What does the Constitution say?, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Scholtz, J.J.J., 1988, Vegter en hervormer – Grepe uit die toesprake van P.W. Botha, Perskor, Johannesburg. Outeursbydrae Stone, H., 2014, Weerskant die Rubicon, FAK, Brandfort. Stone, H., 2014, Weerskant die Rubicon, FAK, Brandfort. P.J.S. was die enigste outeur betrokke by die skryf van die artikel. Strauss, P.J., 1994, ‘Kerklike sake, die kerk en die koninkryk van God’, In die Skriflig 28(4), 581–592. https://doi.org/10.4102/ids.v28i4.1520 Strauss, P.J., 1997, ‘Die krisis rondom “meerdere” vergaderings in die Ned Geref Kerk’, Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif (NGTT), 38(3), 171–179. Befondsing Hierdie navorsing het geen spesifieke toekenning ontvang  van enige befondsingsagentskap in die openbare, kommersiële of nie-winsgewende sektore. Strauss, P.J., 2010, Kerk en orde vandag, Sunmedia, Bloemfontein. Strauss, P.J., 2011, ‘Kerk en samelewing in die dokumente “Kerk en Samelewing” na 25 jaar’, Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif (NGTT) 52(3, 4), 511–520. https://doi.org/10.5952/52-3-60 Strauss, P.J., 2012, ‘Die belydenisbeweging teen apartheid’, in P. Theron (red.), Belhar geweeg, pp. 16–20, Brandfort, Kraal. Etiese oorwegings Strauss, P.J., 2002, ‘Die Ned. Geref. Kerk en sy ekumeniese bande: toenemende isolasie deurbreek’, in F. du Toit, H. Hofmeyr, P. Strauss & J. Van der Merwe (reds.), Moeisame pad na vernuwing – Die NG Kerk se pad van isolasie en die soeke na ’n nuwe relevansie, pp. 181–241, Barnabas, Bloemfontein. Hierdie artikel volg alle etiese standaarde vir navorsing. Strauss, P.J., 2004, ‘Die teologiese en morele regverdiging van apartheid en ’n status confessionis: ’n Vergelyking tussen die Wêreldbond van Gereformeerde Kerke en die Gereformeerde Ekumeniese Sinode se hantering van die saak’, Acta Theologica Supplementum 6, 96–121. Literatuurverwysings Botes, D.H., 2012, ‘Die NG Kerk as profeet teenoor die Suid-Afrikaanse Regering 1962–2002: ’n Kerkhistoriese perspektief’, Ongepubliseerde DTh-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat. Botes, D.H., 2012, ‘Die NG Kerk as profeet teenoor die Suid-Afrikaanse Regering 1962–2002: ’n Kerkhistoriese perspektief’, Ongepubliseerde DTh-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat. Cloete, G.D. & Smit, D.J., 1984, ’n Oomblik van waarheid, Tafelberg, Kaapstad. De Kock, P.B., 1975, Christelike Wysbegeerte: Inleiding, Sacum, Bloemfontein. De Villiers, D.E., 1984, P.W., Tafelberg, Kaapstad. De Villiers, D.E., 1999, ‘Die NG Kerk en die oorgang na ’n nuwe Suid-Afrika’, Skrif en Kerk 20(1), 15–38. https://doi.org/10.4102/ve.v20i1.1163 Waar KS–1986 en KS–1190 krities ingestel is op apartheid, kan dieselfde nie van die AKLAS-verslag van 1998 oor die bedeling na 1994 gesê word nie. AKLAS gebruik kernelemente van die oorgang kritiekloos en toon ’n onbekookte positiwiteit teenoor transformasie in Suid-Afrika, wat in beginsel of prinsipieel, bots met die betoog vir hervorming van KS–1986 (Heyns 1989:73–75; KS–1986:56). Gaum, F.M., 1997, Die verhaal van die Ned.Geref. Kerk se reis met apartheid 1960–1994: ’n Getuienis en ’n belydenis, Hugenote-Uitgewers, Wellington. Grobler, J., 2007, Uitdaging en antwoord – ’n Vars perspektief op die evolusie van die Afrikaners, Grourie, Pretoria. Heyns, J.A., 1977, Die Kerk, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Heyns, J.A., 1977, Die Kerk, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Heyns, J.A., 1989, Teologiese etiek 2/2. Sosiale etiek, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Jonker, W.D., 1998, Selfs die kerk kan verander, Tafelberg, Kaapstad. Kapp, P.H., 2008a, ‘Botha, Pieter Willem (PW)’, in F. Gaum (red.), Christelike Kernensiklopedie, pp. 130–131, Lux Verbi, Wellington. KS–1986 se ontwikkelingsverskille onder die verskeidenheid van die Suid-Afrikaanse bevolking, het na 1986 van die tafel van die Algemene Sinode verdwyn, maar bly na meer as 30 jaar ’n destabiliserende realiteit in die breë Suid- Afrikaanse gemeenskap. ’n Kru voorbeeld is die onverskillige verwoesting en skade wat die onrus van 2021 in KwaZulu-Natal en Gauteng aangerig het. AKLAS-1998 het in 1998 ’n ligte, onkritiese stempel op destabiliserende elemente in die nuwe Suid-Afrika gesit, en daarna geswyg. Kapp, P.H., 2008b, ‘De Klerk’, in F. Willem (red.), Christelike Kernensiklopedie, pp. 212–213, Lux Verbi, Wellington. Kerkbode, 1980, Kaapse Kerkargief of KKA PPV 1375. Kerk en Samelewing, 1986, ’n Getuienis van die Ned.Geref. Kerk soos aanvaar deur die Algemene Sinode, Oktober 1986, Pro Christo, Bloemfontein. Kerk en Samelewing, 1990, ’n Getuienis van die Ned.Geref. Kerk soos aanvaar deur die Algemene Sinode van die Ned.Geref. Kerk, Oktober 1990, Pro Christo, Bloemfontein. Kleyn, D. Erkenning Mededingende belange Nederduitse Gereformeerde Kerk Kerkorde (NGKO), 1986, 1990, 1998, Die Kerkorde, s.l., s.n. Slot Tussen die konstantes wat die visie van die Algemene Sinode van 1986 en 1990 van die NGK op apartheid bepaal, en die konstantes wat die visie van die Kommissie vir Leer en Aktuele Sake van die Algemene Sinode van 1998 op die bedeling na 1994 bepaal, is daar ’n verskil. Die konstantes van naasteliefde, geregtigheid en reg, barmhartigheid, waarheid en menswaardigheid soos verwoord deur die Algemene Sinode van 1986 en 1990, kom nie weer by AKLAS en die gespreksdokument van die Algemene Sinode van 1998 aan gemeentes voor nie. Behalwe vir ’n gereformeerde kyk op die kerk, aanvaar laasgenoemde die liberale demokrasie van 1994 in Suid-Afrika feitlik kritiekloos as ’n gegewe. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Literatuurverwysings & Viljoen, F., 1999, Beginnersgids vir regstudente, 2e druk, Juta, Kenwyn. Nauta, D., 1971, Verklaring van de kerkorde van de Gereformeerde Kerken in Nederland, Kok, Kampen. Nederduitse Gereformeerde Kerk, 1982, 1986, 1994, 1998, Agenda en Handelinge van die Algemene Sinode, s.l., s.n. Nederduitse Gereformeerde Kerk Kerkorde (NGKO), 1964, Kerkorde van die NG Kerk 1962, NG Kerk-Uitgewers, Kaapstad. Strauss, P.J., 2020, ‘Die Ned.Geref. Kerk se afskeid van apartheid: Cottesloe (1960) ’n voorloper van Kerk en Samelewing (1986,1990)?’, In die Skriflig 54(1), 1–9. https://doi.org/10.4102/ids.v54i1.2529 Strauss, P.J., 2018b, ‘Die NG Kerk se profetiese stem teenoor die SA owerheid in die dekade na 1994’, Stellenbosch Theological Journal 4(1), 411–432. https://doi. org/10.17570/stj.2018.v4n1.a19 Strauss, P.J., 2021, Die hervorming van apartheid in die 1980’s: die politieke benadering van P.W. Botha en kerklike insette van J.A. Heyns, Ongepubliseer. Van der Watt, P.B., 1988, ‘Prof. dr. Johan Adam Heyns – anno sexagesimo’, in C.J. Wethmar & C.J.A. Vos (reds.), ’n Woord op sy tyd, pp. 1–8, NG Kerkboekhandel, Pretoria. Williams, H.H., 2006, ‘J.A. Heyns en die Ned. Geref. Kerk en apartheid’, Ongepubliseerde DTh-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat. Wêreldraad van Kerke (WRK) Argief 280.38, n.d., Cottesloe contents confidential, pp. 13–14. Welsh, D., 2009, The rise and fall of apartheid, Jonathan Ball, Johannesburg. Data beskikbaarheidsverklaring Strauss, P.J., 2013, ‘Kerkwees in die branding: Die Ned.Geref. Kerk in algemene sinodale verband 1994–2011’, Acta Theologica 33(Suppl. 18), 1–154. https://doi. org/10.4314/actat.v33i1S.1 Die deel van data is nie van toepassing op hierdie artikel nie, aangesien geen nuwe data in hierdie studie geskep of ontleed is nie. Strauss, P.J., 2018a, ‘Die Ned.Geref. Kerkorde van 1962: In samehang en voeling met die res van die lewe of werklikheid?’, KOERS 83(1), 1–12. https://doi.org/10.19108/ KOERS.83.1.2369 Strauss, P.J., 2018a, ‘Die Ned.Geref. Kerkorde van 1962: In samehang en voeling met die res van die lewe of werklikheid?’, KOERS 83(1), 1–12. https://doi.org/10.19108/ KOERS.83.1.2369 http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 11 of 11 Welsh, D., 2009, The rise and fall of apartheid, Jonathan Ball, Johannesburg. Williams, H.H., 2006, ‘J.A. Heyns en die Ned. Geref. Kerk en apartheid’, Ongepubliseerde DTh-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat. http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2831/7589

Afrikaans

Good and evil angels: a perspective from the Bible During the second half of the 20th century a new interest in the supernatural arose. This can be seen as a reaction to prevailing rationalism and materialism. Together with this the topic of angels has received fresh attention. Attention is also given to satanism, demon possession and exorcism. This article presents a Biblical perspective on the existence and position of angels, good and evil, as a context for a broader research project on demon possession and exorcism. Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel Gedurende die tweede helfte van die twintigste eeu het daar ’n nuwe belangstelling in die bonatuurlike ontwikkel. Dit kan gesien word as ’n reaksie op heersende rasionalisme en materialisme. Hiermee saam het die onderwerp van engele nuwe aandag gekry. Aandag is ook gegee aan satanisme, demoonbesetenheid en eksorsie. Hierdie artikel bied ’n Bybelse perspektief op die bestaan en posisie van engele, goed en kwaad, as konteks vir ’n breër navorsingsprojek oor demoon- besetenheid en eksorsie. Ubi aves ibi angeli – Thomas van Aquino F.P. Viljoen & L. Floor Skool vir Bybelwetenskappe en Bybeltale Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: sbbfpv@puk.ac.za F.P. Viljoen & L. Floor Skool vir Bybelwetenskappe en Bybeltale Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: sbbfpv@puk.ac.za Abstract Good and evil angels: a perspective from the Bible Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel Ubi aves ibi angeli – Thomas van Aquino 1. Inleiding As deel van die navorsingsprojek oor demonologie is ’n Bybelse perspektief op engele nodig. Sodoende kan die aard en aktiwiteite In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 35 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel van die bose en oordeel oor die Satan en sy magte beter in konteks geplaas word. Deur die eeue heen het mense aan sowel goeie as slegte engele geglo. Hulle woonplek, so is geglo, was die hemel (Van der Watt, 1997:93). Dit het egter verander. Engele het “verdwyn”. Deur die invloed van die Aufkläring, die Verligting, het daar sogenaamd “’n ontvolking van die hemel” plaasgevind (Kuyper, 1923:9-11). Hierdie idee het ontstaan omdat die rede, die verstand, in hierdie denkklimaat oor die geloof begin heers het. Bavinck (1928:40) toon aan dat twee merkwaardige verskynsels daartoe bygedra het dat die bestaan van engele ontken is. In die agtiende eeu is die onderskeid tussen engele en mense ontken. Daarop volg in die negentiende eeu ook die ontkenning van die onderskeid tussen mense en diere. Wink (1986:1) tipeer dié situasie wat nog tot laat in die twintigste eeu geduur het: “If you want to bring all talk to a halt in shocked embarrassment ... try mentioning angels, or demons, or the devil.” Hy sê verder dat iemand wat sou waag om oor hierdie wesens te praat “will be quickly appraised for signs of pathological violence”. Nogtans het hoofstroomkerke voortgegaan om aan die bestaan van engele te glo. Teoloë wat die dictum van Ernst Käsemann navolg dat apokaliptiek die moeder van die Christelike teologie is, het meer aandag aan engele gegee. Hierdie tendens is op wetenskaplike terrein gestimuleer deur die publikasie van die Dooie Seerolle en pseudepigrapha van die Ou Testament wat ’n ryk angelologie van die vroeë Judaïsme blootlê. Daar is die laaste tyd selfs mense wat beweer dat die God van die Bybel oorspronklik self ’n engel was en dat die vroegste Christologie ’n “engel-Christologie” was (Barker, 1992:358-448). In die laaste tyd het daar hernuwe belangstelling in engele ontstaan. Daar kan twee oorsake geïdentifiseer word: In die laaste tyd het daar hernuwe belangstelling in engele ontstaan. Daar kan twee oorsake geïdentifiseer word: • Die moderne mens is moeg vir verstandsgodsdiens. Daar is weer belangstelling in die okkulte en die mistiek. Daar kan gewys word op die invloed van die Oosterse godsdienste (Noll, 1998:12). • Engeleverskynings geniet baie belangstelling. 1. Inleiding ’n Nederlandse dokter het deur middel van die media ondersoek ingestel na manifestasies van engele in sy land. Hy het so baie reaksies gekry dat hy spottenderwys opgemerk het dat dit lyk of daar in Nederland alleen meer engeleverskynings plaasgevind het as in die hele Bybel (Selderhuis, 2002:13). In Duitsland het ’n In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 36 F.P. Viljoen & L. Floor omvangryke boek oor engele by Uitgewery Herder verskyn. Aan die hand van afbeeldings toon die skrywer watter beelde mense deur die loop van eeue van engele en demone gevorm het. Hierby is dit opvallend dat engele in baie gevalle as vroue met vlerke geteken is. Die gevalle engele is daarenteen nie so saggeaard en lieftallig afgebeeld nie. Die duiwel en demone lyk op baie afbeeldings soos vreesaanjaende monsters. ’n Middeleeuse houtsnywerk met die naam Tentationes daemonis beeld op ’n weersinwekkende manier die duiwel as versoeker van ’n sterwende uit (Vorgrimler, 2001:184). Aan die begin van 2004 het dr. L.F. de Graaff by prof. dr. A. van de Beek van die Vrije Universiteit sy proefskrif oor die engele verdedig (De Graaff, 2004). Hy het aangetoon dat engele steeds meer uit kerke en die teologie verdwyn het. Volgens De Graaff is daar in esoteriese kringe wel besondere belangstelling vir engele, maar daar gebeur presies waarteen Augustinus (Augustinus, 1947:11.13) gewaarsku het: engele as sodaning word vereer en nie gerespekteer ter wille van die take wat hulle van God ontvang het nie. Engele het wel ’n bepaalde status, maar hulle status word bepaal deur die taak wat hulle verrig. Calvyn was, in navolging van Augustinus, redelik terughoudend in sy kommentaar oor engele. Hy het meestal net klem laat val op die take wat hulle moet verrig (Calvyn, 1980 [1559]:1.14). H. Bavinck (1928) volg Calvyn hierin na. De Graaff is nie so gereserveerd in sy skrywe oor engele nie. Hy sluit hom teenoor Bavinck by Kuyper (1923) aan wat ook nie heeltemal vry was van spekulasies oor wat engele doen nie. De Graaff gaan verder in sy spekulasie oor engele. Hy sien engele selfs as middelaars tussen die mens en God (De Graaff, 2004:202). De Graaff toon wel oortuigend aan dat dit goed is dat daar opnuut belangstelling vir engele is. Uit sy boek blyk dit egter ook dat ’n mens maklik met onbybelse spekulasies kan weghardloop (De Graaff, 2004:196). 1. Inleiding Hoewel daar in die laaste tyd heelwat oor engele gepraat word, doen baie dit half tong-in-die-kies, aangesien hulle die bestaan van engele nie werklik ernstig opneem nie (Fox, 1997:112). Heel gepas maak Noll (1998:11) die opmerking: “To theologize about angels is a most dubious undertaking in our day. But to ignore the subject of angels is to miss one of the comeback stories of the century.” Die doel van hierdie artikel is in die eerste plek om in die lig van historiese en Bybelse gegewens ’n verantwoordelike oorsig te bied van engele in die algemeen. Hierdie inligting bied die konteks vir ’n breër ondersoek oor demone en demoongekweldheid. Die 37 In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel ondersoek van hierdie artikel is nodig vanweë wisselende belangstelling in en beskouing van engele wat in die een uiterste uitloop op verregaande spekulasies oor engele en in die ander uiterste neerkom op die ontkenning van die bestaan van engele. In hierdie artikel word gepoog om ’n Skrifverantwoorde standpunt oor engele te stel. 2. Historiese oorsig van standpunte oor engele Gesprekke oor engele is so oud soos die teologie self. Angelologie funksioneer grootliks as ’n weerhaan wat die rigting van verskeie winde van lering deur die geskiedenis van Christelike teologie aandui. Vervolgens word ’n kort historiese oorsig van Christelike nadenke oor engele gebied. 2.1 Klassieke angelologie In die klassieke angelologie van die Westerse en Oosterse kerke staan twee teoloë se standpunte uit, naamlik dié van Augustinus (354-430) in die Weste en van Pseudo-Dionisius (sesde eeu) in die Ooste. Hierdie twee onderskeie strome van die Weste en Ooste vloei uiteindelik saam by Thomas Aquinas (1225-1274). Augustinus verbind engele direk aan God se verlossingsplan in Christus. In teenstelling met heidense veelgodendom wat met engeleverering gepaard gegaan het, verklaar Augustinus dat engele nie aanbid mag word nie (Stander, 1997:88). Hoewel hy aandag gee aan die aard van engele, fokus hy op die funksie van die engele. Volgens Augustinus het die Satan en die bose engele tydens die skepping gekies om op hulleself te vertrou en hulle eie natuur te vereer in plaas daarvan om God te vereer. In teenstelling met die bose engele het die goeie engele guns by God gesoek. Augustinus vermy die dualistiese idee dat die bose ewig is en dat engele onafhanklik van God voor die skepping geleef het (Augustinus, 1947:11.13). Augustinus se beskouing het normatief geword vir die Westerse Christendom. Pseudo-Dionisius het in sowel die Oosterse as Westerse kerk ’n groot invloed op die leer van engele gehad. Hy was ’n Neo-Platonis wat waarskynlik in Sirië gewoon het. Pseudo-Dionisius onderskei en orden die engele in nege range, waarvan die eerste die naaste aan God en die mees verhewe is, en die laaste die naaste aan mense en die minste verhewe is. Dienooreenkomstig maak hy ’n lys van die range vanaf die meeste tot die minste verhewe: serafs, gerubs, trone, heerskappye, owerhede, magte, aartsengele en engele. In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 38 F.P. Viljoen & L. Floor Volgens hom is net die laagste drie range by mense betrokke. Deur engeleverering word hierdie engele gunstig gestem om mense te help in hulle reiniging, verligting en vervolmaking. Deur die hulp van engele vorder ’n mens deur die rangordes van die engele op jou pad van saligheid (Stander, 1997:70). Die Oosters ortodoksie beskou dit as die proses van heiligmaking waarvan die uiteinde gemeenskap met die goddelike natuur is (Louth, 1989:38-43). Dit is teen hierdie beskouing dat Paulus in Kolossense ernstig waarsku (vgl. Viljoen, 2002:70). Thomas Aquinas bied ’n sintese van die klassieke angelologie en gebruik Augustinus en Pseudo-Dionisius as belangrike bronne. 2.1 Klassieke angelologie Thomas beroep hom op Psalm 104:4 (“U wat die winde u boodskappers maak”) as hy oor die natuur van engele skryf in reaksie op die materialistiese filosofie van sy tyd. Hy toon aan dat engele geen materie het nie, maar gees is. Hy beskryf hulle as die boodskapperwinde van God (Aquinas, 1991: 50.1). 2.4 Postmodernisme Binne die postmoderne wêreldbeskouing het daar opnuut ruimte gekom vir voorveronderstellings wat op ’n manier verband hou met geloof. Binne so ’n konteks word die Bybelse openbaring oor engele aanvaar sonder om dit rasioneel te probeer verklaar of dat daar natuurlike korrelasie hoef te bestaan. Tog het die postmodernistiese gees ook ruimte geskep vir verregaande spekulasies. In die kringe van die New Age-beweging is daar ’n obsessie oor engele. Aanhangers van hierdie beweging poog om met engele kontak te maak, aangesien elke mens ’n engel as persoonlike geestelike gids sou hê. Hierdie engele is na bewering toegankliker as God (Joubert, 1997b:108). Mense van die New Age-beweging bid tot engele in hulle poging om persoonlik kontak te maak met hulle persoonlike beskermengele. Hulle glo ook aan bepaalde engele waarmee ’n mens moet kontak maak vir genesing (genesingsengele) of vir troos (vertroostingsengele) (Joubert, 1997a:53). 2.3 Modernisme Aangesien die “lig van menslike rede” deur die Modernisme en die Aufklärung as finale maatstaf vir waarheid beskou word, is daar binne dié denkraam nie plek vir engele nie. Volgens die Modernisme moet die geloof aan engele en demone as ’n religieuse aangeleentheid “of the power of spirit over matter” (Noll, 1998:22) beskou word. Geloof kan egter nie die rasionele toets deurstaan nie en is daarom irrelevant as dogma. Binne hierdie konteks hanteer Schleiermacher engele en demone as ’n appendiks by die dogma oor die skepping en merk op: “Christ and the apostles might have said these things about angels without having had any real conviction of the existence of such beings ... as, for example, we might talk of ghosts and fairies” (Schleiermacher, 1928:42). Schleiermacher se kriterium sou eventueel tot Bultmann se ont- mitologiseringsprogram lei (vgl. Bultmann, 1984:2-4). Ook in modernistiese verband het die Romantiek die werklikheid van engele ontken, deur hulle bloot as simbole van sentimentele liefde te beskou. Die Romantiek het ook bose engele, onder andere in die vorm van Frankenstein, geskep (Noll, 1998:22). 2.2 Reformasie Die Reformatore is meer versigtig om hulle oor engele uit te laat. Teenoor die Middeleeuse teoloë, soos Thomas Aquinas, wat baie klem op die geestelike natuur van die engele gelê het, plaas die Reformatore eerder klem op die funksie van die engele. Vir die doel van hierdie artikel word net kortliks na die standpunt van Calvyn verwys. Calvyn is dit eens met die klassieke standpunte oor engele, naamlik dat hulle beslis bestaan, dat hulle geestelik is, dat hulle geskape is en dat die engele wat met die mensdom in stryd is, in sonde geval het. Deur by die sola Scriptura-beginsel te bly, weerhou Calvyn hom egter van die spekulasies van die Middeleeuse teoloë dat engele mistieke gidse is wat mense verlig. Hy beroep hom op Hebreërs 1:14 (“Is hulle dan nie almal geeste in diens van God, wat Hy uitstuur om dié te dien wat die saligheid gaan beërf nie?”). Calvyn beskou engele as boodskappers van God se verlossing en troos vir mense. In teenstelling met Pseudo-Dionisius leer hy dat ’n mens nie langs die weg van engeleverering en erkenning van hulle range tot saligheid vorder nie, maar slegs deur geloof in Jesus Christus. Hoewel engele as boodskappers van God gerespekteer moet word, mag hulle nie vereer word nie. God alleen kom al die eer toe (Calvyn, 1980 [1559]:1.14). In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 39 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel 3. Bybelse getuienis oor engele In die lig van bogenoemde wisselende opinies oor engele, word daar vervolgens gevra na die Bybel se getuienis oor engele. Verwysings na engele en ander hemelse wesens kom ongeveer 258 keer in die Bybel voor. Daarvan bevat die Ou Testament 63 In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 40 F.P. Viljoen & L. Floor verwysings en die Nuwe Testament veel meer. In die Nuwe Testament word sowat 195 keer na engele verwys: in die Evangelies 24 keer, in die boek Handelinge 21 keer, in Paulus se briewe 28 keer en in die Openbaring van Johannes byna op elke bladsy (Human, 1997:33). verwysings en die Nuwe Testament veel meer. In die Nuwe Testament word sowat 195 keer na engele verwys: in die Evangelies 24 keer, in die boek Handelinge 21 keer, in Paulus se briewe 28 keer en in die Openbaring van Johannes byna op elke bladsy (Human, 1997:33). Sommige navorsers is van mening dat die geloof aan engele en geestelike wesens in die Bybel die direkte invloed van die omliggende heidense gelowe sou wees. Hierdie engelegeloof het veral met die krisis van die ballingskap Israel se godsdiens en geskrifte (Ou Testament) binnegedring en tot volle ontwikkeling gekom in apokaliptiese Judaïsme (Human, 1997:38). Ten spyte van rabbi’s se pogings om hierdie invloede teë te werk, het die geloof aan engele tog posgevat. In die tyd van die Nuwe Testament is Israel so deur vreemde godsdienstige idees oorspoel, dat die geloof aan geestelike wesens in baie gemeenskappe aanvaar is. Van die apostels het dié geloof probeer onderdruk, maar in die Evangelies, die sogenaamde deutero-Pauliniese Efesiërs en Openbaring, het die geloof in engele hoogty gevier (vgl. Noll, 1998:29). Wie hierdie beskouing van die Bybelse tekste aanvaar, besluit op grond van hipoteses watter getuienisse van die Bybel betroubaar is en watter misleidend. Wanneer ’n mens egter die getuienis van die Ou en Nuwe Testament aanvaar, is so ’n benadering nie moontlik nie. Dit is inderdaad so dat daar in sekere tye en boeke groter konsentrasie verwysings na engele is. In die Ou Testament sowel as in die Nuwe Testament word die werking van engele beskryf. Engele is hemelse wesens, lede van God se hofhouding wat Hom dien en prys (Job 1:6; Jes. 6:2 e.v.). Behalwe vir hulle taak in die hemel, is engele ook op aarde werksaam. Hulle is getuies by die skepping (Job 38:7). Hulle tree op as bodes of gesante van God. 3. Bybelse getuienis oor engele Engele moet in opdrag van God dikwels allerlei take op aarde uitvoer. Enkele voorbeelde uit die Bybel word genoem: • Engele bewaak die toegang tot die paradys (Gen. 3:24). • Engele hou by Jakob se bed op die grond die kontak met die hemel oop (Gen. 28:12). • Josua word deur engele ondersteun (Jos. 5:13 e.v.). • Die pes-epidemie by Jerusalem word deur ’n engel gestuit (2 Sam. 24:16-17). • Daniël word deur ’n engel bemoedig (Dan. 10:5-11). In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 41 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel • ’n Engel kondig die geboorte van Christus aan en ’n koor van engele sing by daardie gebeurtenis (Luk. 2:9-15). • ’n Engel kondig die geboorte van Christus aan en ’n koor van engele sing by daardie gebeurtenis (Luk. 2:9-15). • ’n Engel kondig die geboorte van Christus aan en ’n koor van engele sing by daardie gebeurtenis (Luk. 2:9-15). • ’n Engel kondig die geboorte van Christus aan en ’n koor van engele sing by daardie gebeurtenis (Luk. 2:9-15). • In Getsemane verskyn ’n engel uit die hemel om Jesus te versterk (Luk. 22:43). • In Getsemane verskyn ’n engel uit die hemel om Jesus te versterk (Luk. 22:43). • Engele is aktief by die opstanding van Jesus betrokke (Matt. 28:2; Luk. 24:4). • Engele is aktief by die opstanding van Jesus betrokke (Matt. 28:2; Luk. 24:4). • By Jesus se hemelvaart kom twee engele die dissipels toespreek (Hand. 1:10). • By Jesus se hemelvaart kom twee engele die dissipels toespreek (Hand. 1:10). • Petrus word deur ’n engel uit die tronk bevry (Hand. 12:7-9). • Petrus word deur ’n engel uit die tronk bevry (Hand. 12:7-9). • Paulus word op die skip in die storm deur ’n engel bemoedig (Hand. 27:23-24). • Paulus word op die skip in die storm deur ’n engel bemoedig (Hand. 27:23-24). 3.1 Verhouding tussen God en engele In die Semitiese en Griekse mitologieë word gode en geestelike wesens met mekaar geïdentifiseer. Binne die goderyk bestaan daar ’n hiërargie waarvolgens die hoër gode deur die ondergeskikte gode gerespekteer en vereer moet word. Die oppergod is nie die almagtige God nie. Dit is ook nie so dat die ondergeskikte gode slegs volgens die almagtige God se wil en toestemming optree nie. Die oppergod eis ook nie dat hy alleen vereer moet word nie. Daar bestaan voortdurende onderlinge stryd in die goderyk om die gode se posisies binne die rangorde te bepaal (Smart, 1984:33). In teenstelling met hierdie heidense veelgodendom handhaaf die Bybel ’n monoteïstiese perspektief. As enigste skepper en God is die Here verhewe bo alles en almal wat Hy geskep het. Daar bestaan geen ryk bo of naas Hom wat sy absolute soewereiniteit kan beperk nie. Hy is volkome onderskeie en anders as die skepping: “Luister, Israel, die Here is ons God, Hy is die enigste Here” (Deut. 6:4). Le Roux (1997:13 e.v.) redeneer op grond van Israel se monoteïsme dat die voorkoms van engele in die Ou Testament die gevolg is van Babiloniese, Persiese en Hellenistiese invloede op Israel se godsdiens – dit is volgens hom die rede waarom geskrifte wat in die tyd van hierdie oorheersings geskryf is, skielik van die engele wemel (Le Roux, 1997:26). Hy beweer verder dat wanneer die volk naby die Here geleef het, hulle geen behoefte aan engele gehad het nie (vgl. ook Human, 1997:33). Wanneer hulle egter ver van God geleef het, het hulle die heidense idees van engele, demone en die Satan oorgeneem. Die vertrekpunt wat aan Le Roux se standpunt ten grondslag lê, is dat die teks van die Ou In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 42 F.P. Viljoen & L. Floor Testament deur heidense idees beïnvloed is. Wie hierdie teks vandag lees, moet hierdie invloede identifiseer en hulle nie daardeur laat mislei nie. Dit is inderdaad so dat die omliggende volke aan talle goeie en slegte geeste geglo het. ’n Algemene afbeelding in die buite-Bybelse antieke pantheons wat in Egipte, Mesopotamië en Kanaän gevind is, is dié van ’n goddelike raad. Gode word uitgebeeld as raadslede wat voorvalle beoordeel en toestemming verleen vir militêre ekspedisies (Noll, 1998:35). Die parallel van hierdie beeld kom wel in die Bybel voor, naamlik dat God deur engele omring word. Daar is egter ’n belangrike verskil. 3.1 Verhouding tussen God en engele In die Ou Testament word die beeld telkens gebruik om die uniekheid van die Here te beklemtoon: “Wie in die hemel kan met die Here vergelyk word? Wie onder die hemelwesens is soos die Here? Hy is God, vir Hom het die hemelse vergadering ’n heilige ontsag. Hy is magtig, gevrees onder almal rondom Hom” (Ps. 89:7-8). In aansluiting by die onvergelyklike soewereiniteit van God, maak die Bybel dit duidelik dat die Here niemand nodig het om vir Hom advies te gee nie: “... wie kan sy raadgewer wees? Vir wie raadpleeg Hy dat dié Hom sou leer wat om te doen? Wie leer Hom en onderrig Hom dat Hy met insig kan optree?” (Jes. 40:13-14). Engele staan in diens van God. Hierdie diens is tweevoudig van aard, naamlik ’n diens in die hemel en ’n diens op aarde. In die hemel is die engele geroep om rondom God se troon te wees en Hom dag en nag te prys (Jes. 6:2, 3; Op. 5:11). Op aarde was en is daar vir hulle ’n drievoudige taak: • Begeleiding by keerpunte in die heilsgeskiedenis: Jesus se geboorte, sy opstanding en sy hemelvaart. • Begeleiding by keerpunte in die heilsgeskiedenis: Jesus se geboorte, sy opstanding en sy hemelvaart. • Stryd teen bose magte (Dan. 10:13). • Diens aan die gelowiges (Hebr. 1:14), naamlik in sterwens- begeleiding (Luk. 16:22), in die erediens (Hebr. 12:22-24) en algemene begeleiding en bewaring van God se kinders (Ps. 91). Dit blyk dat die Bybel erken dat engele bestaan, maar dat hulle duidelik van God onderskei moet word. Deurgaans word die engele as dienaars en boodskappers van God beskryf. In die lig van hierdie Bybelse gegewens blyk dit dat daarteen gewaak moet word om, soos Thomas Aquinas, die natuur van engele losstaande van hulle funksie te definieer. Aan die ander kant moet ook gewaak word teen die beskouing van die Verligting wat engele gedegenereer het tot naïewe beeldspraak of romantiek. In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 43 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel 3.2 Engele en die skepping Volgens die Babiloniese en Mesopotamiese skeppingsmites het gode van ’n laer orde tydens die “skepping” in opstand gekom teen die magte van die hemel, aarde en die see. Hierdie konflik het tot ’n hiërargie in die natuur en goderyk gelei. Die chaotiese gode is tot die onderwêreld ingeperk, maar van tyd tot tyd sou hulle die stabiliteit van die hiërargie en die natuur uitdaag. Volgens hierdie mites is die mensdom ondergeskik aan die gode en is hulle verplig om die gode te dien. Die engele word met die goderyk vereenselwig (Lambert, 1975:55-59). Hierdie panteïstiese, mitiese wêreldbeeld van die omliggende heidene verskil van die Bybelse wêreldbeeld. God is transendent. Hy is die skepper van die hemel en aarde. Geen gode hou vir Hom ’n bedreiging in nie: “Al die gode van die volke is niks: dit is die Here wat die hemele gemaak het” (Ps. 96:5). Hy is die skepper van alle sigbare en onsigbare dinge, trone, heerskappye, owerhede en magte (Kol. 1:16; vgl. ook Viljoen, 2002:89). Ook engele is dus deur God geskep. Die skeppingsverhaal in Genesis 1 verwerp die heidense mitologie van ’n hiërargiese stryd in die geestesryk (van gode en engele) tydens die “skepping”. Die openingsin, “In die begin het God die hemel en die aarde geskep” (Gen. 1:1), kanselleer die heidense tema van die geboorte van gode. Die God van die Bybel is nie gebore nie. Hy is van ewigheid af daar. Die skepping het nie uit ’n vorige realiteit ontwikkel nie. Hyers (1984:81-102) toon aan hoe daar in die skeppingsverhaal met elke skeppingsdag nog ’n afgod van die heidendom onttroon word: Die eerste dag is die gode van lig en duisternis verwerp; die tweede dag die gode van die lug en die see; op die derde dag die gode van die plantegroei; op die vierde dag die son, maan en ander stergode; op die vyfde dag word daar uit die diereryk enige assosiasie met goddelikheid uitgeskakel, maar op die sesde dag word die mens na die beeld van God geskape. Dit is veelseggend dat daar in hierdie skeppingsverhaal geen melding van engele gemaak word nie. 3.3 Identiteit, aantal en rangorde van engele Die Babiloniese ballingskap word gewoonlik beskou as die water- skeidingsperiode waartydens die Joodse monoteïsme sy hoogtepunt bereik het. Apokaliptiese angelologie het in dié tyd ook gefloreer. Die engele wat vroeër as God se boodskappers beskryf is, se identiteit word nou duideliker gestel. Die enigste twee engele wat by In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 44 F.P. Viljoen & L. Floor die naam geïdentifiseer word, is Gabriël en Migael en daar word die meeste in die apokaliptiese deel van die boek Daniël na hulle verwys (Raphael word in die apokriewe boek van Tobit genoem). Die vroegste lys van aartsengele kom in die boek van 1 Henog voor en word as Migael, Sariël, Raphael en Gabriël geïdentifiseer (1 Henog 9:1). Later word ’n lys van sewe aartsengele gegee (1 Henog 20). In die Ou Testament word Migael geïdentifiseer as die hoogste figuur in die engeleryk (Dan. 10-12). Die glans en die heerlikheid van die aartsengele word in die Bybel beskryf, maar altyd in onderskeid met die heerlikheid van God. In Esegiël 1:26-28 word die heerlikheid van God beskryf teenoor Esegiël 8:2 waar die heerlikheid van die aartsengel beskryf word. Soortgelyk is ook die geval in Daniël 7:9-10 (die heerlikheid van God) en Daniël 10:5-6 (die heerlikheid van die aartsengel). In Openbaring word onder- skeidelik die heerlikheid van God (Op. 4:2-6), van Christus (Op.1:12- 16) en die engel (Op. 10:1-3) beskryf. Die belangrike onderskeid is dat die engel nie aanbid mag word nie. Die lof kom God toe. Dit is duidelik dat die Christendom se beeld van God en van die engele aansluit by dié van die Ou Testament. Die beskrywing in Openbaring 4 kom ooreen met die monoteïstiese beeld van die Ou Testament. God is enig, Hy is gees, Hy is heilig, Hy is die Skepper en Hy is die Here. God is egter nie alleen nie. Hy word omring deur ander geestelike wesens en heiliges wat gesag van God ontvang het. God alleen is waardig om al die lof te ontvang en Hy aanbid niemand nie (Viljoen, 2003:222). Soos die maan genereer engele nie hulle eie lig nie. Soos wat dit onmoontlik is om in die son in te kyk, so kan ’n mens deur die engele indirek iets van die glorie van God raaksien, soos die maan iets van die glans van die son weerkaats. Uit Bybelse getuienis blyk dat die aantal engele oorweldigend is (Matt. 26:53; Op. 5:11). 3.3 Identiteit, aantal en rangorde van engele Deur die eeue is daar telkens pogings aangewend om die rangorde van engele te bepaal. Soos hierbo aangetoon het Pseudo-Dionisius Aeropagita omstreeks 500 n.C. in sy werk De hierarchia coelesti die engelewêreld in nege (drie maal drie) groepe geklassifiseer: die hoogste drietal is die serafs, die gerubs en die trone. Dan volg in ’n laer orde die tweede drietal: die heerskappye, magte en kragte. Daarna volg die derde drietal: die vorste, aartsengele en engele (vgl. Human,1997:96). Om so ’n onderskeid uit die Bybel af te lei, is egter geforseerd. Tog het teoloë soos Kuyper (1923) met Skrifberoep die volgende drie groepe en klasse van engele onderskei. In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 45 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel Die eerste groep is die aartsengele. Die Bybel noem twee, naamlik Gabriël en Migael: • Gabriël se naam beteken “Man van God” of “Held van God”. Van hom word in Lukas 1:19 gesê: “ … wat in diens van God staan”. Waarskynlik is hy die hoogste in rang. Hy is naby God en word as God se boodskapper gebruik (Dan. 8:16; 9:21; Luk.1:19,26). Godet (1986:29) noem hom “die hemelse evangelis”. In die Ou Testament kondig Gabriël vir Daniël die koms van die Messias aan (Dan. 8:16; 9:21). In die Nuwe Testament bring Gabriël aan die priester Sagaria die berig oor die geboorte van Johannes die Doper (Luk. 1:19) en aan Maria die berig oor die geboorte van Christus (Luk. 1:26). • Die tweede aartsengel is Migael (Jud. :9). Die betekenis van sy naam is ’n vraag: “Wie is soos God?” Die Hervormers, Luther en Calvyn, het gedink dat die naam Migael ’n ander naam is vir Christus. Leahy (1990:17-18) toon aan dat so ’n opvatting nie die toets van die Bybel deurstaan nie. Die Bybel berig dat Migael bedrywig was toe die ryk van die lig met die ryk van die duisternis gebots het (Dan. 12:1; Jud. :9; Op. 12:7). Hy tree op as ’n veggeneraal teen allerlei bose magte. By die wederkoms van Christus sal daar ’n bevel gegee word en die stem van ’n aartsengel sal gehoor word (1 Tess. 4:16). Wie hierdie engel is, word egter nie vermeld nie. Sommige Skrifverklaarders is van mening dat hierdie aartsengel Migael is. Hy begelei Jesus by sy tweede koms.1 ’n Tweede groep engele is die gerubs en serafs. 1 Volgens Joodse tradisie is daar nog vyf ander aartsengele: Jeremiël, Ramiël, Rafaël, Uriël en Fanuël (Schoeman, 1997:40-43). Ook hulle name eindig op -ël, wat ’n verwysing is na God. Oor hulle bestaan is daar egter nie getuienis in die Bybel nie. 3.3 Identiteit, aantal en rangorde van engele Die betekenis van die woord gerub is nie heeltemaal duidelik nie. Waarskynlik is die woord gerub afgelei van ’n werkwoord waarin die betekenis van krag of mag tot uitdrukking gebring word (Kuyper, 1923:145). Die gerubs (of gerubyne) is engele wat in diens van God staan. Hulle het verskillende take om te verrig. In die eerste plek is hulle die bewakers van God se heiligheid en ten tweede is hulle verteenwoordigers van sy heerlikheid. Die twee goue gerubs bokant die ark wat hulle vlerke oor die ark uitsprei, tree as bewakers van die troon van God op. God het aan die gerubs opdrag gegee om die In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 46 F.P. Viljoen & L. Floor paradys te bewaak (Gen. 3:24). Hulle tree op as draers van die troon van God (Eseg. 9:3; 10:1-22). Wanneer God afdaal na die aarde word Hy deur gerubs begelei (Ps. 18:11). Die profeet Esegiël sien dat God op ’n troonwa ry wat deur gerubs gedra word (Eseg. 1:8). Die gerubs vervul ’n belangrike taak in die tabernakel en later in die tempel. In God se tent en later in God se huis woon die Here tussen die gerubs (Ps. 99:1). Onder die tweede groep engele val ook die serafs (of serafyne). Hulle word net in Jesaja 6:2-3 genoem. Hulle naam is afgelei van ’n woordstam wat om te brand beteken. Hulle staan in ’n besondere verhouding tot die heiligheid van God. Hulle brand vir die heiligheid van God en daarom brand hulle die onheiligheid weg van die profeet wat Jahwe mag aanskou. Die gerubs simboliseer die wet van God, terwyl die serafs God se genade voorstel (Kuyper, 1923:149). Die derde groep wat Kuyper (1923:155) onderskei, is die trone, heerskappye, owerhede en magte (Kol. 1:16). Dit is blykbaar nie Paulus se bedoeling om in Kolossense 1:16 ’n sistematiese klassifikasie van hemelse engelemagte te gee nie (vgl. Viljoen, 1986:119). Die apostel wil net aan sy lesers duidelik maak dat daar in die wêreld engelemagte bestaan wat deur God geskape is. Hulle is aan Christus onderwerp en staan in sy diens. Dit wil voorkom asof daar in die hemelse sfere iets van ’n militêre struktuur onder die engele bestaan. Daar word geregeer, daar is gesag en daar word mag uitgeoefen (Kuyper, 1923:157). Daar is blykbaar in die engelewêreld ’n sekere mate van gesag wat in kleiner of groter kring uitgeoefen word. 2 Argumente oor die outeurskap van 1 Timoteus val buite die bestek van hierdie artikel, aangesien dit nie ’n regstreekse effek het op die huidige argument nie. 3.3 Identiteit, aantal en rangorde van engele In Efesiërs 3:10 beperk Paulus owerhede en magte tot die hemelse geweste. Om soos Karl Barth (1936:534-536) in owerhede en magte maatskaplike en sosiale strukture, bepaalde samelewingsverbande of politieke en kulturele kragte te sien, is egter geforseerd en nie Bybels verantwoord nie (vgl. Floor, 1998:131). Berkhof volg die lyn van Barth. Hy kom tot die konklusie dat Paulus met magte nie engele bedoel het nie. Berkhof beskou magte as onpersoonlike “levensverbanden” (Berkhof, 1952:25). Uit die verskillende benaminge kan wel iets anders afgelei word. God se engele moet ons beskou as belangrike en magtige faktore in die geskiedenis van die kerk en die wêreld. In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 47 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel ’n Moontlike vierde groep word deur Paulus2 in 1 Timoteus 5:21 uitverkore engele (ejklektw``n ajggevlwn) genoem. Die verklaring van wat hierdie soort engele is, loop wyd uiteen. Blauw sien in hulle engele wat God oorgegee het aan die duisternis (Blauw, s.a.:162). As dít Paulus se bedoeling was, sou hy waarskynlik eerder die kwalifikasie onheilig gebruik het. Die formulering heilige engele kom nie elders in die Bybel voor nie. Ons vind wel hierdie uitdrukking in die apokriewe en pseudo-epigrafiese geskrifte, byvoorbeeld in Henog 39:1. Die woord heilig as ’n kwalifikasie vir engele dui eerder op ’n besondere voorreg om in God se diens te staan. Ridderbos is van mening dat ejklektov~ hier prakties sinoniem is met aJvgio~, aangesien in Markus 8:38 en Judas :14 na engele as heilige engele verwys word (Ridderbos, 1967:144). 3 1 Henog vermeld ook twintig gevalle engele wie se name met astrologiese en meteorologiese verskynsels verbind word. Vroeë apokaliptiese tekste noem ook die name van twee duiwels wat onder andere bekend sou staan as Azazel, Belial en Satan (Noll, 1998:43). 3.4 God gebruik engele tot behoud van mense Die skrywer van die brief aan die Hebreërs wys daarop dat engele geeste is wat in diens van God staan. Hulle word deur God uitgestuur om diegene te dien wat die saligheid gaan beërf (Hebr. 1:14). Die skrywer maak onderskeid tussen die diens van Christus en die diens wat engele moet verrig. Christus se diens is heilsbemiddelend. Hy bedien God se heil aan die wêreld. Hy verlos mense van die sonde. Hy verwerf vir die gelowiges die saligheid (swthriva). Die diens van die engele het nie hierdie heilskarakter nie (Van Oyen, 1954:22). Hulle bystand aan die gelowiges lê op ’n ander vlak. Engelediens hou wel verband met die saligheid, maar hulle het egter die opdrag om te sorg dat die gelowiges die saligheid werklik sal beërwe. Hulle moet toesien dat die gelowiges by hulle eindbestemming uitkom. Wil ’n gelowige staatmaak op engelebeskerming dan moet hy/sy hom/haar aan Jesus Christus onderwerp (Calvyn, 1972 [1549]:27). Die bystand van engele mag van God afgesmeek word, want God stuur hulle. Hierdie hulp word soms bewustelik en soms onbewustelik deur gelowiges ondervind. 2 In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 48 F.P. Viljoen & L. Floor 4.1 Satan en sondeval in die engeleryk Talle teoloë staan skepties teenoor die bestaan van ’n persoonlike duiwel (vgl. Van Aarde, 1987:22). Hulle verkies om die bose as ’n abstrakte entiteit te beskou en die Satan as simbool van die kwaad. Dikwels word onderskei tussen natuurlike kwaad (plae), morele kwaad (sonde) en metafisiese kwaad (onvolkomenheid) (Noll, 1998:119). Die Bybel getuig egter van die bestaan van die duiwel en die bose. In navolging van Bultmann erken talle teoloë tans dat die Satan en die bose deel vorm van die Bybelse wêreldbeeld. Hulle verwerp egter hierdie wêreldbeeld, aangesien hulle dit as ongeloofwaardig beskou (Van Aarde, 1987:37). David Friedrich Strauss, die vader van teologiese liberalisme, het hierdie benadering tot sy uiterste konsekwensie gevoer. Volgens hom hang die realiteit van Christus se persoon saam met dié van die Satan. Hy redeneer dat dit onmoontlik is om persoonlik aan Christus te dink, maar onpersoonlik oor die Satan. If Christ has come to destroy the works of the Devil, then he need not come if there is no Devil. If there is no Devil but only a personification of the principle of evil, well and good: it is enough for Christ also to be an impersonal idea. (Strauss, 1906[1840]:15). Historiese en Bybelse getuienisse kan egter nie só maklik ontken word nie. ’n Groot ontwikkeling van die na-Babiloniese tydperk is dat daar tussen goeie en bose engele onderskei is, hoewel die idee van die duiwel reeds van die begin van die Ou Testament af bekend was.3 Hoewel die Ou Testament oor die identiteit van die slang in Eksodus 3 swyg, verbind talle tekste in die Nuwe Testament die Satan met “die slang van ouds” (Op. 12:9; vgl. 2 Kor. 11:3; Joh. 8:44; 1 Joh. 3:8). Die bose is egter geheel en al ondergeskik aan God. Die gedagte van ’n sondeval in die engeleryk wat slegs implisiet in voor-eksiliese tekste voorkom, word ’n belangrike tema in Joodse In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 49 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel apokaliptiese literatuur. Die verhaal van Henog maak ’n kategoriese onderskeid tussen die geeste wat staande gebly het en die wat in sonde geval het. Sataniese aktiwiteit word in die apokaliptiese literatuur onderliggend aan tragiese teenslae geïdentifiseer (Jubilee 17:15-18:13), soos ook reeds in die verhaal van Job beskryf is. Volgens die Evangelies het Jesus ook na die sondeval van Satan en sy engele verwys (Luk. 10:18; Matt. 25:41). 4.1 Satan en sondeval in die engeleryk Die sondeval in die engeleryk word in die Nuwe-Testamentiese apokalips (Openbaring) uitgebreid weergegee. ’n Deel van die engele het teen God in opstand gekom. Volgens Openbaring 12:4 was dit moontlik ’n derde van die totale engelemag. Volgens Johannes 8:44 het hulle uit hulle eie denke gesondig (ejk tw``n ijdivwn). Hulle sonde was hoogmoed. Hulle het hulle nie binne hulle eie magsgebied (th;n eJautw``n ajrch;n) gehou nie, maar hulle aangewese woonplek (to; ijvdion oijkhthvrion) verlaat (Jud. :6). Wat met hierdie aangewese woonplek bedoel word, word gewoonlik aan die hand van Deuteronomium 32:8 verklaar. Volgens die Septuagint se weergawe van hierdie teks, het God aan elke volk ’n engel toegewys om daardie volk te bestuur. Sommige engele was egter nie tevrede met die plek wat God vir hulle aangewys het en met die posisie waarin God hulle geplaas het nie. Volgens die Bybel is die verskil van die sondeval van die engele met dié in die mensewêreld daarin geleë dat die mens deur verleiding gesondig het (Gen. 3), maar die engele het uit hulleself, uit hulle innerlike oortuiging gesondig (Leahy, 1990:13)4. 4 Die Islam glo ook in gevalle engele. Hulle is oortuig dat elke mens begelei word deur twee engele: aan sy regterkant is daar ’n goeie engel en aan sy linkerkant ’n slegte engel (Schoeman, 1997:22). 4.2 Ryk van die duisternis Die wêreld van die bose engele is goed georganiseer. Die demoniese organisasie vertoon baie ooreenkomste met dié van die goeie engele. Paulus skryf in Efesiërs 6:12 vir sy lesers teenoor watter vyand hulle staan: owerhede, magte, wêreldheersers van die duisternis en bose geeste in die lug. Dit herinner aan die woorde van Luther: “Die duiwel is die aap van God” (Stolk, 1964:15). Soos die heilige engele onder die gesag van God staan, so is die bose engele onderworpe aan die gesag van hulle leier – ’n hoë engel wat in die Bybel met verskillende name genoem word: Duiwel, Satan, Apollion, Beleal, Beëlsebub, owerste van die mag van die lug (Ef. 2:2) en die groot draak (Op. 12:3). (Vgl. Schilder, 1929:3-86 wat ’n uitgebreide beskrywing van die name van die Satan bied.) In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 50 F.P. Viljoen & L. Floor Teenoor die koninkryk van God staan die ryk van die duisternis. Paulus noem daardie ryk die mag (ejxousiva) van die duiwel (Kol. 1:13). In die lig van bogenoemde opmerking van Luther, moet dit bloot as ’n pseudo-ryk gereken word. Hoewel die werk van die duiwel onsigbaar is, is dit nie onwaarneembaar nie. Paulus skryf in 2 Korintiërs 2:11: “Ons ken sy planne maar alte goed.” Vir planne word in die Griekse teks die woord nohvma gebruik. In die Septuagint het hierdie woord ’n negatiewe konnotasie: “It means evil intention, plot” (Sir. 1:11; Bar. 2:8; 3; Mak. 5:30; Harder, 1978:125). Die wyse waarop Satan optree, beskryf Paulus onder andere in Efesiërs 2:2-3. Die duiwel beïnvloed die lewenswandel van baie mense. Hulle word gestuur en gemanipuleer. Die invloed geskied tweërlei, naamlik volgens die geskiedenis van hierdie wêreld en volgens die owerste van die mag van die lug. Die sondige lewenswandel word deur die duiwel gemanipuleer “volgens die eeu van hierdie kosmos”. In ’n van-God- afvallige wêreld beweeg die mense volgens bepaalde sondige riglyne en norme. Dit is die duiwel wat dit alles manipuleer. Daar sit iets tiranieks in: so ’n samelewing oefen ’n kontrolerende invloed op mense uit. Die lewensvisie en gedragspatrone van mense kan maklik deur die duiwel beïnvloed word. Paulus het dit duidelik waargeneem in die samelewing waarin hy geleef en gewerk het. Paulus noem die duiwel die owerste (avjrcwn) van die mag van die lug (th``~ ejxousiva~ tou`` ajevro~) (Ef. 2:2). Die Satan het sy operasiebasis nie ver van die wêreld verwyder nie. 4.2 Ryk van die duisternis Sy demoniese invloed manifesteer op twee terreine: die menslike wil en die menslike verstand. Die wilslewe en die gedagtelewe staan onder Satan se verderflike invloed. Paulus wys hier op twee vorme van die menslike wil: die wil van die vlees en die wil van die gedagtes (Ef. 2:3). Met die wil van die vlees bedoel die apostel die sondes van sinlike aard: sedeloosheid, ontug, oneerlike praktyke en gemene dade. Die sondes van die wil van die gedagtes lê meer op die verstandelike, intellektuele vlak, soos trots, hoogmoed, haat, valse ambisie, bitterheid, naywer en wraakgevoelens. Op hierdie terreine laat die duiwel sy invloed geld. Die duiwel, as vors van die duisternis, doen hom soms voor as ’n engel van die lig (2 Kor. 11:14). Hy verlei sy volgelinge om dit te laat voorkom asof hulle die wil van God doen (2 Kor. 11:15). Trouens, die duiwel probeer op alle moontlike maniere om Christus na te boots. Christus is die inkarnasie, die vleeswording van die waarheid (Kuyper, 1923:93). So is die Satan besig om die geboorte van In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 51 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel Christus na te boots. Paulus beskryf die karikatuur van die vleeswording van die waarheid as die vleeswording van die leuen. Satan is die wettelose mens, die antichris wat Paulus as die verskyning van die wettelose beskryf (2 Tess. 2:9). Die duiwel en sy demone kan besit neem van ’n mens (Bietenhard, 1975:449-453). So het die duiwel in Judas ingevaar (Joh. 13:27). Die demone is aan Satan ondergeskik. Hulle is sy bose engele (Mark. 3:20; Ef. 2:2). Die Evangelies verwys na baie mense wat deur die duiwel besete was (White, 1930:207-209). ’n Mens is slegs veilig teen die aanslae van die Bose as hy by Christus skuil en sý wapenrusting dra (Ef. 6:10-12; vgl. Joubert & Van der Watt, 1993:78-92). 5. Konflikte tussen goeie en slegte engele In die Bybel word konflikte tussen goeie en bose engele beskryf. Twee voorbeelde hiervan word aangetoon. Die voorbeelde verwys na twee oorloë op ’n hoë vlak. By albei was die duiwel self betrokke. Aan die ander kant van die oorlogsfront was daar twee aartsengele. In die brief van Judas word ’n konflik tussen ’n goeie engel en ’n bose engel beskryf. Hierdie stryd was nie maar net ’n oorlog tussen engele en demone van ’n laer rangorde nie. Die aartsengel, Migael, het met die duiwel gestry (Jud. :9). Dit was ’n oorlog op die hoogste vlak van die engeleryk. Uit ’n apokriewe geskrif, Die hemelvaart van Moses, haal Judas die stryd tussen die twee magtige geeste aan (Green, 1976:165). Die konflik het gegaan oor die liggaam van Moses. Toe Moses gesterf het op die berg Nebo was God self die “lyksbesorger”. Moses se liggaam sou nie tot ontbinding oorgaan nie. Die duiwel wou Moses se liggaam hê op grond van die feit dat Moses ’n moordenaar was (Eks. 2:11). In sy twisgesprek met die duiwel het Migael dit nie gewaag om die duiwel te beledig en te veroordeel nie. Hy gee die duiwel oor aan God wat hom sal straf. Die tweede konflik speel hom af in die hemel (Op. 12:7). Daar vind ’n tweegeveg in die hemel plaas. Die aartsengel, Migael, is die eerste hoofrolspeler. Hy voer oorlog met die rooi draak, die tweede hoofrolspeler. Die groot vuurrooi draak met sy sewe koppe en tien horings (Op. 12:3) is dieselfde as die slang in die paradys (Gen. 3:1; Op. 12:9). Hy is die leier van alle bose magte op aarde (Van de Kamp, 2000:286). Migael, die opperbevelhebber van die hemelse leërmagte, voer oorlog met die groot generaal van die demoniese magte (Mazzaferri, 1989:95). Die duiwel ly ’n verpletterende neerlaag. Hy word uit die hemel uitgegooi. Hy is op die aarde gegooi In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 52 F.P. Viljoen & L. Floor en sy engele saam met hom. Die aarde het nou die operasiebasis van die duiwel en sy bose engele geword. Sy aanvalle is veral gemik op die volgelinge van Jesus (Op. 12:17). en sy engele saam met hom. Die aarde het nou die operasiebasis van die duiwel en sy bose engele geword. Sy aanvalle is veral gemik op die volgelinge van Jesus (Op. 12:17). 5. Konflikte tussen goeie en slegte engele In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 53 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel 6. Gevolgtrekkings Uit die kort oorsig wat hierdie artikel bied, blyk dit dat die Bybel komplekse inligting bied oor engele, Satan en bose magte. ’n Beter begrip van die hele engeleryk is nodig om die konteks te skets vir besinning oor demoongekweldheid. Uit die historiese oorsig blyk dit hoe teologiese tendense ’n direkte invloed op mense se denke oor engele uitoefen. Standpunte wissel van vergoddeliking, spekulering, romantisering en ontkenning van engele. In die lig van hierdie tendense blyk die noodsaaklikheid van ’n besinning oor engele vanuit die Bybel. Uit die Bybel blyk dit dat engele deur God geskape is en dat ’n bepaalde plek en spesifieke take aan hulle toegeken is. Gevolglik is dit verkeerd om engele te vergoddelik, oor hulle te spekuleer, hulle te romantiseer of te ontken dat hulle bestaan. Engele het ’n bepaalde taak in die skepping wat deur God aan hulle opgedra is. Van die engele het teen God in opstand gekom oor die posisie wat aan hulle toegeken is. Dit het gelei tot ’n sondeval in die engeleryk. Satan staan aan die hoof van hierdie bose ryk en gebruik demone as sy onderdane om kwaad te stig. Die inwerking van die bose is op verskeie terreine van die lewe herkenbaar, van afvalligheid en wetteloosheid in die algemeen, tot so veel as demoongekweldheid. Demoongekweldhied lei tot konflik tussen die goeie en bose engele. Goeie engele moet die eer van God en die veiligheid van gelowiges teen die bose aanslae beskerm. 5. Konflikte tussen goeie en slegte engele Die volgelinge van Jesus mag vertrou dat God, waar nodig, sy engele sal stuur om hulle te beskerm (Ps. 91). Hulle moet egter op hulle pos bly vanweë die listige aanslae van die duiwel (Ef. 6:10). Die stryd wat gevoer moet word, is teen elke mag en gesag, teen elke gees wat heers in hierdie sondige wêreld, teen elke bose gees in die lug (Ef. 6:12). Paulus deel die vyand in drie groepe in: owerhede, magte en heersers van die duisternis. Paulus dui waarskynlik hier nie verskillende range van die vyandige leërmag aan nie. Hy beskryf die bose magte telkens vanuit ’n ander gesigshoek om aan te toon hoe gewelddadig hulle is. Die owerhede (ajrcai;) en magte (ejxousivai) kwalifiseer die apostel as wêreldbeheersers (tou;~ kosmokravtora~) van die duisternis. Vanuit hulle skuilplek handel hulle met uiters gevaarlike wapens: brandpyle van die Bose (Ef. 6:16). Dit is pyle in die vorm van ’n leuenagtige tong, ’n gevaarlike influistering tot hoogmoed, ’n verleidelike aanbod tot sonde. Dit alles is deur die vyand bedoel om te brand en te vernietig (Foulkes, 1975:176). Die gelowiges word deur goeie engele gedien (Hebr. 1:14), maar hulle moet tegelyk teen bose engele beskerm word. Die gelowige moet self deelneem aan die stryd teen bose magte wat hom/haar omring. In die stryd teen al die bose engele is ’n goeie wapenrusting nodig. Paulus beskryf in Efesiërs 6 die Christensoldaat. Die apostel gebruik die beeld van ’n antieke soldaat wat met sy volle wapenrusting gereed is vir die oorlog. In sy mondering is daar twee onderdele wat van die grootste belang is: die skild van die geloof en die swaard van die Gees (Ef. 6:16-17). Herodotus vertel dat die Perse by die beleëring van Athene groot skilde gebruik het wat met nat velle oorgetrek was om die brandende pyle van die vyand af te weer (Floor, 1998:207). So moet die Christensoldaat ter verdediging met die skild van die geloof die brandpyle van die Bose afweer. Die aanvalswapen is die swaard, ’n kort wapen (mavcaira) wat gebruik is in ’n geveg van man teen man. Die swaard van die Gees is die Woord van God (Ef. 6:17). Die Woord van God is hier die woord wat gespreek word (rJh``ma). Die geloofsgetuienis van ’n Christen is met die bystand van die Heilige Gees ’n magtig wapen in die stryd teen die bose engele. Geraadpleegde bronne AQUINAS, THOMAS. 1991. Summa Theologiae. Westminister: Christian Classics. Trans. T. McDermott. AQUINAS, THOMAS. 1991. Summa Theologiae. Westminister: Christian Classics. Trans. T. McDermott. AUGUSTINUS. 1947. De staat Gods. Kampen: Kok. Vert. J. Wytzes. AUGUSTINUS. 1947. De staat Gods. Kampen: Kok. Vert. J. Wytzes. BARKER, M. 1992. The great angel: a study of Israel’s second God. Westminster: John Knox. p y ARKER, M. 1992. The great angel: a study of Israel’s second God. Westminster: John Knox. BARTH, K. 1936. Kirchliche Dogmatik. III, 3. Zürich: Evangelischer Verlag. BARTH, K. 1936. Kirchliche Dogmatik. III, 3. Zürich: Evangelischer Verlag. BAVINCK, H. 1928. Gereformeerde dogmatiek. Kampen: Kok. BARTH, K. 1936. Kirchliche Dogmatik. III, 3. Zürich: Evangelischer Verlag. BAVINCK, H. 1928. Gereformeerde dogmatiek. Kampen: Kok. BERKHOF H 1952 Christus en de machten Callenbach: Nijkerk BAVINCK, H. 1928. Gereformeerde dogmatiek. Kampen: Kok. O C C AVINCK, H. 1928. Gereformeerde dogmatiek. Kampen: Kok. , g p ERKHOF, H. 1952. Christus en de machten. Callenbach: Nijkerk. BERKHOF, H. 1952. Christus en de machten. Callenbach: Nijkerk. BIETENHARD, H. 1975. Daimonion. (In Brown, C., ed. Dictionary of New Testament. Vol. 1. Exeter: The Paternoster Press. p. 449-453.) IETENHARD, H. 1975. Daimonion. (In Brown, C., ed. Dictionary of New Testament. Vol. 1. Exeter: The Paternoster Press. p. 449-453.) BLAUW. J. s.a. Gezanten van de hemel. Baarn: Bosch & Keuning. g BULTMANN, R. 1984. New Testament and mythology and other basic writings. Minneapolis: Fortress. ULTMANN, R. 1984. New Testament and mythology and other basic writings. Minneapolis: Fortress. p CALVYN, J. 1972 [1549]. Zendbrief aan de Hebreën. Goudriaan: De Groot. CALVYN, J. 1972 [1549]. Zendbrief aan de Hebreën. Goudriaan: De Groot. CALVYN, J. 1972 [1549]. Zendbrief aan de Hebreën. Goudriaan: De Groot. CALVYN, J. 1980 [1559]. Institusie. Potchefstroom: Calvyn-Jubileumboeke- fonds. Vert. H.W. Simpson. CALVYN, J. 1980 [1559]. Institusie. Potchefstroom: Calvyn-Jubileumboeke- fonds. Vert. H.W. Simpson. In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 54 F.P. Viljoen & L. Floor DE GRAAFF, L.F. 2004. De verdwijning der engelen uit kerk en teologie: engelen. oude voorstellingen en nieuwe ervaringen. Zoetermeer: Boekencentrum. FLOOR, L. 1998. Efeziërs: eén in Christus. Kampen: Kok. FOULKES, F. 1975. The epistle of Paul to the Ephesians. Grand Rapids: Eerdmans . FOX, R. 1997. Can there be a reason to believe in angels and demons? Downside Review, 115:112-138. GODET, F. 1986. Das Evangelium des Lukas. Giessen: Brockhaus. GREEN, M. 1976. The second epistle of Peter and the epistle of Jude. Grand Rapids: Eerdmans. p HARDER, G. 1978. Geraadpleegde bronne Noèma (In Brown, C., ed. Dictionary of New Testament theology. Vol. 3. Exeter: Pater Noster. p. 125.) HEYERS, M.C. 1984. The meaning of creation: Genesis and modern science. Atlanta: John Knox. HUMAN, D. 1997. Engele en ander hemelse wesens: enkele pennestrepe vanuit die Ou Testament. (In Joubert, S. & Van der Watt, J.G., reds. Hy sal sy engel voor jou uitstuur: ’n ontdekkingstog deur die Bybel op soek na engele. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. p. 32-52.) JOUBERT, S. 1997a. ’n Kykie na wat die Nuwe Testament oor engele sê. (In Joubert, S. & Van der Watt, J.G., reds. Hy sal sy engel voor jou uitstuur: ’n ontdekkingstog deur die Bybel op soek na engele. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. p. 54-65.) JOUBERT, S. 1997b. “Word ons eendag engele?” en ander vrae wat mense vandag vra. (In Joubert, S. & Van der Watt, J.G., reds. Hy sal sy engel voor jou uitstuur: ’n ontdekkingstog deur die Bybel op soek na engele. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. p. 103-111.) JOUBERT, S. & Van der Watt, J. 1993. Satan ontbloot! Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. g ppy KUYPER A. 1923. De engelen Gods. Kampen: Kok. g ppy KUYPER A. 1923. De engelen Gods. Kampen: Kok. g p LAMBERT, W.G. 1975. The cosmology of Sumer and Babylon. (In Blacker, C. & Loewe, M., eds. Ancient cosmologies. London: Unwin. p. 55-59.) LE ROUX, J. 1997. Engele en die Ou Testament. (In Joubert, S. & Van der Watt, J.G., reds. Hy sal sy engel voor jou uitstuur: ’n ontdekkingstog deur die Bybel op soek na engele. Vereeniging: Christelike Uitgewers- maatskappy. p. 11-31.) LEAHY, F.S. 1990. Satan cast out: a study in biblical demonology. Edinburgh: The Banner of Thruth. LOUTH, A. 1989. Denys the Areopagite. Wilton: Morehouse-Barlow. MAZZAFERRI, F.D. 1989. The genre of the Book of Revelation from a source- critical perspective. Berlin/New York. (Beischrift Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft, 54.) ) NOLL, S.F. 1998. Angels of light, powers of darkness: thinking Biblically about angels, Satan and principles. Illenois: InterVarsity. g y RIDDERBOS, H.N. 1967. De pastorale brieven. Kampen: Kok. SCHEIERMACHER, F. 1928. The Christian faith. Edinburgh: Clark. RIDDERBOS, H.N. 1967. De pastorale brieven. Kampen: Kok. SCHEIERMACHER, F. 1928. The Christian faith. Edinburgh: Clark. SCHEIERMACHER, F. 1928. The Christian faith. Edinburgh: Clark. SCHILDER, K. 1929. Tusschen ”Ja” en ”Neen”. Kampen: Kok. SCHILDER, K. 1929. Tusschen ”Ja” en ”Neen”. Kampen: Kok. SCHOEMAN, E. 1997. Reis met engele. Kaapstad: Human & Roussau. SELDERHUIS, H.J. 2001. Geraadpleegde bronne Je bent een engel. Barneveld: Vuurbaak. SMART, N. 1984. The religious experience of mankind. New York: Scribner’s. In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 55 Goeie en slegte engele: ’n perspektief uit die Bybel STANDER, H. 1997. Wat het die ou kerkvaders oor engele gesê? (In Joubert, S. & Van der Watt, J.G., reds. Hy sal sy engel voor jou uitstuur: ’n ontdekkingstog deur die Bybel op soek na engele. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. p. 66-91.) STOLK, H. 1964. Keur uit de tafelgesprekken van dr. Maarten Luthe Dordrecht: Van de Tol. STRAUSS, D.F. 1906 [1880]. The life of Jesus. London: Sonnenschein. VAN AARDE, A.G. 1987. Demonoly in New Testament times. (In De Villiers, P.G.R., ed. Like a roaring lion: essays on the Bible, the church and demonic powers. Pretoria: UNISA. p. 22-37.) p p ) VAN DE KAMP, H.R. 2000. Openbaring: profetie vanaf Patmos. Kok: Kampen. VAN DER WATT, J. 1997. In watse wêreld vlieg die engele oral rond? (In Joubert, S. & Van der Watt, J.G., reds. Hy sal sy engel voor jou uitstuur: ’n ontdekkingstog deur die Bybel op soek na engele. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. p. 92-102.) VAN OYEN, H. 1954. Christus de hogepriester: de brief aan de Hebreën. Callenbach: Nijkerk. VILJOEN, F.P. 1986. Die betekenis van thronoi, kuriotetes, archai en eksousia in Kolossense 1:16. Potchefstroom: PU vir CHO. (M.A.-verhandeling.) VILJOEN, F.P. 1986. Die betekenis van thronoi, kuriotetes, archai en eksousia in Kolossense 1:16. Potchefstroom: PU vir CHO. (M.A.-verhandeling.) VILJOEN, F.P. 2002. Die strategiese funksie van die Christus-himne in Kolossense 1:13-20. In die Skriflig, 36(1):67-90. g ( ) VILJOEN, F.P. 2003. Die betekenis en funksie van die himnes in Openbaring 4- 11. Acta Theologica, 23(1):213-237. g ( ) VORGRIMLER, H. 2001. Engel, Erfahrungen göttlicher Nähe. Stuttgart: Herder WHITE, A. 1930. The nature of angels. London: Hodder & Stoughton. O G , 00 ge , a u ge gö c e ä e S u ga e de WHITE, A. 1930. The nature of angels. London: Hodder & Stoughton. WINK, W. 1986. Unmasking the powers: the invisible forces that determine human existence. Philadelphia: Fortress. WINK, W. 1986. Unmasking the powers: the invisible forces that determine human existence. Philadelphia: Fortress. Key concepts: In die Skriflig 40(1) 2006:35-56 56

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/332/226

Afrikaans

B.J. van der Walt Skool vir Filosofie Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: hannah@intekom.co.za Abstract Contemporary popular guidance on the relationship between male and female: reflections on an evolutionistic ethics B.J. van der Walt Skool vir Filosofie Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: hannah@intekom.co.za This investigation is undertaken for the following reasons: The theoretical question about the nature and meaning of human sexuality is firstly important, because sexuality is an essential element of being human. Secondly, it is also a practical problem. How does a “normal” man or woman differ from each other? How can one know that you are behaving properly as man/woman? A third reason for this exploration is the fact that much of the scientific research done on this issue is nowadays popularised in all kinds of articles and books providing practical guidance for conduct as man/woman. Many of these publications are, however, inspired by Darwinism. The problem of sexuality is accordingly tackled in the following steps: As an introduction, a distinction is made between sex, sexuality and gender. Then the message of a popular book about this issue is discussed. This is followed by identifying the worldviewish and philosophical background of such kinds of books. The article is closed by a few preliminary conclusions. (In a follow-up article the socio-biological background of the evolutionistic view on sexuality will be investigated, which will conclude with a Christian philosophical alternative.) In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 265 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... 1. Inleiding: seks, seksualiteit en geslagtelikheid Geslagtelikheid is ’n wesenlike deel van menswees. ’n Mens is (gewoonlik) óf manlik óf vroulik gebore – dus laat die vraag oor wat dit presies beteken om man/vrou te wees ’n mens nooit los nie. Dit is egter moeilik (onmoontlik?) om presies te formuleer wat die inhoudelike van menslike geslagtelikheid is. Uiteenlopende visies daaroor bestaan. Hierdie ondersoek fokus op een opvatting hieroor, naamlik die evolusionistiese. Soos sal blyk, is dit tans een van die mees populêre “verklarings” vir die misterie van geslagtelikheid. Opsomming Hedendaagse populêre voorligting oor die verhouding tussen die manlike en vroulike geslag: besinning oor ’n evolusionistiese etiek Hierdie ondersoek word om die volgende redes onderneem: In die eerste plek is die teoretiese probleem oor die aard en betekenis van geslagtelikheid by die mens ’n belangrike vraag. Geslagtelikheid is ’n wesenlike element van menswees. Tweedens is geslagtelikheid ook ’n praktiese probleem. Hoe verskil ’n “normale” man en vrou van mekaar? Hoe behoort ’n mens as man of as vrou teenoor mekaar op te tree? ’n Derde rede vir die verkenning is dat baie van die teoretiese ondersoeke oor die aangeleentheid vandag – in die vorm van populêre boeke en artikels – aan Jan en Alleman voorligting bied oor hoe om as man/vrou te lewe. Ongelukkig is heelwat van die geskrifte geïnspireer deur die Darwinisme. Die vraagstuk van geslagtelikheid word in die volgende stappe behandel: Ter inleiding word duidelik tussen seks, sekualiteit en geslagtelikheid onderskei; dan word gekyk na wat een van die populêre boeke daaroor sê; vervolgens word die lewens- beskoulike en filosofiese agtergronde van waaruit dié soort boeke geskryf word, ondersoek. Die artikel word afgesluit met enkele voorlopige gevolgtrekkings. (’n Opvolgartikel bevat ’n ondersoek na die sosiobiologiese agtergronde van die evolusionistiese visie op geslagtelikheid en word afgesluit met ’n Christelik-filosofiese alternatief.) 1.1 Drie kernbegrippe Om begripsverwarring te voorkom, moet vooraf duidelik tussen die volgende drie begrippe, seksualiteit (sexuality), seks (sex) en geslagtelikheid (gender) onderskei word, sonder om hulle van mekaar te skei. In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 266 B.J. van der Walt Aangesien dit hier slegs daarom gaan om ’n eie en voorlopige omskrywing te bied, word al die uiteenlopende standpunte uit al die verskillende dissiplines nie hier betrek nie. Die visies van ’n Christenfilosoof (Fowler, 2004:51), Christenteoloog (Verkerk, 1997:199-201) en Christen-psigoloog (Van Leeuwen, 1990:53, 200) word hier saamgevat om daardeur ’n bepaalde rigting aan die res van die ondersoek te bied. Al drie meen dat hierdie drie fasette van menswees (seksualiteit, seks en geslagtelikheid) wel van mekaar verskil, maar terselfdertyd onlosmaaklik aan mekaar verbonde is. Eers word gelet op die onderskeid en daarna word die aandag daarop gevestig dat hulle nie van mekaar geskei mag word nie. 1.2 Die verskille Uit die volgende omskrywings blyk die verskille: • Seksualiteit is die kompleksiteit van gevoelens, gedagtes en gedrag wat die twee geslagte tot mekaar aangetrokke laat voel en wat uiteindelik tot die geslagsdaad lei. • Seks is die biologies-fisiese geslagsdaad waarin gene, hormone, breinanatomie, ensovoorts ’n belangrike rol speel. • Seks is die biologies-fisiese geslagsdaad waarin gene, hormone, breinanatomie, ensovoorts ’n belangrike rol speel. • Geslagtelikheid dui op die hoër fasette van man- en vrouwees, soos die psigiese, logiese, juridiese, etiese, estetiese en godsdienstige. Bó die biologiese gegewe (nature) van seksualiteit en seks, dui geslagtelikheid volgens die meeste skrywers op die “nurture”: dit wat (deur bv. opvoeding) aangeleer word, met ’n mens se persoonlikheid verband hou en dus groot variasie kan toon. 2. ’n Populêre geskrif oor die verskille tussen man en vrou Ter inleiding eers ’n kort motivering vir die keuse van die bepaalde geskrif. 1.3 Geen skeiding Waarom is dit so belangrik dat hierdie onderskeie fasette, in die teoretiese besinning daaroor, nie van mekaar geskei sal word nie? Indien seks/seksualiteit (die fisies-biologiese) van geslagtelikheid geskei word, hou dit twee gevare in. Dit word dan (soos in die Christelike tradisie gebeur het) bloot as middel ter voortsetting van die menslike geslag beskou. Of (soos veral vandag) gesien as bevrediging van (eie) fisieke genot. Menslike seks/seksualiteit verskil egter van dié van diere. Indien dit dus slegs as middel tot voortplanting beskou word, word dit tot die vlak van dierlike seks verlaag. Seks/seksualiteit mag ook nie as bloot iets fisies beskou word nie. 267 In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... Authentic human sexual intercourse is much more than a physical union; it has profound meaning involving the most intimate knowledge of the other person … This intimacy of knowing can never come to us if sexual intercourse is treated as … mutual self-gratification. It can come only if it is a union of two people, in the fullness of their personhood, united in the life- long bond of unreserved love that gives myself to and for the other without qualification (Fowler, 2004:53). ’n Skeiding van dié drie kante van menswees lei gewoonlik tot ’n oor-beklemtoning van een ten koste van die ander – en dus ook tot skade van ’n korrekte visie op die mens as geslagtelike wese. Die populêre boek wat hierna behandel word is ’n duidelike voorbeeld: seksualiteit en seks word van geslagtelikheid geskei en ver- absoluteer. 1 Bladsynommers tussen hakies, sonder aanduiding van outeur of datum, verwys na Pease en Pease (2000). 2.1 Kennisname is noodsaaklik Die boek van Pease en Pease (2000) wat bespreek sal word, is nie ’n uitsondering nie, maar slegs één voorbeeld van talle soortgelyke boeke (vgl. byvoorbeeld ook A. & B. Moir, 1998 en Gray, 1994 en 1995) wat vanuit ’n evolusionistiese perspektief aan die moderne mens leiding op seksuele gebied gee. Al dié boeke is gegrond op die biologiese verskille tussen die twee geslagte, met die veronderstelling dat dit (die nature) ook die mens se geslagtelikheid (sy nurture) sou bepaal. “Gender cultural terms ... are used interchangeably with biological terms ... with predictable results” (Storkey, 2001:63). Onder die publiek is hierdie soort boeke – ten minste in die Westerse wêreld – populêre boeke. Die rede waarom so ’n boek in hierdie wetenskaplike teologiese tydskrif behandel word, is om teoloë, predikante en ander geestelike leiers attent te maak op die soort seksuele voorligting waaraan hulle studente en lidmate al meer en meer blootgestel word. Die boek van Pease en Pease word dus nie hier as ’n maklike “strooipop” opgestel om vervolgens net so maklik en bloot ter wille van eie intellektuele bevrediging weer uitmekaargeskiet te word nie. Veel meer is op die spel – ’n reformatoriese lewensvisie en lewensstyl. In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 268 B.J. van der Walt ’n Laaste inleidende opmerking is dat van die standpunte wat Pease en Pease (2000) huldig, moontlik nie deur die jongste navorsing van evolusionistiese wetenskaplikes ondersteun sal word nie. Dié faset val egter buite die bestek van hierdie artikel, omdat dit konsentreer op wat dié twee skrywers – al is dit nie deur die nuutste wetenskaplike navorsing bevestig nie – aan die publiek voorhou. ’n Laaste inleidende opmerking is dat van die standpunte wat Pease en Pease (2000) huldig, moontlik nie deur die jongste navorsing van evolusionistiese wetenskaplikes ondersteun sal word nie. Dié faset val egter buite die bestek van hierdie artikel, omdat dit konsentreer op wat dié twee skrywers – al is dit nie deur die nuutste wetenskaplike navorsing bevestig nie – aan die publiek voorhou. Om my weergawe van die twee skrywers so objektief moontlik aan te bied, word die kerngedagtes van hulle geskrif in hulle eie woorde weergegee. 2.2 Geen verskil tussen mens en dier Heel waarskynlik omdat dit ’n populêre geskrif is, aanvaar die skrywers gewoon die Darwinistiese evolusieteorie (vgl. Pease & Pease, 2000:189) as vertrekpunt. Die evolusieteorie bly egter nie ’n teorie nie, maar word ook ’n lewensvisie en propageer ’n spesifieke lewenstyl. Volgens die evolusieteorie het die mens nie net uit die dier ontstaan nie, maar “... we are just another animal” (p. 13)1. Dié stelling word “bewys” deur die feit dat 96% van wat in die menslike liggaam voorkom ook by diere soos varke en perde te vinde is. Mense moet aanvaar dat ons slegs diere is (p. 15). Die implikasie is dat dieregedrag ook normatief is vir die menslike gedrag – die mens se biologie skryf aan hom voor hoe om sy geslagtelike lewe te leef. “Herein lies the way to true happiness” (p. 15). 2.4 Visie op manlikheid Omdat die boek oor die verhouding tussen die twee geslagte handel, word groot klem op die biologiese aard van die man gelê – sodat vroue hom beter kan verstaan. In evolusionistiese terme word gesê dat die man se seksuele dryfveer net één doel het, naamlik om soveel moontlik semen te versprei om die oorlewing van sy soort te waarborg (vgl. p. 141): “A man is a sperm-donor” (p. 231). “A man’s brain needs variety. Like most mammals, a man is prewired to seek out and mate with as many healthy females as possible” (p. 203, vgl. ook p. 216 en 240). Anders gestel: “Promiscuity is wired into a man’s brain and is a legacy of his evolutionary past” (p. 199). Of: “Human males fit the physical specifications of polygamous species; it’s no wonder that men have a constant battle to stay monogamous” (p. 199). 2.3 Visie op die mens: biologies geprogrammeerd en gedetermineerd Oor en oor word beklemtooon dat die chemies-biologiese (liggaamlike) die mens se gedrag nie net beïnvloed nie (wat waar sou wees), maar dit ook bepaal. “Research shows that we are … products of our biology …” (p. 9). Of: “We are the result of our chemistry …” (p. 54). Nog sterker gestel: “People today are still slaves of their biology” (p. 168). Soos meestal in hierdie populêre boeke gebeur, beroep die skrywers hulle (kritiekloos) op wetenskaplike navorsing en veral bekende wetenskaplikes. Pease en Pease beroep hulle byvoorbeeld 1 In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 269 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... op die Nobelpryswenner Francis Crick (wat die DNA-kode ontsyfer het) en sê: “You, your joys, sorrows, memories, ambitions, your sense of identity, free will, and love are no more than the behaviour of a vast assembly of nerve cells” (p. 156). op die Nobelpryswenner Francis Crick (wat die DNA-kode ontsyfer het) en sê: “You, your joys, sorrows, memories, ambitions, your sense of identity, free will, and love are no more than the behaviour of a vast assembly of nerve cells” (p. 156). Dié argumente word vervolgens op konkrete gevalle toegepas. Omdat gene en hormone die funksionering van die brein bepaal, veroorsaak hulle dat mense steel en selfs moor (p. 160). Homoseksuele, lesbiese en transseksuele mense is só as gevolg van hulle biologie (p. 172), “prisoners of their (biological) make-up” (p. 184). 2.7 ’n Eendimensionele, biologistiese visie Terwyl navorsers vandag daarop klem lê dat ’n mens se biologiese aard (seks) en jou geslagtelikheid (gender) nie van mekaar geskei kan word nie, omdat die twee fasette van menswees mekaar wedersyds beïnvloed, verwerp Pease en Pease eenvoudig geslagtelikheid (of die “kulturele” aspek soos hierbo omskrywe). “Research shows that we are more products of our biology than the victims of social stereotypes” (p. 9). Elders minimaliseer hulle die kulturele verskille (wat verskillende geslagsrolle vir mans en vroue voorskryf) en konkludeer: “Humans may look a little different from one culture to another, but underneath our biological needs and urges are the same” (p. 11). Die standpunt word ook op konkrete gevalle toegepas. Mans se aggressie kan byvoorbeeld nie aan sosiale kondisionering toegeskryf word nie (vgl. p. 163). Daar bestaan volgens hulle ook geen wetenskaplike bewyse dat opvoeding enige rol kan speel by die verskynsel van homoseksualiteit nie (vgl. p. 173). 2.5 Visie op die huwelik Terwyl mans evolusionisties as jagters, kosvoorsieners en sperm- verskaffers beskou word, word vroue gesien as beskermers van die “nes” met kleintjies. Al wat sy kan doen, is om te probeer sorg dat haar inherent poligame eggenoot so lank moontlik by haar sal bly om die kinders te help grootmaak (vgl. p. 216). Volgens hierdie naturalistiese “etiek” kan die huwelik nie veel waarde hê nie. Die huwelik word beskou as ’n Joods-Christelike uitvinding waarvan die doel was dat daar nog meer Christene sal bykom (sic!). Dit is egter ’n instelling “contrary to our biology … intended to make people do something they would not naturally do” (p. 223). Hoe kan ’n mens byvoorbeeld ooit ’n ram oorreed om met net een ooi tevrede te wees? (vgl. p. 223). Die huwelik het geen voordeel nie, behalwe dat dit bewys hoe die samelewing biologies In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 270 B.J. van der Walt promiskue mans wil beheer. Pease en Pease stel dit pront: “Marriage is the price men pay for sex” (p. 223). promiskue mans wil beheer. Pease en Pease stel dit pront: “Marriage is the price men pay for sex” (p. 223). 2.6 Visie op seks en liefde Seks word hoog waardeer: “... there is few problems a man can have that great sex cannot fix” (p. 213). Seks is ook ’n waarborg vir goeie gesondheid (vgl. p. 224) en die sleutel tot liefde (vgl. p. 212). Maar wat is liefde? Volgens hierdie beskouing moet liefde iets suiwer biologies wees en daarom moet dit êrens in die chemie van die brein gelokaliseer kan word. Hoewel die skrywers weet wáár in die brein seks sy oorsprong het, kan hulle ongelukkig nie vasstel waar liefde vandaan kom nie (vgl. p. 229). Wat op die ou einde van ware liefde oorbly, is niks meer as blote verliefdheid (infatuation), wat net vir ongeveer drie tot twaalf maande kan bestaan nie (vgl. p. 227): “Infatuation is nature’s biological trick to guarantee that a man and a woman are thrown together long enough to procreate” (p. 227). 2.8 Menslike verantwoordelikheid op die weegskaal Indien al bogenoemde redenasies waar is, moet die vraag gestel word of menslike kiesmoontlikheid, vryheid en verantwoordelikheid nie hiermee verdwyn nie. Hierbo is immers alreeds beweer dat In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 271 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... wilsvryheid niks meer is as die gedrag van breinselle nie (vgl. p. 156). Omdat poligamie vandag (ten minste in die Westerse wêreld) nie aanvaarbaar is nie, word die skrywers byvoorbeeld gekonfronteer met die vraag wat met die sogenaamde inherente poligame neigings van die man gedoen moet word. Omdat hulle deterministiese biologisme nie ruimte vir menslike verantwoordelik- heid laat nie, is hulle enigste oplossing om deur kastrasie ’n man monogaam te probeer maak (vgl. p. 205)! Tog blyk dit in hierdie boek dat dit moeilik is om menslike keuse en verantwoordelikheid heeltemal te probeer wegdink. In antwoord op die vraag of ons slawe van ons eie biologie is, lui die antwoord dat die mens tog van die dier verskil(!) deurdat die mens oor intelligensie beskik. Die verskil tussen mense en diere is dus dat “we are just another animal with a smart brain” (p. 184). Omdat mense kan dink, word vroeëre stellings, soos dat die mens die gevangene van sy biologie is, nou afgewater na “… our biology is the motivation behind many of the choices we make …” (p. 184). 2.9 Inkonsekwentheid Ook wanneer Pease en Pease oor die huwelik skryf, is hulle nie konsekwent nie – heelwaarskynlik omdat hulle nie menslike verantwoordelikheid kan of heeltemal wil uitsluit nie. Hulle sê byvoorbeeld (p. 200): “… in discussing men’s urge to be promiscuous, we are talking about biological inclinations. We are not promoting promiscuous behaviour or providing men with an excuse for infidelity”. En dan – merkwaardig: “The fact that something is instinctive or natural doesn’t mean that its good for us” (p. 200). Die rede vir hierdie merkwaardige wending is net so verrassend: Ons lewe vandag in ’n wêreld wat heeltemal verskil van die verlede. Ons biologie is dikwels heeltemal vervreemd van die verwagtinge en eise van hierdie nuwe omgewing (vgl. p. 200) Vroeër (vgl. 2.7) is die biologiese natuur van die mens (seks) as enigste belangrike feit oor die mens beskou en die sosio-kulturele omstandighede (geslag- telikheid) verwerp. Nou speel laasgenoemde onverwags tog weer ’n rol. Eers is die mens ’n gevangene van sy natuur (seks); nou moet die kultuur die mens weer uit die gevangenisskap van sy evolu- sionistiese verlede bevry. In die lig van wat reeds (onder 1) gesê is, is die inkonsekwensie verklaarbaar. Geslagtelikheid het betrekking op al die bo-biologiese modaliteite van menswees – dié waarin dit duidelik van diere verskil. By hierdie hoëre modaliteite dra God se wette ook nie meer ’n In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 272 B.J. van der Walt dwingende karakter nie (tipies van natuurwette), maar ’n dringende karakter. Dit impliseer menslike vryheid (keuse) en verant- woordelikheid – wat bots met die skrywers se naturalisties- biologiese determinisme. dwingende karakter nie (tipies van natuurwette), maar ’n dringende karakter. Dit impliseer menslike vryheid (keuse) en verant- woordelikheid – wat bots met die skrywers se naturalisties- biologiese determinisme. Hoewel Pease en Pease na hierdie veelseggende intermezzo in hulle eenvoudige paradigma terugval, bly dit hulle hinder. Hulle teorie klop nie heeltemal nie – en tog wil hulle dit nie loslaat nie. Hulle probleem is (p. 247) dat die mens se “lofty ideals and concepts of behaviour” (dit wil sê, kultuur) “are millions of years ahead of their genetic reality” (dit wil sê, natuur). ’n Mens sou wou vra of dit dan nie ’n duidelike bewys is dat die skrywers se evolusionistiese lewensvisie totaal verouderd is nie. Hulle erken dan self: “… our biology is at odds with our current environment” (p. 249). 2.9 Inkonsekwentheid Omdat hulle lewensbeskouing egter by voorbaat die hoëre dimensies in die mens se lewe uitgesluit het, moet hulle daarby bly (p. 248). Maar so ’n uitspraak soos hierbo bevat wel die implisiete erkenning dat die verskille tussen die twee geslagte nie bloot op biologiese seks kan berus nie. 3. Die lewensbeskoulike en wetenskaplike agtergronde Artikels en boeke wat oor seks en seksualiteit handel, is deesdae op die algemene publiek gerig en is dikwels blitsverkopers. Dit word gretig gelees, omdat dit die nuutste “wetenskaplike gegewens” oor manlike en vroulike seks sou bevat. Hoewel Pease en Pease krediet moet ontvang vir hulle poging om “die man en vrou op straat” te bereik en alles wat in dié soort boeke staan, vanuit ’n Christelike perspektief beskou, nie verkeerd is nie, is hulle basiese boodskap nie baie verheffend nie. Nie net Christene nie, maar ook mense van ander gelowe, kan sulke geskrifte as immoreel beskou. ’n Kundige behoort die verantwoordelikheid te aanvaar om dieper oor hierdie tipe boeke te besin: Staan die “wetenskaplike feite” waarop sulke boeke gegrond is, wel vas? ’n Nog indringender vraag is: watter soort lewensvisie skuil agter dié soort wetenskap(pe)? 2.10 ’n Kritiese terugblik Die betoog in Why men don’t listen and women can’t read maps (Pease & Pease, 2000) is so min moontlik onderbreek en in die skrywers se eie woorde weergegee om die artikelleser die geleentheid te gee om ’n duidelike beeld van die skrywers se standpunt te vorm. Dit mag egter nie sonder enkele voorlopige vrae daar gelaat word nie: • Is dit geoorloof om met stereotipes oor die geslagte te werk? Die geskiedenis het immers bewys dat stereotipes tot die ongelyke behandeling van mans en vroue gelei het. • Word die verskille tussen mans en vroue nie oorbeklemtoon ten koste van hulle groot ooreenkomste as mense nie? • Word die verskille tussen mans en vroue nie oorbeklemtoon ten koste van hulle groot ooreenkomste as mense nie? • Al het die boek twee skrywers (’n man en ’n vrou), is die betoog nie tog basies vanuit ’n manlike perspektief nie? • Is hierdie boek nie baie sterk biologies-reduksionisties nie? Volg dit nie ’n té simplistiese weg deur alles tot seks(verskille) te herlei nie? Dit gebeur heelwaarskynlik omdat dit makliker is om slegs met seks te werk as met seks, seksualiteit en geslagtelikheid en hul komplekse interaksie. (Gene, chromosome, anatomiese en In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 273 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... voortplantingsverskille kan makliker raakgesien en bestudeer word.) voortplantingsverskille kan makliker raakgesien en bestudeer word.) • Het die skrywers die moontlikheid oorweeg dat daar, wat hulle geslagtelikheid betref, tussen mans/vroue van uiteenlopende kulture groter verskille mag bestaan as tussen ’n man en ’n vrou van dieselfde kultuur? • Iets soos die “gedrag van diere” bestaan myns insiens nie. (Die gedrag van bobbejane verskil byvoorbeeld van dié van langarmape (gibbons).) Daarom kan dit nie sonder meer op die mens van toepassing gemaak word nie. • Nog belangriker is om vas te stel vanuit watter paradigmatiese raamwerk ’n boek soos hierdie geskryf is – die volgende hoofafdeling bespreek hierdie saak. • Nog belangriker is om vas te stel vanuit watter paradigmatiese raamwerk ’n boek soos hierdie geskryf is – die volgende hoofafdeling bespreek hierdie saak. 3.1 Naturalisme Reeds in die antieke (voor-Christelike) Griekse denke was daar naturaliste, soos Epikurus, Lukretius en Demokritus. Plantinga (1995:30) praat van “perennial naturalism”, omdat dié beskouing telkens in die loop van die geskiedenis terugkeer. Terwyl naturalisme in die verlede tot die studeerkamers van enkele denkers beperk was, geniet dit vandag erkenning by baie Westerse wetenskaplikes. Die basiese gedagte van die naturalisme is (vgl. Plantinga, 1995:31) dat daar behalwe die fisies-biologiese natuur niks anders bestaan nie – ook nie ’n God nie. Die mens kan dus nie die beeld van God In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 274 B.J. van der Walt wees nie, maar moet verstaan word in die lig van die res van die natuur. Die dinge wat die mens normaalweg sou onderskei van stof, plant en dier – sy godsdiens, taal, moraliteit, denke, politiek, en so meer – moet dus in natuurlike terme verstaan word. Vandag beteken natuurlike terme veral evolusionistiese terme. In die Sosiobiologie (vgl. die opvolgartikel) word byvoorbeeld suiwer naturalistiese verklarings van kennis, denke, taal, moraliteit en religie voorgestaan. 3.2 Hendendaagse invloed van die evolusieteorie Soos uit die denke van Plantinga blyk, dra die eeu oue naturalisme vandag evolusionistiese klere – dit word deur populêre geskrifte bevestig. In ’n onlangse uitgawe van die bekende tydskrif, National Geographic (Nov. 2004:2-35), betoog Quammen dat die evolusie- teorie vandag algemeen aanvaar word, want “the evidence is there – its buried deep in the rocks of ages” (p. 31). Dié “rots van die eeue” het die ander “Rots van die eeue” vervang, want evolusie/evolusionisme is “the best available view of reality” (p. 6). Ook wetenskaplike lektuur bevestig die geweldige invloed van die evolusionisme vandag. Bolyanatz (2001:435) sê byvoorbeeld dat reeds in die laaste jare van die twintigste eeu die postmodernisme vervang is met ’n biologies-gefundeerde “nuwe modernisme”. Hy beskou dit selfs as ’n volledige paradigmaverskuiwing (p. 450). Pearcey (2004:207) beweer dat ons besig is om die tyd van “universal Darwinism” te betree. Sy toon breedvoerig aan (Pearcey, 2004:208-247) hoe die Westerse kultuur besig is om te “verdarwiniseer” – op feitlik elke lewensterrein word dié lewensvisie vandag toegepas. Reeds vroeër het Wright (1989:113) al voorspel dat die Weste lewensbeskoulik ’n “Darwinistiese revolusie” gaan beleef. Volgens hom is dit, in teenstelling met die revolusie in die fisiese wetenskappe (Copernicus, Newton, Einstein en Heisenberg), die grootste wetenskaplike revolusie nog. Die rede hiervoor is dat die Darwinisme sulke grondige vrae oor die mens se geloof en etiese waardes oproep – dit verg ’n volledige herbesinning oor die mens se begrip van die wêreld en van homself. “Darwin’s new paradigm ... represented a most revolutionary worldview” (p. 113). 3.3 Evolusie en evolusionisme Tot dusver is die begrippe evolusie en evolusionisme afwisselend gebruik. Dié terme moet egter onderskei word. Evolusie is ’n In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 275 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... voorwetenskaplike teorie en evolusionisme ’n voorwetenskaplike lewensvisie. ’n Reformatoriese filosoof, Vollenhoven, onderskei tussen evolusie en evolusionisme. Anders as sy tydgenoot, die ander bekende Reformatoriese filosoof, Dooyeweerd (wat die onveranderlikheid van die soorte binne ryke voorstaan), aanvaar Vollenhoven die moontlikheid van evolusie binne die ryke van stof, plant, dier en mens (vgl. Tol & Bril, 1992:180). Voorbeelde van evolusie is die weerstand wat bakterieë teen antibiotika kan ontwikkel, of chromo- some wat by plante verdubbel en ’n nuwe soort tot gevolg het. Hoe evolusie verklaar word (vroeër byvoorbeeld uit die stryd om bestaan en vandag as gevolg van die oorlewing van die bes aangepaste) en tot hoe ’n mate dit gebeur, mag deur wetenskaplike ondersoek van die betrokke ryke vasgestel word. Sulke wetenskaplike navorsing is iets legitiems. In evolusionisme gaan dit volgens Vollenhoven (vgl. Tol & Bril, 1992:320) egter oor die verhouding tussen twee of meer ryke, soos die ontwikkeling van die menseryk uit dié van die diereryk. In dié geval is dit nie meer ’n blote vakwetenskaplike probleem nie, maar ’n dieper filosofiese vraag. Evolusionisme, wat die grense tussen die ryke ontken, is vir Vollenhoven ’n onaanvaarbare lewensvisie of (in sy wetenskaplike vorm) ’n onaanvaarbare filosofie. Die probleem is egter dat hierdie belangrike onderskeid tussen evolusie as teorie en evolusionisme as lewensvisie/filosofie meestal nie gehonoreer word nie. Dit gebeur veral omdat baie – die meeste? – evolusieteorieë (dikwels onbewustelik) deur ’n denker se voor- wetenskaplike, evolusionistiese lewensvisie bepaal word. Die omge- keerde gebeur egter ook: omdat evolusie ’n bewese feit is, word die evolusionisme ook as bewese beskou. Sowel ’n evolusionistiese evolusieteorie as ’n evolusionistiese lewensvisie behoort onaanvaarbaar vir ’n Christen te wees, omdat dit God as Skepper en Instandhouer van die verskeidenheid van die ryke ontken. Dit beteken egter nie dat die bestudering van evolusie/ ontwikkeling/ontplooiing binne die verskillende ryke (in bv. die biologie) kontrabande is nie. Christene aanvaar byvoorbeeld dat reën en droogte nie by toeval nie, maar deur ’n goddelike Vaderhand bepaal word. Terselfdertyd is die weervoorspelling van die meteoroloog legitieme werk – Christene behoort dit net so min as die werk van die bioloog te verwerp. In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 276 B.J. 3.3 Evolusie en evolusionisme van der Walt Soos reeds gestel, is die probleem egter die feit dat die evolusieteorie en die evolusionistiese lewensvisie meestal vervleg is. Dit is reeds die geval by die vader van die evolusieteorie. By Darwin lê sy naturalisties-evolusionistiese lewensvisie en filosofie ten grondslag van sy teorie. Sy teorie moes sy filosofiese posisie bevestig (vgl. Pearcey, 2004:170 e.v.) Met talle voorbeelde toon Pearcey aan dat dieselfde van hedendaagse evolusioniste geld: hulle wetenskaplike resultate is niks anders nie as “toegepaste naturalisme”. Sommige prominente figure (soos onder andere Richard Dawkins) sê dat, selfs wanneer daar geen bewyse vir die Darwinisme sou wees nie, dit nogtans beter is om dit bo ander teorieë te aanvaar (vgl. Pearcey, 2004:168). Pearcey (2004:173) se konklusie is dat naturalistiese evolusie self ’n lewensvisie/religie is. Ten diepste gaan dit dus nie om ’n stryd tussen wetenskap en geloof (godsdiens) nie, maar tussen twee lewensvisies/filosofieë en uiteindelik dus tussen gelowe (vgl. ook Van den Beukel, 2005:101, 113-116). In die lig hiervan is die volgende vraag belangrik: 3.4 Hoe behoort Christenwetenskaplikes die probleem te hanteer? Sommige Christelike natuurwetenskaplikes, teoloë en ander wetenskaplikes probeer ’n kompromis sluit tussen “geloof en wetenskap”. Hoe word dit gedoen? 3.4.2 Enkele vrae Soos reeds genoem, kan die evolusieteorie nie so maklik geïsoleer word van die evolusionistiese geloof wat daaraan ten grondslag lê nie. Selfs al sou dit gedoen kon word, bly daar nog talle vrae oor. In die geloof (en teologie) is die Bybel en selfs die bestaan van God (wat die antwoord op die wie? bied) wel behou. Dit klink vroom, maar die wie-vraag staan in so ’n dualistiese visie (ten spyte daarvan dat beweer word dat die wie en hoe geïntegreer behoort te word) geïsoleerd van die hoe? Impliseer so ’n standpunt nie dat die (evolusionistiese) wetenskap mag voorskryf hoe ’n mens moet leef nie? Dit het hierbo (by die behandeling van Pease & Pease) tog duidelik geblyk dat daar in die evolusionistiese hoe (’n mens moet lewe) geen plek is vir die sentrale Bybelse gedagtes van skepping, sondeval of verlossing nie en gevolglik ook nie vir enige norme en menslike verantwoordelikheid bó die fisies-biologiese nie. 3.4.3 Moontlike kritiek Slegs een outeur word aan die woord gestel om aan te toon hoe onbevredigend so ’n Christelike antwoord op die probleem kan wees. Pearcey (2004:203-204) toon aan dat die standpunt van die teïstiese evolusioniste dikwels op die volgende neerkom. Hoewel hulle nie die metafisiese naturalisme (die ateïstiese visie dat die natuur al is wat bestaan) aanvaar nie, aanvaar hulle wel ’n metodologiese naturalisme (dat die wetenskap tot materiële oorsake en gevolge beperk is). Dit beteken dat die teïste dieselfde wetenskaplike teorieë as die ateïsties-evolusionistiese naturaliste aanvaar. Al verskil is dat hulle ’n teologiese betekenis – wat alleen in die geloof geken kan word – byvoeg. Hulle laat naturaliste dus toe om wetenskaplike kennis te definieer – solank die teologie ’n “religieuse sousie” daaroor kan sprinkel. Dit is egter nie van veel waarde nie – ’n blote “subjective gloss”, “a merely symbolic religion” of “an overlay of value on otherwise value-free facts” (p. 203). God se bestaan en openbaring maak geen wesenlike verskil in die wetenskap nie. Naturaliste self beskou dit as “a harmless delusion for those who need that kind of crutch” (p. 204). 3.4.1 Hoe dit gedoen word Wright (vgl. 1989:132, 133) verduidelik een van die mees algemene metodes wat gevolg word soos volg: Op die boonste vlak is die geloof dat en waarom God geskep het. Op die onderste vlak plaas hy die evolusionistiese wetenskap wat verklaar wanneer en hoe dit gebeur het. Dié twee vlakke sluit mekaar nie uit nie, maar vul mekaar aan. Omdat die Skrif alleen die wie? en die waarom? beantwoord (en nie die wanneer? en die hoe? nie), gaan dit vir Wright nie oor skepping versus evolusie nie, maar oor geloof in ’n skepper teenoor die geloof in geen skepper. Dus: “Darwinian evolution is God’s basic creative method” (Wright, 1989:132). Soortgelyke standpunte is vroeër reeds verdedig deur Du Toit (1964), ’n teoloog, en Lever (1956), ’n bioloog, en ook onlangs deur ’n natuurwetenskaplike en teoloog saam (vgl. Erasmus & Kruger, 2004:30-32). Gewoonlik word so ’n visie “teïstiese evolusie” genoem. In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 277 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... 3.5 Die evolusionistiese lewensvisie bevraagteken As gevolg van die verstrengeling tussen evolusieteorie en evolusionisme kom die bekende wetenskapsfilosoof, Popper (vgl. De Vries, 2005:20 en Van den Beukel, 2005:108) tot die konklusie dat die Darwinisme nie ’n toetsbare wetenskaplike teorie is nie, maar ’n metafisiese ondersoekprogram. So ’n voorwetenskaplike lewensvisie kan dus nie met wetenskaplike argumente weerlê word nie. Mense sal – ten spyte van wetenskaplike argumente daarteen – daarin bly glo (vgl. ook Pearcey, 2004:168-173). 3.4.4 Werklike integrasie lyk nie moontlik nie Van Wyk (2004:190) sien tereg hierdie probleme raak as hy sê dat die grootste uitdagings waarvoor ’n teïstiese evolusionisme staan, is In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 278 B.J. van der Walt hoe sondeval en verlossing in die evolusieproses geïntegreer kan word. Ter afsluiting word verwys na die Christenbioloog, Zijlstra (2004:179 en 2005:11), se onderskeid tussen evolusie as patroon, proses en meganisme as ’n moontlike oplossing vir die moeilike vrae op hierdie terrein. Volgens hom is daar genoeg empiriese bewyse vir evolusie as patroon in byvoorbeeld die fossielrekords, die morfologiese en die DNA-ooreenkomste. (Dié feit laat wetenskap- likes gewoonlik besluit dat alle lewende organismes ’n gemeenskap- like oorsprong moet hê.) Vir evolusie as proses (die werklike stappe wat die evolusiepatroon teweeggebring het) is die empiriese bewyse egter karig (scant). Hoewel daar feitelike gevalle bestaan ter stawing van die rol van natuurlike seleksie, is die direkte empiriese getuienis oor die werklike meganisme wat evolusie tot gevolg gehad het egter skraal. Die vraag oor die korrekte Christelike antwoord op die evolusieteorie verg duidelik verdere besinning in ’n afsonderlike artikel. Oor die evolusionistiese lewensvisie, soos deur Pease en Pease ge- progageer, moet egter nog enkele kritiese opmerkings gemaak word. 3.5.1 Immanente kritiek Immanente kritiek is egter nie sonder enige belang nie. Pearcey (2004:316, 317) gee twee voorbeelde van sulke soort kritiek op die evolusionisme. In die eerste plek kan die vraag gestel word of die evolusionisme nie in sy eie slagyster trap nie. Indien al die mens se idees en gedrag blote produkte van evolusie is, geld dit nie ook van die lewensvisie self nie? In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 279 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... ’n Tweede vorm van immanente kritiek is om vas te stel of evolusioniste wel in staat of bereid is om konsekwent volgens hulle naturalisties-biologiese beginsels te leef. In die bespreekte boek van Pease en Pease (2000), het dit duidelik geword hoe ongemaklik dit soms vir hulle was om hul eie idees tot die volle konsekwensies deur te trek. Pearcey (2004:217-218) toon met voorbeelde aan dat dit vir die meeste evolusioniste geld. Hulle maak uiteindelik ’n irrasionele sprong uit hulle deterministiese denke na iets soos liefde, sin en verantwoordelikheid. 3.5.3 Nog dieper vrae Vanuit ’n filosofiese hoek sou verdere swakhede in die evolusie- teorie aangetoon kan word (vgl. Van der Walt, 1988 en De Wit, s.j.): Bewys ooreenkomste noodwendig dat lewende wesens dieselfde (familie) is? (Analogie is nie dieselfde as identiteit nie.) As daar ooreenkoms is, beteken dit noodwendig dat een ryk uit die ander moes ontstaan het? Is dit geregverdig om alleen op grond van fisiese ooreenkomste (in die paleontologie) of biologiese ooreenkomste (in die molekulêre biologie) so ’n gevolgtrekking te maak, terwyl dit duidelik is dat ’n mens veel meer is as net ’n fisies- biologiese wese? ’n Laaste vraag: Is wetenskaplike kennis nie begrens nie? Kan dit werklik iets sinvols oor die ontstaan van die werklikheid sê? Lê die probleem nie in beginsel buite die veld van ondersoek van enige wetenskap nie? In die reformatoriese tradisie word gewoonlik geleer dat die wetenskap God se skeppingsopenbaring in die lig van sy Skrifopenbaring moet bestudeer. Dit beteken onder andere dat daar sekere basiese vrae oor die skepping is wat alleen in dié lig beantwoord kan word. Een so ’n vraag is dié oor die oorsprong van die skepping. Dié vraag kan myns insiens slegs deur geloof en God se openbaring beantwoord word (vgl. Joh. 1:1-3 en veral Hebr. 11:3). Indien die grense van die wetenskap nie gerespekteer word nie, is die resultaat nie wetenskap nie, maar spekulasie. Darwin het, as positivistiese denker, die Goddelike openbaring as ’n mite beskou. Darwin wou dus nie die goddelike openbaring as verklaring gebruik nie; daarom dink hy kosmogonies – hy spekuleer oor die genese (wording) van die kosmos. (Vgl. Brill, 1986:211-233; 1993 vir ’n volledige tipering van Darwin se filosofiese konsepsie.) Op die keper beskou word die Bybelse openbaring aangaande die oorsprong van die skepping deur ’n spekulatiewe wetenskap as “openbaring” vervang (vgl. Duyvené de Wit, 1956). 3.5.2 Feite en die interpretasie van feite Dit is moontlik die rede waarom hedendaagse evolusioniste hulle teorieë nie net meer op paleontologiese navorsing baseer nie, maar ook op ondersoeke in byvoorbeeld die molekulêre biologie. 3.5.2 Feite en die interpretasie van feite Pearcey (2004:157 e.v.) bespreek verskillende van die “harde” feite wat (makro)evolusie (d.i. die ontwikkeling van een ryk tot in ’n ander) sou bewys, maar vind hulle onoortuigend. Omdat haar stem (sy is nie ’n bioloog nie) egter geïgnoreer kan word, word twee bioloë aan die woord gestel oor die sogenaamde “oorgangsvorme” of “missing links” tussen die ryke. Van den Beukel (2005:105-106) sê dat dit alreeds vir Darwin probleme veroorsaak het dat die fossielerekords nie duidelike bewyse bevat het dat die verskillende soorte lewende wesens oor ’n lang proses uit mekaar ontwikkel het nie. Na uitgebreide paleontologiese ondersoeke het dié situasie vandag, na 140 jaar, nouliks verander. Ook Wright (1989:123) sê dat baie van die probleme waarmee wetenskaplikes in die negentiende eeu gekonfronteer is, vandag nog onopgelos is. Wat die “oorgangsvorme” (tussen soorte en ryke) betref, sê hy die volgende: Fossils are the only truly historical evidence for evolution, yet the fossil record is a record of discontinuity rather than the continuous change suggested by Darwinian gradualism. Gaps are more common than transitional forms; mass extinctions occur; complex forms appear quite suddenly in the fossil record; other forms exit for millions of years without appreciable change (Wright, 1989:126). In die lig daarvan speel afleidings (’n normale proses by enige wetenskap) ’n besondere groot rol by die evolusionistiese paleontologie (vgl. Wright, 1989:123). De Vries (2005:11) verduidelik dat die enigste empiriese materiaal oorblyfsels uit die verre verlede is. Die (evolusionistiese) wetenskaplike kan dus slegs op beperkte wyse eksperimenteer en observeer en moet dus sterk interpreteer – en spekuleer? Volgens De Vries lyk die paleontologie dus meer na In die lig daarvan speel afleidings (’n normale proses by enige wetenskap) ’n besondere groot rol by die evolusionistiese paleontologie (vgl. Wright, 1989:123). De Vries (2005:11) verduidelik dat die enigste empiriese materiaal oorblyfsels uit die verre verlede is. Die (evolusionistiese) wetenskaplike kan dus slegs op beperkte wyse eksperimenteer en observeer en moet dus sterk interpreteer – en spekuleer? Volgens De Vries lyk die paleontologie dus meer na 280 In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 B.J. van der Walt ’n geskiedeniswetenskap as ’n natuurwetenskap. Dit is moontlik die rede waarom hedendaagse evolusioniste hulle teorieë nie net meer op paleontologiese navorsing baseer nie, maar ook op ondersoeke in byvoorbeeld die molekulêre biologie. ’n geskiedeniswetenskap as ’n natuurwetenskap. 4. Voorlopige gevolgtrekking Die voorafgaande kritiese behandeling van die wetenskaplike en lewensbeskoulike agtergronde van werke soos dié van Pease en Pease (2000) was ’n poging om vanuit Christelik-reformatoriese perspektief die werklike grondslae daarvan te ontbloot. Verdere In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 281 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... besinning oor die morele implikasies van die evolusionistiese denke is dringend noodsaaklik. Die belangrikste resultate kan ten slotte soos volg saamgevat word: • Populêre boeke soos dié van Pease en Pease verval in stereotiperings van die twee geslagte. Mans en vroue verskil nie net nie, maar is as mense in die meeste opsigte dieselfde. • Die skrywers konsentreer alleen op die seksuele en die komplekse interaksie daarvan met geslagtelikheid (gender) word geïgnoreer. • As gevolg van hulle evolusionistiese vertrekpunt, word die belangrike verskille tussen die mens en diere ontken, met die gevolg dat menslike verantwoordelikheid in die gedrang kom. • As grondslag van dié soort werke word die evolusionistiese biologie en lewensvisie kritiekloos aanvaar. Indien die evolusie- teorie/-filosofie op goeie gronde vir Christene onaanvaarbaar is, verval die gesag waarmee sulke boeke etiese voorligting aan die twee geslagte bied – ook vir Christene. Met die blote verwerping van die evolusionisme as lewensvisie en filosofie is die belangrike en moeilike vraag, of die menslike biologie wel ’n rol in sy etiese gedrag speel, egter nog nie beantwoord nie. Pease en Pease (2000:10) beroep hulle op die sosiobiologie, wat empiriese bewyse vir die biologiese basis van morele gedrag sou gee. Daarom word hierdie wetenskap in ’n volgende artikel krities bekyk. ’n Christelik-filosofiese alternatief op die vraagstuk van menslike seksualiteit en geslagtelikheid dien daarna ter afronding van albei artikels. Geraadpleegde bronne BOLYANATZ, A.H. 2001. Biology and the new modernism of the twenty-first century social science. Christian Scholar’s Review, 30(4):435-450. BOLYANATZ, A.H. 2001. Biology and the new modernism of the twenty-first century social science. Christian Scholar’s Review, 30(4):435-450. y ( ) BRIL, K.A. 1986. Westerse denkstructuren: een probleemhistorisch onderzoek. Amsterdam: V.U. y ( ) BRIL, K.A. 1986. Westerse denkstructuren: een probleemhistorisch onderzoek. Amsterdam: V.U. BRIL, K.A. 1993. De opkomst en de ontwikkeling van het evolutionisme en de probleem-historische methode van Vollenhoven. Philosophia Reformata, 58:28-48. DE VRIES, M. 2005. Leerlingen leren niet wat wetenschap is. Beweging, 25(3):18-21. DE VRIES, M. 2005. Leerlingen leren niet wat wetenschap is. Beweging, 25(3):18-21. U TOIT, S. 1964. Bybel, skepping, evolusie. Johannesburg: Voortrekkerpers. UYVENÉ DE WIT, J.J.D. s.j. Die evolusionisme. Bloemfontein: SACUM. DU TOIT, S. 1964. Bybel, skepping, evolusie. Johannesburg: Voortrekkerpers DUYVENÉ DE WIT, J.J.D. s.j. Die evolusionisme. Bloemfontein: SACUM. j DUYVENÉ DE WIT, J.J.D. 1956. De paleontologie als “openbarende” wetenschap. Philosophia Reformata, 21:145-161. j DUYVENÉ DE WIT, J.J.D. 1956. De paleontologie als “openbarende” wetenschap. Philosophia Reformata, 21:145-161. In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 282 B.J. van der Walt ERASMUS, T. & KRUGER, J. 2004. Wie vs. Hoe; vrae van geloof en wetenskap. Die Kerkblad, 107(3169):30-32, November. FOWLER, S. 2004. On being human: towards a Biblical understanding. Melbourne: Amani Educational Services. GRAY, J. 1994. Men are from Mars, women are from Venus. New York: Harper Collins. GRAY, J. 1995. Mars and Venus in the bedroom. New York: Harper Collins. LEVER, J. 1956. Creatie en evolutie. Wageningen: Zomer & Keunings. MOIR, A. & MOIR, B. 1998. Why men don’t iron: the real science of gender studies. London: Harper Collins. PEARCEY, N.R. 2004. Total truth: liberating Christianity from its cultural captivity. Wheaton: Crossway Books. y y PEASE, B. & PEASE, A. 2000. Why men don’t listen and women can’t read maps: how we are different and what to do about it. New York: Broadway Books. PLANTINGA, A. 1995. Christian philosophy at the end of the 20th century. (In Griffioen, S. & Balk, M., eds. Christian philosophy at the close of the twentieth century: assessment and perspective. Kampen: Kok. p. 29-54.) QUAMMEN, D. 2004. Darwin’s big idea. National Geographic: 2-35, November. STORKEY, E. 2001. Origins of difference: the gender debate revisited. Grand Rapids: Baker Book House. TOL, A. & BRIL, K.A. 1992. Vollenhoven als wijsgeer: inleidingen en teksten. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. VAN DEN BEUKEL, A. 2005. Darwinisme: wetenschap en/of ideologie? Geraadpleegde bronne (In Dekker, C., Meester, R. & Van Woudenberg, R., reds. Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Kampen: Ten Have. p. 101-116.) p p p p ) VAN DER WALT, B.J. 1988. The evolutionistic life and world view. (In Van der Walt, B.J. Horizon: surveying a route for contemporary Christian thought. Potchefstroom: Institute for Reformational Studies. p. 79-91.) VAN LEEUWEN, M.S. 1990. Gender and grace: love, work and parenting in a changing world. Downers Grove: InterVarsity. VAN WYK, J.H. 2004. Skepping en evolusie: konkurrensie of kongruensie? Koers, 69(2):177-197. VAN WYK, J.H. 2004. Skepping en evolusie: konkurrensie of kongruensie? Koers, 69(2):177-197. ( ) VERKERK, M. 1997. Sekse als antwoord. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn VERKERK, M. 1997. Sekse als antwoord. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. WRIGHT, R.T. 1989. Biology through the eyes of faith. San Francisco: Harper- Collins. WRIGHT, R.T. 1989. Biology through the eyes of faith. San Francisco: Harper- Collins. ZYLSTRA, U. 2004. Intelligent-design theory: an argument for biotic laws. Zygon, Journal of Religion and Science, 39(1):175-191, March. ZYLSTRA, U. 2005. Is intelligent design een verbetering ten opsichte van evolutionistisch naturalisme? Beweging, 25(3):10-13, Najaar. ZYLSTRA, U. 2005. Is intelligent design een verbetering ten opsichte van evolutionistisch naturalisme? Beweging, 25(3):10-13, Najaar. Kernbegrippe: In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 283 Hedendaagse populêre voorligting oor ... die manlike en vroulike geslag ... Key concepts: ethics evolutionism gender morality sex sexuality In die Skriflig 40(2) 2006:265-284 284

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/343/237

Afrikaans

Spreuke 9: struktuur en funksie Hierdie artikel fokus op Spreuke 9, ʼn hoofstuk wat die inleidende deel van die boek Spreuke afsluit. Daar word aangetoon dat die chiastiese struktuur wat in hierdie hoofstuk onderskei kan word, ʼn belangrike funksie vervul met betrekking tot die verstaan en eenheid van die boek. Spreuke 9 gryp nie net terug na die eerste hoofstuk van die boek nie, maar hou ook verband met die laaste hoofstuk van die boek Spreuke. Spreuke 9: struktuur en funksie H.J.M. (Hans) van Deventer Vakgroep Teologie Skool vir Basiese Wetenskappe Vanderbijlparkkampus Noordwes-Universiteit VANDERBIJLPARK E-pos: bybhjmvd@puk.ac.za H.J.M. (Hans) van Deventer Vakgroep Teologie Skool vir Basiese Wetenskappe Vanderbijlparkkampus Noordwes-Universiteit VANDERBIJLPARK E-pos: bybhjmvd@puk.ac.za Proverbs 9: structure and function This article focuses on Proverbs 9 – a chapter that concludes the introductory section of the book of Proverbs. It is indicated that the chiastic structure that can be discerned in this chapter fulfils an important function as regards the understanding and unity of the book. Proverbs 9 not only refers back to the first chapter of the book, but also relates to the last chapter of the book of Proverbs. 1. Inleiding Sedert die middel van die twintigste eeu het die insigte van Ferdinand de Saussure aangaande die funksies van taal ʼn groot invloed uitgeoefen op die denke in die taal- en literatuurwetenskap- pe. Eagleton (1983:96) wys daarop dat literêre strukturalisme ʼn uitvloeisel was van die toepassing van De Saussure se idees aangaande taal – ook op literêre tekste. Die ontwikkeling van literêre strukturalisme in die literatuurwetenskap het ook ʼn invloed op die Bybelwetenskappe gehad. Barton (1996:105-106) bied die volgende In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 285 Spreuke 9: struktuur en funksie twee redes aan vir die goeie ontvangs van strukturalistiese insigte binne die Bybelwetenskappe: twee redes aan vir die goeie ontvangs van strukturalistiese insigte binne die Bybelwetenskappe: • ʼn teleurstelling in die (gebrek aan) resultate van die tradisionele histories-kritiese benadering tot die Bybelteks; en • ʼn teleurstelling in die (gebrek aan) resultate van die tradisionele histories-kritiese benadering tot die Bybelteks; en • die insig dat navorsing in die Bybelwetenskappe nouer kan aansluit by die resultate van navorsers op die terrein van die algemene literatuurwetenskap. • die insig dat navorsing in die Bybelwetenskappe nouer kan aansluit by die resultate van navorsers op die terrein van die algemene literatuurwetenskap. James Muilenburg het in 1968 in sy presidensiële rede voor die Society of Biblical Literature retoriese kritiek uitgestip as een van die moontlike weë in die Bybelwetenskappe wat enersyds kon breek met die uitsluitlik historiese benadering, en andersyds kon voortbou op die ontwikkeling in die algemene literatuurwetenskap (vgl. Muilenburg, 1969). Een van sy studente, Phyllis Trible, het hierdie idees uitgebou en in die middel van die negentigerjare van die vorige eeu steeds die doel van retoriese kritiek omskryf as die artikulasie van die wisselwerking tussen die vorm en inhoud van ʼn teks, waardeur betekenis ontsluit word (Trible, 1994:122). Hierdie artikel sluit aan by die gedagte dat die vorm en inhoud van ʼn teks bydra tot betekenis. Die fokus val hier op die boek Spreuke1 en meer spesifiek, Spreuke 9. Spreuke 9 word ontleed met die oog op die daarstel van ʼn struktuurvoorstel vir die betrokke hoofstuk, asook ʼn voorstel rondom die eenheid van die boek wat hieruit mag voortspruit. 1 Whybray (1995:34) wys op die voetspoor van Von Rad ook op die belang van die wisselwerking tussen vorm en inhoud as dit kom by die verstaan van die boek Spreuke. 2 Hier word veral van die bydraes van Radday (1981) en Watson (1981) gebruik gemaak. Vergelyk Welch (1981) vir bydraes aangaande die gebruik van hierdie literêre tegniek in ander literatuur uit die antieke tyd. 3 In Spreuke 30 is ʼn oorgang te bemerk en hierdie hoofstuk word dikwels (as gevolg van die opskrif in 30:1) eerder saam met Spreuke 31 gegroepeer. Die inhoud en samestelling van hoofstuk 30 is egter baie divers en Whybray 1. Inleiding Vir hierdie doel word gebruik gemaak van die insigte aangaande chiasmus as literêre tegniek, soos dit in die Bybelse literatuur na vore kom.2 In die boek Spreuke staan hoofstuk 9 aan die einde van die deel wat algemeen aanvaar word as ʼn latere toevoeging tot die res van die boek. Dit dien ook as inleidende deel tot die boek in sy huidige vorm (Whybray, 1995:62). Hierdie inleiding beslaan Spreuke 1-9 en word gekenmerk deur langer didaktiese gedigte (leerdigte). Hierdie langer gedigte vorm ʼn kontras met die aforismes (kort gesegdes) wat Spreuke 10-303 hoofsaaklik kenmerk 1 Whybray (1995:34) wys op die voetspoor van Von Rad ook op die belang van die wisselwerking tussen vorm en inhoud as dit kom by die verstaan van die boek Spreuke. 2 Hier word veral van die bydraes van Radday (1981) en Watson (1981) gebruik gemaak. Vergelyk Welch (1981) vir bydraes aangaande die gebruik van hierdie literêre tegniek in ander literatuur uit die antieke tyd. 3 In Spreuke 30 is ʼn oorgang te bemerk en hierdie hoofstuk word dikwels (as gevolg van die opskrif in 30:1) eerder saam met Spreuke 31 gegroepeer. Die inhoud en samestelling van hoofstuk 30 is egter baie divers en Whybray 286 In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 H.J.M. (Hans) van Deventer (Fox, 2000:44). Alhoewel daar in hierdie gedeelte van die boek (hoofstukke 10-30) wel enkele uitsonderings is,4 is dit eers weer in Spreuke 31 waar didaktiese gedigte van ʼn soortgelyke lengte as dié in die inleidende gedeelte aangetref word.5 In hierdie artikel word eers gelet op die bestaande konsensus6 onder Ou-Testamentici met betrekking tot die samestelling van die boek Spreuke. Die aandag word voorts bepaal by die struktuur van Spreuke 9 en dan word na chiasmus as literêre tegniek verwys om ten slotte enkele gevolgtrekkings te maak rakende die struktuur en eenheid van die boek in die geheel. (1995:86) merk in hierdie verband op dat die meeste kommentators, ten spyte van ʼn tweedeling wat hulle in die hoofstuk herken, erken dat die hoofstuk nie ʼn tematiese of strukturele eenheid vertoon nie en “may have been assembled from a number of sources”. Om hierdie redes word hoofstuk 30 hier saam met Spreuke 10-29 gegroepeer. 2. Die groepering van die wyshede in Spreuke In hierdie afdeling word kortliks gelet op die breë konsensus wat onder Ou-Testamentici bestaan met betrekking tot die rangskikking van materiaal in die boek Spreuke. Dit word oor die algemeen aanvaar dat die boek Spreuke die produk is van die versameling van diverse wyshede wat oor ʼn lang tyd ontstaan het. Whybray (1994a:158) som die ontstaansproses soos volg op: ... the book is composed of a number of originally distinct sections, of which the majority have had more or less complicated histories of their own. These sections developed in different social circles and at different times, and comprise a number of quite different literary forms. Die naam van Salomo word op drie plekke (1:1; 10:1; 25:1) as outeur aan die boek of onderafdelings daarvan gekoppel. Clifford (1999:3) wys daarop dat dit in die Joodse tradisie die gebruik was om die wysheidsliteratuur met Salomo te verbind en dat nie al die spreuke in hierdie versamelings noodwendig dateer uit die tiende (1995:86) merk in hierdie verband op dat die meeste kommentators, ten spyte van ʼn tweedeling wat hulle in die hoofstuk herken, erken dat die hoofstuk nie ʼn tematiese of strukturele eenheid vertoon nie en “may have been assembled from a number of sources”. Om hierdie redes word hoofstuk 30 hier saam met Spreuke 10-29 gegroepeer. 4 Vgl. veral die getalle-spreuke in 30:18-20, 21-23, 24-28 en 29-31. 5 Meinhold (1991:43) beskou Spreuke 1-9 saam met Spreuke 31:10-31 as die raamwerk van die boek. Meinhold (1991:43) beskou Spreuke 1-9 saam met Spreuke 31:10-31 as die raamwerk van die boek. 6 Daar sal nooit volledige konsensus onder navorsers bestaan nie. Vir die doeleindes van hierdie artikel is dit nie nodig om die verskillende nuanses van navorsers hier weer te gee nie. Whybray (1995) se werk bied ʼn goeie oorsig van die verskillende sienings wat bestaan. In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 287 Spreuke 9: struktuur en funksie eeu vHE7 nie. Uit Spreuke 25:1 lei Clifford (1999:219) wel af dat daar in die agtste eeu vHE ʼn versameling spreuke “van Salomo” was8 wat deur die hervormingskoning Hiskia verder uitgebrei is. 7 Die gebruik om na jaartalle te verwys as voor of na Christus (v.C./n.C.) is besig om binne akademiese konteks in onbruik te raak vanweë onder andere die problematiek rondom die geboortejaar van Christus, asook die kulturele (Westers-Christelike) geladenheid van die uitdrukking. Die algemeen aanvaarde Engelse uitdrukking Before Common Era (BCE) word in hierdie artikel weergegee as “voor Huidige Era” (afgekort as vHE). 8 Met verwysing na 1 Konings 4:29-31 merk Clifford (1999:3) op dat Salomo “as king … would have collected, sponsored, or possibly even written, various kinds of writing”. 9 McKane (1970:11) onderskei ook met betrekking tot die literatuursoort waarna hy verwys as sentence literature, ʼn verdere drieledige klassifikasie. 2. Die groepering van die wyshede in Spreuke Uit meer behoudende teologiese kringe meld Farmer (1991:18) ook dat verwysings na Salomo nie aan outeurskap verbind hoef te word nie, maar eerder dui op ʼn bepaalde soort gesegde, alhoewel die ontdekking van soortgelyke materiaal uit Egiptiese, Babiloniese en Fenisiese bronne wel daarop dui dat hierdie gedagtegang reeds gedurende die tweede millennium vHE bekend was (Kidner, 1964:25-27). Verklaarders gebruik steeds die “opskrifte” by die verskillende versamelings spreuke (vgl. 1:1; 10:1; 22:17; 24:23; 25:1; 30:1; 31:1) om die boek in onderafdelings te verdeel. Hierdie opskrifte verwys na persone wat op een of ander wyse aan die versamelings verbind is. Sommige verklaarders verkies om groter eenhede waarin meer as een “opskrif” voorkom, saam te groepeer (vgl. Farmer, 1991:15- 16 se vierdeling en Fox, 2000:5 se sesdeling), terwyl ander elke opskrif sien as ʼn onderafdeling met verdere subverdelings (vgl. Kidner, 1964:22 se sewedeling en Clifford, 1999:1-2 wat nege onderafdelings onderskei). McKane (1970:262, 413, 643) stel ʼn drie- ledige indeling voor, gegrond op die literatuursoorte in die boek, alhoewel hy hom in die verdere bespreking van hierdie drie literatuursoorte ook deur die “opskrifte” in die boek laat lei.9 Hierbo is gemeld dat die grootste deel van die boek Spreuke (hoofstukke 10-29) saamgestel is uit kort aforismes. Die langer leer- digte wat hierdie gedeelte omraam (1-9 en 30-31) vorm moontlik deel van die redaksieproses (vgl. Whybray, 1994a:159 e.v.), alhoe- wel die materiaal op sig self nie later gedateer hoef te word nie. ʼn Merkbare kontras tussen Spreuke 30-31 en die voorafgaande, is dat die laaste twee hoofstukke van die boek blykbaar van buite Israel 8 Met verwysing na 1 Konings 4:29-31 merk Clifford (1999:3) op dat Salomo “as king … would have collected, sponsored, or possibly even written, various kinds of writing”. 9 McKane (1970:11) onderskei ook met betrekking tot die literatuursoort waarna hy verwys as sentence literature, ʼn verdere drieledige klassifikasie. 9 McKane (1970:11) onderskei ook met betrekking tot die literatuursoort waarna hy verwys as sentence literature, ʼn verdere drieledige klassifikasie. 288 In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 H.J.M. (Hans) van Deventer afkomstig was, indien gelet word op die name en herkoms van Agur en Lemuel. In hierdie artikel word die aandag veral bepaal by hierdie redaksionele raamwerk (Whybray, 1994a:159). In die “openings- raam” (1-9) vervul Spreuke 9 ʼn belangrike funksie. 2. Die groepering van die wyshede in Spreuke Whybray (1994a:43) wys op die konsensus wat bestaan dat hierdie hoofstuk ʼn effense wysiging openbaar wat betref tradisie, indien dit vergelyk word met Spreuke 1-8. Meinhold (1991:150) is selfs meer uitgespro- ke wanneer hy melding maak van manches Sondergut wat in hierdie laaste hoofstuk van die inleidende gedeelte van die boek aangetref word, asook die belang van hierdie hoofstuk vir die struktuur van die boek in die geheel (vgl. Whybray, 1994a:45). In die volgende afdeling word die aandag in die besonder by hierdie hoofstuk bepaal. 3.1 Bestaande redaksie-historiese voorstelle In Spreuke 9 is die mees opvallende kenmerk die personifikasie van onderskeidelik wysheid en dwaasheid as vroue wat aan die begin (v. 1-6) en einde (v. 13-18) van die hoofstuk voorkom en wat die hoofstuk sodoende omraam. Alhoewel daar verklaarders is wat dié deel oor dwaasheid (v. 13-18) as ʼn later byvoeging sien (vgl. Goldingay, 1977:90), vorm hierdie buitenste komponente van die hoofstuk volgens ander verklaarders ʼn klimaks vir die hele voorafgaande inleiding tot die boek (1:8-8:36). Whybray (1994a:44) laat hom soos volg uit oor die rol van die personifikasie aan die begin en einde van die hoofstuk: Certainly their intention was to bring the earlier teaching to a climax and to leave readers with a vivid and unforgettable impression of the choice which they have to make between ‘life’ and ‘death’. Vir ʼn bespreking van die ooreenkomste en opvallende verskille tussen hierdie twee personifikasies, kan die standaard kommentare geraadpleeg word (vgl. Meinhold, 1991:150-151; Whybray, 1994b:140; Murphy, 1998:57; Clifford, 1999:130). Die volgende opsomming is vir die doeleindes van hierdie artikel voldoende: Wat die ooreenkomste betref, is dit duidelik dat: • wysheid en dwaasheid as vroue gepersonifieer word (v. 1, 13); • albei vroue het ʼn eie “huis” (v. 1, 14); en • albei vroue het ʼn eie “huis” (v. 1, 14); en In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 289 Spreuke 9: struktuur en funksie • albei rig ʼn uitnodiging aan dieselfde gehoor (vgl. v. 4, 16).10 • albei rig ʼn uitnodiging aan dieselfde gehoor (vgl. v. 4, 16).10 • albei rig ʼn uitnodiging aan dieselfde gehoor (vgl. v. 4, 16).10 Wat die verskille betref, is die volgende duidelik: • die algemene kontras wat tussen wysheid en dwaasheid geskep word; • wysheid is aktief, terwyl dwaasheid passief uitgebeeld word (v. 1- 2, 13-14); • die spyskaart van die twee “bankette” verskil aansienlik (v. 5, 17); en • wysheid lei na die lewe, maar dwaasheid na die dood (v. 6, 18). Die impak van die klimaks van hierdie personifikasies (wysheid = lewe; dwaasheid = dood), word volgens sommige verklaarders ietwat getemper deur die (sekondêre) toevoeging van verse 7-12 (Fox, 2000:306; Whybray, 1994b:141). Hierdie artikel wil juis wys op die opvallende struktuur en belangrike funksie van hierdie gedeelte. Alhoewel daar al enkele positiewe opmerkings oor hierdie gedeelte gemaak is (bv. Meinhold, 1991:155-158), beskou die meeste verklaarders hierdie verse nie as ʼn eenheid nie, hoofsaaklik vanweë die diverse inhoud daarvan (vgl. Whybray, 1994a:45-48). In die Hebreeus is vers 16 ʼn verbatim herhaling van vers 4. 3.1 Bestaande redaksie-historiese voorstelle Daar bestaan verder ʼn redelike mate van eenstemmigheid dat vers 10 ongemaklik inpas in hierdie gedeelte. Fox (2000:307) meld “... v 10 seems to have originated separately from vv 7-9” en meen verder dat vers 11 ook nie in hierdie “toegevoegde” gedeelte tuishoort nie (Fox, 2000:299). Hy betoog, sonder om bewyse aan te voer, “this verse directly reinforces v 6 and was its original continuation”. In sy kommentaar op hierdie gedeelte laat Fox hom nie lei deur die huidige vorm van die teks nie, maar hy lei betekenis eerder uit die historiese redaksionele proses af. Hy verplaas dus bloot vers 11 na sy “oorspronklike posisie”, direk na vers 6. Clifford (1999:102) slaan dieselfde koers in, maar wend ʼn poging aan om sy wysiging van die finale teks te motiveer: “We transfer v. 11 to after v. 6. The pronoun in the phrase ‘though me’ in v. 11 has no antecedent in its present placement.” Hierdie emendasie- voorstelle verreken egter nie die opmerking van Whybray (1994a:46) nie, naamlik dat verse 8, 9, 11, 12 tot die tweede persoon enkelvoud gerig word, terwyl verse 5 en 6, waartoe vers 11, volgens Fox en Clifford, redaksie-histories tuishoort, albei tot die 10 In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 290 H.J.M. (Hans) van Deventer tweede persoon meervoud gerig word. Fox (2000:303) se struktuur- voorstel vir Spreuke 9 vertoon voorts geforseerd, omdat hy die rede vir die aanneming van wysheid se uitnodiging, naamlik dat dit tot die lewe lei, in vers 11 vind. In vers 6 is daar egter reeds ’n duidelike verwysing na die “lewe” wat wysheid bied. Hierdie voorstelle los nie die probleem van die skynbare tempering van die twee sterk metafore aan die begin en einde van Spreuke 9 op nie. Whybray (1994a:47) verwys ook na ander emendasievoorstelle, waarin aangevoer word dat verse 7-10 oorspronklik as hoogtepunt aan die einde van die hoofstuk gestaan het as ʼn “final warning to undisciplined students”. Wat al hierdie enemdasievoorstelle in gemeen het, is dat hulle nie die teks in sy huidige vorm verklaar nie. Dat Spreuke 9 in sy huidige vorm ʼn redaksieproses deurgaan het, is nie in dispuut nie. Die vraag is egter of daardie redaksieproses bewustelik wou afbreuk doen aan die twee opvallende vroue-metafore. Hierdie navorser meen dat die redaksionele werk eerder tot versterking van die argument sou bydra. 3.1 Bestaande redaksie-historiese voorstelle Dat dit hier wel die geval is, word vervolgens aangetoon deur eers te kyk na ʼn struktuurvoorstel vir Spreuke 9 en dan te let op die literêre tegnieke wat aangewend word in dié hoofstuk. 11 Vgl. – ביתהּhaar huis (v. 1, 14); – מרמי קרתstadshoogtes (v. 3, 14); – קראroep (uitnooi) (vv. 3, 15); en die volledige verbatim herhaling in v. 4 en 16. 12 Hierdie sentrale gedagte is op die vlak van die poëtiese wêreld ook chiasties gekonstrueer, deurdat die elemente soos volg in die oorspronklike gerangskik is: “die begin van wysheid” (A) “is die vrees van die Here” (B), “kennis van die Heilige” (B’) “is insig” (A’) (vgl. Watson, 1981:147). 3.2 ʼn Teksimmanente voorstel In die huidige teksvorm vorm die personifikasie aan die begin en die einde van Spreuke 9 ʼn baie mooi balans. In sy bespreking van die struktuur in veral narratiewe tekste, merk Bar-Efrat (1980:157) op dat struktuur nie bloot arbitrêr bepaal kan word nie, maar wel aan die hand van elemente in die teks wat op vier verskillende vlakke onderskei word: die verbale vlak, die vlak van die verteltegniek, die vlak van die vertelwêreld en die vlak van die konseptuele inhoud. Hierdie opmerking kan ook op poëtiese tekste soos Spreuke 9 van toepassing gemaak word. Die element van subjektiwiteit by die bepaling van die struktuur in ʼn teks word verminder indien aangetoon kan word dat die struktuurvoorstel op meer as een vlak ondersteun word (Bar-Efrat, 1980:172). Gedagtig aan die verbatim herhalings in Spreuke 9:1-6 en 9:13-18,11 is dit duidelik dat daar tussen hierdie twee komponente op verbale vlak ʼn strukturele ooreenkoms is. Bar-Efrat se vlak van verteltegniek, waarin die klem val op hoe die vertelling aangebied word, kan in die konteks van Spreuke 9 as poëtiese teks vervang word met die vlak van poëtiese In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 291 Spreuke 9: struktuur en funksie tegniek. Die ooreenkoms tussen 9:1-6 en 9:13-18 is ook op hierdie vlak merkbaar, deurdat in albei gevalle ’n duidelike personifikasie voorkom. tegniek. Die ooreenkoms tussen 9:1-6 en 9:13-18 is ook op hierdie vlak merkbaar, deurdat in albei gevalle ’n duidelike personifikasie voorkom. Hiermee is die strukturele ooreenkomste alreeds op twee vlakke aangetoon. Dit volg dat hierdie twee gedeeltes beslis struktureel verwant is. Hierdie gevolgtrekking word verder onderstreep deur ʼn ooreenkoms op die vlak van die poëtiese wêreld (vertelwêreld), waarin soortgelyke gebeure (die twee bankette) by wyse van poëtiese taal uitgebeeld word. Hierdie strukturele verwantskap is nie tot die begin en die einde van Spreuke 9 beperk nie. Byargeon (1997) het aangetoon dat Spreuke 9:7-12 ʼn strukturele en, meer spesifiek, ’n chiastiese eenheid vorm en dus nie bloot “an assortment of miscellaneous poems” (Bergent, 1997:84) is nie. Op die verbale vlak identifiseer Byargeon (1997:370) die volgende ooreenkomste: • In die buitenste elemente van die chiasme word die woorde חכם (wyse) en ( לץspotter) wat in verse 7 en 8 voorkom, in vers 12 herhaal. 13 Fokkelman (2001:75) is oortuig dat die funksie van ʼn parallelisme verder strek as die estetiese. Hy wys daarop dat by parallelismes, waar die swaartepunt in die tweede kolon voorkom, die funksie daarvan kan wees om die eerste kolon te “expand ... intensify ... underline ... [or] embellish”. Dit is egter moeilik om op grond van Fokkelman (2001:74-75) se kriteria sonder twyfel te stel dat Spreuke 9:7 ʼn geval is waar die swaartepunt wel in die tweede kolon voorkom. Ander outoriteite op die gebied van poësie sien ʼn parallelisme (contra Fokkelman) bloot as “... the basic aesthetic principle of poetic utterance” (Evans, 1986:182). 3.2 ʼn Teksimmanente voorstel Hierdie herhaling vertoon op sigself ʼn chiastiese (abb’a’) patroon deurdat לץwat in verse 7 en 8 eerste genoem word, laaste in vers 12 voorkom, terwyl die omgekeerde geld van .חכם • Die tweede element van die chiasme word volgens Byargeon (1997:370) gevorm deur die herhaling van die werkwoord יסף (byvoeg/vermeerder) in verse 9 en 11. • Die tweede element van die chiasme word volgens Byargeon (1997:370) gevorm deur die herhaling van die werkwoord יסף (byvoeg/vermeerder) in verse 9 en 11. • Vers 10 vorm dus die sentrum van die chiastiese konstruksie en volgens Watson (1981:147) se beredenering, die klimaks van dié gedeelte.12 • Vers 10 vorm dus die sentrum van die chiastiese konstruksie en volgens Watson (1981:147) se beredenering, die klimaks van dié gedeelte.12 Die saamgroepering van verse 7 en 8 word ondersteun deur Whybray (1994a:46) se opmerking dat hierdie verse tot ʼn indiwidu gerig word. Hierdie verse het ook die verbatim herhaling van die woorde spotter ( )לץen bestraf ( – יכחHifil) in gemeen. Op die vlak van die poëtiese tegniek word die struktuur nie net deur die chiasme, wat by wyse van herhaling geskep is, ondersteun nie. Die parallelismes in verse 7-9 en 11-12 ondersteun hierdie 12 In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 292 H.J.M. (Hans) van Deventer chiastiese konstruksie verder. In verse 7-9 word die volgende parallelismes aangetref: sinteties (v. 7 – verwysend na die spotter), antiteties (v. 8 – verwysend na die kontras tussen die spotter en die wyse), en weer sinteties (v. 9 – verwysend na die wyse). Fox (2000:307) lees te veel in die parallelle konstruksie van vers 7 in wanneer hy opmerk dat die tweede deel van die vers, die waarskuwing, die eerste deel “intensifiseer”. Parallelismes is eie aan Hebreeuse poësie en die herhalende patrone in die tweede reël van so ʼn konstruksie is nie noodwendig ʼn aanduiding van intensifering nie (vgl. Meinhold, 1991:17-18).13 Vers 11 is weer ʼn sintetiese parallelisme (dit verwys na wysheid in die algemeen) en vers 12 is ʼn antitetiese parallelisme, waarin die wyse en die spotter gekontras- teer word. Hierdie parallelle konstruksies skep op die vlak van die poëtiese wêreld ʼn kontras tussen die karakters van die wyse en dié van die dwase spotter. Die afwisseling van hierdie karakters onder- steun die chiastiese struktuur op die volgende wyse: spotter (a – v. 7-8a), wyse (b – v. 8b-9), wyse (b’ – v. 11-12a), spotter (a’ – v. 12b). 3.2 ʼn Teksimmanente voorstel Vers 10 staan weereens uit as sentrale gedagte, wat volgens Watson (1981:147) ʼn klimaks vorm. Die argument tot dusver het, met verwysing na twee van die vlakke wat Bar-Efrat onderskei, ʼn struktuurvoorstel vir Spreuke 9 gemaak. Dit kan soos volg saamgevat word: • Wysheid as vrou (v. 1-6) (A) [Wysheid se banket] • Wysheid as vrou (v. 1 6) (A) [Wysheid se banket] o Spotter en Wyse (v. 7-9) (B) [die optrede teenoor spotter en wyse] ƒ Sentrale gedagte (klimaks) (v.10) (X) [die weg na Wysheid] o Spotter en Wyse (v. 7-9) (B) [die optrede teenoor spotter en wyse] o Spotter en Wyse (v. 7-9) (B) [die optrede teenoor spotter en wyse] ƒ Sentrale gedagte (klimaks) (v.10) (X) [die weg na Wysheid] o Wyse en Spotter (v. 11-12) (B’) [die gevolge van Wysheid en spottery] • Dwaasheid as vrou (v. 13-18) (A’) [Dwaasheid se banket] Selfs op ’n derde vlak, naamlik konseptuele inhoud, vorm hierdie gedeeltes deel van die groter struktuurpatroon in Spreuke 9. Die • Dwaasheid as vrou (v. 13-18) (A’) [Dwaasheid se banket] Selfs op ’n derde vlak, naamlik konseptuele inhoud, vorm hierdie gedeeltes deel van die groter struktuurpatroon in Spreuke 9. Die In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 293 Spreuke 9: struktuur en funksie konseptuele inhoud is hierbo in blokhakies aangedui, byvoorbeeld “[Wysheid se banket]”. konseptuele inhoud is hierbo in blokhakies aangedui, byvoorbeeld “[Wysheid se banket]”. Hierdie voorstel vanuit ʼn strukturele perspektief beklemtoon vers 10 as die duidelike speerpunt of klimaks van die hoofstuk. In hierdie hoofstuk word Wysheid en Dwaasheid in verskillende gedaantes gekontrasteer, by wyse van wat Watson (1981:137) tipeer as ʼn “large scale chiasmus”. Hierdie kontras maak dit duidelik dat wysheid ’n beter alternatief as dwaasheid is – nie bloot wat betref die huidige optrede (v. 7-9) en die korttermyngevolge nie (v. 11-12), maar ten diepste omdat dit lei na die lewe (v. 6) en nie na die dood nie (v. 18) (vgl. Byargeon, 1997:372-374). Die vraag wat ontstaan nadat hierdie kontras aangedui is, is waar wysheid dan gevind kan word. Hierdie vraag word reg in die middel van ʼn struktuur beantwoord wat herinner aan wat Watson (1981:130) beskryf as “chiastiese pentacola”: wysheid behels die “vrees van die Here” en “kennis van die Heilige” (v. 10). 3.2 ʼn Teksimmanente voorstel Die enigste probleem wat nie heeltemal by wyse van hierdie voorstel opgelos is nie, is die antesedent van die woord(e) “in/deur my” ( )בי aan die begin van vers 11. Hierbo is daarop gewys dat sommige verklaarders hierdie voorsetsel op redaksie-historiese gronde verbind met die uitnodiging van wysheid in verse 5 en 6. In die konteks van die hoofstuk in sy huidige vorm bestaan ook ander moontlikhede. In verse 8b en 9 staan die saak van wysheid steeds sentraal, alhoewel nie in gepersonifieerde vorm nie. Hierdie verse wys op die optrede teenoor ʼn wyse persoon en dat hierdie optrede lei tot ʼn toename in wysheid. Vers 11 en 12a bou voort op hierdie positiewe gevolge van die wysheid, wat na aanleiding van die optrede in verse 8b en 9 verwerf is. Die chiastiese wyse waarop hierdie deel gekonstrueer is (v. 7-9 [spotter, wyse] vis-à-vis v. 11-12 [wyse, spotter]), verleen verdere ondersteuning aan hierdie voorstel rondom die woorde “in/deur my”. Hierdie woord(e) in vers 11 verwys dus terug na vers 9. Die chiastiese struktuur wat in Spreuke 9 blootgelê is, is nie bloot van estetiese belang nie (Radday, 1981:51). Radday (1981:51) wys daarop dat ʼn chiastiese struktuur beskou kan word as “a key to meaning” en dat die skrywers of redaktors van die Bybelteks ʼn hoofgedagte (“main idea, the thesis”) dikwels in die middel van ʼn chiasme geplaas het. In die volgende afdeling word verder gelet op hierdie hoofgedagte in Spreuke 9, asook die belang van hierdie chiasties gekonstrueerde hoofstuk vir die res van die boek. In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 294 H.J.M. (Hans) van Deventer 4. Die funksie(s) van die chiasme in Spreuke 9 Meinhold (1991:43) lê ʼn duidelike verband tussen die klimaks in Spreuke 9 en die eerste hoofstuk van die boek, wanneer hy opmerk dat Spreuke 1:1-7 en Spreuke 9:7-12 ʼn raam rondom hierdie hoofdeel van die boek (Spr. 1-9) vorm. Ander verklaarders wys ook daarop dat wat hierbo geïdentifiseer is as die sentrale vers in Spreuke 9 (vers 10), teruggryp na Spreuke 1:7 (vgl. Whybray, 1994:146; Fox, 2000:308; Murphy, 1998:58). Die motto rakende die vrees van die Here vorm op hierdie wyse ʼn inclusio, waardeur die begin en die einde van die inleidende deel van die boek Spreuke met mekaar in verband gebring word. Die voorstel wat vervolgens gemaak word, probeer aandui dat Spreuke 9 nie net verband hou met Spreuke 1 nie, maar ook met die laaste hoofstuk van die boek (Spr. 31). Hierdie verband word op die vlak van die poëtiese wêreld bewerkstellig deur die vroulike personifikasie in Spreuke 9. Op die vlak van die poëtiese tegniek maak die chiastiese struktuur van Spreuke 9 hierdie suggestie moontlik. Daar is reeds genoem dat in Spreuke 31 langer leerdigte, soortgelyk aan die leerdigte in Spreuke 1-9, voorkom. Camp (1985:186-191) het in detail aangetoon hoe vroulike beelde in Spreuke 1-9 en Spreuke 31 die begin en einde van hierdie boek by wyse van inclusio saambind. Die huidige voorstel sluit aan by Camp se werk, maar fokus in meer detail op Spreuke 9. Die gedagte wat sentraal staan in Spreuke 9, naamlik “die vrees van die Here” ( – יראת יהוה 9:10), word in Spreuke 31:30 pertinent in verband gebring met die voortreflike vrou. Dit is opvallend dat vrouekarakters in Spreuke 31, soos in Spreuke 9, weer sterk op die voorgrond tree. Daar is die moeder van Lemuel wat haar seun, ʼn koning, waarsku teen die gevare van vroue en drank (Spr. 31:1-9). In die konteks van Fox (2000:305-306) se siening aangaande die sosio-kulturele agtergrond van die twee bankette in Spreuke 9, naamlik dié van ʼn Griekse simposium, kan dit wees dat Spreuke 31:1-9 aansluiting vind by Spreuke 9:13-18 en meer spesifiek by wyse van ʼn simposium van dwase. Fox (2000:305) meld ook dat hierdie simposia, wat hoofsaaklik om drank gesentreer het, soms verval het in “inebriation and sexual license ... directed by a symposiarch, sometimes called ‘king’”. Die ooreenkoms tussen hierdie beskrywing enersyds, en die waarskuwings in Spreuke 31:1-9 andersyds, is op die vlak van die poëtiese wêreld duidelik. 4. Die funksie(s) van die chiasme in Spreuke 9 In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 295 Spreuke 9: struktuur en funksie Die ander vrouekarakter in Spreuke 31 word in ʼn baie positiewe lig geteken. Sy is die sogenaamde “voortreflike vrou” wat in Spreuke 31:10-31 by wyse van ʼn akrostiese gedig beskryf word. Bo en behalwe die algemene ooreenkoms tussen hierdie karakter en die vrouekarakters in Spreuke 1-9, is daar ʼn spesifieke ooreenkoms tussen Spreuke 31:10-31 en Spreuke 9. Whybray (1994a:161) vat dit soos volg saam: In 9.1 Wisdom builds her house; in 31:10-31 the house is already happily and successfully established ... Die ooreenkoms tussen hierdie voortreflike vrou (31:10-31) en vrou Wysheid (9:1-6) kan op die vlak van die poëtiese wêreld aangetoon word, deur te let op die uitbeelding van albei se aktiwiteite. Hierbo is gewys op die kontras tussen die passiewe vrou Dwaasheid en die aktiewe vrou Wysheid in Spreuke 9. In Spreuke 31:10-31 vind vrou Wysheid in hierdie opsig haar komplement. Op verbale vlak is daar verdere ooreenkomste tussen hierdie gedeeltes op te merk. Albei vroue verrig die werk in “haar huis” ( – ביתהּ9:1; 31:27), albei het “diensmeisies” ( – נערתיה9:3; 31:15), die een vergestalt “wysheid”, die ander verwoord “wysheid” (חכמות – 9:1; – בחכמה31:26). Op grond van hierdie ooreenkomste op die verbale vlak en die vlak van die poëtiese wêreld, kan ʼn strukturele verwantskap tussen Spreuke 9 en Spreuke 31 aangetoon word. Hierdie verwantskap is op ʼn chiastiese wyse gestruktureer. Dit kan soos volg weergegee word: • Uitnodiging van vrou Wysheid (9:1-6) (A) o Uitnodiging van vrou Dwaasheid (9:13-18) (B) o Waarskuwing teen ’n dwase simposium (31:1-9) (B’) • Optrede van die wyse vrou (31:10-31) (A’) • Optrede van die wyse vrou (31:10-31) (A’) Vanuit die voorafgaande word die volgende oorkoepelende en samebindende struktuurvoorstel met betrekking tot die boek Spreuke gemaak: • Optrede van die wyse vrou (31:10-31) (A’) Vanuit die voorafgaande word die volgende oorkoepelende en samebindende struktuurvoorstel met betrekking tot die boek Spreuke gemaak: • Die inleidende gedeelte van die boek (Spr. 1 – 9) word rondom die motto “die begin van wysheid is die vrees van die Here” (1:7; 9:10) saamgebind. o Die chiastiese wyse waarop Spreuke 9 gestruktureer is, kontrasteer wysheid en dwaasheid op so ʼn wyse dat die leser graag wysheid wil bekom. • Die sentrale deel van die boek (Spr. 10-30) bied praktiese advies van uiteenlopende aard oor hoe om wysheid te verkry en wys op te tree. 5. Slot Whybray (1994a:46-47) het met betrekking tot Spreuke 9 opgemerk dat: Whybray (1994a:46-47) het met betrekking tot Spreuke 9 opgemerk dat: [m]uch scholarly ingenuity has been expended in attempts to account for the presence of this material in its present position, to explain the relationships of these verses to one another, and to show that they have wider contextual relationships connected with the redaction of the book of Proverbs as a whole. Hierdie artikel hoort stellig tuis onder dieselfde noemer. Daar is gepoog om verder te gaan as die bestaande voorstelle met betrekking tot hierdie hoofstuk, deur spesifiek vanuit ʼn strukturele perspektief te let op nuwe moontlikhede. Die slotsom is dat die chiastiese struktuur van Spreuke 9 ʼn aanvullende bydrae lewer tot die bestaande voorstelle rondom die struktuur en die eenheid van die boek Spreuke. 4. Die funksie(s) van die chiasme in Spreuke 9 In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 296 H.J.M. (Hans) van Deventer • Die laaste hoofstuk van die boek (Spr. 31) sluit die geheel sinvol af, deur weer terug te verwys na Spreuke 9 en die karakters en temas wat daar aan die orde gestel is. o Die bestudering van Spreuke 9 en 31 op die verbale vlak en die vlak van die poëtiese wêreld toon ʼn chiastiese konstruksie. o Spreuke 31:30 verwys na ʼn gedeelte van die motto, wanneer daarvan melding gemaak word “om die Here te vrees”. Geraadpleegde bronne BAR-EFRAT, S. 1980. Some observations on the analysis of structure in biblical narrative. Vetus Testamentum, 30(2):154-173. BAR-EFRAT, S. 1980. Some observations on the analysis of structure in biblical narrative. Vetus Testamentum, 30(2):154-173. ( ) BARTON, J. 1996. Reading the Old Testament: method in biblical study. 2n ed. Louisville: Westminster John Knox. BERGENT, D. 1997. Israel’s wisdom literature: a liberation-critical reading Minneapolis: Fortress. BYARGEON, R.W. 1997. The structure and significance of Prov 9:7-12. Journ of the Evangelical Theological Society, 40(3):367-375. g g y ( ) CAMP, C. 1985. Wisdom and the feminine in the book of Proverbs. Sheffield Almond. CAMP, C. 1985. Wisdom and the feminine in the book of Proverbs. Sheffield: Almond. CLIFFORD, R.J. 1999. Proverbs: a commentary. Louisville: Westminster Joh Knox. (OTL series.) CLIFFORD, R.J. 1999. Proverbs: a commentary. Louisville: Westminster John Knox. (OTL series.) EAGLETON, T. 1983. Literary theory: an introduction. Oxford: Blackwell. EAGLETON, T. 1983. Literary theory: an introduction. Oxford: Blackwell. VANS, R.O. 1986. Parallelism. (In Preminder, A., ed. The Princeton handbook of poetic terms. Princeton: Princeton University Press. p. 182-183.) p y p ) FARMER, K.A. 1991. Who knows what is good? A commentary on the books of Proverbs and Ecclesiastes. Grand Rapids: Eerdmans. (ITC series.) In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 297 Spreuke 9: struktuur en funksie FOKKELMAN, J.P. 2001. Reading biblical poetry: an introductory guide. (Translated by I. Smit.) Louisville: Westminster John Knox. FOX, M.V. 2000. Proverbs 1-9: a new translation with introduction an commentary. New York: Doubleday. (AB series.) GOLDINGAY, J. 1977. Proverbs V and IX. Revue Biblique, 84:80-93. GOLDINGAY, J. 1977. Proverbs V and IX. Revue Biblique, 84:80-93. KIDNER, D. 1964. The Proverbs: an introduction and commentary. Leicester: IVP. (Tyndale Series.) ( y ) McKANE, W. 1970. Proverbs: a new approach. London: SCM. (OTL Series.) MEINHOLDT, A. 1991. Die Sprüche. Teil 1: Sprüche Kapitel 1-15. Züric Theologisher Verlag. (Zürcher Bibelkommentare.) g g ( ) MUILENBURG, J. 1969. Form criticism and beyond. Journal of Biblical Literature, 88(1):1-18. , ( ) MURPHY, R.E. 1998. Proverbs. Nashville: Thomas Nelson. (WBC series, 22.) RADDAY, Y.T. 1981. Chiasmus in biblical narrative. (In Welch, J.W., ed. Chiasmus in antiquity: structures, analyses, exegesis. Hildesheim: Gerstenberg. p. 50-117.) TRIBLE, P. 1994. Rhetorical criticism: context, method, and the book of Jonah. Minneapolis: Fortress. (Guides to Biblical Scholarship: Old Testament Series.) WATSON, W.G.E. 1981. Chiastic patterns in biblical Hebrew poetry. (In Welch, J.W., ed. Chiasmus in antiquity: structures, analyses, exegesis. Hildesheim: Gerstenberg. p. Geraadpleegde bronne 118-168.) g ) WELCH, J.W., ed. 1981. Chiasmus in antiquity: structures, analyses, exegesis. Hildesheim: Gerstenberg. WELCH, J.W., ed. 1981. Chiasmus in antiquity: structures, analyses, exegesis. Hildesheim: Gerstenberg. WHYBRAY, R.N. 1994a. The composition of the book of Proverbs. Sheffield: JSOT. WHYBRAY, R.N. 1994a. The composition of the book of Proverbs. Sheffield: JSOT. WHYBRAY, R.N. 1994b. Proverbs. Grand Rapids: Eerdmans. (NCB series.) WHYBRAY, R.N. 1995. The book of Proverbs: a survey of modern study. Leiden: Brill. Kernbegrippe: Boek Spreuke eenheid van die boek Spreuke Spreuke 9 struktuur Key concepts: Book of Proverbs Proverbs 9 structure unity of the book of Proverbs Boek Spreuke eenheid van die boek Spreuke Key concepts: In die Skriflig 40(2) 2006:285-298 298

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/344/238

Afrikaans

Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek Marius Nel Skool vir Bybelwetenskappe en Bybeltale Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: mariusnel1@mweb.co.za. Animosity in apocalyptic literature – the Book of Daniel What is reflected in apocalyptic literature about the subject of animosity? Apocalyptic literature is limited in this article to the Book of Daniel, because it is the most extended apocalyptic text in the Old Testament. Before an apocalyptic work can be discussed, it is important to answer several preliminary questions: what is apocalyptic literature, and what is the phenomenon of apocalypticism? What are the characteristics of this genre? And what are the socio-historical origins of apocalyptic movements? To understand the Book of Daniel, it is imperative to discuss the two “Sitze im Leben” present in the development of the book. These “Sitze” are the supposed sixth-century BCE exile of Judah, and the second-century BCE Jewish persecution under the Syrian king, Antiochus. The patterns of animosity in the Book of Daniel are discussed in terms of the relationship between God and people; Jews and a foreign king; Jews and their neighbours; and two groups operating in the Jewish community according to apocalyptic perception, believing and compromising Jews. The story of Daniel in the lion’s den (Dan. 6) is used as a case study to demonstrate these patterns. The conclusion of the study is that the tales (Dan. 1-6) and visions (Dan. 7-12) can only be understood properly in terms of the patterns of animosity present in the different plots behind the texts. In die Skriflig 40(2)2006:299-316 299 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek Opsomming Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek Wat sê apokaliptiese literatuur oor vyandigheid? Apokaliptiese literatuur word in hierdie artikel beperk tot die Daniëlboek, omdat dit die mees uitgebreide apokaliptiese teks in die Ou Testament is. Om die Daniëlboek te verstaan, is dit noodsaaklik om die twee “Sitze im Leben” te bespreek wat in die ontstaan van die boek ’n rol gespeel het. Hierdie “Sitze” is die veronderstelde sesde- eeuse ballingskap van Juda, en die tweede-eeuse vervolging van die Jode onder koning Antiochus Epifanes van Sirië. Patrone van vyandskap word in Daniël bespreek in terme van die verhouding tussen God en mense; tussen Jode en vreemde konings; tussen Jode en hulle bure; en tussen twee groepe wat in die Joodse gemeenskap betrokke was, wat volgens persepsies in apokaliptiese kringe bestaan het uit “gelowiges” en ander Jode wat ’n kompromis met die vyand aangegaan het. Die verhaal van Daniël in die leeukuil (Dan. 6) word gebruik om dié patrone te demonstreer. Die gevolgtrekking van die ondersoek is dat die verhale (Dan. 1-6) and visioene (Dan. 7-12) eers ten volle verstaan kan word in terme van die patrone van vyandigheid wat teenwoordig is in die verskillende komplotte in die teks. 1. Inleiding Die vraag wat in hierdie artikel gestel word, is: Watter rol speel vyandigheid in apokaliptiese literatuur in die Hebreeuse Bybel? Die Daniëlboek, die mees uitgebreide (alhoewel nie eksklusiewe) apoka- liptiese teks in die Hebreeuse Bybel (Le Roux, 1988:2), word onder- soek om hierdie vraag te beantwoord. In Daniël 1, 3, 4, 5, 6 en 9 word verhale vertel van Jode wat volhard in hulle geloof in YHWH, en hoe hulle met voorspoed geseën word vanweë hulle volharding. Die vyandskap in hierdie verhale is tussen Jode wat getrou bly in hulle godsdiens en ongelowige konings en hofamptenare. Die verhale blyk om af te speel teen die agtergrond van die Joodse ballingskap wat volg op die beleërings van 598/597 en 588/587 v.C. Die internasionale politieke toneel word oorheers deur Babilon en die beleid om nasies wat teen Babilon rebelleer, te verban. Babilonië integreer egter nie die verskillende groepe en nasies wat weggevoer word met mekaar nie, anders as wat die Assiriërs in die agste eeu v.C. met die Noordryk of Israel gedoen het. Die Babiloniese koning konfiskeer die voorwerpe in die tempel In die Skriflig 40(2)2006:299-316 300 Marius Nel in Jerusalem wat aan JHWH gewy is. Hy ontheilig die tempel en vernietig die geboue. Die Judese koning word gevange geneem. Daniël 4 en 5 beskryf hoe die koning van Babilon deur JHWH gestraf word vir dié optrede wat van sy hubris getuig. In Daniël 9 word die terugkoms van die Jode uit ballingskap toegeskryf aan die bekering van hulle sondes, wat hulle verhouding met God beïnvloed het. Daniël 2, 7, 8 en 10-12 bestaan uit visioene wat Israel se geskiede- nis beskryf ná die ballingskap. Die doel is om die lesers van die Makkabese periode in die tweede eeu v.C. aan te moedig om te volhard in hulle geloof. Hierin word patrone van vyandskap beskryf in terme van Jode en hulle politieke vyande, sowel as van gelowige en ongelowige Jode, of Jode wat getrou aan hulle godsdiens gebly het en Jode wat gekompromitteer het. Die skrywer(s) van die Daniëlboek interpreteer “geloof” as lojaliteit aan die JHWH-kultus, as ’n direkte keuse téén Antiochus se helleniseringsbeleid. Die skrywer(s) beklemtoon God se invloed op die historiese gebeure. Die uiteindelike oplossing van vyandigheid bestaan in sy betrokken- heid by die geskiedenis, wanneer Hy in die “eindtye” party uit die dood laat opstaan om vir ewig te lewe en soos die sterre te skyn. 2. Konteks van die boek van Daniël Om die Daniëlboek te verstaan, is dit noodsaaklik om die veronderstelde en werklike historiese kontekste, of Sitze im Leben na te vors. Terwyl die boek die indruk skep dat dit gedurende die sesde eeu v.C. afspeel, is die werklike agtergrond die tweede-eeuse vervolging van Jode wat Antiochus se helleniseringsbeleid teen- staan. 2.1 Ballingskapsituasie: sesde eeu v.C. Nadat Israel in die agste eeu v.C. in ballingskap was, het Juda vir ’n eeu in die skadu van die konflik tussen die groot magte oorleef. Sanherib val Hiskia se Juda in 701 v.C. binne om Juda vir sy opstand teen Assirië te straf. Sanherib spog dat hy ses-en-veertig ommuurde stede, asook talle onbeskermde dorpies vernietig het, en ’n groot aantal mense – 200 150 in totaal – asook baie diere weg- gevoer het. Net Jerusalem ontsnap aan sy wraak. Juda kon hulself nie bevry van die Assiriërs nie. Eers aan die einde van die sewende eeu was hulle vir ’n kort tydjie ’n vasal van Egipte (Ahlström, 1993:755). In die Skriflig 40(2)2006:299-316 301 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek Babilon is die nuwe wêreldmag en Juda ’n vasal (Soggin, 1984:231). In 608 v.C. sterf Josia as hy probeer om Egipte te keer om Babilonië aan te val. Volgens die Kronis sowel as die Deutoronomis het Josia met ’n proses begin om verheidensing hok te slaan wat in die regeringstye van Manasse en Amon hoogty gevier het.1 Die Daniël- boek funksioneer teen dié agtergrond. Die skrywer(s) veronderstel dat die vier Jode in Josia se tyd geleef het – ’n tyd van hervorming wanneer die boek van die wet “ontdek” word.2 Josia se seuns regeer ná sy dood – Joahas word deur farao Nebo van Egipte van die troon verwyder en as gevangene in Ribla, in Hamat aangehou. Die farao plaas sy broer Eljakim op die troon. Hoekom die Egiptiese koning sy naam na Jojakim verander, is onbekend. Joahas sterf uiteindelik in Egipte. Jojakim onderwerp hom aanvanklik aan die Babiloniese koning, maar kom ná drie jaar in opstand. Babilonië reageer deur nie onmiddellik Juda aan te val nie, maar gebruik eerder roofbendes van onderhorige stamme en volke om Juda te straf. 2 Konings 24-25 vertel van twee deportasies van Jode deur die Babiloniërs. 2 Kronieke 36:6-7 veronderstel ’n derde deportasie, gedurende Jojakim se regeringstyd. Jojakim rebelleer in 601/600 v.C. teen Nebukadnesar, nadat hy hom vir drie jaar gedien het. Volgens die 2 Kronieke-verslag voer Nebukadnesar die koning en sommige van die tempelvoorwerpe weg. Daniël 1:1 dateer hierdie vermeende deportasie meer noukeurig, naamlik in Jojakim se derde regeringsjaar (606 v.C). Dié deportasie bring Daniël en sy vriende na die Babiloniese hof. Josefus (Ant. 2 Vir die problematiek wat hierdie hervorming behels, vergelyk Soggin (1984:243- 245) en Ahlström (1993:770-781). Bybelse skrywers gebruik ’n post-eksiliese godsdienstige model wat aan Hiskia en Josia die vestiging van ’n suiwer Jahwistiese godsdiens toeken. Dié twee konings sou dan teruggegaan het tot die veronderstelde primitiwistiese wortels van die JHWH-godsdiens van Moses. Sommige moderne historici aanvaar hierdie model en verduidelik die Bybelse geskiedenis aan die hand daarvan, terwyl baie dit egter verwerp. 1 “To get a reliable picture from the ‘devotional writings’ of the Deuteronomic historian and the Chronicler is a frustrating task” (Ahlström, 1993:770). 5 Daar is drie redes vir die onsekerheid oor die datum. Eerstens breek die teks van die Babiloniese Kroniek af in 594/593, sodat geen buite-Bybelse gegewens vir die datum van die tweede deportasie bestaan nie. Die Bybel self gee ook teenstrydige datums: die negentiende jaar van Nebukadnesar (2 Kon. 25:8; Jer. 52:15), teenoor die agtiende regeringsjaar (Jer. 52:29). Derdens veroorsaak pogings om Judese en Babiloniese chronologieë te sinchroniseer probleme (Albertz, 2003:78-79). 4 Die datum van die eerste deportasie is nie onder bespreking nie, omdat die inligting in die Babiloniese Kroniek (BM 21946) baie duidelik hieroor is. Die val van Jerusalem op die tweede Adar kom ooreen met 16 Maart 597 v.C. (Albertz, 2003:78). 3 Grayson (1975: Kroniek 5, obv. 15-20). 2.1 Ballingskapsituasie: sesde eeu v.C. In die Skriflig 40(2)2006:299-316 303 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek Na sewe-en-dertig jaar laat die koning van Babel, Ewil-Merodag, Jojagin vry en laat hom aan die koning se tafel eet (2 Kon. 25:27-30; Rendtorff, 1985:52-55). Die val van Jerusalem beteken dat die Dawidiese regering na vierhonderd jaar beëindig word. Israel se monargie en onafhanklik- heid kom tot ’n einde. Eers in die tweede eeu v.C sou Juda (die Jode) hulle onafhanklikheid teruggekry, maar dan slegs vir ’n kort tydjie. Die Daniëlverhale word doelbewus teen die agtergrond van die ballingskap geplaas, omdat die skrywer van die visioene die Babilo- niese ballingskap as aansluitingspunt gebruik vir dit wat hy oor die Siriese krisis van die tweede eeu, wat Joodse bestaan bedreig, wil sê. 2.1 Ballingskapsituasie: sesde eeu v.C. 10.96 e.v.) berig dat hierdie deportasie plaasgevind het in Jojakim se vyfde jaar, en dat driedui- send gevangenes weggevoer is, waaronder ook Esegiël. Jeremia 52:30 vertel van nog ’n deportasie van 745 Jode deur Nebusaradan, in die drie-en-twintigste jaar van Nebukadnesar (582 v.C.). Dié deportasie is die gevolg van ’n strafekspedisie deur die 302 In die Skriflig 40(2)2006:299-316 Marius Nel Babiloniërs en volg op die moord van Gedalja. ’n Deportasie in die tyd van Jojakim, voor die Stryd van Karkemis in 605 v.C., is egter histories onwaarskynlik. Volgens die Babiloniese Kroniek het Nebu- kadnesar eers die volgende jaar in Juda aangekom.3 Die meeste navorsers verwerp vandag die moontlikheid van so ’n wegvoering (Albertz, 2003:75). Sedert die ontdekking van die Babiloniese Kroniek, kan argumente ten gunste van so ’n deportasie as weerleg- baar beskou word. Jojakim word deur sy seun, Jojagin, opgevolg. Hy ontgeld die wraak van Babilonië oor sy pa se opstandigheid, en ná ’n beleg van drie maande gee hy oor. Sy straf is nie swaar nie, omdat hy gou oorgee. Hy word in 598/597 v.C. gevange geneem.4 Nebukadnesar verwyder alle kosbaarhede uit die tempel en die paleis. Hy neem amptenare en soldate sowel as eenduisend opgeleide ambagsman- ne gevange. Jojagin se oom, Mattanja, word as koning oor Jerusalem aangestel in 597/596 v.C. Die Babiloniese koning verander sy naam na Sedekia. Hy regeer vir elf jaar. Jeremia 28 vertel van ’n anti- Babiloniese komplot wat in Jerusalem gesmee word. In 590-589 v.C. rebelleer Sedekia teen die Babiloniese oorheersers, nadat hy ’n koalisie met ander volke gesluit het (Jer. 27-28). 2 Konings 25:1 vertel van dié Babiloniese beleg, waar die omliggende stede en dorpe verwoes word voordat Jerusalem ná ’n beleg van agtien maande verwoes word. Ou-Testamentiese bronne is dit eens dat die tweede deportasie in die elfde regeringsjaar van Sedekia plaasvind (2 Kon. 24:18; 25:2; Jer. 1:3; 39:2; 52:5). Oor die presiese datum, kan navorsers egter nie ooreenstem nie. Sommige plaas dit in 587 v.C., terwyl ’n groeiende tendens voorkom om die tweede deporta- sie eerder in 586 v.C. te plaas.5 3 Grayson (1975: Kroniek 5, obv. 15-20). 4 Die datum van die eerste deportasie is nie onder bespreking nie, omdat die inligting in die Babiloniese Kroniek (BM 21946) baie duidelik hieroor is. Die val van Jerusalem op die tweede Adar kom ooreen met 16 Maart 597 v.C. (Albertz, 2003:78). 2.2 Nuwe aktualiteit: tweede eeu v.C. Die tweede konteks van Daniël, waarin die verhale oorvertel en die gesigte bygevoeg word, is die vervolging van die Jode deur Antiochus IV. Dit is die grootste bestaanskrisis vir die Jode sedert die 587 v.C.-ramp. Alexander die Grote verower Persië en verenig die oikoumene. As hy op die jong ouderdom van drie-en-dertig sterf sonder om ’n seun na te laat wat in staat is om in sy plek te regeer, gaan die mag aan sy vier generaals. Dus regeer die Ptolemeërs oor Egipte en die Seleukiede oor Sirië. Hulle veg vir die beheer oor Palestina. Die Joodse gemeenskap is verdeeld in hulle lojaliteit aan dié twee magte. Die invloedryke Oniad-familie onder Josef is lojaal aan die Ptolemeërs, alhoewel Josef die Seleukidiese Antiochus IV as die nuwe heerser erken. Die Tobiade weer, meen Hellenisme dien die saak van Judaïsme en steun Antiochus se pogings om Jode te ontwikkel. Venter (1997:70-78) teken die Joodse gemeenskap van die tweede eeu in terme van twee groepe. Die arm mense produseer kos, terwyl die klein groepie rykes die gemeenskap organiseer om hulle te dien. Die elite groep bestaan uit die heerser en heersende klas, retensieklas, handelaars en priesters. Die groter groep bestaan uit die armes, werkers, onreines en vervangbares. Apokaliptiese litera- tuur, soos die Hemelvaart van Moses, 1 Henog 85-90 en Daniël het sy oorsprong in die magtelose retensieklas (Venter se term), terwyl die priesterlike aristokrasie die heersende politieke party onder- steun. In die Skriflig 40(2)2006:299-316 304 Marius Nel Seleukus IV regeer oor Palestina van 187 tot 176 v.C., met verdraagsaamheid teenoor die Jode se eksentrieke godsdienstige gewoontes (vgl 2 Makk. 3:3; 4 Makk. 3:20). As Seleukus sy minister, Heliodorus, na Jerusalem stuur om belasting in te vorder, bring invloedryke Jode Onias III, die hoëpriester, in onguns. Onias reis na die koning se hof om homself te gaan verdedig. Heliodorus vermoor Seleukus in 176 v.C. Seleukus se broer, Antiochus, volg hom op. Hy is juis op pad terug van Rome, waar hy as gyselaar aangehou is as deel van die straf vir sy vader se kolonialisasiebeleid. Antiochus kies die bynaam “Epifanes”, moontlik omdat hy homself beskou as openbaring van die gode, of bloot as ’n retoriese middel. Die ortodokse Jode beleef dié bynaam egter as uitdagend (Soggin, 1984:292). Antiochus se muntstukke dra die beeld van Zeus Olimpos, wat verdag baie na Antiochus se gelaats- trekke lyk. 2.2 Nuwe aktualiteit: tweede eeu v.C. In dié tyd beleef die Seleukiede interne onstabiliteit, sowel as eksterne dreigemente van die Partiërs en Ptolemeus VI Philopater (181-146 v.C.). Antiochus besef dat dit nodig is om sy koninkryk te verenig en voorspoed te skep. Sy broer se oorlog teen Egipte het ernstige finansiële probleme veroorsaak. Hy bemagtig stede om Griekse poleõs te word, met gimnasia en Griekse skole, waar Zeus en ander Griekse gode aanbid word. Plaaslike gode word in dié proses met die Griekse pantheon geïden- tifiseer (LaCocque, 1988:26). In Jerusalem ondersteun baie invloed- ryke Jode die hellenisasiebeleid. Die hoëpriesterpos is vakant, aangesien Onias homself by die koninklike hof verdedig. Josua (hyself verkies die Griekse weergawe van sy naam, Jason) belowe om ’n groot bedrag te betaal as Antiochus hóm aanstel as hoëpriester. Die koning doen dit sonder om hom te steur aan die oorerflike opvolgreg. Jason kry ook toestemming om ’n gimnasium in Jerusalem te begin – ’n assosiasie van hellenistiese Jode met definitiewe wetlike en burgerlike regte (1 Makk. 1:12-15; 2 Makk. 4:12-16). Griekse sport is onafskeidbaar deel van die Herakles- en Hermeskultus. Griekse gebruike en modes word nou die norm in Jerusalem. Omdat Grieke besnydenis as ontmanning beskou het, en deelnemers in sport naak is, het Joodse manne hulle besnydenis ongedaan gemaak (LaCocque, 1988:18; 1 Makk. 1:15). “How far the Jews could colla- borate with Roman power, how much they could compromise with In die Skriflig 40(2)2006:299-316 305 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek Hellenistic culture and still remain true to Yahweh and his Law, was the agonizing question they encountered daily” (Cantor, 1994:36). Menelaus se aanbod om hoëpriester te word, is hoër as Jason s’n. Jason vlug vir sy lewe (2 Makk. 3:4; 4:23). Menelaus steel tempel- voorwerpe om sy aanbod te finansier. As Onias, wat nog in Antiochië is, hieroor beswaar aanteken, word hy geëlimineer. Oppo- nente van die helleniseringsbeleid beskou Onias as ’n martelaar. In 169 v.C. kom Antiochus terug van ’n suksesvolle aanval op Egipte (Herrmann, 1973:357). Hy plunder die Jerusalemtempel en konfis- keer die tempel se waardevolle voorwerpe ná ’n gerug dat hy in Egipte dood is, en Jason Jerusalem met duisend man binneval (2 Makk. 5:5-10). Jason vlug en sterf in Sparta. In 168 v.C. verower Antiochus weer grondgebied in Egipte, maar hierdie keer stel Popilius Laenas ’n ultimatum van die Romeinse senaat aan hom, wat hom beveel om Egipte te verlaat. 2.2 Nuwe aktualiteit: tweede eeu v.C. Op sy terugtog en in ’n slegte bui, hoor hy dat Jerusalem sy beleid weer- staan en dat sy verteenwoordigers mishandel word. Dit lei tot die eerste pogrom in die Joodse geskiedenis (LaCocque, 1988:27). Apollonius kom vroeg in 167 v.C. onder vals voorwendsel en val die stad op ’n Sabbatdag binne. Baie Jode sterf en ander word gevange geneem. Die stad word geplunder en die mure afgebreek. Op die plek waar Dawid se paleis was en in die omliggende dele van die tempel, bou die Siriërs nou die Akkra, ’n vesting vir Siriese soldate. Antiochus proklameer die tempel as heiligdom van die nuwe stad- staat, Akkra. Judaïsme word geherorganiseer as ’n Siro-hellenistie- se kultus. Die tempel word gewy aan die koninklike kultus van Zeus Epifanes (Dan. 9:27; 12:11 verwys na dié kultus). Offers word verbied (Dan. 8:11-12; 11:31-35). Gelowige Jode moet besluit tussen lojaliteit aan JHWH of die Siriese koning. Die ontheiliging van die tempel lei tot ’n Joodse rebellie, wat op sy beurt tot Antiochus se finale vernietigende maatreëls lei. Niemand mag meer die Sabbat of enige godsdienstige fees onderhou nie. Die besit van die heilige Skrifte en die besnydenis is strafbaar met die dood. Jode word verplig om varkvleis te eet en selfs ook varke op die tempelaltaar te offer. Hulle moet ook die koning se verjaarsdag vier, deur maandeliks offers in die tempel te bring. Antiochus kry nou die bynaam, Epimanes (“malman”), onder die Jode (Le Roux, 1995:xv). Caragounis (1993:396) noem dat “from the Greek point of view Antiochus IV was not merely an astute, capable and enlightened In die Skriflig 40(2)2006:299-316 306 Marius Nel monarch, he was even a good king”. Al wat hy wou doen, was om sy onderdane te verenig. So het hy die Samaritaanse tempel aan Zeus Xenius gewy, op versoek van die Samaritane. Sommige Jode het die identifikasie van JHWH met Zeus verwelkom. Ander het egter enige kompromis as ’n aantasting van die uniekheid van Israel se verhouding met JHWH beskou. Hanson (1976:30-31) beskryf twee groepe as kenmerkend van die getroue gelowige Jode in Antiochus se tyd. Die priesterlik-teokratie- se groep het probeer om Israel se ideale in die geskiedenis te realiseer. Hulle droom van ’n onafhanklike Joodse staat en tempel. 2.2 Nuwe aktualiteit: tweede eeu v.C. Die profetiese-eskatologistiese groep vertrou egter nie die historiese faktore en prosedures nie, maar wag vir die ingrype van God in die geskiedenis, wat ’n einde aan die geskiedenis sal maak as Hy sy ewige koninkryk vestig, soos Daniël 2 dit verwag. 3.1 Vyandigheid tussen God en die mens Die apokaliptiese skrywer(s) van die Daniëlboek sien slegs een groep mense wat die seën van God geniet, omdat hulle in die regte verhouding met Hom lewe. Dié groep is die maskilim of wyses, en die hasidim of regverdiges. Daniël 11:30 beskryf hulle as “die heilige verbond”, die mense teen wie Antiochus sy maatreëls instel. Vers 32 beskryf hulle as “die mense wat hulle God ken”, wat standvastig teen die Siriese koning bly staan. Vers 33 noem dié leiers van die groep “verstandige leiers” of wyses, wat leiding aan baie mense sal gee, of instruksie of begrip sal bring. Party van “die wyses” (maskilim) sal struikel, sodat hulle gesuiwer en gereinig kan word (v. 35). Dit is die mense wat in die “beloofde land” (v. 41), die pragtige land, woon. In Daniël 12:1 beskryf Migael hulle as “jou (Daniël se) volk”, die Jode. Baie van dié wat gesterf het, sal opstaan, party tot die ewige lewe en party tot ewige verderf en skande. Hierdie is die enigste duidelike verklaring van geloof in die opstanding van die dood, in die Hebreuse Bybel. Dat die teks na baie en nie na alle Jode nie verwys, hou waarskynlik verband daarmee dat die groep beperk word tot die gelowiges, “die mense wat hulle God ken”. Die verwy- sing is ook moontlik na mense wat vir hulle geloof gesterf het, as martelare. Wie is die mense wat opstaan tot die ewige verderf en skande? Indien die verwysing na martelare is, dan is die ander groep waarskynlik die mense wat instrumente daartoe was dat die 307 In die Skriflig 40(2)2006:299-316 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek eerste groep vir hulle geloof doodgemartel is. Die martelare is mense wat hulle verbintenis met die God van Israel bevestig deur die nakoming van die Tora. Rabbim kan egter ook gebruik word in die sin van “almal”, wanneer die klem val op die hoeveelheid wat daarby betrokke is, soos Jeremias (1968:536-545) aandui. Die wyse of verstandige leiers sal skitter met die glans van die hemel self, en dié wat baie mense op die regte pad gelei het, sal vir altyd skitter soos die sterre (v. 3). “Die wyses” is duidelik ’n groep wat goed opgelei is in die Joodse skrifte and wat, op grond van hierdie basis, begryp wat God se weg met die geskiedenis is en weet hoe om te reageer in die krisissituasies. 6 Ginsberg (1953:403) het reeds geargumenteer dat die skrywer ’n doelbewuste verbintenis maak tussen “die wyse” en “die dienskneg van JHWH”. Die begrippe “die wyse/verstandige” en “baie” kom ook voor in die laaste Dienskneglied (Jes. 52:13; 53:11). 3.1 Vyandigheid tussen God en die mens Baie van die progressiewe Jode het Antiochus se hellenisasiebeleid ondersteun en gemeen dat dit groot voordele vir die Jode inhou. As rabbîm só geïnterpreteer word dat dit verwys na “almal”, die hele volk van die verbond, word die oordeel van “ewige skande en veragting” (12:2) toege- pas op hierdie groep, die kompromitterendes. Die ander groep wat vyandig teenoor die God van Israel staan, is die heidense nasies, soos verteenwoordig deur hulle konings en die verwoes- ting wat hulle in Israel indra. Wanneer die konings veroordeel word, sluit hulle oordeel by implikasie ook die nasies in. Interes- sant is die opmerking in Daniël 11:41 dat Edom, Moab en die leiers van Ammon Antiochus se mag sal ontvlug – sekerlik nie omdat hulle nie God se oordeel verdien nie, maar as gevolg van die historiese feit dat Antiochus nie hulle gebied binnegeval het nie. • Daar is ten minste twee groepe wat in vyandskap met God lewe, vanuit die perspektief van die Daniëlskrywer. Die eerste groep is Jode wat hulle geloof versaak het in ’n poging om die vervolging onder Antiochus vry te spring. Baie van die progressiewe Jode het Antiochus se hellenisasiebeleid ondersteun en gemeen dat dit groot voordele vir die Jode inhou. As rabbîm só geïnterpreteer word dat dit verwys na “almal”, die hele volk van die verbond, word die oordeel van “ewige skande en veragting” (12:2) toege- pas op hierdie groep, die kompromitterendes. Die ander groep wat vyandig teenoor die God van Israel staan, is die heidense nasies, soos verteenwoordig deur hulle konings en die verwoes- ting wat hulle in Israel indra. Wanneer die konings veroordeel word, sluit hulle oordeel by implikasie ook die nasies in. Interes- sant is die opmerking in Daniël 11:41 dat Edom, Moab en die leiers van Ammon Antiochus se mag sal ontvlug – sekerlik nie omdat hulle nie God se oordeel verdien nie, maar as gevolg van die historiese feit dat Antiochus nie hulle gebied binnegeval het nie. 3.1 Vyandigheid tussen God en die mens Die woord wat vir “begryp, verstaan” (byn) gebruik word, kom algemeen in Daniël voor om insig aan te dui in die sin van drome, openbarings en profesieë. Die vorm waarin die Daniëlboek oorgelewer is, ontstaan in die geledere van hierdie groep, die maskilim en hasidim, en verteen- woordig dié soort begrip wat aan die “baie” meegedeel moet word. Die “baie” verwys na die Jode wat gekies het om nie aan Antiochus se edikte gehoor te gee nie. Die boek waarsku hulle dat hulle verseker vir hulle standvastigheid vervolg sal word.6 Wie is die “wyse/verstandige”? Die debat hieroor duur al baie lank, omdat die antwoord die sleutel bied om te verklaar wie in die kringe is waarbinne die Daniëlboek ontstaan het. Verskeie oplossings is voorgestel, waarvan die belangrikstes die volgende is: • Die Hasidim van 1 Makkabeërs 2:42; 7:12 e.v. en 2 Makkabeërs 14:6 – ’n vroom groep wat oorspronklik deel is van die Makkabese opstand, maar mettertyd ontnugter, ontgogel en teleurgestel raak, en hulle terugtrek. • Die mense wat “soek na geregtigheid en reg”, soos beskryf in 1 Makkabeërs 2:29-38 – wat na die wildernis gegaan het met hulle families en besittings om weg te kom van hulle vervolgers en om daar streng volgens die Tora te leef. • Heaton (1956:19-24) verbind hulle aan ’n groep rondom Jesus ben Sirag, skrywer van Ecclesiasticus, ’n skrifgeleerde. 308 In die Skriflig 40(2)2006:299-316 Marius Nel • Sommige navorsers meen dat “die wyses” die voorlopers van die Qumramgemeenskap was. • Lucas (2002:289) wys op die verbintenis tussen Daniël 12:10 en 1:4, waar die woorde “verstandige” en “verstandig” voorkom. “Die wyse” is na sy mening ’n groep hoër klas, goed-opgeleide Jode wat daarna streef om getrou aan hulle God te bly, terwyl hulle as administrateurs in buitelandse politieke stelsels diens doen. Hulle bestudeer die Skrifte om te probeer verstaan hoe om getrou te bly te midde van ’n heidense konteks. Hulle blootstelling aan die heidense wêreld kan gesien word in die diere-beeldspraak en mitologiese sinspelings van Daniël 7-8, en die vorm van die profetiese oorsig van die geskiedenis wat in Daniël 11 voorkom. • Daar is ten minste twee groepe wat in vyandskap met God lewe, vanuit die perspektief van die Daniëlskrywer. Die eerste groep is Jode wat hulle geloof versaak het in ’n poging om die vervolging onder Antiochus vry te spring. 3.2 Vyandigheid tussen die Jode en buitelandse konings In die verhale word die verhouding tussen Daniël en sy drie vriende, en die buitelandse konings baie vriendelik en ontspanne geteken. Die Jode werk saam met die koning, behalwe waar hulle lojalitiet aan die koning hulle godsdiens en etiese beginsels kompromitteer. Dit is die rede dat die verhale in die tweede-eeuse konteks herhaal word – juis om die gevare uit te wys dat Jode hulle geloof kon kompromitteer. As Daniël en sy vriende nie die koning se kos wou eet nie (Dan. 1), hoeveel te meer moet Jode weier om onrein varkvleis in opdrag van Antiochus te eet? As Daniël weier om voor die koning se beeld te kniel en dit te aanbid (Dan. 6), hoeveel te In die Skriflig 40(2)2006:299-316 309 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek meer moet die Jode weier om Zeus se beeld te aanbid wat in die tempel opgerig is. Die geloofsverklaring van die drie jong vriende in Daniël 3:16-18 moedig die Jode aan om God te vertrou, selfs al kos dit hulle lewens. Die vierde een in die brandende oond, is soos ’n seun van die gode (Dan. 3:25). Die verhale van die arrogante Nebukadnesar wat strooi soos ’n dier eet (Dan. 4) en Belsasar se visioen van die skrif teen die muur (Dan. 5) moedig Jode aan om in dié God te glo wat konings aanstel of afdank (Dan. 2:20). Die geskiedenis van die wêreld word op so ’n wyse geskilder (Dan. 2) dat Jode hulle God sal sien as die Een wat besluit oor die lot van konings en mense. Dit beteken nie dat die heidense konings, volgens hierdie verhale, vir die Jode erge pyn en trauma veroorsaak het nie. Die Babiloniese koning het immers Jerusalem verower, talle Judeërs weggevoer en die tempelskatte gekonfiskeer. Maar dit is YHWH, beklemtoon Daniël 1:2, wat Jojakim en ’n deel van die tempelgereedskap, asook die stad en sy mense oorgee in die hande van Nebukadnesar. In Daniël 2 dreig die koning om die wyse manne dood te maak as hulle nie sy droom kan uitlê nie. Darius beveel ook dat niemand vir dertig dae lank aanbid mag word nie, behalwe hyself. In Daniël 4 en 5 word die arrogansie en hubris van die heidense konings gedemonstreer vanuit ’n alternatiewe standpunt, wanneer die God van Israel kommentaar lewer deur hulle te verneder. 3.2 Vyandigheid tussen die Jode en buitelandse konings In die visioene is die verhouding tussen die Jode en die koning baie meer gespanne. Dit is een van die redes waarom die verhale vóór die openbarings gedateer word. Die verhale is vertel om die Jode te waarsku daarteen dat hulle nie hulle geloof moet kompromitteer nie, terwyl die visioene in die tyd ontstaan wanneer die Jode se verhouding met Antiochus hoogs gespanne is. Die heidense konings word hier voorgestel as aggresiewe, vernieti- gende diere (Dan. 7:3) Die koning, verteenwoordig deur die vierde dier – skrikwekkend, vreesaanjaend en baie sterk – se horing plaas ’n verbod op die daaglikse offerandes, en vertrap die heilige plekke (Dan. 8:9-11). Hierdie koning verhef homself bo elke god, en selfs teen die ware God sê hy “ongehoorde dinge” (Dan. 11:36). Die koning sal verseker nie die goddelike straf vryspring nie. Die Oue van dae, Hy wat ewig lewe, gaan sit op die regsbank en ’n stroom vuur kom uit sy mond. Die hofsitting vind plaas en die boeke word geopen (Dan. 7:9-10). Agter die skerms bepaal engele wat in In die Skriflig 40(2)2006:299-316 310 Marius Nel die wêreld se geskiedenis plaasvind (bv. Dan. 10:13-14). ’n “Boek van die Waarheid” bepaal die geskiedenis (Dan. 10:21). 3.3 Vyandigheid tussen Jode en hulle bure Die In die Skriflig 40(2)2006:299-316 311 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek figuur funksioneer as ’n simbool van God se regering wat in die wêreld deurbreek (Lucas, 2002:185).7 figuur funksioneer as ’n simbool van God se regering wat in die wêreld deurbreek (Lucas, 2002:185).7 7 Nie alle kommentatore stem saam nie. Verskeie interpretasies vir “die seun van die mens” is al aangebied. Die belangrikste is: ’n messiaanse figuur; Christus; God se uitverkore volk; Judas Makkabeus; Daniël self; die Joodse volk; engelewesens; Gabriël en Migael. Vgl. LaCocque (1979:133); Collins (1993:310); Goldingay (1993:172); Lederach (1994:162) en Dunn (1997:200- 203). 3.4 Vyandigheid tussen gelowige Jode en Jode wat kompromieë aangegaan het Daar is reeds verwys (in 3.1) na die twee groepe Jode wat deur die skrywer(s) van Daniël veronderstel word, naamlik die getroues en die kompromitteerders. Die eerste groep is “die wyses”, mense wat hulleself rein hou en die inhoud van die visioene verstaan (Dan. 12:10). Die ander groep is “die bose”, wat nie die visioen verstaan nie en sondig optree. Die vyandigheid tussen dié twee groepe word nie in die Daniëlboek opgelos nie, behalwe in terme van die oordeel wat aan die einde van die tyd voor God se troon plaasvind. 3.3 Vyandigheid tussen Jode en hulle bure In die verhale is daar nie openlike vyandigheid tussen die Jode en hulle oorwinnaars nie. Na alles gee JHWH, die God van die Jode, die Jode en hulle tempel in die hande van die Babiloniese koning oor (Dan.1:2). Met die visioene verander die atmosfeer dramaties. Hier word die buitelandse magte sonder uitsondering in vyandige terme beskryf, as afbrekend en arrogant. Die vyandigheid word ook hier opgelos deur goddelike ingrype. Een soos die seun van die mens (’n menslike wese), word voorgestel aan die Oue van dae, die Een wat ewig lewe, wat aan hom heer- skappy, eer en koningskap gee. Alle volke, nasies en taalgroepe dien hom en sy heerskappy is ewig, sodat dit nie tot niet gaan nie (Dan. 7:13-14). Die verwysing na “seun van die mens” kom ook voor in Daniël 8:15 en 10:16, 18, waar engelfigure in menslike gestalte so voorgestel word. In Esegiël word die profeet drie-en-negentig keer aangespreek as ben ’ādām. Die Aramese frase wat hier gebruik word, bar ’ənôš, kom in die middel van die agtste eeu v.C. voor in die derde Sefire- stele. Daar verwys dit na “iemand” of “’n persoon” (Lucas, 2002:184). Later word “seun van die mens” ’n titel van ’n individu in 1 Henog 37-71. Vergelyk ook die verwysing in Esdras 4/Esra 13, asook in die Nuwe Testament, waar Jesus so na Homself verwys. Die verwysings wat gebruik word dui dat Daniël 7:13 as interteks gebruiklik is. Die latere gebruik mag egter nie teruggelees word na dié frase in Daniël nie. Wat Daniël sien, is bloot “een soos ’n menslike wese” (Lucas, 2002:184). Dieselfde voorsetsel, “soos”, kom ook voor wanneer die eerste en derde dier beskryf word. Daar word die ooreenkoms gekwalifiseer deur die volgende frase. Hier is daar nie so ’n frase nie, behalwe as dit verwys na die voorafgaande frase, “met die wolke van die hemel”. Collins (1993:305) kom tot die gevolgtrekking dat “soos” in 7:13 “is best understood as indicating the mode of perception proper to a vision, so that ‘like a son of man’ means ‘a human figure seen in a vision’, where the figure may or may not represent something other than a human being”. Die ooreenkoms met die gebruik van hierdie frase wat die diere beskryf, dien ongetwyfeld as ’n kontras tussen hierdie figuur en die diere. 3.5 Gevallestudie: Daniël in die leeukuil (Dan. 6) Die komplot in Daniël 6 word bepaal deur die politieke ampsdraers in Darius se hof – amptenare wat jaloers is op Daniël se politieke suksesse. Hulle vind geen grond vir enige aantygings van swak gedrag of nalatigheid teen Daniël nie, omdat hy betroubaar is in alles wat hy doen. Hulle besef dat hy slegs aangekla sal kan word op grond van sy lojaliteit teenoor sy God, en die wette van hierdie God. Hulle versoek die koning om ’n wet uit te vaardig dat niemand enige petisie tot enige god mag rig nie, behalwe tot die koning. Enigeen wat ongehoorsaam is hieraan, moet in die leeukuil gegooi word. Koning Darius teken die geskrewe verbod, en verseël sodoen- de Daniël se lot. Daniël bid drie maal elke dag met sy vensters oop na Jerusalem. Die vyande kla Daniël, “een van die Judese ballinge”, voor die koning aan (v. 13/14 in onderskeidelik Hebreeuse en Griekse tekste). As die koning probeer om uitstel te vind, met die doel om Daniël te probeer red, herinner sy amptenare hom daaraan dat ’n wet van die Mede en Perse nie herroep kan word nie. Die koning gooi Daniël in die leeukuil met die woorde, “Mag die God wat jy met In die Skriflig 40(2)2006:299-316 312 Marius Nel soveel volharding dien, jou red” (v. 16/17). Vroeg die volgende môre haas die koning hom na die leeukuil en vra, “Daniël, dienaar van die lewende God, was jou God wat jy met soveel volharding dien, in staat om jou van die leeus te red?” Daniël antwoord dat sy God ’n boodskapper, ’n engel gestuur het om die bekke van die leeus te sluit, sodat sy onskuld bewys mag word. Die koning gooi dan Daniël se vyande saam met hulle vroue en kinders in die leeukuil. Voor hulle die grond raak, oorweldig die leeus hulle en verskeur hulle. Hierdie ondervinding lei daartoe dat die koning ’n brief aan al sy onderdane skryf, waarin hy bevel gee dat almal onder sy bevel die God van Daniël moet eerbiedig en vrees, omdat Hy Daniël uit die mag van die leeus gered het. 3.5 Gevallestudie: Daniël in die leeukuil (Dan. 6) Kenmerke van dié verhaal is dat minder gesprekke as in die ander verhale woordeliks weergegee word; die herhaaldelike gebruik van die verbinding bē’dayin (vyftien keer); ’n chiastiese struktuur wat Daniël se redding beklemtoon, en veral dat die redding wat Darius begeer, maar nie kan doen nie, God doen (Goldingay, 1989:124); die herhaling van sleutelwoorde om belangrike aspekte van die verhaal te beklemtoon; subtiele woordespel (Arnold, 1993:483); en die herhaalde gebruik van hendiadys (bv. in v. 4, 7, 8, 9, 10, 11 en 15). “Wet” (dāt) is ’n sleutelwoord in die verhaal. Op een vlak is die verhaal oor die eise wat die “wet van sy God” aan Daniël stel (v. 5/6), teenoor die eise van die “wet van die Mede en Perse”. Op ’n ander vlak gaan dit om die koning, wie se goddelike aspirasies deur sy raadgewers uitgebuit word. Hy word geflous om ’n wet te maak wat homself in ’n valstrik laat beland, terwyl die Jode se God daardie wet oneffektief maak (Fewell, 1991:109-111). Volgens Lucas (2002:154-155) ondermyn die verhaal die absolutis- tiese eise van aardse magte op twee maniere. In die eerste oogop- slag mag dit lyk asof Daniël, wat aanhou bid, onskuldig is, maar dit is meer “revolutionary than outright rebellion would have been” (Wink, 1984:110-111). Opstand poog om die absoluutheid van die koning se mag te gryp. Gebed ontken daardie absoluutheid, deur ’n hoër mag te erken. In die tweede plek is die ironiese feit, dat die samesweerders die koning se semi-goddelike status in hulle eerste gesprek met hom erken, terwyl die leser die koning sien as ’n lig- gelowige, sterflike wese, wat deur sy amptenare gemanipuleer en misbruik word vir hulle eie doelwitte. In die tweede gesprek wat hulle met die koning het, gebruik hulle dieselfde wet wat die koning se semi-goddelike status erken, om die koning in ’n vangstrik te kry en hom te dwing om te doen wat hy nie wil nie. “His attempt to claim 313 In die Skriflig 40(2)2006:299-316 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek absolute power makes him a puppet of his officials and a dupe of his own law” (Lucas, 2002:155). Op hierdie wyse beklemtoon die verhaal nie dat God altyd die onskuldiges en getroues red van martelaarskap nie, maar dat Hy aan hulle oorwinning van lewe bo dood, hoop bo vrees, en die goeie bo die bose gee. 3.5 Gevallestudie: Daniël in die leeukuil (Dan. 6) Daardie oorwinning is selde in die vorm van wonderwerke van fisiese redding, wat beklemtoon dat toevallige ondervindings van goddelike ingrype, meer werd is as gereelde ondervindings van goddelike nie-ingrype (Goldingay, 1989:133-134). “In telling these stories today, the church must exercise extreme caution less the relationship with God is reduced to a triumphal, commercial transaction: if you do this, then God will do that! ... When God intervenes it is to accomplish his purposes, not ours” (Lucas, 2002:155). 4. Samevatting ’n Oorsig van die Daniëlboek wys dat vyandigheid ’n belangrike onderliggende tema is wat die verhale (Dan. 1-6) asook die gang van die visioene (Dan. 7-12) bepaal. Vyandigheid bestaan in die oë van die skrywer van die Daniëlboek tussen God en sommige Jode, wat ’n kompromis in hulle geloof en kultuur met Antiochus se hellenisasiebeleid aangegaan het, sowel as tussen God en buite- landse konings, wat sy volk se land ingeval het en die mense van die verbond onderdruk. Dat sy volk onderdruk word, hou verband daarmee dat Hy hulle in die hand van die vreemde konings gegee het. Hierdie konings, en hulle onderdane in afgeleide sin, sal deur God geoordeel en gestraf word. Hierdie mense is die Jode se vyande. Al kan hulle nie hulleself verdedig teen hierdie magte nie, word die Jode bemoedig deur die visioene wat God se mag agter die skerms bewys, om te verseker dat sy regverdigheid seëvier. Nog ’n lyn van vyandigheid kom voor tussen twee groepe Jode, die mense wat getrou bly, volgens die definisie wat gebruik word deur die apokaliptikus, en die kompromitterende groep. In hierdie geval, soos in die geval van vyandigheid tussen God en mense, en Jode en hulle vyande, word die oordeel en straf aan God oorgelaat. Aan die einde besluit Hy oor mense. Die vyandskap word opgelos in die opstanding en oordeel, wat daartoe lei dat sommige mense ewig lewe, terwyl ander met die ewige skande en die verdoemenis gestraf word. Die gevolgtrekking is dat die apokaliptiese literatuur in die Daniël- boek impliseer dat vyandskap deel van die lewe van Israel is, en 314 In die Skriflig 40(2)2006:299-316 Marius Nel slegs uiteindelik opgelos word in die apokaliptiese einde van die wêreld soos ons dit ken. Geraadpleegde bronne AHLSTRÖM, G.W. 1993. The history of ancient Palestine from the palaeolithic period to Alexander’s conquest. Journal for the Study of the Old Testament-supplement, 146. Sheffield: JSOT. ALBERTZ, R. 2003. Israel in exile: the history and literature of the sixth century BCE Leiden: Brill. ARNOLD, B.T. 1993. Wordplay and narrative techniques in Daniel 5 and 6. Journal of Biblical Literature, 112: 479-485. CANTOR, N.F. 1994. A modern history of the Jews. New York: Lang. CARAGOUNIS, C.C. 1993. History and supra-history: Daniel and the four empires. (In Van der Woude, A.S., ed. The book of Daniel in the light of new findings. Leuven: Leuven University Press. p. 387-398.) g y ) COLLINS, J.J. 1993. Daniel: a commentary on the book of Daniel. Hermeneia. Minneapolis: Fortress. DUNN, J.D.G.1997. “Son of God” as “Son of man” in the Dead Sea Scrolls? A response to John Collins on 4Q246. (In Porter, S.E. & Evans, C.A., eds. The scrolls and the Scriptures: Qumran fifty years after. Sheffield: Sheffield Academic Press. p. 198-210.) ) FEWELL, D.N. 1991. Circles of sovereignty. Nashville: Abingdon. GINSBERG, H.L. 1953. The oldest interpretation of the Suffering Servant. Vetus Testamentum, 3:400-404. GOLDINGAY, J.E. 1989. Daniel. Dallas: Word. GOLDINGAY, J.E. 1993. Story, vision, interpretation: literary approaches to Daniel. (In Van der Woude, A.S., ed. The book of Daniel in the light of new findings. Leuven: Leuven University Press. p. 295-314.) g y ) GRAYSON, A.K. 1975. Assyrian and Babylonian chronicles, 100. Locust Valley: Augustin. (TCS, 5.) HANSON, P.D. 1976. “Apocalypticism”. (In Crim, K., ed. Interpreter’s dictionary of the Bible. Supplementary Volume. Nashville: Abingdon. p. 28-34.) HEATON, E. 1956. Daniel. London: SCM. HEATON, E. 1956. Daniel. London: SCM. HERRMANN, S. 1973. A history of Israel in Old Testament times. Revise edition. Translated by J. Bowden. London: SCM. y JEREMIAS, J. 1968. “Polloi”. (In Kittel, G. & Friedrich, G., eds. Theologic dictionary of the New Testament. Grand Rapids: Eerdmans. p. 6:536-545 LACOCQUE, A. 1988. Daniel and his time: studies of personalities of the O Testament. Columbia: University of South Carolina Press. E ROUX, C. 1995. Profeet en politiek: Daniël: die woord vir die mense. Halfway House: Orion. LE ROUX, C. 1995. Profeet en politiek: Daniël: die woord vir die mense Halfway House: Orion. y E ROUX, J.H. 1988. Eschatology and the prophets: a survey of the research. Old Testament Essays, 1(1):1-26. LE ROUX, J.H. 1988. Eschatology and the prophets: a survey of the research. VENTER, P.M. 1997. Daniel and Enoch: two different reactions. Hervormde Teologiese Studies, 53(1-2):68-91. WINK, W. 1984. Naming the powers. Philadelphia: Fortress. Geraadpleegde bronne Old Testament Essays, 1(1):1-26. LEDERACH, P.M. 1994. Daniel. Scottdale: Herald. LEDERACH, P.M. 1994. Daniel. Scottdale: Herald. LUCAS, E.C. 2002. Daniel: Apollos Old Testament commentary. Leicester: Apollos. RENDTORFF, R. 1985. The Old Testament: an introduction. Translated by J. Bowden. London: SCM. SOGGIN, J.A. 1984. A history of Israel: from the beginnings to the Bar Kochba Revolt, A.D. 135. London: SCM. SOGGIN, J.A. 1984. A history of Israel: from the beginnings to the Bar Kochba Revolt, A.D. 135. London: SCM. In die Skriflig 40(2)2006:299-316 315 Vyandigheid in apokaliptiese literatuur – die Daniëlboek VENTER, P.M. 1997. Daniel and Enoch: two different reactions. Hervormde Teologiese Studies, 53(1-2):68-91. WINK, W. 1984. Naming the powers. Philadelphia: Fortress. VENTER, P.M. 1997. Daniel and Enoch: two different reactions. Hervormd Teologiese Studies, 53(1-2):68-91. g , ( ) WINK, W. 1984. Naming the powers. Philadelphia: Fortress. Kernbegrippe: In die Skriflig 40(2)2006:299-316 316

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/345/239

Afrikaans

Wilson, Alistair I. 2004. When will these things happen? A study of Jesus as Judge in Matthew 21-25. Carlisle: Paternoster. (Biblical Monographs.) 272 p. Prys: £19,99. ISBN: 1-84227-146-6. Wilson, Alistair I. 2004. When will these things happen? A stud of Jesus as Judge in Matthew 21-25. Carlisle: Paternoster. (Biblical Monographs.) 272 p. Prys: £19,99. ISBN: 1-84227-146-6. Francois P. Viljoen Potchefstroom campus, North-West University WILSON, ALISTAIR I. 2004. When will these things happen? A study of Jesus as Judge in Matthew 21-25. Carlisle: Paternoster. (Francois P. Viljoen) ................................................................. 357 Fokusresensies BARNARD, ATTIE. 2005. Fokus op meer as 100 vrae oor die eindtyd. Wellington: Lux Verbi.BM. (C.J. (Neels) Smit) .................................................................... 359 LUCADO, MAX. 2005. Net soos Jesus: oordenkings. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. (P.P. Kruger) ............................................................................. 361 WILKINSON, BRUCE. 2005. Jabes: dieper gedelf. Wellington: Lux Verbi.BM. (B.J. de Klerk) ........................................................................... 362 NEL, MALAN. 2005. Godsbegrip en gebed. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. (V.E. d’Assonville) ..................................................................... 365 MAARTENS, MARETHA. 2006. Terug na die begin: 52 studies oor die boek Genesis. Vereeniging: Christelike Uitgewers- maatskappy. (P.J. Vermeulen) ....................................................................... 369 VAN DER WALT, TJAART. 2006. Die Messias het gekom! ’n Gids in die Evangelies vir toegewyde Bybel-studente. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. (George A. Lotter) ..................................................................... 370 WILSON, ALISTAIR I. 2004. When will these things happen? A study of Jesus as Judge in Matthew 21-25. Carlisle: Paternoster. (Francois P. Viljoen) ................................................................. 357 WILSON, ALISTAIR I. 2004. When will these things happen? A study of Jesus as Judge in Matthew 21-25. Carlisle: Paternoster. (Francois P. Viljoen) ................................................................. 357 BARNARD, ATTIE. 2005. Fokus op meer as 100 vrae oor die eindtyd. Wellington: Lux Verbi.BM. (C.J. (Neels) Smit) .................................................................... 359 LUCADO, MAX. 2005. Net soos Jesus: oordenkings. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. (P.P. Kruger) ............................................................................. 361 WILKINSON, BRUCE. 2005. Jabes: dieper gedelf. Wellington: Lux Verbi.BM. (B.J. de Klerk) ........................................................................... 362 NEL, MALAN. 2005. Godsbegrip en gebed. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. (V.E. d’Assonville) ..................................................................... 365 MAARTENS, MARETHA. 2006. Terug na die begin: 52 studies oor die boek Genesis. Vereeniging: Christelike Uitgewers- maatskappy. (P.J. Vermeulen) ....................................................................... 369 VAN DER WALT, TJAART. 2006. Die Messias het gekom! ’n Gids in die Evangelies vir toegewyde Bybel-studente. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. (George A. Lotter) ..................................................................... 370 In die Skriflig 40(2)2006:355-356 355 DU RAND, JAN. 2006. Beleef jou sekerheid: ’n Bybelstudie oor 1 Johannes vir dieper delwers. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. (D.J. Louw) ................................................................................ 372 HELBERG, JAAP. 2006. Die Psalms … my gebede: oorwin die spanning met jou medemens, jouself en God. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. (Paul Styger) ............................................................................. 374 WIJNBEEK, DIRK. 2006. Op arendsvlerke: ’n Bybelstudiegids oor gebed. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. (L. Floor) ................................................................................... 375 In die Skriflig 40(2)2006:355-356 356 Review Wilson, Alistair I. 2004. When will these things happen? A study of Jesus as Judge in Matthew 21-25. Carlisle: Paternoster. (Biblical Monographs.) 272 p. Prys: £19,99. ISBN: 1-84227-146-6. Wilson, Alistair I. 2004. When will these things happen? A study of Jesus as Judge in Matthew 21-25. Carlisle: Paternoster. (Biblical Monographs.) 272 p. Prys: £19,99. ISBN: 1-84227-146-6. Reviewer: In the last decades much research has been done on the historical Jesus and eschatology. Some scholars reject the view that Jesus was an eschatological judge. Wilson’s investigation was prompted by the publication of Marcus Borg, entitled Conflict, holiness and politics in the teaching of Jesus in which Borg argues for a non- eschatological Jesus. In response to Borg, Alastair Wilson examines this theme in the light of Matthew 21-25. In dealing with this theme, Wilson examines Matthew’s perception of the judgment Jesus preached, specifically the nature, the time and Jesus’ own role in this judgment (Chapter 1). Was Jesus only interested in a spiritual judgment at the end of the world, or was He also concerned with the social, political and religious judgment in the first century situation? Did He expect judgment to take place in his time, or on the final day or in the immanent future? Did Jesus consider Himself to be in a position to only proclaim the judgment, or also to exercise it? In order to understand and respond to Borg, Wilson makes a survey of literature (Chapter 2) that deals with the theme of judgment with respect to the historical Jesus and with material that deals with the theme of judgment in Matthew’s gospel. His meticulous and sympathetic survey exhibits a considerable variety of conclusions as to Jesus’ view concerning immediate and future judgment, thus convincingly motivates the need for further research on this issue. In Chapter 3 Wilson explains the methodology he uses to address the problems that had been identified through his survey of literature. He treats the text of Matthew as it stands in its final form 357 In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 Resensies/Reviews of the canonical text, employing a composition-critical approach. In contrast to the usual approach in historical Jesus studies, to sift inauthentic material in the gospels from what truly goes back to Jesus himself, Wilson assumes that the Gospel provides a faithful account of historical events (an assumption that would be questioned by many scholars in historical Jesus studies). He treats Matthew’s gospel as a coherent whole, appreciating the narratological dynamic of the text. of the canonical text, employing a composition-critical approach. Reviewer: In contrast to the usual approach in historical Jesus studies, to sift inauthentic material in the gospels from what truly goes back to Jesus himself, Wilson assumes that the Gospel provides a faithful account of historical events (an assumption that would be questioned by many scholars in historical Jesus studies). He treats Matthew’s gospel as a coherent whole, appreciating the narratological dynamic of the text. Wilson justifies his decision to regard Matthew 21-25 as a unit within the broader context of judgment in Matthew (Chapter 4). He proposes an outline of Matthew 21-25, to indicate three major sections relating firstly to Jesus’ prophetic acts of judgment against the temple (21:1-27), secondly to his condemnation of the Jewish leaders (21:28-23:39) and thirdly to his proclamation of imminent and eschatological judgment (24:1-46). He concludes that the theme of judgment is characteristic of Matthew’s gospel. Wilson examines the theme of judgment against the backdrop of wisdom and prophetic traditions. These traditions account for a considerable portion of the Old Testament, which was formative for the world view of Jesus and his contemporaries. He convincingly demonstrates, that Jesus is portrayed by Matthew as one who takes upon Himself the roles associated with the prophets of the Old Testament (Chapter 5). Jesus enacts their symbolic actions, proclaims woes against the Jewish authorities, and predicts the destruction of the temple. Yet, in contrast to the Old Testament prophets who act on instruction of God, Jesus acts on authority beyond that of the prophets. Wilson opposes Borg’s rejection of the eschatological Jesus, as he is of the opinion that Borg’s arguments are based on an inappropriate reading of Matthew 21-25. In Chapter 6 Wilson surveys material from both Jewish literature and Matthew 21-25. He indicates that divine judgment, including future judgment, forms an integral part of Jewish Wisdom literature. Matthew presents Jesus as a sage (wisdom teacher), declaring the final judgment of all humanity. His proclamation draws on the Old Testament wisdom background with its distinctive meshalim teachings. The condemned way of life includes the rejection of God’s will, but also of Jesus as God’s chosen one. Yet, other than the apocalypticists of his day, Jesus does not point to the precise time of the event. Reviewer: In opposition to Borg, Wilson concludes that Matthew clearly portrays Jesus not only as temporal judge, but as an eschatological In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 358 Resensies/Reviews judge who will return to judge all nations. Jesus did not only proclaim judgment, but also exercised it, thus claiming a position unlike any prophet of sage before Him. judge who will return to judge all nations. Jesus did not only proclaim judgment, but also exercised it, thus claiming a position unlike any prophet of sage before Him. This publication gives evidence of serious academic work and respect for the authority of Scriptures. It is clear that Wilson is well versed in current scholarship in the field of research. He deals with the heart of contemporary debate concerning Jesus and his role in God’s judgment. While seriously considering the views of others, he attentively interacts with them. Yet, he does not hesitate to take an independent line. I regard this publication as an important scholarly contribution that would carry constructive discussion forward. This research does not only benefit the theology as academic discipline, but also the church. Fokusresensies Barnard, Attie. 2005. Fokus op meer as 100 vrae oor die eindtyd. Wellington: Lux Verbi.BM. 447 p. Prys: R119,95. ISBN: 0 79630 270 7. Resensent: C.J. (Neels) Smit Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Hierdie is ’n besondere boek. Honderd vrae oor die eindtyd word met kundigheid uit die Skrif toegelig en beantwoord. Vrae oor die getal 666, oor die okkulte, die antichris, die groot verdrukking, Armageddon, die wegraping, die nuwe Jerusalem, en nog baie meer, kom aan die orde. Die aanbieding is sober, op die punt af, sonder ’n onnodige omhaal van woorde. Hier is duidelik ’n ervare teoloog en skrywer aan die woord. Die boek handel oor teologiese kwessies, maar dit word op so ’n wyse aangebied, dat die gewone gelowige én die teoloog eweveel plesier uit die lees van die boek kan put. In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 359 Resensies/Reviews Die skrywer goël nie met teksverse nie. Hy trek lyne. Skrif word met Skrif vergelyk, die Belydenisskrifte word bygehaal, begrippe soos profesie, parusia, openbaring en apokalips, die verskillende tipe beelde wat in die Skrif voorkom, die simbole van Openbaring, word sodanig verduidelik dat ’n oningewyde dit ook sal begryp. Die boek gee duidelike antwoorde op die teologie van die “Nuwe Hervorming”: die geloof kan nie deur rasionalisering gekanselleer word nie! Die ontsaglike hoeveelheid gegewens wat in die boek verwerk is, dra daartoe by dat dit mettertyd die gesin se standaardwerk en die teoloog se handige naslaanwerk oor die eindtyd, die wederkoms en die voleinding kan word. Die waarde van die boek lê ook daarin dat die eindtyd nie as ’n verte voorgehou word wat van ’n afstand af uit ’n studeerkamer betrag word nie. Die aktualiteit van die dood, probleme wat daarmee saamhang, die “tussentoestand” en die lewe hierna word indringend aan die hand van die relevante Skrifgedeeltes bekyk. Die uitgewer het daarin geslaag om ’n besonder lesersvriendelike naslaangids op die mark te bring. Hierdie boek is geskik vir huisgesinne, gemeentes se Bybelstudiegroepe, Bybelskole, teologiese skole en universiteite. Die outeur sê self: “Hierdie boek is die vrug van werk waaraan ek deur my lewe ’n groot deel van my tyd en kragte gewy het. My doel was om die eindtyd en weerkoms wetenskaplik en teologies te verstaan en om dié uitsig op die eindtye verstaanbaar en eenvoudig aan mense deur te gee.” “Ons leef in ’n wêreld waar mense desperaat daarna soek om die toekoms te kan ken. Mense wil hulle oog hê op dít wat voorlê, waarop dinge afstuur. Resensent: Max Lucado is ’n bekende skrywer van populêre geestelike lektuur. Hierdie boek is in ’n baie bevatlike styl vir elke gelowige in die kerkbanke geskryf. Die uitgewer het dit terselftertyd aantreklik en lesersvriendelik gepubliseer. Soos die ondertitel sê, dertig oordenkings met die Verlosser, bevat die boekie dertig oordenkings oor verskillende Skrifgedeeltes. Dit is in dertig dagstukkies verdeel. Iets besonders is dat die skrywer aan die einde van elke oordenking ook vier afdelings gee, wat hy aandui as: “Dink na”; “luister”; “oordink” en “praat”. Hierdie rubrieke kan stimulerend wees vir self- of groepstudie. Na die eerste oordenking, wat oor Filipense 2:5 handel (dieselfde gesindheid moet in julle wees wat daar ook in Christus Jesus was), sluit hy onder die hofie “Dink na” by ’n beeld aan wat hy in die stukkie gebruik het: “Wanneer kom jy in die versoeking om ‘sand’ eerder as ‘lekkerny’ te wil hê?” Dit kan sekerlik prikkel tot selfondersoek – hoewel sy voorbeeld na my mening ietwat te platvloers is. Onder “Luister” haal hy die breër konteks van die teksvers aan. Die trefwoord, “Oordink”, gee die skrywer geleentheid om, onder meer, te vra: “Wat het Jesus vir jou gedoen?” Weereens kan sy strewe om die oordenking ’n persoonlike spits te gee, gewaardeer word. Die vraag ontstaan wel wat presies die verskil is tussen “dink na” en “oordink”. Dit is ’n geforseerde onderskeid. Met die laaste onderafdeling aan die einde van elke dagstukkie, “Praat”, bedoel die skrywer “praat met God”. Vir ons mense vandag wat so moeilik aan die bid kom, kan dié soort vrae wat die skrywer stel, miskien help om tot ’n eenvoudige gebed te kom. Die oordenking kan daardeur op ’n geïnternaliseerde wyse biddend na God gekeer word. Die inhoud van die oordenkings is om ’n sentrale vraag gegroepeer: om Jesus se hart beter te leer ken. “God se plan vir jou is ’n nuwe hart. As jy ’n motor was, sou God jou enjin wou beheer. As jy ’n rekenaar was, sou God die sagteware sowel as die hardeskyf wou wees. As jy ’n vliegtuig was, sou God in die stuurkajuit wou sit. Maar nou is jy ’n mens, en daarom wil die Here jou hart verander … God wil jou ’n hart soos Jesus s’n gee” (Inleiding). Resensent: Dit geld mense se persoonlike onmiddellike, alledaagse toekoms, maar ook die breër prent oor wat op die lang duur voorlê. Daar is talle maniere waarop mense soek om die toekoms te ken. Of dit nou die duister wêreld van die okkulte en kontak met ‘die anderkant’ is, of ‘slim’ berekenings uit die Bybel, of selfs rekenaarkodes wat mense in die Bybel ontdek, of ander sogenaamde ‘openbarings’. Hierteenoor vind ons God se betroubare aksieplan – sy pad vir ons persoonlik en vir die wêreld.” Fokus op meer as 100 vrae oor die eindtyd behoort op elke gelowige se boekrak te staan. In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 360 Resensies/Reviews Lucado, Max. 2005. Net soos Jesus: oordenkings. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. 202 p. Prys: R49,95. ISBN: 1-77000-079-8. Resensent: P.P. Kruger Gereformeerde Kerk Meyerspark Wilkinson, Bruce. 2005. Jabes: dieper gedelf. Wellington: Lux Verbi.BM. 205 p. Prys: R109,95. ISBN: 0 7963 0347 9. Wilkinson, Bruce. 2005. Jabes: dieper gedelf. Wellington: Lux Verbi.BM. 205 p. Prys: R109,95. ISBN: 0 7963 0347 9. Wilkinson, Bruce. 2005. Jabes: dieper gedelf. Wellington: Lux Verbi.BM. 205 p. Prys: R109,95. ISBN: 0 7963 0347 9 B.J. de Klerk Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit B.J. de Klerk Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Resensent: Hierdie doelwit van die skrywer werk hy uit in die temas: die hart van Jesus; ’n vergewende hart; die hart van ’n naelloper; ’n jubelende hart; ’n bewaakte hart en In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 361 Resensies/Reviews nog talle ander “hartsvrae”. Op hierdie wyse kom daar telkens nuwe, pakkende formulerings na vore. Dit is, byvoorbeeeld, ’n bevryding om in die oordenking oor “intimiteit met God” te hoor dat dit dalk nie iets só verskrikliks is om by geleentheid aan die slaap te raak, terwyl jy bid nie! Psalm 121: 4 word aangehaal (Die Beskermer van Israel sluimer nie in nie en Hy slaap nie). Lucado sê: “En moenie dat dit jou pla as jy aan die slaap raak terwyl jy bid nie; want in watter beter situasie kan jy wees as om in die arms van jou Vader in te sluimer.” Dit is noodsaaklik vir ons – ook as gereformeerde gelowiges in Suid- Afrika vandag – om die gemeenskap met die lewende Christus deur die Heilige Gees in ons spititualiteit opnuut te beleef. Hierdie gemeenskap met Christus lê immers in die hart van ’n ware geloofslewe, soos dit ook “verdig” en “gekonsentreer” word in ons mistieke eenheid (unio mystica) met Christus, aan die Nagmaal van die Here. Oordenkings soos hierdie kan ons help om ’n soms vergete aksent te herwin. Dit is dus jammer dat hy die werk van die Heilige Gees hierin nie voldoende beklemtoon nie! In die lig van die doelwit wat die skrywer met hierdie oordenkings gestel het, kan dié bundel met vrymoedigheid aanbeveel word. Resensent: In hierdie boek probeer Wilkinson verder uitbrei op sy boek Die gebed van Jabes (The prayer of Jabez). Die subtitel is dus ook Die kragtige gevolge van die kort gebed. Wilkinson noem in die eerste hoofstuk dat hierdie boek, wat in 2000 verskyn het, “die vinnigste verkoper van alle tye” was. Hy motiveer die skrywe van hierdie nuwe uitgebreide boek (die eerste was 93 bladsye en hierdie een is 205 bladsye): “Eerstens het ek dit geskryf om oor die gedagtes in hierdie gebed uit te brei sodat dit selfs meer vrug in jou lewe kan dra”. Dit is dus ’n poging om dieper eksegese oor 1 Kronieke 4:9 en 10 te doen as in die vorige boek. “Tweedens het ek Jabes: dieper gedelf In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 362 Resensies/Reviews geskryf om ’n klompie wanopvattings te weerlê wat na die sukses van die eerste boek ontstaan het”. “Die derde doel met hierdie nuwe boek was om lesers aan te moedig om Jabes se gebed opnuut deel van hulle gebedslewe te maak” (p. 13). Wilkinson, saam met Brian Smith, verdeel die boek in die vier dele van die gebed van Jabes, naamlik “God se seën”, “Waar God werk”, “Met God by ons” en “Onder God se beskerming”. In elkeen van dié vier dele konsentreer die skrywer die hoofdele in drie dele, wat ooreenstem met die redes waarom hy hierdie boek geskryf het. Eers “Van nader beskou”, wat ’n uitgebreide verklaring van die betekenis van die aspek van die gebed inhou. Daarna “Dieper gedelf”, waarin die skrywer poog om wanopvattings te weerlê. Derdens “Om dit uit te leef”, waarin die leser aangemoedig word om die gebed reëlmatig te bid en gebedswenke gegee word. Meer as twee-derdes van die boek bevat vertellings van mense wat die gebed gebid het en wat die uitwerking daarvan in hulle praktiese lewe was. Elke hoofdeel begin met ’n verhaal van een of ander persoon in nood, of ’n persoon wie se lewe skeefgedraai het, in wie se hand die boek, “Die gebed van Jabes”, gegee is. Hierdie persoon vertel dan watter dramatiese uitwerking die boek op die spesifieke omstandighede gehad het. Die verklaring van die verskillende aspekte van die gebed, soms vanuit die oorspronklike taal, is ’n positiewe aspek van die boek. Ongelukkig volg die skrywer nie die openbarings-historiese lyne deur die knooppunt van Christus se dood en opstanding na vandag nie. Resensent: Daarom neig die toepassing van sy verklaring om eksemplaries te wees: soos met Jabes so ook met ons, sonder om die ontwikkeling van die geskiedenis van God se openbaring in die hele Bybel in ag te neem. Een voorbeeld is in die tweede deel van Jabes se gebed oor die uitbreiding van sy grondgebied. Daar word geen bewyse gegee dat hierdie deel van die gebed in die lig van die hele Skrif vergeestelik kan word nie, sodat dit betrekking kan hê op byvoorbeeld die evangeliseringsgebied van gelowiges van vandag nie. Die feit dat gelowiges elke Sondag van God Drie-enig in hulle samekomste sy seën vir die week ontvang (die Wegstuurseën), word nie verreken nie. In die bekendstelling van die boek skryf die uitgewers: “Wilkinson se grondige uiteensetting besweer die skeptisisme wat die Jabesverskynsel omring ...”. Die grootste skeptisisme word deur die skrywer self aangedui, naamlik dat sy eerste boek ’n “voorspoeds- evangelie” verkondig het (p. 13). Al sou die skrywer in die weer- legging van hierdie kritiek poog om dié opvatting te weerlê, vertel sy 363 In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 Resensies/Reviews toepassingsvoorbeelde oor die uitwerking van dié gebed, ’n ander verhaal. Die toepassing van hoe hierdie gebed sukses gebring het in die lewe van die skrywer en ander bidders, kan die indruk van ’n voorspoedsgodsdiens nie laat verdwyn nie. Nêrens word aangedui dat daar moontlik ook diep teleurgestelde lesers mag wees, wat die voorskrifte van die eerste boek gevolg het en wat nie dieselfde getuienis van vrugte daarop kan lewer nie. Die realiteit van sogenaamde onverhoorde gebede en gebedsworsteling word nie aangeraak nie – slegs die positiewe resultate wat hierdie gebed gebring het. Wilkinson vertel dat hy vir vyf-en-dertig jaar elke dag hierdie gebed bid. Hy noem dan voorbeelde van hoe veral hierdie gebed hom na Afrika (sy groter grondgebied) gelei het. Hy verwys ook na sy werk in Swaziland (p. 147-149). Kort na die verskyning van hierdie uitgebreide boek, het Wilkinson en sy helpers Afrika verlaat en die werk in Swaziland gestaak. Kommentaar daarop van ’n bekende Suid-Afrikaanse missioloog was: “Wilkinson het ’n Ou- Testamentiese voorspoedsgebed gepopulariseer en het mense geleer om hierdie gebed van net oor die dertig woorde te memoriseer. Nou noem hy dat hy probeer om te verstaan waarom die wonderwerk in Swaziland nie gerealiseer het nie, ten spyte van sy daaglikse herhaling van die gebed van Jabes. Nel, Malan. 2005. Godsbegrip en gebed. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy.142 p. Prys: R79,95. ISBN: 1-77000-226-X. V.E. d’Assonville Departement Ekklesiologie, Universiteit van die Vrystaat, Gereformeerde Kerke Colesberg en Philipstown Resensent: Matteus leer in 6:7 dat die gebruik van eindelose herhaling nie ’n waarborg is vir die verhoring van gebede nie. ’n Gebed van ’n Nuwe-Testamentiese gelowige moet in die Naam van die Here Jesus en altyd in onderwerping aan God se wil, gebid word (Joh. 14:13; 1 Joh. 5:14).” Hierdie boek moet met ’n kritiese gees van onderskeiding gelees word. 364 In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 Resensies/Reviews Resensent: Bid en gebed as deel van gelowiges se lewe en die vrae daaroor, val seker sonder veel teenspraak onder die onderwerpe wat deur die loop van die geskiedenis die meeste aandag van skrywers geniet. Boeke en studies oor gebed vul letterlik die biblioteekrakke, van geestelike opbouingsliteratuur aan die een kant, tot en met wetenskaplik-teologiese en -historiese studies en monografieë aan die ander kant van die spektrum. Te midde van só ’n groot aanbod van boeke oor gebed, verskyn hierdie boek van die Pretoriase teoloog, Malan Nel, as ’n populêre, persoonlike nadenke, as “refleksie ... van wat ek glo, bely en wat in my hart leef”, soos die skrywer dit self stel (p. 7). Vanuit Genesis 18:16-33, spesifiek vanuit vers 31 (Abraham se woorde: “Ek bly waag om met die Here te praat”) ontvou Nel sy hele doel met die boek: Ek dink hierdie woorde vang vas wat diep in my hart leef in die skryf van hierdie boek: Ons praat tegelyk te maklik en te ongemaklik met God. Ons praat te min en te baie met God. Ons praat tegelyk te baie oor ons en te min oor God. Ons behoort weer en weer te dink oor ons praat met God. Ons mag bly waag om met God te praat (p. 8). Hy sien die gewone gelowige as sy teikenmark: “Ek nooi jou dan nou om saam met my na te dink oor ons ‘praat met God’” (p. 8). Vanuit bogenoemde raamwerk hanteer Nel in afsonderlike hoofstukke die volgende temas: Met wie praat ek?; Wie praat met God?; Die verhouding waarbinne ek praat; Die gesindheid waarmee ek praat; Die doel waarom ek praat; Die sake waaroor ek praat; Tot wanneer ek praat; en “We walk and talk ...”. Nel se boek bevind hom, ten opsigte van styl en aanbieding, asook bladspieël en -uitleg, binne ’n soortgelyke kategorie as baie van die (Amerikaanse) opbouende boeke oor lewenstemas, wat die afgelope dekade of twee deur middel van vertalings hulle weg in die Afrikaanse geestelike boekemark gevind het, byvoorbeeld dié van In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 365 Resensies/Reviews Gordon MacDonald of James Dobson. Dit geld ook vir die wyse waarop Nel sy temas bespreek vanuit ’n kombinasie van Skrifgedeeltes en persoonlike ervarings/belewenisse, waarna hy telkens weer terugverwys. (’n Indeks sou die waarde van die boek verhoog het.) Nel se tema – die verband tussen Godsbegrip en gebed – is essensieel en aktueel. Resensent: ’n Mens kan immers kwalik bid sonder om jouself ook te vergewis van wat jy van God glo; sonder om in die geloof te besin oor Wie God is in Wie jy glo. Aan die einde van Hoofstuk 1 (p. 31) formuleer Nel hierdie sentrale insig weer en stel hy ook ’n belangrike godsdiens-pedagogiese beginsel: Ons Godsbegrip bepaal hoe ons met God praat: of soos met ’n afgod wat moet doen wat ons sê, of soos met ’n oupatjie wat te oud is om nee te sê. Dit lyk my of eerbied die Bybelse wagwoord is. Wie nie daarmee grootgeword het nie, leer dit swaar aan. Dit lyk my of eerbied die Bybelse wagwoord is. Wie nie daarmee grootgeword het nie, leer dit swaar aan. Dit lyk my of eerbied die Bybelse wagwoord is. Wie nie daarmee grootgeword het nie, leer dit swaar aan. Belangrike perspektiewe word deur hierdie verband tussen Godsbegrip en gebed aangesny, byvoorbeeld die Voorsienigheid (in Hoofstuk 1, p. 21 e.v.; in Hoofstuk 3 en 7), Christus se Godheid en sy wesenseenheid met die Vader (bv. p. 30, 31), gebedsverhoring en, aansluitend by sy hooftema, die persoonlike verhouding waarin diegene wat bid, staan tot God in Christus. Hierin lê waarskynlik die belangrikste waarde van hierdie boek, dat Nel een van die mees wesenlike aspekte aan die orde stel (p. 16): Die kritiese vraag in ons verhouding met Hom, en dus ook in ons verstaan van onsself, is: ‘Glo ek werklik in ’n persoonlike God?’ Nie net Nel se vraagstelling wat hy behandel nie, maar ook sy uitgangspunt, dat God Homself deur die Skrif as sy Woord openbaar (“Wie God is? Hieroor handel die Bybel”, p. 10 e.v.) kan verwelkom word in ’n tyd waarin die openbaringskarakter van die Skrif meer en meer deur teoloë bevraagteken word. Op ’n manier verknoop Nel hierdie openbaringskarakter van die Skrif egter relasioneel: “Die verhaal van die Bybel, [is] ... vir ons God se selfvertelling” (p. 11; kursivering – VEd’A). ’n Verdere aspek wat soos ’n goue draad deur die boek loop, is dat Nel daarteen waarsku, dat ons in ons (menslike) idee van God maklik daartoe oorgaan om vir ons ’n “god” te skep; die mens gaan oor tot afgodery (p. 11 e.v.). 1 Sonder dat Nel dit uitdruklik só formuleer, vind hy in die aandag wat hy in Hoofstuk 2 aan die antropologie bied, ná sy behandeling van Godsbegrip in Hoofstuk 1, in ’n sekere sin aansluiting by die uitgangspunt wat Calvyn heel aan die begin in sy Institusie stel: Byna die volle eindtotaal van ons wysheid, wat ons as die ware en grondige wysheid moet beskou, bestaan uit twee dele: kennis van God en kennis van onsself (Inst. 1.1.1). Resensent: In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 366 Resensies/Reviews Die uitgangspunt van Nel, om in Hoofstuk 1 op Godsbeskouing en Hoofstuk 2 op mensbeskouing in te gaan en albei se essensiële verband met gebed te beklemtoon (hy kom ook telkens later weer daarop terug), is inderdaad teologies baie geldig.1 Sy negatiewe verwysing na “dogmaties” (p. 44) is dus onnodig – asof daar ’n teenstrydigheid is tussen besinning vanuit die Skrif en “dogmatiese” besinning. Om aan Godsbegrip en mensbeskouing binne die verband waarin dit tot gebed staan, aandag te gee, is juis positief dogmaties (met ander woorde besinnend op grond van die Skrif binne die belydenisraamwerk). In elk geval is Nel deurentyd besig met teologiese (dogmatiese) besinning, d.i. met besinning oor Godsbegrip en die verband daarvan met gebed. Hy wys op ’n gepaste wyse op sentrale reformatoriese insigte byvoorbeeld (op grond van Heb. 11:6): “Ons is uit genade en deur geloof vrygespreek. Dit kom nie uit onsself nie, maar is ’n gawe van God.” Dit is egter juis in die lig van hierdie teologiese besig-wees opmerklik dat Nel hom soms van terminologie bedien wat wel in die hedendaagse teologie vry algemeen gevind word, maar wat tog vreemd is aan die gereformeerde belydenis van waaruit hy hierdie boek geskryf het. Nel vermeld immers by meer as een geleentheid “die reformatoriese tradisie waarvan ek deel is” (p. 33), of verwys na “die tradisie van die geloofsgemeenskap waarvan ek deel is” (p. 44), of “die tradisie waarbinne ek leef” (p. 101). Voorbeelde van hierdie terminologie is sy verwysings na die opgetekende Bybelgeskiedenis as verhaal (p. 11), as storie[s] (p. 20) of sy verwysing na God “wat vir die skepping Vader en Moeder is”, binne die konteks daarvan dat die “skepping ..., so gesê, uit Hom gebore” is. Dít is ander taal as in die Belydenis van Nicea en die Belydenis van Athanasius, waar doelbewus taalmatig tussen “skep/maak” (van toepassing op die skepping) en “gebore word” (van toepassing op Christus) onderskei word, byvoorbeeld in die sin dat die Seun van God “gebore [is], nie gemaak nie” (Nicea). Daarmee saam begeef Nel hom ook soms op ’n ietwat spekulatiewe weg, byvoorbeeld in sy hele redenasie oor God se hantering van “ongelowiges” wat ook bid (p. 26: “alle mense bid”); vergelyk spesifiek op p. 62 sy hantering van die vraag van In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 367 Resensies/Reviews gebedsverhoring van ongelowiges se gebede. Resensent: Trouens, die vraag kan gestel word of die basis van die Skrif en die Dordtse Leerreëls nie verlaat word, wanneer Nel konstateer: God “treur waarskynlik eweneens oor hulle wat ten spyte van sy geskenk verkies om dit bewustelik of onbewustelik te verwerp of ignoreer” (p. 62)? Weerspreek Nel nie die perspektiewe wat hyself in Hoofstuk 1 op God en Godsbegrip bied, asook ons belydenis daarvan (in sowel die Ekumeniese Belydenisskrifte as die Formuliere van Enigheid), wanneer hy, met ’n beroep op Bonhoeffer, instemmend verklaar “dat ons nie langer aan God in terme van sy almag moet dink nie” (p. 65). Nel se geldige pleidooi vir nederigheid (nederigheid van gelowiges, sowel as nederigheid van die kerk as sodanig), hoef nie hierdie weg van ’n ander Godsbeskouing op te gaan nie. Ons hoef nie verder te soek as die Heidelbergse Kategismus (Sondag 9 en 10 binne die verband met Sondag 6 en 12) nie, met die belydenis oor waar ons ons “enigste troos” (Son. 1) vind. Hierdie troos word nie gebied deur die ontkenning van God se almag nie. Terwyl Nel moeite doen om Skrifmatig te besin oor God wat Homself as Vader, Seun en Heilige Gees openbaar, lyk dit of iets deurglip, wanneer hy aan die een kant (tereg) sê dat God se “eie Seun moes sterf” (p. 68), om net in die volgende paragraaf (ook p. 68) sonder verdere kwalifikasie te formuleer dat God sy lewe gee (p. 68: “En tog géé God Syne” [= sy lewe – VEd’A]). Op ’n soortgelyke wyse hanteer hy tegniese, historiese begrippe soos byvoorbeeld die sondeval (“[a]s sy wil nie hier geskied nie, vind die sondeval weer plaas”) of die vleeswording (vgl. p. 98, waar “vlees ... geword” nie slaan op die Seun wat Mens geword het nie, maar die Gees wat in ’n ander mens “vlees geword” het), anders as die klassieke gebruik van hierdie begrippe. Miskien val hierdie “ander” gebruike van historiese begrippe binne ’n groter raamwerk van ’n neiging tot allegorie, want Nel merk byvoorbeeld op (p. 72): “Soms is ek en jy ook in hierdie soektog in Getsemane: ons worstel.” Waarskynlik is die grootste waarde van hierdie boek van Nel geleë daarin dat hy opnuut, vanuit die Skrif, nie net die essensie van gebed in die lewe van ’n gelowige beklemtoon nie, maar ook aantoon hoe belangrik en noodsaaklik dit vir ons gebed is om God te ken (p. Maartens, Maretha. 2006. Terug na die begin: 52 studies oor die boek Genesis. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. 238 p. Prys: R99,95. ISBN: 1-77000-209-X. P.J. Vermeulen Gereformeerde Kerk Wapadrant Resensent: 79), terwyl ons terselfdertyd onsself ook moet ken – en dat hierdie kennis in albei gevalle by God se openbaring in sy Woord te vind is (p. 81). In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 368 Resensies/Reviews Resensent: Wat ’n vars bries! Mag die boek Terug na die begin, die begin van ’n nuwe gerasie Bybelstudiehandleidings inlei. Die boek bied verskeie wyses om Skrifwaarhede te internaliseer. Daar word voorsiening gemaak vir ’n wye verskeidenheid spirituele style, wat dikwels binne een gesin of kleingroep aangetref word. Ek glo die meeste persoonstipes sal iets in elke week se Bybelstudie en opdragte vind wat geloofsstimulerend sal wees. Dit titel van die boek sê presies waaroor dit gaan: terug na die begin waar ons die meesterplan van God met die mens vind. Die boek handel oor God, die mens in verhouding met God en die mens in verhouding met homself, sy medemens en die skepping. Die boek Genesis vertel van God se plan met die mens, van mense wat goed en sleg is vir mekaar, van vrees, traumatisering, bedrog, familietwis, van geloof as gawe van God en ook God se redding deur roeping en die verbond wat Hy met die mens sluit. Daar word deurgaans kruisverwysings na ander dele van die Skrif gegee wat Ou- en Nuwe-Testamentiese perspektiewe effektief betrek. Die leser word gestimuleer deur vrae, verhale, opmerkings en feite om persoonlik met God besig te wees. Hy word gelei om ’n ontdekkingstog te onderneem om lewenswaarhede te vind vir die kruispaaie van sy eie lewe en dit sy eie te maak. Die leser word ook aangespoor om waarhede rondom homself in sy verhouding met God uit te beeld in een of ander kunsvorm, of om dit op skrif te stel en werklik uit te leef. Daar word groot klem gelê op die leser se persoonlike verantwoordelikheid voor God, ten spyte van persoonlike gebreke en swakhede. Dit lei tot persoonlike geloofs- belewenis en uitlewing. Ek glo dat linker- sowel as regterbreindominante lesers geloofs- stimulante in elke hoofstuk sal vind, wat sy eie persoonstipe aantrek. Dit kan dalk veroorsaak dat lesers sommige opdragte nie verstaan of selfs nie trek daarvoor het nie, vanweë eie persoonstipe, maar dit is juis een van die groot winspunte van die boek – daar is iets vir almal! In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 369 Van der Walt, Tjaart. 2006. Die Messias het gekom! ’n Gids in die Evangelies vir toegewyde Bybel-studente. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. 309 p. Prys: R95,00. ISBN: 0-620-35448-8. George A. Lotter Vakgroep Praktiese Teologie, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit George A. Lotter Vakgroep Praktiese Teologie, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Resensies/Reviews Die tydstelling naby die afsluiting van die jaar (p. 274) kan dalk in ’n volgende druk van die boek uitgehaal word. Ek vermoed dit is ’n oorblyfsel van die oorspronklike artikels wat in ’n tydskrif verskyn het. Dit doen egter geen afbreuk aan die uitstaande gehalte van die werk nie. Dit is ’n uitstekende Bybelstudiegids. Resensent: Hierdie boek het verskyn uit die pen van een van die mees begaafde en terselfdertyd nederigste akademici wat Suid-Afrika opgelewer het. Soos dit op die agterblad beskryf is, het “Prof. Tjaart” (soos baie mense na hom verwys) in ’n verskeidenheid kringe ’n invloed gehad: as Rektor van die Teologiese Skool op Potchefstroom, Rektor van die destydse PU vir CHO, President van die RGN, Voorsitter van Sanlam en ook Ambassadeur in Bophutatswana. Deur alles heen het hy egter die Nuwe- Testamentikus van formaat gebly wat dinge eenvoudig en bevatlik kon sê. Hy het (soos hy dit self stel) teruggekeer na sy eerste liefde en dit is waarvan hierdie boek die resultaat is. Teologiese studente in die sewentigerjare het destyds al kennis gemaak met die eerste uitgawe van hierdie werk, wat nou aansienlik uitgebrei en op datum gebring is. Dit is duidelik dat hierdie boek getuig van meer studie en selfs ryper insig van iemand wat steeds aan die werk was in sy vakgebied. Die gang van die boek is baie logies en duidelik: die eerste nege hoofstukke is die inleidende gedeelte, waar gehandel word oor die agtergrond tot die Nuwe Testament. Temas soos die verstaan van die Skrif, fundamentalisme, rasionalisme en postmodernisme word bespreek. Daar word ook ’n volledige prentjie van die konteks van In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 370 Resensies/Reviews destyds gegee, wat belangrik is vir die verstaan van die Nuwe Testament en die verdere groei van die Christendom. Hoofstuk 10 handel oor die tyd tussen die Ou en Nuwe Testament en die geskiedenis van Johannes die Doper. In Hoofstukke 14 tot 35 word die lewe en werk van Jesus Christus op aarde beskryf. Dit eindig heel gepas met die hemelvaart. Hier is nie net slegs ’n chronologiese beskrywing van Jesus Christus se drie-en-dertig lewensjare op aarde nie, maar ook ’n bespreking van sekere fasette van sy bediening, soos die wonderwerke, die bergrede (wat genoem word die Grondwet van die Koninkryk) en sy gelykenisse. Van der Walt gee aandag aan die betekenis van die tempelreiniging (p. 243), asook die Paasfees en Nagmaal (p. 267). Oor sulke belangrike teologiese sake word in gewone taal geskryf, wat vir enige gelowige verstaanbaar is, selfs al is so iemand nie ’n teologie-student nie. Du Rand, Jan. 2006. Beleef jou sekerheid: ’n Bybelstudie oor 1 Johannes vir dieper delwers. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. 223 p. Prys: R89,95. ISBN: 1-77000-263-4. D.J. Louw Departement Praktiese Teologie en Missiologie, Universiteit van Stellenbosch Resensent: Die feit dat hierdie boek getipeer word as “vir toegewyde Bybel-studente”, is betekenisvol, want dit voorver- onderstel nie enige ander kennis as geloofskennis nie, maar dit maak die toeganklikheid vir almal soveel meer! Behalwe dat die boek gemaklik lees en in verstaanbare taal geskryf is, dwing die skrywer ’n mens telkens om na te dink oor wat jy lees, deur as’t ware aan die einde van elke gedeelte ’n toepassing te maak: hoe sien jy jou taak, wat is jou verantwoordelikheid? Wanneer Van der Walt die “Ek is”- uitsprake van Jesus Christus bespreek (p. 174), soek ’n mens amper meer, maar besef daar is alreeds so ’n volume wat gedek moet word, dat dit nie moontlik is nie. Dalk kan dit in ’n opvolgwerk meer aandag geniet, of dalk in ’n boek oor die “Ek is”-uitsprake. Dit is duidelik dat agter hierdie werk, jarelange navorsing en besinning lê, wat aangevul is met resente studie oor nuwe ontwikkelings in die Nuwe-Testamentiese wetenskap (p. 138). Dit is waarskynlik waar die groot waarde van die boek lê: die eenvoud en leesbaarheid, wat die neerslag is van diepgaande akademiese studie en nadenke. Wat ’n mens tref by die lees van Die Messias het gekom!, is die taal van entoesiasme, hoop en geloof wat deurgaans na vore kom. Hier is iemand wat nie net die sake rasioneel bestudeer en bedink het nie, maar dit deurlééf ook. ’n Mooi eskatologiese perspektief is ook duidelik aanwesig. Alles in ag genome, is dit ’n vars bries wat hier waai in ’n wêreld waar die Skrifkritiese, siniese en selfs lasterlike beskouings oor Jesus Christus dikwels die botoon voer. 371 In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 Resensies/Reviews ’n Redaksionele kritiekpunt teen die boek is dat subtitels die inhoud sou verryk het. Die opskrifte is almal “op dieselfde vlak” en is soms verwarrend, waar byvoorbeeld op p. 180 die Soorte gelykenisse bespreek word en dan die onderafdelings in die dieselfde lyn aangebied word. Dit sal goed wees as hierdie boek ook in Engels vertaal kan word, om sodoende ’n nog groter lesersgehoor te bedien. Ek wil graag hierdie boek aanbeveel vir enigiemand wat meer van die lewe en werk van Jesus Christus wil weet (en ook van die Nuwe Testament). Dit is ’n ideale geskenk vir almal wat erns wil maak met sy/haar geloof en studie van die Bybel. Du Rand, Jan. 2006. Resensent: Beleef jou sekerheid: ’n Bybelstudie oor 1 Johannes vir dieper delwers. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. 223 p. Prys: R89,95. ISBN: 1-77000-263-4. Du Rand, Jan. 2006. Beleef jou sekerheid: ’n Bybelstudie oor 1 Johannes vir dieper delwers. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. 223 p. Prys: R89,95. ISBN: 1-77000-263-4. Resensent: Hierdie Bybelstudie oor 1 Johannes maak gebruik van die huis- metafoor, om dadelik die leser bewus te maak van die feit dat die gemeenskap van gelowiges as ’n liefdesgemeenskap, soos ’n hegte koinonia, funksioneer. In terme van die verstaan van liefde in die Johannesbrief, funksioneer liefde as ’n aksie wat gerig is op die nood van mense. Koinonia sonder diakonia bly abstrak en raak die geloofwaardigheid van die kerk. Hierdie opmerking is belangrik vir die verstaan van die betekenis van hierdie boek. Die skrywer wys op die feit dat dié geskrif eintlik ’n polemiese agtergrond het, naamlik die gnostici en ’n dosetiese denkgroep wat die gedagte huldig dat die aardse en die stoflike van ’n laer graad is (vgl. p. 94). Die liggaamlike is daarom ook minderwaardig teenoor die sogenaaamde geestelike dimensie van lewe; vandaar die spekulatiewe dwaling dat die aardse Jesus en die hemelse Christus as ’n nie-stoflike, bo-aardse wese, nie dieselfde figuur kan wees nie. Die skrywer vat die waarskuwing in die brief goed raak, as hy verwys na die feit dat die gemeente “katvoet moet loop vir die misleiers” (vgl. p.117). In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 372 Resensies/Reviews ’n Belangrike tema wat intensiewe aandag in hierdie Bybelstudie verkry, is die konsep van die antichris, die rol van die duiwel en daarteenoor die kinders van God wat die salwing (chrisma) ontvang het (p. 89-92). Die antchris is diegene wat téén Christus gerig is. Die onstellende feit is dat die antichris nie uit die barre heidendom kom nie, maar uit die kring van die gemeente self (p. 91). Wanneer gelowiges die bose oorwin het, word liefde die kenmerk van die geloofwaardigheid van Christus se verlossingswerk, asook van God se intensie met ons lewe en die betekenis van gemeentewees. Liefde fnuik die dwaling van die antichris! Die skrywer slaag uitmuntend daarin om die kern van die brief eksegeties te verduidelik en rondom die tema van sekerheid uit te bou. Die boodskap van 1 Johannes kan, volgens Du Rand, onder twee groot temas tuisgebring word, naamlik die leer oor Jesus Christus en die vraag hoe die Christen se lewe of etos moet lyk – Christologie en etos; belydenis en leefstyl; geloof en liefhê (p. 25). Helberg, Jaap. 2006. Die Psalms ... my gebede: oorwin die spanning met jou medemens, jouself en God. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. 67 p. Prys: R66,00. ISBN: 0-620-35449-6. Helberg, Jaap. 2006. Die Psalms ... my gebede: oorwin die spanning met jou medemens, jouself en God. Potchefstroom: Potchefstroomse Teologiese Publikasies. 67 p. Prys: R66,00. ISBN: 0-620-35449-6. Resensent: Naas die tema van huis en geloofsgemeenskap, gee die studie ook aandag aan die aard van ons verhouding met God; die sement vir so ’n verhouding; die toets vir die verhouding; die aard van ons kindskap; die sement vir ons kindskap en die aard van die nuwe lewe en hoe om in die wêreld toekomsgerig en sinvol te lewe. Omdat hierdie lewe konkreet verstaan moet word, wys die skrywer teenoor die abstraksie van die dwaallering, dat lewe in die konteks van 1 Johannes 3:16-18, dui op die konkreetheid van die fisieke lewe (psuché) (p. 133-134). Johannes is nie blind vir die eskatologiese waarheid (vgl. p. 131) dat ons reeds in Christus die sonde in beginsel oorwin het en daarom nie kan sondig nie, maar dat sonde ook ’n werklikheid in die lewe van die gelowige is. Hierdie werklikheid speel af binne die verband van haat en liefde; Kain en Christus; boos/kinders van die duiwel en gered/kinders van God (vgl. p. 125-127). Om hierdie konkreetheid nog verder onder die aandag van die leser te bring, wys die brief op die feit dat die lewe in die wêreld/kosmos geleef moet word. Tog is die kosmos as sodanig nie boos nie, maar wel die verskeidenheid bose begeertes, wat die wêreld onder sy beheer wil hou (p. 81). Hierdie Bybelstudie lees lekker en kan werklik deur enige Bybelstudiegroep gebruik word. Die styl is helder en eenvoudig. Elke hoofstuk sluit af met vrae vir groepbespreking en persoonlike nadenke wat die gebruikswaarde verhoog. In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 373 Resensies/Reviews Resensent: Paul Styger Sentrum vir Bedryfswiskunde en Informatika, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Helberg is ’n kenner van die Psalms en het ook ander meer omvattende publikasies oor die Psalms gepubliseer. Dit is dus met groot verwagting dat dié boek gelees word. Dit is nie duidelik uit onder andere die inleiding op watter lesers die boek gemik is nie. Vir lesers wat al voorheen met die Psalms kennis gemaak het, kan die boek ’n teleurstelling wees, omdat dit so bondig oor elke onderwerp handel. Daar is geen kans vir besinning of oorweging nie. Vir persone of Bybelstudie-/selgroepe wat ’n studie van die Psalms begin, kan die boek informatief wees, maar selfs daar sal die gebrek aan detail en diepgang onmiddellik ’n gevoel van “maar ek wil meer weet” laat onstaan. Soos hier onder aangetoon word, kan die boek egter van groot waarde en bemoediging wees vir persone wat gebuk gaan onder probleme en beproewings. Die boek is in twee dele opgedeel. Deel een raak vier-en-twintig temas aan, wat elkeen in een of meer onderafdeling ingedeel is. Hier handel dit oor onderwerpe soos vyandskap, siekte en swaarkry. Daar word ook onderwerpe bespreek soos: Die Psalms bevat verwagtings oor die toekoms en Psalm-lees verg dat ’n mens moet interpreteer. Die kort besprekings fokus nie eksklusief op die Psalms nie, en ander Skrifgedeeltes, soos Job en Jesaja word gebruik om aspekte in die Psalms toe te lig. Die Psalms staan ook bekend as die Gebedeboek van Dawid. In die tweede deel van die boek word twintig psalms gebruik om aan die leser te toon hoe die Psalms as gebedeboek gebruik word. Hier word ’n kerntema uit ’n Psalm geneem. Dit word baie kortliks omskryf en dan gebruik om ’n gebed oor hierdie aspek te formuleer. Elke Psalm, met sy tema en gebed, beslaan slegs een bladsy. Soveel persone vra hulp by hulle dominee/pastoor oor hoe om te bid. Hierdie tweede deel van die boek lewer ’n waardevolle bydrae en is ’n besondere hulpmiddel om te leer bid. Dit is waarskynlik hierdie deel wat die meeste gebruik gaan word. Omdat elkeen net In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 374 Resensies/Reviews een bladsy beslaan, kan dit dien as dagstukkies of dit kan selfs vir huisgodsdiens gebruik word. Dit is veral temas wat oor lewensprobleme handel (bv. “Ek is veilig in U liefde, al verwerp en bedreig mense my”), wat behandel word. Resensent: Persone wat uitreik na siekes en ander beproefdes kan ook baie baat by hierdie boek vind. Daar is ook verskeie gebede wat op die dankbaarheidslewe toegespits is, bv. “Ek wil u dien en loof deur opreg te lewe”. As ’n geskenk of blyk van ondersteuning aan persone wat lewenskrisisse soos siekte, verwerping na egskeiding en depressie ervaar, sal hierdie boek tot sy reg kom en van baie groot waarde wees, asook vir persone wat sukkel met geloofsekerheid en om te kan bid. Wijnbeek, Dirk. 2006. Op arendsvlerke: ’n Bybelstudiegids oor gebed. Potchefstroom: Calvyn-Jubileumboekefonds. 61 p. Prys: R30,00. ISBN: 0-08695-160-4. L. Floor Emeritus: Departement Ou & Nuwe Testament, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Resensent: Die skrywer bespreek in sy boek nege onderwerpe wat handel oor gebed. By elke onderwerp word eers ’n bespreking van die onderwerp gegee, waarna ’n aantal punte vir bespreking aangebied word. Die bespreking van die onderwerp is kort, maar kragtig. Wijnbeek het die gawe om helder aan te dui wat die kern van elke onderwerp is. Die punte vir bespreking sluit logies en prakties aan by die onderwerp van die afdeling. By elke punt onder bespreking volg ook ’n aantal vrae. Elke vraag gee een of meer terksverwysings. Daardie tekste is sorgvuldig gekies vir drie onderdele: Inleiding, Punte van bespreking en Vrae tot ’n harmonies geheel. Op arendsvlerke is heel kunstig gekomponeer. Daar is ’n rykdom aan Skrifgegewens met betrekking tot die gebed in hierdie boek te vind. Die boek bied hom aan as ’n Bybelstudiegids oor die gebed en is dit by uitstek – ’n studiegids. Vir verdieping, verryking en ook inskerping In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 375 Resensies/Reviews van die gebedslewe van die gelowige, is hiedie gids buitengewoon belangrik. Gebedsprobleme word ook bespreek (p. 32, 38). ’n Predikant kan ook preekstof vind in hierdie boek, en Bybelstudiegroepe sal met groot vrug hierdie studiegids kan gebruik. Dit is jammer dat die voorblad ontbreek. Gelukkig word die skrywer op die buiteblad vermeld. Hartlike gelukwense aan die outeur vir hierdie bruikbare studiegids. Mag die boek vir baie tot seën wees! In die Skriflig 40(2) 2006:357-376 376

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/348/242

Afrikaans

Abstract Spiritual maturity and Christian spirituality within the crush between performance pressure and adjustment to early pre-elderliness In this article it is argued that a developmental understanding of the different stages of life is appropriate for a pastoral hermeneutical approach. In order to link spiritual maturity to life issues, both J. Fowler’s and E.H. Erikson’s developmental models are discussed. However, little attention has been given in existing subject-related research to the “in-between stage”: between performance and preparation for retirement. In order to focus a pastoral hermeneutics on the unique needs this phase has for Christian spirituality, it is argued that an understanding of the Biblical notion of parrhēsia can play a decisive role in helping people to discover continuity and courage “to be in order” and to cope with the eventual demands of old age. For this purpose a new aesthetics should be rediscovered: the existence of the sublime within the ridiculous. (The paradox of hope and beauty despite fraity and disfigurement.) Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit binne die knyptang van prestasiedruk tydens vroegbejaardheid D.J. (Daniël) Louw Departement Praktiese Teologie en Missiologie Universiteit van Stellenbosch STELLENBOSCH E-pos: djl@sun.ac.za 2 Vir ’n bespreking van spiritualiteit, kyk Louw (1999:222-238). Daar bestaan verskillende tipes spiritualiteit. So byvoorbeeld is daar die teosentriese fokuspunt in ’n gereformeerde spiritualiteit (kyk Van’t Spijker, 1993:326; vgl ook Velema, 1990:55). In meer resente denke oor spiritualiteit beklemtoon Anderson (2003:11- 46) die waarde van ’n meer sakramentele benadering tot “spiritual caregiving”. Daar is ’n verskuiwing weg van ’n leerstellige verstaan van spiritualiteit (ortodoksie) na ’n “personal engagement” met God (ortopraksie) (kyk Kourie, 1 Vanweë die fokus op vroegbejaardheid val die vraagstuk van die manlike menopouse (ongeveer tussen 45 en 55 jaar) buite die skopus van hierdie artikel. Vergelyk Lotter (2001:175-185) oor die manlike menopouse. Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit binne die knyptang van prestasiedruk tydens vroegbejaardheid Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit binne die knyptang van prestasiedruk tydens vroegbejaardheid ’n Ontwikkelingsmodel om die impak van die verskillende lewensiklusse op geloofsvolwassenheid te verstaan is baie belangrik. Ten einde geloof en spiritualiteit toe te spits op lewenstake, word aandag gegee aan die modelle van J. Fowler en E.H. Erikson. Omdat tot dusver in bestaande navorsing oor In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 423 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid hierdie kwessie min aandag gegee is aan die knyptangfase tussen 50-65 jaar (die tussen-in-fase van prestasiedruk en ’n bewuswording van die broosheid van bejaardheid) word hierdie fase ontleed. Ten einde ’n pastorale hermeneutiek toe te spits op die eise wat hierdie fase aan ’n Christelike spiritualiteit stel, word aangevoer dat die Bybelse konsep parrhēsia kan bydra tot ’n vastigheid, kontinuïteit en moed wat die mens help om die eise van die ouderdom te hanteer. Vir hierdie doel behoort ’n nuwe estetika ontdek te word: die sublieme midde-in die belaglike (die paradoks van skoonheid en hoop te midde van broosheid en fisieke aftakeling). 1. Inleiding Daar is een faset in die teorie oor die ontwikkelingsiklusse van die mens wat dikwels oor die hoof gesien word, naamlik die fase tussen die topkurwe van beroepsuitsette met al die eise daaraan verbonde en die voorbereiding op aftrede en lewensafronding. Hierdie fase kan beskryf word as die fase van afronding en aanpassing wat gekoppel word aan die lewensfase tussen 55 en 65 jaar.1 In die psigologie, sosiologie en pastoraat word baie aandag gegee aan die peuterfase, die kleuterfase, die skoolgaande kind, die tiener en adolessensie, vroeë volwassenheid, midde-volwassenheid en laat volwassenheid. Heelwat aandag word bestee aan huweliks- en gesinsverryking. Spiritualiteit is deel van die dringende debat oor die mens se geestelike behoeftes, onder andere die bewussyn van transendensie en die soeke na sin. So byvoorbeeld skryf die pastorale teoloog, D. Tieleman (1995:114) oor die hernude soeke na ’n vorm van Christelike spiritualiteit in ’n gesekulariseerde samelewing: hierdie vorm van spiritualiteit behels ’n soeke na ’n nuwe verstaan van God en humaniteit met die oog op ’n herevaluering van menslike gemeenskaplikheid. Tieleman (1995: 119) pleit dan ook vir ’n dialogiese spiritualiteit waarbinne die steriele onderskeid tussen die sakrale en die sekulêre sal wegval (Tieleman, 1995:123).2 In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 424 D.J. (Daniël) Louw Al hierdie sake is vir die pastorale bediening en ons menswees belangrik. Dit is inderdaad waar dat die vraagstuk van sin en spiritualiteit3 wesenlik aan mekaar gekoppel is. Nêrens word singewing en spiritualiteit egter gedurende die menslike lewen- siklusse so getoets, gelouter en in-gekonsertina as in die fase tussen prestasiedruk (performance4) en aftrede nie. Hierdie artikel wil ondersoek instel na wat die aard van die impak van hierdie fase net voor aftrede op geloofsgroei en Christelike spiritualiteit behels. Vandaar die kernvraag van die artikel: wat is die impak van die hedendaagse prestasiedruk op die spiritualiteit van professionele beroepe en watter impak het dit op die sogenoemde piekfase van volwassenheid voor aftrede (tussen 55 en 65 jaar)? Hoe bepaal hierdie fase die uiteindelike fase van bejaardheid (hetsy vroeë, midde- of hoogbejaardheid)? Met die oog op ’n herevaluering van geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit gedurende hierdie knyptang- of konsertina- fase, sal eerstens gekyk word na die wisselwerkende verband tussen geloofsontwikkeling en die mens se lewensfases; die eiesoortige eise van die knyptangfase en die uitwerking daarvan op menslike selfverstaan; geloofsvolwassenheid en spiritualiteit; die uitdaging wat so ’n tussenfase – tussen hoog-volwassenheid (die piekkurwe) en vroeë bejaardheid – aan geloofsvolwassenheid stel. 6 “The patterns of faith that make selfhood possible and sustain our identities are covenantal (triadic) in form” (Fowler, 1981:33). Kyk ook Fowler (1987:55): “To be a self means, at the outset, to be a human being with structuring patterns that shape a distinctive style of being as a person.” 1. Inleiding 2000:28-29). Vir ’n meer Protestantse benadering, vergelyk Driskill (1999). Vir ’n oorwegend Rooms-Katolieke benadering, kyk Costello (2002:1-32). McGrath (1999:2) definieer Christelike spiritualiteit soos volg: “Christian spirituality concerns the quest for a fulfilled and authentic Christian existence, involving the bringing together of the fundamental ideas of Christianity and the whole experience of living on the basis of and within the scope of the Christian faith.” Vir ’n intensiewe bespreking van die term spiritualiteit, kyk Waaijman (2002). 3 “Spiritualiteit is hier, meer dan de optelsom van een aantal psychologische functies, de fundamentele menselijke capasiteit een ervaring te hebben van en sich te verhouden tot wat in het leven in ultieme zin macht en betekenis heeft” (Tielemann, 19952:124). 3 “Spiritualiteit is hier, meer dan de optelsom van een aantal psychologische functies, de fundamentele menselijke capasiteit een ervaring te hebben van en sich te verhouden tot wat in het leven in ultieme zin macht en betekenis heeft” (Tielemann, 19952:124). 3 4 Die term performance word gebruik in ’n tegniese sin, naamlik as ’n aanduiding van prestasiedruk, stresverwante simptome, uitkomsgebaseerde beroeps- produkte, verwagtingspatrone gekoppel aan professionele beroepe wat hanteer word volgens die eise van globalisering, markkragte en die hedendaagse bestuurskunde (kubernetika en management). 4 Die term performance word gebruik in ’n tegniese sin, naamlik as ’n aanduiding van prestasiedruk, stresverwante simptome, uitkomsgebaseerde beroeps- produkte, verwagtingspatrone gekoppel aan professionele beroepe wat hanteer word volgens die eise van globalisering, markkragte en die hedendaagse bestuurskunde (kubernetika en management). In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 425 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid 5 Vir ’n kritiese bespreking van so ’n fenomenologiese benadering tot geloof, kyk Dykstra (1986:45-65). 2. Die interaktiewe verband tussen geloofsontwikkeling en die verskillende lewensfases Dit was veral J.W. Fowler wat gewys het op die verband tussen geloofsontwikkeling en menslike selfverstaan. In ’n fenomenologiese benadering van geloof (Fowler, 1981:32-33)5 kan geloof gesien word as ’n reaksiefenomeen op transendensie. Geloof is dan ten diepste ’n relasionele verskynsel waarbinne bepaalde reaksie- patrone empiries waarneembaar raak.6 Selfrefleksie beteken onder andere die ontdekking van bepaalde patrone van self-wees wat korreleer met ingewikkelde opeen- volgende ontwikkelingskonstruksies: die sogenaamde psigososiale seisoene van ons lewe (Fowler, 1987:96). Fowler onderskei verskillende fases van selfverstaan en geloof (kyk Fowler, 1987:57; 1981:133 e.v.). In sy boek Faith development and pastoral care onderskei Fowler (1987:96) ná die fase van “midchildhood” (mities-letterlike geloof) tussen adolessensie dit wil sê die sinteties-konvensionele geloof van die interpersoonlike self, en vroeë adolessensie (fase vier), dit wil sê individuatiewe, reflektiewe geloof en die institusionele self (die self binne die instellings van gesin, skool, kerk en samelewing, met ’n vermoë tot abstraksie en kritiese onderskeiding). Van belang vir die fase van vroegbejaardheid net voor aftrede is Fowler se beskrywing van fase vyf en ses. Fase vyf noem Fowler die konjunktiewe geloofsfase vanweë die poging om ’n verband te lê tussen die verskillende paradokse van die lewe binne ’n meer volwasse verstaan van sin (adulthood). Die konjunktiewe geloofs- fase is ’n poging om vrede te maak met die spanning tussen die verskillende perspektiewe en deelwaarhede soos byvoorbeeld die paradoks dat God sowel immanent as transendent is, geopenbaar is maar tog ook verborge is. In fase vyf word ’n mens bewus van die relatiwiteit van die lewe en dat die verstaan van sin slegs gedeeltelik is. In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 426 D.J. (Daniël) Louw Fase ses beskryf die universalisering- en verbredingstendens in geloof.7 Gedurende hierdie fase begin geloof om die beperkinge van die tradisie en konvensie te oorstyg in die rigting van ’n meer algemene, geïntegreerde lewensvisie. Dié fase sou goedskiks die fase van verbreding en oorstyging genoem kan word; dit besit ’n verbrede visie van ’n meer universele netwerk en gemeenskap; ’n soort inklusiewe lewensgevoel wat die grense van eksklusiwiteit oorstyg en transendeer.8 Op bladsy 198 van sy boek Stages of faith (1981) verwys Fowler na ’n belangrike faktor tussen die fase van verbinding (konjunksie)/ integrasie en oorstyging (universalisering), naamlik die blootstelling aan ’n intense bewuswording van broosheid en weerloosheid (vulnerability). 8 “When asked whom I consider to be representatives of this stage 6 outlook I refer to Gandhi, to Martin Luther King, Jr, in the last years of his life and to Mother Theresa of Calcutta. I am also inclined to point to Dag Hammarskjöld, Dietrich Bonhoeffer, Abraham Heschel and Thomas Merton” (Fowler, 1987:201). 7 Vir ’n kritiese bespreking van hierdie fase, kyk Parks (1992:99) se Faith development in a changing world. 2. Die interaktiewe verband tussen geloofsontwikkeling en die verskillende lewensfases Dit is hierdie intensiveringsfaktor wat ek graag in dié artikel verder wil bespreek wanneer verwys word na die eise van die knyptangfase tussen prestasiedruk en aftrede – ’n fase wat op die geloof dikwels die impak het van dreinering en eisende oorvraging. Die reserwes van die konjuktiewe fase word gedreineer en “opgebruik”, geabsorbeer, om op ’n daaglikse vlak sinvol te voldoen aan die eise van prestasiedruk (performance). Hierdie fase plaas buitengewone druk op singewing en sinneming en behels ’n soort sinabsorbering (die opgebruik van alle sin-reserwes). Fowler se ontwikkelingsmodel besit beslis waarde vir ’n her- meneutiese benadering van geloofvolwassenheid en geloofs- ontwikkeling. Alhoewel Fowler se fenomenologiese benadering hipotetiese komponente bevat en dikwels die indruk van ’n kunsmatige, teoretiese konstruksie skep, is dit tog waardevol met die oog op ’n verstaan van die interaktiewe verband tussen geloof en sin. ’n Belangrike gespreksgenoot vir die verstaan van die verband tussen selfverstaan en lewensontwikkeling is Erikson se psigo- sosiale model oor self-ontwikkeling. In sy beskrywing van die lewensiklusse en die uitwerking van sy teorie oor die epigenese van identiteit (kyk Erikson, 1974:91-97; 1978:23-31; 1959:101-145) op menslike selfverstaan en volwassenheid, beskryf Erikson die verskillende psigososiale krisisse waarvoor die mens te staan kom 7 Vir ’n kritiese bespreking van hierdie fase, kyk Parks (1992:99) se Faith development in a changing world. In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 427 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid soos volg: vertroue en wantroue; outonomie versus skaamte en twyfel; inisiatief versus skuld; ywerigheid/arbeidsaamheid versus minderwaardigheid; identiteit versus verwarring; intimiteit versus isolasie; generatiwiteit/produksie versus stagnasie; integriteit versus wanhoop. Alhoewel Erikson hierdie kategoriepare verdeel tussen die verskillende fases, wil ek dit graag sien as ’n weergawe van pole wat eise stel aan die opgawe van singewing en sinneming dwarsdeur die mens se ganse lewe. Volwassenheid op sigself is nooit los van hierdie spanningspole nie. Volwassenheid is inderdaad gekoppel aan die eise wat vertroue, selfstandigheid (outonomiteit), inisitatief (verbeelding), konsensieuse toewyding/arbeidsaamheid, identiteit, intimiteit, generatiwiteit en integriteit aan geloofs- ontwikkeling stel. Erikson (1978:25) wys daarop dat dit veral gedurende die volwasse fase en die bejaarde fase is dat generatiwiteit bedreig word deur self-absorbering – met daaraan gekoppel die uiters belangrike behoefte aan sorg (care). Daar is ook die bedreiging van oorversadiging (’n soort van walging) wat maklik kan oorslaan in wanhoop. Hieraan koppel hy die faktor van wysheid en onderskeidingsvermoë. 9 “For Kohut, self-depletion is a less severe form of self-pathology than self- fragmentation, or the disintegration of the self, but it is, for that very reason, a far more common experience and is found among those who appear to be leading productive lives” (Capps, 1993:97). 2. Die interaktiewe verband tussen geloofsontwikkeling en die verskillende lewensfases Wat belangrik is vir ’n pastorale hermeneutiek in sowel die modelle van Fowler as dié van Erikson, is die besef dat spiritualiteit nie ’n pasklaar, voltooide saak is nie, maar ’n dinamiese aangeleentheid wat intens verweef is met die verskillende eise wat lewensiklusse aan menslike selfverstaan stel. Hoe hierdie eise gedurende adolessensie en vroeë volwassenheid verwerk word, het ’n belangrike invloed op die latere fases van piekvolwassenheid en bejaardheid. Hierdie feit word onderstreep in die belangrike werk Ageing, spirituality and pastoral care (MacKinlay, 2001). In hierdie bundel opstelle benadruk MacKinlay (2001:112-113) die belang van ’n psigososiale ontwikkelingsmodel vir die verstaan van volwassen- heid en verouderingsprosesse. Volgens Vaughn (1994:172) help so ’n ontwikkelingsmodel om ’n verband te lê tussen die narratief van die lewe en die uniekheid van bestaan. Ontwikkelingsfases beïnvloed beslis die aard en kwaliteit van geloof. Sowel die modelle van Fowler as dié van Erikson onderstreep hierdie feit. Die belangrike vraag is nou: wat is die eiesoortige eise wat die knyptangfase tussen 55 en 65 aan geloofsvolwassenheid en spiritualiteit stel? Hoe beïnvloed prestasiedruk en ’n bewuswording van broosheid die voorbereiding op aftrede en die uiteindelike ontwikkelingstake gedurende die fase van bejaardheid? In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 428 D.J. (Daniël) Louw 3. Die knyptangfase van uitmergelende prestasiedruk (performance) en energiesaambundeling (vóór- aftrede) Fowler (1981:198) verwys na ’n bewuswording van lewensbroosheid (vulnerability) wat die kwaliteit van selfverstaan direk beïnvloed en bepaal – ’n broosheid wat maklik kan oorslaan in lewensvoosheid. Erikson (1978:25) waarsku teen self-absorbering en walging (disgust). Capps (1993:11) verwys na die impak van prestasiedruk op selfverstaan en beskryf verskynsels soos “the depleted self”; “sin in a narcissistic age” – ’n soort onrealistiese self-inflasie. Die probleem met volwassenheid gedurende die piekfase tussen 55- 65 jaar, is dat binne ’n geglobaliseerde, markgedrewe konteks, uitkomste gemeet word aan bestuursmatige topprestasies. Binne so ’n kultuur is pryse, belonings en uitsette dikwels belangriker as die kwaliteit van wéésfunksies. Alles draai om doen- en weetfunksies. So ’n kultuur voed ’n narsissisme wat afhanklik raak van voort- durende prys, flikflooiing en vleitaal. Die skadukant daarvan is ’n inflasie van integriteit, meelewing, empatie en deernisvolle liefde. Pogings om op prestasies te verbeter eindig in verhoogde narsisstiese patologie: “… the repair takes the form of doing more of what they had been doing, even though this was what got them in their current state of vulnerability” (Capps, 1993:27). Met self-uitputting en self-absorbering word nie bedoel ’n disintegrasie van die self of ’n totale identiteitskrisis nie. Self- uitputting impliseer ’n meer algehele toestand van versadiging wat neig om sensitiwiteit te neutraliseer.9 Hierdie toestand impliseer ’n toestand van apatie en gedreineerd-wees. Die besondere druk of knyptang-effek op volwassenheid gedurende die fase tussen 55-65 sluit die volgende aspekte in: • Die knyptang van singewing: tussen die hoogtepunt van verworwe insig en die intensiteit van afronding • Die knyptang van singewing: tussen die hoogtepunt van verworwe insig en die intensiteit van afronding Aan die een kant word ’n hoë premie geplaas op die kwaliteit van kennis- en doenfunksies. Kennis en vaardighede wat oor die jare verwerf is, moet gebruik word om bestaande netwerke uit te bou en kwalitatief te verbeter. In byvoorbeeld professionele en akademiese In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 429 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid beroepe bring die toenemende tendens tot globalisering mee dat veral op internasionale vlak meegeding moet word. Die kompleksiteit van netwerkvorming (networking) bring mee dat die bestaande bronne van kennis en vaardighede getap word. ’n Soort leegsuig-effek kom voor sonder voldoende tyd om die “houer” weer aan te vul. Aan die ander kant moet voorbereidings vir aftrede getref word. Hierdie situasie bring mee dat onafgehandelde lewenstake afgerond moet word. Een van hierdie take is die taak tot singewing en die uitreik na die pyn van die medemens. Lyding moet geabsorbeer word – daar ontstaan ’n intense besef dat broosheid en pyn ’n wesenlike realiteit van die menslike bestaan is. Die weerloosheid en hulpeloosheid wat lyding teweegbring, moet in hierdie fase as ’n onafwendbare feitelike gegewe geabsorbeer en geïnternaliseer word. • Die knyptang van beroepsuitsette: tussen effektiwiteit en toepaslikheid • Die knyptang van beroepsuitsette: tussen effektiwiteit en toepaslikheid Om binne die beroepswêreld van professionaliteit te oorleef (soos byvoorbeeld die geneesheer, ingenieur, predikant, sielkundige, maatskappybestuurder) moet mense effektief wees. Teen die laagste koste moet die hoogste mate van effektiwiteit en diens- lewering (produksie) ingebou wees. Effektiwiteit beteken dan: kwaliteit van gelewerde diens (produksie) met die oog op verhoogde gebruik (konsumpsie). Mense word kommoditeite waarvan die waarde gemeet word aan die verbruikerswaarde daarvan. Aan die ander kant is daar die eis van toepaslikheid. Toepaslikheid het te doen met relevansie binne verhoudingsnetwerke en konkrete kontekste. Omdat kontekste teen ’n verbysterende snelheid verander, is die implikasie dat wat vandag toepaslik was, more ontoepaslik is. Nuwe idees en uitvindings veroorsaak dat kennis oornag verouder. • Die knyptang van ouerskap: tussen die proses van die leëneswerklikheid en geïntensiveerde ouerbetrokkenheid/ ouerverantwoordelikheid • Die knyptang van ouerskap: tussen die proses van die leëneswerklikheid en geïntensiveerde ouerbetrokkenheid/ ouerverantwoordelikheid Twintig jaar gelede het kinders die huis na matriek verlaat en vir ’n loopbaan voorberei. Sodra die kinders die huis verlaat, was daar ’n vorm van gewaarborgde onafhanklikheid, veral binne gegoede gesinsverbande. Tans bly kinders langer van hulle ouers afhanklik. Hulle trou op ’n later ouderdom en is emosionele sterker aangewys In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 430 D.J. (Daniël) Louw op die ondersteuningsnetwerk van die ouerhuis. In armoede- omgewings maak jongmense nog sterker aanspraak op die ondersteuningsnetwerk van die gesin – gesinslede moet mekaar finansieel dra en ondersteun. Vanweë die feit dat die samelewing meer gefragmenteerd en stresvol raak, word gesinsnetwerke sterker ingespan om lewenseise te hanteer. Die kerngesin word dikwels die stortplek van die emosionele skokke (emosionele afval) wat lede elders in die openbare sektor opdoen. Gevolglik word hoë eise gestel aan die vermoë om konflik binne gesinsverband te hanteer. Die verhoogde egskeidingsyfer bring ’n intensivering van ouerbetrokkenheid mee. Ouers moet nie net die pyn van hulle kinders hanteer nie, maar is dikwels betrokke by die versorging van kleinkinders en hulle probleme. Die vigspandemie dra by tot hierdie nuwe scenario van verlengde ouerbetrokkenheid. • Die knyptang van verhoudingsdinamika: tussen bejaarde ouers en die subjektiewe voorbereiding op vroegbejaardheid Tussen 55-65 jaar is menige volwassene vasgevang tussen die verantwoordelikheid om eie ouers (binne die bejaarde fase) te hanteer of te versorg en om tegelykertyd voorbereidings te tref vir hulle eie aftrede – selfs om voor te berei vir hulle eie broosheid en fisieke probleme. Vanweë inflasie en die inkrimping van aftree- fondse bring dit mee dat bejaardes finansieel al hoe meer van hulle kinders afhanklik raak. Die verdere implikasie is dat die kind oor minder fondse beskik om vir sy/haar eie aftrede voorsiening te maak. • Die knyptang van emosionele, fisieke en verhoudings- gesondheid: tussen die heel-wees van volwassenheid en die broosheid van ouderdom • Die knyptang van emosionele, fisieke en verhoudings- gesondheid: tussen die heel-wees van volwassenheid en die broosheid van ouderdom • Die knyptang van emosionele, fisieke en verhoudings- gesondheid: tussen die heel-wees van volwassenheid en die broosheid van ouderdom Die lewensfase 55-65 is ’n belangrike wendingspunt ten opsigte van sowel fisieke kragte as emosionele stabiliteit. Hierdie fase impliseer nie net die bewuswording van eie broosheid en liggaamlike begrensing wat hoë eise aan volwassenheid stel nie. Die verskerpte besef van lyding en dood bring mee dat anders na die lewe en na die konsep “toekoms” gekyk word. Skielik breek die besef deur dat die toekoms in-konsertina met minder beweegruimte na vore. Die lewe lê nie meer oop na vore nie, maar word begrens deur ’n verskerpte besef van eindigheid. In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 431 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid • Die knyptang van spirituele volwassenheid: tussen geloofsvastigheid (waarheid) en geloofsuitputting, geloofs- uitsakking (verslapping) • Die knyptang van spirituele volwassenheid: tussen geloofsvastigheid (waarheid) en geloofsuitputting, geloofs- uitsakking (verslapping) In ’n vroeër fase het die kerk baie klem geplaas op geloofsekerheid: ’n mens moet seker wees van jou saligheid. Die dringende eis tot saligheid het gegeld. Bekering is op ’n ietwat “godsdienspatologiese wyse” gelykgestel aan sekerheid. Na ’n volledige belydenis van sonde is sekerheid verstaan as: Christus het al jou sondes vergewe. In die fase van piekvolwassenheid gaan dit minder om geloof- sekerheid in bogenoemde sin en meer oor geloofsvastigheid. Geloofsvastigheid behels onder andere die vraag na die aard en karakter van waarheid en waaragtigheid. Hoe meer ’n mens bewus raak van relatiwiteit, diversiteit en pluraliteit, hoe minder is jou eksklusiewe verstaan van geloofswaarhede voldoende. In plaas van ortodoksie (die regte geloof met die oog op ’n dogmatiese geloofsverstaan) kom ortopraksie sterker na vore (die regte handeling met die oog op ’n sinvolle of toepaslike geloof). Spiritualiteit verkry ’n soepelheid en beweeg weg van rigiditeit. Dit is natuurlik waar dat indien mense minder emosioneel volwasse is, angs vir verandering en veroudering hulle meer rigied kan laat optree en in fundamentalistiese denkskemas laat dink. Die uitwerking van bogenoemde pole – ek wil dit miskien eerder dinamiese netwerke noem – is dat daar ’n geweldige suigkrag op sinabsorbering plaasvind. Daarmee word bedoel: ’n uitputting van die fisieke, emosionele en spirituele bronne van persone in hierdie fase. Omdat min aandag in tersaaklike vakliteratuur aan hierdie fase gegee word, is die sosiale en ook kerklike omgewing dikwels onbewus van ’n toestand van gedreineerdheid en apatiese neutraliteit wat ontstaan vanweë verhoogde prestasiedruk. Dikwels is persone in hierdie fase self nie eers bewus van hoe hierdie eksistensiële netwerke hul oriëntasie en fokus op sin beïnvloed nie. Die verdere probleem gedurende hierdie knyptangfase is ’n verskerpte bewuswording van die uiteindelike take waaraan gedurende die bejaarde fase aandag gegee moet word. Eintlik is die fase tussen 55-65 die fase van voorkomende voorbereiding op die eise van bejaardheid, veral die eise rondom moontlike finale verliese soos byvoorbeeld die verlies aan fisieke gesondheid; onthou- en denkvermoëns (dementia); emosionele kontrole; finansiële agter- uitgang; die dood van ’n lewensmaat. In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 432 D.J. (Daniël) Louw Watts et al. (2002:143) wys op die belangrikheid van die fase voor aftrede as ’n fase vir veral spirituele ontwikkeling. Verandering en verlies is die twee faktore wat in hierdie fase ’n rol speel. • Die knyptang van spirituele volwassenheid: tussen geloofsvastigheid (waarheid) en geloofsuitputting, geloofs- uitsakking (verslapping) Research has found that in many cases psychological distress, manifested as agitation and an anxious kind of depression is actually worse in the period leading up to retirement, and people may benefit from pastoral support in advance of the event (Watts et al., 2002:143). Dit is dan juis die vrees vir verandering en verlies wat aanleiding gee tot ’n neerdrukkende gevoel van loodsware vrees en onsekerheid. Vandaar die besondere uitdaging aan volwassenheid wat volgens Heath (1991:34-35) die volgend insluit: verbeeldingryke simbolise- ring, ’n gerigtheid op die ander weg van jouself, integrasie, stabiliteit, outonomie en soepel aanpasbaarheid. Volgens McNamara (2002:9) is een van die belangrikste take waarop mense hulleself op bejaardheid moet voorberei, die oorgang vanaf onafhanklikheid na afhanklikheid. Bejaardheid op sigself is nie ’n “siekte” of “menslike ramp” nie. In ’n sekere sin dui bejaardheid op verdieping, intensiteit en wyse insig oor wat die aard van lewe is. Ouderdom is ’n normale proses. Hierdie besef verander nie die feit dat die liggaamlike afbreekproses buitengewone eise aan die mens se psigiese, emosionele, sosiale en spirituele stabiliteit stel nie. D.J. Levinson (in Southard, 1989:243) wys op die feit dat bejaardheid dui op verdiepte selfinsig, ’n verbreding ten opsigte van lewensfilosofie en ’n fase van verskerpte integrasie. In ’n neutedop kan gesê word dat bejaardheid impliseer om binne die raamwerk van volwassenheid ’n horisonverbreding van sin, met ander woorde spirituele visionering, te ondergaan. Green et al. (1977:275) wys daarop dat te veel kerkprogramme vir bejaardes net konsentreer op vryetydsbesteding: “… too many church programs deal with merely filling in of time for the elderly or giving them something – card games, recreation, crafts – to help them pass the hours. Human needs, spiritual needs at this time certainly seem to be much deeper than this.” Programme wat gerig is op die voorbereiding van aftrede en die uiteindelike hoog-bejaarde fase (80-100), impliseer die volgende (vgl Louw 1994:164-165): In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 433 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid • ’n Integrasie van lewenswaardes en norme. Waardes wat geleef is, moet nou hegter gebind en gefokus word op langtermyn- lewensdoelwitte (kyk Lamb & Thomson, 2001:57-77). • ’n Integrasie van lewenswaardes en norme. Waardes wat geleef is, moet nou hegter gebind en gefokus word op langtermyn- lewensdoelwitte (kyk Lamb & Thomson, 2001:57-77). • ’n Realistiese aanvaarding van lyding, broosheid en af- hanklikheid. • Die knyptang van spirituele volwassenheid: tussen geloofsvastigheid (waarheid) en geloofsuitputting, geloofs- uitsakking (verslapping) (Daniël) Louw muntkant van verganklikheid. Die ontwikkeling van ’n prognostiese denkskema kan derhalwe deurslaggewend inwerk op die funksio- nele krisis van bejaardheid, naamlik isolasie, verwerpingsangs en eensaamheid.10 Wanneer rekening gehou word met die voorafgenoemde ont- wikkelingstake met die oog daarop om jouself voor te berei op aftrede en bejaardheid, kan die volgende kernvraag gestel word: watter bydrae kan Christelike geloofsvolwassenheid en spiritualiteit maak met betrekking tot volharding gedurende die knyptangfase tussen 55-65? 12 Dertien keer in die Johannese geskrifte; agt keer by Paulus; vyf keer in die Handelingeboek; vier keer in die Hebreërbrief, een keer in die Markus-evangelie. 10 Oor eensaamheid en die snellerfaktore wat dit verskerp, kyk Freeburg (1981). 11 In sy boek, The courage to be (1952), noem Tillich so ’n bestaansvastigheid die ontologiese faktor wat moed, durf en uithouvermoë verskaf. • Die knyptang van spirituele volwassenheid: tussen geloofsvastigheid (waarheid) en geloofsuitputting, geloofs- uitsakking (verslapping) Die verskerpte werklikheid en bewussyn van siekte en dood omlyn meer as ooit tevore die knyptangfase van aftrede en daarna. Op ’n sinvolle wyse moet vrede gemaak word met lyding, pyn en dood; die teodiseevraagstuk word gevolglik akuut. • ’n Realistiese aanvaarding van lyding, broosheid en af- hanklikheid. Die verskerpte werklikheid en bewussyn van siekte en dood omlyn meer as ooit tevore die knyptangfase van aftrede en daarna. Op ’n sinvolle wyse moet vrede gemaak word met lyding, pyn en dood; die teodiseevraagstuk word gevolglik akuut. • Ego-transendering – met ego-transendering word bedoel ’n oorstyging van ’n identiteit wat bloot gerig is op die vervulling van selfsugtige, individuele, ek-gerigte behoeftes. Spirituele ego- transendering beteken dat die ego-differensiasie plaasvind binne ’n verskerpte bewuswording van die ultimate – die X-faktor wat lewe beslissend bepaal (vgl. Lyon, 1985:84). • Liggaamstransendering. Namate fisieke kragte afneem en mense meer bewus word van die feit dat belangrike fisieke, emosionele en kognitiewe funksies afneem, des te meer moet die “gees” gevoed word. Die voeding van die “gees” impliseer ’n fokus- verskuiwing weg van die tydelike en mundane, na die onsigbare dimensie van die bestaan (die sublieme) en die vóór-bewussyn van “ewigheid”. • Die ontwikkeling van soepelheid, aanpasbaarheid en lewens- humor. Humor is die vermoë om binne die cul de sac van lewe ’n nuwe, ander alternatief raak te sien. Paulus is hiervan ’n goeie voorbeeld in 1 Korintiërs 15:55: “Dood, waar is jou angel?” • Prognostiese denke. Hiermee word bedoel om in die geloof vooruit te gryp op die onvoorspelbare faktor van lewe, naamlik die onkontroleerbaarheid van die toekoms. Prognostiese denke antisipeer nie die noodlot nie, maar in terme van die Christelike hoop en verwagtingskema, die troue liefde en genade van God soos bewys en bevestig in die hoop. Die Bybel verwys na geloof in die trou van God as ’n verwagtingskema wat ouderdom as “geseënd” bestempel. Ten spyte van die vrees vir isolasie, eensaamheid en verwerping (Ps. 71:18), beteken seën die geloofsbesef dat die lewe ’n ewige dimensie besit wat deurslaggewend bepaal word deur God se troue liefde. “To speak of God’s blessing, in other words, is to say that there is an ontological ground to our hope” (Lyon, 1985:12). Prognostiese denke is die konsekwensie van ’n eskatologiese verstaan van lewe, naamlik dat die heil (herskepping) alle aspekte van skepping (ook verganklikheid, dood) deurslaggewend bepaal. Ewigheid is die In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 434 D.J. 4. Parrhēsia: die stamina van Christelike geloofs- volwassenheid In hierdie artikel wil ek pertinent die vraag van ’n teologiese X-faktor aan die orde stel ten einde hermeneuties te bepaal wat die verband is tussen volharding en geloofsvolwassenheid. Myns insiens besit die Nuwe-Testamentiese begrip parrhēsia (volharding, moed, deursettingsvermoë) pastorale implikasies vir die houdings- komponent van geloofsvolwassenheid. Hierdie raaksien van die rol van volharding, moed en deursettingsvermoë bied ’n vastigheid, ’n soort eksistensiële geankerdheid wat kontinuïteit en rigting verskaf.11 In die Nuwe Testament kom die begrip parrhēsia telkens voor.12 In die bediening en optrede van Christus self verwys parrhēsia na ’n openbare outoriteit en gesag (Joh. 7:26; 11:54; 18:20; Mark. 8:22). Hierdie outoritatiewe openbare krag kom duidelik ook na vore in die optrede van die apostels (vgl. Hand. 4:13 en 4:29). Volgens Handelinge 4:1 is dit duidelik dat hierdie vorm van openbare oortuigingskrag en kommunikasiestamina nie ’n selfgeproduseerde tipe selfgelding is wat setel in persoonlikheidsvoortreflikheid nie. Hierdie oortuigingskrag beskryf veeleer ’n krag van die Heilige Gees en kan dus as ’n pneumatologiese bestaansfaktor beskryf word. “Hulle is almal met die Heilige Gees vervul en het met vrymoedigheid die Woord van God verkondig” (Hand. 4:31). “Such 12 Dertien keer in die Johannese geskrifte; agt keer by Paulus; vyf keer in die Handelingeboek; vier keer in die Hebreërbrief, een keer in die Markus-evangelie. In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 435 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid courage is not a human quality; it comes from God (1 Tess. 2:2) and Christ (Ps. 8)” (Hahn, 1976:736). courage is not a human quality; it comes from God (1 Tess. 2:2) an Christ (Ps. 8)” (Hahn, 1976:736). In 1 Tessalonissense 2:2 is dit duidelik dat, anders as by die filosowe van sy tyd wat parrhēsia gesien het as ’n vrymoedigheid wat daarop gerig was om iemand kaalkop die waarheid te vertel (’n soort kommunikasie- en taalvaardigheid om die teëparty wreed te ontmasker en in die openbaar te verneder), Paulus ’n oortuigings- krag beskryf wat van die heilswaarheid getuig. By Paulus verskaf die vrymoedigheid ’n deernis en sensitiwiteit wat ’n besorgdheid (soos ’n verpleegster) en liefde vrystel (1 Tess. 2:7). Hierdie besorgdheid vind neerslag in ’n pastorale houding van empatie en bemoediging (1 Tess. 2:12). ’n Deurslaggewende faktor in parrhēsia is die feit dat parrhēsia slegs moontlik is via die bemiddeling van Christus (kyk Pop, 1964:556). Die vastigheid staan dus in verband met ’n geankerdheid in Christus (1 Joh. 2:28; Heb. 4. Parrhēsia: die stamina van Christelike geloofs- volwassenheid 3:6; 10:35) wat alreeds getriomfeer het oor alle magte in die openbare sfeer (Kol. 2:15). In plaas van bestaansangs, verskaf parrhēsia geloofsvertroue en gebedsvrymoedigheid (1 Joh. 5:14). “Thus parrhēsia contains the ideas of ‘trust in God, certainty of salvation, the conquest of the consciousness of sin, sanction and power to pray, and expectation of the future’” (Hahn, 1976:737). In die Hebreërbrief word gewaarsku teen geloofsagteruitgang en verslapping – om terug te deins en moed te verloor (Heb. 10:35, 38). Eksplisiet word in Hebreërs 12:3 gewaarsku dat gelowiges nie geestelik moeg moet word en uitsak nie. En, soos reeds in die artikel beredeneer is, is dit ’n groot faktor wat spirituele moegheid en uitputting (depletedness) tot gevolg het. Dit is egter die ver- bondenheid met Christus (Ef. 3:12) wat geloofstamina (bestaans- moed) skep en wat kontinuïteit en vastigheid waarborg. “Ons het dus nou deur die bloed van Jesus vrye toegang tot die heiligdom” (Heb. 10:19). Die uitwerking is ’n moment van “styf vashou aan die hoop wat ons bely, want God is getrou: Hy doen wat Hy beloof het” (Heb .10:23). 5. Slotsom By wyse van konklusie kan gesê word dat pastorale terapie wat heling en heelheid (wholeness) verskaf, die oortuigingskrag en uithouvermoë van parrhēsia impliseer – die oortuigingskrag en uithouvermoë wat setel in die X-faktor, die teologiese waarheid van Christelike spiritualiteit. Hierdie X-faktor kan teologies beskryf word as die eskatologiese faktor van ons bestaan. Volgens Bijlsma In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 436 D.J. (Daniël) Louw (1978:31) noem ons die X-faktor die eskatologiese dimensie van geloof. “In gewoon Nederlands beteken dit, dat je vertrouwen in God reikt tot over de grens van wat bij mensen mogelijk is.” Parrhēsia is pastoraal gesproke daardie vrymoedigheid waarop die geloofs- gemeenskap gelowiges moet voorberei in die kerk se uitlewing van koinonia. Gelowiges wat hulle bevind in die knyptangfase tussen prestasiedruk en die weerlose afhanklikheid van bejaardheid, kan deur die geloofsgemeenskap voorberei word om die broosheid van lyding aan te durf met die vergesigte van die hoop. Hierdie vergesigte van hoop, die periskoop van parrhēsia, kan genoem word die estetiese dimensie van geloofsvertroue: dit “sien” patrone, netwerke en verbande wat midde-in broosheid ook wholeness ontdek. Volgens Umberto Eco in die aangrypende studie oor skoonheid (On beauty: A history of a Western idea) behels die ontdekking van skoonheid die volgende: eenheid te midde van verskeidenheid; ’n verstaan van proporsie en verhouding; die sentiment van verbeelding; die ontdekking van die aanwesigheid van die sublieme (spirituele verhewenheid en adel) binne dit wat belaglik (onsinnig/ridiculous) blyk te wees. “A beautiful thing is defined by the way we apprehend it …” (Eco, 2004:275). Parrhēsia verskaf ’n andersoortige kyk, ’n estetiese blik op broosheid en weerloosheid (die belaglikheid van die fisieke en emosionele aftakeling van bejaardheid) – dit “sien” – spiritueel gesproke – die hoop in die uitsigloosheid – “The sublime is the echo of a great soul” (Eco, 2004:278). Geraadpleegde bronne ANDERSON, R. 2003. Spiritual caregiving as secular sacrament: A practical theology for professional caregivers. London/New York: Jessica Kingsley. gy p g BIJLSMA, R. 1978. Bijbelse kernwoorden. Kampen: Kok. CAPPS, D. 1993. The depleted self: Sin in a narcissistic age. Minneapolis: Fortress. COSTELLO, J. 2002. Introduction: Catholic spirituality. (In Costello, S.J., ed. The search for spirituality: Seven paths within the catholic tradition. Dublin: The Liffey Press. p. 1-32.) DRISKILL, J.D. 1999. Protestant spiritual exercises: Theology, history and practice. Harrisburg: Morehouse. DYKSTRA, C. 1986. What is faith? An experiment in the hypothetical mode. (In Dykstra, C. & Parks, S. Faith development and Fowler. Birmingham: Religious Education Press. p. 45-65.) ECO, U., ed. 2004. On beauty: A history of a Western idea. London: Secker & Warburg. ERIKSON, E.H. 1959. Identity and the life cycle. New York: International Universities Press. In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 437 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid ERIKSON, E.H. 1974. Identity: Youth and crisis. Second edition. London: Fabe & Faber. ERIKSON, E.H. 1974. Identity: Youth and crisis. Second edition. London: Faber & Faber. ERIKSON, E.H. 1978. Adulthood. New York: Norton. FOWLER, J.W. 1981. Stages of faith: The psychology of human development and the quest for meaning. San Francisco: Harper & Row. q g p FOWLER, J.W. 1987. Faith development and pas Fortress. (Theology and pastoral care series.) FOWLER, J.W. 1987. Faith development and pastoral care. Philadelphia: Fortress. (Theology and pastoral care series.) FREEBURG, G.N. 1981. Loneliness: A crisis confronting many of the aged as they approach biological death. Drew University: Microfilms. GREEN, E. & SIMMONS, H. 1977. Toward an understanding of religious needs in ageing persons. The Journal of Pastoral Care, 31(4):273-278. HAHN, H-C. 1976. Parrhesia. (In Brown, C., ed. The new international dictionary of New Testament theology. Exeter: Paternoster. p. 734-737.) HEATH, H.E. 1991. Fulfilling lives: Paths to maturity and success. San Francisco: Jossey-Bass. KOURIE, C. 2000. What is Christian spirituality? (In Kourie, C. & Kretzschmar, L., eds. Christian spirituality in South Africa. Pietermaritzburg: Cluster. p. 9-33.) LAMB, W.W.H. & Thompson, H. 2001. Wholeness, dignity and ageing self: A conversation between philosophy and theology. (In MacKinlay, E. et al. Ageing, spirituality and pastoral care. New York: The Haworth Pastoral Press. p. 57-77.) LOTTER, G. 2001. The so-called ‘male mid-life crisis’ and marriage. (In Thatcher. A., ed. Celebrating Christian marriage. Edinburgh/New York: Clark. p. 175-185.) LOUW, D.J. 1994. Illness as crisis and challenge. Halfway House: Orion. LOUW, D.J. Kernbegrippe: bejaardesorg pastoraat en lewensvaardighede pastorale berading pastorale hermeneutiek Geraadpleegde bronne 1999. Pastoraat as vertolking en ontmoeting. Kaapstad: Lux Verbi LOUW, D.J. 1999. Pastoraat as vertolking en ontmoeting. Kaapstad: Lux Verbi. LYON K B 1985 Toward a practical theology of ageing: Theoloy and pastoral YON, K.B. 1985. Toward a practical theology of ageing: Theoloy and pastoral care. Philadelphia: Fortress. MacKINLAY, E. 2001. Understanding the ageing process: A developmental perspective of the psychosocial and spiritual dimensions. (In MacKinlay, E. et al., ed. Ageing, spirituality and pastoral care. New York: The Haworth Pastoral Press. p. 111-123.) McGRATH, A.E. 1999. Christian spirituality. Oxford: Blackwell. McNAMARA, L.J. 2002. Theological perspectives on ageing and mental health. (In MacKinlay, E. et al., ed. Mental health and spirituality in later life. New York: The Haworth Pastoral Press. p. 1-15.) PARKS, S.D. 1992. Faith development in a changing world. (In Astley, J. & Francis, L., eds. Christian perspectives on faith development. Grand Rapids: Eerdmans. p. 92-107.) p p ) POP, F.J. 1964. Vrijmoedigheid. Bijbelse woorden en hun geheim. ’s- Gravenhage: Boekencentrum. SOUTHARD, S. 1989. Theology and therapy: The wisdom of God in a context of friendship. Dallas: Word. TIELEMAN, D. 1995. Geloofscrisis als gezichtsbedrog: Spiritualiteit en pastoraat in een postmoderne cultuur. Tweede druk. Kampen: Kok. p p TILLICH, P. 1952. The courage to be. London: Collins. g VAN’T SPIJKER, W. 1993. Tussen balans. (In Van’t Spijker, W., red. Spiritualiteit. Kampen: De Groot Goudriaan. p. 307-330.) VAUGHN, J.P. 1994. Pastoral care to the ageing: An imaginative response to barrenness. Pastoral Psychology, 42(3):171-184. In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 438 VELEMA, W.H. 1990. Nieuw zicht op gereformeerde spiritualiteit. Kampen: Kok. WAAIJMAN, K. 2002. Spirituality. Leuven: Peeters. WATTS, F., NYE, R. & SAVAGE, S. 2002. Psychology for Christian ministry. London/New York: Routledge. In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 Key concepts: In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 439 Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit … tydens vroegbejaardheid In die Skriflig 39(3) 2005:423-439 440

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/396/289

Afrikaans

Church ministry to post-modern city dwellers The world today is characterised by postmodernism and urbanisation. Both these processes have a serious impact on the world as we know it – on social life, and also on the ministry of the church. Working from a practical-theological foundation, the church is defined as a “called community of believers”. The issue, however, is how this community should effectively and practically live out their faith in an urbanised post-modern world. This issue is investigated and suggestions in this regard are made. Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer Skool vir Basiese Wetenskappe Vaaldriehoekkampus, Noordwes-Universiteit VANDERBIJLPARK E-pos: sakkie@lifecf.co.za E-pos: bybhjmvd@puknet.puk.ac.za Abstract Church ministry to post-modern city dwellers Opsomming Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens Die wêreld van vandag word gekenmerk deur postmodernisme en verstedeliking. Albei hierdie prosesse het ’n groot impak op die wêreld soos ons dit ken, op sosiale strukture en ook op kerklike bediening. Vanuit ’n prakties-teologiese fundering word die kerk gedefinieer as ’n “geroepe gemeenskap van gelowiges”. Die vraag is hoe hierdie gemeenskap hulle geloof prakties en effektief uitleef in ’n stedelike, post-moderne wêreld. Hierdie artikel ondersoek hierdie vraag en doen voorstelle in hierdie verband aan die hand. In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 1 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens 1. Inleiding Die veranderinge in tydgees, veral in die Westerse wêreld, het al so gemeenplasig geword dat die begrip “postmodernisme” as ’n modewoord beskryf kan word. Benewens hierdie veranderinge het die spoed van verstedeliking ook bygedra tot ’n groot ommekeer in die tradisionele bestaan. Albei hierdie sake sal noodwendig ’n invloed op die kerk uitoefen. In hierdie artikel word hierdie sake, te wete postmodernisme en verstedeliking, met mekaar in verband gebring wanneer ondersoek ingestel word na kerklike bediening in ’n postmoderne konteks, en veral gefokus word op die bediening aan die stadsmens. In hierdie ondersoek word die verskynsels van postmodernisme en verstede- liking eerstens kortliks beskryf. Tweedens word gelet op die wese van die kerk, veral vanuit ’n reformatoriese oogpunt, asook wat die invloed van die postmodernisme en verstedeliking op die kerk is. Verder word vanuit prakties-teologiese oorwegings aandag gegee aan brandpunte in die huidige wêreld en laastens word gelet op wyses waarop die kerk kan aanpas om relevant te wees in ’n postmoderne, stedelike omgewing. 2.1 Die oorgang vanaf die modernisme na die post- modernisme Volgens Naudé (1992:98) verwys die term postmodernisme op filosofiese vlak na die beweging waarin fundamentele kritiek teen die modernisme en tradisie van die Verligting uitgespreek word. Neutjens (2000:286) meen een van die algemeenste kenmerke van die postmodernisme is dat rasionaliteit nie langer gesien word as die enigste geldende basis waarop kulture gebou word nie. Hierdie artikel sluit aan by Neutjens (2000:283) deur die postmodernisme te beskou as die proses om verby die (rasionele) grense van modernisme te beweeg. So beskou, is die verskynsel “post- modernisme” steeds vaag, maar Janse van Rensburg (2001:34) wys daarop dat verskille tussen belangrike eksponente van hierdie verskynsel enige nadere definisie bemoeilik. Oral waar daar egter met verantwoordelikheid gekyk word na die toekoms, moet die simptome van hierdie belangrike kulturele verandering, wat in verskeie velde manifesteer, ernstig bejeën word. In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 2 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer Postmodernisme het grootliks te make met die verandering van die wyse waarop die mensdom homself en sy wêreld verstaan. Waar die modernisme ’n vertroue in rede en wetenskap as ’n weg na die waarheid en vervulling voorgestaan het, het die postmodernisme ’n wantroue in hierdie rasionele velde. Aan die hand van Olthuis (1999:140-152) kan die volgende opsomming gegee word: • in die modernisme is die realiteit logika; vir die postmodernisme is die lewe “meer as logika”; • in die modernisme is die realiteit logika; vir die postmodernisme is die lewe “meer as logika”; • die modernisme is meer rigied in strukture, geslote argumente, eenheid en eenvormigheid, stabiliteit, veiligheid, beheer, stelsels en grense, terwyl die postmodernisme vryheid, oop argumente, diversiteit, verandering, risiko en verhoudinggesentreerdheid voorstaan. Dit is moeilik om presies te bepaal wanneer die postmodernisme as ’n dominante wêreldbeeld in die Weste na vore getree het en Janse van Rensburg (2001:13) wys daarop dat die meeste grondliggende idees van die postmodernisme reeds vir ’n baie lang tyd die rondte doen. Binne die omvangryke korpus van wetenskaplike literatuur oor die postmodernisme vind Janse Van Rensburg (2001:13) ’n verdere gemeenskaplike faktor. Daarvolgens is realiteit in ’n konstante toestand van flux (vloeibaarheid), met ander woorde niks bly staties nie. Dit veroorsaak die dilemma dat die konsep realiteit nooit gedefinieer kan word nie. 2.1 Die oorgang vanaf die modernisme na die post- modernisme Skrywers soos Nietzsche, De Saussure, Heidegger, Levi-Strauss, Foucault, Derrida en Lyotard, het volgens Janse van Rensburg (2001:13-34) almal deel aan die wortelvorming van die boom van postmodernisme en – alhoewel hulle wyd uiteenlopende idees het – bind bogenoemde gemeenskaplike faktor hulle tog saam. Tesame met die besef dat realiteit in ’n konstante toestand van flux is, het daar in die twintigste eeu ’n bewustheid ontwikkel aangaande die tekortkominge van wetenskap en rasio- naliteit (Nash, 1997:17). Gebeurtenisse soos die twee wêreldoorloë, die Nazi’s se etniese reiniging, die atoombomaanvalle op Hiroshima en Nagasaki, en kernkragrampe by Tjernobil en Three Mile Island het alles bygedra tot die erkenning dat die menslike verstand en vermoëns (rasionalisme) alleen nie die wêreld se probleme kan oplos nie en dikwels eerder daartoe bydra (Du Toit, 2000:51-52). Die feit dat die fondament van die modernisme, naamlik ’n vertroue op wetenskap en wetenskaplike metode, asook die transendentale gesag van die rede (Adam, 1995:15) begin bevraagteken is, saam met die erkenning van die invloed van vooronderstellings op wetenskaplike werk (Adam, 1995:13) het ’n verdere kenmerk van In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 3 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens die postmodernisme blootgelê: ’n verdraagsaamheid teenoor plura- lisme. Verskillende godsdienstige, kulturele en politieke wêreld- beelde het as gevolg van die grootskaalse verbetering van vervoer- en kommunikasiestelsels met mekaar in aanraking gekom en op mekaar begin inwerk. Die mens het blootstelling gekry aan ’n global village (Du Toit, 2000:58). Dit het ’n oorgang vanaf ’n enkele godsdienstige en kulturele wêreldbeeld na ’n pluralistiese, multi- godsdienstige en multikulturele wêreldbeeld meegebring. Die moderne tradisionele Westerse omgewing se blootstelling aan en infiltrasie deur ander wêreldbeelde het daartoe gelei dat “waarheid” relatief geraak het binne hierdie konteks. Op rasionele vlak kon nie bewys word dat een waarheid of wêreldbeeld noodwendig “beter” is as ’n ander nie. Binne hierdie konteks het nuwe kommunikasie- kanale soos satelliettelevisie en veral die internet ander wêrelde tot binne in mense se huise gebring en het die kerk in ’n groot mate die “hekwagterrol” wat dit vroeër in ’n eendimensionele wêreld oor lidmate kon uitoefen, verloor. Binne spesifiek ’n Suid-Afrikaanse konteks het die oorgang na ’n demokratiese politieke bestel ook ’n groot impak gehad. ’n Nuwe samelewingsorde is daargestel waarin met vorige grense, wette en geslote stelsels weggedoen is. In die nuwe samelewingsorde speel veral die Afrikaanse kerke ’n baie minder prominente rol as vroeër (Du Toit, 2000:57). 2.1 Die oorgang vanaf die modernisme na die post- modernisme Al hierdie veranderinge is net soos die veranderinge wat die oorgang van ’n pre-modernistiese na ’n modernistiese samelewing gekenmerk het (Adam, 1995:1-3) nie bloot ’n modegier van verby- gaande aard nie. Dat hierdie veranderinge in wese struktureel en blywend van aard is, word onderstreep deur die feit dat outeurs soos Janse van Rensburg (2001:35-63) die langste hoofstuk in sy boek oor die implikasies van postmoderne denke – spesifiek vir die teologie – wy aan ’n kritiese evaluering van hierdie verskynsel. Adam (1995:xiii) wys in sy werk daarop dat selfs die felste kritici van die postmodernisme erken dat hierdie verskynsel ’n groot impak het op die hedendaagse filosofie, teologie en Bybelinterpretasie. Du Toit (2000:59) voer aan dat die oorgang na die postmoderne era nog nie ten volle voltrek is nie, maar merk op dat wanneer dit gebeur het, daar iets “onherroeplik anders met ’n nuwe struktuur van denke” sal bestaan. Nadat daar baie kortliks gekyk is na enkele kenmerke van die postmodernisme en gesien is hoedat hierdie verskynsel besig is om ’n fundamentele verandering in denke in veral die Westerse wêreld In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 4 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer teweeg te bring, word vervolgens gelet op die proses van ver- stedeliking. 2.2 Die proses van verstedeliking Tans is die verstedelikingsproses steeds ’n wêreldwye verskynsel in die ontwikkelde en ontwikkelende wêreld. Die redes vir die huidige proses van verstedeliking sluit onder andere die volgende in: die behoefte aan kwaliteitgesondheidsorg en opvoeding, natuurlike ge- boortegroei, die persepsie dat die algemene lewe in stedelike gebiede “beter” is, die moontlikhede van werk, die groter netwerk van ekonomiese en sakeondernemings-infrastruktuur, politieke be- sluite en immigrasie (vgl. Jenkins, 1997:55). Hierdie redes vind weerklank in Kok en Gelderblom (1994:13-29) se opsomming van die terreine waarin die uitdagings vir die beplanning van stedelike gebiede lê, naamlik: toegang tot geleenthede, bekostigbare fasili- teite en dienste, en die voorsiening in mense se basiese behoeftes. Jenkins (1997:54) voer die ontstaan van stede terug na die landbou- era in die menslike ontwikkeling. Dit het ’n dramatiese verandering teweeggebring vanaf ’n jagter-/versamel-kultuur na gesofistikeerde omgewings waar meer komplekse strukture, burokrasie en weer- magte georganiseer kon word (Jenkins, 1997:54). Stede het veral vanweë hulle rol as politieke en ekonomiese middelpunte die sentra van verdere ontwikkeling geword. Nuwe klasse mense soos soldate, onderwysers, politici en handelaars het ontstaan. Heelwat later, tydens die Industriële Revolusie, is die mens se produksievermoëns vergroot deur die vinnige ontwikkeling van die tegnologie. Hierdie ontwikkeling het ’n golf van migrasie na stedelike gebiede tot gevolg gehad. Groot ekonomiese voordele het gevolg, kennisvlakke het gestyg en die tegnologie het voortgestu. In die algemene stedelike lewe van vandag word die bates van die tegnologie – dinge soos elektrisiteit, telefone en toegang tot drink- water – algemeen aanvaar. Fourie (2000:14) wys daarop dat die gebruikmaking van die tegnologie begin het met die aanvanklike verskaffing van lig, maar spoedig ontwikkel het na masjinerie en huishoudelike hulpmiddels soos yskaste, mikrogolfoonde, televisie- stelle en rekenaars. Net so sal verdere tegnologiese ontwikkelings die menslike bestaan verder verander. Stede in ontwikkelde lande word reeds gekenmerk deur supersnelweë, sellulêre netwerke, indrukwekkende argitektuur en sneltreine. Verder wys Fourie (2000: 14) daarop dat die internet-infrastruktuur die mens se lewe net so drasties sal verander as wat die elektrisiteitsinfrastruktuur gedoen het. In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 5 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens Die verstedelikingsproses het egter met probleme gepaard gegaan. ’n Verval in tradisionele waardes was aan die orde van die dag, behuisingsprobleme het gevolg en alkoholisme, prostitusie en misdaad het deel geword van die algemene bestaan (Jenkins, 1997:54). Die impak van MIV/Vigs moet ook al hoe meer in ag geneem word by verstedeliking. 3. Die invloed van die postmodernisme en verstedeliking op kerklike bediening . Die invloed van die postmodernisme en verstedeliking op kerklike bediening 2.2 Die proses van verstedeliking Die huidige twaalf miljoen MIV/Vigs- wesies wêreldwyd sal binne ’n verstedelikingskonteks ’n nuwe uitdaging wees, terwyl die uitdaging van werkloosheid sal verander na een van ’n te vinnige omset van werkers (Fleshman, 2001:1). Die daling in lewensverwagting van veral volwassenes sal ook enorme druk op die sosiale en welsynstrukture binne die stad plaas. Hierdie probleme het veral betrekking op sosiaal-maatskaplike sake en stel groot uitdagings aan owerhede, maar ook aan die kerk. Van der Walt (1992:27-29) wys daarop dat die verstedelikingsproses ook negatief op die kerk inwerk vanweë die sekularisasie en gods- dienstige verval wat met verstedeliking saamhang. In die volgende afdeling sal in meer besonderhede en vanuit ’n prakties-teologiese hoek aandag gegee word aan die invloed van die postmodernisme en verstedeliking op die kerklike bediening. 3.1 Prakties-teologiese besinning Volgens Heyns en Pieterse (1991:9) vra die Praktiese Teologie na die teorieë wat ten grondslag lê van die kommunikatiewe geloofshandelinge in diens van die evangelie. Hierdie teorieë word krities beoordeel en – wanneer nodig – word nuwe teorieë ontwikkel. Dit geld vir alle geloofshandelinge van mense waarvan die meeste binne die aktiwiteite van die gemeente voltrek word. Dit sluit handelinge rondom die erediens, die onderrig aan lidmate en kinders, die pastorale versorging van mense, bepaalde dienste aan mense, die prediking en die getuienisaksie van mense in. Heyns en Pieterse (1991:8) wys daarop dat Praktiese Teologie daardie deel van die teologie is wat die ontmoeting tussen God en mens ondersoek en veral gefokus is op die rol van mense binne hierdie ontmoeting. Praktiese Teologie is geïnteresseerd daarin of die prediker die gehoor en hul konteks, dit is hul leefwêreld en denkwêreld, hul verwagtings, vrese, en hul belewenis van God, reg verstaan sodat die prediker die boodskap doeltreffend aan hulle kan kommunikeer. Praktiese Teologie is dus ’n studie van die handelinge van mense wat daarop ingestel is om ander mense te help om God te ontmoet en met God en medemens in gemeenskap In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 6 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer te lewe. Praktiese Teologie het te doen met daardie geloofs- handelinge wat doeltreffend met ander kommunikeer sodat ruimte geskep kan word vir mense om God te ervaar in hierdie wêreld. Hierdie definisies verwys – veral wat prediking betref – na die mens en sy/haar leefwêreld. In ’n meer onlangse publikasie toon Pieterse (2002:77) egter aan dat die algehele studieveld van die Praktiese Teologie afgestem is op ’n bemiddelingsrol tussen die mens se leefwêreld en die Christelike tradisie. ’n Beter verstaan van wat Praktiese Teologie behels, dra by tot die duideliker verstaan van die kerk se uitdaging in ’n postmoderne, stedelike omgewing. Indien Praktiese Teologie die teorieë onder- soek wat ten grondslag lê van kommunikatiewe geloofshandelinge in diens van die evangelie, en dit poog om rekening te hou met die wêreld waarbinne die hoorders hulself bevind, dan sou die gevolg- trekking wees dat die prakties-teologiese teorieë opnuut beoordeel moet word binne die konteks van verstedelikings- en postmoderne prosesse. Breytenbach en Pieterse (1992:101) wys daarop dat een van die belangrike insigte van die Praktiese Teologie juis is dat teorieë vir die praktyk uitgespel, ontwikkel en ontwerp moet word (vgl. Pieterse, 2002:78). 3.2 Die kerk as saamgeroepte gemeenskap van gelowige Om hierdie deel van die artikel te fundeer, is dit belangrik om eerstens ’n basisteorie van die “kerk”, soos verstaan uit die Bybel, te omskryf. Daar word met ander woorde aandag gegee aan ’n definisie van die begrip kerk. Die doel daarvan is egter nie om ’n uitgebreide definisie van die kerk se wese te formuleer nie, maar om aandag te gee aan ’n basisteorie waaraan die kerk herken kan word. So ’n herkenning is belangrik omdat die kerk in ’n veranderde wêreld funksioneer. Binne hierdie wêreld met sy uitdagings, probleme en behoeftes moet die kerk haar plek, rol en funksie verstaan en uitleef. In die kleinste definieerbare vorm is die kerk die “saamgeroepte gemeenskap (koinonia) van gelowiges in Christus”. So word dit bely in die Apostoliese Geloofsbelydenis (art. 10); Handelinge 2:47 leer ook dat die Here hulle wat tot geloof in Jesus Christus gekom het, by die gemeente “gevoeg het” (Oostenbrink & Lotter, 1999:17). Berkhof (1994:555) wys op die Nuwe-Testamentiese gebruik van die woord ekklesia wat saam met sunagoge die woorde is waarmee na die kerk verwys word. Sunagoge word uitsluitlik gebruik om te verwys na die godsdienstige byeenkoms van die Jode, of die geboue waarin hulle bymekaar gekom het. Ekklesia verwys oor die algemeen na die kerk van die Nuwe Testament, alhoewel dit ook soms na openbare vergaderings verwys. Hiervolgens dra ekklesia die eenvoudige betekenis van “die saamgeroepte vergadering” met God as die “sameroeper”. Heyns en Pieterse (1991:62) is van mening dat die wese van die “saamgeroepte vergadering” (of gemeente) goed beskryf word deur die term “liggaam”. Volgens Duffield en Van Cleave (1987:419) is die kerk die goddelike ingestelde liggaam waardeur die evangelie uitgedra word en na gelowiges omgesien word. Dit wil voorkom asof daar breë konsensus bestaan dat die basisteoretiese beskrywing van die kerk rus op die pilare van “geroepe gemeenskap van gelowiges”. “Geroepe” verwys na die goddelike handeling in die byeenbring van hierdie gemeenskap (vgl. Spoelstra, 1989:6). “Gemeenskap” verwys hier na saamgeroep wees, bymekaar wees, saam deel of mee- lewend wees. “Gelowiges” verwys na mense wat in ’n dienende, aanbiddende geloofsverhouding tot Jesus Christus staan. Gemeenskap is in kerklike terme eerstens ’n skakeling tussen God en mens en daarna ’n skakeling tussen mense (vgl. Oostenbrink & Lotter, 1999:75). 3.1 Prakties-teologiese besinning Naudé (1992:99) is van mening dat elke tyd nuut moet dink en praat oor die evangelie. Hoe sou die handelinge in diens van die evangelie lyk om ruimte te maak vir mense om God te ervaar binne die hedendaagse konteks? Dat verstedeliking en die postmoder- nisme deel is van die kontekste waarbinne groot getalle van die mensdom hulself nou bevind, is reeds belig. Dat daar dus ’n behoefte bestaan aan die aktualisering van bestaande teorieë vir die uitvoering van die gelowiges se geloofshandelinge binne die wêreld waarbinne hul leef, is duidelik. Heitink (1993:18-19) pleit vir ’n verstaan van Praktiese Teologie wat die Christelike geloof wil bemiddel midde-in die praxis van die samelewing. Hierdie be- naderingswyse impliseer ’n teologie wat ontwikkel word vanuit die gesekulariseerde mens se kontekstuele ervaringswêreld. Die feit dat daar reeds die afgelope aantal jare so baie oor kerkvernuwing gedink is, beklemtoon verder hierdie behoefte aan die aktualisering van teorieë (vgl. Vorster, 1993:523; Shawchuck & Heuser, 1993: 167; Bakke & Hart, 1987:59). Alvorens gelet word op die kerk se posisie en roeping te midde van ’n verstedelikende en postmoderne wêreld, word die aandag bepaal by die wese van die kerk. In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 7 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens 3.2 Die kerk as saamgeroepte gemeenskap van gelowige In die onpersoonlike stadsituasie waarin al hoe meer mense hulself bevind, bied die gemeente as liggaam van Christus die ruimte vir innige persoonlike geloofsomgang met mekaar en met die Here. In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 8 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer Dit is verder voor die hand liggend dat hierdie “gemeenskap” wat in ’n dienende verhouding tot Christus staan, nie sonder ’n doel bestaan nie. Vir Burger (1999:6) is die wêreldgerigtheid van die Christelike godsdiens, asook die verkondigde heil, ’n wesenlike deel van die gereformeerde geloof. Dit is vir Burger duidelik dat die kerk nie weggeroep word uit die wêreld nie, maar juis geroep word om op ’n nuwe manier in die wêreld te leef. Vir Luther en Calvyn was die roeping van die kerk en van Christene in die wêreld ’n belangrike saak (Burger, 1999:7). Nash (1997:88) sien as een van die primêre doelwitte van ’n kerk in enige era om ’n plek van ware gemeenskap te bied, en om daardie gemeenskap te ontwikkel op so ’n wyse dat dit die koninkryk van God vergestalt. Die “gemeenskap van gelowiges” bestaan uit persone wat eers nie deel was van hierdie gemeenskap nie, maar oortuig geraak het van die heerskappy van Christus en hulself dus in gehoorsaamheid skaar by die gemeen- skap van gelowiges. Hulle het tot hierdie oortuiging gekom deur die werk van die Heilige Gees en die Woord, en blootstelling aan die getuienis van die liggaam van Christus aangaande die Christus- gebeure. Hierdie “getuienis” wat uitgaan van die kerk as gemeenskap van gelowiges is nie beperk tot Woordgetuienis nie, maar die apostel Jakobus maak dit in sy algemene sendbrief baie duidelik dat Woordgetuienis en daadgetuienis onlosmaaklik aan mekaar verbind is. Hierdie daadgetuienis het baie aspekte waarvan een die sosiale verantwoordelikheid van hierdie gemeenskap van gelowiges (die kerk) is. Jesus Christus het dit duidelik gestel dat die persone wat deel is van die “gemeenskap” soos sout vir die aarde, of soos ’n lig op ’n berg is (Matt. 5:13,14). Ander skrywers in die Nuwe Testament het ook klem gelê op die gelowige se sosiale verantwoordelikheid (vgl. Gal. 2:10). Die doel met die hierdie daadgetuienis is ook die eer van God (Matt. 5:16). Die gevolgtrekking is dat die kerk as “gemeenskap van gelowiges” bestaan met ’n sekere roeping om te vervul. 3.2 Die kerk as saamgeroepte gemeenskap van gelowige Die geloofsomgang met God en mekaar moet so weerspieël word dat die kerk as “gemeenskap van gelowiges” ook na buite moet uitreik om mense in te trek: die kerk moet onder andere ’n sosiale verantwoordelikheid uitleef. Vervolgens word aandag gegee aan die omstandighede “buite” die kerk waarin die kerk geroep word. 3.3. Die kerk en die wêreld vandag Die kerk bevind haar in ’n wêreld waar vryheid van denke, vryheid van spraak en menseregte belangrike uitgangspunte van die denkraamwerk vorm. De Klerk (1999:315) som die hedendaagse In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 9 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens tendens op as weerstand teen die kerk, teen voorskriftelikheid, kerklike taal en lied, belydenis, prediking en kerklike betrokkenheid. Hendriks en Erasmus (2001:60) wys daarop dat die wyse waarop mense oor waarheid dink, drasties verander. Die pleidooi wat dus gelewer word, is dat die kerk dieper as styl sal moet sny. Ou waarhede sal nuut herdink, oor besin en geïnterpreteer moet word. Bo en behalwe laasgenoemde opmerkings is dit ook ’n werklikheid dat die meeste hoofstroomkerke tans ’n negatiewe groei in getalle toon (vgl. Van der Walt, 1999:1; Oostenbrink & Lotter, 1999:13; Hendriks & Erasmus, 2001:62). Oostenbrink en Lotter (1999:21) vind ’n rede vir hierdie verskynsel in die feit dat hedendaagse mense probleme ondervind om in die tradisionele kerklike opset hulle spiritualiteit uit te leef en Du Toit (2000:59) wys juis daarop dat die postmodernisme ’n nuwe soeke na die spirituele laat posvat het. Mense beleef die kerk egter as koud en die liefdevolle God as ver. Die rede hiervoor is dat hulle volledige mensheid, wat hulle sosiale en emosionele behoeftes insluit, nie altyd betrek word nie. Soos Louw (1998:18) tereg opmerk, moet die kerk ophou om te onderskei tussen kerk en samelewing en sal dit kerk in samelewing moet word (vgl. Burger, 1999). Die eerste realiteit wat die kerk moet hanteer, is die verbrokkeling van die sosiale gemeenskap soos dit geken is. “Gemeenskap” verwys in hierdie verband na die sosiale bande wat tussen persone bestaan op die algemene vlak van familie en vriende en nie na die “gemeenskap van gelowiges” soos vroeër in die artikel gedefinieer nie. Nash (1997:88) wys daarop dat gemeenskappe in die moder- nistiese era baie maklik tot stand gekom het, omdat die kerk gebou was rondom families, woonbuurte en vriende. Almal het mekaar sosiaal geken en verstaan, en hulle het hierdie algemene gemeen- skap in die kerk net voortgesit. In Suid-Afrika het wetgewing soos aparte woongebiede vir verskillende groepe hierdie homogene gemeenskappe help in stand hou. Strukturele veranderings in die Westerse wêreld en politieke veranderings in Suid-Afrika het egter ook in hierdie opsig noodgedwonge veranderings in die kerk teweeggebring. 3.3. Die kerk en die wêreld vandag Wat meer plattelandse gemeenskappe betref, het kinders die ouer- huise verlaat, gaan studeer en in stede gaan werk. In stedelike gemeenskappe moes albei ouers in baie gevalle begin werk om ekonomies te oorleef of om ’n gekose lewenstyl te handhaaf. Die gevolg was dus dat die natuurlike gemeenskapsbande nie meer so algemeen en op ’n sosiale wyse bestaan het nie. Kerke op die platteland moes diegene bedien wat agterbly, wat in vele gevalle die ouer of bejaarde mense was, asook jong kinders. Hierteenoor word In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 10 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer stede weer gekenmerk deur baie enkellopendes wat uit uiteen- lopende kontekste kom. Benewens hierdie verskynsel wat eie is aan ’n verstedelikingskultuur, bring die postmoderne kultuur ook nog ’n aantal gemeenskapsvraagstukke na vore. Cray (1998:11) wys daar- op dat die postmoderne kultuur een is van tydelike gemeenskappe, baie ontmoetings, maar min verhoudings. Omdat identiteit ’n verbruikerskeuse geword het, kan die self dus kies saam met wie hy/sy wil sosialiseer. Hierdie nomadiese beweging van een gemeen- skap na ’n ander word gevind in sekere gebeurtenisse soos ’n klubbyeenkoms, ’n fees, ’n protesmars, of ’n wedstryd. Die gemeen- tes van die hedendaagse tyd word dus gekenmerk deur ’n verbrokkelde sosiale gemeenskap. Een van die vernaamste verskynsels van die postmoderne era is verder dat dit ’n era van onsekerheid is. Cray (1998:12) wys daarop dat waar die belangrikste intellektuele vyand van die modernistiese tyd sekularisasie was, daardie rol in die postmodernisme ingeneem word deur relativisme. Daar word vandag geleef in die era van inligting. Mense word gebombardeer met inligting en met kom- peterende aansprake op “die” waarheid, of die gebrek aan “’n” waarheid. Daar is geen oorkoepelende wêreldbeeld meer nie. Koerante, televisie en die radio is instrumente in hierdie algemene ontploffing en verbrokkeling van wêreldbeelde. Die media werk kompeterend, elk met ’n eie aanspraak tot waarheid, maar is ook skepties in die sin dat elke sodanige aanspraak betwyfel kan word. Die onsekerheid het verskeie negatiewe gevolge. Volgens Cray (1998:16) betaal jongmense die prys vir onsekerheid deur middel van hul liggame en persoonlikhede. Sake soos vrees, depressie, eetprobleme, selfmoord en ander selfvernietigende tendense begin toeneem. Tereg som die sanggroep U2 dié tendens in hul lied “Zooropa” met die volgende woorde op: “And I have no compass, and I have no map, and I have no reason, no reason to get back. 3.3. Die kerk en die wêreld vandag And I have no religion, and I don’t know what’s what, and I don’t know the limit, the limit of what we got” (U2, 1993). Vir die postmoderne wêreldbeeld is die wyse waarop verbruik word, ’n belangrike element in die tipe identiteit wat ’n persoon aanneem. Die winkelsentrum het die gemeenskapsentrum geword waar mense mekaar ontmoet en leef. Hierdie consumerism, wat sy oorsprong alreeds in die modernisme het, hou die subjektiewe belofte vir mense in dat produkte en dienste iets vir hulle gaan doen. Die begeerte na die “nuutste” word gedurig gestimuleer. Vir Sine (1999:23) is consumerism een van die primêre waardes van die huidige generasie. Vir Boeve (1999:30) word die postmoderne individu gedegradeer tot ’n consumer, ’n verbruiker, ’n aankoops- 11 In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens faktor in die mark. Vryheid word geïdentifiseer met die vermoë om te kan koop (Boeve, 1999:30). Cray (1998:5) wys dat die probleem met consumerism ekonomies van aard is en dat dit ’n kultuur van dissatisfaksie skep, in plaas van contentment, oftewel tevredenheid. Hierdie kultuur sluit spiritualiteit nie uit nie, maar plaas dit op die rak as een van ’n reeks verbruikersitems. Hierdie nuwe omgewing en kultuur waarbinne mense leef, het die emansipasie van die self as ’n primêre faktor gestimuleer. ’n Persoon se wêreld draai rondom wat verbruik word en daarin vind hy/sy hulself. Dit lei weer daartoe dat persone ook ’n ervaring in hul godsdiens wil beleef. Daar moet iets gebeur met hulle by die kerk, anders is dit vervelig. Dit is duidelik nie die doel van die kerk om aan elkeen ’n “aangename ervaring” te gee nie, maar indien die postmoderne kultuur beter verstaan word, noodsaak dit tog ’n verskuiwing van wat beleef word as ’n leë gestruktureerde spiritualiteit na iets wat meer tasbaar is en as lewensveranderend ervaar kan word. ’n Groot deel van die energie van mense in ’n postmoderne wêreldbeeld word bestee aan die vraag: Wie is ek? Hulle werk om ’n persoonlike identiteit te ontwikkel. Wanneer hierdie identiteit ont- wikkel is, begin postmoderne mense soek na daardie gemeenskap- affiliasies wat hulle persoonlike identiteit bevorder en tot hulle spreek (Nash, 1997:88). Wat gebeur by die organisasie, moet met “hom/haar” gebeur. Die gedagte het ontstaan dat organisasies mense moet dien en nie andersom nie. Die sleutelwoord wat kerke in gedagte moet hou, is “keuse”. 3.3. Die kerk en die wêreld vandag Die postmoderne mens het ’n keuse, en hy of sy beoefen hierdie vryheid om te kies. Gedurende die tydperk van die modernisme is identiteit gevind in progressie, ’n ideologiese hoop op die toekoms. Die postmodernisme het hierdie sekerheid oor die toekoms verloor. In die postmoderne wêreld lê identiteit in die vermoë om ’n bepaalde narratief vir jouself te vind. Die individu se biografie moet aanhoudend eksterne faktore in sy/haar lewe integreer en binne die deurlopende storie van die “self” uitwerk (Cray, 1998:7). Waar identiteit gedurende die era van die modernisme geneig het om rondom ’n funksie en posisie in die openbare arena te draai, is die neiging in die postmodernisme na die ervaring van lewe, hoe ek lyk en wat ek verbruik. Die vraag na identiteit staan sentraal tot pastorale kerklike bediening omdat identiteit inherent ’n vraag na selfwaarde en selfbeeld impliseer. Daar is reeds verwys na die geweldige geestelike ontwaking wat in die Westerse wêreld aan die ontwikkel is (Nash, 1997:49). Hierdie ontwaking vind egter in vele gevalle buite die grense van die kerk plaas. Die postmoderne era het ’n geestelike honger begin vermeng met ’n wantroue in outoritêre instellings, insluitend godsdienstige In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 12 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer instellings. Spiritualiteit is terug in die openbare omgewing, maar sonder rigtingwysers (Cray, 1998:13). Chris Carter, die skepper van die X-files, sê die volgende van homself: “I’m a non-religious person looking for a religious experience” (Cray, 1998:13). Hierdie stelling som die gees van die tyd goed op. Tog, in hierdie tyd van geestelike honger rig mense hulself tot spirituele boeke en ander geestelike middele, maar nie noodwendig tot die Bybel of die kerk nie. Die kerk as instituut word afgeskryf, omdat dit lyk asof die kerk nog in ’n pre- moderne of hoogtens modernistiese era vasgevang is. In hierdie afdeling is gewys op ’n paar aspekte wat verband hou met sowel verstedeliking as postmodernisme as verskynsels. Alhoewel hierdie aspekte soms oorvleuel, is gepoog om aan te toon watter aspekte verband hou met elk van die twee verskynsels. As gevolg van hierdie verwikkelings is daar veral twee uitdagings vir die kerk wat uitkristalliseer. Die eerste kan beskryf word as mense se geestelike honger. Die tweede uitdaging is dié van geestelike vitaliteit. Geestelike vitaliteit word benodig om die veranderinge van die wêreld waarbinne beweeg word, te kan hanteer. 3.3. Die kerk en die wêreld vandag Postmoderne mense soek ’n verhouding met God wat dinamies en lewens- veranderend is. Tereg wys Oostenbrink en Lotter (1999:13) daarop dat gemeentes te staan kom voor ’n groot golf van verandering. As die golf teëgestaan word, kan dit die gemeentes plat slaan, maar as die energie van die golf reg gebruik en bestuur word, kan dit nuwe groei vir gemeentes meebring. Vervolgens word daarom spesifiek gefokus op die kerk in die postmoderne stedelike omgewing. 3.4 Die kerk in ’n postmoderne stedelike omgewing Die probleem wat in hierdie afdeling aan die orde kom, is hoe die kerk as “gemeenskap” moet reageer ten opsigte van die ver- stedelikings- en postmoderne prosesse in die bereiking van die missie wat saamkom in aanbidding, uitreiking, diens en versorging insluit. Sweet (1999:2) maak die opmerking dat die kerk met betrekking tot hierdie veranderinge ook die toekoms in die oë moet begin kyk, en ophou om diegene wat dit wel doen, met misnoeë te bejeën. Vorster (1993:523) is van mening dat “kerkvernuwing” een van die belangrikste temas in die moderne ekklesiologie is. Shawchuck en Heuser (1993:167) stel dat die enigste gemeentes wat in die komende dekades sal oorleef, daardie gemeentes is waar die leiers geleer het om verandering te hanteer en nie te ignoreer nie. Tog kan die kerk nie (op heel modernistiese wyse) net aanpas by die mens, asof die mens in die sentrum staan nie. Die kerk moet in enige aanpassing wat gemaak word, steeds getrou bly aan haar goddelike roeping en eie aard, soos dit vroeër in die artikel 13 In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens benadruk is (vgl. 3.2). Daarom moet met omsigtigheid te werk gegaan word om te voorkom dat dit klink asof die kerk ’n organisasie is wat “’n nuwe lagie verf” moet kry vir ’n nuwe tyd, soos (om ’n heel profane voorbeeld te gebruik) nuwe rugbyreëls “die spel moet laat vloei ter wille van die skare”. In so ’n geval sal die kern van kerkwees, naamlik die saamgeroepte gemeenskap met God as sameroeper, gemis word. Soos Van der Walt (1999:54) tereg uitwys, mag die kerk nie self postmodernisties word nie, maar moet dit wel die postmoderne mens bedien. Tog is dit ook waar dat die kerk nie mag stagneer nie. Omdat die mense wat tot die “gemeenskap” toetree, uit bepaalde kulturele en sosiale kontekste kom, sal dit noodwendig ook ’n invloed hê op hoe die “gemeenskap van gelowiges” in praktyk daar uitsien. Soos wat tye, kontekste en wêreldfilosofieë verander, sal dit ook die same- stelling van die “gemeenskap” beïnvloed. Dus is dit noodsaaklik vir die kerk om te poog om op ’n wyse wat vir die hedendaagse mens verstaanbaar en effektief is, “gemeenskap” of kerk te wees. Dit help nie om steeds Grieks te praat as Engels die wêreldtaal geword het nie. 3.4 Die kerk in ’n postmoderne stedelike omgewing Wat verander het, is nie die feit dat mense kommunikeer nie, maar wel die middele en metodes wat mense gebruik om hulself uit te druk en met mekaar te kommunikeer. Daarom juis dat die kerk nooit dit mag inboet wat haar sentrale wese is nie, maar dat wel na nuwe middele oftewel verpakking gekyk kan word, is voor die hand liggend (Burger, 2000:4). Dit sou middele wees wat die kerk kan gebruik om haar ware tradisionele boodskap uit te dra na ’n veranderde postmoderne stedelike wêreld. Richards (1970:39) maak die stelling (in die sewentigerjare alreeds) dat daar al meer ’n bewustheid kom dat die kerk nie langer met geboue, organisasies en aktiwiteite geïdentifiseer kan word nie, maar verstaan moet word as die “mense van God”. Prins (1997:38) wys daarop dat daar ’n duidelike verskuiwing is in die betekenis van rasionaliteit vir die huidige generasie teenoor dit wat vorige generasies daaronder verstaan het. Teenoor die idee dat die menslike rede die enigste manier is waarop kennis en insig verwerf kan word, word binne ’n postmoderne denkraamwerk aan- vaar dat daar ’n behoefte aan ’n breër “rasionaliteit” is. Dit lei tot ’n herevaluering van dimensies van ken en verstaan soos uitgedruk in die metafoor, die mite, teken, verbeelding, simbool en ritueel. Prins (1997:38) kom tot die gevolgtrekking dat in die aanbieding van die evangelie aan die postmoderne generasie aandag gegee moet word aan die benutting van modi soos musiek en sang, simbool en ritueel, die narratief, drama en meditasie. In die maak van keuses vind die postmoderne mens hom/haar nie meer gebonde aan die tradisies, In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 14 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer strukture en gebruike van die vorige geslag nie. Die diversiteit in opsies wat aangebied word, speel ’n groter rol (Prins, 1997:40). Volgens Du Toit (2000:65) is swart en wit denke nie meer moontlik nie. Daar is te veel “grys” gebiede om sonder meer absolute en finale aannames te maak. Beukes (1996:5) sluit hierby aan deur daarop te wys dat dit deel is van die postmoderne denke dat eenvormigheid binne groepe besig is om plek te maak vir diversiteit. Daarom dat daar ’n afkeer is van die outokratiese, “van-bo-af”- kommunikasie van die evangelie. Ruimte sal gevind moet word vir ’n wyse van dialogiese kommunikasie. Dit wat die kerk aanbied, moet toon dat die stedelike postmoderne mens se vryheid tot keuse gerespekteer word. 4. Voorstelle vir kerklike bediening in die huidige konteks Die voorstelle wat in hierdie afdeling aan die hand gedoen word, raak eers kerklike bediening in die algemeen aan, waarna die aandag bepaal word by enkele konkrete gedagtes oor die erediens en pastorale sorg. 3.4 Die kerk in ’n postmoderne stedelike omgewing Binne die postmodernisme het spiritualiteit ’n nuwe golf geword (Du Toit, 2000:59). Die rede hiervoor is dat die mens ontdek het dat hy/sy nie in ’n verstandelik verklaarbare wêreld leef nie. Die waarheid kan van vele kante af beskou word. Die absolutisme van die modernistiese era het plek gemaak vir diverse spiritualiteit. Daar is ’n verset teen die mag van die rede, wetenskap en tegnologie. Hierdie verset laat weer die eg menslike eienskappe van ervaring, gevoel en die betekenis van die individu na vore tree (Smit & Vorster, 2000:519). Volgens Hendriks (1999:19) kies gelowiges vandag ’n kerk wat hulle geestelik, emosioneel en moreel rugsteun. Gelowiges se keuse val op lewende geloofsgemeenskappe wat mense verstaan en ook teologies bemagtig met die oog op die vrae en probleme van vandag. Prins (1997:40) wys verder daarop dat die postmoderne era se sin vir individualiteit verander het in vergelyking met dié in die modernistiese era. Gedurende die tydperk van die modernisme het eiebelang en die bereiking van eie doelwitte altyd vooropgestaan. Die postmodernisme is minder produkgerig, en meer prosesgerig. Wat van belang is, is nie soseer die resultate wat bereik word nie, maar eerder hoe die proses verloop (Du Toit, 2000:67). Hieruit vloei voort dat persoonlike ambisie en doelwitte nie meer vooropstaan nie. Die aanvaarding van tradisie, strukture of waarhede is nie meer belangrik nie, maar eerder die aanvaarding deur ander binne- verhoudings. Hiermee saam wys Beukes (1996:5) daarop dat daar in die kerk ’n beweging is waar hiërargie met gelykheid vervang word. Outoritêre, strak bediening is besig om plek te maak vir ’n meer informele vorm van bediening. Die gemeente word nie meer gesien as die objek van bediening nie, maar as medesubjek. Daar word al meer aanvaar dat die gemeente se funksionering soos ’n lewende organisme is wat uit prosesse bestaan en nie uit programme nie. Dit het verder tot gevolg dat daar nou meer met ’n 15 In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens “gemeenskaplike liggaam van Christus”-model gewerk word as met ’n “herder-kudde”- model. In die lig van bogenoemde sake word die tweede deel van hierdie artikel vervolgens gewy aan praktykgerigte voorstelle oor kerklike bediening. 4.2 Spiritualiteit Daar is reeds verwys na die geestelike ontwaking wat in die Westerse wêreld aan die ontwikkel is (Nash, 1997:49). Volgens Smit en Vorster (2000:521) dryf die postmoderne gemeenskappe los van godsdiensankers, maar erken tog ’n behoefte aan spiritualiteit op ’n groter verskeidenheid maniere. McGrath (1999:9) definieer spiri- tualiteit as die poging om ’n mens se geloof in verband te bring met “a very specific set of personal and institutional factors” en wys dan daarop dat die konteks waarin ’n individu hom/haar bevind, ’n rol speel in die uitlewing van die Christelike geloof (McGrath, 1999:12). Wat hierbo rondom verstedeliking en die postmodernisme oor die algemeen opgemerk is (vgl. 2.1 en 2.2), sal dus ook ’n invloed uitoefen op ’n individu se spiritualiteit. Die feit dat mense geestelik honger is, hou geleenthede in vir die bediening van die kerk, omdat daar wyses gevind kan word om die geestelike honger te stil deur die evangelie effektief te kommuni- keer. ’n Probleem ontstaan omdat Westerse kerke nie die geestelike vitaliteit het om die oorgang van die modernisme na die post- modernisme te hanteer nie, en verder is ’n tendens van verset teen verandering ook aanwesig. Om ’n postmoderne generasie egter in die kerk te behou of na die kerk te lok moet ’n geestelike lewendigheid in die kerk teenwoordig wees (Burger, 2000:4). Hierdie geestelike lewendigheid mag verskil van denominasies en ge- meentes (McGrath, 1999:13-14). Du Toit (2000:175) wys daarop dat elke persoon se spiritualiteit nóú saamhang met sy/haar persoon- likheidsbehoeftes en daarom is dit belangrik dat verskillende spiritualiteitsmodelle van mekaar moet leer, om sodoende elke persoon toe te laat om sy/haar eie spirituele tuiste te vind waar geloof in God vir hulle sin maak en God ’n werklikheid in hulle lewens is. Die lewensfilosofie van ’n generasie wat groot word binne die stedelike omgewing en postmoderne denkraamwerk verskil van ’n lewensfilosofie wat uit ’n modernistiese era kom. Vele kerke is egter steeds sterk gebou op ’n modernistiese lewensfilosofie waar gesag, harde werk, beloning en strukture van belang is. Nuwe denke begin by ’n beter verstaan van spiritualiteit vir die individu. Vir Burger (2000:4) beteken dit dat die kerk weer sal moet kyk na kerklike tradisies, kulture, strukture, liturgiese vorms, reëls, en voorskrifte – spesifiek of dit deur die Bybel voorgeskryf word. 4.1 Vernuwingsingesteldheid Die eerste prioriteit waaraan alle kerkleiers en gelowiges sal moet werk, is ’n vernuwingsingesteldheid (Ef. 4:23). Met vernuwing word verwys na ’n ingeligte verstaan van eerstens die filosofiese grond- slag van die tye waarbinne die kerk tans funksioneer, dit wil sê ’n verstaan van die oorgang vanaf die modernisme na die post- modernisme en die implikasies wat dit het op die samelewing. Tweedens moet daar ’n ingeligte verstaan wees van die veranderde demografie van ons samelewing. ’n Verandering in demografie sluit die volgende in: die verskuiwing vanaf die platteland na die stad en die veranderinge wat daarmee gepaardgaan, en die verandering en verbrokkeling van gesinsverbande en tradisionele sosiale ge- meenskapsbande. Verder word met vernuwing verwys na ’n openheid vir diversiteit en andersheid binne eie geledere. Volgens Hendriks (1997:35) is die hantering van diversiteit en pluralisme een van die grootste uitdagings vir die kerk in Suid-Afrika. Burger (1999:4) wys daarop dat kerke moet besef dat tradisie nie genoeg is nie. Om die toekoms dinamies en relevant tegemoet te gaan, sal hulle weer ’n geestelike vitaliteit moet ontwikkel. Binne hierdie konteks in Westerse lande is Nash (1997:38) van mening dat die kerk ’n nuwe strategie sal moet daarstel. Dit sal behels dat die kerk in dialoog betrokke moet raak met ’n postmoderne stedelike wêreld. Ook impliseer dit ’n poging om mense en hul realiteite te verstaan in plaas daarvan om gedurig tradisionele antwoorde en oplossings te probeer gee. Die klem val dus meer op versorging as op oplossings, meer op empatie as op raadgee en uiteindelik op ’n dieper intimiteit met God as bloot die lidmaatskap van ’n denominasie. In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 16 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer 4.2 Spiritualiteit Vir Smit en Vorster (2000:521) lê die kern van die geestelike antwoord ook by wat die kerk (GKSA) met God en sy Woord gaan maak. Omgang met die Woord kan nie slegs ’n vervlakte menslike aktiwiteit wees wat binne 17 In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens die erediens “afgehandel” moet word nie. Weereens is dit ’n kwessie van metode of wyse, maar sonder om diepte en substansie te verloor. Dat God en sy Woord as vertrekpunte vir ’n geestelike ervaring moet dien, is nie te betwyfel nie. Hoe dit egter sal geskied, is belangrik. Vir ’n generasie wat absolutisme verwerp, is ’n outoritêre eenrigtinggesprek in die erediens van min waarde. Wat wel van belang vir hierdie kultuur is, is om deel te kan hê aan die gesprek, om deur ’n kommunikerende wisselwerking in waarheid te groei (Ef. 4:16). Die persoon sal deur die gesprek en die ervaring (Kol. 3:16) daaraan gekoppel, die waarheid integreer en as verhoudingsdraers die absolute in hul lewens uitleef. Geloofsrelevansie vir die gemeenskap beteken nie die prysgee van geloofsbeginsels nie, maar juis ’n nuwe waardering daarvan en die vermoë om dit in die gemeenskap relevant te maak. Daarom dat daar gedurende die laaste aantal jare so ’n groot klem gelê is op kleingroepbediening of selbediening binne gemeenteverband. Vir Beukes (1999:3) is een van die gevolge van die postmodernisme die feit dat mense vra na ’n verdiepte spiritualiteit asook verdiepte onderlinge menslike verhoudings. Hy wys daarop dat baie van die eerste Christelike byeenkomste in huise plaasgevind het (Hand. 2:46 en 12:12). Die huisgroep of selgroep is ’n sterk skakelpunt vir die postmoderne generasie. In die stedelike konteks waar “individualisering en vereensaming” maklik kan voorkom, bied dit wat Pieterse (2002:94) omskryf as groepsbediening, ’n antwoord daarop. Daar sal ’n klemverskuiwing moet kom van ’n oormaat gefragmen- teerde kerklike aktiwiteite na die verfyning van ’n meer gefokusde binnekamerverhouding met God as bron vir spiritualiteit. Hierdie binnekamerverhouding moet dan tot uiting kom in die bou van verhoudings binne kleiner, intiemer verhoudingsgroepe (vgl. McGrath [1999:8-19] vir die verband tussen persoonlike sake en denominasionele oorwegings in die vorming van spiritualiteit). Dit sal help om die geleenthede te ontdek wat nuwe ontwikkelings aan die bediening bied ten opsigte van die vestiging van gesonde verhoudinge. Wat vir Prins (1997:38) van deurslaggewende betekenis is, is dat die mense in betekenisvolle verhoudings – ongeag ouderdomsgroepering – betrokke sal raak. 4.2 Spiritualiteit Binne sulke verhoudings moet die realiteit van God se genade in Christus in woorde en dade gesien en ervaar kan word. Dit sal verhoudings binne gesinsverband, huwelike, vriendskappe en selfs werks- verhoudinge raak. Van der Walt (1999:3) wys egter daarop dat die kerk versigtig moet wees om kleingroepe as ’n wondermedisyne vir alle kwale te probeer sien, sonder om die werklike probleem te In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 18 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer behandel. Hierdie probleem lê vir hom op die vlak van die roeping wat die kerk het en wat vervul moet word. In baie gevalle is dit duidelik dat die verandering na slegs kleingroepbediening in ’n gemeente nie die oplossing is om kerkwees relevant te maak nie. Kleingroepbediening word in baie gevalle gebruik as ’n dekmantel vir predikante wat verkies om nie meer werklik betrokke te wees by gemeentelewe nie, maar net Sondae vanaf ’n hoë kansel die lidmate wat hulself in kleingroepe moet voed, wil “toespreek” (vgl. Oosten- brink & Lotter, 1999:80). Daar sal volgens Van der Walt (1999:3) dieper gesny moet word as net ’n blote herstrukturering van die gemeente. Postmoderne mense soek ’n verhouding met God wat dinamies en lewensveranderend is, en wat verder lei tot gesonde lewensverhoudings. 4.3 Postmoderne identiteit Cray (1998:20) wys op die belang daarvan dat die ervaringswêreld van hedendaagse mense, met spesifieke verwysing na die jeug, totaal anders is as wat dit tradisioneel was. Daar is die tendens dat ouer mense dink dat jonger mense deur dieselfde lewensfases en -omstandighede moet werk as dié wat die ouer mense self ervaar het. Dit is algemeen bekend dat die voorkoms van generasiegapings geen nuutjie is nie, en dit is ook so dat sowel ouer as jonger mense deur die postmoderne en verstedelikingsprosesse geraak word. Tog het postmoderne tendense die wêreld drasties verander en veral die spoed van verandering veroorsaak dat die gaping tussen generasies drasties toeneem. Dikwels vind hierdie verandering in stedelike gebiede vinniger plaas vanweë beter infrastrukture en kommuni- kasiekanale. Elke paar jaar is daar ’n generasie wat die wêreld totaal anders ervaar as hulle resente voorgangers. Die kerk as “geroepe gemeenskap van gelowiges” sal moet aanvaar dat hierdie vreemde wêreld wat ontwikkel, nie so vreemd vir God is nie. Sy liefde, teenwoordigheid, betrokkenheid en vrede transendeer alle tye en kulture en is veral van toepassing in die hede. In hierdie konteks kan ’n teoloog soos Moltmann (1988:39) se gedagte van ’n teologie van hoop wat te make het met die gedurige volwassewording (groei) en ontwikkelende “beeld” van Christus, wat die “beeld” van ware menswees is, geherinterpreteer word. Hoop en belofte nooi die postmoderne self vanuit die toekoms uit om ’n gerekonstrueerde identiteit te ontdek. Die beeld van Jesus is die kontrolerende model waarvolgens God en self geïnterpreteer kan word (Thiselton, 1995:163). Thiselton (1995:121) is oortuig dat weens die ineenstorting van self- identiteit in die modernistiese era, daar ’n behoefte aan so ’n 19 In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens teologie van hoop is. Vir Smit en Vorster (2000:522) is een van die uitdagings vir die kerk die volgende: “Hoe om vir mense wat alles wat stukkend is, weggooi, die Heelmaker te bring”. Hulle is van oortuiging dat die kerk die suiwer leer van die Woord van God moet beoefen. Cray (1998:20) wys daarop dat die kultuur van gebroke identiteit en een waar identiteit bepaal word deur consumerism en die algemene mode, juis een is wat as objek vir God se liefde dien. Daarom dat die kerk ’n instrument moet wees van hoop, liefde en aanvaarding van ’n gebroke wêreld met ’n gebroke, wisselvallige identiteit. 4.3 Postmoderne identiteit In ’n postmoderne, stedelike omgewing sal so ’n “hoop” oorgedra moet word in die bediening van die kerk deur sorg, liefdevolle verhoudings en die verblydende goeie nuus van die Jesus Christus-narratief. Verder sal ook gekyk moet word na meer bruikbare tipes uitreiking en verkondiging, veral binne stedelike gebiede. Hierdie tipe uitreiking sluit in armsorg, voedingskemas, mediese hulp, ontwikkelingsmoontlikhede en vele meer. Volgens Smit (2001:14) moet die kerk as vennoot in die samelewing optree en mense help om hulself te kan help. Verder kan die kerk sy boodskap begin uitdra op ander wyses as net deur middel van prediking en deur te onthou dat die huidige wêreld een is wat gewoond is aan kleur, spoed en energie. Daarom kan aktiwiteite soos dramas, teaterstukke, musiekopvoerings en multimedia- aanbiedings ontwikkel word om die boodskap van hoop uit te dra. Dit skep die geleentheid van ware organisme wees deurdat Christene sodoende die geleentheid kry om op ’n wyse waarmee hulle bekend is, hul getuienis uit te leef. Cray (1998:22) sluit aan by die belang van die uitlewing van ’n bepaalde identiteit in Christus in ’n postmoderne leefwêreld. Hy verwys na Galasiërs 5 om aan te toon dat gelowiges nie vry is om enigiets te doen met hulle lewe en wêreld nie, omdat hulle vir ’n spesifieke doel geskape is. Om te weet wie ons is, moet ons verantwoordelik wees teenoor die Een wat ons geskape het. In ’n wêreld van onsekerheid is dit belangrik om seker te wees van verlossing en in ’n vaste verhouding met die Verlosser te staan. Draper (2001:8) sluit aan by Johannes 1 en 3:16 deur daarop te wys dat Jesus Christus die gawe van lewe gebring het. Vir Draper (2001:8) is dit van besondere belang met die oog op identiteit. In ’n tyd waar identiteit op die spel is, is daar ’n geleentheid om in Christus te ontdek wat dit beteken om te lewe. Christene wat in gehoorsaamheid aan Christus wil leef, moet daarop gewys word hoe om te onderskei tussen die skep van ’n nuwe identiteit en om jouself te beklee met Christus. In ’n tyd waar ’n sogenaamde image baie belangrik is, kan die vraag gevra word na wat dit beteken om na die In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 20 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer beeld van Christus geskape te wees. 4.3 Postmoderne identiteit Weereens word dit duidelik dat die intieme binnekamerverhouding met God in hierdie tyd net so belangrik is as in enige ander tyd, en dat die fokus van die “gemeenskap van gelowiges” hiertoe sal moet skuif, eerder as organisatoriese en outoritêre kerkstrukture en -programme. Die krag van consumerism lê in die belofte dat dit vervulling in die teenswoordige kan bied, terwyl die toekoms onseker lyk. Pastorale sorg sal moet fokus op die hoop van ’n toekoms wat die moeite werd is om voor te leef. ’n Visie van God se toekoms en ons betrokkenheid daarin moet vasgelê word. Cray (1998:23) benadruk dat een aspek waaraan die gemeenskap van gelowiges aandag kan gee, die aktiewe bediening aan die armes is, omdat die kultuur van consumerism die arme uitsluit. Verder is een van die eienskappe of vrugte van dissipelskap dankbaarheid of tevredenheid. Hierdie tevredenheid word gebou op die fondament van vertroue in God wat betrokke is in my lewe, my behoeftes ken en verstaan, en ook weet wat en wanneer genoeg vir my genoeg is (Fil. 4:6). Een van die kenmerke van die postmoderne mens is sy/haar verstaan van keuse en identiteit. Die voordeel van die postmoderne “keuse-sindroom” is dat die kerk ’n geleentheid het om die koninkryk van God te weerspieël juis omdat gemeenskap nie op ’n silwer skinkbord ontvang word nie. Hedendaagse gelowiges besluit om in te skakel by hierdie gemeenskap op grond van hul eie oortuiging, en nie omdat hulle daarin gebore is, of deur die samelewing daarin “gedruk” is nie. Hierdie tipe gemeenskap kan ’n Christus-gesen- treerde gemeenskap wees as almal wat daaraan deel het, besluit om hulle identiteit in Christus te anker deur ’n Christus-gesentreerde lewe te lei. 4.4 Bereikbare kerkwees Smit en Vorster (2000:522) vra hoe om vir ’n samelewing wat gewoond is aan vervanging en inruiling, die Onvervangbare aan te bied. Vir Nash (1997:84) lê dit in die sigbaarheid van die kerk binne die hedendaagse wêreld. Sigbaarheid is iets wat mense sal trek. Teoreties is sigbaarheid ook iets wat mense kan afstoot, maar dit beteken nie dat die kerk eerder onsigbaar moet wees nie. Sigbaar beteken in hierdie konteks bereikbaar. Postmoderne, stedelike mense is gewoond aan ’n wêreld waar alles vinnig en maklik bereikbaar is – vanaf vinnige vervoersisteme, verbysterende kom- munikasiefasiliteite tot vinnige kos (MacDonald’s). Die kerk en die mense daarbinne moet bereikbaar wees vir ongelowiges wat daar gaan soek vir hulp. Met sigbaar word word bedoel dat die kerk, plaaslik en universeel (Du Plooy, 1979:26), so moet wees dat 21 In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens mense dit kan sien, kan hoor en ervaar – nie soseer as ’n gebou met ’n hoë toring op die hoek van die straat nie, maar eerder as ’n lewende organisme of gemeenskap wat in hierdie wêreld leef en so in ’n dienende verhouding tot God staan dat ander mense daardeur geraak en ingetrek word by die gemeenskap. Vir Oostenbrink en Lotter (1999:17) moet die kerk in die wêreld uitkenbaar wees aan die liefdevolle verhoudings binne die gemeenskap van gelowiges. Duidelik stel Jesus Christus dit in Johannes 13:35 dat as gelowiges mekaar liefhet, sal die wêreld weet dat hulle sy dissipels is. Tereg wys Van der Walt (1999:12) daarop dat om ’n lidmaat van die kerk te wees ingrypende konsekwensies het vir ’n persoon se lewe deur sekere eise van dissipelskap te stel. Kerkmense leef vanuit ’n Goddelike opdrag en roeping en moet bereid wees om ’n getuienis uit te leef wat sigbaar is in hierdie wêreld. Baker (1999:45) wys daarop dat in die postmoderne kultuur baie ruimte bestaan vir sigbaarheid. Die kerk kan sigbaar raak deur haar “storie” van die evangelie te vertel; die “narratief” van redding wat te vinde is in Jesus Christus; die “storie” van ’n Vader wat sy Seun gegee het sodat ander kan lewe; die “narratief” van ’n intieme verhouding met die Vader en sy Seun deur sy Gees wat Hy ons gegee het, en die “narratief” van hoop op verlossing en ’n nuwe en beter wêreld wat kom. 4.4 Bereikbare kerkwees Dit sal weer ’n kerk, wat sigbaar as liggaam van Christus in hierdie wêreld funksioneer, tot gevolg hê (Nash, 1997:84). 4.4 Bereikbare kerkwees Dit sal nie die enigste storie wees wat vertel word nie, maar indien ons storie substansie het, kan dit goed gekommunikeer word aan die hoorders. Baker (1999:36) merk in hierdie verband op: “Signs, symbols, images, ritual, drama, stories and expierence – these are all part of the discourse or language of our culture. We can read and interpret them. A good telling of a story will catch our imagination …” Deur Christene wat hul Christelike storie daagliks leef – ’n storie wat wentel om die Christusgebeure – kan die kerk haar sigbaarheid en bereikbaarheid in hierdie wêreld vergroot. Die storie wat hierdie Christusgebeure in mense se lewe wil vergestalt, het as inhoud die redding, verlossing, oorwinning en ’n intieme verhouding met God. Die Heilige Gees is die Gestuurde Persoon wat dit vergestalt in die gelowige. Hy is immers die een volgens Johannes 14-16 wat sal oortuig van sonde, wat as Trooster en Helper sal optree, en wat die gelowiges in die volle waarheid sal lei. Die vraag kan gevra word of dit nie te moeilik is vir Christene om na hulle Christenskap te kyk as iets wat sigbaar moet wees in die wêreld nie? Die antwoord is dat Christenskap nie oor gemak gaan nie, maar oor ’n kruis. Dit gaan oor ’n kwaliteitverhouding met God asook met medegelowiges en as getuies in die wêreld (Oostenbrink In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 22 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer & Lotter, 1999:6). Een rede waarom die kerk haar geestelike vitaliteit kon verloor het, is juis omdat gemak en status in plaas van relevansie en diensvaardigheid een van die oogmerke geword het. Volgens Hendriks (1997:29) sal lidmaatskapverlies nie bekamp word deur beter programme nie, maar slegs met ’n herontdekking van identiteit, wat gefundeer is in Christus. In hierdie era sal die kerk moet ag gee daarop dat alles wat gedoen word, gegrond moet wees in die Christusgebeure soos gevind in die Bybel. Alles wat gedoen word, word gedoen vanuit die begronding van vrywillige onder- werping aan die heerskappy van Jesus Christus. Hendriks stel dit duidelik (1997:29) dat die gelowige wat geestelik gaan oorleef, een is wat ’n betrokke, roepingsbewuste lidmaat is; iemand wat as Christen getuig en dien by kerklike en sekulêre geleenthede. Om hierdie rede moet die kerk in ’n postmoderne, stedelike omgewing duidelik die roeping van Jesus Christus tot diensbaarheid, dissipel- skap en selfverloëning verstaan. 4.5 Onderlinge sorg Tradisioneel was pastorale sorg gemik op gelowiges binne gemeentelike strukture en diegene buite die strukture was ’n objek van sending of evangelisasie. Cray (1998:19) wys daarop dat pastorale bediening in die nuwe kulturele omgewing moontlik die belangrikste vorm van evangelisasie en sending geword het. Vergelyk die verhouding waarin God se liefde en “die wêreld” in Johannes 3:16 geplaas word. Daarom dat dit dikwels voorkom asof die advies wat aan die kerk gegee word vir omgaan met ’n wêreld wat verander het, tegelykertyd geld vir die bediening aan gelowiges en ongelowiges. Dit blyk dat pastorale en kerklike bediening meestal buite die grense van die tradisionele kerkstrukture begin plaasvind in ’n omgewing waar gelowiges en nie-gelowiges langs mekaar lewe, soos byvoorbeeld in skole en ander opvoedkundige instansies. Dit is asof die bedieningsveld verskuif het van die tradisioneel kerklike programme na bediening in openbare ruimtes. In ’n land soos Suid- Afrika het daar saam met die politieke oorgang van oud na nuut ook ’n aantal godsdienstige veranderings ingetree. Die meeste skole het nie meer, soos vroeër, Bybelonderrig as vak nie en Christelik- georiënteerde hoofde is toenemend besig om predikante en jeugwerkers te betrek om die geestelike bediening van kinders in skole te behartig deur spesiale sessies, dienste, praatjies, berading, gebed en ander vorme. Die aanbieding van kampe speel ook ’n groot rol indien geestelike bediening in skole deur die owerhede In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 23 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens gestaak gaan word. Verder is daar ’n wye verskeidenheid groeperings in die samelewing wat spontaan ontstaan sonder vaste strukture waar bediening ook al meer in openbare arenas ingedra word – byvoorbeeld vrouegebedsgroepe, besigheidslui wat saam Bybelstudie hou, gebedsgroepe in etenstye by groter nywerhede en vele meer. Dit het juis die wyse geword om gelowiges hier te versterk, asook om ongelowiges in te trek deur pastorale sorg. So ’n verandering van die fokus van pastorale sorg het noodwendig ook ’n invloed op die kerkgebou. Volgens Theron (1992:10) sal die kerksentrum in veral stedelike gebiede ’n nuwe rol moet vervul. Dit sal nie net meer ’n plek moet bied waar mense “bepreek” kan word nie, maar sal ’n tuiste moet wees waar al die lede van die gemeente betrokke kan raak in onderlinge verhoudings en om sorgend na andere uit te reik. Die sending- en evangelisasievelde is ook nie meer ver weg nie en lê nou binne die gemeentegrense. 4.5 Onderlinge sorg Daarom moet die kerkgebou aangepas word om voorsiening te maak, nie meer net vir die gemeente nie, maar ook vir die gemeenskap daarbuite. So ’n evangelisasieproses sal baie meer deur pastorale sorg en verhoudingbou in en rondom die kerkgebou moet geskied, as net deur ’n preek. Volgens Theron (1992:10) moet daar verskillende lokale beskikbaar wees vir eredienste, opleiding, opvoerings en seminare, sodat verskeie groepsaktiwiteite gelyktydig kan plaasvind. Vir Theron (1992:10) is die hoofsaak dat die kerkgebou nie meer as ’n kosbare kleinood vir die erediens alleen bewaar kan word nie. Alhoewel Theron reeds in die negentigerjare sy gevolgtrekkings gemaak het rondom kerklike geboue, word dit al meer van belang dat gemeentes tot hierdie besef sal kom. Saam met die postmoderne siening en ook die gebrek aan ruimte wat deur verstedeliking ontstaan, sal besef word dat kleiner beter kan wees. Intieme samekomste kan van meer belang word as groot massa- samekomste soos eredienste. Verder kan die gemeentes baat vind deur meer gereelde kleiner eredienste te hou. In ’n postmoderne samelewing tel ervaring en verhouding meer as outoritêre een- rigtingprediking. Volgens Burger (2002:4) wil mense vandag die volgende weet: Werk dit?, Wat beteken dit vir my?, Kan ek dit beleef? Dus sal die kerk uit ’n konteks van pastorale sorg nuut moet dink oor die nodigheid van groot en duur ouditoriums en moet soek na meer praktiese effektiwiteit. 5. Samevatting Dat die kerk sal moet vernuwe om (menslik gesproke) verseker te wees van haar voortbestaan is duidelik. Vernuwing loop hand aan hand met ’n duidelike deurgronding en verstaan van die prosesse In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 24 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer van verstedeliking en postmodernisme, naamlik hoe hierdie proses- se teoreties funksioneer, maar nog meer hoe dit die mens in sy/haar daaglikse lewe beïnvloed. Dit is hier in die daaglikse lewe waar die kerk haar impak moet laat voel: op straat waar mense lewe as gewone individue, wat voel, wat ontnugter word, wat onseker is en wat die hoop wat Jesus Christus bring, nodig het. Die postmodernisme en verstedeliking het reeds aanleiding gegee tot vele gesprekke en debatte wat bepaalde voordele inhou. Die spoed van die verandering is egter so snel dat die kerk dit minder kan bekostig om te debatteer oor hierdie verskynsels en eerder na ’n “doen”-fase moet oorskakel. Die blote feit dat daar ’n wêreldwye behoefte ontstaan het aan spirituele belewenis, pastorale sorg en ’n boodskap van hoop, is reeds ’n teken dat die kerk die oorgang na ’n postmoderne samelewing in ’n mate gemis het. Daar is dus reeds ’n agterstand om in te haal. Wat dit nog meer beklemtoon, is die feit dat die media, advertensiewese, ekonomie, vermaaklikheidsbedryf, ensovoorts, reeds die veranderinge geïnkorporeer het in hul be- drywighede. Dit lyk soms asof die kerk die enigste entiteit is wat nog wonder of dit haar gaan raak en of sy daarop moet reageer. Die nuwe tydgees bring mee dat die Christelike eiesoortigheid en deursettingsvermoë, tesame met die kreatiewe leiding van die Heilige Gees, tot uiting moet kom. Die kerk sal in hierdie tye ’n bewustheid van status, geboue, finansies en strukture moet verruil vir ’n besef dat daar weer na die basis van haar wese teruggekeer moet word. Dit sluit die besef in dat die kerk ’n “geroepe gemeenskap van gelowiges” is wat as organisme funksioneer. Dit beteken dat Christene en hulle leiers moet ophou wegkruip agter strukture en werklik sigbaar en bereik- baar binne ’n “veranderende” wêreld moet wees. Die uitdagings van die hedendaagse tyd soos die verbrokkeling van die sosiale gemeenskap, die tendense van onsekerheid, con- sumerism, soeke na identiteit, godsdiens as kommoditeit, asook geestelike honger moet gehanteer word, en kan nie weggewens word nie. 5. Samevatting Die wyse waarop dit gehanteer moet word, kan verskil van gemeente tot gemeente en van gebied tot gebied. Daar is in ’n postmoderne wêreld nie een algemene resep vir effektiwiteit nie, maar indien daar biddend deur die Gees leiding ontvang word, getrou gebly word aan God se Woord, en die benaderingswyse van ervaring, intieme verhoudings, ’n Christus-identiteit en pastorale sorg toegepas word, tesame met ’n vryheid en openheid vir diversiteit, kan daar resultate wees. Jesus Christus het belowe dat In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 25 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens Hy sy kerk sal bou, en dit sluit die kerk in ’n postmoderne stedelike wêreld in (Matt. 16:18 en 28:19, 20). Hy sy kerk sal bou, en dit sluit die kerk in ’n postmoderne stedelike wêreld in (Matt. 16:18 en 28:19, 20). Bibliografie ADAM, A.K.M. 1995. What is postmodern Biblical criticism? Minneapolis : Fortress. BAKER, J. 1999. Rhythm of the masses. (In Ward, P.. ed. Mass culture. Eucharist and mission in a postmodern world. Oxford : The Bible Reading Fellowship. pp. 33-53.) BAKKE, R. & HART, J. 1987. The urban Christian: Effective ministry in today’s urban world. Downers Grove : Intervarsity. BERKHOF, L. 1994. Systematic theology. Bath : The Bath Press. BEUKES, B. 1999. Kleingroepbediening. Die Hervormer, 92(17):3. BEUKES, M.J. 1996. Gemeentebou. Die Hervormer, 89(10):5-8. BOEVE, L. 1999. Market and religion in postmodern culture. Theology, 102(52):28-36. BREYTENBACH, H.S. & PIETERSE, H.J.C. 1992. Doelwitte vir gemeentebou in die lig van ’n Prakties-Teologiese ekklesiologie. Praktiese Teologie in S.A., 7(2):101-112. ( ) BURGER, C. 1999. Erediens in gereformeerde styl. Praktiese Teologie in S.A 14(1):1-22. 14(1):1-22. BURGER, I. 2000. Is die kerk nog ter sake vir die jeug? Die Kerkbode, 164(7):4. ( ) BURGER, I. 2000. Is die kerk nog ter sake vir die jeug? Die Kerkbode, 164(7):4 BURGER, I. 2000. Is die kerk nog ter sake vir die jeug? Die Kerkbode, 164(7):4. BURGER, I. 2002. Nuwe Hervorming? – pure New Age. Die Kerkbode, 169(3):4. BURGER, I. 2002. Nuwe Hervorming? – pure New Age. Die Kerkbode, 169(3):4. CRAY, G. 1998. Postmodern culture and youth discipleship; commitment or looking cool? Cambridge : Grove Books. DE KLERK, B.J. 1999. Vaartversnelling vra verdieping van ons liturgie. In die Skriflig, 33(3):311-331. DRAPER, B. 2001. True to one self? EG, Reclaim the streets. Licc Resource, 6:8. DUFFIELD, G.P. & VAN CLEAVE, N.M. 1987. Foundations of Pentecostal theology. Los Angeles : L.I.F.E. Bible College. gy g g DU PLOOY, A. LE R. 1979. Eklessia en meerdere vergaderinge. Potchef- stroom : PU vir CHO. (Th.D.-proefskrif.) DU TOIT, B. 2000. God? Geloof in ’n postmoderne tyd. Bloemfontein : CLF- Uitgewers. FLESHMAN, M. 2001. Aids orphans: facing Africa’s “silent crisis”. Africa Recovery, 15(3):1. FOURIE, L.C.H. 2000. Die invloed van die internet op ons lewenswyse. Woord en Daad, 40(373):14-16. ( ) HEITINK, G. 1993. Praktische Theologie. Kampen : Kok. g p HENDRIKS, H.J. 1997. Kerklike “megatrends”: bedieningsimplikasies. Neder- duitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 38(1/2):27-38. g y ( ) HENDRIKS, H.J. 1999. Gaan gereformeerde kerke groei, kwyn of verdwyn? Woord en Daad, 39(369):13-19. HENDRIKS, H.J. & ERASMUS, J. 2001. Interpreting the new religious landscape in post-apartheid South-Africa. Journal of Theology for Southern Africa, 109:41-65. HEYNS, L.M. & PIETERSE, H.J.C. 1991. Eerste treë in die Praktiese Teologie. Bibliografie Pretoria : Gnosis boeke. In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 26 I.J. Olivier & H.J.M. van Deventer JANSE VAN RENSBURG, J. 2001. The paradigm shift. An introduction to postmodern thought and its implications for theology. Pretoria : Van Schaik. JENKINS, J.W. 1997. Urbanisation and security in SA. African Security Review, 6(6):54-63. ( ) KOK, P. & GELDERBLOM, D. 1994. Urbanisation. South Africa’s challenge. Volume 2. Pretoria : HRSC. LOUW, D.J. 1998. Die konsep “Prakties-Teologiese spiritualiteit” binne ’n konteks van postmodernisme en globalisering. Praktiese Teologie in S.A., 13(2):16-25. ( ) MCGRATH, A.E. 1999. Christian spirituality. An introduction. Oxford : Blackwe ( ) MCGRATH, A.E. 1999. Christian spirituality. An introduction. Oxford : Blackwell. MOLTMANN, J. 1988. Theology today. Freiburg : Herder. p y MOLTMANN, J. 1988. Theology today. Freiburg : Herder. gy y g NASH, R.N. 1997. An 8-track church in a CD world. Macon, Georgia : Smyth & Helwys. NAUDÉ, P. 1992. Bedieningspraktyk tussen modernisme en postmodernisme: perspektiewe vir ’n studentebediening. Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 34(1):94-99. g y ( ) NEUTJENS, C. 2000. Het Christendom in een postmodern perspectief. Koers, 65(3):281-340. OLTHUIS, J. 1999. Dancing together in the wild spaces of love; postmodernism, psychotherapy and the spirit of God. Journal on Psychology and Theology, 16(2):140-152. ( ) OOSTENBRINK, J. & LOTTER, G. 1999. Die groot God by kleingroepe. Potchefstroom : DPM. PIETERSE, H.J.C. 2002. Prediking in ’n postmoderne lewensgevoel. Praktiese Teologie in SA, 17(1):75-101. PRINS, J.M.G. 1997. Postmoderniteit en jeugbediening – enkele aspekte van ’n paradigmaverskuiwing en die implikasies daarvan vir die kerklike jeugbediening. Praktiese Teologie in S.A., 12(2):38-46. RICHARDS, L.O. 1970. A new face for the church. Grand Rapids, Michigan Zondervan. SHAWCHUCK, N. & HEUSER, R. 1993. Leading the congregation. Caring fo yourself while serving the people. Nashville : Abingdon. SINE, T. 1999. Mustard seed versus McWorld. Reinventing life and faith for th future. Grand Rapids : Baker Books. SMIT, N. 2001. Poverty and inequality in South Africa: a vision for the future Word in Action, 41(378):9-11. SMIT, C.J. & VORSTER, J.M. 2000. Die GKSA en sy gereformeerde identiteit. In die Skriflig, 34(4):515-533. SPOELSTRA, B. 1989. Gereformeerde kerkreg en kerkregering. ’n Handboek by die kerkorde. Hammanskraal : Hammanskraalse Teologiese Skool van die GKSA. SWEET, L. 1999. Soul Tsunami. [Web]: http://www.soultsunami.com/ section1.html [Date of access: 27/07/1999]. THERON, J.P. 1992. Die kerkgebou van more lyk … anders. Die Kerkbode, 149(14):10. THISELTON, A.C. 1995. Interpreting God and the postmodern self. Bibliografie On meaning, manipulation and promise. Grand Rapids, Michigan : Eerdmans. U2. 1993. Zooropa. Island Records. [CD-Rom]. p [ ] VAN DER WALT, B.J. 1999. Kerkvernuwing onderweg na 2000. Visie – Missie – Konteks. Potchefstroom : IRS. In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 27 Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens VAN DER WALT, J.G.L. 1992. Verstedeliking – ’n eties-pastorale studie. Potchefstroom : PU vir CHO. (Th.B.-werkstuk.) VORSTER, J.M. 1993. Die koninkryk van God as paradigma vir kerkvernuwing. Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 34(4):523-531. K b i Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens VAN DER WALT, J.G.L. 1992. Verstedeliking – ’n eties-pastorale studie. Potchefstroom : PU vir CHO. (Th.B.-werkstuk.) VORSTER, J.M. 1993. Die koninkryk van God as paradigma vir kerkvernuwing. Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 34(4):523-531. Kerklike bediening aan die postmoderne stadsmens Kernbegrippe: 28 In die Skriflig 38(1) 2004:1-28 28

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/417/310

Afrikaans

Ter nagedagtenis aan Schutte Venter. The nature of and criteria for dogmatic hymns. Three versifications by Schutte (A.G.S.) Venter In this article the nature of dogmatic hymns is discussed and it is indicated how dogmatic hymns have functioned during the course of church history. Taking this investigation as point of departure, criteria are formulated to be used in the evaluation of dogmatic hymns – also in the evaluation of the contents of three versifications by Schutte Venter. The 2000 Synod of the Reformed Churches in South Africa dis- cussed the possibility of and need for dogmatic hymns, and took notice of some guidelines in this regard. Schutte Venter conse- quently versified sections of the confessions of faith and formulae for wedding ceremonies in an attempt to meet this need. Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef Skool vir Bybelwetenskappe en Bybeltale Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM E-pos: sbbfpv@puknet.puk.ac.za E-pos: kantoor@gkpotchnoord.org.za POTCHEFSTROOM E-pos: sbbfpv@puknet.puk.ac.za E-pos: kantoor@gkpotchnoord.org.za Abstract The nature of and criteria for dogmatic hymns. Three versifications by Schutte (A.G.S.) Venter Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere Drie omdigtings van Schutte (A.G.S.) Venter 1 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef Skool vir Bybelwetenskappe en Bybeltale Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM E-pos: sbbfpv@puknet.puk.ac.za E-pos: kantoor@gkpotchnoord.org.za 1. Inleiding In hierdie artikel word die gebruik van dogmatiese liedere deur die loop van die eeue ondersoek om die nut en risiko’s verbonde aan sodanige liedere vas te stel. In die lig van hierdie bevindings word ’n aantal kriteria bepaal vir die beoordeling van dogmatiese liedere. Hierdie kriteria word ook gebruik om van hoofsaaklik die inhoudelike aspek van drie van Schutte (A.G.S.) Venter se omdigtings te evalueer. Die keuse en gepast- heid van melodieë hiervoor word net kortliks genoem. Die digterlike kwaliteit van die dogmatiese liedere behoort egter ook beoordeel te word, want benewens die inhoudelik korrekte weergawe van ’n lied behoort dit ook poëties en himnologies te slaag. Dogma moet immers poëties gesing kan word. Hierdie ondersoeke val egter buite die bestek van hierdie artikel en is aspekte wat verder nagevors behoort te word. Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings Die Sinode van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika van 2000 het die moontlikheid van dogmatiese liedere bespreek en kennis geneem van ’n aantal riglyne in dié verband. Schutte Venter het gevolglik omdigtings van gedeeltes van die belydenisskrifte en die huweliksformulier gemaak in ’n poging om in hierdie behoefte te voorsien. Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere. Drie omdigtings van Schutte (A.G.S.) Venter In hierdie artikel word eers besin oor die aard van dogmatiese liedere en hoe hierdie liedere deur die loop van die eeue in Christelike kerke gefunksioneer het. Op grond van hierdie ondersoek word kriteria vasgestel vir die beoordeling van dogmatiese liedere – ook vir die beoordeling van die inhoudelike aspekte van drie van Schutte Venter se omdigtings. Ter nagedagtenis aan Schutte Venter. 1 In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 203 2.1 Openbaring lei tot dogmatiese liedere Die kerk deur die eeue het haar geloof uitgesing. God se openbaring eis en lei tot geloofsreaksie (vgl. Viljoen, 2002b:558 e.v.). Geloofsreaksie vind op ’n besondere manier plaas in die vorm van lofuiting deur sang in die erediens. God se openbarende optrede is die grond en oorsaak van hierdie himniese aktiwiteit. In liturgiese sang word geloof uitgedruk as articulus fidei (verwoording van die geloof) en homologia (erkenning en belydenis) van dit wat geopenbaar is. Bingle (2000) beredeneer hierdie verhouding tussen openbaring, dogma- vorming en doksa-(lof)uiting. In ’n empiriese ondersoek van liturgiese liedere in die Ou en Nuwe Testament, asook liedere uit die inter- testamentêre en na-Nuwe-Testamentiese tyd, toon hy aan dat hierdie verhouding kousaal van aard is (Bingle, 2000:57-142). Die wye lied- verskeidenheid wat deur die loop van die eeue ontstaan het, bied die vertolking van die openbaring in verskillende situasies. Die “dogma van die dag” (homologia en articulus fidei) word in die lied geformuleer (Bingle, 2000:140). Die “dogma van die dag” verwys na dog- In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 204 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef matiese aangeleenthede wat binne bepaalde historiese en literêre kontekste in gedrang is of om ander redes aktueel is. Deur middel van ’n lied reageer gelowiges in ’n gegewe situasie op die openbaring en aktualiseer dit tegelykertyd in konkrete omstandighede. Daarteenoor is liedere wat dogmaties arm of leeg is, geneig om te verval in subjek- tiwistiese ervarings. As die dogma nie suiwer uit die openbaring voort- vloei nie, loop dit nie uit op die suiwer erkenning van die eer van God nie (vgl. De Klerk & Smit, 2002:113-117). matiese aangeleenthede wat binne bepaalde historiese en literêre kontekste in gedrang is of om ander redes aktueel is. Deur middel van ’n lied reageer gelowiges in ’n gegewe situasie op die openbaring en aktualiseer dit tegelykertyd in konkrete omstandighede. Daarteenoor is liedere wat dogmaties arm of leeg is, geneig om te verval in subjek- tiwistiese ervarings. As die dogma nie suiwer uit die openbaring voort- vloei nie, loop dit nie uit op die suiwer erkenning van die eer van God nie (vgl. De Klerk & Smit, 2002:113-117). ’n Lied wat God se lof besing, kan daarom in wese niks anders as ’n dogmatiese lied in die breër sin van die woord wees nie (Viljoen, 1990: 242). • liedere as omdigtings van belydenisskrifte. Al hierdie liedere word deur die dogma bepaal, dra die dogma die wêreld in en help om die dogma verder te vorm. Die meeste van die omdigtings van Venter val binne die laaste van bogenoemde liedtipes. 2.1 Openbaring lei tot dogmatiese liedere ’n Verskeidenheid liedtipes kan as dogmatiese liedere getipeer word: • geïnspireerde himniese stof uit die Ou en Nuwe Testament • omdigtings in liedvorm van Bybelgedeeltes wat oorspronklik nie himnes was nie; • interpretatiewe en parafraserende bewerkings (eksegeties en open- baringshistories) van Skrifgedeeltes in aktuele en konkrete situasies; en • liedere as omdigtings van belydenisskrifte. 2.2 Die dogmatiese lied: Sinode 2000 van die GKSA se om- skrywing daarvoor Die Sinode van die GKSA van 2000 het oor die dogmatiese aard van liedere besin. In ’n besluit waarin klaarblyklik laasgenoemde kategorie van bogenoemde liedtipes bedoel is, naamlik die omdigting van bely- denisskrifte, het die Sinode verklaar dat ’n regsinnige dogmatiese lied Skriftuurlik verantwoord is, omdat dit die dogma van die Kerk verwoord. Die Godsopenbaring en die belydenis daarvan, as ’n Skrifwaarheid, dien as bron vir die dogmatiese lied. Daarom kan dit ook ’n Skriftuurlike of Skrifmatige lied genoem word. Dit is daarom ’n belangrike aanbiddings- wyse waarin die Skrifwaarheid bely, beantwoord en geaktualiseer word (Acta GKSA, 2000:452). Die rapport wy in artikel 22.2 uit oor die waarde van sodanige liedere. Sodanige dogmatiese liedere kan ’n sterk middel wees om die Gereformeerde belydenis in die lewens van mense in te dra en deel van hulle bestaan te maak, juis omdat die lied ’n sterk medium is wat In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 205 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … in die gedagtes van mense posvat en by hulle bly (Acta GKSA, 2000:451). In die voorwoord tot Randburg-Oos-gemeente se publikasie van Venter se omdigtings (2001:1) dui ds. Nico Botha, ’n kollega van Schutte Venter, aan dat dit juis hierdie besluit van die Sinode was wat Venter daartoe gebring het om omdigtings van dele uit die Gereformeerde belydenisskrifte en formuliere as liturgiese liedere aan te bied. In die voorwoord tot Randburg-Oos-gemeente se publikasie van Venter se omdigtings (2001:1) dui ds. Nico Botha, ’n kollega van Schutte Venter, aan dat dit juis hierdie besluit van die Sinode was wat Venter daartoe gebring het om omdigtings van dele uit die Gereformeerde belydenisskrifte en formuliere as liturgiese liedere aan te bied. Botha verwoord dit só: “... die Here [het] dit so beskik ... dat: • die Sinode 2000 te Potchefstroom riglyne vir die “dogmatiese lied” goedgekeur het; • die Sinode 2000 te Potchefstroom riglyne vir die “dogmatiese lied” goedgekeur het; • Schutte Venter wat een van die deputate was, direk na die Sinode hom ook tot hierdie mooi werk geroepe gevoel het; • hy geleentheid gehad het om met groot beskeidenheid sy hart in hierdie vyftien omdigtings te kon uitstort”.2 • hy geleentheid gehad het om met groot beskeidenheid sy hart in hierdie vyftien omdigtings te kon uitstort”.2 Botha stel dat bepaalde riglyne vir die “dogmatiese lied” deur die Sinode van 2000 goedgekeur is. 2 Vanweë Venter se skielike afsterwe, kon hy nie sy voorneme uitvoer om hierdie liedere te hersien en self finaal af te rond voor publikasie nie. 2.2 Die dogmatiese lied: Sinode 2000 van die GKSA se om- skrywing daarvoor Uit die Acta GKSA (2000:452) blyk dit egter dat die Sinode slegs van die riglyne kennis geneem het en aan die Deputate vir Liturgiese Sake opdrag gegee het om te beredeneer wat onder dogmatiese liedere verstaan moet word, wat die kriteria is wat by die beoordeling geld, en dat ’n meer indringende historiese agtergrond ten opsigte van die dogmatiese lied gegee moet word. Hierdie deputate het tydens die Sinode van 2003 ses kategorieë as die definiëring van liedtipes voorgehou. Die Sinode het hierdie kategorieë goedgekeur. Daarop het nuwe deputate deur die Sinode opdrag gekry om ingestuurde belydenisliedere (waaronder belydenisgetroue en belydenisidentieke liedere) volgens die goedgekeurde kategorieë te beoordeel en aan die hand van Sinode 1994 se riglyne (3.2.1 tot 3.2.8) (Acta GKSA, 1994:538- 539) te keur. Daarbenewens het die Deputate vir Leerstellige Sake opdrag gekry om die Sinode te adviseer oor moontlike riglyne vir die keuring van belydenisidentieke en belydenisgetroue liedere wat by die Sinode 1994 se riglyne gevoeg moet word (Acta GKSA, 2003: ongepubliseerd). In hierdie artikel word ook nagegaan in hoeverre Venter se omdigtings inhoudelik voldoen aan die kriteria van dogmatiese liedere, gebaseer op die belydenisskrifte. In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 206 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef 3. Dogmatiese liedere deur die loop van die kerk- geskiedenis ’n Vlugtige ondersoek van die geskiedenis van die kerklied toon dat die dogmatiese liedtipe sedert die vroegste tye tot vandag toe gebruik was in Christelike kerke. Die waarde, maar ook die gevare verbonde aan so- danige liedere, blyk uit die ondersoek. 3.1 Dogmatiese liedere gedurende die eerste ses eeue Liedere uit die vroeë na-Bybelse tyd het ’n sterk lofprysende en bely- dende aard gehad (Van Andel, 1968:10). Soos in talle Nuwe-Testa- mentiese liedere is credo’s in die himnes ingeweef (Floor & Viljoen, 2002:102; Viljoen, 2002a:75-76). Stauffer (1948:214) merk in dié ver- band op: “Viele Bekenntnisse haben himnischen, viele Hymnen haben bekenntnishaften Charakter”. Gedurende die eerste eeue het Jesus Christus as Seun van God se verhouding tot die Vader in die branding van die kerklike lewe gestaan (Viljoen, 2002a:68-72). Dit het die kerk daartoe gedwing om oor die triniteitsvraagstuk en nature van Christus te besin. Hierbenewens het die bedreiging van die Gnostiek uit die Griekse filosofie die Christelike geloof binnegesypel (Schulze, 1978:52-112). Dit is opmerklik dat die geloofs- oortuiging van die vroeë kerk oor hierdie vraagstukke reeds voor die amptelike uitsprake van die kerk (op sinodes sedert die vierde eeu) in die liedere van die kerk begin leef het (Bingle, 2000:79). Twee liedere uit dié tyd illustreer die feit: • “Christus die Geneesheer”: Daar is een Geneesheer beide vleeslik en geestelik, gebore en nie-gebore, in die vlees was Hy God, in die dood was Hy ware lewe, afkomstig beide uit Maria en uit God, eers onderworpe aan lyding en daarna verhewe bo lyding, Jesus Christus ons Here (vertaling van Stander, 1989:98). • “Lampe-himne”: • “Lampe-himne”: Ons vriendelike Lig van heilige heerlikheid, van die onsterflike, hemelse Vader, die heilige, geluksalige – O Jesus Christus, noudat ons gekom het by die son se ondergang en die aandlig aanskou het, besing ons God die Vader, Seun en Heilige Gees. U is waardig om te alle tye besing te word met liedere wat gunstig stem. O Seun van God, U wat lewe gee – daarom verheerlik die wêreld U (vertaling van Windell, 1989:107). In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 207 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … Dié liedere het die invloede van die tydsomstandighede weerspieël. Liedere het in hierdie tyd van dogmatiese stryd ’n doelbewuste propa- gandamedium geword (Barkhuizen, 1989:5, vgl. ook Viljoen, 2001:430). Die Ariane het hul afwykende beskouings uitgedra deur middel van hoogstaande metriese strofiese gedigte met melodieë in die Griekse volkstyl. Hierop het Chrisostomos geantwoord met regsinnige liedere in dieselfde styl (Strydom, 1994:33).3 Talle soortgelyke dogmatiese liedere het ontstaan. Die kerkvader Ambrosius (333-397) het die gemeente selfs dae en nagte aaneen liedere laat sing om die regsinnige waarhede by hulle tuis te bring (Baumstark, 1958:212). 3 In sy kommentaar op Psalm 41 skryf Chrisostomos (in Strunk, 1950:68): “From strange chants harm, ruin, and many grievous matters are brought in, for those things that are lascivious and vicious in all songs settle in parts of the mind, making it softer and weaker; from the spiritual psalms however, proceed much value, much utility, much sanctity, and every inducement to philosophy, for the words purify the mind and the Holy Spirit descends swiftly upon the mind of the singer. For those who sing with understanding invoke the grace of the Spirit.” 4 “Thus float I between peril of pleasure, and an approved profitable custom: inclined the more … to allow of the old usage of singing in the Church; that so by the delight taken in at the ears, the weaker minds be roused up into some feeling of devotion” (in Strunk, 1950:74). 3.1 Dogmatiese liedere gedurende die eerste ses eeue Ook Augustinus het hierdie waarde van musiek erken. Hy skryf in sy Confessiones (Belydenisse) (9.6) dat wanneer die klanke van die liedere die ore invloei, die waarheid van die liedere in die mens se hart invloei.4 In sy traktaat De Musica (Oor Musiek) stel hy die argument nog duideliker as hy skryf dat musiek die waarheid uit die hemele bring en dit in die hart van die mens inplant (Routley, 1950:67). Efraim die Siriër het berekend liedere met dogma- tiese inhoud geskep om dwalings van sy tyd te bestry en die suiwer dogma te leer (Frank, 1963:103). 3.3 Dogmatiese liedere gedurende die sestiende-eeuse Reformasie Die sestiende-eeuse Hervorming het ’n grondige verandering ten opsigte van die dogmatiese lied tot gevolg gehad. Dié lied het op sy beurt ’n belangrike invloed gehad in die vestiging van die Reformatoriese denke (Van Veen, 1984:258). Die Reformatore se klem op ’n terugkeer na die Woord het neerslag gevind in die lied. Die lied moes op die Bybel gegrond wees (Viljoen, 1990:26-35). Tog het dit nie tot ’n enersheid in die liedere gelei nie. Twee liedtradisies het ontwikkel, naamlik die Lutherse en die Calvinistiese. 3.2 Dogmatiese liedere gedurende die Middeleeue Ook gedurende die Middeleeue is dogmatiese vraagstukke en tendense in kerkliedere weerspieël. ’n Groter verwydering tussen die kerk van die Ooste en die Weste het ontstaan vanweë verskillende belydenisse oor die “oorsprong” van die Heilige Gees. Die Ooste het bely dat die Gees slegs van die Vader af uitgegaan het, terwyl die Weste bely het dat die Gees van die Vader én die Seun (filioque) uitgaan (Schulze, 1978: 65). Die lied “Veni Creator Spiritus” uit die negende eeu dien as voorbeeld van ’n lied waarin die filioque-standpunt van die Westerse kerk verwoord is (kyk Bingle, 2000:94): In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 208 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef Kom, Skeppergees, besoek die geeste van u eiendom … Gee dat ons deur U die Vader en die Seun leer ken, en dat in U, die Gees van beide (Teque utrius que Spiritum), te alle tye glo … Kom, Skeppergees, besoek die geeste van u eiendom … Gee dat ons deur U die Vader en die Seun leer ken, en dat in U, die Gees van beide (Teque utrius que Spiritum), te alle tye glo … Teenoor hierdie liedere op die stewige dogmatiese belydenis van die filioque, het mistieke liedere in die lig van die kloostervroomheid van die Middeleeue ook ontwikkel. Die bruidegom-bruid-metafoor is gebruik om die siel (bruid) se hartstog na die verborge omgang met Jesus (die Bruidegom) te verwoord (Van Andel, 1968:43). Die lied “Iesu Dulcis Memoria” uit die twaalfde eeu, dien as voorbeeld (kyk Bingle, 2000:95): O Jesus, die aangename gedagte aan U, wat my hart met vreugde vul, maar meer as heuning of alle ander dinge, is u soete teen- woordigheid. Niks soeter kan gesing word, niks aangenamer kan gehoor word, niks liefliker kan bedink word, as Jesus, die Seun van God nie … Hierdie lied van die wêreldontvlugtende vroom siel verheerlik ’n mistieke liefdesverhouding met Jesus en openbaar ’n afwyking van die Bybel- getroue dogma. 3.3.1 Luther se benadering Luther se liedere het die kern van ’n Skrifgedeelte weergegee in die vorm van interpretasie (Van Andel, 1968:58). Waar ’n Ou-Testamentiese psalm gebruik is, is dit selfs Nuwe-Testamenties ingeklee. In die voor- woord van die Wittenberg Gesangbuch skryf Luther, na aanleiding van 1 Korintiërs 2:2, dat Christus die gelowige se krag en lied is en dat hy van niks anders weet om oor te praat of te sing as van Jesus Christus en van Hom as gekruisigde nie (in Strunk, 1950:342). Luther interpreteer, parafraseer en aktualiseer Ou-Testamentiese psalms in sy liedere. “Aus tiefer Not schrei ich zu dir” is so ’n lied wat op Psalm 130 gebaseer is (vgl. Bingle, 2000:105). Dié lied begin met ’n teks- In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 209 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … getroue weergawe van Psalm 130, maar bied ’n Pauliniese interpretasie en uitbreiding op die Hebreeuse teks, soos dit veral uit die derde strofe blyk: Darum auf Gott will hoffen ich, Auf mein Verdienst nicht bauen. Auf ihn mein Herz soll ’lassen sich Und seiner Güte trauen … Darum auf Gott will hoffen ich, Auf mein Verdienst nicht bauen. Auf ihn mein Herz soll ’lassen sich Und seiner Güte trauen … Hierdie Ou-Testamentiese lied se betekenis word vertolk en in die dog- ma van die Reformasie omgesit. Dieselfde geld van die bekende “Ein feste Burg” wat op Psalm 46 gebaseer is. Die vryer benadering het ook vir liedere uit ander Skrifdele gegeld. Luther het selfs ruimte gelaat vir liedere wat nie op ’n bepaalde Skrifgedeelte gebaseer is nie, maar wel die inhoud van die geloof weer- gee. ’n Treffende voorbeeld is “Christ lag in Todesbande”. Al is hierdie lied nie op ’n bepaalde Skrifgedeelte gebaseer nie, het dit ’n objektiewe, belydende aard wat sterk aan die Pauliniese interpretasie en ver- kondiging van die evangelie-inhoud herinner (vgl. Van Andel, 1968:71). Dit is ’n Bybelgebonde en dogma-gebonde vrye lied waarin die Reforma- toriese klem op die heilsopenbaring van die Skrif uitgesing word. 3.5 Die dogmatiese lied in ekumenisiteit en die postmodernisme 3.5 Die dogmatiese lied in ekumenisiteit en die postmodernisme Besondere ontwikkeling in himniese aktiwiteit het vanaf die twintigste eeu in die kerke van die Weste plaasgevind (Kruger, 2002:20-23). Aan die een kant is daar ’n ernstige strewe om voor-Reformatoriese liedere en Reformatoriese liedere in ere te herstel. Dit is liedere wat nie deur die Piëtisme en Rasionalisme gekontamineer is nie. Aan die ander kant word dit gekenmerk deur die skepping van nuwe liedere. Amerikaanse gospel-liedere het sodoende sterk na vore gekom. Gospel-liedere het ontstaan as evangelisasieliedere van Ira D. Sankey (Strydom, 1994: 120). In hierdie genre funksioneer sang grootliks as ’n godsdienstige vermaaklikheidsmedium (vgl. Strydom, 1997:147). Vanweë hierdie groot verskeidenheid kan liedere van die twintigste en een en twintigste eeu as sterk ekumenies (temporeel en ruimtelik ge- sproke) getipeer word (Bingle, 2000:127). 3.4 Dogmatiese liedere van die Piëtisme en Rasionalisme 3.4 Dogmatiese liedere van die Piëtisme en Rasionalisme Gedurende die sewentiende tot die negentiende eeu het die klem verskuif van die Reformatoriese lied se objektiewe gerigtheid op die lof en aanbidding van die God van die openbaring. ’n Subjektiwistiese verheerliking van die innerlike ervaring het eerder op die voorgrond getree. ’n Liedtipe het ontwikkel waarin ’n indiwidualistiese en mistieke verhouding van die siel met Jesus sentraal staan. Die lied het ontwikkel in ’n “ek”-lied van innerlik-ervarende sielsgemeenskap met Jesus. ’n Rasionalisties-moralistiese sedelikheid is in die liedere ingedra waardeur die Skrifgetrouheid in gedrang gekom het (Barnard, 1983:29; Van Andel, 1968:169). Die geloof aan die versoenende lyding en sterwe van Christus, wat onmisbaar is, is nie oorboord gegooi nie, maar Jesus se “reine leer” en sy voorbeeldige lewe is met groter klem verkondig en besing as sy Middelaarswerk (vgl. Bingle, 2000:118-127). 3.3.2 Calvyn se benadering Terwyl Luther aanvanklik groot klem op die Psalms geplaas en sy vertrekpunt daarin gevind het, het hy later meer na vryer liedere geneig (Hasper, 1976:21). Daarteenoor het Calvyn met chansons (vrye liedere) begin, maar later beweeg na die regstreekse beryming van Psalms (Hasper, 1955:195). Calvyn het die Ou-Testamentiese Psalms as die eintlike bron van die kerklied beskou. In sy voorwoord tot ’n heruitgawe van La Forme des prieres et chantz ecclesistiques (Diensorde van kerklike gebede en liedere) skryf hy: “Wanneer ons hulle (= Psalms) sing, is ons tog seker daarvan dat God ons die woorde in die mond lê, asof Hy self in ons sing tot verhoging van sy lof” (vgl. Hasper, 1976:18; Viljoen, 1990:35). Hoe- wel die Geneefse Psalter van 1562 uiteindelik geen beryming van Calvyn bevat nie, is hierdie liedere bekend as die Calvinistiese kerkliedere. Dit is blykbaar die gevolg van Calvyn se sterk prinsipiële leiding by die samestelling hiervan (Bingle, 2000:111). Tog het Calvyn ander liedere behalwe die Psalms geskik geag vir kerklike sang. In ’n liedboek wat hy vir die erediens gebruik het, Avlcuns Pseaumes et cantiques mys en chant (Straatsburg 1539), kom naas die In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 210 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef Psalms ook die lofsang van Simeon, ’n beryming van die Tien Gebooie en die Credo voor (vgl. Hasper, 1976:24). Psalms ook die lofsang van Simeon, ’n beryming van die Tien Gebooie en die Credo voor (vgl. Hasper, 1976:24). 3.6 Gevolgtrekking Dit blyk dat die dogmatiese lied nie ’n nuwe begrip is nie. Daar is al in die vroeë Christelike Kerk van dogmatiese liedere gebruik gemaak. Gedurende die eerste vier eeue het sulke liedere al ’n rol gespeel om dwaling te bestry. In die tyd van die Reformasie het Luther daarvan gebruik gemaak om die Reformatoriese belydenis te verwoord. Dit is egter duidelik dat wanneer die openbaring verdring word deur “menslike wysheid” (soos die moralistiese beklemtoning van die deug), of deur In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 211 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … “valse leer” (soos die Arianisme) of deur “’n mensgerigte doel” (soos in die ervaringslied), word die doksa (eer) van God verduister. Die gevolg daarvan is dat hierdie dogmatiese liedere nie aan hulle doel beantwoord nie. 4. Kriteria vir die beoordeling van dogmatiese liedere Op grond van die aard van dogmatiese liedere, die historiese oorsig oor die ontwikkeling van hierdie tipe lied en die gevare van eensydigheid en dwaling waarvoor sodanige liedere misbruik kan word, word ’n aantal kriteria bepaal. Hierdie kriteria sal as riglyn gebruik word om veral die inhoudelike aspek van die liedere van Venter te beoordeel. • Die inhoud van dogmatiese liedere moet op dogma gebaseer wees. • Die inhoud van dogmatiese liedere moet op dogma gebaseer wees. • Die dogma waarop die liedere gebaseer word, moet ’n betroubare vertolking bied van die openbaring van God (soos in die Ou en Nuwe Testament opgeteken). • In ’n enger sin sou die dogma waarop die liedere gebaseer word, beperk kon word tot erkende belydenisskrifte. In die breër sin van die woord, sou Skrifgetroue belydenisse oor die algemeen ook as basis gebruik kon word. • Dogmatiese liedere moet die inhoud van die geloof betroubaar ver- woord. • Dogmatiese liedere moet die inhoud van die geloof betroubaar ver- woord. • Hierdie liedere moet in die vorm van ’n belydenis gedig wees om daarmee erkenning te gee aan geloof in die vorm van ’n belydenis. • Hierdie liedere moet in die vorm van ’n belydenis gedig wees om daarmee erkenning te gee aan geloof in die vorm van ’n belydenis. • Hierdie liedere moet daartoe bydra om die dogma die wêreld in te dra. • Dogmatiese liedere moet daartoe bydra om Skrifwaarhede te aktualiseer in konkrete omstandighede van die gelowiges. • Om aan bogenoemde vereiste te voldoen, moet die dogmatiese liedere op ’n eenvoudige en bevatlike manier gedig wees, sodat dit deur alle gelowiges gebruik en verstaan kan word en ’n appèl kan maak op ongelowiges. • Om aan bogenoemde vereiste te voldoen, moet die dogmatiese liedere op ’n eenvoudige en bevatlike manier gedig wees, sodat dit deur alle gelowiges gebruik en verstaan kan word en ’n appèl kan maak op ongelowiges. 5. Dogmatiese stof wat Venter omgedig het 5. Dogmatiese stof wat Venter omgedig het 5.1 ’n Oorsig van die omdigtings Venter het ’n verskeidenheid dogmatiese gedeeltes in liedvorm omgedig: nter het ’n verskeidenheid dogmatiese gedeeltes in liedvorm omgedig 1. “God is groot” – omdigting van Nederlandse Geloofsbelydenis, artikel 1. 1. “God is groot” – omdigting van Nederlandse Geloofsbelydenis, artikel 1. In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 212 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef 2. “Troos vir lewe en sterwe” – omdigting van Heidelbergse Kategis- mus, vraag en antwoord 1. 2. “Troos vir lewe en sterwe” – omdigting van Heidelbergse Kategis- mus, vraag en antwoord 1. 2. “Troos vir lewe en sterwe” – omdigting van Heidelbergse Kategis- mus, vraag en antwoord 1. 3. “Jesus, ons Verlosser” – omdigting van Heidelbergse Kategismus, Sondag 11, vraag en antwoord 29 en 30. 4. “Christus en Christen” (eerste omdigting) – Heidelbergse Kategis- mus, Sondag 12, vraag en antwoord 31 en 32. 5. “Christus en Christen” (tweede omdigting) – Heidelbergse Kategis- mus, Sondag 12, vraag en antwoord 31 en 32. 6. “Die Seun van God, ons Here” – Heidelbergse Kategismus, vraag en antwoord 33 en 34. 7. “Jesus sterf sodat ons kan leef” – Heidelbergse Kategismus, Sondag 16, vraag en antwoord 39 tot 44. 8. “Christus het opgestaan vir ons” – Heidelbergse Kategismus, Son- dag 17, vraag en antwoord 45. 9. “Christus se hemelvaart” – Heidelbergse Kategismus, Sondag 18, vraag en antwoord 46 tot 49. 10. “Die Heilige Gees werk” – Nederlandse Geloofsbelydenis, artikel 11 en Heidelbergse Kategismus, Sondag 20, vraag en antwoord 53. 10. “Die Heilige Gees werk” – Nederlandse Geloofsbelydenis, artikel 11 en Heidelbergse Kategismus, Sondag 20, vraag en antwoord 53. 11. “Gewas deur die bloed” – Heidelbergse Kategismus, Sondag 26, vraag en antwoord 69 en 70. 11. “Gewas deur die bloed” – Heidelbergse Kategismus, Sondag 26, vraag en antwoord 69 en 70. 12. “Krag in brood en wyn” – Heidelbergse Kategismus, Sondag 28, vraag en antwoord 75 en 76. 12. “Krag in brood en wyn” – Heidelbergse Kategismus, Sondag 28, vraag en antwoord 75 en 76. 13. “Die Here lei my tot bekering” – Heidelbergse Kategismus, Sondag 33, vraag en antwoord 88 tot 91. 14. “Die belofte van die Gees” – Hand. 1:8 en 2:1-11 14. “Die belofte van die Gees” – Hand. 1:8 en 2:1-11 15. “God gee die huwelik” – omdigting van die huweliksformulier 15. Nederlandse Geloofsbelydenis artikel 1 1. Enigste Here, enkele Wese, Ons glo in U met ons hele hart. Heerlik bely ons, vry-uit getuig ons: U is vir ewig God en Heer. 1. Enigste Here, enkele Wese, Ons glo met die hart en bely met die mond dat daar ’n enige en enkel- voudige Wese is wat ons God noem. Hy is ewig, onbegryplik, onsienlik, onveranderlik, oneindig, almagtig, vol- kome wys, regverdig, goed en die alleroorvloedigste fontein van alles wat goed is. Ons glo met die hart en bely met die mond dat daar ’n enige en enkel- voudige Wese is wat ons God noem. Hy is ewig, onbegryplik, onsienlik, onveranderlik, oneindig, almagtig, vol- kome wys, regverdig, goed en die alleroorvloedigste fontein van alles wat goed is. 2. U, onbegryplik, U is onsienlik, altyd dieselfde, oneindig groot. U is almagtig, wys en regverdig, U is die bron van alle goed. 2. U, onbegryplik, U is onsienlik, altyd dieselfde, oneindig groot. U is almagtig, wys en regverdig, U is die bron van alle goed. 2. U, onbegryplik, U is onsienlik, altyd dieselfde, oneindig groot. U is almagtig, wys en regverdig, U is die bron van alle goed. Die wese van God, soos in die Nederlandse Geloofsbelydenis artikel 1 bely word, is eenvoudig en bevatlik in ’n kort lied weergegee. Uit die vergelyking tussen die bronteks en die lied, blyk dit dat die lied ’n betroubare weergawe van die inhoud van die artikel bied. Die beginwoorde van die konfessie “Ons glo met die hart en bely met die mond” is aan Romeine 10:10 ontleen: “Met ons hart glo ons en ons word vrygespreek; en met ons mond bely ons, en ons word gered” (vgl. Koopmans, 1940:16). Venter slaag daarin om hierdie geloof en belydenis in ’n homologia (belydende erkenning) te verwoord in die derde tot vyfde reëls van die lied, wat die klimaks van strofe een vorm. Artikel 1 van die belydenis val in twee dele uiteen. In die eerste plek word daaraan uitdrukking gegee dat God ’n enkelvoudige geestelike Wese is (Le Roux, 1996:3). In die eerste, tweede en sesde reëls van die omdigting word die belydenis as articulus fidei (verwoording van die geloof) oor die Wese van God betroubaar weergegee. Die tweede deel van die artikel verskaf ’n lys van die unieke eienskappe van God. 5. Dogmatiese stof wat Venter omgedig het “God gee die huwelik” – omdigting van die huweliksformulier Al is die meeste van die liedere vanweë die skielike afsterwe van Schutte Venter nog nie finaal afgerond nie, kan ’n mens deur hierdie verwerkings ’n indruk vorm van wat met ’n “dogmatiese” lied bedoel word. Liedere 1 tot 12 is op gedeeltes van die Belydenisskrifte gebaseer, terwyl lied 14 op ’n Bybelgedeelte en lied 15 op ’n gedeelte uit die huweliks- formulier gebaseer is. Die eerste drie van hierdie liedere word vervolgens ondersoek om te bepaal of en in hoeverre Venter se omdigtings inhoudelik voldoen aan die kriteria soos dit hierbo geformuleer is. Om die inhoud van die liedere in diepte te beoordeel, is te veel vir die omvang van hierdie artikel. Ten einde die vergelyking tussen die omdigtings van Venter met die bronteks oorsigtelik te vergelyk, word die twee tekste in kolomme langs mekaar In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 213 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … geplaas. Woorde of uitdrukkings in die Afrikaanse vertaling van die Belydenisskrif wat in die omdigting gebruik is, word onderstreep om die ooreenkomste uit te lig. By wyse van ’n kort toeligting word kernelemente in die belydenis dan telkens geïdentifiseer en word gekontroleer of en hoedanig hierdie elemente in die omdigting verwoord is. Die melodie- keuse en die bruikbaarheid van die liedere in die erediens word daarna kortliks aangeraak. 5.3 Lied 2: Troos vir lewe en sterwe 5.3 Lied 2: Troos vir lewe en sterwe 5.3 Lied 2: Troos vir lewe en sterwe Nederlandse Geloofsbelydenis artikel 1 In die laaste reël van die eerste strofe en in die tweede strofe word hierdie eienskappe weergegee deurdat die inhoud van die geloof verder verwoord word (articulus fidei). In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 214 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef As melodie is ’n verwerking van “Schönster Herr Jesu” (1842, Selisië) gebruik. Hoewel dit ’n eenvoudige melodie is, is dit kunstig saamgestel uit twee halwe reëls (reël 1 tot 3 en reël 4 tot 6). Reël een begin rustig en beweeg oor net drie note. Reël twee is ’n presiese nabootsing hiervan met verhoogde spanning, omdat dit ’n terts hoër lê. Die spanning styg nog hoër in reël drie waar die klimaks van die melodie bereik word op die hoë noot. Die tweede deel van die melodie (reël 4 tot 6) is ’n geleidelik ontknoping. Dit begin met ’n rustige reël vier wat presies nageboots word in reël vyf, maar dan ’n trap laer. Dit lei tot ’n volkome rus aan die einde van reël ses (vgl. Cillié, 1982:182). Wanneer hierdie musikale spannings- lyn van die melodie reël vir reël met die omdigting vergelyk word, blyk dit dat die inhoud van die woorde goed daardeur ondersteun word. Die gevoel wat hierdie melodie wek, is dié van kalmte en rus. Dit pas baie goed by hierdie lied waarin die belyer aanbiddend van verwondering en geloofsvertroue sing. Hierdie lied kom in die Liedboek van die Kerk as Lied 265 voor. Dit is dus deur die betrokke Liedboekkommissie geskik bevind vir gemeentesang. Dié geloofsversterkende lied kan as geloofsbelydenis en aanvullend tot die geloofsbelydenis in die erediens gesing word. Lied 3 en 4 word op dieselfde melodie gesing en kan opeenvolgend hierna gesing word. 5.3 Lied 2: Troos vir lewe en sterwe Heidelbergse Kategismus Sondag 1 1. Troos my tog, Heer, in lewe en in dood, want uit myself kom ek nie uit die nood. My siel en liggaam is u eiendom, verlos deur Jesus Christus, ek glo Hom. Vraag. Wat is jou enigste troos in lewe en in sterwe? Antwoord: Dat ek met liggaam en siel in lewe en in sterwe nie aan myself nie, maar aan my getroue Saligmaker, Jesus Christus, be- hoort. Hy het met sy kosbare bloed vir al my sondes ten volle betaal en my uit alle heerskappy van die duiwel verlos. Hy bewaar my op so ’n wyse dat, sonder die wil van my hemelse Vader, geen haar van my kop sal val nie. Alles moet inder- daad tot my saligheid dien. Daarom verseker Hy my ook deur sy Heililge Gees van die ewige lewe en maak Hy my van harte gewillige en bereid om voortaan vir Hom te leef. 2. Met bloed so kosbaar het Hy vol betaal En uit die duiwelsmag my uitgehaal. So sorg die Heer, Hy weet van elke haar, in elke krisis weet ek: Hy is daar! 3. In alles is die Here goed vir my! Dus weet ek seker, deur die Gees gelei: Wanneer ek sterf dan is ek by die Heer, hier waar ek leef, hier wil ek Jesus eer. In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 215 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … In hierdie lied bely die Christen sy enigste troos in lewe en in sterwe. Uit ’n vergelyking van die bronteks en die doelteks blyk dit dat die essensie van die inhoud van die belydenis, soos vervat in die antwoord op die eerste vraag van die Heidelbergse Kategismus, in die lied saamgevat word. Uit die struktuuranalise van Le Roux (1995:1) blyk die volgende vier elemente in dié antwoord van die eerste vraag: • “Ek behoort aan Jesus Christus en nie aan myself nie”, gevolg deur ’n verklaring van wanneer, hoe en hoekom dit die geval is. • “Ek behoort aan Jesus Christus en nie aan myself nie”, gevolg deur ’n verklaring van wanneer, hoe en hoekom dit die geval is. • “Ek word bewaar”, gevolg deur ’n verklaring van hoedanig die gelowige bewaar word. • “Ek word bewaar”, gevolg deur ’n verklaring van hoedanig die gelowige bewaar word. • “Ek word verseker”, gevolg deur dit waarvan die gelowige verseker word. Heidelbergse Kategismus Sondag 1 • “… en gewillig gemaak”, gevolg deur dit waartoe die gelowige gewillig gemaak word. Troos vorm ’n kernmotief deur die hele Heidelbergse Kategismus. Die heel eerste vraag van die Kategismus fokus ook op die troos vir ’n gelowige. Dit is daarom gepas dat die eerste woord in die omdigting juis “troos” is. Sodoende word besondere prominensie aan dié motief gegee. Die vraag na hierdie troos geld vir die lewe en die dood (vraag 1). Venter slaag daarin om hierdie vraag in reël een van die omdigting te verwoord. Die vier elemente in die antwoord op vraag 1, soos hierbo weergegee, word duidelik in die omdigting weegegee. Die feit dat die gelowige aan Jesus Christus behoort met die byvoegings van wanneer, hoe en hoekom, is in strofes 1 en 2 verwoord. Dat die gelowige bewaar word en hoe God dit doen, kom in die derde en vierde reëls van strofe 2 aan die orde. Die versekering deur die Gees en die gewilligheid om vir die Here te lewe word in die derde strofe betrek. Twee kritiese opmerkings kan egter gemaak word. Die slotwoorde van die eerste strofe “ek glo Hom” dra ’n ander betekenis as “ek glo in Hom”, wat klaarblyklik die bedoeling is. Aan die ander kant kan die versekering wat God aan die gelowige gee, tog teweegbring dat die gelowige God glo. In die tweede strofe se eerste reël kom die woorde “vol betaal” voor, waarmee “volledig” bedoel word. Uiteraard is hierdie veranderings gedoen ter wille van die aantal lettergrepe en digterlike ritme. Die eerste strofe is in die vorm van ’n gebed met smeking om troos, deurdat die Here in die eerste drie reëls in die tweede persoon aan- gespreek word. Hierdie verlange na troos vorm ’n kernmotief in die Kategismus as geheel. Die smeking vind sy grond in die belydenis wat in die res van die lied volg. Gevolglik verander die gebed (met die aan- In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 216 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef roeping van die Here in die tweede persoon) na ’n belydenis (Here in die derde persoon) waarin die inhoud van die geloof verwoord word. roeping van die Here in die tweede persoon) na ’n belydenis (Here in die derde persoon) waarin die inhoud van die geloof verwoord word. Heidelbergse Kategismus Sondag 1 Die lied is in ’n vorm omgedig wat met vrug gebruik sou kon word as gebed, belydenis en geloofsversterking van ’n gemeente asook ’n getuienis aan buitekerklikes. Die melodie wat Venter gebruik het, is dié van “Abide with me” (1861, “Eventide” deur William Monk) soos in die Liedboek van die Kerk, no. 582. Monk se melodie tref vanweë sy rustigheid, sy vloei en sy klein omvang van slegs ses tone (Cillié, 1982:446). Die oorwegend afwaartse verloop van die melodielyn na die tonika om ’n musikale afronding te bewerk, ondersteun die gevoel van Godsvertroue en troos van die omdigting. In die erediens kan hierdie lied op verskillende stadiums gebruik word. Dit sou veral geskik wees by eredienste waar die inhoud van die Heidelbergse Kategismus (met name Sondag 1) aan die orde kom, by geloofsbelydenis (elke Sondag of by die openbare geloofsbelydenis van katkisante), as gebed om vertroosting, of as verootmoediging (by die wetsvoorlesing of by die Nagmaal). Heidelbergse Kategismus Sondag 11 1. Jesus, Verlosser, Seun van ons Vader, U maak van al my sondes vry. Ek soek geen ander, nooit kry ek beter, U het gesterf, o Heer, vir my. Vraag 29: Waarom word die Seun van God Jesus, wat Verlosser beteken, genoem? Antwoord: Omdat Hy ons van al ons sondes verlos en by niemand anders enige saligheid te soek of te vind is nie. 2. Enigste Heiland, net U is Redder, geen mens kan doen wat U beloof. Ek glo U Jesus, Saligmaker, ek neem U aan met my geloof. Vraag 30: Glo dié mense wat hulle saligheid en heil by heiliges, by hulle- self of iewers ander soek, ook in die enigste Verlosser, Jesus Christus? Antwoord: Nee, maar hulle verloën met die daad die enigste Verlosser en Heiland, Jesus, alhoewel hulle met die mond Hom roem. Slegs een van twee dinge is immers moontlik: Jesus is nie ’n volkome Verlosser nie, of die wat hierdie Verlosser met ware geloof aan- neem, het in Hom alles wat vir hulle saligheid nodig is. ek neem U aan met my geloof. In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 217 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … Uit bogenoemde vergelyking blyk dit dat die lied die kern van die belydenis van Sondag 11 van die Heidelbergse Kategismus betroubaar verwoord. Die eerste strofe verwoord vraag en antwoord 29 en die tweede strofe vraag en antwoord 30. Vraag 29 vra die vraag waarom die Seun van God, Jesus, die Verlosser genoem word. Uit die ontleding van Le Roux (1995:14) blyk dat daar twee redes is: • Omdat Jesus ons van al ons sondes verlos; en • Omdat Jesus ons van al ons sondes verlos; en • omdat by niemand anders enige saligheid te soek of te vind is nie. • omdat by niemand anders enige saligheid te soek of te vind is nie. Die inhoud van die vraag asook die tweevoudige antwoord word duidelik in die eerste strofe van die omdigting verwoord. Reëls 1 en 2 verwoord die vraag, reël 3 die eerste rede en reëls 4 tot 6 die tweede rede. In strofe 2 word die inhoud van vraag 30 met die antwoord daarop geïnkorporeer in die vorm van ’n belydenis. ’n Mens se saligheid en heil kan nie buite Jesus om gesoek word nie. 6. Beoordeling van die liedere Kriteria soos dit in punt 4 geformuleer is, dien as riglyn vir hierdie beoordeling van hierdie drie liedere. • Al drie liedere is regstreeks gebaseer op die dogma soos uitgedruk in die Heidelbergse Kategismus en Nederlandse Geloofsbelydenis. • Al drie liedere is regstreeks gebaseer op die dogma soos uitgedruk in die Heidelbergse Kategismus en Nederlandse Geloofsbelydenis. • Aangesien die dogmatiese inhoud wat as vertrekpunt geneem word, die Heidelbergse Kategismus en Nederlandse Geloofsbelydenis is, is die dogmatiese basis suiwer. • Soos blyk uit die vergelykings tussen die omdigtings en die belydenis- artikels, blyk dit dat die liedere die dogma betroubaar verwoord. Die kernmotiewe van die Belydenisskrifte is telkens in die omdigting weer- gegee. • Die liedere is in die vorm van persoonlike belydenisse waardeur die sanger sy / haar geloof kan bely. • Die liedere is in die vorm van persoonlike belydenisse waardeur die sanger sy / haar geloof kan bely. • Vanweë die Reformatoriese inhoud van die liedere, kan dit besonder waardevol wees om die gereformeerde dogma die wêreld in te dra. • Vanweë die Reformatoriese inhoud van die liedere, kan dit besonder waardevol wees om die gereformeerde dogma die wêreld in te dra. • Die omdigtings aktualiseer die gereformeerde belydenis vir die konkrete omstandighede van gelowiges. • Die liedere is op ’n eenvoudige en bevatlike manier verwerk sodat alle lidmate die inhoud kan verstaan en dit ’n appèl op ongelowiges kan maak. Heidelbergse Kategismus Sondag 11 Die omdigting beperk (anders as die Kategismus) plekke waar mense hulle heil soek tot mense (reël 3). Nogtans is die bedoeling van die belydenis duidelik. In die derde reël staan “Ek glo u Jesus …”. Die bedoeling is blykbaar: “Ek glo in u Jesus …”. Hierdie verkorting is klaarblyklik nodig gewees ter wille van die aantal lettergrepe en digterlike ritme. Dié Sondagsafdeling is berym in die vorm van ’n persoonlike belydenis wat eie is aan die Kategismus. Waar die Kategismus se belydenis Jesus in die derde persoon bely, word in die lied na Jesus in die tweede persoon verwys. Dit verander egter nie die inhoud van die belydenis nie, maar versterk eerder die aard van ’n belydenis. ’n Christen kan in hierdie formaat sy/haar geloof as homologia (erkenning en belydenis) teenoor Jesus Christus as enigste Verlosser bely. Die taal is eenvoudig en bring die belydenis as aanbiddingslied tot uiting. Die melodie wat gebruik word, is dieselfde as dié in Lied 1 (“Schönster Herr Jesu”). Hierdie liedere kan in aansluiting met mekaar die een na die ander gesing word. Die stelselmatige opbou van die melodie tot ’n klimaks in reël 3 (vgl. 5.2 hierbo) stem ooreen met dié van die omdigting. Daarbenewens skep die melodie ’n gevoel van kalmte en rus wat pas by die inhoud van die lied. Die erkenning aan Christus as enigste Verlosser kan in die liturgie van die erediens gebruik word en is uiteraard gepas by prediking oor Sondag 11, asook in aansluiting by ’n gebed om verlossing of as belydenis van die verlossingswerk van Jesus. In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 218 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef 7. Slot Hierdie dogmatiese stof is nog nie in ander liedere van die Gerefor- meerde Kerke op so ’n wyse verwoord nie en die gebruik hiervan kan verrykend vir die Gereformeerde liedereskat wees. Sodanige liedere “kan ’n sterk middel wees om die Gereformeerde belydenis in die lewens van mense in te dra en deel van hulle bestaan te maak” (Acta GKSA, 2000: 451). Aangesien die beoordeling van die digterlike kwaliteit van hierdie liedere buite die bestek van hierdie artikel val, sou dit raadsaam wees om hierdie faset van die liedere te laat evalueer deur ’n kundige op die bepaalde terrein. ’n Soortgelyke studie sou ook onderneem kon word om die oorblywende omdigtings van Venter te beoordeel. In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 219 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … Bibliografie g ACTA GKSA. 1994. Handelinge van die Nasionale Sinode van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. Potchefstroom : Potchefstroom Herald. ACTA GKSA. 2000. Handelinge van die Nasionale Sinode van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. Pretoria : V&R Drukkery. ACTA GKSA. 2003. Handelinge van die Nasionale Sinode van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. Nog ongepubliseerd. AUGUSTINUS. St. Augustine’s Confessions. (Loeb Classical Library.) London : Heinemann. 1912. AUGUSTINUS. De Musica. (Loeb Classical Library.) London : Heinemann. 191 BARKHUIZEN, J.H. 1989. Inleiding: Hymni Christiani. (In Barkhuizen, J.H., red. Hymni Christiani. Hervormde Teologiese Studies, Supplementum 1:1-18.) y g pp BARNARD, A.C. 1983. Die vrye Bybelse lied naas die Psalms. (In Du Toit, H., red. ’n Geskiedenis van die Afrikaanse Protestantse kerklied. Pretoria : NG Kerk- boekhandel. p. 20-41.) BAUMSTARK, A. 1958. Comparative liturgy. London : Mowbray. BINGLE, J.P. 2000. Die verhouding tussen openbaring, dogmavorming en dogma- uiting in die liturgiese lied. Potchefstroom : PU vir CHO. (Th.M.-verhandeling.) uiting in die liturgiese lied. Potchefstroom : PU vir CHO. (Th.M.-verhandeling.) CILLIÉ, G.C. 1982. Waar kom ons Afrikaanse gesange vandaan? Kaapstad : NG Kerk-Uitgewers. CILLIÉ, G.C. 1982. Waar kom ons Afrikaanse gesange vandaan? Kaapstad : NG Kerk-Uitgewers. DE KLERK, B.J. & SMIT, E.J. 2002. Pneuma en nous in die gereformeerde kerklied. Perspektiewe uit 1 Korintiërs 14:15 en die tradisie, toegespits op die musiek en poësie van die kerklied. In die Skriflig, 36(1):105-136. p g ( ) FLOOR, L. & VILJOEN, F.P. 2002. Die Christus-himne in Filippense: soteriologies of eties? In die Skriflig, 36(1):91-104. FRANK, N.M. 1963. Masterpieces of Christian literature in summary form. London/ New York : Harper & Row. HASPER, H. 1955. Calvijns beginsel voor den zang in den eredienst, 1. ’s- Gravenhage : Martinus Nijhoff. HASPER, H. 1976. Calvijns beginsel voor den zang in den eredienst, 2. ’s-Graven- hage : Nijhoff. KOOPMANS, J. 1940. De Nederlandse Geloofsbelijdenis. Amsterdam : Uitgevers- maatschappij Holland. KRUGER, D. 2002. Die funksionaliteit van die laat twintigste-eeuse kerklied. In die Skriflig, 36(1):19-44. LE ROUX, J. 1995. Die Heidelbergse Kategismus of onderwysing in die Christelike leer. ’n Maklik-verstaan grafiese uiteensetting. Hatfield : Printburo. LE ROUX, J. 1996. Ons glo … Bybelstudie aan die hand van temas uit die Nederlandse Geloofsbelydenis. Hatfield : Printburo. y LIEDBOEK. 2001. Liedboek van die kerk. Wellington : NG Kerk-Uitgewers. ROUTLEY, E. 1950. The church and music. An enquiry into the history, the nature and the scope of Christian judgement of music. London : Duckworth. Kernbegrippe: dogmatiese liedere: Heidelbergse Kategismus; Nederlandse Geloofs- belydenis lied en belydenis/credo omdigtings van A.G.S. Venter dogmatiese liedere: Heidelbergse Kategismus; Nederlandse Geloofs- belydenis lied en belydenis/credo omdigtings van A.G.S. Venter Bibliografie p j g SCHULZE, L.F. 1978. Geloof deur die eeue. Pretoria : NG Kerkboekhandel. STANDER, H.F. 1989. Ignatius. (In Barkhuizen, J.H., red. Hymni Christiani. Hervormde Teologiese Studies, Supplementum 1:98-106.) STAUFFER, E. 1948. Die Theologie des Neuen Testaments. Guttersloh : Bertels- man. STAUFFER, E. 1948. Die Theologie des Neuen Testaments. Guttersloh : Bertels- man. STRUNK, O. 1950. Source readings in music history. From Classical antiquity STRUNK, O. 1950. Source readings in music history. From Classical a through the Romantic era. New York : Norton. g STRYDOM, W.M.L. 1994. Sing nuwe sange, nuutgebore. Liturgie en lied. Bloemfontein : Universiteit van die Oranje-Vrystaat. In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 220 Francois P. Viljoen & Annatjie M. Verhoef STRYDOM. W.M.L. 1997 Liturgiese sang op die kruispad tussen tradisie en vernuwing. Acta Theologica, 17(2):143-156. STRYDOM. W.M.L. 1997 Liturgiese sang op die kruispad tussen tradisie en vernuwing. Acta Theologica, 17(2):143-156. STRYDOM. W.M.L. 1997 Liturgiese sang op die kruispad tussen tradisie en vernuwing. Acta Theologica, 17(2):143-156. g g ( ) VAN ANDEL, C.P. 1968. Tussen de regels. De samehang kerklied. s’-Gravenhage : Boekencentrum N.V. g g ( ) VAN ANDEL, C.P. 1968. Tussen de regels. De samehang van kerkgeschiedenis en kerklied. s’-Gravenhage : Boekencentrum N.V. VAN VEEN, H. 1984. Een nieuw gezang heffen wij aan! Kerkzang en kerklied bij Martin Luther. (In Arntzen, M.J. e.a. Bezield verband. Kampen : Van den Berg. p. 231-260.) VENTER, A.G.S. 2001. Omdigtings van A.G.S. (Schutte) Venter: Omdigtings van die Belydenisskrifte en een Skrifberyming. Februarie tot Mei 2000. Randburg : Gereformeerde Kerk Randburg-Oos. VILJOEN, F.P. 1990. Die betekenis van psalmois, humnois en odais pneumatikais in Kolossense 3:16 en Efesiërs 5:18. Potchefstroom : PU vir CHO. (Th.D.- proefskrif.) VILJOEN, F.P. 2001. Song and music in the Pauline epistles. Paul’s utilisation of Jewish, Roman and Greek musical traditions to encourage the early Christian communities to praise God. In die Skriflig, 35(3):423-442. p g ( ) VILJOEN, F.P. 2002(a). Die strategiese funksie van die Christus-himne in Kolossense 1:13-20. In die Skriflig, 36(1):67-90. VILJOEN, F.P. 2002(b). Die betekenis en funksie van die himnes in Openbaring 12- 22. Verbum et Ecclesia, 23(2):558-574. WINDELL, J.H. 1989. Die Lampe-himne. (In Barkhuizen, J.H., red. Hymni Christiani. Hervormde Teologiese Studies, Supplementum 1:107-111.) Key concepts: dogmatic hymns: Heidelberg Cathegism; Belgic Confession hymns and confession/credo versifications by A.G.S. Venter In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 221 Die aard van en kriteria vir dogmatiese liedere … Drie omdigtings … In die Skriflig 37(2) 2003:203-221 222

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/466/359

Afrikaans

Redaksioneel In die Skriflig fokus op die gereformeerde teologie. Gesonde debat- voering was nog altyd deel van die reformatoriese erfenis. Hierdie uitgawe van In die Skriflig weerspieël twee sulke debatte: • Die navorsingsartikels handel oor ’n spesifieke aspek van die gereformeerde belydenis, sodat hierdie uitgawe as ’n tema-uitgawe beskou kan word. Jorrie Jordaan, as leier van die navorsingspan wat op die aspek ingegaan het, gee hier onder verdere besonderhede. • ’n Diskussie-artikel word geplaas, waarin Adrio König reageer op ’n resensie van sy boek, God, waarom lyk die wêreld so? As weten- skaplike tydskrif plaas In die Skriflig nie korrespondensie nie, maar hierdie artikel lê op die vlak van voortgaande wetenskaplike diskussie. • ’n Diskussie-artikel word geplaas, waarin Adrio König reageer op ’n resensie van sy boek, God, waarom lyk die wêreld so? As weten- skaplike tydskrif plaas In die Skriflig nie korrespondensie nie, maar hierdie artikel lê op die vlak van voortgaande wetenskaplike diskussie. Paul Krüger Redakteur: In die Skriflig Inleidende opmerkings Na aanleiding van sy doktorale navorsing oor die Romeinebrief het prof. M.A. Kruger (emeritusprofessor van die GKSA) bepaalde standpunte teen die algemeen aanvaarde onderskeid tussen ’n ‘algemene openbaring’ en ’n ‘besonderhede openbaring’ van God ingeneem. Hierdie standpunt blyk ook konsekwensies te hê vir die brandende vraag wat in die wêreld (en in Suid-Afrika) vandag baie aktueel is, nl. of diegene wat nooit die Evangelie gehoor het of die Bybel gelees het nie, kwalik geneem kan word omdat hulle Christus nie ken nie. Aangesien Romeine 1:18-32 ’n sentrale teks in verband met genoemde vraagstuk is, blyk dit dat die vraag nie sonder ’n deeglike en omvattende eksegese van Romeine 1:18-32 beantwoord kan word nie. Hierdie aanhaling kom uit die motivering waarmee ’n groep navorsingsgenote van die Fakulteit Teologie van die PU vir CHO in 2002 bymekaargekom het om ’n studie van Romeine 1:18-32 te doen. Hulle ix doel hiermee was om vas te stel watter lig Romeine 1 bied ten opsigte van die vraag of ’n mens tot saligmakende geloof kan kom bloot op grond van God se openbaring in die skepping, onderhouding en regering van alle dinge, en of ’n mens ook die Skrifopenbaring daarvoor nodig het. Aangesien hierdie navorsingsvraag nie net eksegetiese studie gevra het nie, maar ook dogmatiese studie, is die navorsingsgroep so saamgestel dat dit biblioloë sowel as dogmatoloë ingesluit het. Die eksegetiese studie van Romeine 1:18-32 is so aangepak dat elkeen van die biblioloë hom/haar op een aspek van die eksegese toegespits het (grammatikale analise, ontleding van gedagtestruktuur, retoriese analise, sosiohistoriese studie en openbaringshistoriese plasing). Sommige van die resultate van hierdie studie word in dié nommer van In die Skriflig in drie onderskeie artikels weergegee. Die gevolg is dat die artikels van prof. F.P. (François) Viljoen, prof. E.M. (Elma) Cornelius en prof. G.J.C. (Jorrie) Jordaan eintlik as onderafdelings van ’n geheel- eksegese gelees moet word. Aanvullend tot die eksegetiese studie is ook artikels ingesluit wat die problematiek uit ’n meer dogmatiese of etiese hoek beskou. Die artikel van prof. J.H. (Amie) van Wyk bevat die dogmatiese studie; die artikel van dr. D.G. (Douw) Breed neem ’n meer eties-missiologiese perspektief op die saak in. Aangesien die direkte navorsingsprobleem in werklikheid begin het by standpunte wat deur prof. M.A. Kruger gestel is, is besluit om die hele bundel van artikels in te lei met ’n artikel van prof. Kruger waarin hy sy siening van die aangeleentheid gee. Inleidende opmerkings Eers daarna volg dan die resultate van die ander navorsers. Gert (Jorrie) Jordaan Projekleier: Studiegroep oor Romeine 1:18-32 x x

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/484/377

Afrikaans

1 In die Liedboek is al 150 psalms deur T.T. Cloete omgedig, afgesien van enkele ander omdigtings deur onder ander Lina Spies en Antjie Krog. ids ids Abstract Psalms: types, function, character and the versification of Psalm 131 Psalms: types, function, character and the versification of Psalm 131 The publishing of Liedboek van die kerk (2001) has emphasised the importance of the Psalms for the liturgy and the hymnology. This article considers the following aspects: the bridge function of the psalms; the significance and function of the psalms as an open hymnbook and as an anthology; and the literary types found in the psalms. The structure and form of Psalm 131 are analysed in greater detail. This analysis leads in conclusion to a literary evaluation of its versification by T.T. Cloete. Die Psalms: soorte, funksie, aard en die omdigting van Psalm 131 C.J.A. Vos Fakulteit Teologie Universiteit van Pretoria PRETORIA E-pos: teolb@ccnet.up.ac.za C.J.A. Vos Fakulteit Teologie Universiteit van Pretoria PRETORIA E-pos: teolb@ccnet.up.ac.za 1. Aktualiteit Die belangrikheid van die psalms vir die liturgie en himnologie is deur die verskyning van die Liedboek van die Kerk (2001) onderstreep.1 Hierdie publikasie het onder andere meegebring dat die psalms as gedigte en liedere opnuut bestudeer is ten opsigte van die literêre, liturgiese en himnologiese fasette daarvan. In hierdie artikel word daar agtereenvolgens gefokus op die brugfunksie van die psalms; die betekenis en funksie van die psalms in die liturgie; die samestelling van die psalmboek en die literatuursoorte van die psalms. Ook word op die struktuur en die uitleg van Psalm 131 gelet. Ten slotte word T.T. Cloete se omdigting van Psalm 131 kortliks bespreek op grond van literêre oorwegings. In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 125 Die Psalms: soorte, funksie, aard en die omdigting van Psalm 131 3. Psalms in die liturgie Nadenke oor die betekenis en funksie van psalms in die liturgie lei daartoe dat psalms ook met liturgiese oë bekyk word. Naas die eku- meniese brugfunksie wat die psalms vervul, het die nuwe belangstelling in die liturgie ook die vraag na die betekenis en funksie van psalms in die liturgie onder die aandag gebring (Schuman, 1998a:165; 1998b:377-378; 2001:250-252). In die “ekumenies-Protestantse” kerke word daar in die liturgie na “die psalm van die Sondag” verwys wat in die liturgiese jaartema die patroon van die erediens kan bepaal; dit word dan as proprium saam met ’n besondere teks as keervers en saam met die “gebed van die Sondag” aangegee (Schuman, 1998a:166-167; Monsma, 1998:423-449). 2. Die brugfunksie van die psalms Die psalms vervul in vele opsigte ’n brugfunksie tussen uiteenlopende soorte denominasies wat mekaar vroeër op een of ander manier vermy het (Schuman, 1995:1). Die psalms is liedere wat in die Joodse en die Christelike tradisie, in die Oosters-Ortodokse en Westerse kerke, in die Rooms-Katolieke tradisie en vele Reformatoriese strominge ’n sleutel- plek gekry het (Schuman, 1998b:374-375; Kaspar, 1999:96). Die psalms verbind mense uit verskillende wêrelde, tradisies en tye (Vos, 2001:358). Die sing van die psalms in die erediens herinner ons ook steeds aan die sapryke wortels van Israel, die Jodendom, die tempel en die sinagoge (Barnard, 1985:66-102; Schuman, 1998b:375). 4. Psalms as liedboek Psalms is in die tempel gesing deur ’n gilde sangers wat deur musici begelei is. Met Paastyd (ook tydens die Loofhuttefees) is die Hallel gesing (Pss. 113-118). In dié verband kan ook verwys word na die lofsang in Matteus 26:30, wat ná die Nagmaal gesing is (Vrijlandt, 1989:22). Op pad na die tempel waar die Pinkster- of die Loofhuttefees gevier is, is pelgrimsliedere gesing (Pss. 120-134). Daar is ook oor die vreugde van die Wet gesing (Pss. 1; 19; 119). Psalm 92 is die psalm vir die sabbat- môre, terwyl Psalms 95-99 die vorige aand gesing is (Vrijlandt, 1989: 22). Die psalms was die gebede en liedboek van Israel en die Jodedom en ook van Jesus (vgl. Ps. 22) en sy volgelinge. Die Christelike kerk het die bundel psalms oorgeneem. In die ryk tradisie van die Christendom leef ons daarom ook uit die inhoud van die psalms (Schuman, 1998a:166- 167; Monsma, 1998:423-425). In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 126 C.J.A. Vos C.J.A. Vos Tans behoort die rykdom wat die Psalms as liedboek bied, weer ontdek en ontgin te word. Die vanselfsprekende rede hiervoor is dat al die geloofstemas in die psalms voorkom. Die diepste menslike emosies weerklink in die psalms: vreugde en dank, maar ook pyn en vrees in krisissituasies. Sommige psalms druk jubelende lofprysing aan God uit, terwyl ander teen God kla; in party psalms word oor die skoonheid van die lewe en goeie verhoudings tussen mense gesing; ander psalms praat van die gebroke verhoudinge tussen mense – selfs van wraak teen vyande; daar is psalms waarin tot God gebid word, maar ook psalms wat die goddelose vervloek. In die psalms word ook met die onopgeloste raaisels van die lewe geworstel, soos die vraag waarom die regverdige onder laste moet swig terwyl die goddelose ligvoets en voorspoedig deur die lewe gaan. Die Psalms is ’n boek wat die verhaal van God en mens se omgang met mekaar vertel. Die bundel Psalms is bo alles geloofs- gesange oor sonde en genade. Hierdie momente word in die nuwe omdigtings van die Psalms as ’n georganiseerde en organiese geheel op ’n verantwoordelik wyse verwoord. 5. Die Psalms as digbundel Net soos gedigte in ’n bundel nie los eenhede is nie, maar deel van ’n groter geheel is, is dit die geval met die psalms. Duidelike aanduidinge bestaan dat die komposisie van die Psalmbundel nie by een geleentheid plaasgevind het nie. Daar is aanwysers dat vroeëre versamelings bestaan het wat later in ons bundel saamgevoeg is. Ons vind byvoorbeeld dat ’n aantal psalms gedupliseer is: Psalm 14 = Psalm 53; Psalm 40:13-17 = Psalm 70 en Psalm 108 = Psalms 57:7-11 + Psalm 60:5-12. Hierdie verskynsel is verklaarbaar indien die gedupliseerde psalms oorspronklik tot verskillende versamelings behoort het. Die bundel Psalms bestaan uit vyf onderafdelings wat elk met ’n doksolo- gie sluit (Zenger, 1997:25): Psalm 1-2 – inleiding tot die psalmbundel Psalms 3-41 – doksologie: 41:14 Psalms 42-72 – doksologie: 72:18-19 Psalms 73-89 – doksologie: 89:53 Psalms 90-106 – doksologie: 106:48 Psalms 107-150 – Psalm 150 vervul die funksie van die doksologie Psalms 3-41 is die eerste groot versameling en staan as Boek 1 bekend. Hierdie groepering staan as die Dawidsversameling bekend omdat, met ’n enkele uitsondering (Ps. 33), Dawid se naam in al die ander opskrifte voorkom. ’n Ander kenmerk van dié groep is dat die goddelike Naam, Jahwe (Here) deurgaans gebruik word. In Boek 2 word die volgende In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 127 Die Psalms: soorte, funksie, aard en die omdigting van Psalm 131 psalms ook aan Dawid toegeskryf: 51-65 en 68-70. In Boek 3 word Psalm 86 op Dawid se naam geplaas terwyl boek 4 Psalm 101 en 103 op sy rekening plaas. In die vyfde versameling word Psalm 108-110, 122, 124, 131 en 138-145 aan Dawid toegeskryf. psalms ook aan Dawid toegeskryf: 51-65 en 68-70. In Boek 3 word Psalm 86 op Dawid se naam geplaas terwyl boek 4 Psalm 101 en 103 op sy rekening plaas. In die vyfde versameling word Psalm 108-110, 122, 124, 131 en 138-145 aan Dawid toegeskryf. Die laaste afdeling het nie ’n spesifieke doksologie nie. Die rede is dat die hele Psalm 150 die funksie vervul. Elk van die onderafdelings word afgesluit deur ’n lofroep, en dié doksologieë verbind die gedigte in elke afdeling weer onderling. Soms, soos in die geval van Psalm 41, wat ’n smeking in nood is, en Psalm 89, wat op ’n toon van verwyte en aanvegting eindig, kom die doksologie in verrassende kontekste voor. 5. Die Psalms as digbundel Wat is die sin van ’n lofroep in só ’n konteks? Juis die lofklank in dié konteks toon dat al die psalmsoorte – klagte, smekinge, verwyte, liturgieë, individuele gebede, kollektiewe liedere, wysheids- en ver- trouenspsalms – en al hul motiewe versier word deur die motief van lof aan God. Dit is ook nie vreemd dat die bundel later die titel tehillîm (Lofliedere) gekry het nie – ten spyte van liedere gevul met smart (soos Psalm 38), wraaksug (soos Psalm 70), uitsigloosheid (soos Psalm 88), klagte (soos Psalm 130) en bitterheid (soos Psalm 137). Psalm 150 is nie alleen die spitspunt van die groep hallelujapsalms (Psalms 146-150) nie, maar dit is ook ’n volledige doksologiese psalm om die hele bundel mee af te sluit. Die vyf afdelings in die Psalmboek hang saam. Verder vorm verskillende psalms ’n samehang. Schuman (1998b:375-376) toon ook aan hoe die Bedevaartpsalms met mekaar saamhang en in mekaar verweef is. 5.1 Pelgrimspsalms – van Mesek na Jerusalem Psalms 120-134 vorm die pelgrimspsalms. Daar word in hierdie artikel aan dié groep psalms aandag gegee omdat Psalm 131 waarna later in die artikel verwys word (paragraaf 7 en 8), in dié versameling voorkom. Die eerste drie psalms (Psalm 120-122) in dié groep pelgrimspsalms, verteenwoordig drie stasies op dié reis; dit vertel hoe die reispad loop (Schuman, 1998a:375). In Psalm 120:5 roep iemand uit: “Hoe ellendig was dit toe ek as vreemdeling in Mesek gewoon het ...”. Eintlik weet ons nie waar om dié plek op ’n landkaart te soek nie. Mesek en Kedar staan vir onherbergsaamheid, ja vir onleefbaarheid, ballingskap, vervreemding. Hier ervaar iemand teëspoed in ’n vyandige gebied. Hier is die lewe nie goed nie: haat, nyd en gevare heers. Die “ek” van Psalm 120 soek na vrede, sjalom, maar moet tog die weeklag laat hoor: “Helaas, ek moet leef in Mesek ... té lank moes ek woon met heimwee” (vgl. Schuman, 1998a:376). Die reisiger kan egter nie net in Mesek bly nie; hy moet verder reis. In die volgende lied, Psalm 121, kry dié verhaal ’n vervolg: In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 128 C.J.A. Vos C.J.A. Vos die ek-spreker kyk na die berge vir hulp, want die berge was destyds gesien as die blyplek van die gode (Prinsloo, 1984:110). Van die gode is daar geen hulp te verwag nie. Daar is net een uitweg: “My hulp kom van die Here”. Hy is die Maker van die hemel en die aarde. En Hy is by jou. Hy sal die reisiger beskerm en bewaar. Die Here slaap nooit nie en Hy sluimer nie in nie. Hy sal die reisiger van alle gevare bewaar. Die Here sal die reisiger teen die gode en bedreiginge, die son en die maan, bewaar. Hulle sal hom nie kwaad aandoen nie – al kyk die son met sy bloedbelope oog na hom en al wil die maan onheil oor hom laat skyn. Die Here sal sy uitgang en sy ingang bewaar. Hy sal die reisiger lei op sy uittog deur die onherbergsame land oor die berge tot by sy bestemming. Die bestemming van die reis word in Psalm 122:1-2 aangedui: “Ek was bly toe hulle vir my gesê het: ‘Kom ons gaan na die huis van die Here toe’” (Schuman, 1998a:376). In Psalm 131 word die rus wat die reisigers by die Here vind, beskryf. 5.1 Pelgrimspsalms – van Mesek na Jerusalem In Psalm 133 word die eensgesindheid van broers wat saamwoon gevier. Die liturgiese beeld uit die tempel van Jerusalem verduidelik beeldend die innigheid van die saamwoon van broers. Die pelgrimspsalms word afgesluit deur ’n diens aan en seën van God in Jerusalem (Ps. 134). Die uiteinde van die reis word geïmpliseer deur die woorde: “En nou is ons binne-in jou, Jerusalem”. Die reis wat afgelê is, was van Mesek tot in Jerusalem. Dáár word die tuiskoms van reisigers gevier. In Jerusalem is die reisigers nie meer alleen nie: hulle is in die geselskap van ’n feesvierende skare. In die pelgrimspsalms is ’n spesifieke roete gevolg: uit Mesek, oor die berge en gevare, na die stad van vrede, na Jerusalem toe. Jerusalem as eindbestemming verteen- woordig God in sy heerlikheid. Die nag was die tyd van afskeid na die godsdienstige fees. Maar voordat die pelgrims die nagrus opsoek, om dan vroegmôre die terugtog na hulle dorpe en stede aan te pak, gee hulle ’n opdrag aan die diensdoenende priesters en Leviete. Hulle versoek die priesters en Leviete om die Here in ’n naglied te seën (Ps. 134:1; Zenger, 1997:364). Om die seënende krag van die Here lofprysend te erken (Zenger, 1997:365), vra om ’n Beraka, ’n lofspreuk. Die tweede liturgiese handeling (Ps. 134: 3) is in die vorm van ’n gebed, ’n epiklese (Zenger, 1997:366). Dit is die antwoord van die priester. Dit is ook die begin van die Aäronitiese seën (vgl. Num. 6:24-26). Die Here se lewensbeskerming en lewenshulp word uit Sion toegesê. Die seker wete van die nabyheid van die Skeppergod sal die pelgrims op die alledaagse lewe begelei. Op pad neem hulle die Here se seën as sy geskenk saam. In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 129 Die Psalms: soorte, funksie, aard en die omdigting van Psalm 131 En op pad sal die Here se seën hulle bewaar – dié seën wat hulle ook aan mekaar in die alledaagse lewe uitdeel (Zenger, 1997:366). En op pad sal die Here se seën hulle bewaar – dié seën wat hulle ook aan mekaar in die alledaagse lewe uitdeel (Zenger, 1997:366). 6. Die literatuursoorte van die Psalms Onder literatuursoort word die tekssoort verstaan. Die tekssoort dui aan hoe dit verstaan moet word. Elke tekssoort gebruik bepaalde teks- strategieë met die oog op die kommunikasie aan die leser of hoorder. ’n Begrafnisberig sal byvoorbeeld nie van ironie en satire gebruik maak nie. In ’n komedie is dié strategieë wel op sy plek. Benewens die teksaanbod wat ’n bepaalde literatuursoort maak, skep dit ook by die leser ’n sekere verwagting oor die verstaan en ervaring daarvan. ’n Leser lag nie vir ’n begrafnisberig nie, maar wel vir ’n satire (Vos, 1996:41). In die boek Psalms kan verskillende tekssoorte onderskei word. Daar is byvoorbeeld himniese, klaag-, wysheids- en vertrouenspsalms. Daar kom dikwels ook mengvorme voor, soos byvoorbeeld wysheids- en ver- trouensperspektiewe in een psalm. ’n Klaagpsalm kan ook byvoorbeeld lof-elemente bevat (vgl. Ps. 13). Elke psalmsoort is die draer van ’n bepaalde boodskap. Die boodskap moet in elke psalmsoort, maar ook in elke afsonderlike psalm gesoek word. Lof vorm die hartklop van talle psalms. Die volgende himnes kan onder- skei word: Psalm 8, 29, 33, 46-48, 65, 68, 76, 84, 87, 93, 95-100, 103- 104, 113-114, 117, 122, 134-136 en 145-150. Gewoonlik mond die klag ook in lof uit. In hierdie artikel word ook na Psalm 131 vanuit ’n literêre hoek gekyk. Dit beteken dat die literatuursoort, die struktuur en die poëtiese strategieë en konvensies sowel as die betekenis en funksie van dié psalm in berekening gebring word. ’n Literêre benadering neem ook in ag dat dié enkele psalm deel vorm van ’n geheel, ’n digbundel. 7. Die struktuur en uitleg van Psalm 131 Psalm 131 is ’n veroordeling van menslike hoogmoed of selfverheffing (Van der Ploeg, 1974:385). Dit is die gebed van iemand wat vrede gevind het in die Here – in so ’n mate dat hy niks meer begeer as om die Here se wil te doen nie. Psalm 131 is ’n vertrouensgebed (Prinsloo, 1991:86) wat ook didakties-paranetiese trekke vertoon (Beyerlin, 1982: 88). Die didaktiese aard van die teks beoog om die ontvangers van die teks te oorreed sodat hulle hulle selfverheffing sal prysgee en op die Here vertrou (Prinsloo, 1991:86). Die sentrale tema van dié psalm, naamlik die afwysing van self- verheffing, word in verse 1b-1c vanuit ’n negatiewe perspektief belig In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 130 (Van der Ploeg, 1974:385; Prinsloo, 1991:88; Seybold, 1996:495; Viviers, 1998:678). Die digter noem watter kenmerke hy nie het nie, en herhaal dit drie maal: (Van der Ploeg, 1974:385; Prinsloo, 1991:88; Seybold, 1996:495; Viviers, 1998:678). Die digter noem watter kenmerke hy nie het nie, en herhaal dit drie maal: my hart is nie hoog nie my oë is nie trots nie ek maak my nie besorg oor dinge wat bo my vermoë is nie. my hart is nie hoog nie my oë is nie trots nie ek maak my nie besorg oor dinge wat bo my vermoë is nie. Met “hart” word die digter se denke en emosies bedoel. “Oë” is die orgaan waaruit selfverheffing skyn. Met sy oë sien ’n mens neer op ander. Deur die dubbele negatief te gebruik, verwerp die digter enige sweem van selfverheffing teenoor sy naaste (Van der Ploeg, 1974:386; Prinsloo, 1991:88; Viviers, 1998:679). In die derde versreël verwys die uitdrukking “dinge bo sy vermoë” na die groot en wonderlike heilsdade van die Here (Prinsloo, 1991:88). As die digter dit op homself toepas, bedoel hy dat hy hom nie teenoor God verhef nie. Hy ken sy plek voor God en waag dit nie op God se terrein nie. Die tema van die psalm word in vers 2a positief verduidelik: Ek het rus en kalmte gevind. Dié bewering word in vers 2b deur middel van ’n pragtige vergelyking geïllustreer: Soos ’n kindjie wat by sy moeder tevredenheid gevind het, so het ek tevredenheid gevind. Die rus en kalmte word verduidelik deur die vergelyking van hoe ’n kindjie by sy ma tevredenheid vind (Kraus, 1966:875). Ná die voeding kreun ’n kind van genoegdoening in sy ma se arms (Van der Ploeg, 1974:386). 8. Die omdigting van Psalm 131 (T.T. Cloete) Geen strewe jaag ek na bo my vermoë, geen trots of hoogmoed is daar in my oë. Sal ek die groter dinge wil oortref en sal ek my, o Heer, teen U verhef? 8. Die omdigting van Psalm 131 (T.T. Cloete Geen strewe jaag ek na bo my vermoë, geen trots of hoogmoed is daar in my oë. Sal ek die groter dinge wil oortref en sal ek my, o Heer, teen U verhef? 8. Die omdigting van Psalm 131 (T.T. Cloe Geen strewe jaag ek na bo my vermoë, geen trots of hoogmoed is daar in my oë. Sal ek die groter dinge wil oortref en sal ek my, o Heer, teen U verhef? ’n Kind rus in sy moeder se beskerming. So vind ek vrede, Heer, in u ontferming. Wag Israel vertrou Hom deurentyd ’n Kind rus in sy moeder se beskerming. So vind ek vrede, Heer, in u ontferming. Wag, Israel, vertrou Hom deurentyd. Wag op die Here tot in ewigheid. 8.1 ’n Literêre beoordeling In die Cloete-omdigting word die Hebreeuse gedig in twee strofes weergegee. Cloete maak van ’n aabb-rymskema gebruik. Die “trots” of “hoogmoed” word as sinonieme beskou en hierdie begrippe word met die “oë” verbind. Op hierdie manier word die gedagte van neersien op ander poëties verwoord. Deur hierdie omdigtingswyse is Cloete getrou aan die sentrale motief van die psalm, naamlik die afwysing van selfverheffing. In die derde en vierde versreëls van strofe 1 gee die omdigter uitdrukking daaraan dat die ek-spreker hom nie teen die Here verhef nie. Ook in hierdie opsig is die omdigting getrou aan die Hebreeuse psalm. Cloete verwoord die feit dat die ek-spreker hom nie teen God verhef nie deur van ’n retoriese vraag gebruik te maak. Deur hierdie werkswyse ontlok hy by die leser net een moontlik antwoord: nee, die ek-spreker sal hom nie teen die Here verhef nie. Die retoriese vraag staan dus hier in diens van effektiewe kommunikasie. Die Hebreeuse psalm se tweede en derde versreëls vind neerslag in Cloete se tweede strofe. Cloete doen in die omdigting reg aan die pragtige vergelyking van ’n kind wat by sy ma rus vind en die ek-spreker in die psalm wat by die Here vrede kry. Die paranetiese derde versreël in die Hebreeuse psalm word ook in dié vorm by die Cloete-omdigting aangetref. Met ’n dubbele “wag” word die oproep in die omdigting versterk. Die vertroue wat moet aanhou, word ook deur ’n sinonieme begrippepaar bevestig: “deurentyd” en “tot in ewigheid”. Deurdat die twee begrippe in die eindrymposisie geplaas is, kry hulle ’n fokus wat die duratiewe aard van die vertroue in die Here bevestig. 7. Die struktuur en uitleg van Psalm 131 In sy ma se arms vind hy sekuriteit, tevredenheid en geluk. Net so het die digter vrede met homself en God (Prinsloo, 1991:88). Die vrede is ’n innige en innerlike vrede wat hy uitstraal. Vers 3 is ’n liturgiese byvoeging. Die digter deel sy rus en kalmte met Israel (Seybold, 1996:495). Die verband tussen die persoonlike en die gemeentelike bestaan daarin dat die digter sy persoonlike oortuiging en ervaring nie vir homself hou nie, maar aan die gemeente meedeel. Daarom is vers drie ’n paranetiese oproep aan Israel (Kraus, 1966:875; Prinsloo, 1991:88; Viviers, 1998:681-682). Israel word opgeroep om te “wag op die Here”. Hulle moet in afhanklikheid van die Here leef en voordurend op Hom bly hoop. In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 131 Die Psalms: soorte, funksie, aard en die omdigting van Psalm 131 9. ’n Slotwoord In hierde artikel is gepoog om die sentrale belang van die psalms in die liturgie aan die lig te bring. Die waarde van die Psalms as liedboek is ook onderstreep. Ten einde die plek van die verskillende psalms te begryp, is die Psalms as digbundel gerespekteer. Daar is ook aan die samestelling In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 132 C.J.A. Vos van die psalmbundel en die literatuursoorte aandag gegee. Uit die analise van die Cloete-omdigting is die hoë literêre waarde van dié om- digting aangetoon. van die psalmbundel en die literatuursoorte aandag gegee. Uit die analise van die Cloete-omdigting is die hoë literêre waarde van dié om- digting aangetoon. Bibliografie g BARNARD, AC. 1985. Die erediens. Pretoria : NG Kerkboekhandel. BEYERLIN, W. 1982. Wider die Hybris des Geistes. Studien zum 131. Psalm. Stuttgart : Verlag Katholisches Bibelwerk. (SBS 108.) g g ( ) KASPAR, P.P. 1999. Musica sacra: Das grosse Buch der Kirchenmusik. Wenen : Styria. KRAUS, H.-J. 1966. Psalmen. 2. Teilband. 3. unveränd. Aufl. Neukirchen-Vluyn : Neukirchener Verlag. (BKAT XV/2.) g ( ) LIEDBOEK VAN DIE KERK. 2001. Kaapstad : NG Kerk-Uitgewers. MONSMA, D. 1998. Informatie en documentatie. (In Oskamp, P. & Schuman, N., reds. De weg van de liturgie: Tradities, achtergrond, praktijk. Zoetermeer : Meinema. p. 423-435.) PRINSLOO, W.S. 1984. Van kateder tot kansel. ’n Eksegetiese verkenning van enkele psalms. Pretoria : NG Kerkboekhandel. p PRINSLOO, W.S. 1991. Die Psalms leef! Pretoria : NG Kerkboekhandel. SCHUMAN, N.A. 1995. “... en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren”. Over psalmen en liturgie. Kampen. (Intreerede, 22 September 1995.) SCHUMAN, N.A. 1998a. De Psalmen. (In Oskamp, P. & Schuman, N., reds. De weg van de liturgie: Tradities, achtergronden, praktijk. Zoetermeer : Meinema. p. 165-175.) SCHUMAN, N.A. 1998b. “... Die weet gehad heeft en geen weet had”. Skrif en Kerk, 19(2):373- 380. SCHUMAN, N.A. 2001. Psalm 90: tekst, context, en een diversiteit aan herlezingen. (In Jaarboek voor Liturgie-ondersoek. Instituut voor Liturgietetenschap. Groningen Liturgisch Instituut : Tilburg. p. 237-252.) Groningen Liturgisch Instituut : Tilburg. p. 237-252.) SEYBOLD, K. 1996. Die Psalmen: HAT 1/15. Tübingen : Mohr & Siebeck. (HAT 1/15.) VAN DER PLOEG, J.P.M. 1974. Psalmen II (Psalm 76-150). Roermond : Romen & Zonen. (BOT.) VIVIERS, H. 1998. “Jy is net ’n sandkorrel, maar só is alle mense” – Nadenke oor Psalm 131. Skrif en Kerk, 19(3):676-685. VOS, C.J.A. 1996. Die volheid daarvan 11. Pretoria : Die Raad vir Geesteswetenska- like Navorsing Uitgewery. VOS, C.J.A. 2001. ’n Perspektief op die nuwe Psalmomdigting. Hervormde Teologiese Studies, 56(2 - 3):357-376. VRIJLANDT, M.A. 1989. Liturgiek. ’s-Gravenhage : Meinema. ZENGER, E. 1997. Die Nacht wird leuchten wie der Tag. Freiburg : Herder. Kernbegrippe: Key concepts: omdigting van Psalm 131 Psalms and himnology Psalms as ’n digbundel Psalms and liturgy Psalms en himnologie Psalms as a collection of poems Psalms en liturgie versification of Psalm 131 g g g p ) SEYBOLD, K. 1996. Die Psalmen: HAT 1/15. Tübingen : Mohr & Siebeck. (HAT 1/15.) VAN DER PLOEG, J.P.M. 1974. Psalmen II (Psalm 76-150). Roermond : Romen & Zonen. Bibliografie (BOT.) VIVIERS H 1998 “J i t ’ dk l ó i ll ” N d k VAN DER PLOEG, J.P.M. 1974. Psalmen II (Psalm 76-150). Roermond : Romen & Zonen. (BOT.) VIVIERS, H. 1998. “Jy is net ’n sandkorrel, maar só is alle mense” – Nadenke oor Psalm 131. Skrif en Kerk, 19(3):676-685. Zonen. (BOT.) VIVIERS, H. 1998. “Jy is net ’n sandkorrel, maar só is alle mense” – Nadenke oor Psalm 131. Skrif en Kerk, 19(3):676-685. VOS, C.J.A. 1996. Die volheid daarvan 11. Pretoria : Die Raad vir Geesteswetenska- like Navorsing Uitgewery. VOS, C.J.A. 1996. Die volheid daarvan 11. Pretoria : Die Raad vir Geesteswetenska- like Navorsing Uitgewery. VOS, C.J.A. 2001. ’n Perspektief op die nuwe Psalmomdigting. Hervormde Teologiese Studies, 56(2 - 3):357-376. VRIJLANDT, M.A. 1989. Liturgiek. ’s-Gravenhage : Meinema. ZENGER, E. 1997. Die Nacht wird leuchten wie der Tag. Freiburg : Herder. Kernbegrippe: Key concepts: omdigting van Psalm 131 Psalms and himnology Psalms as ’n digbundel Psalms and liturgy Psalms en himnologie Psalms as a collection of poems Psalms en liturgie versification of Psalm 131 VOS, C.J.A. 2001. ’n Perspektief op die nuwe Psalmomdigting. Hervormde Teologiese Studies, 56(2 - 3):357-376. VRIJLANDT, M.A. 1989. Liturgiek. ’s-Gravenhage : Meinema. ZENGER, E. 1997. Die Nacht wird leuchten wie der Tag. Freiburg : Herder. ZENGER, E. 1997. Die Nacht wird leuchten wie der Tag. Freiburg : Herder. Key concepts: Psalms and himnology Psalms and liturgy Psalms as a collection of poems versification of Psalm 131 Kernbegrippe: Key concepts: omdigting van Psalm 131 Psalms and himnology Psalms as ’n digbundel Psalms and liturgy Psalms en himnologie Psalms as a collection of poems Psalms en liturgie versification of Psalm 131 Kernbegrippe: In die Skriflig 36(1) 2002:125-133 133

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/499/392

Afrikaans

ids ids Resensies  König, A. 2001. Die helfte is my nooit oor Jesus vertel nie: ’n Nuwe kyk op die een wat jou lewe verander. Wellington : Lux Verbi.BM. (J.H. van Wyk) ......................................................................... 149  Selderhuis, H.J. 2001. Melanchton: zijn betekenis voor het Protestantisme; Melanchton en de Nederlanden in 16e en 17e eeuw. Apeldoorn : Theologische Universiteit. (J.H. van Wyk) ......................................................................... 152  Anthonissen, C. & Oberholzer, P. 2001. Gelowig en gay? Riglyne vir ’n sinvolle dialoog met gay lidmate. Wellington : Lux Verbi.BM. (W.C. Vergeer) ........................................................................ 153  De Visser, A.J. 2001. Kyrios and Morena. The Lordship of Christ and African township Christianity. Gezina : De Visser. (L. Floor) .................................................................................. 157  Pieterse, H.J.C. 2001. Prediking in ’n konteks van armoede. Pretoria : Unisa Uitgewers. (C.J.H. Venter) ........................................................................ 159 In die Skriflig 36(1) 2002:147 147 147 148 ids Resensies KÖNIG, A. 2001. Die helfte is my nooit oor Jesus vertel nie: ’n Nuwe kyk op die een wat jou lewe verander. Wellington : Lux Verbi.BM. 200 p. Prys: R 61.95. ISBN 0 86997 950 7. J.H. van Wyk (Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomse Universiteit vir CHO) J.H. van Wyk (Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomse Universiteit vir CHO) Resensies Hoofstuk 3 bespreek Jesus as hoëpriester. Die skrywer oordeel dat die Hebreërbriefskrywer aspekte van die Ou Testament herinterpreteer vanweë sekere “inherente tekortkominge” in die Ou Testament (40). In teenstelling met die tradisioneel gereformeerde teologie (vgl. byvoor- beeld B. Wentsel, Dogmatiek 3B, 1991:186-189; HK 6:16) verstaan König die sondeloosheid van Jesus só dat Hy wel kón gesondig het, maar dit nooit gedoen het nie (43-44, 45, 50). Die twee-natureleer van Christus word gehandhaaf (47,128), hoewel dit vreemd klink om te sê dat Jesus God “was” (48, 43) – asof Hy dit nie altyd ís nie. Hoofstuk 4 gee aandag aan Jesus as Messias. Die skrywer oordeel dat daar glad nie baie Messiaanse profesieë in die Ou Testament te vind is nie (53). Die Ou-Testamentiese profete het ook ’n politieke messias verwag (56, 59, 61, 68) maar Jesus het dit as foutief afgewys; Hy is dus ’n ander soort Messias as wat die Ou Testament verwag het (61) en daarom gebruik Hy ook nie die Messias-titel ten opsigte van Homself nie (65). König wys hier (68), asook op talle ander plekke in die boek (73, 99, 156,191) tereg op die wesenlike belang van die opstanding. Hoofstuk 5 bekyk Jesus as Dienaar van die Here, waar aangevoer word dat die sterwe van Jesus (saam met sy opstanding), die hart van die evangelie uitmaak (71, 73). Jesus as Seun van die mens word in hoofstuk 6 beskryf. Hierdie titel, wat in die Ou Testament na ’n heerlikheidsfiguur verwys, is die titel wat Jesus die graagste gebruik (93), maar dan as Seun wat sal lý (95). Terwyl in die tyd van die ballingskap die oortuiging posgevat het dat die Bose oorgeneem het (97, 187), vorm die koms van die koninkryk van God (en dus die oorwinning oor die bose magte) die sentrale tema in die prediking van Jesus en die Sinoptici (96, 98, 121). Waar die opstanding voor Daniël in die Ou Testament onbekend was (100) – maar dis m.i. ’n ope vraag – daar vorm die opstanding in die Nuwe Testament ’n “wesentlike deel” van die Christelike geloof (99). Jesus as Here word in hoofstuk 7 teen die Hellenistiese en Ou- Testamentiese agtergronde bespreek. Christus “word” skynbaar na sy opstanding Here (120). As Here kan Christus ook by elke Nagmaal “op die een of ander manier” sélf teenwoordig wees (124). Resensent: Dat Jesus Christus ’n besondere persoon in die wêreldgeskiedenis was/is, staan soos ’n paal bo water. Telkens weer word sy persoon en werk aan nuwe navorsing onderwerp en telkens gee dit aanleiding tot ’n nuwe boek. König voer in sy boek aan dat “die helfte my nooit oor Jesus vertel is nie” en hy doen moeite om die persoon en werk van Jesus in nuwe lig te stel. Dit is natuurlik moontlik dat iemand oor honderd jaar weer so ’n boek sal kan skryf en selfs dán sal kan beweer dat die helfte nog nie vertel is nie. Oor Jesus Christus kan mens immers nooit uitgepraat raak nie. Trouens, tydens die “Aardklop”-bespreking (2001) van dié boek het Sakkie Spangenberg König verwyt dat hy nie vol- doende kennis geneem het van die jongste navorsing oor Jesus nie en dat nog meer helftes te vertel is. Of die “Jesus-seminare” egter nuwe lig sal bring, moet nog krities beoordeel word. In die eerste hoofstuk van sy boek wys König op ’n verskeidenheid van titels wat vir Jesus gebruik word en stel dat hy in elk geval nie alles sal kan bespreek nie. Vir my aanvoeling sou hy meer oor Jesus as Middelaar en ook meer oor die temas van versoening en regverdiging kon geskryf het. Tereg voer hy aan dat Jesus teen die agtergrond van die Ou Testament verstaan moet word (50), hoewel ook weer nie te reglynig nie (65-66). Hoofstuk 2 behandel Jesus as hoëpriester. Die outeur oordeel dat Jesus se koms eerstens op Israel gerig was, maar dat God later sy metode verander het (28). God is sowel onveranderlik as veranderlik in sy planne (31-32). Die apokaliptiese benadering “ontwikkel” eers gedurende die ballingskap (26, 181). Tereg word aandag gevra vir die verhouding tussen die kerk en Israel (30-31). In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 149 Resensies Resensies Die Nagmaal vir kleingroepe word beaam, aangesien dit die styl van die Nuwe- Testamentiese Nagmaalvierings was (126) . Jesus as Seun van God dui by die Sinoptici op ’n ménslike nasaat van Dawid, maar by Johannes en Paulus veral op ’n Goddelike persoon (132) (hoofstuk 8). König aanvaar die preëksistensie van Christus, wat natuurlik nie heeltemal dieselfde is as die preëksistensie van Jesus nie (138). Die eenheid van die persoon van Christus word beklemtoon, in “lyding en sterwe” (138), hoewel dadelik bygevoeg word dat “God nie In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 150 Resensies gesterf het nie” (139). Die skrywer is op hierdie punt duideliker as in sy boek Fokus op die 300 geloofsvrae. gesterf het nie” (139). Die skrywer is op hierdie punt duideliker as in sy boek Fokus op die 300 geloofsvrae. In hoofstuk 9 word Jesus as Verlosser/Heiland behandel en word daarop gewys dat dit in die Ou Testament en Nuwe Testament om volle aardse heil gaan (153). Jesus as die Woord is die tema van hoofstuk 10, waar uiteraard aan die Triniteitsleer aandag bestee word. In teenstelling met NGB art. 9 wat sê dat die Drie-eenheid “op baie plekke in die Ou Testament staan”, is die outeur van mening dat ons hierdie leer nie in die Ou Testament vind nie (139, 163), maar dat dit ’n afleiding uit die Nuwe-Testamentiese gege- wens is. Tereg word daar ’n verband gelê tussen die Woord en wysheid in die Ou Testament. Jesus se manlikheid is nie van bepalende beteke- nis nie (168-171) – die Bybel gebruik trouens ook talle vroulike beelde oor God (170-171) – en ons moet aanvaar dat die Bybel in hierdie opsig kultuurgekleur is (170). Die nuwe aarde word as eindbestemming van die mens voorgehou (172, 191), maar daar is geen verwysing na ’n nuwe hemel nie. In die slothoofstuk, hoofstuk 11, word vir oulaas aandag gevra vir die rykdom van gegewens oor Jesus, maar daar word veral gekonsentreer op die verhouding tussen die Ou Testament en die Nuwe Testament. Die tradisionele verhoudings word behandel (177-180), soos belofte- vervulling, wet-evangelie, toorn-liefde, maar König kies self vir ’n meer gevarieerde verhouding aangesien daar met die ballingskap ’n groot breuk plaasgevind het (181). Resensies So wys hy daarop dat Jesus sekere fasette van die Ou Testament voortgesit het (Profeet), ander fasette vervul het (Dienaar, Seun van die mens), nog ander weer verryk het (Here, Seun van God, Verlosser, Woord) en sommige selfs geherinterpreteer het (Hoëpriester, Messias). Christus aanvaar die ballingskapse apokaliptiese sienings van wêreldeinde, opstanding en oordeel (184), maar ’n mens vra jouself die vraag af wáárom Hy dit gedoen het. Die skrywer meen ook dat daar by Johannes en Paulus ’n “radikale herintepretasie” van God (in Christus) plaasgevind het (189). König het ’n boek gelewer wat ryk is aan inhoud. Ook is dié publikasie weldeurdag, goed gestruktuur en in ’n helder styl geskryf. Hy het nie een van die drie gewone benaderings in die Christologie (twee nature, twee state, drie ampte) as invalshoek gebruik nie, maar ’n veelheid van invalshoeke, wat aan die boek ’n besondere aktualiteit en veelkleurigheid verleen. Afgesien van die een of twee plekke waar die siening van die outeur in spanning is met die Belydenis asook enkele ander plekke waar daar ’n onnoukeurige formulering voorkom, kan die boek met vrug bestudeer en gebruik word. In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 151 Resensies SELDERHUIS, H.J. 2001. Melanchton: zijn betekenis voor het Protestantisme; Melanchton en de Nederlanden in 16e en 17e eeuw. Apeldoorn : Theologische Universiteit. 46 p. Prys: onbekend. ISBN 0 86997 950 7. SELDERHUIS, H.J. 2001. Melanchton: zijn betekenis voor het Protestantisme; Melanchton en de Nederlanden in 16e en 17e eeuw. Apeldoorn : Theologische Universiteit. 46 p. Prys: onbekend. ISBN 0 86997 950 7. Resensent: J.H. van Wyk (Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomse Universiteit vir CHO) J.H. van Wyk (Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomse Universiteit vir CHO) Hierdie studie verskyn as deel 41 in die reeks van Apeldoornse Studies. Die bedoeling van die outeur is om te wys op die invloed wat Melanchton op die Nederlandse teologie uitgeoefen het en om verdere studie in hierdie rigting te stimuleer. In die jaar waarop die 500ste verjaarsdag van Melanchton in Duitsland gevier is (1997), is daar in Nederland weinig aandag aan hierdie Reformator bestee. Selderhuis het sy geskrif in twee dele verdeel. Die eerste handel oor Melanchton se betekenis vir die Protestantisme in die algemeen en die tweede oor sy betekenis en invloed in die Nederlande gedurende die 16de en 17de eeue. Enkele interessante gegewens kom in hierdie na- vorsing na vore. Dit is duidelik dat Luther (veertien jaar ouer) ’n groot invloed op Melanchton uitgeoefen het; trouens, Melanchton sê self dat hy van Luther die evangelie geleer het. Maar dis ook waar dat Luther met veel vrug van die uitgebreide Griekse kennis van Melanchton by die vertaling van die Bybel in Duits gebruik gemaak het. Melanchton was immers ’n eminente geleerde wat onder andere ’n Griekse grammatika, ’n Latynse grammatika, ’n leerboek vir retorika, ’n handboek vir teologiese denke, ’n leerboek vir etiek en ’n leerboek vir politikologie saamgestel het. Selderhuis bestee besondere aandag aan Melanchton se invloedryke dogmatiese handboek, die Loci Communes. Hy wys daarop dat dit juis Melanchton was wat die tertius usus van die Wet, die usus normativus, ontwikkel het en dat hierdie usus so sy weg in die gereformeerde Protestantisme gevind het (14). Volgens Selderhuis is die Loci (eerste uitgawe 1521, derde uitgebreide uitgawe 1543) ook deur Calvyn gebruik by die skryf van sy Institusie (16). Melanchton is ook bekend as opsteller van die bekende “Lutherse” belydenisskrif, die Confessio Augustana, waarvan Calvyn gesê het dat dit “niks bevat wat strydig sou wees met ons leer nie” (17). Die Calvynse en Lutherse geloofstradisies staan dus in bepaalde opsigte klaarblyklik veel nader aan mekaar as wat gewoonlik gedink word. In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 152 Resensies Selderhuis wys ook op die talle studente (250) wat by Melanchton in Wittenberg gaan studeer het. Klaarblyklik vertoon die Heidelbergse Kategismus ook, via Ursinus, sterk Melanchtoniaanse trekke (31). Ook Voetius, die belangrikste teoloog van die Nadere Reformasie, het met waardering van die werk van Melanchton kennis geneem (40). Resensent: Dit is egter ook waar dat Melanchton vanweë sy strewe na versoening en sy gematigde en bemiddelende houding, hom kritiek van alle kante op die hals gehaal het. In hierdie kort geskrif het Selderhuis die belangstellende leser geprikkel om verder navorsing te doen oor hierdie begaafde teoloog en kerk- hervormer, wat eintlik lewenslank in die skadu van Luther geleef en gewerk het. Dat sy bydrae groter was as wat algemeen aanvaar word, is uit hierdie geskrif baie duidelik. ANTHONISSEN, C. & OBERHOLZER, P. 2001. Gelowig en gay? Riglyne vir ’n sinvolle dialoog met gay lidmate. Wellington : Lux Verbi.BM. 222 p. Prys: R 59.95. ISBN 0 86997 995 7. W.C. Vergeer (Gereformeerde Kerk Potchefstroom-Oos) Resensent: Gelowig en gay? vorm deel van die debat wat tans in kerke aan die gang is oor ’n Bybelse standpunt oor, en die pastorale hantering van homo- seksualisme. Dit is ’n sensitiewe debat wat ook raakvlakke het met ander onderwerpe wat in die brandpunt staan, byvoorbeeld menseregte, dis- kriminasie, hermeneutiek en die soteriologie. In die konteks van ander literatuur wat oor jare oor hierdie onderwerp verskyn het (Joubert, D. et al. 1980. Perspektiewe op homoseksualiteit. Stellenbosch : Boschendal; Jonker, W. & Theron, F. 1989. Vreemde bevryding. Kaapstad : Lux Verbi; Cilliers, P. 1997. ’n Kas is vir klere. Kaapstad : Tafelberg-Uitgewers; Du Plessis, J. 1999. Oor Gay wees. Kaapstad : Tafelberg-Uitgewers), verteenwoordig Gelowig en gay? (on- danks ’n onskuldige buiteblad) ’n aggressiewe, nie-verskonende benade- ring. Die doel van die publikasie is duidelik: dit wil hê dat gays as aktiewe lidmate welkom sal wees in alle kerke sonder dat daar vooroordeel, afkeur of teenkanting teen hulle seksuele oriëntasie en leefwyse mag wees (p. 12). Met hierdie vooronderstelling as onverhandelbare vertrek- punt op die tafel, is dit moeilik om te sien hoe die publikasie die belofte In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 153 Resensies van sy subtitel gestand kan doen: Riglyne vir ’n sinvolle dialoog met gay lidmate. van sy subtitel gestand kan doen: Riglyne vir ’n sinvolle dialoog met gay lidmate. van sy subtitel gestand kan doen: Riglyne vir ’n sinvolle dialoog met gay lidmate. Die publikasie ontaard inderdaad in ’n eensydige monoloog waarin oënskynlik amper enige strategie legitiem is om die verklaarde doel te bereik. Hierdie subtiele opportunisme hinder uiteindelik só dat die leser later moeite het om argumente wat aangebied word, sonder agterdog te lees. Om maar ’n paar voorbeelde te noem:  Die publikasie ry op die rug van ’n studie wat die Sinode van die NG Kerk in Wes- en Suid-Kaapland in 1995 onderneem het oor Pastoraat aan die homoseksuele persoon. By die lees van die agterblad sou ’n onnadenkende koper inderdaad oortuig kon word dat Gelowig en gay doodgewoon hierdie studie is en gevolglik eintlik die amptelike standpunt van die NG Kerk weergee. Die boek word immers aangebied as: “… die resultaat van vier jaar se navorsing deur die subkommissie”.  Die publikasie ry op die rug van ’n studie wat die Sinode van die NG Kerk in Wes- en Suid-Kaapland in 1995 onderneem het oor Pastoraat aan die homoseksuele persoon. Resensent: By die lees van die agterblad sou ’n onnadenkende koper inderdaad oortuig kon word dat Gelowig en gay doodgewoon hierdie studie is en gevolglik eintlik die amptelike standpunt van die NG Kerk weergee. Die boek word immers aangebied as: “… die resultaat van vier jaar se navorsing deur die subkommissie”. By die lees van die inhoud word egter duidelik dat Gelowig en gay ’n spesifieke interpretasie is van die genoemde studie en die NG Kerk se besluite daaroor. Die Sinode se besluit om die studiestuk vir kommentaar na gemeentes deur te stuur en die Sinode se oproep aan gemeentes om erns te maak met die pastorale onder- steuning van homoseksuele persone, word deur die skrywers geïnterpreteer as “’n skuldbelydenis”, as ’n konkrete uitreiking na “’n unieke en andersoortige medemens” en as “’n dapper besluit” (p. 8, 9). Dat hierdie interpretasie nie deur almal in die NG Kerk gedeel word nie, was al vroeg duidelik uit briefwisseling in die pers. Die skrywers was, nadat die boek reeds voltooi was, genoodsaak om ’n insetsel in die boek in te voeg waarin hulle reageer op die kommentaar en begeleidende brief deur die Moderamen en die Sinode se Kommissie vir Leer en Aktuele Sake. Hierdie kommen- taar en brief “weerspreek” volgens hulle “die hele vernuwende gees van die Sinode” (p. 12-14).  ’n Tweede strategie is die gebruik van persoonlike getuienisse van gays. Die getuienisse is enersyds verhelderend en waarskynlik die winspunt van hierdie publikasie. Dit laat stemme en vertellings hoor wat normaalweg nie gehoor word nie. Hierdie strategie word egter tendensieus aangewend. Gays word as amper sondelose model- Christene geteken. Hulle het uiteindelik net een kernprobleem en In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 154 Resensies dis ’n kerk en mede-gelowiges wat teen hulle diskrimineer en nie hulle unieke soort mensheid wil aanvaar nie. Hierdie “homofobie” kry op sy beurt weer die skuld vir gay persone se onttrekking in ’n subkultuur waar “seksualiteit vervlugtig tot permissiewe flirtasie” (p. 182-190). In hierdie konteks is die oogmerk van ’n byna “sonde- lose” voorstelling van gays duidelik: die negatiewe pers en stereo- tipering van gays as “losbandig” en “sedeloos” moet ten alle koste bestry word. Terselfdertyd wil Gelowig en gay? oortuig dat homo- seksualiteit nie ’n opstand teen die wette van God, nie ’n siekte en nie ’n afwyking van die natuur is nie, maar ’n (amper superieure) “variant van die natuur” is, wat gevier moet word (p. Resensent: 29). ’n “Oopheid om van gays te leer” moet by medegelowiges gekweek word (p. 31). Hierdie tendensieuse aanbieding van gay-getuienisse veroorsaak dat dít wat ’n winspunt van hierdie publikasie sou kon wees, uiteindelik bydra tot die ongeloofwaardigheid daarvan. Miskien is dit te veel verwag om vertellings oor die skielike oorgang van heteroseksualiteit na homoseksualiteit in tronke, of oor aanvanklike gay persone wat weer ’n heteroseksuele leefwyse aangeneem het, in hierdie publikasie te soek. Ter wille van ewewigtigheid sou die bestaan van sulke vertellings ten minste erken moes word.  Wat egter die meeste pla, is Gelowig en gay? se Skrifhantering. ’n Lang inleidende hoofstuk (“Hoe lees ons die Bybel”, 32 p.) wat uitloop op die beskrywing van “’n gereformeerde hermentiek (sic)” skep die verwagting van ernstige en deeglike eksegese van tersaaklike Skrifgedeeltes. Aan hierdie verwagting word helaas nie voldoen nie. In skaars twaalf bladsye word agt Skrifgedeeltes (Gen.1-3; 19:1-26; Lev. 18:22; 20:13; Rig. 19; Rom. 1:26-27; 1 Kor. 6:9-10; 1. Tim 1:10) bloot oorsigtelik behandel en sosio-histories gerelativeer. Uitsprake in die Ou Testament verwys volgens die skrywers nie na homoseksualiteit in die algemeen nie, “maar wel na ’n vorm van gay prostitusie soos dit in die heidentempels van destyds beoefen is” (p. 131).  Wat egter die meeste pla, is Gelowig en gay? se Skrifhantering. ’n Lang inleidende hoofstuk (“Hoe lees ons die Bybel”, 32 p.) wat uitloop op die beskrywing van “’n gereformeerde hermentiek (sic)” skep die verwagting van ernstige en deeglike eksegese van tersaaklike Skrifgedeeltes. Aan hierdie verwagting word helaas nie voldoen nie. In skaars twaalf bladsye word agt Skrifgedeeltes (Gen.1-3; 19:1-26; Lev. 18:22; 20:13; Rig. 19; Rom. 1:26-27; 1 Kor. 6:9-10; 1. Tim 1:10) bloot oorsigtelik behandel en sosio-histories gerelativeer. Uitsprake in die Ou Testament verwys volgens die skrywers nie na homoseksualiteit in die algemeen nie, “maar wel na ’n vorm van gay prostitusie soos dit in die heidentempels van destyds beoefen is” (p. 131). Al die Nuwe-Testamentiese gedeeltes word (sonder onderskeid) oor dieselfde kam geskeer. Paulus sou dan, “dit gehad het teen ’n bepaalde vorm van gay gedrag en wel dié wat geassosieer is met heidense afgodsdiens” (p. 137). Hierdie glyspraak (“sweeping statement”) oor drie verskillende Skrifgedeeltes getuig nie van wetenskaplik-verantwoordbare Skrifhantering nie en die konklusies wat bereik word, is ook in die konteks van sosio-historiese eksegese gewoon nie houbaar nie. Gelowig en gay? word nie aanbeveel nie. DE VISSER, A.J. 2001. Kyrios and Morena. The Lordship of Christ and African township Christianity. Gezina : De Visser. 253 p. Prys: R 95.00. ISBN 0 620 27607 X. SSER, A.J. 2001. Kyrios and Morena. The Lordship of Christ and African township Christianity. Gezina : De Visser. 253 p. Prys: R 95.00. ISBN 0 620 27607 X. L. Floor (Emeritusdosent: Dept. Ou en Nuwe Testament, Potchefstroomse Universiteit vir CHO) Resensent: Ter illustrasie dien die direkte en simplistiese verbandlegging tussen die gay-, slawe-, vroue- en 155 In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 Resensies apartheidsdebatte (p. 46, 71). Waar Paulus byvoorbeeld, wanneer dit oor slawe en vroue gaan, aansluiting vind by die tipiese sosiale praktyke van sy tyd, spreek hy hom (ondanks wydverspreide aanvaarding en verheerliking van homoseksuele praktyke in die Hellenistiese leefwêreld) sterk téén homoseksualisme uit. Die sosio-histories konteks relativeer dus inderdaad nie Paulus se veroordeling van homoseksualisme nie, maar beklemtoon dit eerder! apartheidsdebatte (p. 46, 71). Waar Paulus byvoorbeeld, wanneer dit oor slawe en vroue gaan, aansluiting vind by die tipiese sosiale praktyke van sy tyd, spreek hy hom (ondanks wydverspreide aanvaarding en verheerliking van homoseksuele praktyke in die Hellenistiese leefwêreld) sterk téén homoseksualisme uit. Die sosio-histories konteks relativeer dus inderdaad nie Paulus se veroordeling van homoseksualisme nie, maar beklemtoon dit eerder!  As gevolg van bostaande lei ook die mooi sensitiewe pastorale en praktiese riglyne vir gesprekke met gay lidmate (Hoofstuk 7 en 8) skipbreuk. Daar is geen ruimte vir die remediëring van die gay lewenstyl (soos in 1 Korintiërs 6 gesuggereer word) nie. Pastoraat word hierin iets wat gewoon “mense help om sinvol as mens te lewe” (p. 180). Dit wil die pad van heling, begeleiding, troos, versoening en geloofsgroei opgaan (klaarblyklik) sonder dat sake soos seksuele onthouding, die kruisiging van die natuurlike (ou) mens en bevryding van verkeerde praktyke aan die orde kom. As “riglyn vir ’n sinvolle dialoog”, misluk Gelowig en gay? dus. ’n Egte dialoog tussen Christene kan alleen dán gevoer word, wanneer die Bybelse vereistes en kenmerke van ’n ware geloof ononderhandelbaar as vertrekpunt dien. Dit impliseer ’n veel ernstiger en meer verantwoorde bestudering van die tersaaklike Skrifgedeeltes. Verder, ’n oorgawe om Christus te volg en die Skrif te gehoorsaam, selfs al pas dit my nie. Uiteindelik sal so ’n dialoog wil wegbreek van die stereotipering van gays as blote slagoffers wat “deur ’n geskiedenis van voorskriftelikheid” gemarginaliseer is. In die wedersydse erkenning van mekaar se Chris- tenskap lê eerder die duidelike besef dat die navolging van Christus van alle mense offers vra. Hierdie offers sluit vir alle mense die kruisiging van die ou natuur in. Hierin vind die dialoog met gays ’n gemeengrond wat alle hoop bied op ’n helende en Godverheerlikende pastoraat. In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 156 Resensies Resensent: Die titel van hierdie boek is merkwaardig en tegelyk veelseggend: Kyrios and Morena. Merkwaardig, want die proefskrif wat in Engels geskryf is, het in sy titel slegs een Engelse woord: “and”. Die eerste woord Kyrios is Grieks en die laatse woord Morena is Tswana. Dié twee woorde in verskillende tale het dieselfde betekenis: Here. Die titel is dus eenvoudig: Here en Here. Tegelyk is die titel ook veelseggend, want die skrywer het ’n ondersoek ingestel na die mate waarin die koningskap van Christus wat Kyrios, dit wil sê Here is, ’n werklikheid is in die lewe en geloof van Christene in die gebied waar die skrywer self as sendeling werksaam is. Hy het sy ondersoek gedoen onder lidmate van drie verskillende demoninasies: Lutherse, Zionistiese en Pinksterkerke. Die skrywer het sy eie kerk nie in sy ondersoek betrek nie – wat wel besonder insig- gewend sou gewees het – maar ek vermoed dat sy teikengebied dan miskien nie groot genoeg of verteenwoordigend genoeg sou wees nie. Die publikasie is ’n omvangryke werk en bied leesstof wat die leser vasvang. Jy lees dit met stygende verbasing en selfs verwondering. Dikwels skokkende feite, maar ook belangrike insigte asook ’n bemoedigende perspektief aan die einde word in dié boek geopenbaar. Die skrywer het sy ondersoek baie deeglik beplan. Eers het hy veldwerk gedoen. Hy noem dit ’n ondersoek van kwantitatiewe aard (survey research). Daarna as tweede fase volg ’n kwalitatiewe ondersoek gegrond op onderhoude, en die analise van preke en dokumente. Die invloed van die tradisionele Afrika-religie en die invloed van Westerse sekularisme op die drie verskillende religieuse groepe word in besonderhede geteken. Aan die einde bied die skrywer ’n perspektief op aspekte wat in ag geneem moet word om die koningskap van Christus in die lewe en geloof van Christene te versterk. Dr. De Visser lei ons met hierdie publikasie in in die denke en lewe van swart Christene wat nog grotendeels vasgevang is in die duister mag van die Afrikagodsdiens. Voorvaderverering (p. 255-256) en toorkrag (p. 207-208) oefen ’n magtige invloed uit en is bykans onuitwisbaar. Die skrywer toon aan dat sondebesef by swart Christene byna heeltemal 157 In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 Resensies ontbreek. Sonde word beskou as slegs anti-sosiale gedrag (p. 204). Ook is hul Godskennis dikwels verwronge (p. 219). PIETERSE, H.J.C. 2001. Prediking in ’n konteks van armoede. Pretoria : Unisa Uitgewers. 135 p. Prys: R 55.01. ISBN 1 868887 174 1. C.J.H. Venter (Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomse Universiteit vir CHO) C.J.H. Venter (Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomse Universiteit vir CHO) Resensent: De Visser pleit self vir ’n verandering van die grammatikale reëls in Sotho/Tswana sodat helderheid oor die persoon van die Heilige Gees verkry kan word (p. 238). By swart Christene is die Godsbesef vaag en Christus het amper geen plek in hulle belewing van godsdiens nie. Christus se koningskap speel eintlik geen rol nie (p. 269-274). By die lees van dié publikasie kom ’n mens onder andere ook onder die indruk van die volgende:  Hoe ver verwyder die Lutherse kerke van die leer van die groot Hervormer is. Maar hieraan is ook die Westerse kerke skuldig. Die invloed van Paul Tillich is naamlik duidelik aanwysbaar in die swart Lutherse kerke (p. 221-222).  Ook die invloede van verstedeliking en sekukarisme op swart Christene (p. 213-218) word deur die skrywer aangetoon.  Ook die invloede van verstedeliking en sekukarisme op swart Christene (p. 213-218) word deur die skrywer aangetoon.  Die skrywer gee nie alleen ’n skerp analise van swak sondebesef en geringe geloof in die koningskap van Christus in die verskillende swart kerke nie; hy bied ook ’n helder Bybelse perspektief. Hy plaas die koningskap van Christus in die wyer perspektief van die verbond waarby die verbondsverhouding en verbondsbelewing met God en Christus Jesus teologies belig word. Die werk van die Heilige Gees kom hierby ook ter sprake (p. 279-279). Wat my betref is hierdie publikasie ook ’n handboek, ’n missiologiese handboek. Elkeen wat geroep is om as sendeling onder die swart volke in hierdie land te gaan werk, is eintlik verplig om van hierdie studie kennis te neem, want die agtergrondskennis oor die denke en lewe van die swart mens en oor hulle verwagtingspatroon wat in hierdie boek gebied word, is onmisbaar vir elke sendeling. Die voordeel dat dié boek in Engels geskryf is (en wat die styl betref, gemaklik lees), is dat ook oor die grense van ons land heen na so ’n handboek gegryp sal kan word. In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 158 Resensies PIETERSE, H.J.C. 2001. Prediking in ’n konteks van armoede. Pretoria : Unisa Uitgewers. 135 p. Prys: R 55.01. ISBN 1 868887 174 1. Resensent: Die titel van hierdie wetenskaplike werk gee presies weer wat in die inhoud van die boek na vore kom. Prediking – spesifiek in ’n situasie van armoede – het voorheen nie so skerp in Suid-Afrika na vore gekom soos tans nie, waarskynlik omdat ’n soort algemene beskouing geheers het van: die armes daar en ons hier. Veral die afgelope tien jaar het die hele saak van armoede in hierdie land in ’n ander fokus gekom. Arm mense is nou tussen ons en kom klop aan ons deure vir hulp. Geen predikant wat sy sout werd is, mag in sy prediking aan hierdie dringende vraagstuk wil ontkom deur net te bly fokus op die “sielelewe” in sy prediking nie. Dit is nou juis hier waar die boek van Pieterse sy plek vind. Hoe moet predikers na arm mense kyk en hulle behoeftes in hulle prediking verdiskonteer? Die aktuele werk van Pieterse word op ’n wetenskaplike en Prakties- Teologiese wyse aangepak en aangebied. Juis die wetenskaplike aan- pak maak hierdie werk geloofwaardig. Wat gesê word, word gesub- stansieer. Vanuit ’n inleidende hoofstuk waarin die skrywer sy vertrekpunte vir die Praktiese Teologie uitspel en beredeneer, naamlik as kommunikatiewe handelingswetenskap, bied hy in hoofstuk 2 ’n profiel van armoede in Suid-Afrika, waarin hy onder andere ook fokus op die oorsake en pogings om armoede te hanteer. Hoofstuk 3 beredeneer aspekte van die vertolking van die boodskap van die Bybel in ’n konteks van armoede, terwyl hoofstuk 4 eintlik praktykteoretiese perspektiewe bied op prediking en diakonale gemeenskapsontwikkeling. Ons het hier te doen met die werk van ’n deurwinterde praktiese teoloog wat worstel om die Woord in die werklikheid van armoede persoon- en situasiegerig te bedien. Tog word die neerslag van dié ondersoek en nadenke op ’n verstaanbare en baie konkrete wyse weergegee. Daarby moet ook gevoeg word dat hy nie huiwer om die probleme van vandag aan te pak en daaroor leiding aan predikers te gee nie. Ek beveel graag hierdie boek aan vir predikers wat die lig van die Woord wil laat val op ’n ingrypende probleem in die Suid-Afrikaanse samelewing van vandag. In die Skriflig 36(1) 2002:149-159 159

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/501/394

Afrikaans

Fundamentalism and criticism: Reflections on the view and use of Fundamentalism and criticism: Reflections on the view and use of Fundamentalism and criticism: Reflections on the view and use of Fundamentalism and criticism: Reflections on the view and use of Scripture Scripture Scripture Scripture –––– from Augustine to Bultmann from Augustine to Bultmann from Augustine to Bultmann from Augustine to Bultmann In this article the author investigates the views of fundamentalism and criticism as far as the doctrine of Scripture is concerned. In this context, special attention is given to the doctrine of the resurrection of the body. By way of a prelude the views of the great church father, Augustine, who influenced Western theology fundamentally, are scrutinised. The author arrives at the conclusion that elements of criticism can be discovered in the fundamentalist stance while the critical option can be blamed for its (although reduced) fundamenta- listic approach. Fundamentalisme en kritisisme Fundamentalisme en kritisisme Fundamentalisme en kritisisme Fundamentalisme en kritisisme Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring –––– van van van van Augustinus tot Bultmann Augustinus tot Bultmann Augustinus tot Bultmann Augustinus tot Bultmann J.H. van Wyk Skool vir Kerkwetenskappe Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Epos: amievw@intekom.co.za 1. 1. 1. 1. Inleiding Inleiding Inleiding Inleiding Die pisteologiese vraag: wat beteken dit om te glo; wat is die inhoud van geloof; waar kom die geloof vandaan? – is onlosmaaklik verbind aan die epistemologiese vraag: hoe ken ons; waarom aanvaar ons die Bybel as normatiewe kenbron; waarom word aan die Bybel kenteoretiese voor- rang bo alle ander tekste verleen? Geloof, Skrifbeskouing en Skrif- verstaan hou ten nouste verband met mekaar en beïnvloed mekaar wedersyds. ’n Belangrike vraagstelling in hierdie verband raak die verhouding tussen geloof en wete en of daar aan een van die twee prioriteit verleen behoort te word. Moet ons net glo, sonder om te weet (fideïsme)? Of moet ons net weet, sonder om te glo (rasionalisme)? Of moet ons glo én weet, weet én glo? Toegepas op die vraag na die Skrifbeskouing: waarom moet daar aan die Skrif (as normatiewe teks) epistemologiese voorrang bó alle ander tekste gegee word? Hoe belangrik is Skrifbeskouing vir Skrifverklaring en watter verhouding bestaan daar tussen die twee? In ons nadenke oor die plek en betekenis van die Skrif vir kerk en teologie, in ons soeke na ’n verstaan van die wil van God vir leer en lewe, gaan ons twee totaal uiteenlopende benaderingswyses, naamlik fundamentalisme en kritisisme1, ondersoek. Vanweë die groot invloed wat die kerkvader Agustinus op die teologie in die algemeen en op die Skrifleer in die besonder uitgeoefen het, gaan inleidend aan sy be- nadering aandag bestee word. Iemand het opgemerk dat as die Westerse filosofie ná Plato as voetnote by die filosofie van Plato beskou kan word, dan kan die Westerse teologie ná Augustinus as voetnote by Augustinus se teologie gesien word (Williams, 1955:4). Wat die kritisis- me betref, sal veral aandag bestee word aan die Skrifinterpretasie van die groot Duitse Nuwe-Testamentikus, Rudolf Bultmann, aangesien sy teologie tans so invloedryk is en tans ook in Suid-Afrika navolging vind. Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring Skrifverklaring Skrifverklaring Skrifverklaring –––– van Augustinus tot Bultmann van Augustinus tot Bultmann van Augustinus tot Bultmann van Augustinus tot Bultmann In hierdie artikel ondersoek die outeur die standpunte van die funda- mentalisme en kritisisme ten opsigte van Skrifbeskouing. Besondere aandag is in hierdie verband aan die leer oor die liggaamlike opstanding gegee. By wyse van inleiding is ook ondersoek ingestel na die beskouings van die groot kerkvader Augustinus, wat so 'n fundamentele invloed op die Westerse teologie uitgeoefen het. Die outeur kom tot die konklusie dat elemente van kritisisme in die fundamentalistiese benadering terug te vind is, terwyl die kritiese opsie weer vir sy (gereduseerde) fundamentalistiese benadering ge- blameer word. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 593 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … 1 Die betekenis van hierdie terme sal in die konteks van die artikel duideliker word 2. 2. 2. 2. Prelude: Augustinus as biblioloog Prelude: Augustinus as biblioloog Prelude: Augustinus as biblioloog Prelude: Augustinus as biblioloog Hoewel Augustinus al bestempel is as “die eerste moderne mens”, dra sy Skrifbeskouing en Skrifverstaan duidelik die kenmerke van wat van- dag as fundamentalisme bekend staan (vgl. Polman, 1955; Kerr, 1957; Strauss, 1959; Wieland, 1978). Dit is nie oordrewe nie om te sê dat die denkkaders van premodernisme, modernisme en postmodernisme in Augustinus terug te vind is. In die lig hiervan is dit belangrik om na Augustinus as biblioloog te gaan kyk omdat sy denke die Westerse teologie fundamenteel beïnvloed het en vir eeue maatgewend daarvoor In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 594 J.H. van Wyk was. “Throughout the Middle Ages up to the nineteenth century, Augus- tines’ ideas about how to understand the Bible correctly have been most influential …” (Pollmann, 1999:429). was. “Throughout the Middle Ages up to the nineteenth century, Augus- tines’ ideas about how to understand the Bible correctly have been most influential …” (Pollmann, 1999:429). Augustinus het – soos later ook Calvyn – nooit enige formele teologiese opleiding gehad of ’n teologiese seminarium besoek nie. Hy het nooit teologiese lesings in dogmatiek, eksegese en hermeneutiek ontvang nie. Hy het geen Hebreeus geken nie en sy kennis van Grieks was in ’n groot mate ontoereikend. Augustinus “never saw a Bible” (O’Donnell, 1999:99) soos ons dit vandag as afgeronde dokument ken nie. Sy Skrifverstaan, byvoorbeeld ten opsigte van slawerny, die vrou, selibaat, sou (in vandag se terme) as naïewe realisme beskryf kon word. Sy metode van eksegese sal moderne eksegete die ritteltits gee. Hoewel hy sterk beïnvloed was deur die Neo-Platonisme van sy tyd, moet tog gesê word dat die evangelie van genade, veral soos deur Paulus verwoord, uit- eindelik in sy teologie die deurslag gegee het. Dit is wonderlik om te sien hoe die krag van die evangelie telkens alle weerstand deurbreek en hoedat die (fundamentalistiese) prediking van Augustinus die gemeentes van Hippo Regius en Kartago en Noord-Afrika gedien en gebou het. Die evangelie van genade beskik blykbaar oor genoeg innerlike plofkrag om telkens alle weerstand te oorstyg. Veritas vincet. Dít sê veel vir die claritas van die Skrif. Ten einde Augustinus as biblioloog reg te verstaan, is dit noodsaaklik om sy ontwikkelingsgang van sy vroegste jare af na te gaan. 2.1 2.1 2.1 2.1 Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Ondanks sy vrome moeder Monica se sorgsaamheid, het Augustinus tydens sy studie in Kartago (370-373) ’n “verlore seun” geword. Hier in Kartago het hy, as negentienjarige, die soeker na wysheid, die (tans verlore) Hortensius van Cicero ontdek (373), maar wat daarin ontbreek het, was ’n saak wat hy met moedersmelk ingedrink het, naamlik die naam van Christus (Conf. 3.4) – ’n bewys daarvan dat Augustinus nooit volledig van die Christelike geloof afstand gedoen het nie (vgl. Harrison, 2000:6, 8, 23, 29). Augustinus wend hom (370-373) tot Skrifstudie, maar hy is teleurgesteld met die eenvoudige styl en problematiese moraliteit van die Ou Testament in vergelyking met dié van Cicero (Conf. 3.5). In hierdie tyd voeg hy hom by die Manicheërs, ’n beweging waarby hy vir ongeveer nege jaar as hoorder (oningewyde) sou bly. Augustinus het vrae ontwikkel oor die nie-liggaamlikheid van God en die siel, die immorele lewens van die Ou-Testamentiese patriarge en die teenstrydighede in die genealogieë van die evangelies. “In becoming a Manichee, Augustine would not have thought of himself as abandoning In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 595 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … Christianity, but as becoming a member of Christianity’s intellectual elite” (Teske, 1999:210). Christianity, but as becoming a member of Christianity’s intellectual elite” (Teske, 1999:210). Hoe lyk die Bybel en die teologie van die Manicheërs waarmee Augus- tinus hom vir byna ’n dekade sou besig hou? (vgl. Teske, 1999:210-211, Bonnardiére, 1999:11-13). Die Manicheërs het byna die hele Ou Testa- ment verwerp asook groot dele van die Nuwe Testament, soos dele van die Evangelies, die briewe van Paulus en die boek Handelinge. Hande- linge is verwerp omdat die koms van die Heilige Gees daarin vermeld word, terwyl Mani beweer het dat hý die werklike manifestasie van die Heilige Gees was. Hierbenewens het die Manicheërs ook enkele Nuwe- Testamentiese apokriewe aanvaar. Die Manicheïsme was een van die mees radikale vorme van die Gnostiek in die Vroeë Kerk. Hulle het ontken dat Christus ’n werklike liggaam gehad het, dat Hy waarlik uit die maagd Maria gebore was, aan die kruis gesterf en opgestaan het. Die evangelie het volgens die Manicheërs bestaan uit die morele leerstellings van Christus. Dit is dus foutief om te dink dat Augustinus tydens hierdie periode niks met die Bybel te doen gehad het nie. Hy het wel met ’n sterk geselekteerde Bybel gewerk, gelees deur die bril van die Manicheïstiese teologie. 2.1 2.1 2.1 2.1 Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Hierdie kennis van binne-uit sou hom later handig te pas kom in sy polemiek teen die Manicheïsme. Na sy professoraat in retoriek in Kartago (374-383), vertrek Augustinus na Rome (383) en daarna na Milaan (384-387/8), waar sy moeder Monica by hom aansluit (385) en waar sy lewe so ’n dramatiese wending sou neem. Hier ontmoet hy die groot kerkleier Ambrosius en raak hy oortuig van die “geestelike uitlegging” van talle Skriftuurplekke (Conf. 5.13-14). Hy raak ook oortuig van die geestelikheid (nie-liggaamlikheid) van God (Conf. 6.4). Hy skryf in sy Confessiones [397-401] dat hy altyd geglo het dat God bestaan en vir ons sorg, al was veel van God se wese en werk nog ondeursigtig; dit was egter sy eie geestelike blindheid wat hom daarvan weerhou het om die gesag en boodskap van die Heilige Skrif te verstaan (Conf. 6.5). Vir ’n tweede keer sou Augustinus vanuit die filosofie gestimuleer word toe hy vertaalde werke van die Platoniste – klaarblyklik Plotinus en Porhirius (Bonnardiére, 1999:18) – bestudeer wat hom help om ’n insig te ontwikkel in die spirituele wêreld, die nie-liggaamlikheid van God en die nie-substansialiteit van die kwaad (Conf. 7.20). Christus is die enigste weg tot heil (Conf. 7.18). Uiteindelik ontdek hy ook die geskrifte van Paulus (Conf. 7.21), wat op die lang duur sy hele teologie sou stempel en beheers. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 596 J.H. van Wyk Dis hier in Milaan in 386 waar Augustinus, sittend en huilend onder ’n vyeboom, ’n stem hoor wat sê tolle lege en waarna hy die Bybel opneem wat dan oopval by Romeine 13:13-14. “Terstond”, sê hy, “toe ek hierdie woorde tot die einde gelees het, het die lig van gemoedsrus my hart binnegestroom en het alle duisternis van twyfel weggevlieg” (Conf. 8.12). Met die bekering van Augustinus, aan die hand van die Romeinebrief, het die Westerse kerk- en kultuurgeskiedenis ’n totale wending geneem. Dit is trouens opvallend watter groot rol die Romeinebrief telkens in die kerk- en teologiegeskiedenis gespeel het: in die vyfde eeu met Augus- tinus se bekering, in die sestiende eeu met Luther2 se bekering en in die twintigste eeu met Barth3 se herontdekking van die brief aan die Romeine. Teen die einde van 386 bedank Augustinus as professor in retoriek en onttrek hy hom saam met ’n aantal vriende na die landgoed Cassiciacum buite Milaan ter voorbereiding van sy doop deur Ambrosius. 2 Vgl. Luther se uitspraak na aanleiding van sy herinterpretasie van Romeine 1:17: “Toe het ek die gevoel gekry dat ek reëlreguit weer gebore is en deur oop deure in die paradys self ingestap het. Die hele Bybel het ’n ander voorkoms vir my gekry … In waarheid was hierdie woorde van Paulus [die geregtigheid van God] vir my die deur na die paradys” (by Ebeling, 1980:40-41). 3 “Barth se Römerbrief is tot nog toe die belangrikste teologiese werk wat in die twintigste eeu verskyn het” (Zahrnt, 1967:36). 4 In hierdie verband is die opmerking van Burnaby (1960:vi) betekenisvol: indien al die werke van Augustinus verlore sou geraak het behalwe vir sy Eksposisies van die Psalms en die Homilieë op Johannes, dan sou ons beskik het oor alles wat nodig was vir ’n rekonstruksie van Augustinus se persoonlike geloof. 2.1 2.1 2.1 2.1 Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Augustinus as soeker na wysheid Op ’n navraag van Augustinus het Ambrosius hom geadviseer om die boek Jesaja te bestudeer, wat Augustinus egter sonder sukses onder- breek het (Conf. 9.5). Waarskynlik het die tyd ontbreek dat Augustinus hom later indringend met die boek Jesaja (asook Jeremia en Esegiël; vgl. O Donnell, 1999:103) sou besig hou, maar tog het een teks uit Jesaja ’n deurslaggewende rol in Augustinus se teologie (en epistemo- logie) gespeel, naamlik Jesaja 7:9 (in die Latynse vertaling): Nisi credi- deritis, non intellegetis (De libero arbitrio, 1.2.4, 2.2.6) [387/8-395]. Daar- mee het Augustinus sy epistemologiese kaarte op tafel geplaas. In die verhouding van geloof en wete word (in die teologie) aan die geloof prioriteit verleen bó die wete. Jy moet eerstens glo om te kan weet en nie eerstens weet om te kan glo nie. “It is this humble act of believing before understanding that is the key to the Catholic Augustine’s approach to the Bible” (Teske, 1999:213). Credo ut intelligam. Veel later, in ’n preek oor Psalm 118/119 (Sermones 18.3) [422], stel hy dit soos volg: “Ons verstand dra dus daartoe by om te verstaan wat ons moet glo, en ons geloof dra daartoe by om te glo wat ons moet verstaan”. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 597 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … 2.2 Augustinus as jong teoloog (386 2.2 Augustinus as jong teoloog (386 2.2 Augustinus as jong teoloog (386 2.2 Augustinus as jong teoloog (386----396) 396) 396) 396) Uiteraard moet hierdie uitspraak verstaan word binne die konteks van die Manicheëse diskoers. Toe Augustinus in 391 teësinnig as priester in Hippo bevestig word en biskop Valerius hom die (buitengewone) opdrag gee om ook te preek, vra hy vooraf toestemming van die biskop om hom aan Skrifstudie te wy en in die Skrifboodskap te verdiep (Epistulae 21), ’n periode waartydens hy veral op die Romeinebrief konsentreer (Bonner, 1999:230). Dit is waarskynlik die naaste wat Augustinus aan teologiese voorbereiding gekom het, maar dan as outodidak. 2.2 Augustinus as jong teoloog (386 2.2 Augustinus as jong teoloog (386 2.2 Augustinus as jong teoloog (386 2.2 Augustinus as jong teoloog (386----396) 396) 396) 396) In Cassiciacum sou Augustinus hom ook intensief besig hou met ’n studie van die Psalms waaroor hy later ’n volledige kommentaar sou publiseer (Enarrationes in Psalmos) [392-422].4 (Hy sou vir altyd ’n besondere voorliefde vir die Psalms behou en selfs op sy sterfbed het hy versoek dat lakens met boetpsalms daarop teen sy kamermure aangebring word; vgl. Possidius, Vita. 33.2.) In hierdie tyd skryf Augustinus ook sy Soliloquia [386-387] waarin talle sinspelings op die Skrif voorkom, byvoorbeeld oor geloof, hoop en liefde (Sol. 1.12). Dit is egter moeilik te verklaar dat by ’n pasbekeerde soos Augustinus, Christus nie ’n sentrale plek in hierdie alleensprake inneem nie. Na sy onderrig en doop deur Ambrosius in April 387 vertrek Augustinus na Rome waar hy ’n jaar vertoef (387-388) en waar hy die grootste deel van sy De moribus ecclesiae catholicae et de moribus Manichaeorum skryf en waaruit sy veelvuldiger gebruik van die Skrif, veral van die Wysheidsliteratuur, aan die lig tree – maar nog sonder gedetailleerde eksegese. In sy anti-Manicheëse geskrifte tree Augustinus se volgehoue omgang met en dieper insig in die Skrif telkens na vore. In sy De Genesi adversus Manicheos [388/389] lewer hy sy eerste poging tot Skrif- interpretasie en verduidelik hy sy standpunt oor die “geestelike inter- pretasie” van die Skrif (1.17.27). Trouens, Augustinus onderskei in De utilitate credendi [391/392] nie minder nie as vier maniere om die Ou Testament te interpreteer: as geskiedenis (narratiewe vorm), as etiologie (waar oorsake aangedui word), as analogie (waar die Ou Testament en Nuwe Testament harmonieer) en as allegorie (figuurlike in plaas van letterlike betekenis). In sy Contra Faustum Manicheum [397/399] handhaaf Augustinus die eenheid van die Ou en Nuwe Testament asook die gegewe dat die Ou Testament in die Nuwe Testament vervul is. Hy verwyt Faustus dat hy homself as persoon tot die standaard van die waarheid (regula veritatis) verhef in plaas daarvan om die gesag van die Heilige Skrif te aanvaar (11.2, 32.19). Die Manicheërs se selektivisme en subjektivisme vernietig die gesag van die Skrif. In hierdie verband verleen Augustinus nogal groot gewig aan die aanvaarding van die Skrif(-gesag) deur die (Katolieke) kerk as hy opmerk: Evangelio non crederem nisi ecclesiae me movenet auctoritas (Contra epistulam Manichaei quam vocant In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 598 J.H. van Wyk fondamenti) [397]. Uiteraard moet hierdie uitspraak verstaan word binne die konteks van die Manicheëse diskoers. fondamenti) [397]. 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396----430) 430) 430) 430) Toe Augustinus Valerius in 395/7 as biskop in Hippo opvolg, moes hy hom natuulik grondiger ten opsigte van sy Skrifbeskouing en Skrif- verklaring verantwoord en so ontstaan die geskrif De doctrina Christiana, waarvan die eerste deel (1-3.35) in 396 voltooi is maar die finale deel (3.36-4.31) eers in 427. Met reg kan gesê word dat die jaar 396 ’n wentelpunt vorm in Augustinus se Skrifverstaan. Enkele relevante gegewens van hierdie boek word hier kortliks weergegee. In sy proloog maak Augustinus duidelik dat hy in hierdie boek die reëls vir Skrifverklaring gaan uitlê en na die dieper sin van die Skrif gaan soek. In die eerste boek konkludeer hy dat die Heilige Skrif ons liefde tot God en liefde tot die naaste leer (1.35.39). “Wie daarom meen dat hy die heilige Skrifte of enige deel daarvan verstaan, maar so dat dit nie die dubbele liefde tot God en ons naaste opbou nie, het dit geheel en al nie verstaan nie” (1.36.40). As die gesag van die heilige Skrifte wegval, sal ons geloof wankel (1.37.41). Augustinus erken voluit die menslikheid van die Skrif as hy opmerk dat dit die gedagtes en wense van die outeurs bevat , maar dat daarin die wil van God hoorbaar word (2.5.6). Plekke wat vir ons soms duister voor- kom, word in ander plekke verduidelik (2.6.8). Die duister plekke moet juis in die lig van die duidelike plekke gelees en verstaan word (2.9.14; 3.2.2; 3.26.37; 3.28.39). Talekennis is belangrik vir die verstaan van die Skrif (2.11.16), maar geloof is noodsaaklik vir die juiste verstaan daarvan (2.12.17). Die konteks van ’n teks is baie belangrik (2.12.18). Wat die kanonisiteit van die Bybelboeke betref, oordeel Augustinus dat ons daardie geskrifte as gesaghebbend sal aanvaar wat deur die meeste katolieke kerke aanvaar is, insluitend die Ou-Testamentiese apokriewe (2.8.12). (Die Konsilies van Hippo 393 en Kartago 397 en 419 het vir dieselfde kanon gekies (vgl. Fitzgerald, 1999:121).) Van die vertalings ag hy die Septuaginta as die gesaghebbendste omdat hierdie vertaling ook deur die Heilige Gees geïnspireer is. Hy verkies hierdie vertaling selfs bo In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 599 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … die Hebreeuse teks (2.15.22; 4.7.15). In die Skrifverstaan soek Augus- tinus altyd na ’n dieper sin (2.16.24) en hy aanvaar dat die geskiedenis (2.28.42) asook logika (2.31.48) tot ’n beter Skrifverstaan kan bydra. 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396----430) 430) 430) 430) Die Heilige Skrif leer niks anders as die liefde nie en veroordeel hebsug en begeerlikheid (3.10.15). Wie die Skrif lees, móét by die liefde uitkom (3.15.23). Onder liefde verstaan Augustinus dat die siel God ter wille van Homself geniet en die self en die naaste ter wille van God (3.10.16). Die hermeneutiese horison vir Skrifverstaan is dus die liefde (caritas) (Pollmann, 1999:427). En natuurlik: Bybellesers moet bid om die Skrif te verstaan (3.37.56). Ook in Augustinus se anti-Pelagiaanse geskrifte speel die Skrifbeskouing ’n wesentlike rol en is die hele diskoers bepaal deur bepaalde vertrek- punte en voorveronderstellings (vgl. Bonner, 1999:227-242). In hierdie verband sou die boodskap van 1 Korintiërs 4:7 ’n deurslaggewende rol speel op grond waarvan Augustinus aanvaar dat álles, geloof sowel werke, ’n gawe van God is (Bonner, 1999:230, 236). Gevorm deur die sentrale boodskap van die Romeinebrief het Augustinus se siening van (erf-)sonde, genade, vrye wil, goeie werke en predestinasie radikaal verskil van dié van die Pelagiane (Pelagius, Caelestius en Julianus). Gesien die konteks van hierdie artikel sou dit ons te ver wegvoer om hierdie kontrovers breedvoerig te bespreek. Waar ons hier op die Skrif- beskouing van Augustinus fokus, sal veral op enkele gegewens uit sy De civitate Dei [413-429] gekonsentreer word. Augustinus onderskei tussen kanonieke en apokriewe boeke (waarin “wel enige waarheid te vind is”, 15.23; 18.38). Hy wys daarop dat onder andere die boeke Wysheid (= Wysheid van Salomo) en Ekklesiastikus (= Wysheid van Jesus Sirag) reeds vroeg in die Westerse kerk as gesaghebbend aanvaar is (17.20). Gesaghebbend is vir hom daardie boeke wat deur die kerk aanvaar is (15.11). Die inspirasie, as werk van die Heilige Gees, staan vir hom vas (15.8; 16.2; 17.38). Vandaar ook dat hy kan sê dat die kanonieke Skrif oor “eminente gesag” beskik (11.3), en dat die gesag van die Skrif “bo alle ander geskrifte” gestel behoort te word (14.7). Die Skrif is ook volkome betroubaar (15.14). “Die Heilige Skrif vertel nou eenmaal op geen enkele manier onwaarheid nie – die Skrif wat sy verhaalde feite uit die verlede geloofwaardig maak deur die vervulling van sy voorspellings” (16.9). Wat is die Ou Testament anders as verhulling (occultatio) van die Nuwe, vra Augustinus, en wat is die Nuwe anders as onthulling (revelatio) van die Oue (16.26)? Ten opsigte van die profetiese uitsprake geld eerstens ’n “historiese waarheid” en daarna/daarnaas ’n allegoriese of geestelike betekenis (17.3). 5 Hier kan na die volgende geskrifte verwys word: sy traktate op die evangelie van Johannes [406-421?], wat baie hoog aangeslaan word (Williams, 2001:60), ’n kommentaar op Job [399], ’n sinopsis van die evangelies [399/400?], onvoltooide kommentaar op Romeine [394/395], kommentaar op Galasiërs [394/395], kommentaar op standpunte in Romeine [394/395], letterlike interpretasie van Genesis [401/415], onvoltooide letterlike interpretasie van Genesis [393/394; 426/427], vrae oor die evangelies [ 399/400], 16 vrae oor Matteus [399-400], 8 vrae oor die Ou Testament [419], oor die Bergrede [393/395]. 6 Vergelyk Cole, 1963; Gasper, 1963; Sanden, 1970; Dollar, 1973; Marsden 1980. Vir kort samevattings, vgl. Wentsel, 1982:572-580; Broekhuis, 1987:90-96; Du Plessis, 1987:1-32; Vorster, 1988:155-175; Anderson, 1993 229-233 en König, 1998:103-109. 3.1 3.1 3.1 3.1 Noord Noord Noord Noord----Amerikaanse konteks Amerikaanse konteks Amerikaanse konteks Amerikaanse konteks Van die premoderne Skrifbeskouing en Skrifverstaan van Augustinus na die meer moderne vorms daarvan, lê ongeveer vyftien eeue, en hoewel daar bepaalde ooreenkomste is, is daar ook duidelike verskille (vir die begrip “foundationalism”, vgl. Mouton & Pauw, 1988:176-186, Wolters- torff, 1999:28 e.v.). Die moderne fundamentalisme het sy oorsprong in Noord-Amerika aan die begin van die twingtigste eeu, hoewel die aanloop daarvan reeds terug te vind is in teologiese ontwikkelings aan die einde van die negen- tiende eeu.6 Die publikasie van ’n reeks pamflette The Fundamentals: A testimony to the truth (1910-1915) in die VSA was die begin van ’n beweging wat die ortodokse teologie teenoor die modernisme wou afskerm. Die opkoms van die ewolusionisme en die deurwerking van die Duitse idealisme en rasionalisme teen die einde van die negentiende eeu is deur talle teoloë as ’n bedreiging vir die Christelike geloof ervaar. Veral die Presbiteriaanse teoloë van Princeton Theological Seminary, soos Benjamin Warfield, Charles Hodge en J. Gresham Machen, het die ortodokse teologie verdedig. In 1929 het onder andere Machen en Van Til Princeton egter verlaat (vanweë beweerde vrysinnigheid aldaar) en die Westminster Theological Seminary te Philadelphia gestig – met ’n gevolglike skeuring regdeur die Presbiteriaanse Kerk. Die benaming “fundamentalisme” is eers in 1920 deur C.L. Laws aan die beweging gegee (Marsden, 1980:107). 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396 2.3 Augustinus as gerypte teoloog (396----430) 430) 430) 430) In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 600 J.H. van Wyk Aanvanklik was Augustinus positief oor die Latynse vertaling van die Bybel (Vulgata) van Hieronymus, maar negatief oor die gebruik daarvan in die erediens, omdat die gebruik van verskillende vertalings tydens ’n erediens die lidmate kon verwar (Ep. 82.34-35) [404/405], hoewel hy later [427] eerder Hieronymus se vertaling in plaas van die vertaling van die Septuaginta verkies het. Ook in sy preke blyk Augustinus se Skrifbeskouing en Skrifhantering duidelik. Slegs twee voorbeelde word uitgelig. In Sermo. 300 [401] merk hy op dat die Ou Testament die versluiering (velatio) van die Nuwe is, die Nuwe Testament die ontsluiering (revelatio) van die Oue. In Sermo. 23 [413/415] hoor ons dat die Skrifte heilig, waaragtig, onberispelik en sonder foute is. Hiermee is slegs op die belangrikste literatuur van Augustinus gekonsen- treer. Hierby moet in gedagte gehou word dat hy ook in verskeie ander geskrifte die boodskap van Skrif uitgelê het, geskrifte wat egter nie nuwe lig werp op ons onderwerp nie5. Wanneer die ontwikkeling van die Skrifleer in die teologiegeskiedenis nagegaan word, blyk duidelik watter groot invloed Augustinus daarop uitgeoefen het. Die Skrifbeskouing, Skrifverklaring en hermeneutiek van die Reformasie, veral dié van Calvyn (vgl. Lange van Ravenswaay, 1990; Lane, 1999), asook latere ontwikkelings is diepgaande deur Augustinus beïnvloed. Dit is sonder meer duidelik dat Augustinus vanuit sy Skrifbeskouing en Skrifverstaan aan die liggaamlike opstanding uit die dood ’n sentrale plek in die eskatologie sal toeken. Teenoor filosowe en Gnostici handhaaf Augustinus die opstanding uit die dood as sentrale tema in die teologie (Marrou, 1966:17, 22). Die liggaamlike opstanding van die gelowiges rus op die opstanding van Jesus Christus (civ. Dei. 10.29). Die “geestelike liggaam” dui vir hom op onverganklikheid (civ. Dei. 20.21), ja, op ’n liggaam getransformeer tot volmaaktheid (civ. Dei. 22.19-21). Ons kom later weer op hierdie tema terug. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 601 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … 3.1.1 Teologiese kenmerke van die fundamentalisme 3.1.1 Teologiese kenmerke van die fundamentalisme 3.1.1 Teologiese kenmerke van die fundamentalisme 3.1.1 Teologiese kenmerke van die fundamentalisme Die belangrikste teologiese kenmerke van die fundamentalisme is die volgende (vgl. Ammerman, 1987; Marsden, 1991; Cohen 1990): 3.1.2 Kritiekpunte teen die fundamentalisme 3.1.2 Kritiekpunte teen die fundamentalisme 3.1.2 Kritiekpunte teen die fundamentalisme 3.1.2 Kritiekpunte teen die fundamentalisme Kortliks kan die volgende kritiekpunte genoem word (vgl. Wentsel, 1982: 585-590; König, 1998:105-106). • Etiek Wat die Christelike etiek betref, bevind die fundamentaliste hulle dikwels in die kamp van patriotisme, militarisme en kapitalisme enersyds, maar andersyds is hulle groot kampvegters teen pornografie, aborsie en homoseksualisme. Dit word hulle dan ook ten laste gelê dat “er zijn er die misschien nooit de kleinste slok van de slapste wijn zullen nemen, maar die wel discriminerend optreden tegenover nie-rasgenoten” (Went- sel, 1982:589). Dit kon verwag word dat daar van verskeie oorde kritiek teen die funda- mentalisme uitgespreek sou word (vgl. veral Barr, 1977, hoewel Barr se kritiek weer nuwe vrae opgeroep het, vgl. Wells, 1980). • Teologiese styl Dit is begryplik dat die teologiese styl van die fundamentalisme geken- merk sou word deur opposisionalisme, anti-modernisme, anti-ewolusio- nisme, anti-sekularisme en dikwels ook pessimisme. • Ekklesiologie Wat die ekklesiologie betref, is daarvan uitgegaan dat, gesien die kardinale dogmas wat op die spel is, daar geen ander opsie is nie as om oor te gaan tot nuwe kerkformasie en so die weg van kerklike separatisme te betree. • Christologie Ten opsigte van die Christologie is klem gelê op Christus se ware Godheid, sy maagdelike geboorte, sy plaasvervangende soendood aan die kruis, sy liggaamlike opstanding, hemelvaart en wederkoms (laasgenoemde verbind met dispensasionalisme). • Skrifleer Wat die Skrifleer betref, is die debat oorheers deur die vraag na die (absolute) gesag van die Skrif. Die fundamentaliste het die beginsel van inerrantisme (foutloosheid/feilloosheid) onderskryf. Die Skrif is foutloos sowel ten opsigte van sake soos geloof en dogma as sake soos ge- skiedenis, wetenskap, geografie en psigologie (Ramacher, 1984; Vorster, 1988:164; König, 1998:90). As daar sprake van foute mag wees, dan geld dit die afskrywers, maar nooit die outografa nie. As sodanig In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 602 J.H. van Wyk bevat die Bybel objektiewe en ewige waarhede wat deur middel van die (Skotse) metode van naïewe realisme ontsluit kan word. Harmonisasie, veral by die Sinoptici, bied ’n eenvoudige verklaring vir die (skynbare) teenstrydighede. • Separatisme Derdens: separatisme as beginsel om kerklike en teologiese konflikte te hanteer, is strydig met die Nuwe-Testamentiese boodskap oor die eenheid van die kerk en gee meesal aanleiding tot ’n repeterende breuk, soos die kerkgeskiedenis ook duidelik uitwys. • Skrifgesag word afhanklik gemaak van inerrantisme Eerstens kan daarop gewys word dat die fundamentalisme hom (onbedoeld) skuldig maak aan rasionalisme. Die gesag van die Skrif word afhanklik gemaak van en begrond in ’n bepaalde teorie In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 603 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … (inerrantisme) oor die Skrif. Die fout van die inerrantisme is dat dit nie insien dat dit hom self skuldig maak aan sciëntisme en skolastieke dualisme wat nie van Bybelse nie, maar van sekulêre oorsprong is (Ouweneel, 1987:87; vgl. Conn 1988; Montsma, 1985; Cohen, 1990). Dit is ’n mosie van wantroue in die Skrif wanneer sy gesag afhanklik gemaak word van ’n teorie oor die Skrif (Trimp, 1992:130-133). Vir die fundamentalisme bestaan daar geen hermeneutiese vraagstuk nie (Rossouw, 1981:20). Die fundamentalisme maak hom skuldig aan apologetiese eensydigheid en teologiese rigiditeit. In die fundamentalisme word meesal van die metode van Skrifbewys in plaas van Skrifberoep gebruik gemaak (vgl. Van Wyk, 1986:15, 37, met bronverwysings). Dit kom daarop neer dat vir die bewysvoering van ’n bepaalde stelling ’n hele reeks tekste aaneengeryg word om daardie stelling te fundeer (loca probantia). Die groot probleem hiermee is egter dat sommige van daardie tekste dikwels heeltemal buite konteks aangehaal en daarom misbruik word. In plaas daarvan om die stelling te ondersteun, word dit deur foutiewe Skriffundering juis ondermyn. As hierdie metode in die dogmatiek al sy kwota vrae oplewer, word die aanwending daarvan in die etiek nog ’n groter probleem (vgl. Douma, 1996:355-390). Interessant genoeg is daar ’n bepaalde punt waar die fundamentalisme en kritisisme mekaar raak: die fundamentalisme, vanweë sy rasionalis- tiese Skrifbeskouing en biblisistiese Skrifgebruik, ondermyn die gesag en boodskap van die Skrif net so veel as wat die kritisisme met sy uit- gesproke Skrifkritiek dit doen. Só besien, kan fundamentalisme ook as vorm van Skrifkritiek beoordeel word. • Dispensionalisme Tweedens: dispensionalisme (veral in die vorm van premillenialisme) kan moeilik vanuit die Nuwe Testament gesubstansieer word en was nooit deel van die hoofstroom van die Christelike eskatologiese denke nie. 3.2 3.2 3.2 3.2 Suid Suid Suid Suid----Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks 3.2 3.2 3.2 3.2 Suid Suid Suid Suid----Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks Hoewel teoloë van die GKSA fundamentalisme doelbewus afwys (Du Toit, 1969:32; Coetzee et al., 1980:12-26; Jordaan, 1991:7), is dit ’n ope vraag of fundamentalisme nie tog ’n rol in hierdie verband gespeel het nie (vgl. Kruger, 1993:583-602; Van Deventer, 1996:441-456; Van Aarde, s.j.: 6-21). Reeds in 1989 is die vraag gestel of talle besluite van sinodes van die GKSA nie tendense van fundamentalisme verraai nie (Van Wyk, 1989:56-58), ’n vraagstelling wat Van Rooy (1997:1-17) herhaal het. Dit is bekend dat die Hervormde teoloë in Suid-Afrika ’n lang tradisie opgebou het van opposisie teen die fundamentalisme (vgl. slegs Van Wyk, 1999:19, 99, 106). In Suid-Afrika is die fundamentalisme ook deur teoloë vanuit die NGK aan grondige kritiek onderwerp en in hierdie verband moet veral die name van Van Huyssteen (1986), Deist (1994) en Du Toit (2000) genoem word. Van Huyssteen (1986:195) voer aan dat “die mees ernstige konseptuele probleme onstaan wanneer Skrifbeskouings, as denkmodelle, op funda- mentalistiese wyse verabsoluteer word. ’n Fundamentalistiese denk- model is ’n positivistiese denkmodel” aangesien die sekerheid van ’n geloofsverhouding met Jesus Christus ingeruil word vir ’n ander sekerheid, naamlik historiese foutloosheid en betroubaarheid. “Die meeste van die tyd funksioneer so ’n fundamentalisme gewoonlik ter- selfdertyd as ’n naïewe biblisisme wanneer dan … probleemloos, on- krities en konteksloos teruggeval word op geïsoleerde Bybeltekste” wat bygehaal word om iets te bevestig wat vir die fundamentalis nog belangriker as die Skrif self is, naamlik sy eie Skrifbeskouing (Van Huyssteen, 1986:195). Fundamentalisme, met sy willekeurige Skrif- gebruik, beteken “ironies genoeg ’n oorbeklemtoning van die menslike, subjektiewe faktor (een bepaalde Skrifbeskouing) wat elke fundamentalis ter wille van ’n altydgeldende en onveranderlike objektiewe waarheid so graag sou wou uitskakel” (Van Huyssteen, 1986:195). Op hierdie wyse word die gesag van die Skrif egter foutiewelik van ’n buite-Bybelse teorie (bv. oor foutloosheid) afhanklik gemaak, maar meer nog, die belydenis van die gesag van die Bybel word hier (via een bepaalde verabsolu- teerde Skrifbeskouing) tot ’n immuniseringstaktiek gemaak wat moet verseker dat die Bybel voortaan slegs in terme van hierdie beskouing of denkmodel praat. Dan is dit nie meer die Bybel wat praat nie, maar iemand wat sy Skrifbeskouing misbruik om die Bybel vir hom en sy standpunt te laat praat” (Van Huyssteen, 1986:195-196). Ook in die twee belangrike boeke van Deist (1994:83-154; vgl. • Opposisionalisme Vierdens: opposisionalisme as metode vir kerk en teologie – ten opsigte van kultuur en wetenskap – is dikwels kontraproduktief en gee maklik aanleiding tot roepingsversaking. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 604 J.H. van Wyk 3.2 3.2 3.2 3.2 Suid Suid Suid Suid----Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks Afrikaanse konteks ook 1987:1-17) en Du Toit (2000:180-181) blyk die keuse ten gunste van ’n In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 605 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … kritiese realisme duidelik en daarmee saam die afwysing van die naïewe realisme en fundamentalisme. kritiese realisme duidelik en daarmee saam die afwysing van die naïewe realisme en fundamentalisme. Samevattend kan gestel word dat die kritiek teen die fundamentalisme indringend en grondig is en in die algemeen toegegee kan word. Hierdie toegewing beteken natuurlik nie dat teologie hoegenaamd sonder enige fondamente beoefen kan word nie. Die laaste fondament waarop ’n teoloog staan, is sy Christelike geloof self, wat, as hy dít opgee, hy ophou om teoloog te wees (vgl. Maris, 1998:44-49). In hierdie opsig is selfs die grootste antifundamentalis ook fundamentalis. Dis nie moontlik om agter die geloof self terug te vra nie, wél waar so ’n geloof dan vandaan kom – waarop die Heidelbergse Kategismus 25:65 ’n oor- tuigende antwoord gee. Die kritiese vraag van J.S. Krüger in ’n boekresensie (1987:68) aan Van Huyssteen bly van kardinale belang: Waarom verskans Van Huyssteen nog die geloofsverbintenis (aan Jesus Chritus) as onverhandelbare grootheid? Waarom nie ook hierdie geloofsverbintenis self onder kritiek stel nie? Met ander woorde, is Van Huyssteen nie tog op hierdie (allerlaaste) vertrekpunt nog “fundamentalisties” nie? Hoe kan dit ook anders vir iemand wat ’n Christelike teoloog wil bly? So is byvoorbeeld die opstanding uit die dood een van die fondamentstene van die Christelike geloofsbelydenis – dit het die fundamentalisme goed raakgesien. 3.3 3.3 3.3 3.3 Ekskurs: Radikaal regse filosofie Ekskurs: Radikaal regse filosofie Ekskurs: Radikaal regse filosofie Ekskurs: Radikaal regse filosofie Ter wille van die voortgaande gesprek tussen teologie en filosofie en vanweë die belangrike plek wat die Skrif in die Christelike filosofie inneem, word hierdie kort ekskurs hierby ingevoeg. In sy boek En dit was aand … lewer Taljaard (1995) ’n bydrae tot die ontwikkeling van wat genoem kan word ’n regs radikale Christelike filosofie, iets waarmee hy hom eintik lewenslank besig gehou het (vgl. Taljaard, 1974:191-210). Dit val op dat die boek in sowel die teologie as filosofie tot sover weinig aandag getrek het. Die boek sny egter fundamentele sake aan wat op ’n radikale wyse aangepak word en daarom meer aandag verdien. Die boek, wat talle herhalings bevat, kan vanuit ’n bepaalde hoek bestempel word as filosofie in teologiese gewaad en bestaan in ’n baie groot mate uit ’n eksegese van Genesis 1-11 en Romeine 1:20. As sodanig is dit geen probleem indien ’n filosoof ook teologiseer nie, solank hy hom deeglik van sy Skrifinterpretasie vergewis. Daar is talle aspekte in die boek wat waardering verdien, byvoorbeeld die klem op die soewe- In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 606 J.H. van Wyk reiniteit van God, die koninkryk van God en die Skrif, maar daar is ook aspekte wat talle vrae oproep. Een van die groot probleme is die skrywer se eksegese van Romeine 1:20, waaruit hy aflei dat God se ewige krag in sy werke God se wil in daardie werke tot uitdrukking bring (Taljaard, 1995:33-37, 77), anders gesê: die ontiese wette is ’n openbaring van God se ewige krag (Taljaard, 1995:99, 113), met ander woorde, die wil van God met sy werke vind ons in die werke (Taljaard, 1995:178) – hoewel die skrywer later tog weer wonder of God sy ewige krag in ontiese wette vir die betrokke skepsele gekonkretiseer het (1995:196). Dit is egter ’n ope vraag of hierdie siening uit Romeine 1:20 afgelei kan word en of die normatiewe betekenis van die Skrif nie daarmee in ge- drang gebring word nie (vgl. Berkouwer, 1951:106-128). God se open- baring in die natuur is nie gegee om “ontiese wette” te openbaar nie, maar Gód self, die Almagtige. Nie die kennis van die ontiese wette nie, maar die kennis van Gód is deurslaggewend vir die ewige lewe. 3.3 3.3 3.3 3.3 Ekskurs: Radikaal regse filosofie Ekskurs: Radikaal regse filosofie Ekskurs: Radikaal regse filosofie Ekskurs: Radikaal regse filosofie Dat Taljaard hom op talle plekke teen die gedagte van menseregte en demokrasie verset, is sy goeie reg, maar dat hy daarmee saam ook ’n keuse ten gunste van kerk-apartheid maak (Taljaard, 1995:107), kan in die lig van Handelinge 10, Galasiërs 2 en Efesiërs 2 baie moeilik as radikaal Skriftuurlike denke omskryf word. Inteendeel. Hoewel die outeur die Triniteitsgedagte voluit handhaaf, is sy kritiek teen die Triniteitsdogma radikaal: “Die leer van die Drie-eenheid as een wese en drie persone in die Gereformeerde Dogmatiek loop dus al ’n lang pad, maar dit is ongelukkig ’n pad van vervalsings en verdraaiings” (Taljaard, 1995:232, vgl. 233). Ook van die twee-natureleer word gesê dat dit “gevaarlik blyk te wees in die Gereformeerde dogma” (Taljaard, 1995: 265, vgl. 269). Die regs radikale filosofie sal hom sterker ten opsigte van sy ideologiese voorveronderstellings moet verantwoord asook baie noukeuriger eksege- se van die Skrif moet doen indien dit ’n bydrae tot die uitbou van ’n Christelike filosofie (en teologie) wil maak. Dit is ’n kenmerk van ’n fundamentalistiese Skrifhantering om op die klank af met die Skrif om te gaan – ’n gevaar vir sowel die teoloog as filosoof. Verder is dit ook heel- temal ontoereikend om hoofsaaklik op een filosoof (bv. Vollenhoven) te steun. 4. 4. 4. 4. Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistiese opsie se opsie se opsie se opsie Tussen die tyd van Augustinus en die moderne tyd lê daar volgens die filosoof Lessing die “ontsaglike kloof”: toevallige historiese waarhede kan nooit die bewys word vir noodsaaklike waarhede van die rede nie (vgl. Küng, 1986:77-82). Sedert die intrede van die Aufklärung en die rasio- In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 607 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … nalisme (of kritisisme) in die agtiende eeu het daar in die teologie ’n Kopernikaanse omwenteling plaasgevind en het alle goedkoop ant- woorde, onkritiese teologie en naïewe geloof onder verdenking gekom. Al word Augustinus die eerste moderne mens genoem, is sy premoderne en naïewe Skrifhantering vir baie teoloë nie langer aanvaarbaar nie en het ’n Skrifkritiese benadering in die moderne tyd al hoe meer veld begin wen. nalisme (of kritisisme) in die agtiende eeu het daar in die teologie ’n Kopernikaanse omwenteling plaasgevind en het alle goedkoop ant- woorde, onkritiese teologie en naïewe geloof onder verdenking gekom. Al word Augustinus die eerste moderne mens genoem, is sy premoderne en naïewe Skrifhantering vir baie teoloë nie langer aanvaarbaar nie en het ’n Skrifkritiese benadering in die moderne tyd al hoe meer veld begin wen. In die twintigste eeu troon die naam van die groot Duitse Nuwe- Testamentikus, Rudolf Bultmann (1884-1976), bo talle ander name uit.7 Vanweë die invloed wat sy teologie tans in Suid-Afrika uitoefen, soos later aangetoon sal word, word in hierdie deel van die artikel veral gekonsentreer op die hermeneutiese model van Bultmann en dan veral soos die vraagstelling verband hou met die sentrale vraag na die liggaamlike opstanding. In 1941, midde in die Tweede Wêreldoorlog, lewer Bultmann ’n onthut- sende voordrag oor Die Nuwe Testament en die mitologie. Bultmann se bedoeling is lofwaardig, naamlik om die boodskap van die Nuwe Testament vir die moderne mens verstaanbaar en toeganklik te maak. Maar, sê hy, “dit is onmoontlik om elektriese lig en ’n radio te gebruik asook moderne mediese en kliniese middele vir siekes aan te wend, en terselfdertyd te glo aan die Nuwe-Testamentiese wêreld van geeste en wonders” (Bultmann, 1969:24; vgl. Van de Beek, 1994:80; McGrath, 1994:155.) As goeie Lutheraan aanvaar hy dat ’n mens net deur geloof geregverdig word, dus sonder enige bewysvoering of historiese argumente (Bultmann, 1967:94, 102, 107) – wat hom toegegee word (Snyman, 1977:250). Trouens, die geskiedenis-as-feite is vir hom nie belangrik nie. 7 Vgl. Ridderbos, s.j.:185-229; Barth, 1953; Berkhof, 1989:163-178; Ferguson, 1992; Morgan, 1994:109-133). 4. 4. 4. 4. Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistiese opsie se opsie se opsie se opsie Hy is dan ook later deur kritici erg verkwalik dat hy polities so onbetrokke en godsdienstig so piëtisties was (Moltmann, 1989:76). Op die moment dat Duitsland Rusland binnegeval het, het Bultmann ’n kerkdiens gelei en nóg in die preek nóg in die gebede het hy enigsins na hierdie gebeure verwys (Van de Beek, 1994:85). Sy kritici kon dus vra of Bultmann hom nie eerder (soos Dietrich Bonhoeffer) teen die Nasionaal- sosialisme van Hitler moes verset het nie in plaas daarvan om hom met die “ontmitologisering” van die Nuwe Testament besig te gehou het. Die vraag is dus ter sake of die teologie van Bultmann hoegenaamd enige politieke relevansie besit (Zahrnt, 1967:264-265). Laat ons egter terugkeer na Bultmann se hermeneutiese program. Waarin hy veral belang gestel het, was die kerugma, die boodskap van die Nuwe Testament. Maar dit vra interpretasie, ja, herinterpretasie. Dit In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 608 J.H. van Wyk gaan vir Bultmann nie om die eliminasie van die Nuwe-Testamentiese boodskap nie (en hierin probeer hy wegkom van die liberale teologie) maar om die interpretasie daarvan (Bultmann, 1967: 33, 52, 61,63,107; 1969: 28). Die interpreteerder staan egter voor die probleem dat die Nuwe-Testamentiese wêreldbeeld ’n mitiese wêreldbeeld verteenwoor- dig wat nie meer vandag geldig en aanvaarbaar is nie (Bultmann, 1967: 52). Die moderne mens dink nie meer in terme van bonatuurlike dinge nie. Daarby lees mense die Bybel ook deur die bril van hulle eie voorveronderstellings (Bultmann, 1967:63, 67, 74). Dit alles beteken natuurlik nie dat die persoon van Jesus nou vir Bultmann onbelangrik sou word nie – juis nié – maar dit gaan oor sy belangrikheid vir my bestaan hier en nou (Bultmann, 1967:87). Op hierdie punt roep Bultmann dan die hulp in van die taalfilosofie van die eksistensialisme van Heidegger en ontwerp hy sy eksistensiale interpretasie (Bultmann, 1967: 76). In hierdie verband speel die terme “outentieke” en “nie-outentieke” bestaan ’n bepalende rol. Die mens moet naamlik oorgaan van ’n situa- sie van nie-outentieke bestaan, ’n bestaan van gevallenheid, eindigheid, eiemagtigheid, vervreemding, angs en skuld, na ’n outentieke bestaan, dit wil sê ’n bestaan van oorgawe en bevryding (vgl. Bultmann, 1969: 48). En só ’n bestaan, sê Bultmann, kan alleen deur die evangelie van die kruis en deur die geloof plaasvind (en hierin gaan hy dus verder as Heidegger). 4. 4. 4. 4. Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistiese opsie se opsie se opsie se opsie Verlossing beteken dat die mens alle hoop opgee dat hy homself in eie krag tot outentieke bestaan kan bring, maar dat hy dit net uit genade van God kan ontvang (Bultmann, 1967:58, 93; 1969:41, 51). Verlossing word nie objektief bemiddel deur die historiese Jesus nie, maar subjektief deur die verkondigde Christus. Die opstanding van Christus is deel van die mitologiese wêreldbeeld en is as sodanig nie deel van die inhoud van die geloof nie. “Naas die historiese feit van die kruis staan die verrysenis, wat geen historiese gebeure is nie” (Bultmann, 1969:60); “die paasgebeure, as verrysenis van Christus, is geen historiese gebeurtenis nie” (Bultmann, 1969:69; vgl. 1953:534-540; 1968:47-48). Daarmee het Bultmann ’n radikale skeiding aangebring tussen die gekruisigde Jesus en die opgestane Christus. Die opstanding is nie iets wat in die tuin van Josef plaasgevind het nie, maar in die subjektiewe ervaring van die dissipels. In die op- standingsgeloof het die dissipels tot uitdrukking gebring hoe betekenisvol die kruis van Jesus was. Jesus staan in die kerugma op (Bultmann, 1968:305-306; 1969:69). Die kerugma is nie geïnteresseerd in historiese feite nie, maar dring by die hoorders op ’n geloofsbeslissing aan. So gesien, is die opstanding nie die basis van die Christelike geloof nie, maar die produk daarvan. Wat belangrik is, is nie die vraag of Jesus liggaamlik in die tuin van Josef opgestaan het nie, maar of Hy in die mens se hart opstaan en leef. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 609 undamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … Dit is uit die bostaande duidelik dat Bultmann se openbaringsbeskouing ’n groot rol in sy teologie speel. “Openbaring” word deur hom in aktuele en eksistensiële terme verstaan: dit handel nie oor die openbaring van “waarhede” nie, maar is ’n gebeure van God se kant, ’n daad van bevry- ding, wat in Christus sy sentrum vind (Bultmann, 1929:40). Dit val op dat terwyl sommige van Bultmann se leerlinge in Europa, soos Käsemann (vgl. Sauter, 1999:87-90) en Bornkamm, van hulle leermees- ter wegbeweeg het,8 sommige van die Hervormde teoloë in Suid-Afrika nogal sterk aansluiting by die teologie van Bultmann gevind het (vgl. Pelser, 1997:455-475; Van Aarde, 2000:549-571; Malan, 2000:237-258). Dit val op dat terwyl sommige van Bultmann se leerlinge in Europa, soos Käsemann (vgl. Sauter, 1999:87-90) en Bornkamm, van hulle leermees- ter wegbeweeg het,8 sommige van die Hervormde teoloë in Suid-Afrika nogal sterk aansluiting by die teologie van Bultmann gevind het (vgl. 8 “Toe ’n vurige Bultmann-dissipel soos Kasemann gedurende die oorlog as prediker by talle oop grafte moes staan en die agterblywendes met die Bultmannteologie moes probeer troos, moes hy ontdek dat dit nie kan nie” (Du Toit, 1986:395). 4. 4. 4. 4. Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistiese opsie se opsie se opsie se opsie Pelser, 1997:455-475; Van Aarde, 2000:549-571; Malan, 2000:237-258). Tans is die debat oor die relevansie van die teologie van Bultmann, en daarmee saam die betekenis van Jesus (en sy opstanding), in volle gang en die uitslag daarvan nog onbekend (vgl. in hierdie opsig die dedat tussen Pelser, 2001a: 5, 8; 2001b:5; 2001c:15 en Van Wyk, 2002:5, 8). Dat hierdie diskoers noodwendig op groot kerlike en teologiese spanning sal uitloop, is, gesien die aard van die saak (die opstanding), byna vanselfsprekend. Dit spreek vanself dat die standpunt van Bultmann bepaalde kritiese vrae sou oproep – kritiek wat myns insiens nie behoorlik deur die Hervormde teoloë in Suid-Afrika verdiskonteer word nie. Reeds tydens die oorlog skryf Bonhoeffer dat Bultmann wel ’n fris luggie laat waai, maar dat die vensterraam tog weer toegemaak moet word anders word ’n mens verkoue (vgl. Zahrnt, 1967:232; Rothuizen, 1969:230). Hoewel Bon- hoeffer dus waardering het vir Bultmann se teologiese nadenke, beskou hy sy poging tog as tipies van die liberale teologie wat die evangelie verkort en reduseer (Bonhoeffer, 1970:311-312, 360). Teen die einde van die twintigste eeu het twee van die toonaan- gewendste teoloë, Jürgen Moltmann en Wolfhart Pannenberg, ook kritiek teen Bultmann uitgespreek, elk op sy eie manier (vgl. Pannenberg, 1991: 343-363). Hulle ondervind veral moeite met Bultmann se verwaarlosing van die tema van die geskiedenis. Indien die opstanding van Christus as gebeurtenis wegval, waarom dan nog vashou aan die gebeure (en betekenis) van die kruis van Christus, is gevra (vgl. Zahrnt, 1967:271)? Die God van die Bybel is immers die God wat in die geskiedenis handel, die God van Israel, die Vader van Jesus Christus, die gekruisigde en opgestane Heiland. In die opwekking van Jesus het die toekoms reeds nou ’n werklikheid geword en sien ons God se triomf oor sonde en dood – is aangevoer. 8 In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 610 J.H. van Wyk Sonder twyfel het die hermeneutiese benadering van Bultmann een van die grondslae van die Christelike geloof, naamlik die opstanding van Jesus Christus, in gedrang gebring. Dit is waar dat niemand die opstanding (as gebeurtenis) gesien het nie, maar dit is ontwyfelbaar dat talle die Opgestane gesien en ontmoet het. Al die apostels wat Nuwe- Testamentiese geskrifte nagelaat het, lê daarvan veelvuldige en ondubbelsinnige getuienis af (Matteus, Johannes, Petrus – asook Pau- lus, die “dertiende apostel”). 9 Berkhof, 1990:305; Berkhof in Van Gennep, 1989:51-62. Vgl. ook Berkouwer, 1953:196-218; Wentsel, 1991:232-285; Botha, 1996:211-220; König, 2001:258-263, 378; en effens anders by Veldsman, 1993:963-986. 4. 4. 4. 4. Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistiese opsie se opsie se opsie se opsie Hierdie aspek is des te meer dwingend as in gedagte gehou word dat die besondere kenmerk van ’n apostel juis dít is dat hy iemand moes wees wat van die opstanding van Jesus getuienis moes kon aflê (Hand. 1:21). Trouens, die opstanding van Jesus is nie ’n nuwe vraagstelling wat eers deur ’n nie-mitologiese wêreldbeeld geproblematiseer is nie (vgl. Van de Beek, 1998:163-172). Skeptisisme oor die opstanding het van die vroegste tye sowel in die Joodse as Griekse denke voorgekom. In die tyd van Jesus was dit deel van die teologie van die Sadduseërs in teen- stelling tot dié van die Fariseërs (Hand. 23:8). In die Grieks-filosofiese denke was daar minstens twee strome: een wat die sterflikheid van die liggaam maar die onsterflikheid van die siel aanvaar het (Plato), en ’n tweede wat sowel die sterflikheid van die liggaam as dié van die siel erken het (Stoa, Epikurus). Vir albei standpunte was soiets soos ’n liggaamlike opstanding ondenkbaar. Juis aan gelowiges met so ’n agtergrond skryf Paulus die groot hoofstuk oor die opstanding (1 Korintiërs 15). In sy Areopagusrede is Paulus in gesprek met die Epikureërs vir wie die siel stoflik en sterflik is, en met die Stoïsyne vir wie die siel ook stoflik en verganklik is (vgl. Aalders, 1951:108, 114; De Villiers, 1983:65). Hierdie wysgere is bereid om na alle nuwe gedagtes te luister tot op die punt waar Paulus oor die opstanding van Jesus handel en dan breek die gesprek af (Hand. 17:31-32). Uiteraard moet rekening gehou word met die unieke aard van die opstanding van Jesus. Sy opstanding was anders as dié van byvoor- beeld Lasarus. Jesus het nie opgestaan om weer dood te gaan nie, nee, Hy het as oorwinnaar deur die dood heengegaan en opgestaan met ’n verheerlikte liggaam (1 Kor. 15). Daar is enersyds kontinuïteit, want dieselfde Jesus wat gesterf het, het opgestaan (kyk na die merktekens!), maar daar is andersyds diskontinuïteit, want Hy staan op as verheerlikte, wat deur geslote deure beweeg. Tereg vestig Bultmann ons aandag daarop dat dit in die geloof om ’n geloofsbeslissing gaan, maar in die geloofsbeslissing (fides qua) gaan dit ook om ’n geloofsinhoud (fides quae), naamlik die gekruisigde en opge- stane Here Jesus Christus. As die geloofsinhoud geheel of gedeeltelik bevraagteken word, word die geloofsbeslissing ’n slag in die lug. As die 611 In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 Fundamentalisme en kritisisme. 4. 4. 4. 4. Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistie Kritisisme as fundamentalistiese opsie se opsie se opsie se opsie Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … geloof hoegenaamd geen verband het met historiese gebeure nie, ontstaan die vraag waarom die persoon en kruisiging van Jesus dan nog hoegenaamd ernstig opgeneem moet word. Dit bring ons dan by die vraag: as Bultmann (1969:34, 36) praat van “die heilshandeling van God in Christus”, is dít nie ook maar ’n vorm van “mitologiese spreke” nie (Zahrnt, 1967:266; vgl. Berkouwer, 1966:161 e.v.; 1967:226-243)? An- ders gevra: hoe krities is die kritiese teologie ten opsigte van sy eie voorveronderstellings (ten opsigte van ’n geslote wêreldbeeld, wat per slot van rekening telkens weer verander namate die wetenskaplike kennis uitbrei (vgl. Berkhof in Van Gennep, 1989:59)? Saam met vele ander is dit ook my oortuiging dat die Christelike geloof “staan of val met die opstanding”.9 Dit is ’n tema wat nie een of twee keer in die Nuwe Testament vermeld word nie (soos byvoorbeeld die maagdelike geboorte), maar dit behoort tot die grondstruktuur van die Nuwe-Testamentiese boodskap. In alle lae van die Nuwe Testament neem dit ’n sentrale plek in. Tereg merk Bornkamm (1974:194-195) op dat daar geen evangelie, geen brief in die Nuwe Testament, geen geloof, geen kerk, geen erediens, geen gebed (en ons kan byvoeg: geen sending) in die Christendom sou gewees het sonder die boodskap van die opstanding van Christus nie. Vandaar dat dit by Du Toit (2000:134, 150-153, 160) waardeer kan word dat ook hy die opstanding as deel van die kern van die evangelie beskou – selfs al is hierdie standpunt van hom in spanning met die strekking en tendens van sy boek. Dit het algaande duidelik geword dat ook in die kritisisme van bepaalde (supranaturele) fundamenteles uitgegaan word, byvoorbeeld God die Vader as Skepper, Jesus Christus as Verlosser, die Heilige Gees as Vernuwer, geloof as vertroue in God, die Skrif as ’n boek met ’n meer- waarde bo alle ander tekste. Binne hierdie konteks gesien, kan daarom gesê word dat ook die kritiese denke nie aan fundamentalistiese kenmerke ontkom nie, maar dan ’n sterk gereduseerde fundamenta- lisme. Wie anderkant kritisisme wil beweeg, moet noodwendig in agnostisisme of ateïsme teregkom. 5. 5. 5. 5. Slot Slot Slot Slot Ons het saam ’n lang pad afgelê van Augustinus tot by Bultmann, teoloë wat elk op sy eie wyse die Woord probeer verstaan en die evangelie van genade probeer vertolk het. Dit is ’n pad vol kronkelgange en wisselende taferele. ’n Saaklike ondersoek is ingestel na die benaderings van funda- In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 612 J.H. van Wyk mentalisme en kritisisme en daar is bevind dat albei, elk op sy eie wyse, die gesag en boodskap van die Skrif in gedrang bring. Die konklusie van die voorafgaande kan niks anders wees nie as dat na ’n “derde weg” gesoek sal word wat sowel die gevare van fundamentalisme as dié van kritisisme sal vermy. Hoe hierdie “derde weg” daar moet uitsien, is ’n vraagstelling wat afsonderlik (in ’n ander artikel) beantwoord moet word. Dit maak nogal ’n verskil of hierdie tertium gesoek word in die be- nadering van die (Nederlandse) Etiese Teologie (vgl. Loader, 1985: 40- 42), of in die kritiese realisme (Deist, 1987:1-17), of wel in dié van die gereformeerde tradisie (Bavinck, 1911; vgl. Van Wyk, 1989:60-62; Dou- bell & Strauss, 2001:302-314). Wat die een teoloog as ’n “derde weg” beskou, kan maklik deur ’n ander as ’n vorm van fundamentalisme (of ortodoksisme) of kritisisme (of modernisme) beskou word. ’n Teoloog wat hom tuisvoel in die geloofstradisie en denklyn van Augustinus-Calvyn-Bavinck, wat algemeen as die “reformatoriese tradi- sie” bekend staan, sal ’n “hoë visie” van die Skrif daarop nahou. Maar juis in so ’n benadering dreig die gevare van fundamentalisme lewens- groot en sal dit noulettend vermy moet word. ’n Reformatoriese benade- ring bied immers nie ’n outomatiese waarborg vir ’n juiste Skrifverstaan nie. In so ’n reformatoriese benadering sal myns insiens minstens die volgende epistemologiese merkers in Skrifbeskouing en Skrifverstaan verreken behoort te word (vgl. Loonstra, 1994): • Teologie-beoefening impliseer ’n nadenke oor die Bybel as betrou- bare en normatiewe teks, ja, as geopenbaarde spreke van God. Hierdie vertrekpunt verleen sonder twyfel epistemologiese voorrang aan die Bybel as normatiewe teks. Sonder die Bybel kan geen teo- logie beoefen word nie, in elk geval nie Christelike teologie nie. Sonder om afbreuk te doen aan die claritas van die Skrif (ten opsigte van sy sentrale boodskap), moet egter gewys word op die belangrik- heid daarvan om alle sluise van hermeneutiese spelreëls oop te trek ten einde die boodskap van die Skrif in sy volle hoogte en diepte te verstaan. 5. 5. 5. 5. Slot Slot Slot Slot • Nadenke oor die Skrif is nadenke vanuit die geloof wat geskied onder die verligtende werk van die Heilige Gees en in voortdurende gebed dat die Gees die Woord sal ontsluit (1 Kor. 2:9-16). Omdat dit na- denke is, word die menslike verstand nie op nonaktiwiteit geplaas en ’n sacrificium intellectus vereis nie, maar word wel ruimte gelaat dat alle geheime van die Woord nooit ten volle rasioneel deursigtig gemaak sal word nie. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 613 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … • Teologie word wel deur individuele teoloë beoefen, maar dit geskied binne die ruimte van die kerk as geloofsgemeenskap. Dit is alleen “saam met al die gelowiges” dat ons begrip kry van hoe wyd en ver en hoog en diep die liefde van Christus strek (Ef. 3:18). Teenoor die bedreiging van teologiese individualisme aanvaar die teoloog sy staanplek in die kerk as geloofsgemeenskap en hou hy rekening met die Belydenis as regula fidei. • Voorts moet gewys word op die kenteoretiese voorlopigheid van alle menslike (d.w.s. ook teologiese) kennis. In hierdie sonde-bedeling ken ons ten dele. Ons (ook gereformeerde) teologiese kennis is nie outomaties identies aan die Woord van God nie. Wetenskaplike beskeidenheid behoort dus ook (en veral) die gereformeerde teologie te kenmerk. • Verder behoort by elke teoloog ’n duidelike preposisionele bewussyn aanwesig te wees, dit wil sê ’n erkenning daarvan dat elke teoloog met bepaalde voorveronderstellings werk en dat elke lesing van ’n bepaalde teks teoriegelade is. Alle denke vind vanuit bepaalde grondmotiewe plaas wat duidelik geartikuleer en desnoods gekritiseer behoort te word. ’n Teoloog moet daarteen waak dat sy voorveronder- stellings nie in vooroordele ontaard nie. • Laastens dien teologiebeoefening en Skrifverstaan as sinontsluiting van die werklikheid, as nadenke wat bevrydend werk en wat hoop gee, wat nie net spiritueel en rasioneel bevredig nie, maar ook die geslote werklikheid oopbreek en daaraan herinner dat wat is nie die laaste woord kan wees nie. Die laaste woord kom aan Gód toe wat ’n nuwe hemel en ’n nuwe aarde belowe het en wat ons uitnooi om noú reeds aan sy Hand in daardie rigting te begin leef en werk – en teologiseer. 10 Oorspronklike en vertaalde werke van Augustinus is in wisselwerking tot mekaar hanteer. Slegs die vertaalde werke waarna direk in die artikel verwys is, is in die bibliografie opgeneem. Vertaalde werke Augustinus: Over het gelukkige leven. Baarn : Agora. (Vert. R. Ferwerda.) 199 Augustinus Belijdenissen. Utrecht : Het Spectrum. (Vert. A. Sizoo.) 1965. g j ( ) Augustinus van Hippo: Preken over de Eerste Brief van Johannes. Leuven : Augustijns Historisch Instituut. (Vert. T.J. van Bavel.) 1992. Aurelius Augustinus: Als licht in het hart: Preken voor het liturgisch jaar (sermones de tempore). Baarn : Ambo. (Vert. J. van Neer et al.) 1996. Aurelius Augustinus: Commentaar op Psalm 118/119. Baarn : Ambo. (Vert. T.J. van Bavel.) 1996. ) urelius Augustinus: De stad van God. Baarn : Ambo. (Vert. G. Wijdeveld.) 1983. Aurelius Augustinus: Karthaagse preken. Baarn : Ambo. (Vert. G. Wijdeveld.) 1988 Het eerste geloofsonderricht. Baarn : Ambo. (Vert. G. Wijdeveld.) 1982. Retractations. Washington DC : The Catholic University of America Press. (Trans. Bogan, M.I.) 1968. St Augustine: The Enchiridion on faith, hope and love. Washington : Regnery Gateway. (Paolucci, H., ed. ) 1987. Twintig preken van Aurelius Augustinus. Baarn : Ambo. (Vert. G. Wijdeveld.) 1986. Oorspronklike werke (spesifieke tekste) y Confessiones. [397-401]. (PL 32)(CSEL 33). Confessiones. [397 401]. (PL 32)(CSEL 33). Contra epistulam Manichaei quam vocant fondamenti. [397]. (PL 42)(CSEL 25). Contra epistulam Manichaei quam vocant fondamenti. [397]. (PL 42)(CSEL 25). ( )( Contra Faustum Manicheum. [397/399]. (PL 42)(CSEL 25.1). [ ] ( De civitate Dei. [413-427]. (PL 41)(CSEL 40). De doctrina Christiana. [396/427]. (PL 34)(CSEL 80). [ ] ( )( ) De Genesi adversus Manicheos. [388/389]. (PL 34)(CSEL 91). [ ] ( De libero arbitrio. [387/8-395]. (PL 32)(CSEL 74). De moribus ecclesiae catholicae et de molribus Manichaeorum. [387/388]. (PL 32)(CSEL 90). De utilitate credendi. [391/392]. (PL 42)( CSEL 25.1). De utilitate credendi. [391/392]. (PL 42)( CSEL 25.1). d Ch De utilitate credendi. [391/392]. (PL 42)( CSEL 25.1). doc. Chr. kyk De doctrina Christiana. kyk De doctrina Christiana. Enarrationes in Psalmos. [392-422]. (PL 36-37). Ep. kyk Epistulae Epistulae. [386-430]. (PL 33)(CSEL 34, 44, 57, 58, 88). kyk Epistulae y p Epistulae. [386-430]. (PL 33)(CSEL 34, 44, 57, 58, 88). Sermo. kyk Sermones Sermo. kyk Sermones Sermones. [392-430]. (PL. 38, 39). y q Soliloquia. [386-387]. (PL 32)( CSEL 89). y Soliloquia. [386-387]. (PL 32)( CSEL 89). Oorspronklike werke (reekse) CSEL: BAUR, J.B., ed. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Wenen : Hölder-Pichler-Tempsky. CSEL: BAUR, J.B., ed. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Wenen : Hölder-Pichler-Tempsky. Hölder Pichler Tempsky. PL: MIGNE, J-B., ed. 1841-1842. Patrologiae Cursus Completus (32-47). (Latinae.) Parys : Migne. p y PL: MIGNE, J-B., ed. 1841-1842. Patrologiae Cursus Completus (32-47). (Latinae.) Parys : Migne. PL: MIGNE, J-B., ed. 1841-1842. Patrologiae Cursus Completus (32-47). (Latinae.) Parys : Migne. 10 Oorspronklike en vertaalde werke van Augustinus is in wisselwerking tot mekaar hanteer. Slegs die vertaalde werke waarna direk in die artikel verwys is, is in die bibliografie opgeneem. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 614 J.H. van Wyk Ander bronne p AMMERMAN, N.T. 1987. Fundamentalists in the modern world. New Brunswick NJ : Rutgers University Press. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 615 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring ANDERSON, R.S. 1993. Fundamentalism. (In McGrath, A.E., ed. The Blackwel Encyclopedia of modern Christian thought. Oxford : Blackwell. p. 229-233.) ANDERSON, R.S. 1993. Fundamentalism. (In McGrath, A.E., ed. The Blackwell Encyclopedia of modern Christian thought. Oxford : Blackwell. p. 229-233.) y p g BARR, J. 1977. Fundamentalism. London : SCM. y p g BARR, J. 1977. Fundamentalism. London : SCM. BARR, J. 1977. Fundamentalism. London : SCM. BARTH, K. 1953. Rudolf Bultmann: Ein Versuch, ihn zu verstehen. Zürich : Zol BAVINCK, H. 1911. Modernisme en orthodoxie. Kampen : Kok. BERKHOF, H. 1989. Two hundred years of theology: Report of a personal journey. Grand Rapids : Eerdmans. BERKHOF, H. 1990. Christelijk geloof: Een inleiding tot de geloofsleer. Nijkerk : Callenbach. BERKOUWER, G.C. 1951. De algemene openbaring. Kampen : Kok. BERKOUWER, G.C. 1953. Het werk van Christus. Kampen : Kok. BERKOUWER, G.C. 1966. De Heilige Schrift (I). Kampen : Kok. BERKOUWER, G.C. 1967. De Heilige Schrift (II). Kampen : Kok. BONHOEFFER, D. 1970. Widerstand und Ergebung. Briefe und Aufzeichnungen aus der Haft. München : Kaiser. É BONNARDIÉRE, A-M.L. 1999a. Augustine’s Biblical initiation. (In Bright, P., ed/trans. Augustine and the Bible. Notre Dame, Ind. : University of Notre Dame Press. p. 5-26.) BONNARDIÉRE, A-M.L. 1999b. The canon of the Sacred Scripture. (In Bright, P., ed/trans. Augustine and the Bible. Notre Dame, Ind. : University of Notre Dame Press. p. 26-41.) BONNER, G. 1999. Augustine, the Bible and the Pelagians. (In Bright, P., ed/trans. Augustine and the Bible. Notre Dame, Ind. : University of Notre Dame Press. p. 227-242.) BORNKAMM, G. 1974. Jesus van Nasaret. Kaapstad : Teologiese Seminarie van die Broederkerk in SA. BOTHA, F. 1996. Jesus se oudiovisuele onderrig insake sy opstandingsliggaam: Die lees van die vroeg-Christelike tradisie. Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 37(2):211-220. BROEKHUIS, J. 1987. Fundamentalisme en biblicisme. (In Knevel, A.G. et gezag van de bijbel. Kampen : Kok. p. 90-96.) g g j ) BULTMANN, R. 1929. De Begriff der Offenbarung im Neuen Testament. Tübingen : Mohr (Paul Siebeck). BULTMANN, R. 1953. Das Evangelium des Johannes. Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht. p BULTMANN, R. 1967. Jezus en de mythe. Amsterdam : Ten Have. BULTMANN, R. 1968. Theologie des Neuen Testaments. Ander bronne Tübingen : Mohr (Paul Siebeck). ) BULTMANN, R. 1969. Geloof zonder mythe. Roermond : Romen & Zonen. BURNABY, J. 1960. Amor Dei: A study of St. Augustine’s teaching on the love of God as motive of christian life. London : Hodder & Stoughton. g COETZEE, J.C., DE KLERK, B.J. & FLOOR, L. 1980. Die hermeneuse van die Skrif met die oog op hedendaagse kerklik-etiese vraagstukke. In die Skriflig, 15(54): 12-26. COHEN, N.J., ed. 1990. The fundamentalist phenomenon: A view from within, a response from without. Grand Rapids : Eerdmans. p p COLE, S.G. 1963. The history of fundamentalism. Hamden CT : Archon Books CONN, H.M., ed. 1988. Inerrancy and hermeneutics: A tradition, a challenge, a debate. Grand Rapids : Baker. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 616 J.H. van Wyk DEIST, F.E. 1987. Relativisme en absolutisme: Kan dit oorkom word? Oor Bybelse en dogmatiese teologie. (In Prinsloo, W.S. & Vosloo, W., reds. Ou Testament teologie: Gister, vandag en môre. Kaapstad : NG Kerk-Uitgewers. p. 1-17.) DEIST, F. 1994. Ervaring, rede en metode in Skrifuitleg: ’n Wetenskapshistoriese ondersoek na Skrifuitleg in die Ned. Geref. Kerk 1840-1990. Pretoria : RGN. DE VILLIERS, J.L. 1983. Die Handelinge van die apostels. Kaapstad : NG Kerk- Uitgewers. DOUBELL, B. & STRAUSS, S. 2001. Woord van God of woord oor God? Op soek na ’n eietydse Skrifmodel. Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 42(3 & 4):302-314. ) DOUMA, J. 1996. The Ten Commandments : Manual for Christian life. Phillipsburg : P & R Publishing Company. g y DU PLESSIS, P.J. 1987. Fundamentalisme: Ja of nee? Scriptura, 20:1-32. DU TOIT, A.B. 1986. Kerk en teologie: Twee wederkerig afhanklike groothede. Nederduits Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 27(4):391-401, September. DU TOIT, B. 2000. God? Geloof in ’n postmoderne tyd. Bloemfontein : CLF-Uitge- wers. DU TOIT, S. 1969. Openbaringsgeskiedenis van die Ou Testament. Potchefstroom : Pro Rege. DOLLAR, G.W. 1973. A history of fundamentalism. Greenville SC : Bob Jones University. EBELING, G. 1980. Luther: An introduction to his thought. Philadelphia : Fortre FERGUSON, D. 1992. Bultmann. London : Cassell. FERGUSON, D. 1992. Bultmann. London : Cassell. FITZGERALD A D ed 1999 Augustine through the ages: An encyclopedia Grand FERGUSON, D. 1992. Bultmann. London : Cassell. FITZGERALD, A.D., ed. 1999. Augustine through the ages: An encyclopedia. Grand FITZGERALD, A.D., ed. 1999. Augustine through the ages: An encyclopedia. Rapids : Eerdmans. p GASPER, L. 1963. The fundamentalist movement. The Hague : Mouton. HARRISON, C. 2000. Ander bronne MOLTMANN, J. 1989. Wat is theologie? De weg van de theologie in de twintigste eeu. Baarn : Ten Have. MONTSMA, J.A. 1985. De exterritoriale openbaring: De openbaringsopvatting achter de fundamentalistische Schriftbeschouwing. Amsterdam : Rodopi Antwerpen. MORGAN, R. 1994. Rudolf Bultmann. (In Ford, D.F. The modern theologians: An introduction to Christian theology in the twentieth century (I). Oxford : Blackwell. p. 109-133.) p ) MOUTON, J. & PAUW, J.C. 1988. Foundationalism and fundamentalism: A critique. (In Mouton, J. et al. Paradigms and progress in theoology. Pretoria : HSRC. p. 176-186.) p ) O’DONNELL, J.J. 1999. Bible. (In Fitzgerald, A.D., ed. Augustine through the ages: An encyclopedia. Grand Rapids : Eerdmans. p. 99-103.) p ) O’DONNELL, J.J. 1999. Bible. (In Fitzgerald, A.D., ed. Augustine through the ages: An encyclopedia. Grand Rapids : Eerdmans. p. 99-103.) OUWENEEL, W.J. 1987. Is de Bijbel foutloos? (In Knevel, A.G. et al. Het gezag van OUWENEEL, W.J. 1987. Is de Bijbel foutloos? (In Knevel, A.G. et al. Het gezag van de bijbel. Verkenningen in hermeneutiek. Kampen : Kok. p. 82-89.) PANNENBERG, W. 1991. Systematic theology (2). Grand Rapids : Eerdmans. PELSER, G.M.M. 1997. Rudolf Bultmann oor die opstanding van Jesus. Hervormde Teologiese Studies, 53(3):455-475. PELSER, G.M.M. 2001a. In gesprek oor die opstanding van Jesus (2). Die Hervor- mer: 5, 8, Sept. 15. PELSER, G.M.M. 2001b. Nog eens die opstanding van Jesus. Die Hervormer: 5, Des. 1. PELSER, G.M.M. 2001c. Nog eens die opstanding van Jesus (2). Die Hervormer: 5, Des.15. POLLMANN, K. 1999. Hermeneutical presuppositions. (In Fitzgerald, A.D., ed. Augustine through the ages: An encyclopedia. Grand Rapids : Eerdmans. p. 426-429.) p ) POLMAN, A.D.R. 1955. Het Woord Gods bij Augustinus. Kampen : Kok. POSSIDIUS. 1988. The life of saint Augustine. (Ed. J.E. Rotelle.) Villanova : Augus- tinian Press. RAMACHER, E., ed. 1984. Hermeneutics, inerrancy and the Bible. Grand Rapids : Zondervan. RIDDERBOS, H. s.j. Bultmann. (In Denkers, van deze tijd (1). Franeker : Wever. p. 185-229.) ROSSOUW, H.W. 1981. Wetenskap, interpretasie, wysheid. Port Elizabeth : U ROSSOUW, H.W. 1981. Wetenskap, interpretasie, wysheid. Port Elizabeth : UPE. ROTHUIZEN, G. Th. 1969. Aristocratisch Christendom: Over Dietrich Bonhoeffer – leven, verzet, ecumene, theologie. Kampen : Kok. ROTHUIZEN, G. Th. 1969. Aristocratisch Christendom: Over Dietrich Bonhoeffer – leven, verzet, ecumene, theologie. Kampen : Kok. , , , g p SANDEN, E.R. 1970. The roots of fundamentalism: British and American millenaria- nism 1800-1930. Chicago : University of Chicago Press. SAUTER, G. Ander bronne Augustine: Christian truth and fractured humanity. Oxford : University Press. JORDAAN, G.J.C. 1991. Skrifbeskouing: Deurslaggewende faktor by Skrifverklaring. Potchefstroom : PU vir CHO. KERR, D.W. 1957. Augustinus of Hippo. (In Walvoord, J.F,. ed. Inspiration and interpretation. Grand Rapids : Eerdmans. p. 67-86.) KÖNIG, A. 1998. Evangelical theology. (In Maimela, S. & König, A., eds. Initiation to theology. Pretoria : Van Schaik. p. 81-110.) KÖNIG. A. 2001. Fokus op die 300 geloofsvrae wat die mense die meeste vra: ’n Verwysingsgids vir elke huis. Wellington : Lux Verbi. KRÜGER, J.S. 1987. Resensie van Van Huyssteen, W. 1986. Teologie as kritiese geloofsverantwoording. Pretoria : RGN. Theologia Evangelica, 20(1):64-69. KRUGER, M.A. 1993. ’n Weg uit die oorheersing van die histories-kritiese metode, fundamentalisme en genitiefteologieë. In die Skriflig, 27(4): 583-602, Desember. KRUGER, M.A. 1993. ’n Weg uit die oorheersing van die histories-kritiese metode, fundamentalisme en genitiefteologieë. In die Skriflig, 27(4): 583-602, Desember. KÜNG, H. 1986. De godsdienst in de stroomversnelling van de Verlichting. (In Küng, g g g, ( ) , KÜNG, H. 1986. De godsdienst in de stroomversnelling van de Verlichting. (In Küng, H. & Jens, W., red. Wereldliteratuur en religie. Hilversum : Gooi & Sticht. p. 77- 92.) ) LANE, A.N.S. 1999. John Calvin: Student of the church fathers. Edinburgh : Clark. LANGE VAN RAVENSWAAY, J.M.J. 1990. Augustinus totus noster: Das Augustinus- verständnis bei Johannes Calvin. Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht. g p LOADER, J.A. 1985. Diskussie: ’n Antwoord aan professor J.H. van Wyk. In die Skriflig, 19(76):40-42. g p LOADER, J.A. 1985. Diskussie: ’n Antwoord aan professor J.H. van Wyk. In die Skriflig, 19(76):40-42. g ( ) LOONSTRA, B. 1994. De geloofwaardigheid van de Bijbel. Zoetermeer : Boeken- centrum. g ( ) LOONSTRA, B. 1994. De geloofwaardigheid van de Bijbel. Zoetermeer : Boeken- centrum. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 617 undamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … MALAN, G.J. 2000. Analogiese taal by Bultmann in die lig van die kennissosiologi Hervormde Teologiese Studies, 56(1):237-258. g , ( ) ARIS, J.W. 1998. Geloof en Schriftgezag. Apeldoorn : Theologische Universiteit MARROU, H.I. 1966. The resurrection and saint Augustine’s theology of human values. Villanova : Villanova Press. MARSDEN, G.M. 1980. Fundamentalism and American culture. New York : Oxford Press. MARSDEN, G.M. 1991. Understanding fundamentalism and evangelicalism. Grand Rapids : Eerdmans. MCGRATH, A.E.1994. The making of modern German Christology 1750-1990. Grand Rapids : Zondervan. Ander bronne 1999. What dare we hope? Reconsidering eschatology. Harrisburg/ Penn : Trinity. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 618 J.H. van Wyk J.H. van Wyk J.H. van Wyk SNYMAN, W.J. 1977. Nuwe en ou dinge: Uit die skat van die koninkryk. Potchef- stroom : Pro Rege. STRAUSS, G. 1959. Schriftgebrauch, Schriftauslegung und Schriftbeweiss bei Augustin. Tübingen : Mohr (Paul Siebeck). g g ( ) TALJAARD, J.A.L. 1974. Radikaaldenke. (In Duvenage, S.C.W., red. Reformasie en revolusie. Potchefstroom : IBC. p. 191-210.) TALJAARD, J.A.L. 1995. En dit was aand en dit word môre: die sewende dag. God en sy Woord- en Werke-openbaring aktueel vir die 21ste eeu. Piet Retief : Veritas Vereniging. TESKE, R.J. 1999. Augustine, the Manichees and the Bible. (In Bright, P., ed/trans. Augustine and the Bible. Notre Dame, Ind : University of Notre Dame Press. p. 208-221.) TRIMP, C. 1992. Heilige Geest en Heilige Schrift. (In Kamphuis, J. et al. Hoe staan wij ervoor? Actualiteit van het gereformeerd belijden. Den Haag : De Vuurbaak Barneveld. p. 103-137.) VAN AARDE, A. s.j. Die kritiek op die fundamentalisme, ’n vorm van teologiese liberalisme? Hervormde Teologiese Studies, 37(4):6-21. VAN AARDE, A. 2000. Die relevansie van die historiese Jesus-ondersoek vir kerklike teologie. Hervormde Teologiese Studies, 56(2 & 3):549-571. VAN DE BEEK, B. 1994. Van verlichting tot verduistering? Theologen vanaf 1800. Nijkerk : Callenbach. VAN DE BEEK, B. 1998. Jezus Kurios: De Christologie als het hart van de theologie. Nijkerk : Callenbach. DEVENTER, H.J.M. 1996. Paradigma vir Gereformeerde teologiese weten- kapsbeoefening. Koers, 61(4):441-456. VAN DEVENTER, H.J.M. 1996. Paradigma vir Gereformeerde teologiese weten- skapsbeoefening. Koers, 61(4):441-456. VAN GENNEP, F.O., red. 1989. Waarlijk opgestaan! Een discussie over de t di J Ch i t B T H VAN GENNEP, F.O., red. 1989. Waarlijk opgestaan! Een discussie ov opstanding van Jezus Christus. Baarn : Ten Have. p g VAN HUYSSTEEN, W. 1986. Teologie as kritiese geloofsverantwoording: vorming in die sistematiese teologie. Pretoria : RGN. AN ROOY, H.F. 1997. Etiek en Ou Testament: ’n Kritiese bespreking van Byb grondslae vir moderne etiese vraagstukke. In die Skriflig, 31(1 & 2):1-17. g g g ( ) AN WYK, D.J.C., red. 1999. 20ste eeu Hervormde Teologie. Pretoria : Sentik. g g g ( ) VAN WYK, D.J.C., red. 1999. 20ste eeu Hervormde Teologie. Pretoria : Sentik. VAN WYK, D.J.C. (jr.). 2002. Die opstanding en die vraag na die historiese Jesus. Die Hervormer: 5, 8, Maart 1. VAN WYK, D.J.C. (jr.). 2002. Die opstanding en die vraag na die historiese Jesus. Die Hervormer: 5, 8, Maart 1. AN WYK, J.H. 1986. Gesindheid en gestalte. J.H. van Wyk Pretoria : NG Kerkboekhandel. , g VAN WYK, J.H. 1989. Die Woord is waardevol: ’n Dogmatiese besinning oor die reformatoriese Skrifbeskouing. Potchefstroom : PU vir CHO. VAN WYK, J.H. 1989. Die Woord is waardevol: ’n Dogmatiese besinning oor die reformatoriese Skrifbeskouing. Potchefstroom : PU vir CHO. VELDSMAN, D.P. 1993. Die opstanding van Jesus: God se nadergekome en steeds naderkomende protes en liefde. Hervormde Teologiese Studies, 49(4):963-986. VITA VELDSMAN, D.P. 1993. Die opstanding van Jesus: God se nadergekome en steeds naderkomende protes en liefde. Hervormde Teologiese Studies, 49(4):963-986. VITA kyk POSSIDIUS. 1988. The life of saint Augustine kyk POSSIDIUS. 1988. The life of saint Augustine VORSTER, J.N. 1988. The use of Scripture in fundamentalism. (In Mouton, J. et al. Paradigms and progress in theology. Pretoria : HSRC. p. 155-175.) VORSTER, J.N. 1988. The use of Scripture in fundamentalism. (In Mouton, J. et al. Paradigms and progress in theology. Pretoria : HSRC. p. 155-175.) WELLS, P.R. 1980. James Barr and the Bible: Critique of a new liberalism. Phillips- burg : Presbyterian & Reformed Publications. WENTSEL, B. 1982. De openbaring, het verbond en de apriori’s. Dogmatiek 2. Kampen : Kok. WENTSEL, B. 1991. God en mens verzoend: Incarnatie, verzoening, koninkrijk van God. Dogmatiek 3b. Kampen : Kok. WENTSEL, B. 1991. God en mens verzoend: Incarnatie, verzoening, koninkrijk van God. Dogmatiek 3b. Kampen : Kok. WIELAND, W. 1978. Offenbarung bei Augustin. Mainz : Mattias-Grünewald Verlag. WIELAND, W. 1978. Offenbarung bei Augustin. Mainz : Mattias-Grünewald Verlag. In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 619 Fundamentalisme en kritisisme. Nadenke oor Skrifbeskouing en Skrifverklaring … WILLIAMS, D.D. 1955. The significance of St. Augustine today. (In Battenhouse, R.W., ed. A companion to the study of St. Augustine. New York : Oxford University Press. p. 3-14.) WILLIAMS, T. 2001. Biblical interpretation. (In Stump, E. & Kretzmann., eds. The Cambridge Companion to Augustine. Cambridge : University Press. p. 59-70.) WILLIAMS, T. 2001. Biblical interpretation. (In Stump, E. & Kretzmann., eds. The Cambridge Companion to Augustine. Cambridge : University Press. p. 59-70.) g p g g y p ) WOLTERSTORFF, N. 1999. Reason within the bounds of religion. Grand Rapids : Eerdmans. g p g g y p ) WOLTERSTORFF, N. 1999. Reason within the bounds of religion. Grand Rapids : Eerdmans. ZAHRNT, H. 1967. Wachtend op God: De Duitse protestantse theologie in de twintigste eeuw. Utrecht : Ambo. ZAHRNT, H. 1967. Wachtend op God: De Duitse protestantse theologie in de twintigste eeuw. J.H. van Wyk Utrecht : Ambo. g pp Augustinus Bultmann fundamentalisme en kritisisme Skrifbeskouing Skrifinterpretasie Skrifverklaring Key concepts: Augustine Bultmann fundamentalism & criticism Scripture (interpretation of) Scripture (view of) Augustinus Bultmann fundamentalisme en kritisisme Skrifbeskouing Skrifinterpretasie Skrifverklaring Key concepts: Augustine Bultmann fundamentalism & criticism Scripture (interpretation of) Scripture (view of) Augustinus Bultmann fundamentalisme en kritisisme Skrifbeskouing Skrifinterpretasie Skrifverklaring WILLIAMS, D.D. 1955. The significance of St. Augustine today. (In Battenhouse, R.W., ed. A companion to the study of St. Augustine. New York : Oxford University Press. p. 3-14.) WILLIAMS, T. 2001. Biblical interpretation. (In Stump, E. & Kretzmann., eds. The Cambridge Companion to Augustine. Cambridge : University Press. p. 59-70.) WOLTERSTORFF N 1999 R i hi h b d f li i G d R id Key concepts: Augustine Bultmann fundamentalism & criticism Scripture (interpretation of) Scripture (view of) Augustine Bultmann fundamentalism & criticism Scripture (interpretation of) Scripture (view of) In die Skriflig 36(4) 2002:593-620 620

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/527/420

Afrikaans

FFFFokus okus okus okus Fokus is ’n rubriek waarin artikels van ’n meer populêr-wetenskaplike aard gepubliseer word. Artikels wat vir hierdie rubriek aan die redaksie voorgelê word, moet voldoen aan dieselfde tegniese vereistes as navorsingsartikels (kyk asseblief die Voorskrifte vir skrywers). Bydraes vir Fokus word aan ’n interne keuringsproses onderwerp en kwalifiseer nie vir subsidie nie. 1 Hierdie artikel is ’n verwerking van ’n ondersoek wat geloods is oor die huidige aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens. Dit maak deel uit van die navorsingsprojek “Die vrou in kerk en samelewing” van die navorsingsfokus- area van die Fakulteit Teologie van die PU vir CHO. Daar is verslag gedoen van hierdie navorsing tydens die vierde werksbyeenkoms van die navorsingspan in September 2002 in Potchefstroom. Phia van Helden Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens 50 501 In die Skriflig 36(4) 2002:753 753 753 754 The activity of the female communicant during worship services in the The activity of the female communicant during worship services in the The activity of the female communicant during worship services in the The activity of the female communicant during worship services in the Reformed Churches in South Africa (GKSA Reformed Churches in South Africa (GKSA Reformed Churches in South Africa (GKSA Reformed Churches in South Africa (GKSA)))) This article is a report of research done on how a female communi- cant in the GKSA can be active in Christ while certain traditions tie her tongue, hands and feet. By attempting to outline the internal and external activity of female communicants during worship, this article attempts to determine empirically the extent to which current church practice is Scriptural within The Reformed tradition. Definite and specific tendencies regarding the nature of female ministerial em- powerment in the churches have been noticed. Suggestions con- cerning expanding the involvement by women during worship ser- vices have also been indicated. A possible response to the questions raised in this regard depends on the attitude and willingness of the GKSA to correct inhibiting and unbiblical traditions and to reform according to the essence of the Bible. Real reformation is the only way to ensure that a Reformed scriptural approach towards female Christians will be practised in future – an approach that will enable female members to participate fully in worship services. 1. 1. 1. 1. Inleiding Inleiding Inleiding Inleiding Die aktiwiteit van die belydende vrouelidmaat tydens die erediens is tans binne die geledere van die GKSA in die spervuur. Die navorsings- resultate wat in hierdie artikel gedokumenteer word, is ’n poging om ’n bydrae te lewer tot die normalisering van die posisie van die vrou deur empiries te bepaal hoe vroulike lidmate tipiese GKSA-eredienste beleef. Voordat die bevindings van dié ondersoek geïnterpreteer word, is dit egter nodig om die vertrekpunte vir die navorsing kortliks uit te spel. Die uitgangspunt vir hierdie ondersoek was dat die Bybel, wat nooit los van die kultuur-historiese gegewens staan nie, die Woord van God is. Die in Christus-beginsel en die uitlewing daarvan is in die aanpak van die navorsing vooropgestel. Die aktiwiteit van die belydende GKSA Die aktiwiteit van die belydende GKSA Die aktiwiteit van die belydende GKSA Die aktiwiteit van die belydende GKSA----vrouelidmaat tydens die vrouelidmaat tydens die vrouelidmaat tydens die vrouelidmaat tydens die erediens erediens erediens erediens Hierdie artikel is ’n verslag van navorsing wat gedoen is oor hoe ’n belydende vrouelidmaat in die GKSA tydens die erediens in Christus aktief kan wees, terwyl bepaalde tradisies haar tong, hande en voete In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 755 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens bind. Daar is gepoog om die huidige mate van Skriftuurlikheid vol- gens gereformeerde tradisies empiries vas te stel deur die vrou se innerlike en uiterlike aktiwiteit tydens die erediens na te gaan. Duidelike en spesifieke tendense in die kerke is opgemerk aan- gaande die toerusting wat vroue deur die bediening in die betrokke kerk ontvang. Voorstelle word ook gemaak hoe om die betrokken- heid van die vrou tydens die erediens uit te bou. ’n Moontlike antwoord op vrae wat in dié verband gestel is, hang af van die GKSA se gesindheid om onskriftuurlike tradisies reg te stel en die bereidheid om terug te beweeg na die wesenlike van die Bybel. Daadwerklike reformasie is die enigste pad om te verseker dat Gereformeerdes in die toekoms ’n Skriftuurlike benadering teenoor die Christenvrou sal handhaaf – ’n benadering wat vroulike lidmate in staat sal stel om onbelemmerd aan die erediens te kan deelneem. 1.1 1.1 1.1 1.1 Om gereformeerd te wees Om gereformeerd te wees Om gereformeerd te wees Om gereformeerd te wees Vir gereformeerdes is Christus die enigste hoof van die kerk. In navolging van Hom word slegs na die Skrif geluister (Inst., IV 6:9, 8:8; Calvyn,1992). Om te doen wat die Skrif eis, vra voortdurende selfverloëning (Inst., III 7:2, 8-10; Calvyn, 1992). Carmody (1995:209) stel dit soos volg: “The more fully we imitate Jesus in living outside our own selfishness, living by the power of God’s spirit to transform our space and time, the less sexist and more egalitarian we ought to become.” Selfverloëning impliseer verandering, “voortdurende korreksie” (Van Wyk, 1983:32). Verandering geskied volgens Calvyn altyd terug na die Skrif toe; nie ’n “duimbreed”-afwyking weg van die Skrif word toegelaat nie (Inst., III 19:13; Calvyn, 1992). Gereformeerd-wees streef die Sola- In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 756 Phia van Helden uitgangspunte in gehoorsaamheid na. Dié gehoorsaamheid lei tot ’n kerklike etos wat mettertyd ’n kerklike tradisie word. Aan die een kant van die kerklike tradisie stel Pieter Craffert (2002) dat dié gereformeerde leer ortodoks en tiperend van die pre-moderne en moderne tydperke is, dat die ortodokse standpunte op sigself nie ver- keerd is nie, maar dat ortodoksie nie meer sinvol is nie. Aan die ander kant was die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika tydens die stigting in 1859 bekend vir die strengste soort Calvinistiese ortodoksie. Tussen dié twee pole is Gereformeerdes steeds besig met die Bybel. Die mate van gereformeerdheid word egter altyd bepaal deur nougesette besigwees volgens die wesenlike van die Bybel (Odendal, 1985:808). Dis juis die wesenlike van die Bybel wat Gereformeerdes by selfverloëning en ’n bereidheid tot regstelling bring – regstelling ook in 2002 wanneer daar moontlik tog wél meer as ’n “duimbreedte” van die wesenlike van die Skrif afgewyk word. Ook Helberg en Van Rooy (1995:663) wys byvoorbeeld op ’n spesifieke “duimbreedte-afwyking”. Hulle toon aan dat lidmate en predikante, die idee van volke aan ’n skeppingsordinansie verbind het, terwyl die Bybel eintlik stel dat dit nie die geval is nie. Dié onskriftuurlike denkrigting is deur predikante gepreek, geleef en geglo en lidmate is op hierdie manier – al is dit onbewustelik – op ’n dwaalweg gelei. Die moontlikheid bestaan dat ook ánder onskriftuurlike denkrigtings of tradisies onder Gerefor- meerdes bestaan. In hierdie artikel word primêr nagegaan in hoe ’n mate gereformeerdheid onder Gereformeerde vroue aantoonbaar is, spesifiek in die raamwerk van die vrouelidmaat se innerlike en uiterlike aktiwiteite tydens die erediens. 1.1 1.1 1.1 1.1 Om gereformeerd te wees Om gereformeerd te wees Om gereformeerd te wees Om gereformeerd te wees Die vraag of dit moontlik is om in hierdie opsig regstellings aan te bring, kom ook sekondêr aan die orde. Vier sake van belang is deur die ondersoek belig: • die mate van innerlike gereformeerde aktiwiteit en die mate van ontmoeting wat tussen die vrou en God plaasvind tydens die erediens; • die mate van uiterlike aktiwiteit van die vrou tydens die erediens; • die mate van toerusting wat die vrou ontvang en die indiensstel van die gelowige vrou; • voorstelle vir die uitbreiding van aktiwiteite tydens die erediens. Bylae A bevat ’n opsomming van aspekte van die innerlike belewing van Gereformeerde belydende vrouelidmate tydens die verskillende liturgiese In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 757 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens handelinge, soos deur ’n vraelys bepaal. Bylae B bevat die vraelys wat in die ondersoek gebruik is, en gee ook ’n opsomming van die respondente se respons op elke vraag. 2.1 2.1 2.1 2.1 Om aan ’n erediens deel te neem Om aan ’n erediens deel te neem Om aan ’n erediens deel te neem Om aan ’n erediens deel te neem ’n Erediens is ’n geestelike tweerigtinggesprek met die doel om kerk- gangers ’n intieme persoonlike verhouding met God te laat beleef (Van der Walt, 1982; Spoelstra, 1994:557-579; De Klerk, 1999:311-330). Liturgie dui op die werksaktiwiteit wat die volk van God tydens ’n samekoms verrig. Hierdie aktiwiteit vind plaas deur praktiese vorme en ordereëlings en geskied altyd in Christus tot versoening met God. Die volk wat hierdie werk verrig, is as liggaam van Christus ’n organiese eenheid in Christus, die hoof. Die liturg bedien slegs die Woord, maar is nooit self aan die woord nie. Die liturg is slegs die vriend van die bruidegom (Joh. 3:29, 30) wat namens God én namens die gemeente optree. Die aktiwiteit van die liggaam (wat mans en vroue insluit), lê in die meedoen aan dit waarin die liturg die leiding neem (Spoelstra, 1994:564). Christus self word nie deur enige ampte verteenwoordig nie, maar sy gawes word deur die ampte bedien (Ef. 4:12, 15, 16). In die liturgie lê die bevrydingswerk van God waarin mens met “huid en haar” betrokke is (De Boer et al., 1991:7) – betrokkenheid wat die liggaam, siel, verstand en gees aktief betrek. Betrokkenheid in die erediens is nie beperk tot die amp van diaken, ou- derling en predikant nie (Ef. 4:12-16). Vorster (1997:276) haal Trimp aan wat “diens” bo “amp” stel, omdat die aktiwiteit in beginsel afgelei is van die diens van Christus. Deur diens word die gevaar van dominokrasie, klerikalisme en ook gemeentelike onbetrokkenheid verminder. Die “werkende volk” (Spoelstra, 1994:573) word op dié wyse in gelid gekry met die hele liggaam van Christus. Die Gereformeerde gelowige van 2002 se betrokkenheid in die tradi- sionele liturgie is beperk tot die rol van toeskouer. Volgens Vorster (1996:474), wat ook die sienings van Louw en Versteeg betrek, is die representasie van die Ou Testament in die Nuwe Testament vervang deur partisipasie. Die Gereformeerde erediensvorm as sodanig kan getipeer word as ’n “instituutmodel” waarbinne verabsolutering van die besondere dienste (ampte) plaasvind (Vorster, 1996:480). Die volle aktiwiteit van álle lede geskied egter nie in ’n erediens wat sodanige vorm aanneem nie. Die kerk is wêreldwyd deur die afgelope twee eeue genoop om by veranderende leefwyses aan te pas. Nooit kan gesê word dat daar klaar gedink is oor God se kerk nie. Binne die vorige eeu alleen het drie paradigmaverskuiwings in Suid-Afrika plaasgevind. 1.2 1.2 1.2 1.2 Metode van ondersoek Metode van ondersoek Metode van ondersoek Metode van ondersoek Kerkrade van Gereformeerde Kerke in Pretoria is deur middel van e- posbriewe of fakse in kennis gestel van die navorsingsprojek. Agt name is willekeurig deur die betrokke gemeente se kontakpersoon verskaf, waarna die navorser persoonlik slegs met vier persone in verbinding getree het en afsprake gemaak het. Besoek is gebring en ’n ge- detailleerde vraelys is individueel deur elke vrou, in die navorser se teenwoordigheid, ingevul. Elke vrou se stem is daarna op band op- geneem om haar teenwoordigheid te bevestig. Twintig gemeentes is besoek en 71 vroue het die vraelys voltooi. Vier vroue uit elke Afrikaanssprekende gemeente was betrokke, asook een vrou elk uit ander kultuurgroepe (kleurling-, Franse, swart en Engelse gemeente). Vier ouderdomsgroepe is in die ondersoek betrek: 20-30 jaar, 30-40 jaar, 40-50 jaar en 50-60 jaar. Vier maatstawwe is aangewend om ’n goedverspreide en verteen- woordigende beeld van die huidige belydende GKSA-vrouelidmaat in Pretoria en omliggende gebiede te kry. • Die grootte van gemeentes is in ag geneem. Drie van die grootste gemeentes uit die vier klassisse in Pretoria, asook drie van die kleinste gemeentes uit die vier klassisse in Pretoria is besoek. • Die grootte van gemeentes is in ag geneem. Drie van die grootste gemeentes uit die vier klassisse in Pretoria, asook drie van die kleinste gemeentes uit die vier klassisse in Pretoria is besoek. • Die demografiese verspreiding is as maatstaf geneem. ’n Stedelike gemeente, ’n voorstedelike gemeente waar landbouhoewes nie meer voorkom nie, ’n voorstedelike gemeente waar landbouhoewes wel voorkom, asook ’n plattelandse gemeente binne die Pretoria-klassis- se, is besoek. Vier gemeentes wat demografies in omliggende gebiede aan dieselfde voorskrifte voldoen, maar nie deel is van die Pretoria-klassisse nie, is besoek. • Kulturele verskeidenheid binne Gereformeerde kringe is as derde maatstaf geneem. ’n Kleurlinggemeente waar Afrikaans gepraat word, ’n swart gemeente waar Engels, Sotho en Zoeloe gepraat word, ’n Engelse gemeente, asook ’n Franssprekende gemeente is betrek in die ondersoek. • Die vierde maatstaf was om, al is dit nie in beduidende getalle nie, die gereformeerde susterskerke – ’n Nederduitsch Hervormde en Neder- duits Gereformeerde gemeente – in Pretoria deel van die ondersoek te maak. In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 758 Phia van Helden 2.1 2.1 2.1 2.1 Om aan ’n erediens deel te neem Om aan ’n erediens deel te neem Om aan ’n erediens deel te neem Om aan ’n erediens deel te neem Die eis van die hedendaagse man en vrou dring die GKSA weereens tot selfondersoek In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 759 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens oor Skrifgetroue navolging tydens die erediens. Die Skriftuurlikheid van byvoorbeeld rigiede, hiërargiese, demokratiese, burokratiese, sakramen- tele of spirituele aspekte van die aard van die tradisionele erediens en ampte moet moedig en eerlik ondersoek word. Die liturg se voortdurende taak is om die gemeente – man en vrou – altyd reformerend in Christus op te bou en toe te rus in die geloof en die praktiese uitlewing daarvan in diens van die liggaam (Ef. 4:12). Dié Skrifbeginsel staan dikwels in kontras met tradisionele liturge wat die altyd reformerende taak tersyde stel en optree asof hulle ’n groep gearriveerdes begelei om voorskrifte onkrities en blindelings na te volg. 2.2 2.2 2.2 2.2 Inner Inner Inner Innerlike aktiwiteit van die Gereformeerde belydende like aktiwiteit van die Gereformeerde belydende like aktiwiteit van die Gereformeerde belydende like aktiwiteit van die Gereformeerde belydende vrouelidmaat vrouelidmaat vrouelidmaat vrouelidmaat Bylae A bevat ’n opsomming van die innerlike belewing van Gerefor- meerde belydende vrouelidmate tydens die verskillende liturgiese hande- linge, soos deur die vraelys bepaal. Dit blyk dat die innerlike aktiwiteit van die vrouelidmaat sterk sentreer in die gereformeerde leer. Die erediens word as ’n ontmoeting met God ervaar. Tog word dié innerlike aktiwiteit as gevolg van ’n aantal faktore gekniehalter. Redes wat aangegee is vir gebrekkige innerlike aktiwiteit is swak gemeentesang en ’n gebrek aan die uitbreiding van gevestigde kerklike liedere, klein gemeentes, bedieningsnood in sommige klein gemeentes en ’n gebrek aan konsentrasie weens die prediker se styl, argaïese taal en dogmatiese prediking. Die wyse van deelname aan stereotiepe rites waaronder veral gebede, geloofsbelydenis, die Wet, Skriflesing, kollekte en die Nagmaal, dra verder by tot gebrekkige innerlike aktiwiteit, asook bedenkings wat bestaan oor die prediker se vermoëns en die toepaslik- heid van preekstof. Daar is ook bedenkings oor beloftes wat afgelê word tydens doopplegtighede, belydenisaflegging en tydens die bevestiging van ampsdraers. Kriewelrige kinders, asook selektiewe betrokkenheid en bewuste onbetrokkenheid by sommige vrouelidmate dra verder by tot swak innerlike aktiwiteit. 2.3 2.3 2.3 2.3 Uiterlike aktiwiteit van die Gereformeerde belydende vroue Uiterlike aktiwiteit van die Gereformeerde belydende vroue Uiterlike aktiwiteit van die Gereformeerde belydende vroue Uiterlike aktiwiteit van die Gereformeerde belydende vroue---- lidmaat in 2002 lidmaat in 2002 lidmaat in 2002 lidmaat in 2002 Die uiterlike aktiwiteit van vrouelidmate tydens die erediens val uiteen in drie hoofdele, naamlik aktiewe en passiewe deelname, wisselende uiter- like deelname en geen deelname nie. Vroue se aktiewe deelname tydens die erediens vind plaas deur same- sang, deur die gee van geld vir die kollekte en in die aangee van die In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 760 Phia van Helden kollektesakkie. Uiterlike aktiwiteit vind ook plaas tydens die sakraments- bediening deurdat opgestaan word en na die liturgiese ruimte toe beweeg word en tydens Nagmaal aangesit en die brood en wyn aangegee word. Passiewe deelname (innerlike aktiwiteit) geskied tydens die votum, gebede, geloofsbelydenis, Wet, Skriflesing, preek en seën- groet wat tradisioneel deur die liturg gelei word. kollektesakkie. Uiterlike aktiwiteit vind ook plaas tydens die sakraments- bediening deurdat opgestaan word en na die liturgiese ruimte toe beweeg word en tydens Nagmaal aangesit en die brood en wyn aangegee word. Passiewe deelname (innerlike aktiwiteit) geskied tydens die votum, gebede, geloofsbelydenis, Wet, Skriflesing, preek en seën- groet wat tradisioneel deur die liturg gelei word. Wisselende uiterlike deelname kom in mindere en meerdere mate voor in die sang as deel van die votum, die berymde wet, reaksielied en ook deur gebruik te maak van voorsangers en koorsang. Die hardop opsê van ’n Skrifgedeelte as votum, van die Wet en geloofsbelydenis kom voor asook die gereedmaak van die Nagmaaltafel. Vroue het aangedui dat hulle geen deelname het aan die volgende elemente van die erediens nie: die votum, gebede, geloofsbelydenis, Wet, Skriflesing, reaksielied en die bediening van die sakramente. Nêrens word van soliste gebruik gemaak nie. Geen deelname aan die opneem van die kollektes of aan die sakramentrituele vind plaas nie. Bylae B bevat die vraelys wat in die ondersoek gebruik is, en gee ook ’n opsomming van die respondente se reaksie op elke vraag. Die vrou as deel van die werkende volk van God is in die uiterlike aktiwiteite nie met “huid en haar” betrokke nie. Die tradisionele erediens en ampte laat die vrou – én baie mans – as toeskouers. Die afwesigheid van volle aktiwiteit en betrokkenheid van alle gemeentelede bevestig die Gereformeerde erediens as tradisionele instituutmodel met die liturg as uitvoerder van eredienswerk. 3. 3. 3. 3. Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vroue oor toerusting tot e oor toerusting tot e oor toerusting tot e oor toerusting tot werk werk werk werk Van die 71 vroue het 48 (68%) aangedui dat ’n uitbreiding van aktiwiteite behoort plaas te vind. Die-en-twintig vrouelidmate (32%) het aangedui dat uitbreiding nie moet plaasvind nie. Een persoon het in albei gevalle ’n stem uitgebring, dus ’n nee-maar-ja-houding. Die susterskerke wat reeds geleentheid het tot alle aktiwiteite, het oorweldigend aangedui dat uitbreiding nie nodig is nie. Die vroue uit die GKSA wat tevrede is met die status quo, verteenwoordig in der waarheid 24% (17 uit ’n moontlike 71). Gereformeerde vroue is dit eens dat algemene prediking vir Christene konsekwent plaasvind, maar dat daar terselfdertyd konstant ’n maar- element in hul gemoedere teenwoordig is. Ter stawing van dié twee- polige gedagtestroom die volgende: In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 761 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens • Alhoewel die Woord gepreek word en alhoewel diakonesse eksplisiet in die Bybel ter sprake is, is diakonesse in tradisionele Gereformeerde gemeentes en eredienste afwesig. • Alhoewel die Woord gepreek word en alhoewel diakonesse eksplisiet in die Bybel ter sprake is, is diakonesse in tradisionele Gereformeerde gemeentes en eredienste afwesig. • Hoewel die Woord getrou gepreek word, bly “onderdanigheid” as Bybelse begrip ’n vaagheid. • Hoewel die Woord getrou gepreek word, bly “onderdanigheid” as Bybelse begrip ’n vaagheid. • Min word direk oor die plek van die herstelde vrou in Christus gepreek. • Min word direk oor die plek van die herstelde vrou in Christus gepreek. Optimale toerusting word belemmer deurdat die prediker ou segswyses en woorde, wat vandag slegs as kerktaal te tipeer is, bly gebruik. Daar bestaan groot dankbaarheid en waardering onder Gereformeerde bely- dende vroue vir die feit dat daar na die vrou se werk in die kerk gekyk word. Die versugting is uitgespreek dat die Gereformeerde prediking reformerend tot die volheid van Woordbediening moet ontwikkel. Die Gereformeerde vrou is dankbaar vir die Sondag-erediens, maar daar is ’n soeke na meer. Eredienste is nie genoeg nie. ’n Soeke na verdere toerusting ten opsigte van sieke- en bejaardebesoek en tienerbege- leiding bestaan. Vroue verlang uitreikprojekte, kursusse en byeenkomste met spesifieke opleiding as doel. Die resultate van die ondersoek het getoon dat die vrou bewus is dat haar gawes ’n onontginde terrein in die kerk is: die gawe van vrouwees het meer om te bied en om te ontwikkel tot voordeel van die gemeente as waaraan tradisionele Gereformeerde gemeentes gewoond is. 3. 3. 3. 3. Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vroue oor toerusting tot e oor toerusting tot e oor toerusting tot e oor toerusting tot werk werk werk werk Die vrou besef sy word afgeskeep en dat sy in ’n vakuum van nóg vis, nóg vlees verkeer. Die persepsie bestaan dat die erediens vroue voldoende toerus. Hierdie persepsie dat vroue tevrede is met die huidige omstandighede rondom die bediening is egter deur die ondersoek as ongeldig bewys en word bevestig deur die konstante voorkoms van die maar-element in respondente se antwoord. Daar is byvoorbeeld genoem dat die prediking veronderstel is om toe te rus, maar dat toerusting terselfdertyd ’n geleentheid vir terugploeg in die kerk impliseer. Tradisioneel kan vroue net buite die erediens by die sogenaamde sustersaksie of by die hou van katkisasie betrokke wees. Die ironie dat kategese-onderrig deel is van die geroepe predikant se opdrag, word deur die tradisionele denke oor die hoof gesien. Hierdie uitgangspunt en praktyk bevestig die miskenning van die vrou se gawes en die moontlikheid tot diensbaarheid daarvan ook binne die erediens. Die maar-element kom ook na vore by rolverandering. Die moderne vrou se rol en samelewingsverpligtings het totaal verander. In die kerk is dit egter nog feitlik presies dieselfde as ’n eeu gelede. Sommige Gerefor- meerde kerkrade het wel pogings aangewend om die vrou te probeer In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 762 Phia van Helden betrek, maar ’n ooglopende onsekerheid kom voor. Samewerking met die diakens word wel gevra, maar op voorwaarde dat die diakens dit beplan of voorstel. Dié optrede bevestig die tradisionele siening dat die vrou as hoorder en gehoorsame uitvoerder van opdragte beskou word, maar nie as deel van die besluitnemers in die besluitnemingsproses gereken word nie. Tog blyk dit duidelik dat Gereformeerde vroue geen strewe het om in die kerk oor mans te regeer nie. Die vrou wil egter die geleentheid kry om in Christus as priester, profeet en koning saam met die man onder hulle hoof, Christus, met die gawes te werk waarmee God haar geseën het. In klein gemeentes kom bedienings- en ampsnood telkens voor. Ook hier kom die maar-element voor: die uitgangspunt van vroue in hierdie gemeentes is dat dit onnodig is dat ’n gemeente ten gronde gaan weens ’n onbetrokke kerkraad waar 1 Timoteus 3 nie sigbaar is nie. In baie van hierdie gemeentes is dit vroue, sonder die tradisionele ondersteuning of tradisionele leiding van ’n man, wat sorg dat die gemeente bly voort- bestaan. Dié volharding sluit hospitaalbesoek, siekebesoek en die betoon van meelewing in. 3. 3. 3. 3. Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vrou Standpunte van Gereformeerde vroue oor toerusting tot e oor toerusting tot e oor toerusting tot e oor toerusting tot werk werk werk werk Hierdie praktyk laat blyk dat “kerkwerk” net so goed deur vroue gedoen word. Klein gemeentes het eiesoortige behoeftes. Dis ’n gegewe dat alle be- skikbare gemeentelede – mans én vroue – tot aksie moet oorgaan tot behoud van die gemeente. Daarby neem elkeen die werk en verant- woordelikheid op hom- of haarself om toegerus te word en om geestelik nie agter te raak nie. In die NG en NH Kerke is dit anders gesteld. Daar is talle geleenthede waar vroue kan werk. Hulle moet hulle maar net bereid verklaar en beskikbaar stel. Die tendense in die antwoorde van die respondente laat dit duidelik blyk dat die Gereformeerde vrou tradisioneel stil-vergenoeg-dankbaar (onderdanig?) is vir die toerusting wat sy tydens die erediens kry. Die tradisionele erediens en die passiwiteit wat die vrou daartydens ervaar, asook om tradisioneel min betrokke te wees by aktiwiteite buite die erediens as voortsetting van die prediking, versterk egter die onderdrukte behoefte by vroue om in Christus as gelykes erken te word en deel te wees van die “werkende volk” (Spoelstra, 1994:573) van God. Die liggaam van Christus (1 Kor. 12:12-31) gaan mank aan volle werksaam- heid, weens ’n blindelingse getrouheid aan die tradisionele standpunt oor die beperkings wat vir vrouelidmate geld. Selfverloëning en die bereid- heid tot die regstel van die “duimbreedte-afwyking” van die wesenlike van die Woord is broodnodig ten einde die konstante maar-element uit die weg te ruim. In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 763 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens 4.2 4.2 4.2 4.2 Redes vir voorstelle tot verandering va Redes vir voorstelle tot verandering va Redes vir voorstelle tot verandering va Redes vir voorstelle tot verandering van die n die n die n die status quo status quo status quo status quo Die belangrikste rede waarom vroue voel dat uitbreiding van aktiwiteite tydens die erediens moet plaasvind, is omdat die vrou haar op die Bybel beroep dat sy volwaardige lid van die gemeente is. Sy skat haar van meer waarde as wat die tradisionele siening toelaat. Die uitgangspunt dat vroue nie aktief tydens die erediens mag optree nie, is onskriftuurlik. Die vrou besef dat koninkrykswerk gedoen moet word: die Woord moet verkondig word en vroue hoef nie agter vrouwees weg te kruip nie. Die vryheid tot aktiwiteit moet derhalwe in die kerk sigbaar wees. Gevolglik doen dié vroue ’n beroep op medegereformeerdes om verandering teweeg te bring deur ’n gesindheid van selfverloëning en bekering. Klein gemeentes voer aan dat ’n uitbreiding van aktiwiteite moet geskied, aangesien die gemeentes swaar op vrouebetrokkenheid rus weens die klein getalle en die afwesigheid van bereidwillige mans. In klein ge- meentes word tipiese ouderlings- en diakenswerk reeds deur vroue gedoen, al staan hulle nie in die amp van diaken of ouderling nie. ’n Ver- dere rede vir uitbreiding is dat betrokkenheid ’n persoonlike saak volgens elkeen se gawes is. Vir diegene wat dit wil uitleef, mag geslagtelikheid in die kerk nie ’n struikelblok wees nie. ’n Bewuswording van die tekorte in die kerk is ook as rede aangevoer. Die vraelyste het die besef laat posvat dat die vrou se grootste aktiwiteit tydens die erediens innerlike meelewing is. Dié besef het tot gevolg dat die man óók moet deel in die uitbreiding van aktiwiteite sodat alle gemeentelede uit die rol van toeskouer kan tree en tot deelname kan oorgaan. 4.1 4.1 4.1 4.1 Voorstelle vir ’n verandering van die Voorstelle vir ’n verandering van die Voorstelle vir ’n verandering van die Voorstelle vir ’n verandering van die status quo status quo status quo status quo Hierbo (vgl. punt 3) is reeds gestel dat slegs 17% van die GKSA- vrouelidmate wat by die ondersoek betrek is tevrede is met die status quo. Hier volg nou ’n samevatting van die respondente se voorstelle vir verandering. • Eerstens is voorgestel dat deelname aan besluitneming, beplanning en die uitvoer daarvan ook vrouelidmate moet insluit. Sodoende kan die hele liggaam van Christus tot diens gebring word. Vroue en mans, ouderlinge en diakens en die predikant kan toerusting vir gemeente- werk saam bespreek of ’n “gemeentesinode” reël waar gemeentelede gesprek kan voer en voorstelle kan maak. Deur gesamentlike gebed word leiding afgesmeek en veranderinge word gelowig deurgevoer. • Tweedens is spesifieke voorstelle vir die daarstel van geleenthede gemaak: voorbereiding van die erediens, verwelkoming van kerk- gangers by die deure, die lees van afkondigings, voorlesings en gebede tydens die erediens, groter betrokkenheid tydens samesang, byvoorbeeld deur koorsang, solosang, of as voorsanger, ’n instrumen- tale solo of om ’n sanggroep deel te laat wees van die erediens, die kans om te help tydens kollekte en tydens Nagmaal en om tot opbou van die gemeente te getuig. • Derdens is voorgestel dat vroue as diakonesse verkies word. In dié diens tree die vrou op as helper en bevorder meelewing. Baie vroue is bewus van hul gawe van fyn aanvoeling en van spontane uitreik. Die aanwend van hierdie gawes kan positief bydra tot die bediening, veral die bediening aan vroue. In klein gemeentes is vroue se aktiwiteit as diakonesse eintlik onontbeerlik. • Vierdens is genoem dat vroue as ouderlinge verkies behoort te word. ’n Tekort aan ampsdraers kom veral in klein gemeentes voor en praktiese probleme byvoorbeeld die bediening van enkellopende vroue kan deur vroue-ouderlinge oorkom word. • Vyfdens is voorgestel dat daar geleentheid moet wees vir vroue wat die roeping en gawes het om as prediker te dien. Dit is duidelik gestel dat geen kerklike hindernisse bloot op grond van geslag in die weg van gehoorsaamheid aan die roeping mag staan nie – die oes is groot en die arbeiders min (Matt. 9:37). In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 764 Phia van Helden 4.4 4.4 4.4 4.4 Samevattend Samevattend Samevattend Samevattend Dit is duidelik dat die tradisionele rol van die vrou binne vrouegeledere ernstig, dog beheerst, opgeweeg word teen die Skriftuurlike in Christus- rol van die vrou. Die vryheid in Christus skep in die gees van die gelowige vrou ’n behoefte aan die geleentheid tot aktiwiteit. ’n Beheerste stem om verandering is duidelik hoorbaar komende van geroepe, bekwame, lojale, nie-pas-bekeerde (gekatkiseerde) Gereformeerde vroue – ’n stem om die “duimbreedte-afwyking” van die Skrif reg te stel. 5. 5. 5. 5. Algemene gedagtes rondom en vrae oor die aktiwiteit Algemene gedagtes rondom en vrae oor die aktiwiteit Algemene gedagtes rondom en vrae oor die aktiwiteit Algemene gedagtes rondom en vrae oor die aktiwiteit van die vrou in die erediens van die vrou in die erediens van die vrou in die erediens van die vrou in die erediens Vervolgens ’n samevatting van vrae wat algemeen deur vroue gevra is. Hierdie vrae bevestig die gedagterigting van baie vroue. 4.3 4.3 4.3 4.3 Redes vir die handhawing van die Redes vir die handhawing van die Redes vir die handhawing van die Redes vir die handhawing van die status quo status quo status quo status quo ’n Aantal van die 17% vroue wat graag die status quo gehandhaaf wil sien, het redes aangevoer waarom aktiwiteite nie uitgebrei behoort te word nie. Die hoofredes is die afkeer van veranderinge, die persepsies dat die man tradisioneel die aktiewe lidmaat is, dat bedenkinge oor die moontlikhede vir vroue in die kerk bestaan en dat aan ’n onversetlike en bewuste nastreef van ’n “ek is konserwatief”-standpunt vasgehou word. Konserwatisme volgens hierdie standpunt impliseer dat mans die werk in die kerk moet doen en dat die vroue “onderdanig” moet wees. Ook is aangevoer dat daar waarskynlik ’n groot persentasie mans is wat die vrou nie in die kerk in ’n veranderde rol wil sien nie, met die gevolg dat daar waarskynlik ook ’n baie klein persentasie vrouens is wat betrokke sou, kon of wou wees. ’n Verdere rede wat genoem is, is dat die susters- aksie in gemeentes as aktiwiteit buite die erediens genoegsame In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 765 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens vervulling bied en dat stille betrokkenheid en tevredenheid met die aktiwiteite van die tradisionele kerk voldoende deelname is. 5.2 5.2 5.2 5.2 Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat ontstaan ontstaan ontstaan ontstaan Vaaghede oor Bybelgedeeltes laat vrae ontstaan: die tradisionele siening van moederskap as hoogste en enigste lewensdoel vir ’n vrou is vandag net nie meer aanvaarbaar nie. Skrifgedeeltes wat dié saak betrek (soos 1 Tim. 2:15), kan as werksheiliging verstaan word. Indien moederskap ’n voorwaarde is om kind van God te wees, kan kinderlose vroue (onge- troude vroue en weduwees sonder kinders) nie onder die uitverkorenes tel nie. Skrifhantering in die geval van hierdie tekste vra om heronder- soek te word, sodat die “duimbreedte-afwyking” reggestel kan word. Verdere vaaghede bestaan oor die gelowige vrou en die verskeidenheid gawes wat sy besit. Die vraag wat na aanleiding hiervan ontstaan, is of die kerk die vrou motiveer om te besef én uit te leef dat sy gelyktydig betrokke kan wees in meer as een rol, byvoorbeeld versorger van die huis, hulp vir haar man, opvoeder van haar kinders. Ook word gevra of die vrou gemotiveer word deur buitenshuis aktief te wees deur in Christus te bemoedig, te vermaan en te getuig. Ook vroue moet kan deel hê aan die bediening, gebede, profesie en getuienis. As gevolg van tradisionalisme word die vrou vandag, na 2000 jaar, steeds benader as ’n pasbekeerde, ongedissiplineerde, oningeligte persoon. Teen dié vooroordeel worstel vroue met gewetensvrae. Wat word van dié vrou in die GKSA wat geroepe en daarom gedronge is om te getuig? Is daar werklik in wese ’n verskil tussen getuig, leer en preek? Wanneer word getuig ’n leeraksie, of wanneer verander die leeraksie in ’n preek? Torrance (1960:217) stel Calvyn se uitgangspunt: “… if at some time women held the office of prophets and teachers and were led to do so by God’s spirit, He who is above all law might do this …”. ’n Gebrek aan kennis van kultuurhistoriese gegewens in die Bybelse tyd is ’n verdere punt wat die vrou – en die man – kortwiek in die toepassing van Bybelse voorskrifte in die huidige tyd. Voorskrifte oor hoede, klere- drag, afgodsvleis en die besnydenis word jare reeds deur Gerefor- meerdes as kultuurgebonde beskou, maar oor die beperkings wat op die vrou gelê word, word steeds anders gedink. Die vrou se herstelde posisie in Christus word in praktyk nie erken nie. Is dit omdat die man se hoofskap in Christus sekere bekeringseise stel en die tradisionele man nie bereid of gewillig is om waarlik in Christus te bekeer nie? 5.1 5.1 5.1 5.1 Vrae waar die vrou self ter sprake is Vrae waar die vrou self ter sprake is Vrae waar die vrou self ter sprake is Vrae waar die vrou self ter sprake is • Paulus se opgelegde swyggebod hou die Gereformeerde vrou van 2002 steeds stil. Sou die swyggebod wat 2000 jaar gelede aan pasbekeerde, getroude vroue gegee is, vandag as verskoning gebruik kan word om min of niks vir die bediening te doen nie? • Paulus se opgelegde swyggebod hou die Gereformeerde vrou van 2002 steeds stil. Sou die swyggebod wat 2000 jaar gelede aan pasbekeerde, getroude vroue gegee is, vandag as verskoning gebruik kan word om min of niks vir die bediening te doen nie? • Hoekom gaan vroue nie oor tot aksie nie (Matt. 7:24)? • Wil die vrou van vandag Jesus werklik in toewyding volg (Joh. 17:18 of is dié Skrifgedeeltes net van toepassing op mans? • Verberg die vrou se neutraliteit ’n toegewydheid aan die status quo? • Hoekom ken vroue nie die implikasies van vryheid in Christus nie? • Blokkeer toegewydheid aan tradisionele rituele die vryheidsbelewing in Christus? • Is Christenvroue bereid om beperk te word ten opsigte van die evangelie en kerkwees, terwyl vroue in die samelewing geëer word en onbeperk ’n groot en goeie invloed uitoefen? • Hoekom gehoorsaam vroue die swyggebod wat binne konteks nie eksplisiet sê wat bedoel word nie, terwyl ’n kristalhelder sending- opdrag van Jesus nie gehoorsaam word nie? • Hoekom gehoorsaam vroue die swyggebod wat binne konteks nie eksplisiet sê wat bedoel word nie, terwyl ’n kristalhelder sending- opdrag van Jesus nie gehoorsaam word nie? • Hoe vergelyk gelowige vroue se dankbaarheid met die Samaritaanse vrou wat deur getuienis haar dorp geëvangeliseer het (Joh. 4:39)? • Hoe vergelyk gelowige vroue se dankbaarheid met die Samaritaanse vrou wat deur getuienis haar dorp geëvangeliseer het (Joh. 4:39)? In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 766 Phia van Helden 5.2 5.2 5.2 5.2 Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat ontstaan ontstaan ontstaan ontstaan Moet die vrou volgens die tradisionele begrip van onderdanigheid meer gehoor- saam wees aan tradisies waarin die man veilig voel, of moet sy Jesus Christus onvoorwaardelik gehoorsaam? Wat hierdie situasie des te meer onverstaanbaar maak, is dat onbewys- baarhede van die Godsplan soos die opgestane Jesus, blindelings geglo word. Waarom is dit dan dat so baie struikel oor die relatief maklik In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 767 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens bewysbare kultuurhistoriese omgewing van die vroeë Christendom waar- binne die Godsplan afspeel? bewysbare kultuurhistoriese omgewing van die vroeë Christendom waar- binne die Godsplan afspeel? Vaagheid oor die interpretasie van “onderdanigheid” aan die man is skynbaar steeds ’n baie ernstige punt van die “duimbreedte-afwyking”. Vaagheid bestaan of alle vroue aan alle mans onderdanig moet wees en of onderdanigheid impliseer dat alle gelowige vroue in die kerk aan alle mans in die kerk gehoorsaam moet wees. Volgens die Skrif is man en vrou gelyke skepsels wat albei deur Christus herskep word om in eerbied en respek (onderdanigheid) teenoor mekaar te lewe soos aan Christus (Ef. 5:21). Die vraag ontstaan of die tradisionele man die wesenlike van die Skrif verkeerd verstaan. Sien die man homself in die posisie van Jesus Christus as hoof van die kerk? Indien die orde-instelling tussen man en vrou in die huwelik summier in die kerk toegepas word, word weduwees en ongetroude vroue uit die gemeente uitgesluit. Die Ou- Testamentiese bedeling word nie in die Nuwe-Testamentiese bedeling voortgesit nie, aangesien dié tydperk in Christus beëindig is. Lidmate (man én vrou) is immers die tempel waarin die Gees heers (1 Kor. 3:16, 17; 6:19). Man én vrou leef as priesters, profete en konings in die liggaam (kerk) onder hulle hoof, Christus (Ef. 1:22, 23; Ef. 4:4, 15). Die interpretasie van “onderdanigheid” is kennelik ’n “duimbreedte-afwyking” wat ernstig vra om bekering en reformasie. Die uitspraak “Die oes is groot en die arbeiders min” (Matt. 9:37) wakker innerlike stryd by vroue aan. Daar word gevra hoe lank die vrou se plek haar nog ontneem gaan word, haar Bybelse vryheid haar nog ontsê gaan word en haar wese nog geminag gaan word? Moet die vrou dié Bybelse oproep nog langer ignoreer? Dié deel, soos baie ander dele in die Bybel, is bedoel om ook deur vroue gehoor, gelees en verstaan te word. 5.2 5.2 5.2 5.2 Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat Vaaghede wat vrae laat ontstaan ontstaan ontstaan ontstaan Die meeste Christenvroue besef hulle kan nie langer stilbly nie, veral as in ag geneem word dat soveel vroue in die Bybel reeds boodskappers was. Die vraag ontstaan of Satan die tradisionele kerk gebruik as ’n set om die evangelie op hierdie wyse teë te staan? On- sekerheid bestaan ook oor die man – as eerste verantwoordelike persoon binne die twee-eenheid van die huwelik – se bewustheid en verantwoordelikheidsbesef oor sy vrou se Christelike aktiwiteit of moontlike minderwaardigheid en onbetrokkenheid. Baie vroue ervaar dat hulle dekades lank al geflous word met onskrif- tuurlike interpretasies, vertalings en onskriftuurlike tradisionele denke en praktyke. Dit is egter duidelik dat die Gereformeerde vrou in Christus nie harde feministe of moeilikheidmakers is nie – vandaar moontlik die jarelange verdraagsaamheid. Die vrou in Christus sal mettertyd haar stem op grond van die Skrif duideliker laat hoor sodat dié tradisionele “duimbreedte-afwyking” van die Skrif, waardeur sy onregverdig ingeperk In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 768 Phia van Helden word deur die tradisionele liggaam van Christus (kerk), deur verandering reggestel kan word. “Women’s condition can only be truly understood … when the church itself examines all levels of its traditional complexity, beginning with the timeless models inherited in its scriptures” (Dowell & Hurcombe, 1981: 19.) Die verwagting bestaan gewis onder vroue dat teoloë (waaronder ook vroue) die wesenlike getuienis van die Skrif oor die vrou onbevange, eerlik en in Christus sal bestudeer om sodoende die talle vaaghede uit die weg te ruim. 5.3 5.3 5.3 5.3 Vrae oor die man se houding teen Vrae oor die man se houding teen Vrae oor die man se houding teen Vrae oor die man se houding teenoor die vrou oor die vrou oor die vrou oor die vrou Daar is ook standpunte geuiter en vrae gestel oor die man se “vrees” vir die vrou. Volgens die in Christus-beginsel is dié “vrees” ongegrond, aangesien die gelowige vrou die kenmerke van die Gees – self- beheersing, geduld, liefde, vrede, vriendelikheid, goedhartigheid, enso- voorts. (Gal. 5) – vertoon, terwyl die gelowige man ook dié kenmerke vertoon. Gelowige mans en vroue dra nie die teken van oorheersing oor mekaar nie, aangesien hulle aan mekaar wedersydse respek en eerbied (onderdanigheid: Ef. 5:21) betoon. Saam staan hulle in diens van hulle hoof, Jesus Christus. Indien die man “vrees” vir die vrou in hierdie verband ervaar, het kennis van die liefde van Christus nog nie vrug begin dra nie. Die Bybel stel dat liefde die vrees uitdryf – ook die vrees vir die oordeelsdag (1 Joh. 4:18). Selfverloëning en bekering in Christus is die eerste stap op die pad van heiligmaking – vir man en vrou – ook indien oorheersing van enige party na vore kom. Skrifgetroue bemagtiging van mans ten opsigte van hul vrees vir moontlike oorheersing deur vroue, is dus nodig. 5.5 5.5 5.5 5.5 Vrae oor die huiwering om vals kerklike tradisies as sodanig Vrae oor die huiwering om vals kerklike tradisies as sodanig Vrae oor die huiwering om vals kerklike tradisies as sodanig Vrae oor die huiwering om vals kerklike tradisies as sodanig uit te wys uit te wys uit te wys uit te wys Laastens kom die vraag na vore waarom die kerk nie soos Calvyn (Inst. IV 10:1-5; vgl. Calvyn, 1992) teen vals kerklike tradisies veg nie. Van Wyk (1983:28) voeg daarby dat Calvyn naasteliefde vir die hele menslike geslag sien “sonder uitsondering … [met] geen onderskeid van barbaar of Griek, waardige of onwaardige, vriend of vyand” nie, aangesien hulle in God en nie in hulleself beskou moet word nie. Waarom is dit dan dikwels só dat die man wat sy naaste liefhet soos homself, die vrou nie dít gun wat hy homself gun nie? 5.4 5.4 5.4 5.4 Vrae oor moontlike geslagtelike beperking van die bevryding Vrae oor moontlike geslagtelike beperking van die bevryding Vrae oor moontlike geslagtelike beperking van die bevryding Vrae oor moontlike geslagtelike beperking van die bevryding in Christus in Christus in Christus in Christus Herstel volgens die vryheidsbeginsel in Christus raak die man sowel as die vrou. Dit is genoem dat die man en vrou as lede van die liggaam, onder hulle hoof, Christus, behoort saam te werk om die terugkeer van die Here te bespoedig. 1 Korintiërs 12:16 sou ook soos volg kon lui: en as die vrou sou sê: “omdat ek nie ’n man is nie, is ek nie deel van die liggaam nie”, hou sy om dié rede eweneens nie op om deel van die liggaam te wees nie. Vaaghede en vrae oor die rol en status van die man én vrou behoort deur diepgaande studie van teoloë en kundiges uit die weg geruim te word deurdat die Skrifkennis aan die liggaam van Christus (waarvan die GKSA deel is) deurgegee word om uit een mond die gemeentes in die waarheid toe te rus. In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 769 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens 6. 6. 6. 6. Gevolgtrekking Gevolgtrekking Gevolgtrekking Gevolgtrekking Die Gereformeerde belydende vrouelidmate van 2002 beleef tydens die erediens, ten spyte van ’n aantal stremmende faktore, ’n groot mate van innerlike aktiwiteit wat aantoon dat ’n ontmoeting met God plaasvind. Die uiterlike aktiwiteit van vrouelidmate, asook mans wat nie ouderlinge, diakens of die predikant is nie, se deelname tydens die erediens is egter beperk. Passiewe toeskouers en die aktiewe liturg is tradisioneel kenmerkend van die Gereformeerde erediens. Die aspek van vroue as diensdoenende en deelnemende Nuwe-Testamentiese gelowiges kom glad nie tot sy reg nie. Die resultate van die ondersoek wat gedoen is vir hierdie artikel, weerspieël dat daar in die gemoedere van die meeste vrouelidmate iets anders leef as wat hierdie tradisie “voorskryf”. Stemme wat opgaan dat mense wat juis hierdie leemtes aanvoel, die vervulling daarvan elders (by een van die susterskerke) moet gaan vind, negeer die noodsaak van voortdurende reformasie, en is dus geen aanvaarbare oplossing nie. In hierdie opsig is daar dus ’n afwyking van die Skrif. Korrigering, terug na die wesenlike van die Skrif toe, kan dié “duimbreedte-afwyking” regstel. Gereformeerde vroue is dankbaar om as hoorders met die Skrif bedien te word. Terselfdertyd bestaan daar egter ’n intense, onderdrukte en dikwels onuitgesproke behoefte om toegerus en erken te word as daders van die Woord. Verandering terug na die wesenlike van die Skrif kan dié tekortkoming regstel. Die uitbreiding van geleenthede om deelname (ook deur vroulike lidmate) in die liggaam van Christus moontlik te maak, word deur die vroue aanbeveel om sodoende regstelling in Christus te bewerkstellig. In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 770 Phia van Helden 7. 7. 7. 7. Slot Slot Slot Slot God onderhou sy kerk en bewerk sy eer deur alles heen – ook deur Skrif-afwykende tradisies, ongeldige menslike interpretasies van die Skrif, en aardse stelsels heen. Hy luister na gebede en onuitgesproke hartskrete. Deur sy Gees bewerk Hy op sy tyd en op sy wyse bekering in harte. Nooit kan die mens egter ophou om biddend te dink oor die liggaam van Christus en hoe hierdie liggaam verder moet groei tot die volmaakte volwassenheid van Christus (Ef.4:13, 5) nie. Mag die na- vorsingsesultate van hierdie artikel ’n bydrae lewer om die koers vir dié groei van die liggaam aan te dui, ook as dit bekering mag inhou. Bibliografie Bibliografie Bibliografie Bibliografie gggg CALVYN, J. 1992. Institusie van die Christelike Godsdiens 1559. Vertaal deur prof. dr. H.W. Simpson. Potchefstroom : Calvyn Jubileum Boekefonds. CALVYN, J. 1992. Institusie van die Christelike Godsdiens 1559. Vertaal deur prof. dr. H.W. Simpson. Potchefstroom : Calvyn Jubileum Boekefonds. p y CARMODY, D.L. 1995. Christian feminist theology – a constructive interpretation. Oxford : Blackwell. CARMODY, D.L. 1995. Christian feminist theology – a constructive interpretation. Oxford : Blackwell. CRAFFERT, P. 2002. Die Nuwe Reformasie – wat, waaroor, waarheen? Referaat gelewer tydens die Jesus-seminaar. RAU, Mei. CRAFFERT, P. 2002. Die Nuwe Reformasie – wat, waaroor, waarheen? Referaat gelewer tydens die Jesus-seminaar. RAU, Mei. g y DE BOER, E., DIJK, D. HIBMA, T. & JANSEN, M. 1991. Vrouw, Taal en Liturgie. Den Haag : Narratio. g y DE BOER, E., DIJK, D. HIBMA, T. & JANSEN, M. 1991. Vrouw, Taal en Liturgie. Den Haag : Narratio. DE KLERK, B.J. 1999. Vaartversnelling vra verdieping van ons liturgie. In die Skriflig, 33(3):311-330. ERK, B.J. 1999. Vaartversnelling vra verdieping van ons liturgie. In die Skriflig, 3(3):311-330. TATE CJBF. 1998. Ons kerke se lewe weerspieël in ons liturgie. Nie-amptelike okument. Potchefstroom : Administratiewe Buro van die GKSA. dokument. Potchefstroom : Administratiewe Buro van die GKSA. DOWELL, S. & HURCOMBE, L. 1981. Dispossed daughters of Eve, faith and Feminism. Bradford on Avon : Dotesios. DOWELL, S. & HURCOMBE, L. 1981. Dispossed daughters of Eve, faith and Feminism. Bradford on Avon : Dotesios. Opsomming van die innerlike belewing van Gereformeerde Opsomming van die innerlike belewing van Gereformeerde Opsomming van die innerlike belewing van Gereformeerde Opsomming van die innerlike belewing van Gereformeerde belydende vrouelidmate tydens die vers belydende vrouelidmate tydens die vers belydende vrouelidmate tydens die vers belydende vrouelidmate tydens die verskillende liturgiese handelinge killende liturgiese handelinge killende liturgiese handelinge killende liturgiese handelinge Die getal tussen hakies toon aan hoeveel persone (uit die moontlike aantal van 71) die spesifieke liturgiese belewing op min of meer dieselfde wyse beleef. Die kursiefgedrukte dele toon ’n belewenis wat op minder positiewe wyse beleef is. GEREFORMEERDE KERKE IN SUID-AFRIKA kyk GKSA y GKSA. 1988. Plek van die vrou in die Kerk – Bylae by die Rapport in die aanvullende Agenda van die Nasionale Sinode. Potchefstroom : Herald. HELBERG, J.L. & VAN ROOY, H.F. 1995. Die gebruik van die Ou Testament in die volkslewe. ’n Ondersoek onder predikante en ander lidmate van die GKSA. In die Skriflig, 29(4):663-681. g, ( ) ODENDAL, F.F. 1985. Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal. Johannesburg : Perskor. g ( ) ODENDAL, F.F. 1985. Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal. Johannesburg : Perskor. g SPOELSTRA, B. 1994. Liturgie soos in die GKSA beoefen krities bekyk. In die Skriflig, 28(4):557-579. SPOELSTRA, B. 1994. Liturgie soos in die GKSA beoefen krities bekyk. In die Skriflig, 28(4):557-579. TORRANCE, D.W. & TORRANCE, T.F., ed. 1960. Calvin’s Commentaries. The first Epistle of Paul the Apostle to the Corinthians. Alva : Cunningham. p p g UNITED NATIONS. 1996. DEPARTMENT OF PUBLIC INFORMATION: The United Nations and the advancement of women 1945-1996. With an introduction by Boutros Boutros-Ghali, Secretary-General of the United Nations. (In The United Nations Blue Books series, 6, revised edision. New York.) VAN DER WALT, J.J. 1982. Soek die Here in sy tempel. Potchefstroom : Potchefstroom Teologiese Publikasies. y VORSTER, J.M. 1996. Vernuwing in gemeenskapsbelewing binne die GKSA. In die Skriflig, 30(4):471-487. 771 In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens VORSTER, J.M. 1997. Die diens van die Gereformeerde predikant. In die Skriflig, 31(3):267-281. VORSTER, J.M. 1997. Die diens van die Gereformeerde predikant. In die Skriflig, 31(3):267-281. Kernbegrippe: geslagsrolle: tradisionele siening GKSA: siening van/persesies oor die vrou in Christus-beginsel: Skrifinterpretasie vrouelidmaat: rol en belewing Key concepts: female communicant: role and experience gender roles: traditional view in Christ principle: interpretation of Scripture RCSA: view/perceptions of female members Tydens die votum 772 In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 Tydens die votum Word rustig/kom in die regte stemming (12) Maak gereed vir die prediking (10) Word stil voor God/rig op God (10) ’n Gewyde oomblik in God se teenwoordigheid (8) Voel deel van die aanbiddende gemeente (7) Intens intieme ontmoeting (6) Om klein te voel voor die grote God/bewus van eie swakheid (5) ’n Persoonlike belewenis (5) Ervaar ’n warm vriendelikheid/positief (4) Opening/groet van die gesprek/seën tussen God en myself (3) Voel afhanklik/ontvanklik (3) Inspirerend/versterkend (2) Gebroke belewenis weens kleuters wat pla/geskarrel voor erediens (2) Maak my hart oop vir die Heilige Gees Probeer konsentreer Tydens sang Heerlik/lekker (25) Loof en prys (22) Manier om (saam met die gemeente) met die Here te praat (11) Soort psalm is bepalend (9) Konsentreer op/identifiseer met woorde (5) Verryking van my geloof (5) Bekendheid van melodie is bepalend (4) 772 In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 y Word rustig/kom in die regte stemming (12) Maak gereed vir die prediking (10) Word stil voor God/rig op God (10) ’n Gewyde oomblik in God se teenwoordigheid (8) Voel deel van die aanbiddende gemeente (7) Intens intieme ontmoeting (6) Om klein te voel voor die grote God/bewus van eie swakheid (5) ’n Persoonlike belewenis (5) Ervaar ’n warm vriendelikheid/positief (4) Opening/groet van die gesprek/seën tussen God en myself (3) Voel afhanklik/ontvanklik (3) Inspirerend/versterkend (2) Gebroke belewenis weens kleuters wat pla/geskarrel voor erediens (2) Maak my hart oop vir die Heilige Gees Probeer konsentreer Tydens sang Heerlik/lekker (25) Loof en prys (22) Manier om (saam met die gemeente) met die Here te praat (11) Soort psalm is bepalend (9) Konsentreer op/identifiseer met woorde (5) Verryking van my geloof (5) Bekendheid van melodie is bepalend (4) ’n Gewyde oomblik in God se teenwoordigheid (8) Voel deel van die aanbiddende gemeente (7) Intens intieme ontmoeting (6) Om klein te voel voor die grote God/bewus van eie swakheid (5) In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 Tydens sang In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 772 Phia van Helden Beleef dit emosioneel/roer my/verander my gemoed (4) Verwoording/belewing van my geloof/deel van my wese (3) Leef myself uit (3) Voel na aan die Here/dis hoe Hy met my praat (3) Beleef die grootheid/soewereiniteit van God (2) Hoe meer sang, hoe meer vertroue Groot gemeentes maak dit makliker om saam te sing Die terughou van gemeente is stremmend Wens dat gesange en Skrifberymings meer gesing word Tydens gebed Om deel te wees van gelowiges wat deur Christus tot God nader en met Hom praat (14) Om baie naby aan God te wees/kontak met God te hê/stel in op God (13) Sake word aangespreek – my naaste en myself (12) In stilte/rustigheid/kalmte voor God (7) Belewing wissel: ootmoed, dank, sondebesef, vreugde, blydskap (7) Intense ervaring/oopmaak van my gemoed (6) Luister wat die dominee sê en dat dit reg is/konsentreer (6) Dank teenoor God (5) Gedagtes verdwaal tussen al die begrippe (5) Versterkend (4) Bewus dat wat gebid word, deur my toegepas moet word (4) Besef dis ’n besondere voorreg/dis goed (2) Frustrasie/kriewelrig: predikant bid nie kragtig nie/langdradig (2) Soms mis die gebed sy doel (2) Deel van voortdurende opleiding in die gebed Die groot woorde verwar, want jongmense verstaan dit nie Kleuters trek aandag af Krities Geloofsbelydenis Voorreg/dis goed en ’n bevestiging van wat ek saam met medegelowiges glo (19) Herhaal elke woord/herinnering (14) Herhaal elke woord/herinnering (14) Versterkend (10) Erkenning van wie en wat God is (6) Persoonlike ervaring van ondersoek/offer (5) Wens ons kan dit meer hardop opsê/sing want dat konsentreer ’n mens meer (5) Soos ’n belofte teenoor God wat herhaal word (4) Die ritueel gaan soms by mens verby (4) Ek leef mee/visualiseer dat dit nie net ’n ritueel bly nie (3) Berei jou voor vir die diens Dominee kan die rympie met meer gevoel lees Voel ongemaklik as hardop opgesê word Onaktief weens afwesigheid van geloofbelydenis tydens die erediens Preek Ervaar hoe Heilige Gees die Woord oopmaak/verduidelik/versterk/voed (18) Ervaar hoe Heilige Gees die Woord oopmaak/verduidelik/versterk/voed (18) Ervaar hoe Heilige Gees die Woord oopmaak/verduidelik/versterk/voed (18) Gee aandag/soek pitkos vir die week (16) Probeer boodskap toepas/lewe verander (12) Dankbaar om Woord te kan hoor (6) Kritiese tweegesprek tussen my en God/spieël (4) Verwondering oor dit wat predikant uit gedeelte haal/verduidelik/vereenvoudig (3) Geniet om in God se teenwoordigheid te wees/dis God wat praat (3) Wisselende belewing na aanleiding van inhoud (3) Afneem van notas/neerskryf van vrae (3) Ervaar ’n persoonlike ontmoeting met die Here (3) Soek meer pitkos vir die week (3) Wisselende belewing veral as predikant my nie aanspreek nie (2) Wil Woord hoor, maak nie saak of dit van ’n man of ’n vrou kom nie Die wete dat dit die waarheid is Wisselende belewing as preek bloot ’n voorlesing is Wisselende belewenis as taal nie verstaanbaar genoeg is nie Wisselende belewing as ’n probleem op ander gebied in my lewe ervaar word. Wisselende belewing as gevolg van babas/kinders Krities oor die dogma Gedagtes dwaal maklik Sl t b d Wet Sondebesef/nietigheid (23) Bewus van God se eise/riglyn ten opsigte van Christenskap/selfondersoek (12) Bewus van skuldbelydenis en vergifnis/bevryding.genade (11) Afhanklikheid en dankbaarheid teenoor God vir Christus (9) In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 773 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens Spreek my gewete aan dat ek reg kan besluit/vernuwe (7) Stereotiep sodat gedagtes dwaal (5) Hou van Nuwe-Testamentiese wet en variasies/uitbreiding (4) Luister (4) Konsentreer beter deur die woorde saam te herhaal/stil gebed (3) Bewus dat weer oortree/afgedwaal gaan word (3) Voel versterk/dis goed (2) Verkies om selektief te luister (2) Besef wet is nie moeilik nie Onaktief omdat die wet nie tydens die erediens voorgelees word nie Konsentreer beter deur die woorde saam te herhaal/stil gebed (3) Bewus dat weer oortree/afgedwaal gaan word (3) Skriflesing Luister na wat God beveel/met my praat/iets nuut sê (21) Raak betrokke/konsentreer (14) Lees net stilswyend saam met die gemeente (11) Berei ’n mens voor vir die preek/agtergrond vir die preek (6) ’n Tuiskom in die Woord/rustige gewyde belewing/voel naby die Here (3) Pas dit wat ek hoor toe op vandag (3) ’n Hoogtepunt/wonderlik/voel naby God (3) Wisselende ervaring – vertroos soms en soms verstaan ’n mens nie (3) Dis bloot ’n ritueel, aandag dwaal, intellektueel te stadig/langdradig (3) Beleef nie juis iets nie (2) ’n Skrifgedeelte wat tuis weer gelees word Ou Testament interesseer nie soos Nuwe Testament nie Onderbroke weens kleuters Luister na wat God beveel/met my praat/iets nuut sê (21) Raak betrokke/konsentreer (14) Lees net stilswyend saam met die gemeente (11) Berei ’n mens voor vir die preek/agtergrond vir die preek (6) ’n Tuiskom in die Woord/rustige gewyde belewing/voel naby die Here (3) Pas dit wat ek hoor toe op vandag (3) ’n Hoogtepunt/wonderlik/voel naby God (3) Wisselende ervaring – vertroos soms en soms verstaan ’n mens nie (3) Dis bloot ’n ritueel, aandag dwaal, intellektueel te stadig/langdradig (3) Beleef nie juis iets nie (2) ’n Skrifgedeelte wat tuis weer gelees word Ou Testament interesseer nie soos Nuwe Testament nie Onderbroke weens kleuters Slotgebed Dankbaar vir God se liefde en teenwoordigheid/pitkos/dat ek daar kon wees (24) Sluit die gewyde tyd gepas af/’n amen (13) In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 774 Phia van Helden Kollekte Ek mag van God se seën oor my uitdeel vir ander/dankbaar en gewillig uitdeel vir koninkryk (23) Nie juis iets nie (13) Ek mag van God se seën oor my uitdeel vir ander/dankbaar en gewillig uitdeel vir koninkryk (23) Nie juis iets nie (13) Dink aan dié wat geld nodig het/pas bydrae daarby aan (9) Besig met my eie gedagtes/oordink preek (4) Om te offer al is dit min (4) Luister na orrel (3), gewyde CD Voel rustig (3) Beleef ’n onrustigheid/geïrriteerd deur klein kindertjies (3) Dankbaar vir wat ek het (2) Dankbaar dat kinders stilgesit het/berei kleuters voor vir kollekte (2) Wonder of dit genoeg is vir die nood (2) Ontspantyd (2) Voel skuldig omdat ek meer kan gee/wonder oor geldigheid van my verskonings (2) God gee altyd in liefde aan ons terug Lees die blaadjie Voel die erediens is verby Voel soms dat my lofprysing tydens kollekte wil aangaan Dink aan bedrywighede van die dag wat voorlê Besef net af en toe dat daar minderbevoorregtes is Roetine wat min indruk maak sig met my eie gedagtes/oordink preek (4 Om te offer al is dit min (4) Luister na orrel (3), gewyde CD Voel rustig (3) (2) (2) ’n Ontmoeting met God (2) Bid vir ander gelowiges aan tafel (2) Ervaar ’n gewyde oomblik Bekyk die ritueel van buite en kom nie diep onder die besef nie Weet nie hoe om oor Nagmaal te voel nie Aparte tafels is steurend Verkies dat hele gemeente saam Nagmaal vier In moederskamer het ’n mens nie ’n baie intense belewenis nie Reaksielied Reaksielied Dié wat dit ken: Dis goed om dit te sing/lofprysing, dank, blydskap (7) bevestig dat ek my God se seën toe-eien (7) afsluiting (4) ervaar God se nabyheid/rustigheid (4) betrokkendheid/oorgawe (3) gevoel van “Dit sal so wees”/’n gebed (2) samevattende reaksie/afskeid deur die gemeente (2) woorde bly ’n mens by sê dankie vir ’n geseënde diens gevoel dat die diens nie moet eindig nie Dis goed om dit te sing/lofprysing, dank, blydskap (7) bevestig dat ek my God se seën toe-eien (7) afsluiting (4) ervaar God se nabyheid/rustigheid (4) betrokkendheid/oorgawe (3) gevoel van “Dit sal so wees”/’n gebed (2) samevattende reaksie/afskeid deur die gemeente (2) woorde bly ’n mens by sê dankie vir ’n geseënde diens gevoel dat die diens nie moet eindig nie Seëngroet Word geseën om die week in liefde te gaan lewe (19) Innerlike kalmte/rustigheid/vrede/vreugde wat God gee (12) Wonderlik/’n voorreg/voel goed/veilig opgedra aan God (11) God bemoedig/versterk/groet my (8) Dankbaarheid (8) Afsluiting (6) Nabyheid van God (4) Herhaal die woorde in my gedagtes (3) Nie veel nie/niks nie (2) Liefde teenoor God ’n Hoogtepunt om op te kyk om geseën te word. In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 775 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens Nagmaal Dankbaar oor sondevergifnis (15) Bely saam met die gemeente my geloof in die gekruisigde Christus (12) Innerlike voeding met brood en wyn (11) Sondebelydenis (8) Hoop/troos/moed/verseker van ewige lewe (8) Persoonlike/geestelike ervaring van genade (8) Voel afhanklik van God/introspeksie (5) Emosionele ervaring/hoogtepunt in geestelike lewe (3) Besef/visualiseer afwassing van my sondes (3) Bevoorreg om deel te wees van die wonderlike geleentheid (3) Verwondering dat Christus vir my as sondaar wou sterf (3) Strewe om volgens God se wil te gaan leef (2) Gedenk dit tot sy eer/dat ek God gehoorsaam het deur deel te hê aan die Nagmaal (2) ’n Ontmoeting met God (2) Bid vir ander gelowiges aan tafel (2) Ervaar ’n gewyde oomblik Bekyk die ritueel van buite en kom nie diep onder die besef nie Weet nie hoe om oor Nagmaal te voel nie Aparte tafels is steurend Verkies dat hele gemeente saam Nagmaal vier In moederskamer het ’n mens nie ’n baie intense belewenis nie Treffend veral as klein kindertjies geroep word om te kom kyk (2) Treffend veral as klein kindertjies geroep word om te kom kyk (2) Aflê van geloofsbelydenis Emosionele ervaring/dankbaar dat daar nog mense is wat tot d (11) Bely weer my afhanklikheid van God (9) Dankbaar en gelukkig en hartseer (9) Wonder/bid oor die omvang/erns van die saak (8) Dankbaar oor sondevergifnis (7) Hoop dat hulle geloof bly groei (4) Bewus van die genade om God te ken en te kan bely (3) ’n Nuwe besef/verantwoordelikheid van wat ek bely het (3) Besonders om te sien hoe God sy kerk laat groei en beskerm (2) Versterkend (2) Trotse gevoel dat dit in jou lewe gebeur het Besef hoe broos die jong kinders is Besef dis nie net ’n ritueel nie Nie juis iets nie Doop Onthou my eie belofte aan God (11) Bewus van God se genade in die daarwees van die verbondskind (10) Blye gebeurtenis/dankbaar – nog ’n kind wat in sy naam gaan grootword (10) Voel ek lê ook ’n belofte af ten opsigte van myself/herinner en verwonder oor verbond (9) Bewus van my verantwoordelikheid (8) Bevestig dat ons sy kinders is (7) Gebed om erns/ondersteuning en leiding met opvoeding (7) Wonderlike troos/hoop veral as jyself kinders het (5) Emosionele/intense/persoonlike gebeurtenis (4) Formulier raak my diep – God se genade en belofte (3) ’n Groot gebeurtenis, want klein gemeentes het min doopgeleenthede (3) Weet dat die ouers nie altyd doen wat hulle belowe nie (3) Onthou my eie belofte aan God (11) Bewus van God se genade in die daarwees van die verbondskind (10) Blye gebeurtenis/dankbaar – nog ’n kind wat in sy naam gaan grootword (10) ek lê ook ’n belofte af ten opsigte van myself/herinner en verwonder oo verbond (9) ( ) In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 776 Phia van Helden Wonderlik om ’n getuie daarvan te wees (2) Versterkend (2) Treffend veral as klein kindertjies geroep word om te kom kyk (2) Aflê van geloofsbelydenis Dink terug aan eie geloofsaflegging (16) Emosionele ervaring/dankbaar dat daar nog mense is wat tot die besluit gekom het (11) Bely weer my afhanklikheid van God (9) Dankbaar en gelukkig en hartseer (9) Wonder/bid oor die omvang/erns van die saak (8) Dankbaar oor sondevergifnis (7) Hoop dat hulle geloof bly groei (4) Bewus van die genade om God te ken en te kan bely (3) ’n Nuwe besef/verantwoordelikheid van wat ek bely het (3) Besonders om te sien hoe God sy kerk laat groei en beskerm (2) Versterkend (2) Trotse gevoel dat dit in jou lewe gebeur het Besef hoe broos die jong kinders is Besef dis nie net ’n ritueel nie Nie juis iets nie Wonderlik om ’n getuie daarvan te wees (2) Wonderlik om ’n getuie daarvan te wees (2) Sleutel van maatstawwe: GR – grootste gemeentes KL – kleinste gemeentes VS+ – voorstedelike gemeentes waar landbou voorkom VS- – voorstedelike gemeentes waar landbou voorkom nie PLAT – plattelandse gemeentes STAD – stedelike gemeentes K:KL – Kultuur: kleurlinggemeente K:EN – Kultuur: Engelssprekende gemeente K:SW – Kultuur: swart gemeente K:FR – Kultuur: Franssprekende gemeente NG – Nederduits Gereformeerde gemeente NH – Nederduitsch Hervormde gemeente GR – grootste gemeentes KL – kleinste gemeentes VS+ – voorstedelike gemeentes waar landbouhoewes nog voorkom VS- – voorstedelike gemeentes waar landbouhoewes nie meer voorkom nie PLAT – plattelandse gemeentes STAD – stedelike gemeentes K:KL – Kultuur: kleurlinggemeente K:EN – Kultuur: Engelssprekende gemeente K:SW – Kultuur: swart gemeente K:FR – Kultuur: Franssprekende gemeente NG – Nederduits Gereformeerde gemeente NH – Nederduitsch Hervormde gemeente Bevestiging van ampsdraers Wonderlik/versterkend dat gewilligheid tot diens bestaan (11) Biddend opdra aan God (10) Luister na en besef die geweldige verantwoordelikheid van ampsdraers (9) Nie juis iets nie (9) Beleef dat daar helpers is om die predikant/ander ampsdraers te help (6) Dankbaar teenoor God dat Hy klein/nietige mense kies/toerus om leiding te neem (5) Skepties – doen broeder dit ter wille van CV/gaan hulle tyd/lus hê daarvoor (4) Skepties/sinies oor die toerusting/bekwaamheid van die ampsdraers/hul verhouding met God (3) Dat ek as diakones voor die gemeente en voor God bevestig kan word (2) Dink aan my plig om hulle werk te vergemaklik (2) Besef dat elkeen ’n besondere taak in die gemeente het (2) Emosioneel en bekommerd, want ek weet nie of broeder besef wat die belofte inhou nie (2) Wonder hoekom vroue nie ook tot ampdsdraers geroep word nie (2) Weet al is ek nie in ’n amp nie, ek steeds in amp van die gelowige is Neem kennis van die nuwe persone in die amp Kerk kan net voortbestaan as ampsdraers leiding neem Wete dat ek verkies is en dat ek die belofte in stil gebed kan aflê Dankbaar as daar iemand bevestig kan word in ’n klein gemeente Wens dat vroue ook as diakens bevestig kan word/groot behoefte daaraan Vermoed vroue is ernstiger oor die saak as mans Formulier moet nie bloot afgelees word nie, kommentaar tussen in is verkieslik Wonderlik/versterkend dat gewilligheid tot diens bestaan (11) Luister na en besef die geweldige verantwoordelikheid van ampsdraers (9) j ( ) Beleef dat daar helpers is om die predikant/ander ampsdraers te help (6) Dankbaar teenoor God dat Hy klein/nietige mense kies/toerus om leiding te neem (5) Skepties – doen broeder dit ter wille van CV/gaan hulle tyd/lus hê daarvoor (4) Skepties/sinies oor die toerusting/bekwaamheid van die ampsdraers/hul verhouding met God (3) p g p g met God (3) Dat ek as diakones voor die gemeente en voor God bevestig kan word (2) Dink aan my plig om hulle werk te vergemaklik (2) Besef dat elkeen ’n besondere taak in die gemeente het (2) Emosioneel en bekommerd, want ek weet nie of broeder besef wat die belofte inhou nie (2) Wonder hoekom vroue nie ook tot ampdsdraers geroep word nie (2) Weet al is ek nie in ’n amp nie, ek steeds in amp van die gelowige is Neem kennis van die nuwe persone in die amp Kerk kan net voortbestaan as ampsdraers leiding neem Wete dat ek verkies is en dat ek die belofte in stil gebed kan aflê Dankbaar as daar iemand bevestig kan word in ’n klein gemeente Wens dat vroue ook as diakens bevestig kan word/groot behoefte daaraan Vermoed vroue is ernstiger oor die saak as mans Formulier moet nie bloot afgelees word nie, kommentaar tussen in is verkieslik ( ) Wonder hoekom vroue nie ook tot ampdsdraers geroep word nie (2) Weet al is ek nie in ’n amp nie, ek steeds in amp van die gelowige is Neem kennis van die nuwe persone in die amp Kerk kan net voortbestaan as ampsdraers leiding neem Wete dat ek verkies is en dat ek die belofte in stil gebed kan aflê Dankbaar as daar iemand bevestig kan word in ’n klein gemeente Wens dat vroue ook as diakens bevestig kan word/groot behoefte daaraan Vermoed vroue is ernstiger oor die saak as mans Formulier moet nie bloot afgelees word nie, kommentaar tussen in is verkieslik In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 777 Die aktiwiteit van die belydende GKSA-vrouelidmaat tydens die erediens Bylae B Bylae B Bylae B Bylae B Bylae B Bylae B Bylae B Bylae B Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor die aktiwiteit van e aktiwiteit van e aktiwiteit van e aktiwiteit van die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor die aktiwiteit van e aktiwiteit van e aktiwiteit van e aktiwiteit van die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor di Opsomming van die vraelys wat gehandel het oor die aktiwiteit van e aktiwiteit van e aktiwiteit van e aktiwiteit van die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens die Gereformeerde belydende vrouelidmaat tydens die erediens Die afkortings bo-aan die tabelle dui op die verskillende maatstawwe wat aangewend is om ’n verteenwoordigende beeld van die Gereformeerde vrouelidmaat in Pretoria en omliggende gebiede te kry. Sleutel van maatstawwe: Interpretasiewyse: Indien gemeentes die betrokke aktiwiteit as gebruik beoefen, word dit in die kolom ter sprake met 100% aangetoon. Indien gemeentes die aktiwiteit in wisselende mate beoefen, word ’n blanko spasie in die kolom gelaat en indien gemeentes die aktiwiteit glad nie beoefen nie, word dit met ’n X in die spesifieke kolom aangedui. Indien ses of meer kolomme 100% aktiwiteit aantoon, word die aktiwiteit as aktief gereken. Indien ses of meer kolomme geen aktiwiteit aantoon nie, word die aktiwiteit as geen deelname gereken. In die Skriflig 36(4) 2002:755-784 778 B eite wat tydens die erediens plaasvind: ue tydens die erediens e by: GR KL VS+ VS- T end aanhoor an in die voorlees uit rif opsê van ’n spesifieke edeelte rymde deel as votum 100% X X 100% X 100% X 100% X X X nger e samesang ng tydens die erediens ang X 100% 100% 100% X 100% X X 100% X an vir die gemeente ende deelname X 100% X 100% X 100% X 100% X end a n in f opsê deelt ymd ger sam g tyd ng n vir nde /vroue tydens die erediens okke by: GR KL VS+ VS- PLA T ST oofsbelydenis: orgaan vir die gemeente swyende deelname dop opsê saam met die e gemeente ens berymde geloofsbely- enis: as solis : as deel van die gemeente X 100% X X 100% X X X 100% X X 100% X 100% X 100% X 100% X 10 X 10 orgaan vir die gemeente swyende deelname dop opsê saam met hele meente ens berymde wet: as solis deel van die gemeente X 100% X X 100% X X X 100% X X 100% X X X 100% X X X 10 X 10 flesing: voorleser swyend saam lees X X X 100% X 100% X 100% X 10 k: ter stilswyend saam met meente 100% 100% 100% 100% 100% 10 vroue tydens die erediens okke by: GR KL VS+ VS gebed: rgaan vir gemeente swyende deelname saam t gemeente X 100% X 100% X 100% X 10 ekte: eem van kollekte e van kollekte gee van kollektesakkie eem van kollekte by deure erediens) van kollekte (na afloop) X 100% 100% X X 100% 100% 100% X 10 10 X X ngroet: swyend aanhoor aksielied na seëngroet: oorgaan vir gemeente aam met die gemeente 100% 100% X X 100% X 10 X vroue tydens die erediens okke by: GR KL VS+ VS- PLA T ens Nagmaal: eed kry van brood/wyn l gereed kry kies gereed kry rokkenheid: pstaan en na tafel gaan ood en beker aangee orlees van Skrifgedeeltes vul van wyn/brood ra van bekers/borde na ste gebruik rlees van formulier na af- p van Nagmaal n van gebed na afloop van gmaal X X X 100% 100% X X X X X X X 100% 100% X X X X X 100% 100% X X X 100% 100% X X X X X X 100% 100% X X X X X ens doop: rlees van formulier van vrae handig bv. Bybel aan doop- ers/dopeling ed na afloop van die doop X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X vroue tydens die erediens okke by: GR ns aflegging van geloofs- denis deur dopelinge: y/vroue betrokke by enige ese aktiwiteit? X ns bevestiging van ouder- e/diakens: y/vroue betrokke by enige ese aktiwiteit? X

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/533/426

Afrikaans

ids ids Per bonam consequentiam: The status of exegetical deductions Per bonam consequentiam: The status of exegetical deductions The importance of Hermeneutics in ecclesiastical discussions must be recognised. In such discussions, people attempt to substantiate their views with arguments from the Bible. The status of such exegetical deductions remains a problem, also in view of the maxim from the Reformation: The preaching of God’s Word is God’s Word. This problem is discussed with reference to the origin of the rule of “good and necessary consequence” and to related articles of the Belgic and Westminster Confessions. The fallibility of human interpretation must be taken into account in all ecclesiastical discussions. Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings H.F. van Rooy Skool vir Bybelwetenskappe en Bybeltale Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM E-pos: sbbhfvr@puknet.puk.ac.za 1. Inleiding In kerklike diskussies speel hermeneutiek ’n belangrike rol. Hermeneu- tiek is in die teologie ten nouste verbind met die interpretasie van die Bybel. ’n Mens kan hermeneutiek op twee maniere definieer. Dit word soms beperk tot die formulering van reëls vir die eksegese en soms word dit uitgebrei om die hele verstaansproblematiek in te sluit (vgl. Le Roux, 1993:34-35). Die rol van hermeneutiek in interpretasie bly egter belang- rik; ongeag hoe ’n mens dit presies definieer. Die Bybel is natuurlik die mees basiese dokument wat in kerklike diskussies ’n deurslaggewende rol moet speel (vgl. Bright, 1977:19, 23, 31). Hierdie besondere status van die Bybel as die Woord van God hang ten nouste saam met ’n eksegeet se Skrifbeskouing. In gereformeerde kringe stel die artikels van die Nederlandse Geloofsbelydenis dat die Bybel die Woord van God is, dat dit deur God geïnspireer is en dat dit gesagvol is vir leer en lewe. Hiermee is die probleem van die verstaan In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 45 Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings van die Bybel egter nie opgelos nie, soos meningsverskille oor verskil- lende sake tussen en selfs binne kerke duidelik aantoon. van die Bybel egter nie opgelos nie, soos meningsverskille oor verskil- lende sake tussen en selfs binne kerke duidelik aantoon. Die problematiek van die verstaan van die Bybel moet ook nie oordryf word nie. Die Bybel is nie in die eerste plek aan wetenskaplikes gegee as objek van wetenskaplike ondersoek nie. Dit is God se Woord vir gewone mense, met ’n eenvoudige boodskap, soos byvoorbeeld saam- gevat in die Apostoliese Geloofsbelydenis. Hierdie samevatting is helder, eenvoudig en duidelik. Dit spreek van God en van skepping, sondeval, verlossing en dit wat sal kom aan die einde van die tyd. Alles wat ’n gelowige moet weet vir sy saligheid en vir ’n gelowige lewe is duidelik in die Bybel vervat. Tog is dit so dat meningsverskil oor eksegetiese kwessies bestaan – en dan word hermeneutiek en Skrifbeskouing by die saak betrek. Voor- onderstellings en metodologie speel ’n belangrike rol in eksegese (vgl. Wolters, 1984). Dit is egter nie so dat gedeelde vooronderstellings en/of gedeelde metodologie altyd tot dieselfde resultate lei nie (vgl. Wolters, 1984:166). Daarom moet die saak nie omgedraai word asof alle verskille in eksegese noodwendig ’n verskil in vooronderstellings beteken nie. Wanneer verskille in interpretasie voorkom, moet elke geval op sy eie meriete beoordeel word. 1. Inleiding Soms kan dit te wyte wees aan verskillende vooronderstellings of metodes; soms kan dit bloot ’n vergissing wees (dat iemand byvoorbeeld die Grieks of Hebreeus verkeerd verstaan het), en soms kan dit wees dat die saak nie baie helder is nie sodat geldige meningsverskil moontlik is. Die status van eksegetiese afleidings, of van konsekwensies van ’n bepaalde aspek van die Bybelse boodskap, is hiermee aan die orde, en daarmee saam die hermeneutiese reël waarna die begin van die titel van hierdie artikel verwys (Quicquid per bonam consequentiam ex Scriptura deducitur, illud ipsum est Scriptura – wat in ooreenstemming met goeie afleiding uit die Skrif afgelei word, is self Skrif). Hermeneutiese reëls kan goeie riglyne bied vir die verklaring van die Skrif. ’n Voorbeeld hiervan is die vyf reëls geformuleer deur Kaiser en Silva (1994:63-64), waarin die belang van die konteks vir eksegese beklemtoon word. Een so ’n reël is die reël van logiese en noodsaaklike afleiding. Helberg (1983:17) noem as een van die reëls van die Calvinistiese rigting van die Hervorming die volgende: Nie alleen wat uitdruklik geskryf is, is die woord van God nie, maar ook wat deur goeie gevolgtrekking daaruit volg (vgl. ook Greij- danus, 1946:186 en Berkhof, 1971:159). Hierdie artikel gaan ondersoek instel na die oorsprong en betekenis van hierdie reël en dit beoordeel. Daarna gaan gekyk word wat die implikasie van die toepassing van hierdie reël op kerklike diskussies is. Dit is uiteraard onmoontlik om in ’n artikel van beperkte omvang alle sake in die moderne hermeneutiese In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 46 H.F. van Rooy debat aan die orde te stel in hierdie bespreking. Vir ’n goeie oorsig uit konserwatiewe hoek, vergelyk Allen (2000). Vir ’n omvattende be- spreking van moderne debatte kan verwys word na Thiselton (1992) en Maimela en König (1998). Die saak waaroor hierdie artikel handel, is veral van belang binne die rigting wat bekend staan as “evangelical” hermeneutiek (vgl. Klein, 1998). Hierin word die Bybel aanvaar as die gesagvolle Woord van God (Klein, 1998:321). Gevolglik word in inter- pretasie gesoek na die bedoeling van die outeur (Klein, 1998:325). Hierdie benadering is direk teenoorgesteld aan die relasionele waar- heidmodel van die Postmodernisme (Herholdt, 1998:459). In hierdie be- nadering kan daar geen objektiewe waarheid meer wees nie (Herholdt, 1998:461). 1. Inleiding Hierdie artikel kan nie op hierdie hele debat ingaan nie, maar rig hom in die besonder op die reël van goeie en noodsaaklike afleiding, iets wat in kerklike kringe steeds ’n rol speel, soos blyk uit die hele bespreking van Allen (2000). 2. Die oorsprong van die reël van goeie en noodsaaklike afleiding Die saak van die status van afleidings uit die Skrif is al baie oud. Vir die verstaan van hierdie probleem is ’n vergelyking van sekere artikels in die Nederlandse Geloofsbelydenis en die Westminster Konfessie insigge- wend. In die Nederlandse Geloofsbelydenis handel artikel 7 oor die vol- komenheid van die Heilige Skrif. Die begin van die artikel lui soos volg: “Ons glo dat hierdie Heilige Skrif die wil van God volkome bevat en dat alles wat die mens vir sy saligheid moet glo, daarin voldoende geleer word.” Die res van die artikel stel dat niks hierby gevoeg of daarmee gelykgestel mag word nie. In aansluiting by Psalm 62:10 word dan gestel dat alle mense uit hulleself leuenaars is. Geen menslike besluite mag dus met die Bybel gelykgestel word nie. Hoofstuk 1 artikel 6 van die Westminster Konfessie handel oor dieselfde saak. Die eerste sin daarin is insiggewend op grond van dit wat dit meer sê as die Nederlandse Geloofsbelydenis: The whole counsel of God, concerning all things necessary for his own glory, man’s salvation, faith, and life, is either expressly set down in Scripture, or by good and necessary consequence may be deduced from Scripture (Presbyterian Church in the United States, 1976:78). Hierdie belydenis voeg die saak van goeie en noodwendige afleiding by dit wat die Nederlandse Geloofsbelydenis sê. Hierdie artikel sê nie dat afleidings ook die woord van God is nie, maar dat die wil van God in die Bybel staan of daarvan afgelei kan word. Dit is ’n klein verskil met die In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 47 Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings reël van goeie en noodsaaklike afleiding, maar tog ’n baie belangrike verskil. reël van goeie en noodsaaklike afleiding, maar tog ’n baie belangrike verskil. In sy bespreking en onderskrywing van hierdie stelling sê Greijdanus (1946:186) dat Johannes Maccovius se standpunt hieroor belangrik is. Maccovius was een van die figure uit die Ortodoksie – ’n stroming ná die tyd van die Hervorming. Die Ortodoksie het ’n groot teologiese verstar- ring tot gevolg gehad. Maccovius se formulering van hierdie reël oor die status van afleidings lê ten grondslag van latere formulerings. Hy het die reël in Latyn soos volg geformuleer: Quicquid per bonam consequentiam ex Scriptura deducitur, illud ipsum est Scriptura (vgl. Greijdanus, 1946:186). 2. Die oorsprong van die reël van goeie en noodsaaklike afleiding In ’n Nederlandse vertaling van die betrokke werk van Maccovius, word dit soos volg vertaal: “Al hetgeen met goed gevolg uit de Schrift kan getrokken worden, dat is de Schrift zelve” (Maccovius, s.a.:21). In sy bespreking van hierdie stelling van Maccovius stel A. Kuyper jnr. (1899:149) dat hierdie reël uit die Skolastiek kom. In hierdie benadering word die rede as instrument gesien om afleidings uit die Skrif te maak wat dan die- selfde gesag as die Skrif self het (Kuyper, 1899:151, Maccovius, s.a.:21). Heppe (1950:36-37) wys daarop dat die vraag sedert die sewentiende eeu telkens gevra is of dogmas en die regte sedelike optrede alleen bewys kan word deur direkte Skrifwoorde en of afleidings uit die Skrif ook gebruik kan word. Die antwoord was telkens dat afleidings gebruik kan word. Dit is natuurlik waar dat nie alle dogmas met ’n direkte teks uit die Bybel bewys kan word nie, maar dit is ’n vraag of die reël van nood- saaklike afleidings daarmee bewys is. Kuyper het self nie ’n probleem met hierdie reël nie, maar tog moet dit as ’n rasionalistiese benadering getipeer word, tipies van die Ortodoksie – ’n benadering wat nie behoorlik rekening hou met die feilbaarheid van die menslike rede nie. Kuyper (1899:155) sien die rede bloot as ’n instrument om logiese afleidings uit die Skrif te maak, maar hou nie rekening met die feilbaarheid van hierdie instrument nie. Berkouwer (1967:281) maak ’n baie sterk stelling as hy sê dat hierdie konsekwen- sies wat uit die Skrif gemaak word, die agtergrond is vir alle konfes- sionele verdeeldheid. Hy wys daarop dat Maccovius self deur die Sinode van Dordrecht berispe is vir sy toepassing van hierdie reël ten opsigte van die leer van die uitverkiesing (Berkouwer, 1967:281; vgl. ook Van Itterzon, 1959). Dit is in die lig hiervan dat ’n mens kan verstaan dat so ’n opmerking oor die status van afleidings nie in die Nederlandse Geloofsbelydenis voorkom nie. Die voorkoms daarvan in die West- minster Konfessie kan beskou word as ’n invloed van die Ortodoksie op daardie belydenis. In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 48 H.F. 2. Die oorsprong van die reël van goeie en noodsaaklike afleiding van Rooy Tog word hierdie saak in die Westminster Konfessie self gekwalifiseer as daar in dieselfde artikel staan dat daar wel sommige sake is wat met die diens van God en die regering van die kerk te doen het – sake wat nie deur die Skrif self bepaal word nie, maar wat in die lig van die natuur en deur ’n Christelike insig georden moet word, in ooreenstemming met die algemene bedoeling van die Woord. Afleidings kan dus nie oor alle sake uit die Bybel gemaak word nie (vgl. Presbyterian Church in the United States, 1976:78). Die Bybel bevat inderdaad alles wat die mens nodig het vir die saligheid, maar daar is dinge waaroor die Bybel nie alle antwoorde gee nie, en ’n mens moet in sulke gevalle versigtig wees om nie die Bybel te laat buikspreek nie (vgl. Hendry, 1960:35). Die Westmin- ster Konfessie wil niks meer sê nie as dat geldige Christelike waarhede uit die Bybel afgelei kan word (Rogers, 1966:339). Dit is wel moontlik dat die opstellers van hierdie belydenis meer as dit in gedagte gehad het en dat hulle oortuig daarvan was dat hulle afleidings dieselfde gesag as die Bybel het (Rogers, 1966:345). In die Presbiterianisme het hierdie ge- dagte sterk ondersteuning geniet: in die woorde van Warfield (1931:226): “The sense of Scripture is Scripture.” Berkhof (1971:158-159) stel dat God geweet het wat die mens uit sy Woord sou kon aflei omdat Hy die implikasies van sy Woord geken het. Hierdie soort standpunt oor die gesag van die afleidings uit die Skrif is nie maar net ’n interessante saak uit die geskiedenis nie. Dit kom nog steeds in hermeneutiese diskussies na vore. In ’n onlangse artikel gee Allen (2000) ’n goeie oorsig uit ’n konserwatiewe hoek op moderne ontwikkelinge in die hermeneutiek. Hy gee besondere aandag aan Barth en die neo-ortodoksie, dekonstruksie, Ricoeur en Frei. Hy betwyfel dit dat ’n mens in enige van hierdie rigtings nog sou kon praat van gesag- volle prediking van die Woord. Sy eie oplossing is om terug te beweeg na die standpunt wat in Maccovius se Latynse spreuk aangetref word. Ook vir hom is die prediking van God se Woord self die Woord van God (Allen, 2000:515). In hierdie opsig kom ’n belangrike vraag aan die orde. 3. ’n Beoordeling van die reël van goeie en noodsaaklike afleiding Dit kan wel gevra word hoe dit gebeur het dat hierdie stelling uit die Ortodoksie so belangrik geword het in die gereformeerde teologie. Alhoewel verdere navorsing op hierdie punt nodig is, wil dit voorkom asof dit deel is van die nalatenskap van Abraham Kuyper. Kuyper is self sterk deur die Ortodoksie in Nederland beïnvloed en het nie onderskei tussen die standpunte van Luther en Calvyn en die wegbuiging van hulle gedag- tes in die Ortodoksie nie (vgl. Polman, 1957:351). Dit kan ook verklaar waarom juis Kuyper se seun oor Maccovius gepromoveer het. Verder het Kuyper nie die invloed van die idealistiese intellektualisme van sy tyd ontkom nie (vgl. Polman, 1957:351). Dit verklaar die rasionalistiese aansluiting by die reël van Maccovius, waarin die feilbaarheid van die rede van ’n gelowige nie tot sy reg kom nie. ’n Mens, ook ’n predikant, is altyd feilbaar. Daarom is Skrifverklaring en prediking feilbare menslike werk. Die mens se werk met die Skrif vind by gelowiges plaas onder die leiding van die Heilige Gees. Tog is hierdie leiding van die Gees by verklaring en toepassing van die Skrif op ’n heel ander vlak as die werk van die Gees by die inspirasie van die Skrif. As die mens se afleidings aan die Skrif gelykgestel word, dreig die gevaar dat die kerk in die vaarwaters van die Rooms-Katolieke stand- punt oor die onfeilbaarheid van die kerk, kerklike vergaderings en die pous beland. Binne daardie kring word onfeilbaarheid soos volg omskryf: Infallibility is a spiritual attribute belonging to the entire church but, under certain circumstances, is possessed in a special way by the college of bishops and the pope; as a result, their doctrinal utteran- ces in matters of faith and Christian life (fides et mores) are free of error (Löser, 1995:387). Indien die Heilige Gees mense (byvoorbeeld predikante wat preek) on- feilbaar lei by die verklaring en die toepassing van die Skrif, waarom gee artikel 23 in die kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika aan ouderlinge die opdrag om oor die ampswerk van predikante toesig te hou? In hierdie toesig het toesig oor die prediking ’n besondere plek (vgl. Van der Linde, 1983:98). Die verligting deur die Gees moet dus duidelik van inspirasie onderskei word. Deur verligting word gelowiges in staat gestel om die Bybel te verstaan. 2. Die oorsprong van die reël van goeie en noodsaaklike afleiding As die om- skrywing van die “sense of Scripture” die vrug van feilbare menslike eksegetiese arbeid is, kan dit op dieselfde vlak geplaas word as die Bybel self? Hierteenoor staan die waarskuwing van die Nederlandse Geloofsbelydenis (artikel 7) dat menslike uitsprake nie met die Skrif gelykgestel moet word nie. Selfs die beste eksegetiese werk, selfs sinodebesluite wat met groot verantwoordelikheid na diepgaande studie van die Bybel geneem is, die mees verantwoorde afleidings uit dit wat die Bybel leer, bly feilbare menslike werk en mag nie met die boodskap van die Bybel gelykgestel word nie (vgl. Honig, 1938:123). In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 49 Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings 3. ’n Beoordeling van die reël van goeie en noodsaaklike afleiding Wanneer inspirasie en verligting deur die Gees verwar word, word aan menslike of kerklike geskrifte of uit- sprake dieselfde gesag toegeken as aan die Skrif (Wentsel, 1982: 578). Indien die Heilige Gees mense (byvoorbeeld predikante wat preek) on- feilbaar lei by die verklaring en die toepassing van die Skrif, waarom gee artikel 23 in die kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika aan ouderlinge die opdrag om oor die ampswerk van predikante toesig te hou? In hierdie toesig het toesig oor die prediking ’n besondere plek (vgl. Van der Linde, 1983:98). Die verligting deur die Gees moet dus duidelik van inspirasie onderskei word. Deur verligting word gelowiges in staat gestel om die Bybel te verstaan. Wanneer inspirasie en verligting deur die Gees verwar word, word aan menslike of kerklike geskrifte of uit- sprake dieselfde gesag toegeken as aan die Skrif (Wentsel, 1982: 578). Die probleem in dié verband kan verduidelik word met verwysing na prediking. In die gereformeerde Homiletiek is daar tradisioneel in ’n In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 50 H.F. van Rooy preek onderskei tussen explicatio en applicatio. ’n Preek moet daar- volgens bestaan uit verklaring en toepassing van die Skrif. John Bright (1977:162-163) het dit baie sterk beklemtoon dat prediking in die kerk niks anders kan wees as verklaring en toepassing van die Bybel nie. ’n Preek is nie maar die prediker se eie gedagtes nie. Dit moet berus op deeglike eksegese, dit moet die teks oopmaak en verduidelik en uitspel wat die implikasies daarvan vir die hoorder is. Vir die verklaring is daar baie hulpmiddels, maar nie soveel vir die toepassing nie. Die doel van die verklaring van ’n teks is onder andere om te probeer vasstel wat die teks gesê het vir die mense tot wie dit oorspronklik gerig was. Hiervoor moet ’n mens sekere agtergrondgegewens hê, soos besonderhede oor die skrywer, adres, datering, ensovoorts. Jy moet ook ’n behoorlike metodologie kan aanwend om inligting te kry vir die beantwoording van vrae wat die teks oproep, soos tekskritiese sake of die betekenis van sekere woorde en frases. Sommige van die reëls wat hieroor in die tyd van die Hervorming geformuleer is, is steeds van groot waarde, soos dat die Skrif sy eie verklaarder is (sacra scriptura sui ipsius interpres). 3. ’n Beoordeling van die reël van goeie en noodsaaklike afleiding Al is daar soms besondere probleme in dié verband, selfs probleme wat met die beskikbare kennis nie opgelos kan word nie, is hierdie deel van die interpretasie normaalweg nie so ingewikkeld nie en kan ’n mens tot ’n aanvaarbare interpretasie kom. Die probleem kom egter by die impli- kasies vir vandag.  Die probleem van die doodstraf ’n Voorbeeld hiervan is die probleem van die doodstraf. Genesis 9:6 bevat die volgende uitspraak: “Wie die bloed van ’n mens vergiet, deur ’n mens sal sy bloed vergiet word. God het die mens as sy beeld gemaak”. Hierdie uitspraak is sekerlik die mees basiese uitspraak oor die doodstraf in die Ou Testament (GKSA, 1994:609). Tog het hierdie bepaling nie gegeld vir elke geval waar iemand in die tyd van die Ou Testament iemand anders gedood het nie. Die Ou-Testamentiese wette noem een en twintig sake waarvoor die doodstraf opgelê kan word. Hierdie sake kan in vier groepe verdeel word: religieuse misdade, misdade waardeur mense gedood is, morele misdade en seremoniële misdade (GKSA, 1994:609-610). In die beredenering van die belang van die gegewens vir vandag, onderskei die sinodale rapport van 1994 die gevalle waar mense gedood is van die religieuse, morele en seremoniële sake. Die bepalings in verband met laasgenoemde sake word nie meer as bindend vir vandag beskou nie, terwyl die doodstraf vir moord wel behou word (vgl. GKSA, 1994:611). Die betrokke rapport dui egter nie aan waarom sekere sake steeds geld en ander nie. Die verskil tussen moord, strafbare manslag en wettige manslag word ook nie beredeneer nie. Die rapport meld byvoorbeeld persone wat moord gepleeg het, maar nie die In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 51 Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings doodstraf ontvang het nie (soos Kain, Moses en Dawid) (GKSA, 1994: 610-611). In nie een van die gevalle is daar volgens die rapport duidelikheid oor waarom die doodstraf nie toegepas is nie. In die finale bevindinge figureer hierdie onsekerheid egter nie. Volgens hierdie rapport aan die Sinode word diegene wat kettery bedryf, nie gedood nie. Deuteronomium 13:5 is byvoorbeeld in hierdie opsig van belang: ’n valse profeet wat die volk aangemoedig het om van God afvallig te word, moes naamlik gedood word. In die geskiedenis van die kerk is ketters soms wel gedood, soos selfs in die tyd van Calvyn, maar die rapport aan die Sinode bepleit dit nie vir vandag nie. Die Sinode het dus aanvaar dat in sekere gevalle waar die doodstraf in die Ou Testament toegepas is, dit steeds geld, maar in ander gevalle nie. Die Sinode moes op ’n spesifieke punt selfs ’n keuse tussen twee aanbevelings maak (vgl.  Die probleem van die doodstraf GKSA, 1994:618) – ’n keuse wat daarop dui dat daar op dié betrokke punt, na deeglike Skrifstudie, nog steeds nie volle eenstemmigheid was nie. Die vraag is dan natuurlik hoe ’n mens nou te werk moet gaan om vas te stel wat steeds geld en wat nie. Dit is duidelik wat die geval in die tyd van die Ou Testament was, maar daar bestaan meningsverskil oor watter van die gevalle waar die doodstraf in die Ou Testament toegepas is, indien enige, steeds normatief vir vandag is. Dit is in hierdie verband dat twee verse in Spreuke 26 van nut kan wees: Dit is in hierdie verband dat twee verse in Spreuke 26 van nut kan wees: Vers 4: Antwoord ’n dwaas nie na sy sotheid nie, sodat jy ook nie net soos hy word nie. Vers 4: Antwoord ’n dwaas nie na sy sotheid nie, sodat jy ook nie net soos hy word nie. Vers 5: Antwoord ’n dwaas na sy sotheid, sodat hy nie wys is in sy eie oë nie. Vers 5: Antwoord ’n dwaas na sy sotheid, sodat hy nie wys is in sy eie oë nie. As hierdie twee uitsprake nie direk langs mekaar in die boek Spreuke gestaan het nie, sou dit kon lyk of die Bybel homself hier weerspreek. Die feit dat hulle saam voorkom, maak weerspreking nie ’n sinvolle oplossing nie. Die skrywer het geweet dat hy hier twee spreuke invoeg wat op die oog af teenstrydig lyk en moes dus een of ander bedoeling daarmee gehad het. Hy sê egter nie wat sy bedoeling was nie en verskillende moontlikhede is al geopper. Die Joodse rabbi’s het die probleem opgelos deur te stel dat vers 4 na wêreldse dinge verwys en vers 5 na godsdienstige dinge (Toy, 1970:473). Hulle wou sodoende die skynbare teenstrydigheid uit die weg ruim, maar die teks bied geen ruimte vir so ’n onderskeid nie. ’n Mens sou kon sê dat die twee saam aandui dat daar soms tye is wanneer ’n mens liewers moet praat en soms tye wanneer ’n mens moet swyg (Farmer, 1991:68). ’n Mens kan In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 52 H.F. van Rooy die twee ook as ’n paradoks hanteer, met ’n dialektiese verhouding: albei bevat elemente van die waarheid en ’n mens kan nader aan die waarheid kom deur die twee saam te lees (McKane, 1970:596). Dit is in elk geval duidelik dat die twee verse soos hulle daar staan, nie self aandui hoe die spanning opgelos moet word nie en daarom kan daar verskeie voorstelle wees. die twee ook as ’n paradoks hanteer, met ’n dialektiese verhouding: albei bevat elemente van die waarheid en ’n mens kan nader aan die waarheid kom deur die twee saam te lees (McKane, 1970:596). Dit is in elk geval duidelik dat die twee verse soos hulle daar staan, nie self aandui hoe die spanning opgelos moet word nie en daarom kan daar verskeie voorstelle wees. Dit is in hierdie verband dat twee verse in Spreuke 26 van nut kan wees: As iemand sou vra: moet jy ’n dwaas antwoord, is die antwoord: soms wel en soms nie. Die probleem is nou egter om die “soms” nader te kwalifiseer. Die interpretasie, die verklaring van wat in Spreuke staan, is nie ’n probleem nie. Soms is dit beter om ’n dwaas te antwoord en soms is dit beter om dit nie te doen nie. Die toepassing in ’n spesifieke geval is egter die probleem. As ’n gelowige gekonfronteer word met ’n dwaas, wat moet hy doen: praat of swyg? Daar is twee opsies en hy sal self moet besluit, na gelang van omstandighede, volgens sy gewete en Christelike insig, wat die beste is. Na die tyd sou ’n mens ook kan besef dat hy die verkeerde opsie uitgeoefen het. Hier is geen vaste, bindende uitspraak nie, maar twee opsies waaroor die leser self moet besluit in die lig van omstandighede. Hierdeur word die finaliteit van ’n mens se aflei- dings uit die Bybel bevraagteken.  Skrifbeskouing en Skrifverklaring ’n Vraag wat hier ter sprake kom, is die verhouding tussen Skrif- beskouing en Skrifverklaring. In sy inougurele rede het Jordaan (1991) hieraan besondere aandag gegee. Die standpunt wat hy ingeneem het, verskil van die meer versigtige standpunt van Wolters waarna reeds verwys is. Die titel van Jordaan se rede gee sy standpunt weer: “Skrif- beskouing: deurslaggewende faktor by Skrifverklaring”. Hy wys daarop dat daar al verskillende verklarings vir verskille in interpretasie gegee is, soos verskille in metodes en interpretasieteorieë (Jordaan, 1991:1-2). Self oordeel hy egter dat verskille in interpretasies te wyte is aan ’n verskil in uitgangspunte. In die uitgangspunte het Skrifbeskouing ’n besondere plek (Jordaan, 1991:3). Hy noem Skrifbeskouing dus die deurslaggewende faktor by Skrifverklaring (Jordaan, 1991:4). Dit is vanselfsprekend dat Skrifbeskouing wel ’n belangrike faktor by Skrifverklaring is en dat dit in sekere gevalle inderdaad deurslaggewend kan wees. Tog is dit nie altyd die geval nie. Hierdie saak word baie duidelik deur Swanepoel (1989) aangetoon ten opsigte van die inter- pretasie van klassieke tekste. In sy proefskrif gee hy die aandag aan die oorsake vir interpretasieverskille ten opsigte van sekere Latynse tekste. In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 53 Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings Sy bevindinge wat vir hierdie studie belangrik is, word versigtig ge- formuleer (Swanepoel, 1989:376): Die antwoorde op interpretasieprobleme is nie sonder meer in die teks te vind nie. Die leser se teoretiese en metodologiese aannames en die metodes wat hy in die ondersoek gebruik, speel ’n beduiden- de rol in die resultate waartoe daar met die behulp van literêre ondersoek gekom word. Die feit dat lesers soortgelyke teoretiese en metodologiese aan- names huldig, waarborg egter nie noodwendig dat lesers tot dieself- de resultate sal geraak nie. Hierdie standpunt is meer gebalanseerd. Dit hou rekening daarmee dat verskille in uitgangspunte ’n beduidende invloed kan hê op interpretasie, maar dat ooreenstemming in uitgangspunte nie noodwendig tot dieselfde resultate lei nie. Die rol van die leser is ook belangrik, soos wat Swane- poel aangetoon het. Soms kan bloot persoonlike omstandighede ’n invloed uitoefen op die interpretasie van ’n gedeelte. ’n Soortgelyke standpunt blyk uit ’n brief van Van Wyk (1997), waarin hy in reaksie op ’n brief van Snyman (1997) stel dat mense met verskillende Skrifbeskouings soms dieselfde soort politieke standpunte kan huldig.  Die verwarring van beginsel en praktyk  Die verwarring van beginsel en praktyk In die standpunt hierbo genoem, kom ’n verwarring van beginsel en praktyk voor. Wat die onderwys van die kinders van Christelike ouers betref, sou ’n mens heel populêr die beginsel kan stel dat die onderwys in ooreenstemming met die ouers se Christelike beginsels moet geskied. Buys verwar egter beginsel en metode (of praktyk). Dit blyk uit die artikel dat hy nie net ooreenstemming ten opsigte van die beginsel soek nie, maar ook in die metode waarop die beginsel in die praktyk moet funk- sioneer. Hy stel dit nie in die betrokke geval duidelik wat sy eie standpunt oor die verskillende onderwysmodelle is nie, maar betreur dit dat gerefor- meerdes verskillende standpunte oor die saak handhaaf. Hierdie standpunt hou verband met ’n standpunt wat Buys al eerder gestel het, naamlik dat daar geen middelmatige sake is nie. Hy verwerp die onderskeid tussen wesenlike en middelmatige sake (Buys, 1998:24- 25). Hy het beswaar teen die begrip “middelmatige sake”. Hierdie begrip kom wel in die Kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika voor. Artikel 85 van die Kerkorde lui soos volg: In middelmatige dinge moet die buitelandse kerke by wie ander gebruike as by ons in swang is, nie veroordeel word nie. Ook Calvyn werk met hierdie onderskeid. As deel van die vryheid van die Christen noem hy die vryheid in middel- matige sake (Institusie 3.19.7; vgl. Calvyn, 1989). Gewetensbinding in middelmatige sake word deur Calvyn (Institusie 3.19.7; vgl. Calvyn, 1989) negatief beoordeel. Selfs ten opsigte van leerstellige sake het Calvyn baie ver gegaan om nie verskille op die spits te dryf nie (Institusie 4.1.12; vgl. Calvyn, 1991). Hy onderskei self sake wat wesenlik is, soos dat daar net een God is, dat Christus God is en ook die Seun van God. Daar is egter ander dinge waaroor verskille nie die geloofseenheid versteur nie. Self noem hy ’n voorbeeld wat te doen het met die bestemming van die siel direk na die dood. Dit is natuurlik ’n belangrike saak, maar tog ’n saak waaroor meningsverskille geduld kan word. Ook by die Nagmaal dui Calvyn aan dat verskillende moontlikhede bestaan, soos dat rooi of wit wyn gebruik kan word, of gesuurde of ongesuurde brood. Hierdie dinge noem hy ook middelmatige sake (Institusie 4.17.43; vgl. Calvyn, 1991).  Skrifbeskouing en Skrifverklaring Elders stel Van Wyk dit ook duidelik dat die aanvaarding van die gesag van die Skrif nie vanselfsprekend waarborg dat die bedoeling van die Skrif reg verstaan sal word nie (Van Wyk, 1989:58). Die probleem word groter wanneer die saak omgekeer word. Dan word verskille in die verklaring en toepassing van die Skrif toegeskryf aan ’n verskil in Skrifbeskouing. Dit sou beteken dat oral waar almal nie altyd presies dieselfde oor alles dink nie, daar verskille in Skrifbeskouing moet wees. ’n Goeie voorbeeld van ’n standpunt waar daar gestreef word na ’n enkelvoudige afleiding uit die Skrif, kom voor by Buys (2000:1). Hy streef daarna om oor elke saak net een Bybelse standpunt te formuleer, waaraan almal gebonde is. Die probleem waaroor die betrokke artikel handel, is dat alle gereformeerdes nie oor alle sake dieselfde dink nie. Hy gee verskillende voorbeelde hiervan. Sy tweede voorbeeld illustreer die probleem wat hy ervaar, goed. Dit word volledig aangehaal (Buys, 2000:1): Watter onderwys behoort die kinders van die verbond te ontvang? Staatskool-onderrig? Christelike [v]olkseie onderrig? Onderrig in gereformeerde of [C]hristelike ouerskole? Privaat-onderwys in die ouerhuis? Al vier vrae word in gereformeerde kringe bevestigend beantwoord. Watter antwoord is reg? En waarom? In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 54 H.F. van Rooy  Middelmatige sake Die vraag is natuurlik wat presies met middelmatige sake bedoel word. Spoelstra (1989:468) verbind dit in sy verklaring van die Kerkorde eers- tens aan formele sake wat met die sakramente en liturgie te doen het. Van der Linde (1983:275) beskryf die middelmatige sake as die dinge wat nie wesenlik is nie. Hy noem as voorbeelde die aanvaarding van die Westminster Konfessie in plaas van die Nederlandse Geloofsbelydenis as belydenisskrif, sit of staan by die Nagmaalsviering en dienstye. In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 55 Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings Dit is so dat daar in enige kerklike gemeenskap verskille van inter- pretasie kan wees. Soms raak dit middelmatige sake en soms raak dit wesenlike sake. ’n Wesenlike saak sou iets wees wat die kern van die evangelie raak, soos byvoorbeeld die opstanding van Christus uit die dood. Indien iemand dit sou ontken, is dit ’n wesenlike saak waaroor gehandel moet word. ’n Middelmatige saak sou byvoorbeeld die vraag wees of die profeet Joël voor of na die ballingskap geleef het. Dit is ’n saak waaroor daar nie duidelike getuienis is nie en waaroor menings- verskil kan bestaan. Buys (1998:25) verwys na Handelinge 15, waar die gelowiges wel ’n duidelike uitspraak oor die nie-noodsaaklikheid van die besnydenis gemaak het. Dit gaan oor meer as net die besnydenis, naamlik oor die onderhouding van die Joodse seremoniële wette. Han- delinge 15:29 noem nog ’n aantal sake waaroor eenstemmigheid bereik is. Vers 28 is egter baie belangrik in hierdie verband (OAV): “Want die Heilige Gees en ons het besluit om geen verdere las op julle te lê as hierdie noodsaaklike dinge”. Oor sekere sake is daar bindende besluite geneem, maar oor ander nie. Nie-Jode sou hulle kon besny as hulle wou, maar dit is nie noodsaaklik nie. Selfs in die Bybel word dus nie oor alle sake finale besluite geneem nie.  Interpretasies kan feilbaar wees Die beswaar wat teen die stelling dat die interpretasie en verkondiging van die Bybel feilbaar is, ingebring sal word, is dat dit relativisties is, dat dit die gesag van die Skrif relativeer en aantas. Hierdie beskuldiging kom telkens voor in die blaaie Die Kerkpad en Waarheid en Dwaling (vgl. vir enkele voorbeelde Smit, 1998, Buys, 1997 en Meijer, 1998). Hierdie besware is egter nie geldig nie. Dit is nie die Bybel wat gerelativeer word nie, maar menslike uitsprake (vgl. Potgieter, 1990:51). Dit is die duidelike implikasie van artikel 31 en 46 van die Kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. Daardie twee artikels gaan uit van die veronder- stelling dat kerklike vergaderings foutiewe besluite kan neem en dat sulke besluite reggestel kan en moet word. Soos wat kerklike vergade- rings en kerkdienaars feilbaar is (vgl. Spoelstra, 1989:190), is ook mense wat die Bybel verklaar, feilbaar. Van Wyk (2000:485) stel dit duidelik: “Die waarheid erken ook dat menslike kennis onvolkome en onvolledig is. Die waarheid is dus beskeie en, soos die liefde, nie grootpraterig en verwaand nie”. Dit doen nie afbreuk aan die waarheid van God se Woord om te erken dat ons verstaan van daardie Woord ook ten dele is nie. Die Bybel is inderdaad groter as die verklaarder daarvan (Helberg, 1983:76). Daar is ook dikwels ’n spanning tussen die Woord en die een wat die Woord verkondig, sodat die Woord optree as ’n korrektief op die een wat die Woord verkondig (Helberg, 1995:82-83). In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 56 H.F. van Rooy Vanhoozer bied ’n goeie oplossing vir die spanning tussen die onfeil- baarheid van God se Woord en die feilbaarheid van die interpreteerder wanneer hy pleit vir ’n homiletiek van nederigheid en oortuiging (Van- hoozer, 1998:463-466). Nederigheid leer die verklaarder dat hy inder- daad verkeerd kan wees. Wanneer die verklaarder egter sy werk in nederigheid gedoen het, kan hy met oortuiging sy standpunt stel. 5. Konklusie Een van die spreuke uit die Reformasie sê: praedicatio est Dei verbum (die prediking van die Woord is God se Woord, vgl. Potgieter, 1990:37- 38). Dit is natuurlik nie outomaties die geval nie, maar net wanneer die prediking werklik sê wat die Woord sê. In die artikel is aangetoon dat ’n hermeneutiese beginsel wat uit die Ortodoksie stam, ’n negatiewe in- vloed uitgeoefen het op die siening van die verhouding tussen die Bybel en afleidings wat daaruit gemaak is. Hierdie hermeneutiese beginsel het ’n rasionalistiese basis, met die oorskatting van die mens se rede. Interpretasie (wat maar ’n sinoniem is vir verklaring of uitleg) is menslike werk. Soos alle menslike werk is dit feilbaar en daarom ook altyd toetsbaar. Die implikasie hiervan is dat kerklike debatte rekening moet hou met die feilbaarheid van die mens se verklaring van die Skrif en gevolglik versigtig moet wees vir te kategoriese standpunte. Bibliografie g ALLEN, D.L. 2000. A tale of two roads: homiletics and Biblical authority. Journal of the Evangelical Theological Society, 43(3):489-515. BERKHOF, L. 1971. Principles of Biblical interpretation. Grand Rapids : Baker. BERKOUWER, G.C. 1967. De Heilige Schrift II. Kampen : Kok. BRIGHT, J. 1977. The authority of the Old Testament. Grand Rapids : Baker. BUYS, A.L.A. 1997. Drie in een. Ken ons nog die “van NIE-KERKs”? Waarheid en Dwaling, 3(29):1-4. g ALLEN, D.L. 2000. A tale of two roads: homiletics and Biblical authority. Journal of the Evangelical Theological Society, 43(3):489-515. ALLEN, D.L. 2000. A tale of two roads: homiletics and Biblical authority. Journal of the Evangelical Theological Society, 43(3):489-515. BERKHOF, L. 1971. Principles of Biblical interpretation. Grand Rapids : Baker. BERKOUWER, G.C. 1967. De Heilige Schrift II. Kampen : Kok. BRIGHT, J. 1977. The authority of the Old Testament. Grand Rapids : Baker. BUYS, A.L.A. 1997. Drie in een. Ken ons nog die “van NIE-KERKs”? Waarheid en D li 3(29) 1 4 BUYS, A.L.A. 1997. Drie in een. Ken ons nog die “van NIE-KERKs”? Waarheid en Dwaling, 3(29):1-4. BUYS, A.L.A. 1998. Wesentlike en middelmatige sake. Die Kerkblad : 24-25, J BUYS, A.L.A. 1998. Wesentlike en middelmatige sake. Die Kerkblad : 24-25, Jul. 23. BUYS A L A 2000 Spanwerk Waarheid & Dwaling 6(2):1 BUYS, A.L.A. 1998. Wesentlike en middelmatige sake. Die Kerkblad : 24-25, Jul. 23. BUYS, A.L.A. 2000.Spanwerk. Waarheid & Dwaling, 6(2):1. BUYS, A.L.A. 2000.Spanwerk. Waarheid & Dwaling, 6(2):1. BUYS, A.L.A. 2000.Spanwerk. Waarheid & Dwaling, 6(2):1. CALVYN, J. 1989. Institusie van die Christelike Godsdiens. Deel 3. Potchefstroom : CJBF. Vertaler: H.W. Simpson. CALVYN, J. 1989. Institusie van die Christelike Godsdiens. Deel 3. Potchefstroom : CJBF. Vertaler: H.W. Simpson. CALVYN, J. 1991. Institusie van die Christelike Godsdiens. Deel 4. Potchefstroom : CJBF. Vertaler: H.W. Simpson. CALVYN, J. 1991. Institusie van die Christelike Godsdiens. Deel 4. Potchefstroom : CJBF. Vertaler: H.W. Simpson. FARMER, K.A. 1991. Proverbs & Ecclesiastes. Who knows what is good? Grand Rapids : Eerdmans. (International Theological Commentary.) FARMER, K.A. 1991. Proverbs & Ecclesiastes. Who knows what is good? Grand Rapids : Eerdmans. (International Theological Commentary.) kyk Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. kyk Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. GEREFORMEERDE KERKE IN SUID-AFRIKA. 1994. Handelinge van die vyf-en- veertigste nasionale sinode. Potchefstroom : GKSA. g GREIJDANUS, S. 1946. Schriftbeginselen ter Schriftverklaring en historisch overzicht over theorieën en wijzen van Schriftuitlegging. Kampen : Kok. HELBERG, J.L. 1983. Verklaring en prediking van die Ou Testament. Potchef- stroom : Potchefstroom Teologiese Publikasies. In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 57 Per bonam consequentiam: Die status van eksegetiese afleidings HELBERG, J.L. 1995. Die korrektiewe aard van die Ou Testament en die betekenis daarvan vir teologiebeoefening. In die Skriflig, 29(1&2):77-94. HERHOLDT, M.D. 1998. Postmodern hermeneutics. (In Maimela, S. & König, A., eds. Initiation into theology and hermeneutics. The rich variety of theology and hermeneutics. Pretoria : Van Schaik. p. 451-470.) HENDRY, G.S. 1960. The Westminster Confession for today. A contemporary interpretation. London : SCM. p HEPPE, H. 1950. Reformed Dogmatics. London : Allen & Unwin. g HONIG, A.G. 1938. Handboek van de Gereformeerde Dogmatiek. Kampen : Kok. JORDAAN, G.J.C. 1991. Skrifbeskouing: deurslaggewende faktor by Skrifverklaring. Potchefstroom : PU vir CHO. (Wetenskaplike Bydraes van die PU vir CHO. Reeks H: Inougurele Rede nr. 125.) g ) KAISER, W.C. & SILVA, M. 1994. An introduction to Biblical Hermeneutics. Grand Rapids, MI. : Zondervan. KLEIN, W. 1998. Evangelical hermeneutics. (In Maimela, S. & König, A., eds. Initiation into theology and hermeneutics. The rich variety of theology and hermeneutics. Pretoria : Van Schaik. p. 319-336.) KUYPER, A. jnr. 1899. Johannes Maccovius. Leiden : Donner. LE ROUX, J.H. 1993. A story of two ways. Thirty years of Old Testament scholarship in South Africa. Pretoria : Verba vitae. (Old Testament Essays Supplement 2.) LE ROUX, J.H. 1993. A story of two ways. Thirty years of Old Testament scholarship in South Africa. Pretoria : Verba vitae. (Old Testament Essays Supplement 2.) LÖSER, W. 1995. Infallibility. (In Beinert, W. & Schüssler Fiorenza, F., eds. in South Africa. Pretoria : Verba vitae. (Old Testament Essays Supplement 2.) LÖSER, W. 1995. Infallibility. (In Beinert, W. & Schüssler Fiorenza, F., eds. Handbook of Catholic theology. New York : Crossroad. p. 387-388.) LÖSER, W. 1995. Infallibility. (In Beinert, W. & Schüssler Fiorenza, F., eds. Handbook of Catholic theology. New York : Crossroad. p. 387-388.) MACCOVIUS, J. s.a. Godgeleerde onderscheidingen en wijsgerige regelingen. Leeuwarden : Bokma. McKANE, W. 1970. Proverbs. A new approach. London : SCM. (Old Testament Library.) MAIMELA, S. & KÖNIG, A., eds. 1998. Initiation into theology and hermeneutics. The rich variety of theology and hermeneutics. kyk Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. Pretoria : Van Schaik. MEIJER, J.G. 1998. Hou vas wat jy het (1). Waarheid en Dwaling, 4(9):7-9. POLMAN, A.D.R. 1957. Kuyper. I. Abraham. Theologie. Christelijke Encyclo 4:349-352. POTGIETER, P.C. 1990. Skrif, dogma en verkondiging. Kaapstad : Lux Verbi. PRESBYTERIAN CHURCH IN THE UNITED STATES. 1976. The proposed book of confessions of the Presbyterian Church in the United States. Atlanta : Presbyterian Church in the United States. y ROGERS, J.B. 1966. Scripture in the Westminster Confession. A problem of historical interpretation in American Presbyterianism. Kampen : Kok. y SMIT, B.C. 1998. Middelmatige sake? Die Kerkpad, 2(4):6, 9, Aug. SNYMAN, G. 1997. Dit is tyd dat GKSA besef kritiese teologie het ’n rol. Beeld : 8, Okt. 10. SPOELSTRA, B. 1989. Gereformeerde kerkreg en kerkregering. Handboek by die Kerkorde. Pretoria : Hammanskraalse Teologiese Skool. SWANEPOEL, J. 1989. Die gebed in die Carmina Minora van Catullus: ’n literêre en metodologiese studie, toegespits op enkele probleme in verband met literêre interpretasie. Potchefstroom : PU vir CHO. (D.Litt.-proefskrif.) p ( p ) THISELTON, A.C. 1992. New horizens in Hermeneutics. Grand Rapids : Zondervan. TOY, C.H. 1970. The book of Proverbs. Edinburgh : Clark. (International Critical THISELTON, A.C. 1992. New horizens in Hermeneutics. Grand Rapids : Zondervan. TOY, C.H. 1970. The book of Proverbs. Edinburgh : Clark. (International Critical Commentary.) VAN DER LINDE, G.P.L. 1983. Die Kerkorde. ’n Verklaring van die Gereformeerde Kerkorde. Potchefstroom : PTP. VAN ITTERZON, G.P. 1959. Maccovius, Johannes. Christelijke Encyclopedie, 4:529. In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 58 H.F. van Rooy VAN WYK, J.H. 1989. Die Woord is waardevol. ’n Dogmatiese besinning oor die reformatoriese Skrifbeskouing. Potchefstroom : PU vir CHO. (Wetenskaplike Bydrae van die PU vir CHO. Reeks A: Geesteswetenskappe, nr. 72.) VAN WYK, J.H. 1997. Nasionalistiese politiek ook van liberale teologie. Beeld: 8, Okt. 20. VAN WYK, J.H. 2000. Qiud est veritas? Augustinus oor waarheid en leuen – en latere ontwikkelinge. Hervormde Teologiese Studies, 56(2&3):456-491. VANHOOZER, K.J. 1998. Is there a meaning in this text? The Bible, the reader and the morality of literary knowledge. Leicester : Apollos. VANHOOZER, K.J. 1998. Is there a meaning in this text? The Bible, the reader and the morality of literary knowledge. Leicester : Apollos. WARFIELD, B.B. 1931. The Westminster assembly and its work. New York : Oxford University Press. WARFIELD, B.B. 1931. The Westminster assembly and its work. New York : Oxford University Press. WENTSEL, B.1982. De openbaring, het verbond en de apriori’s. kyk Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. Dogmatiek deel 2. Kampen : Kok. WENTSEL, B.1982. De openbaring, het verbond en de apriori’s. Dogmatiek deel 2. Kampen : Kok. WOLTERS, A.M. 1984. Nature and grace in the interpretation of Proverbs 31:10-31. Calvin Theological Journal, 19:153-166. WOLTERS, A.M. 1984. Nature and grace in the interpretation of Proverbs 31:10-31. Calvin Theological Journal, 19:153-166. Kernbegrippe: eksegetiese afleidings; die waarde van feilbaarheid van interpretasies hermeneutiese beginsels Key concepts: exegetical deductions; the value of fallibility of interpretation hermeneutical principles eksegetiese afleidings; die waarde van feilbaarheid van interpretasies hermeneutiese beginsels Key concepts: exegetical deductions; the value of fallibility of interpretation hermeneutical principles In die Skriflig 35(1) 2001:45-59 59 59

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/544/430

Afrikaans

Original Research Page 1 of 8 Original Research Page 1 of 8 Page 1 of 8 Original Research Wie is Victor van Vita? Die verhale uit die Historia Persecutionis is deur Victor van Vita, ‘n geestelike wat later biskop sou word en ‘n ooggetuie van dié vervolgings was, geskryf. Uit die literatuur word sy lewenstydperk nie gemeld nie, slegs dat hy ooggetuie was van die Vandaalse inval in Noord-Afrika vanaf 429 tot 489 n.C. (Moorhead 1992:xv). Inleiding Die skrywers van hagiografie plaas gewoonlik die klem op die grafiese beskrywing van die wreedhede tydens vervolging. Die navorsing probeer om ‘n paradigmaskuif te bewerkstellig deur ‘n goddelike dimensie aan vervolging te koppel. Om dit te bewerkstellig, span die artikel ‘n viervoudige funksie in, naamlik die etiese, eksemplariese, filosofiese en aansporende. Die gemelde funksies het ten doel om mense aan te spoor of tot inkeer te bring. Die studie se unieke bydrae tot die dissipline is juis hierin geleë. Die navorsing is teoreties van aard en die data is die resultaat van dokumentêre analises. Weens die gekose navorsingsbenadering ontbeer die studie veralgemening. Victor van Vita was ‘n biskop in Noord-Afrika en daarom is die gebeure in daardie lokaliteit en tydperk gesetel. Die navorsing probeer om navorsers die geleentheid te bied om die voorstelle in die studie te toets en, waar moontlik, ‘n vergelykende model met die Europese kontinent te bewerkstellig. Die funksionaliteit van die martelaarsverhale in Victor van Vita se Historia Persecutionis (HP) Author: Nico P. Swartz1 Affiliation: 1Department of Law, Faculty of Social Sciences, University of Botswana, Gaborone. Correspondence to: Nico Swartz Email: nico.swartz@mopipi.ub.bw Postal address: PO Box 00705, Gaborone, Botswana Dates: Received: 26 Mar. 2010 Accepted: 30 July 2010 Published: 21 Nov. 2012 How to cite this article: Swartz, N.P., 2012, ‘Die funksionaliteit van die martelaarsverhale in Victor van Vita se Historia Persecutionis (HP)’, In die Skriflig/In Luce Verbi 46(2), Art. #63, 8 pages. http://dx. doi.org/10.4102/ids.v46i2.63 Author: Nico P. Swartz1 Affiliation: 1Department of Law, Faculty of Social Sciences, University of Botswana, Gaborone. Correspondence to: Nico Swartz Email: nico.swartz@mopipi.ub.bw Postal address: PO Box 00705, Gaborone, Botswana Dates: Received: 26 Mar. 2010 Accepted: 30 July 2010 Published: 21 Nov. 2012 How to cite this article: Swartz, N.P., 2012, ‘Die funksionaliteit van die martelaarsverhale in Victor van Vita se Historia Persecutionis (HP)’, In die Skriflig/In Luce Verbi 46(2), Art. #63, 8 pages. http://dx. doi.org/10.4102/ids.v46i2.63 Victor van Vita het geglo dat die Vandale se vervolging van die Christene in Noord-Afrika (429–489 n.C.) ’n straf van God was. Die Christene in Noord-Afrika was volgens hom immoreel en het losbandige lewens gelei. Lyding of marteling is hiervolgens ’n natuurlike resultaat van die mens se sonde. Victor verklaar in Pauliniese konteks dat die sondige liggaam deur middel van marteling vernietig word en dat die mens nie meer slaaf van die sonde sal wees nie. Victor wil dus die persepsie by die leser tuisbring dat marteling ’n goddelike en verlossende kwaliteit behels. Die uitbeelding van die martelaars se leefwyse moet die leser aanspoor om hulle dade na te streef. Hieromtrent bied die martelaarverhale ’n vierledige funksie vir die handhawing van morele waardes in die burgerlike samelewing. Dié funksies vergestalt die etiese, eksemplariese, filosofiese en aansporende dimensies van die martelaarsverhale in die Historia Persecutionis. Op grond hiervan is die martelaarsverhale in die Historia Persecutionis nie net as ’n literêre werk nie, maar dra dit ook by tot onderrig in die sedeleer. Email: The functionality of the martyrs’ accounts in Victor of Vita’s Historia Persecutionis (HP). Victor of Vita believed that the Vandal persecution of the Christians in North Africa (429–489 AD) was a visitation of God to punish them for their immoral and dissolute life. In this context, suffering and torture are the logical results of profligacy which Victor explains in Paulinian terms as a means of destroying the human body and thus releasing mankind from bondage to sin. Victor therefore advances arguments to convince the reader that torture contains both divine and redeeming qualities. The life of the martyr is portrayed as an encouragement so that the reader may emulate this conduct. The martyr narratives provide four measures for the preservation of moral values in civil society. They embody the ethical, exemplary, philosophical and stimulant dimensions of the martyr narratives in the Historia Persecutionis. On this premise, the martyr narratives in the Historia Persecutionis are not to be seen only as a literary work, but also as a contribution to ethics. Original Research plaaslike bevolking (sektes soos die More, Donatiste en die Circumcelliones) geniet het, het die Katolieke Christene vervolg: ‘[The] Vandals, as they invaded Africa, enjoyed the support of many Africans who were, for various reasons, unhappy with Roman government’ (Moorhead 1992:xii; Raven 1969:153). die Christelike geloof. Nogtans is die Christendom en die Judaïsme nou met mekaar geassosieer, aangesien die Christendom uit die Joodse Ou Testament voortgevloei het. Hierdie verband tussen die Christene en die Jode sou later vir die Christene nadelige gevolge inhou. Die noue band tussen Christene en Jode het veroorsaak dat haat vir die Jode op die Christene oorgedra is. Die bevoorregte posisie wat die Jode in die Romeinse Ryk tydens die regering van Tiberius geniet het, het afgeneem, en soos (Frend 1971) dit stel: Die funksionaliteit van die martelaarsverhale Victor se martelaarsverhale, wat dapperheid beklemtoon en daarop gemik is om die onwankelbares te verheerlik, het ook ten doel om by ’n ander gehoor aanklank te vind (Shanzer 2004): Victor’s stories that showcase fortitude under torture aim to glorify the steadfast, but they also would have reached another audience, those likely to lapse, for whom such tales of constancy might provide valuable stiffening. (bl. 286) Victor’s stories that showcase fortitude under torture aim to glorify the steadfast, but they also would have reached another audience, those likely to lapse, for whom such tales of constancy might provide valuable stiffening. (bl. 286) Victor meld egter nie spesifiek wie daardie ander gehoor is nie. Hy sê net dat dit daardie persone kon gewees het wat vermoedelik sou afdwaal. Victor spreek spesifiek die Afrika-gehoor (Katolieke Christene) van sy tyd aan. Deur die voorsiening van rolmodelle het Victor daarna gestreef om sy gemeente in Noord-Afrika te vertroos en aan te spoor om standvastig in hulle geloof te bly en ook om by hulle die persepsie te laat posvat dat marteling ’n goddelike en verlossende kwaliteit is (Fahey 1999:225). Voorbeelde hiervan, volgens Grig, is die martelaar se vita waardeur die Christen-leser of -gehoor tot nabootsing aangespoor word, soos byvoorbeeld die proloog van die Apophthegmata Patrum (Sayings of the Desert Fathers, Grig 2004:4): This book is an account of the virtuous asceticism and admirable way of life and also of the words of the holy and blessed fathers. They are meant to inspire and instruct those who want to imitate their holy lives, so that they may make progress on the way that leads to the kingdom of heaven.1 Toe die Vandale Noord-Afrika ingeval het, het die Donatiste die geleentheid aangegryp om dorpies en plase aan te val en te plunder sover hulle gegaan het. Die Vandale, wat vroeër deur die Katolieke Christene in antieke Wes-Europa vervolg is, het gevolglik haat jeens Rome gekoester en het die Katolieke Christene met baie swaar strawwe geteister. Hulle het die Katolieke geestelikes met argwaan bejeën. Hulle (die Katolieke geestelikes) is vir belediging en uiters wrede mishandeling uitgesonder. Gevolglik is die Katolieke biskoppe verban, die kerke gesluit en die sakramente, soos die doop en die vormsel, stopgesit. Liturgiese boeke is vernietig en kerk-eiendom is aan die Vandaalse geestelikes oorgedra (Frend 1971:303). Die funksionaliteit van die martelaarsverhale Dit wil blyk dat Victor vir Christen sowel as nie-Christen skryf: ‘There is clear internal evidence that the HP was at least partly aimed at eastern ears […] [Courtois] emphasized a Byzantine audience in the Sacred Palace in Constantinople […]’ (Shanzer 2004:279). Die gelowige en die wankelmoediges moet deur die Historia Persecutionis beïnvloed word. Volgens Shanzer (2004:280) is hulle die teikengroep in Victor se Historia Persecutionis. The Jews were regarded as irreconcilable enemies of the rest of humanity, and this charge, the odium generis humani was to be passed to the Christians. Frend beweer dat dit juis Tacitus is wat eeue gelede na die Christene as odium generis humani verwys het. (bl. 134; Swartz 2010:12; Coetzee 1993:9–10) Die Christelike geloof het in ongeveer die derde eeu na Christus na Noord-Afrika gekom. Die Christene se kerk is met verloop van tyd al hoe méér begunstig sodat Theodosianus verorden het dat die Christelike geloof tot staatsgodsdiens verhef word. Dit het beteken dat die Romeinse Ryk (staat) hulle teen die Donatiste by die Katolieke Kerk geskaar het. Dié partydigheid van die ryk het die Donatiste se antagonisme teen die Katolieke Kerk en die Romeinse staat aangewakker. In 404 n.C. het die Katolieke Raad van Noord- Afrikaanse Biskoppe onderdrukkende maatstawwe teen die Donatiste versoek. ’n Volgende konferensie in 411 n.C. het uitgeloop op die verordening dat alle Donatiste verban word en dat hulle eiendom gekonfiskeer word. Dit het veroorsaak dat die Donatiste se haat jeens die Romeine en die Katolieke Christene toegeneem het. Dié houding is een van die faktore wat die Vandaalse inval in Noord-Afrika veroorsaak het. Onder die Romeinse regering is die Donatiste ook verbied om byeenkomste te hou. Die Romeinse regering het weldra verklaar dat Donatiste-aanhangers nie testamente mag maak en begunstiging daardeur mag verkry. Hulle is ook onbevoeg verklaar om kontrakte te sluit. Sodanige handelingsonbevoegdheid, wat op die Donatiste, Berbers en ander nie-Katolieke gemeenskappe toegepas is, het veroorsaak dat dié onderdrukte gemeenskappe na ’n bondgenoot gesoek het. Hulle (die onderdrukte gemeenskappe) het weldra ’n bondgenoot gevind in die Vandale wat Noord-Afrika in 429 n.C. ingeval het (Moorhead 1992:xii). Die Donatiste het dus van die geleentheid gebruik gemaak om hulle op die Katolieke, wat vermoedelik vir die onderdrukking van hulle geloof verantwoordelik was, te wreek. 1.Daar word nie vermeld wie die outeur van dié bron is nie. 1.Daar word nie vermeld wie die outeur van dié bron is nie. Agtergrond en redes vir die vervolging Die Jode het hulle van die Christene gedistansieer en kan selfs as die eerste Christenvervolgers beskou word. Stefanus is in 37 n.C. gestenig, juis as gevolg van sy totale breuk met die Joodse tradisies. Tertullianus beskou die Jode in sy Ad Nationes 1 en 4 as die grootste vyande van doi:10.4102/ids.v46i2.63 http://www.indieskriflig.org.za Page 2 of 8 Original Research Martelaarsteologie en ideologie Volgens Grig is Christene geneig om die martelaar se teenwoordigheid te beklemtoon, soos wanneer hulle verhale gedurende hulle verjaarsdae herhaal word. Die martelaar word te voorskyn geroep met die viering van die heilige mis by sy of haar praesentia (herinnering). Martelaarskap word ’n toneel vir teologiese en ekklesiologiese debat. Volgens Origenes word martelaarskap as ’n ‘chalice of salvation’ beskou (Orig., Exhort. Ad Mart. 28–9 in Grig 2004:18). Dié persepsie van die martelaar se dood as ’n tweede doop (doop in bloed) is belangrik vir ’n martelaarsteologie. Volgens Grig skryf Origenes: ‘[Through] a martyr’s death we can baptize ourselves in our own blood and wash ourselves from every sin’ (Orig., Exhort. Ad Mart. 39 in Grig 2004:18). Die martelaar se bloed dien as vergifnis (boetedoening).3 Grig (2004:18) meen dit verleen aan die martelaar παρρησία [’n sogenaamde vryheid van spraak] voor God. Sodanige vryheid van spraak waarborg aan die martelaar bemiddelaarstatus, die vermoë van die martelaar om vir die aardse sondaars voorspraak te doen. Martelaarsverhale het ten doel om die mense tot aansporing of inkeer te bring asook om voor te skryf. Hiervolgens is die martelaarsverhale didakties van aard. Grig (2004:4) verklaar: ‘[The] stories about saints were meant to act as models for believers.’ Aansluitend hierby skryf Wyschogrod: ‘[Hagiography] is a narrative linguistic practice that recounts the lives of saints so that the reader or hearer can experience their imperative power.’ Martelaarsverhale onderlê ook die deug vir die handhawing van ’n asketiese leefwyse. Die didaktiese en eksemplariese aard van die martelaarsverhale probeer ook om die gaping tussen die teks en die leser te oorbrug. Volgens Grig (2004:5) wil Victor die martelaarsverhale vir die leser toeganklik en verstaanbaar maak. Die martelaar moet egter nie lyding opsoek net om martelaarstatus te verkry nie. Quintus, wat hom vrywilliglik vir martelaarskap beskikbaar gestel het en ander oorreed het om dieselfde te doen, het misluk in sy onderneming en het daarna vals gode aanbid en vir hulle offers gebring: ‘[This] is the reason, brothers, that we do not approve of those who come forward of themselves: this is not the teaching of the Gospel’ (Grig 2004:20). Hiervolgens is vrywillige martelaarskap misleidend. Die martelaarsverhale neig ook na die naasmekaarplasing van Christendom en Judaïsme. Die vervolging van die Jode deur die Siriese leier, Antiochus IV, in die tweede eeu was welbekend. 2.Grig (2004:16): Jesus se versoek dat die beker van Hom weggeneem moet word en Sy opdrag aan die dissipels om van dorp tot dorp te vlug wanneer hulle vervolg word, is problematies vir pro-martelaar eksegete. 3.Hierdie standpunt van Grig verskil van Kuyper se standpunt in die inleiding van Haemstedius (1980:vi) se versameling van martelaarsverhale, naamlik: ‘Christus bloed is het bloed des nieuwen Testaments gestort tot vergewing der zonden. In het bloed der martelaren is niets dergelijks.’ Original Research Die persepsie dat die martelaar se lyding hom of haar deelgenootskap aan Christus se lyding waarborg, is goed in die genre van marteriologiese literatuur gevestig, wat in dié werk van Victor sy hoogtepunt vind. Die begrip van die verlossende en gedeelde aard van lyding verleen aan die Christen ’n geleentheid om haar of sy skuld aan Christus te betaal. Sodoende speel sy of hy ’n rol in haar of sy verlossing (Fahey 1999:226). is die objek van nabootsing.2 Volgens Grig het Ignatius van Antiochus ’n martelaar-mentaliteit daargestel. Sy is ook van mening dat ’n martelaarsdood deel van die imitatio Christi is. Deur ’n martelaarsdood te sterf, word die mens ’n dissipel van Christus en sal sy of hy Christus sodoende bereik (Grig 2004:17). Ignatius beskryf martelaarskap as ‘killing earthly desires and lusts’ (Grig 2004:17). Die martelaar se dood word as sy hergeboorte beskou: ‘[The] birth pangs are upon me […]’ (Grig 2004:17). Die belang van liggaamlike lyding in Ignatius se briewe word deur homself (Ignatius) beklemtoon. Ignatius wou hiervolgens probeer om ’n verband tussen Christus se liggaamlike lyding en sy eie naderende lyding bring (Grig 2004:17). Die funksionaliteit van die martelaarsverhale Die Vandale, wat nou die steun van die Hy wil ook in sy Historia Persecutionis by die Christen-leser die Pauliniese idee laat posvat dat lyding ’n verlossende kwaliteit het. Dit is ook Victor se wens dat sy martelaarsverhale nie net tot Noord-Afrika beperk moet bly nie: ‘[Victor] wrote for a wide audience, both in Africa and abroad’ (Fahey 1999:225). Hy sou ook wou hê dat dié werk by alle groepe mense in die samelewing aanklank moes vind, soos byvoorbeeld die geletterdes, die eenvoudiges of ongeletterdes of ’n mengsel van beide (Fahey 1999:234). 1.Daar word nie vermeld wie die outeur van dié bron is nie. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v46i2.63 Page 3 of 8 Page 3 of 8 Ware mag: Die folteraar en die gefolterde By wyse van ’n voorbeeld word die belangrikheid van die bekendmaking en herhaling van martelaarsverhale of wonderwerke beklemtoon. Die Abitiniese martelaar het te midde van sy marteling met sy folteraar gepraat. Grig wys op die implikasie hiervan: ‘[By] saying such things, it was the glorious martyr himself who tormented Anulinus even in the midst of his own great torments (in suis tormentis magis ipse torquebat’ (Passio Dat. 6 in Grig 2004:70). Grig (2004) noem dat in die Passion of Isaac and Maximian is selfs die instrumente waarmee marteling toegedien is, as oneffektief beskou. Sy skryf: ‘[Now] the bundle of switches lay idle. They were deprived of their strength almost as if double-edged axes and pruning hooks had hacked them to pieces’ (Passio Isaac 7, Grig 2004:70). Wynn (1990:94) verklaar dat Eusebius se Ecclesiastical History in die Christelike literatuur ’n welbekende voorbeeld gebied het van God se oordeel oor gelowiges wat teen Hom gehandel het. Dit lyk of Victor daarna streef om ’n analogie tussen Eusebius (n.d.) se Ecclesiastical History en sý Historia Persecutionis te skep. Sy teologiese konsepsie van die geskiedenis van die Vandale-inval in Noord-Afrika blyk dus ook ’n voorbeeld van goddelike oordeel te wees. Wynn (1990) verklaar: Wynn (1990:94) verklaar dat Eusebius se Ecclesiastical History in die Christelike literatuur ’n welbekende voorbeeld gebied het van God se oordeel oor gelowiges wat teen Hom gehandel het. Dit lyk of Victor daarna streef om ’n analogie tussen Eusebius (n.d.) se Ecclesiastical History en sý Historia Persecutionis te skep. Sy teologiese konsepsie van die geskiedenis van die Vandale-inval in Noord-Afrika blyk dus ook ’n voorbeeld van goddelike oordeel te wees. Wynn (1990) verklaar: Die lydende liggaam word herskep. Die pyn word getransformeer op ’n wyse wat die buitestaander of vyand nie kan begryp nie. Die Christen-martelaar ontneem die folteraar van enige oorwinning: ‘[T]he tortured is more steadfast than the torturer’ (tortore tortus acrior) (Grig 2004:72). Vincent het, aldus Grig, aan sy folteraar gesê: ‘[You] are mistaken, cruel man, if you think you are extracting punishment from me’ (Passio of St. Vincent of Saragossa [153–154] in Grig 2004:73). Coetzee meld dat in Prudentius se Peristephanon word die marteling as verlengstuk van Jesus se kruisiging beskou (Coetzee 1993; Grig 2004:73). Grig verduidelik dat die liggaam en die lyding daarvan in die Peristephanon as van minder belang geag word (Grig 2004:73). Ware mag: Die folteraar en die gefolterde Nadat Vincent se lyk vir die wilde diere gelaat is, het hulle (die wilde diere) geweier om dit aan te raak, en nadat die lyk in die see gegooi is, het dit op die land teruggespoel (Passio St. Vincent [465–512]). Grig (2004:73) stel dit dat Prudentius ’n dubbele sege vir Vincent verklaar: ‘Victorious in violent death, you then triumph over death trampling victoriously over the enemy with your mere body.’ That the Jews were punished by God through the Romans for rejecting Christ and persecuting his followers is a point repeatedly pressed by Eusebius of Rufinus and by Victor’s time had become an exegetical commonplace. (bl. 194) Victor sou dan ook later in die HP verduidelik dat God teenoor die oortredinge van die Christene in Afrika toornig geword het. Original Research Original Research Martelaarsteologie en ideologie Nie-kanonieke Joodse tekste bied ‘n uitdrukkingsgeleentheid vir ’n klimaat waarbinne Christelike idees van martelaarskap moontlik kan figureer (Grig 2004:9). Grig stel dit dat die Joodse held, Eleazar, aan die tiran Antiochus gesê het dat eersgenoemde se dood tot voordeel van sy (Eleazar) se mense (volk) is: ‘[Make] my blood their purification and take my life as a ransom for theirs’ (Grig 2004:10). Nog ’n voorbeeld van die martelaarsverhale uit 2 Makkabeërs is die geval van die sewe broers, wat, nadat Antiochus hulle met oorreding en dreigemente tot ander insigte wou bring, asof uit een mond die volgende woorde aan Antiochus gesê het: Martelaarskap is deur God gestuur. Tertullianus meen dit is verkeerd om van vervolging te vlug. Cyprianus glo dat vervolging God se straf vir wandissipline in die kerk is. Dit kan ook as die resultaat van die samelewing se sonde beskou word (Grig 2004:20). Die martelaar kan ’n geestelike, ’n leek, ’n jeugdige of ou mens, man of vrou, slaaf of vryman wees. As die martelaar van ’n lae status afkomstig is, kan dit tot goeie effek gebruik word. Grig gebruik die voorbeeld van die slawe-meisie, Blandina, wat klein van postuur, swak en onbeduidend was. Blandina het bewys dat sy sterker as haar meesteres was en het sodoende ’n ‘noble athlete’ geword. Daar word ook na haar verwys as ‘noble mother’, wat met merkwaardige παρρησία [vryheid van spraak] teenoor burgerlike owerhede kon praat (Grig 2004:21–22). [By] our suffering and endurance, we shall obtain the prize of virtue and shall be with God on whose account we suffer. But you, because of our foul murder, will suffer at the hand of divine justice the everlasting torment by the fire you deserve. (Grig 2004:10) Teologies gesproke beteken dit dat die martelaar onsterflikheid bereik, terwyl die vervolger tot ewige foltering gedoem is. Hiervolgens word teologiese boetedoening of skadeloostelling van die regskape mens (martelaar), wat vir die geloof sterf, gevestig. Grig (2004:10) verwys hierna as ‘the righteous dead’. Die Evangelie van Johannes beklemtoon die vrywilligheid van die dood van Christus. Martelaars leef in hulle eie dood die imitatio Christi uit. Die paradigmatiese dood van Christus http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v46i2.63 Page 4 of 8 Ware mag: Die folteraar en die gefolterde Augustinus meen dat as wonderwerke by graftombes of tempels plaasvind as gevolg van die oorskotte wat daar weggelê is, dit so is omdat God dit so verkies. Die ontdekking van Stefanus se oorskot het tot vele wonderwerke gelei, wat in traktaatjies bekend as die libelli, bewaar is. Augustinus spoor sy gemeente aan om in die graftombes en tempels in te gaan om die verse wat daar geskryf staan, te sien. Hy wil hê die mense moet dié verse lees, bewaar en met erns bejeën of bestudeer. Hy sê: ‘In this way what is written down in the libellus will also be written down in the congregation’s memory’ (Augustinus Sermones 320). Die martelaar wil bewys dat die idee van lyding paradoksaal is. Waar die persepsie bestaan dat die gebruik van geweld dui op die mag van die folteraar, wil die martelaar die teendeel bewys. Martelaars skuif deur middel van hulle geloof die pyn van hulleself op die folteraar af: ‘[…] the persecutors will become the persecuted’ (Grig 2004:70). Grig (2004:70) beskryf in die Passion of Maxima, Donatilla and Secunda die marteling van drie jong meisies. Sy verklaar dat die prokonsul die meisies met die volgende woorde weggestuur het: ‘Leave me, for I am worn out now’ (Passio Maxima 6, Grig 2004:70). Hierop het Maxima en Donatilla geantwoord: ‘How can you be worn out after one hour? You have just arrived and you are already weary’ (Grig 2004:70). Wonderwerke wat uit martelaarskap spruit, moet bekend gemaak word. Dit moet nie net tot ’n spesifieke plek beperk bly nie, want as dit elders slegs as gerug gehoor word, sal mense skepties wees oor sodanige wonderwerke. By wyse van ’n voorbeeld word die belangrikheid van die bekendmaking en herhaling van martelaarsverhale of wonderwerke beklemtoon. Soos reeds genoem was Augustinus baie kwaad nadat hy verneem het dat Innocentia, ’n toegewyde en adellike vrou van Kartago, nie haar wonderbaarlike herstel van borskanker openbaar gemaak het nie. Grig skryf: ‘Augustinus went back to Innocentia, rebuked her and made her relate the whole story to her companions, who then marveled and glorified God’ (2004:103). Wonderwerke moet dus vertel word om effektief te wees. Wonderwerke wat uit martelaarskap spruit, moet bekend gemaak word. Dit moet nie net tot ’n spesifieke plek beperk bly nie, want as dit elders slegs as gerug gehoor word, sal mense skepties wees oor sodanige wonderwerke. 7.Seneca De Providentia III:9. ‘Veniamus ad Regulum: quid illi fortuna nocuit, quod illum documentum fidei, documentum patientiae fecit? Figunt cutem clavi et quocumque fatigatum corpus reclinavit, vulneri incumbit, in perpetuam vigiliam suspensa sunt lumina. Quanto plus tormenti tanto plus erit gloriae.’ 6.Victor of Vita HP III:22-3: ‘And because she had a full knowledge of the Divine Scriptures, she strengthened others for their martyrdom … When she saw that her only son, who was still of tender years and rather delicate, was afraid and in dread of the punishments, she strengthened him by casting wounding glances and threatening him with her motherly authority to such an extent that he was turned into someone far stonger than his mother.’ Original Research Original Research 4.Seneca III:1. ‘Nunc illud dico, ista quae tu vocas aspera, quae adversa et abominanda, primum pro ipsis esse quibus accident, deinde pro universis, quorum maior diis cura quam singulorum est, post hoc volentibus accidere ac dignos malo esse, si nolint. His adiciam fato ista sic et recte eadem lege bonis evenire qua sunt boni…’ 5.‘So it was that he took on himself every burden, sparing neither his weary limbs nor his decayed old age.’ Eksemplariese funksie Die martelaarsverhale moet dus as model vir gelowiges dien (Grig 2004:4). Grig glo dat eertydse Christelike martelaarsverhale eksemplaries en didakties van aard was. Sodanige martelaarsverhale probeer weens hulle aard om die leser te beïnvloed. Victor skryf byvoorbeeld oor Dionysia, wat haar seun aangespoor het om ondanks die lyding wat hy nog moes verduur, sy martelaarskap te handhaaf.6 Seneca (1928) stel dat Regulus met marteling geassosieer word. Die noodlot het van hom ’n toonbeeld van lojaliteit en lankmoedigheid gemaak. Hiervolgens leer mense van Regulus; hy is ’n voorbeeld daarvan dat hoe erger die marteling is, des te groter sal die roem wees.7 In aansluiting by dié gedagte verklaar Victor, nadat biskop Thomas in die openbaar geslaan is, dat hy dit nie as ’n belediging beskou het nie, maar dat hy God eerder daardeur verheerlik het (Victor of Vita HP I:28). Victor lê sodoende ’n grondslag vir ’n teodisee wat aansluiting vind by die Stoïsyn, Seneca, se De Providentia deur Thomas uit te beeld as iemand wat glo dat slegte dinge jou nie moet raak nie, dat hulle ἀδιάφορα [onverskillig] is. Marteling moet in belang wees van die individu wat daaraan onderwerp word.4 Die viervoudige funksies van Victor se martelaarsverhale in die Historia Persecutionis the gospel of God ‘from Jerusalem as far as Illyricum’ (Rom 15:19), recognize what the Arian Vandals are doing, and your captive sons who groan in lamentation; and all you holy apostles, groan for us in unison.’ (Victor of Vita, HP III:69) ’n Soortgelyke sentiment wat reeds voorheen vermeld is, maar wat hier ook aandag geniet, is die mening van Salvianus, wat volgens Moorhead geglo het dat die Vandale se vervolging van die Christene in Noord-Afrika ’n straf van God is (Moorhead 1992:x). Die Christene in Noord-Afrika was immoreel en het losbandige lewens gelei (Moorhead 1992:x). Op grond hiervan moet die martelaarsverhale in die Historia Persecutionis nie net ’n literêre werk wees nie, maar moet dit ook in die sedeleer. Dit is weens die etiese dimensie dat die Historia Persecutionis nie net plaaslik invloed sal hê nie, maar dat dit ook die nie-Christen of afvallige beïnvloed: ‘[…] the faithful and the waverers […] they were the target audience, the sympathetic eyes and ears’ (Shanzer 2004:280). Victor probeer in sy Historia Persecutionis om die lyding wat die Christene in Noord-Afrika onder die Vandale moes verduur, weer te gee. Hy gebruik rolmodelle soos Quodvultdeus, Eugenius en Cyprianus om die gemeenskap te oorreed om standvastig in hulle geloof te bly en om dit by die gemeenskap tuis te bring dat lyding ’n goddelike en verlossende kwaliteit het. Victor haal ’n Bybelteks uit Eksodus aan om dié gedagte te staaf: ‘The more they afflicted them, the more they multiplied and grew in strength’ (Victor of Vita HP I:23; Eks 1:12). Hy sê aangaande die biskoppe: Nevertheless, when those [the bishops] who had been placed in exile died, others were not permitted to be ordained for their towns. Despite this, in the midst of these things the people of God [the bishops] remained steadfast in the faith, and, like a swarm of bees’ dwellings of wax, it was strengthened as it grew with the honeyed pebbles of faith.’ (Victor of Vita HP I:23) Victor glo ook dat die hongersnood en droogte van 484 n.C. ‘n goddelike oordeel was: At that time a famine occurred which was beyond belief, and it began At that time a famine occurred which was beyond belief, and it began to devastate the whole of Africa, laying it all waste. There was no rain then; not a single drop fell from heaven. This did not happen for no reason, but in accordance with the true and just judgment of God.’ (Victor of Vita HP III:55) to devastate the whole of Africa, laying it all waste. There was no rain then; not a single drop fell from heaven. This did not happen for no reason, but in accordance with the true and just judgment of God.’ (Victor of Vita HP III:55) Grig meen martelaarskap is belangrik vir diskussies aangaande wonderwerke en die liggaamlike opstanding. Volgens Augustinus is martelare getuies (testes) van die geloof in die liggaamlike opstanding van Christus (Augustinus, De civitate Dei 22.9.3–4). Augustinus sê aangaande die martelare: Hy wil hiervolgens ’n apokaliptiese verwagting by die leser skep. Hy meen dat Christene ondanks die hongersnood en droogte deur goddelike bemiddeling gered is. Hy het sy weergawe van dié natuurramp op die werk van Rufinus gebaseer, wat weer sý weergawe geskoei het op die Bybelse verhaal van die plaag en donkerte wat oor Egipte geheers het (Eks 10:23; Wynn 1990:195). They suffered because they spoke the truth and because of this they can perform miracles. The first and the foremost of these truths is again, Christ’s bodily resurrection and Christ’s promise that we shall all share in it. (Augustinus De civitate Dei 22.10) http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v46i2.63 Page 5 of 8 Filosofiese funksie […] the cult of the martyrs, whose stories would be told and re-told, time collapsing with the repetition of the acta (representation), the martyr evoked again with the celebration of mass at his or her memoria (praesentatio). (bl. 5) Daar is ook ’n filosofiese rol vir die martelaarsfigure. Antieke filosowe soos Aristoteles beskou martelare as modelfigure wat deur middel van selfopoffering hulle doelwit bereik.9 Van Henten en Avemarie (2002) skryf: Victor verklaar aangaande die oorlewering van martelaars verhale: ‘One should never remain silent […] and there can be nothing shameful in something which contributes to the praise of one who suffers’ (Victor of Vita HP I:28). Op grond hiervan het martelaarsverhale belangrike implikasies vir godsdiensbeoefening, veral met betrekking tot die verering van die martelare in kerkdienste. Aristotle characterises a virtuous person as somebody who is prepared to sacrifice himself for one’s friends and one’s homeland and, if necessary, to die for it. He also holds that it would be better to live one year nobly than many years in an ordinary way. (bl. 11) Victor se martelaarsverhaal oor Servus vertoon duidelike ooreenkomste met Seneca se beskrywing van die filosofiese model van Cato wat vir ’n tweede keer moes sterf: Hierdie verhale kan ook op die gebied van geestelike magspolitiek gebruik word. Mag speel ’n belangrike rol in die vestiging van godsdiens (Grig 2004:6). Hiervolgens dien martelare as tussengangers tussen God en mens. Om sodoende oor die mag of vermoë van ’n martelaar te beskik, moet die volgende voorwaardes gehandhaaf word: ‘[…] prayer, possession of relics, being buried near a martyr, building something in honour of a martyr’ (Grig 2004:6). Inde fuit diis immortalibus satis spectare Catonem semel. Retenta ac revocata virtus est, ut in difficiliore parte se ostenderet; non enim tam magno animo mors initur quam repetitur’ [Daarom sou ek glo dat die wond nie sekuur of effektief genoeg was nie; dit was nie genoeg vir die onsterflike gode om Cato net eenmaal te aanskou nie. Sy mannemoed is teruggehou en teruggeroep, sodat dit in ’n nog wreder rol vertoon word, want om die dood in te gaan verg nie so ’n groot gees of siel as om dit ’n tweede keer te soek. [Seneca II:12 (outeur se eie vertaling)] Deur middel van ’n martelaarsdood word die mens na ’n hoër vlak getransendeer. 8.Seneca II:4. ‘Scias licet idem viris bonis esse faciendum, ut dura ac difficilia non reformident nec de fato querantur, quicquid accidit boni consulant, in bonum vertant. Non quid sed quemadmodum feras interest.’ 10.Victor of Vita HP II:33. ‘It was then that the blessed pontiff Cyprian, the bishop of Unizibir, approached them. An excellent comforter, he encouraged them individually with an affectionate and fatherly kindness, not without rivers of flowing tears, prepared to “lay down his life for the brothers” (1 Jn 3:6) and of his own accord to deliver himself up to like sufferings, if he were allowed. He spent all that he had on his needy brothers in their present necessity, for he sought a way of being associated with the confessors, being a confessor himself in spirit and virtue.’ 9.Seneca III:5. ‘Idem facit fotuna: fortissimos sibi pares quaerit, quosdam fastidio transit. Contumacissimum quemque et rectissimum aggreditur, adversus quem vim suam intendat: ignem experitur in Mucio, paupertatem in Fabricio, exilium in Retilio, tormenta in Regulo, venenum in Socrate, mortem in Catone.’ 11.Glossary. Eskatologie beteken letterlik ‘the study of the last things.’ Dit fokus op die Koninkryk van God, oordeelsdag, hemel, hel, die opstanding van die liggaam en die Tweede Koms van Christus. Original Research In aansluiting hierby verklaar Apollonius van Tyana dat elke persoon sigself ter wille van vryheid, volk en vriende en geliefdes moet opoffer (Van Henten & Avemarie 2002:11). Victor noem Cyprianus as só ’n voorbeeld. Laasgenoemde was bereid om sy eie lewe vir sy medegelowiges af te lê. Hy (Victor) beweer dat Cyprianus alles wat hy gehad het op die behoeftige gelowiges uitgegee het.10 Voorbeelde van sodanige opofferings in die antieke tye is die selfmoord van Sokrates en Thrasea Paetus. Joodse sowel as Christen-martelaars deel dieselfde siening omtrent Sokrates se dood. Hulle beskou devotio (devotion) as die laaste uitweg om oorwinning. Devotio beteken: ‘… the willingness to sacrifice oneself for the well- being of a group or a major cause’ (Van Henten & Avemarie 2002:19). Van Henten en Avemarie beklemtoon Socrates se eksemplariese gehoorsaamheid aan die wette teenoor die opinie van ander mense. Sokrates is die geleentheid gegun om te vlug om sodoende die doodstraf vry te spring, maar hy het eerder verkies om hom aan daardie wette wat vir sy dood verantwoordelik sou wees, te onderwerp. moet mense nie vir swarighede en moeilikhede terugdiens en oor hulle lot kla nie. Hulle moet wat ook al gebeur in ’n goeie gees opneem en dit in iets goeds omskep. Volgens Seneca is van belang nie wat jy verduur nie, maar hoe jy dit verduur.8 Volgens Policarpus moet liggaamlike lyding dus van minder belang beskou word en moet martelaarskap as ‘[…] a deliverance after death’ aanvaar word (Van Henten & Avemarie 2002:114). Met betrekking tot die eksemplariese of didaktiese dimensie van martelaarsverhale word mense martelaars omdat ander mense martelaars van hulle maak. Henten en Avemarie (2002:7) verklaar: ‘Martyrs are exemplary figures ”who exemplify the ideal way of life”.’ Dié benadering van Van Henten en Avemarie vertoon ooreenkomste met Origenes se Exhortations to Martyrdom, waarin martelaars as rolmodelle voorgehou word. Henten en Avemarie (2002:8) transendeer hiervolgens kultuurgrense wanneer hulle ooreenkomste tussen die Joodse Makkabëer-verhale en die Bybelse helde uitwys. Martelaarsverhale moet herhaal word (Grig 2004): Etiese funksie Op grond van die eksemplariese of didaktiese dimensie dien martelaarsverhale as brug tussen die teks en die wêreld waarin die leser bestaan (Grig 2004:5). Hiervolgens moet die martelaarsverhaal op ’n positiewe wyse vir die leser of gehoor geskets word. Daar moet meer klem op die heldhaftige gedrag van die martelaar geplaas word as op die grafiese beskrywing van die wreedhede tydens die vervolging. Moorhead glo dat dit egter nie, in die geval van Victor se martelaarsverhale, geskied het nie. Hy (Moorhead 1992:x) verklaar: ‘he [Victor] proceeds to give a minutely detailed account of numerous atrocities inflicted on the Catholics in the proconsular province’. Die uitbeelding van die martelare se leefwyse moet die leser aanspoor om hulle dade na te streef. Victor verwys onder andere na Diogratias, ’n biskop van Kartago. Hy het byvoorbeeld voorkom dat vrygebore manne deur die Vandale as slawe geneem word. Diogratias het ook ondanks sy ouderdom onvermoeid as verpleër opgetree toe hy saam met dokters rondtes gedoen het: ‘The blessed bishop acted like a good nurse. He continually went on rounds with the doctors, and food was brought behind him …’ (Victor of Vita HP I:23, 26).5 Sodanige voorbeeld beklemtoon ook ’n behoefte vir die handhawing van morele waardes in die burgerlike samelewing. Victor se Historia Persecutionis verwys ook na onder andere Petrus en Paulus as voorbeelde vir mense om moreel goed te leef: Van Henten en Avemarie (2002:100), wat die heldhaftige gedrag van die martelaar bespreek, beweer dat Blandina, ’n martelaar van slawe-afkoms, wat gedurende haar lyding met God gekommunikeer het, geen liggaamlike pyn ervaar het nie: ‘Blandina communicates with Him during her final suffering, not feeling the wounds caused by the horns of the bull.’ Natuurlik Intercede, you patriarchs, from whose lineage she who now labours on the earth was born; pray, you holy prophets, who see afflicted the one of whom you formerly sang in prophetic utterance; be her supporters, you apostles, you who ran to and fro across the whole world like swift horses so that you might bring her together as the Lord ascended over you. Especially you, blessed Peter, why do you not speak on behalf of the sheep and lambs entrusted to you by the Lord of all, in his great care and concern? You, holy Paul, teacher of the gentiles, who preached http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v46i2.63 Page 6 of 8 Page 6 of 8 12.‘For even if this present life were the only one and we did not hope for the other life, eternal and true, I would not act in such a way as to enjoy glory for a short and passing period while being ungrateful to my creator who had faith in me.’ Original Research Die bestaan van ’n martelaar is op geweld geskoei: ‘Suffering is what unites and constitutes the Church, providing both an individual and a communal, that is, ecclesiastical, identity’ (Grig 2004:65). Die name van martelare word ook by eucharistiese gebede ingesluit. Die kerk vertrou hierdeur aan die martelaars ‘n bemiddelaarsrol toe (Grig 2004:38). one which will never end and the life to be desired is the one which will be enjoyed for ever’ (Victor of Vita HP III:23). Persepsies van ’n ewige lewe is essensieel vir die ontwikkeling van ’n materiologiese konsep: ‘[Why] […] wished to enjoy glory for a little while and perish for eternity?’ (Victor of Vita HP III:51; HP III:23). Vervolgens skryf Victor: ‘I would not act in such a way as to enjoy glory for a short and passing period while being ungrateful to my Creator who had faith in me’ (Victor of Vita, HP III:27). Grig beweer dat ’n martelaar as: ‘[…] a ransom for the sin of our nation’ beskou word (Grig 2004:10). Martelaarsverhale is sentraal vir ’n martelaarsideologie en lei vervolgens tot ’n Christelike identiteit. Strawwe wat aan ’n martelaar opgelê word, hou geen geestelike benadeling vir die slagoffer in nie. Dit strek eerder tot nadeel van diegene wat daarin behae skep (Seneca, De Providentia III:2).14 Grig (2004:72) beweer dat in haar weergawe van die marteling van Prudentius, foltering eerder wedergeboorte vir die slagoffer meebring. Grig glo dat Prudentius in sy Peristephanon marteling as verlengstuk vir Christus se lyding beskou (Grig 2004:72). Fahey sê: ‘Through the acceptance of their suffering, the members of the community share in Christ’s Passion and witness the end of their sinfulness’ (Fahey 1999:235). Die martelare neem sodoende aan die verlossende genade van Christus se bloed deel (Grig 2004:72). 14.‘… quaedam incommoda pro is esse quibus accident’. 13.‘God dwells in his saints, according to the promise in which he said: “I shall dwell in them”.’ Aansporende funksie Die paradigmatiese dood van Jesus is die objek vir nabootsing (imitatio Christi) vir die martelaar. Grig (2004:17) verklaar: ‘[…] it is by dying in this way that he becomes a disciple, in this way […] he reaches Jesus’. Die doel wat die martelaarsverhaal ook in die oog het, is om as aansporing te dien vir die mens om ten spyte van marteling te volhard. Lyding of marteling is hiervolgens ’n natuurlike gevolg van die mens se sonde. Victor verklaar in Pauliniese konteks dat die sondige liggaam deur middel van marteling vernietig word en dat die mens daarna nie méér slaaf van die sonde sal wees nie: ‘She lives on, a virgin and the mother of many virgins of God’ (Victor of Vita HP I:35; III:27).12 Die gedagte weerklink ook in ’n Bybelvers (Fahey 1999): Volgens Grig (2004:90) probeer Hieronimus homself as verpersoonliking van die magiese krag van die martelaar uitbeeld: ‘[…] when he [Hieronimus] has been angry, or has harboured evil thoughts, he does not dare enter the basilicas of the martyrs, but shudders in body and soul’. Die oorskot van die martelaar is van dieselfde wese as dié van God. Liggaamlike lyding dien hiervolgens as vervolmaking van die lyding van Christus. Fahey (1999:235) is dus van mening dat aardse lyding nie onbillik is nie: ‘[…] rather it is a necessary part of the way of salvation’. Volgens Grig (2004:92) is Victricius van mening dat martelare pleitbesorgers en goedgesinde regters is wat vonnisse kan verlig. Of weet julle nie dat ons almal wat in Christus Jesus gedoop is, in sy dood gedoop is nie? Ons is dus saam met Hom begrawe deur die doop in die dood, sodat net soos Christus uit die dode opgewek is deur die heerlikheid van die Vader, ons ook so in ’n nuwe lewe kan wandel. Want as ons met Hom saamgegroei het deur die gelykvormigheid aan sy dood, sal ons dit tog ook wees deur dié aan sy opstanding; aangesien ons dit weet dat ons oue mens saam gekruisig is, sodat die liggaam van die sonde tot niet gemaak sou word en ons nie meer die sonde sou dien nie.’ (Rom 6:3–6; bl. 235) Filosofiese funksie Alhoewel Victor nie meld of Victoria se dood as gevolg van marteling was nie, bevestig hy die benadering dat die martelaar van die aardse tot die goddelike gevoer word: ‘[Lifted] her affections far above the earth and despised the world with its desires’ (Victor of Vita HP III:26 en verder). Die bonatuurlike visie van die martelaar wat eie aan die Christelike veld is, bied eskatologies hoop op herlewing ná die dood of anders gestel, onsterflikheid (Grig 2004:9; McBrien 1980).11 Victor skryf ten opsigte van die martelaarskap van Dionysia: ‘The punishment to be feared is the Servus wat reeds in die tyd van Gaiseric gemartel is, ondergaan ter wille van die beskerming van die Christelike geloof ’n tweede martelaarsdrama. Hy wou nie die geheime van ’n sekere vriend van hom, wat met die Christelike geloof verband hou, openbaar maak nie. Ter wille van die handhawing van die geloof en die deug van vriendskap verkies Servus om homself vir marteling aan te bied. Victor (HP III) stel: And if he faithfully displayed his faith for the sake of a man, and no gain, how much more must he have done so for the sake of the One who will render to him a reward for that faith? (bl. 25) http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v46i2.63 Page 7 of 8 Mededingende belange Grig, L., 2004, Making martyrs in late antiquity, Gerald Duckworth and Co., Ltd., London Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Haemstedius, A., 1980, Historie der Martelaren, Den Hertzog’s Uitgeverij B.V., Utrecht. McBrien, R., 1980, Catholicism, vol. 1, Winston Press, MN. McBrien, R., 1980, Catholicism, vol. 1, Winston Press, MN. Moorhead, J., 1992, Victor of Vita: Historia Persecutionis, Liverpool University Press, Liverpool. Raven, S., 1969, Rome in Africa, Evans Brothers, London. http://dx.doi.org/10.4324/ 9780203418444 Slot Victor meen in Pauliniese konteks dat ‘n martelaar wat gefolter word sodoende deel het aan die lyding (of kruisdood) van Christus (Fahey 1999:234; Victor of Vita HP II:89).13 Hy haal ’n Bybelvers ter stawing aan: ‘Bly in My, soos Ek in julle (Joh 15:4; Victor of Vita, HP II:89). Victor haal ook Paulus se woorde aan: ‘[…] Of is julle nie seker van julself dat Jesus Christus in julle is nie […] (2 Kor 13:5; Victor of Vita, HP II:89). Martelaarskap is die ‘[…] chalice of salvation’ (Grig 2004:18). Hiervolgens dien die martelaar se dood as ’n tweede doop; ‘n doop in of met bloed. Origenes verklaar dat die mens deur middel van die dood van ’n martelaar hom of haarself in eie bloed doop en sodoende van sonde bevry raak (Grig 2004:18). Tertullianus is in ooreenstemming met Origenes as laasgenoemde meen dat martelaarskap vir ’n tweede vertroosting voorsiening maak. Die benadering is belangrik vir afvallige Christene wat weereens hulle geloof wil beoefen: ‘The importance of this idea, that martyrdom could wipe the slate clean […] for lapsed Christians, […] only in this way could they atone for their earlier apostasy’ (Grig 2004:18). Victor spreek spesifiek die Afrika-gehoor van sy tyd aan. Hy streef daarna om sy gemeente in Noord-Afrika te vertroos en aan te spoor om standvastig in hulle geloof te bly en ook by hulle die persepsie te laat posvat dat marteling ’n goddelike en verlossende kwaliteit behels. Dit is ook Victor se wens dat sy martelaarsverhale nie net tot Noord-Afrika beperk moet bly nie. Dit moet by alle groepe mense in die samelewing aanklank vind, soos byvoorbeeld die geletterdes, die eenvoudiges of ongeletterdes, of ‘n mengsel van beide. Hy glo dat martelaars se lyding aan hulle ’n deelgenootskap aan Christus se lyding waarborg. Martelaarsverhale is bedoel om die mense tot aansporing of inkeer te bring en dit skryf voor. Op grond hiervan dien die martelaarsverhale in die Historia Persecutionis ’n vierledige funksie, naamlik die etiese, eksemplariese, filosofiese en aansporende. Hiervolgens is die martelaarverhale didakties van aard en onderlê dit ook deug vir die handhawing van ’n asketiese leefwyse. Die martelaars se bloed verleen aan hulle παρρησία [’n sogenaamde vryheid van spraak] voor God. Sodanige vryheid van spraak waarborg aan die martelaar http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v46i2.63 Page 8 of 8 Original Research bemiddelaarstatus, die vermoë om vir die aardse sondaars voorspraak te doen. Erkenning Frend, W.H., 1971, The Donatist church: A movement of protest in Roman North Africa, Oxford University Press, Oxford. Slot Op grond hiervan moet die mens die vierledige funksie van die martelaarsverhale in die Historia Persecutionis van Victor van Vita betrag. Creed J.L., (ed.), 1984, Lactantibus, De Mortibus Persecutorum, Clarendon Press, Oxford, England. Eusebius, n.d., lib viii-ix: Rufinus of Aquileia and the Historia Ecclesiastica. Fahey, W.E., 1999, ‘History, community, and suffering in Victor of Vita’, in D. Kries & C.B Thacz Nova Doctrina Vetusque, Essays in Early Christianity in honor of Fredrich W. Schlatter, S.J., American University Studies, Series vii, Theology and Religion, vol. 207, pp. 225–241, Peter Long Publishing Inc., NY. Literatuurverwysings Seneca, 1928, De Providentia, Moral Essays, vol. 1, Heineman, London. Aristotle, Eth. Nic, 1169a. Shanzer, D., 2004, ‘Intentions and audiences: History, hagiography, martyrdom, and confession in Victor of Vita’s Historia Persecutionis ’, in A.H. Merrills (ed.), Vandals, Romans and Berbers, pp. 179–202, Ashgate Publishing Limited, Aldershot. Augustinus, De Civitate Dei 22 9.3-4. Augustinus, De Civitate Dei 22 9.3-4. Augustinus, Sermones 320. Augustinus, Sermones 320. Swartz, N.P., 2010, ‘Reflections on historical writing: An investigation of the application of Cicero’s rules for the historian in Victor’s Historia Persecutionis’, Studia Historiae Ecclesiasticae xxxvi (2), 11–27. Coetzee, D.J., 1993, ‘Die funksie en betekenis van die narratiewe sisteem in die martelaarshimnes van Prudentius se Liber Peristephanon’, Ph.D. Proefskrif, Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, Universiteit van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein. Coetzee, D.J., 1993, ‘Die funksie en betekenis van die narratiewe sisteem in die martelaarshimnes van Prudentius se Liber Peristephanon’, Ph.D. Proefskrif, Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, Universiteit van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein. Van Henten, J.W. & Avemarie, F., 2002, Martyrdom and noble death, Selected texts from Greaco-Roman, Jewish and Christian Antiquity, Routledge, London. Coetzee, D.J., 1993, ‘Die funksie en betekenis van die narratiewe sisteem in die martelaarshimnes van Prudentius se Liber Peristephanon van Tacitus, Ann. xv:44’, Ph.D. Proefskrif, Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, Universiteit van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein. Victor of Vita, Historia Persecutionis (HP), Victoris Episcopi Vitensis Historia Persecutionis Africanae provinciae Victor (History of the Vandal Persecution), (transl.), Morhead, University of Liverpool Press, Liverpool. Coetzee, D.J., 1993, in D.J. Coetzee, ‘Die funksie en betekenis van die narratiewe sisteem in die martelaarshimnes van Prudentius se Liber Peristephanon van Tertullian, Ad Nationes 1, 4’, Ph.D. Proefskrif, Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, Universiteit van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein. Coetzee, D.J., 1993, in D.J. Coetzee, ‘Die funksie en betekenis van die narratiewe sisteem in die martelaarshimnes van Prudentius se Liber Peristephanon van Tertullian, Ad Nationes 1, 4’, Ph.D. Proefskrif, Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, Universiteit van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein. Wynn, P., 1990, Rufinus of Aquileia’s ecclesiastical history and Victor of Vita’s history of the Vandal Persecution, Classica et mediaevalia, Issue 41, pp. 187–198, Librairie Gyldendal G.E., Stechart & Co., NY. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v46i2.63 doi:10.4102/ids.v46i2.63

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/63/700

Afrikaans

Spieëltjie, spieëltjie ... ? Read online: Hybels se bekommernis is oor die stand van sake in die samelewing (lees hoofsaaklik VSA) en hy stel dit dat Christene ’n positiewe verskil tot eer van God kan maak. Hy gaan van die veronderstelling uit dat mense na die goeie hunker, maar in sondige leefpatrone vasgevang bly. Christene word aangemoedig om nie moedeloos te word en op te gee nie, maar om eerder hulle geloof uit te leef om sodoende ’n verskil te maak wat verandering tot gevolg kan hê. Om hierin te slaag, moet die karakter van God uitgedra word deur ’n goddelike leefwyse. Die waarde van die boek lê juis hierin dat dit Christene uitdaag om hulle getuienis eerlik in die openbaar sowel as in die binnekamer te evalueer. Dit is eintlik laasgenoemde wat vir Hybels as die bepalende maatstaf dien. Hy meen dat getuienis persoonlik en met absolute eerlikheid geassesseer behoort te word, omdat dit uiteindelik net die individu en sy of haar versoekings is wat geëvalueer word met niemand anders om die woede of trane van berou te keer of wie beïndruk moet word nie. Dit is net die individu en God. Hy pleit vir ’n getuienis wat konsekwent die karakter van God uitbeeld. Hybels gee insigte vir agt basiese karaktereienskappe, waaronder moed, dissipline, visie, volharding en liefde. Laasgenoemde onderskei hy as tere, streng, opofferende en radikale liefde en herlei dit terug na die karaktereienskappe. Hierdie onderverdeling van liefde neem amper die helfte van die boek in beslag. Bill Milliken, bekende kinderbedienaar, het aanvanklik die idee in sy boek ‘Tough love’ (1968) gepromoveer. Die verdeling van liefde in onderafdelings kan egter die indruk gee dat ’n persoon soms na die een of ander uiterste neig in plaas daarvan om die liefdesbeeld in die geheel uit te straal. Hybels rugsteun sy skrywe met gereelde relevante of persoonlike verwysings na sy eie swakhede. Dit dra by om die boek se boodskap te verpersoonlik. Gereelde Skrifverwysings verdiep die boodskap. Sommige van die voorbeelde is in die eerste wêreld (bl. 11, 61) gekontekstualiseer, maar dit domineer nie die oorhoofse boodskap nie. Soms kry ’n mens die indruk dat die boek so letterlik vertaal is dat dit die vloei van die gesprek in die teks tot ’n mate benadeel. Hierdie is beslis ’n vakansieboek – ’n boek wat ouers saam met hulle kinders (bv. hoofstuk 10) kan lees en saam daaroor ’n gesprek kan voer. Focus review Page 1 of 1 Focus review Page 1 of 1 Page 1 of 1 Focus review Spieëltjie, spieëltjie ... ? Dit is egter ook gebruikersvriendelik vir klein of groot groepe in die gemeentebediening. Hierdie is ook ’n boek vir persoonlike bemagtiging – in die binnekamer met God alleen. Daar het die leser die geleentheid het om met diep nadenke eerlike selfondersoek te doen, swakhede te bely en om te sê ‘Here help my om ’n verskil in hierdie sondige wêreld te maak.’ Hybels se boodskap is: ‘As jy kan asemhaal, kan jy, as Christen, deur woord en daad ’n samelewingsverskil maak.’ Spieëltjie, spieëltjie ... ? Daar het reeds verskeie publikasies uit die pen van Bill Hybels, senior pastoor van Willow Creek Community Church in die VSA, gekom. Die eerste uitgawe van hierdie boek is al meer as 20 jaar gelede uitgegee en is nou ook in Afrikaans vertaal. In die lig van die stroom nuwe publikasies en die oormaat kennis en verandering waarmee ’n mens daagliks te doen kry, is so ’n lang rakleeftyd iets besonders. Die onmiddellike gevolgtrekking is dat hierdie ’n boek is wat lesers aangryp en waarvan die inhoud nog steeds toepaslik is. Book Title: Wie is jy as niemand kyk nie? Book Cover: Author: B. Hybels ISBN: 978-4316-0003-8 Publisher: Christelike Uitgewers- maatskappy, 2012, R89.95 *Book price at time of review Review title: Spieëltjie, spieëltjie ... ? Reviewer: Raymond Potgieter1 Affiliation: 1Faculty of Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Email: ray@csmdist.com Postal address: PO Box 19491, Noordbrug 2522, South Africa How to cite this book review: Potgieter, R., 2013, ‘Spieëltjie, spieëltjie ... ?’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #664, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.664 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Book Title: Wie is jy as niemand kyk nie? Book Cover: Author: B. Hybels ISBN: 978-4316-0003-8 Publisher: Christelike Uitgewers- maatskappy, 2012, R89.95 *Book price at time of review Review title: Spieëltjie, spieëltjie ... ? Reviewer: Raymond Potgieter1 Affiliation: 1Faculty of Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Email: ray@csmdist.com Postal address: PO Box 19491, Noordbrug 2522, South Africa How to cite this book review: Potgieter, R., 2013, ‘Spieëltjie, spieëltjie ... ?’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #664, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.664 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under thei Wie is jy as niemand kyk nie? Book Cover: Author: B. Hybels ISBN: 978-4316-0003-8 Publisher: Christelike Uitgewers- maatskappy, 2012, R89.95 *Book price at time of review Review title: Spieëltjie, spieëltjie ... ? Reviewer: Raymond Potgieter1 Affiliation: 1Faculty of Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Email: ray@csmdist.com Postal address: PO Box 19491, Noordbrug 2522, South Africa How to cite this book review: Potgieter, R., 2013, ‘Spieëltjie, spieëltjie ... ?’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #664, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.664 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: doi:10.4102/ids.v47i1.664 http://www.indieskriflig.org.za

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/664/855

Afrikaans

Author: Stephan Joubert In Deel 2 bespreek die skrywer elke boek of brief van die Nuwe Testament aan die hand van die volgende breë indeling: die ontstaansituasie met die klem op historiese vrae ten opsigte van die skrywer, die eerste lesers, die datering en algemene oogmerke met die dokumente; die opbou of verhaal van die boek in terme van struktuur, temas, argumentasie, ensovoorts; die uitbeelding van die hooffigure en/of die hooftemas van die dokument; en laastens ’n reis deur die boek met kerngedeeltes as stilstaanplekke. Hierdie basiese indeling is sinvol en is van groot waarde vir lesers aangesien dit die merkers vir die verantwoordelike verstaan van die dokumente uit Deel 1 vaspen. Tog word die indeling nie slaafs nagevolg nie. Slegs twee tot vier hoofstukke word in elke dokument spesifiek aan die orde gestel. Dit mag moontlik ’n frustrasie vir lesers wees wat meen dat ander gedeeltes uit ’n boek of brief dalk nader aan die kern is en dus meer aandag verdien. ’n Mens moet egter die doelwit van die totale publikasie in gedagte hou en aanvaar dat daar altyd hieroor meningsverskil sal wees. Die vrae aan die lesers wat dwarsdeur die boek voorkom, beklemtoon die skrywer se spesifieke doel met die boek, naamlik om ’n Bybelskool in boekvorm te wees. Die inhoud daag dikwels die lesers se bestaande oortuigings uit, deur byvoorbeeld alternatiewe standpunte oor die outeurskap of die interpretasie van spesifieke teksgedeeltes te stel. Die vrae is gevolglik daarop gemik om die lesers tot nadenke te dwing. Soms verg die vrae self verdere navorsing (bv. die vraag op bl. 54 oor die simboliese voorstelling van die vier Evangelies) en soms is die vrae op dieper nadenke gerig (bv. die vraag oor die wese van genesing op bl. 79). Met hierdie kritiese vrae word die lesers persoonlik by die inhoud betrek eerder as wat hulle buitestanders bly wat bloot inligting inneem. Die vrae mag sommige lesers dalk moedeloos maak, want die skrywer bied nie klinkklare antwoorde op hierdie vrae nie. Dit dwing die lesers egter tot die beoordeling van hulle eie oortuigings. How to cite this book review: Goede, H., 2013, ‘’n Bybelskool in boekvorm’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #714, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.714 Ek beveel Ontsluit die Nuwe Testament deur Stephan Joubert sterk aan vir alle gelowiges wat erns maak met persoonlike Bybelstudie. Book review Page 1 of 1 Book review Page 1 of 1 Page 1 of 1 Book review Author: Stephan Joubert Wees egter gewaarsku: hierdie is ’n boek wat ’n mens se persoonlike oortuigings oor baie sake rakende die Bybel en geloof op ’n verantwoordelike wyse uitdaag. Die taalgebruik neig soms na die teologiese (soos die Latynse terme op bl. 24 wat sonder vertaling aangebied word) en die omvang van die inligting wat die skrywer weergee, kan soms oorweldigend voel. ’n Mens moet werklik aan elke Bybelreis die nodige tyd en aandag spandeer wat dit verdien. Die vrug van elke reis is eweneens oorweldigend: ’n breër en verdiepte kennis van die Nuwe Testament wat mense leer om verantwoordelik met elke teks, ook in die Ou Testament, om te gaan. Ek raai elke gelowige (Bybelstudiegroep of kleingroep) aan om hierdie bron byderhand te hou wanneer die Nuwe Testament oopgeslaan word, want Joubert het uitstekend in sy ambisieuse doelwit geslaag. ’n Bybelskool in boekvorm Professor Stephan Joubert is goed onder gelowiges bekend as ’n openbare spreker en prediker, asook ʼn boek- en rubriekskrywer. Ook internasionaal is hy ’n gerekende navorser oor die Nuwe Testament. Veral hierdie feit spreek duidelik uit sy jongste publikasie, Ontsluit die Nuwe Testament. Met die intrapslag besef ’n mens dat hierdie nie maar net nog ’n Bybelstudiegids is nie. Joubert stel in die ‘Inleiding’ (bl. 13) dat dit ook nie ’n vers-vir-vers-kommentaar op die Nuwe Testament is nie. Die doel van hierdie publikasie is eerder om die lesers die nodige vaardighede te gee om die eie aard en inhoud van elke boek van die Nuwe Testament goed te verstaan. Dit klink dus meer na ’n inleiding tot die Nuwe Testament. Die skrywer stel vir homself ’n baie ambisieuse doelwit, naamlik om vir gelowiges in die kerkbanke ’n tipe bron beskikbaar te stel wat teoloë tipies sal benut. Sy eie beskrywing van die boek as ‘’n Bybelskool in boekvorm’, is gewis gepas. Book Title: Ontsluit die Nuwe Testament Book Cover: Author: Stephan Joubert ISBN: 9781431604258 Publisher: Vereeniging, Christelike Uitgewersmaatskappy, 2012, R199.94 *Book price at time of review Review Title: ’n Bybelskool in boekvorm Reviewer: Hendrik Goede1 Affiliation: 1Unit for Reformed Theology, Faculty of Theology, North- West University, South Africa Email: henniegoede@telkomsa.net Postal address: PO Box 264311, Three Rivers 1935, South Africa How to cite this book review: Goede, H., 2013, ‘’n Bybelskool in boekvorm’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #714, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.714 Note: Article republished with corrected title. Scan this QR code with your Read online: Book Title: Ontsluit die Nuwe Testament Book Cover: Author: Stephan Joubert ISBN: 9781431604258 Publisher: Vereeniging, Christelike Uitgewersmaatskappy, 2012, R199.94 *Book price at time of review Review Title: ’n Bybelskool in boekvorm Reviewer: Hendrik Goede1 Affiliation: 1Unit for Reformed Theology, Faculty of Theology, North- West University, South Africa Email: henniegoede@telkomsa.net Postal address: PO Box 264311, Three Rivers 1935, South Africa How to cite this book review: Goede, H., 2013, ‘’n Bybelskool in boekvorm’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #714, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.714 Note: Article republished with corrected title. Book Cover: Die boek bestaan uit 95 Bybelreise wat die leser op ’n ontdekkingstog deur die Nuwe Testament neem. Deel 1 skop af met enkele basiese beginsels vir Bybeluitleg en fokus op die aard van die Bybel as God se Woord, ’n heilshistories-eskatologiese benadering tot die Bybel, genre- sensitiwiteit en ook ’n kontekstuele lees van die Nuwe Testament aan die hand van belangrike waardes en sosiale stelsels van die tyd. Hierdie deel skep die geleentheid vir lesers om hulle eie vooronderstellings oor en verstaan van die Bybel hieraan te meet. Dit is noodsaaklike leesstof vir alle gelowiges! Author: Stephan Joubert ’n Bybelskool in boekvorm Scan this QR code with your smart phone or mobile device Read online: Book Title: Ontsluit die Nuwe Testament Book Cover: Author: Stephan Joubert ISBN: 9781431604258 Publisher: Vereeniging, Christelike Uitgewersmaatskappy, 2012, R199.94 *Book price at time of review Review Title: ’n Bybelskool in boekvorm Reviewer: Hendrik Goede1 Affiliation: 1Unit for Reformed Theology, Faculty of Theology, North- West University, South Africa Email: henniegoede@telkomsa.net Postal address: PO Box 264311, Three Rivers 1935, South Africa How to cite this book review: Goede, H., 2013, ‘’n Bybelskool in boekvorm’, In die Skriflig/In Luce Verbi 47(1), Art. #714, 1 page. http://dx.doi.org/10.4102/ ids.v47i1.714 Note: Article republished with corrected title. Scan this QR code with your smart phone or mobile device d li Read online: Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Note:i Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. doi:10.4102/ids.v47i1.714 http://www.indieskriflig.org.za

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/714/1113

Afrikaans

Die kerkgeskiedenis begin met vroue. Die kerkgeskiedenis begin met vroue. Die onderwerp, „Die vrou in die kerkgeskiedenis” is so veelsydig as die lewe self en die eerste vraag wat opduik is: „Waar begin die kerkgeskiedenis?” Daaroor het in boeke wat in die dertigerjare van hierdie eeu geskryf is, geen eenstemmigheid geheers nie. In ’n beknopte geskiedenis van wat Spoelstra vir katkisante geskryf het, verduidelik hy dat die kerkgeskiedenis by Adam en Eva begin, terwyl in hul „Kerkgeskiedenis vir ons Volk” A. M. Kriel en G. B. A. Ger- dener skryf dat die kerkgeskiedenis op die Pinksterdag begin. (Hier- mee stem S. du Toit asook Spoelstra, Pont en Keet saam). G. S. Wegener sê in „Die Lewende Kerk” dat dit op Golgotha „in ver- twyfeling, wanhoop en vrees” begin. Maar nou wil ek as „leek” en miskien as „ketter” van al hierdie geleerde uitsprake verskil. Vir my begin die kerkgeskiedenis met die opstanding van Christus uit die graf, toe Hy volgens Job. 20 : 7 aan Maria gesê het: „Gaan na my breeders en sê vir hulle: „Ek vaar op na my Vader en julle Vader en na my God en julle God”. Volgens Luk. 24 ; 10 was dit Maria Magdalena en Johanna en Maria die moeder van Jacobus en ander vroue saam met hulle, wat die Blye Boodskap van Jesus se herrysenis aan die apostels gaan ver- kondig het. Vir my het daar nooit die minste twyfel bestaan dat Christus ook die vrou as verkondiger van sy evangelie na sy opstan­ ding aangewys het nie. Daar begin die N.T. Kerkgeskiedenis. In ,,Sieners van die More” laat Ds. I. L. de Villiers baie duidelik uitkom dat dié vroue rondom Jesus ook „dissipels” in die letterlike sin was. Hulle was beslis geen tweederangse Christene nie. Die rol wat die vrou na Christus se opstanding in die geskiedenis van die kerk speel. In Spoelstra, Pont en Keet (Kerkgeskiedenis Std. 9) is die eerste twee vroue wat genoem word Prisca en Maximilla, valse profetesse, wat die leer van Montanus versprei het. Verder word terloops verwys na Augustinus se moeder (bl. 38), maar nie by name nie. Die volgende vrou waaroor geskryf word, leef agt eeue later en bly ook anoniem, as die verstote vrou van Filips van Frankryk (p. 97). Daar word haas spottenderwys ’n paar vroue onder die Heiliges genoem. In die Skriflig In die Skriflig 33 DIE VROU IN DIE KERKGESKIEDENIS Dr. Anna Boeseken 4 In die Skrijlig 4 In die Skrijlig In die Skrijlig 34 Behalwe ’n paar regerende vroue soos Catharina de Medici en Konin- gin Elisabeth van Engeland word geen ander vrouename genoem nie. Behalwe ’n paar regerende vroue soos Catharina de Medici en Konin- gin Elisabeth van Engeland word geen ander vrouename genoem nie. Prof. S. du Toit noem ’n paar meer vroue soos Saffira (p. 21), die Christenslavin Blandina asook Vivia Perpetua en haar slavin Felicitas wat al drie die marteldood gesterf het (p. 30). Ook Monica die moeder van Augustinus ontbreek nie. In die hoofstuk oor „Kerk en Klooster” word darem melding gemaak van die vrouekloosters op „voorbeeld” van mannekloosters. In die aangehaalde boeke lyk dit asof die vrou net die onsig- bare agtergrond vir die kerkgeskiedenis is. Waar net ’n handvol vroue genoem word in die kerkgeskiedenisboeke is dit ’n moeilike taak om die rol van die vrou in die kerkgeskiedenis te beskryf. Wanneer jy jou tot die Bybel beperk, is die taak natuurlik bale maklik, want in die Bybel as God se Woord kom die vrou ten voile tot haar reg. Positiewe aspekte i.v.m. vroue wat in die Bybel genoem word. God het „man en vrou” geskape en reeds in Gen. 3 : 15 het God in die moederbelofte aan die slang gesê dat die saad van die vrou sy kop sou vermorsel. Daama het Adam sy vrou nie meer Mannin genoem nie, maar Eva, „moeder van al wat lewe”. g Jesus, die Christus, verbreek alle Joodse taboes en praat met ’n Samaritaanse vrou, nie alleen oor haar sondes nie, maar ook oor godsdienstige vrae. Prof. Tjaart van der Walt gee in sy „Gids vir Bybelkunde-studente” ’n lang lys van vroue rondom Jesus. Vroue volg Hom net soos sy dissipels, dien Hom met hul goedere, laat Hom nie in die steek wanneer die dissipels vlug nie. Die houding van die kerk t.o.v. die vrou ten spyt sê Christus die Koning van die kerk aan Maria Magdalena: „gaan heen en vertel aan my broeders .. Sy opdrag aan die vrou! En Paulus wie se vermaning dat vroue moet swyg in die gemeente so dikwels aangehaal word, wanneer dit gaan oor die vrou se rol in die kerk, word versorg deur vroue. Hý laat Priscilla saam met haar man die begaafde en geleerde Griek Apollos onderrig aan- gaande Christus se sterwe en opstanding. Die kerkgeskiedenis begin met vroue. Ek lees die sin aan u voor: „Daar was ’n heilige vir haas elke nood om in te roep: Moeder Maria om na Jesus te gaan, Antonius vir die varke, Petronella vir koors, Anna vir mynwerkers ens.” (bl. 112). In die skoolboek word die kloosterwese bespreek sender dat daar na die bestaan van nonnekloosters verwys word! Daama word eers weer Brigitte van Swede (1303— 1374) en Catharina van Siena (1347— 1380) genoem wat die skaamtelose praktyke onder die Roomse geestelikes gekritiseer het. Hulle sou dit as vroue „gewaag” het. 4 In die Skrijlig Daar is nie meer man en vrou nie, want julle is almal een in Christus Jesus (Gal. 3:28). In waiter opsigte het die vrou haar kragte ontplooi sedert 67 n.C. en hoe het haar liefde vir Christus tot uiting gekom in die kerkgeskiedenis? Die vrou word selde in die kerkgeskiedenis genoem omdat sy in ’n patriargale gemeenskap geleef het. Die meeste Joodse rabbi’s het ’n besonder lae dunk van vroue gehad en kon dus sê: „Laat die woord van die Tora liewers verbrand word, as om dit aan vroue oor te lewer.” In die Joodse huisgesin mog die vroue geen tafel- gebed doen nie en in die sinagoge het sy agter ’n draadhek gesit. Die Grieke, skryf prof. Van der Walt, het die vrou doelbewus dom gehou. Wie ’n vrou wetenskappe leer, het die ou Grieke gesê, vermeerder die gif van ’n baie gevaarlike slang! By die Romeine In die Skriflig 35 het die man selfs die mag gehad om die vrou met die dood te straf. het die man selfs die mag gehad om die vrou met die dood te straf. g g Omdat die kerk in ’n wêreld ontstaan het waar die onderrig aan vroue vir duisende jare tot ’n minimum beperk was, is daar vanselfsprekend onder die eerste kerkvaders en kerkvoogde geen vrou nie. Wei het in die 2de eeu n.C. vroue sowel as mans die marteldood gesterf omdat hulle geweier het om Christus te verloën. Maar hoewel mans sowel as vrouens met eweveel moed hul lewe vir Christus afgelê het, het die geniale kerkvader Tertullianus wat omstreeks 155 n.C. in Carthago gebore is, in sy boek De cultu ^emi- narum aan die vroue van sy tyd geskryf: „Jy is Eva. God se oordeel hang nog steeds oor jou geslag. Jy is die poort van die duiwel. Jy was dit wat die eerste van die boom se vrugte geëet het. Die duiwel het nie die krag gehad om die man te verlei nie, maar dit was maklik vir jou om die man, die beelddraer van God, te verbrysel. God se seun moes sterwe omdat jy die dood verdien het”. ’n Mens hoor die argument soms vandag nog. Die oudste kerk het anders as die apostels al hoe minder gebruik gemaak van die diens van vroue. In sy boek „De vrouw in de heden- daagse maatschappij” skryf prof. 4 In die Skrijlig Herman Bavinck dit toe aan drie faktore: die kettery, die hiërargie en die askese. Talle vroue het aangesluit by sektes soos die Gnostisisme, die Marcionitisme, die Montanisme en ander wat vroue wel toegelaat het om leer en sakra- mente te bedien. Betroubare gegewens oor vroue se aandeel in die amptelike kerk en in die godsdienstige lewe van die eerste eeue n.C. is moeilik om te bekom. So is die verhaal van die Britse koningsdogter, Ursula, wat na ’n pelgrimstog na Rome saam met 11000 maagde op die terugweg na haar land by Keulen deur die Hunne vermoor is, eers 500 jaar na haar dood opgeteken. Die verhaal is dus hoogswaar- skynlik ’n legende. Twee vroue wat invloed uitgeoefen het op die kerstening van Europa was Clothilda van Boergondië en Bertha van Parys. Clothilda wat in die Christelike geloof opgevoed was, het in 493 met Clovis, koning van die Franke, in die huwelik getree. Drie jaar na sy huwelik het Clovis die Christelike geloof aangeneem en is hy met 3000 van sy volgelinge gedoop. Nadat hy die Wesgote se gebied verower het, het hy Parys sy hoofstad gemaak en daar die kerk van die Apostels gebou, later bekend as die kerk van die heilige Genovéva. p g g Bertha, ’n dogter van Charibert, ’n koning van Parys, is ook in die Christelike geloof opgevoed en toe sy met Ethelbert, die koning van Kent, in die huwelik getree het, het sy sendelinge saam na Engeland gebring. Nadat Ethelbert ’n studie gemaak het van die Christelike godsdiens, is hy bekeer en saam met tienduisend van sy volgelinge gedoop (c. 597). So het die kerk van Christus sy seëtog in Europa begin, ’n segetog wat ’n aanvang geneem het in Thiatira, waar Lidia, die purperverkoopster, die eerste bekeerling in Europa geword het. In die priesterhiërargie van die kerk het vroue geen rol gespeel nie. Wel het die verering van Maria wat deur die Raad van Efése In die Skriilig In die Skriilig 36 in 431 as Theotokos, dit is moeder van God, erken is, steeds toe- geneem. Maria word vereer as kuis en rein, moederlik en besker- mend, barmhartig en genadig, diensbaar en nederig. Duisende Christene het tot haar begin bid om vir hulle voorbidding te doen by haar seun Christus. Hierdie verering vir Maria het die posisie van die vrou in die kerk nie verbeter nie. 4 In die Skrijlig Vir sover bekend het geen enkele vrou ooit priester in die kerk geword nie. Daar is wel die legendariese figuur van Johannes Anglicus, wat vermom as man, priester sou geword het en deur Pous Leo IV tot die kardinaalsamp verhef is: Leo IV het in 855 gesterf en sy sou horn opgevolg het. Daar word vertel dat sy vyf kerke gebou het en drie boeke teen die ikonoklaste geskryf het. Drie jaar nadat sy pous geword het, gee sy in ’n pous- like prosessie geboorte aan ’n kind en word sy deur woedende omstanders gestenig. Drie jaar na die gebeurtenisse het die skrywer Anastasius ’n omstandige verhaal van haar bewind in sy boek Liber Pontificalis opgeteken. Dit is weer beskryf deur Marianus Scotius in 1075 en deur Steven van Bourbon in 1245. Daarna het ander skrywers dit ontken. y 0ns weet dat daar oral in Egipte, Klein Asië, Noord-Afrika en Europa ook nonnekloosters was. Aan die hoof van so ’n nonnekloos- ter of abdy het ’n abdis gestaan. In die Middeleeue was dit gewoonlik ’n persoon van adellike afkoms wat behalwe die klooster ook ’n groot landgoed administreer het. Hier was daar vir vroue die geleentheid om hul talente ten voile te ontplooi. Ek noem slegs ’n paar name. In die 14de eeu het Catha- rina van Siena haar lewe aan Christus gewy en word die briewe en geskrifte wat sy nagelaat het, saam met dié van Petrarca genoem. In die 15de eeu het Catharina van Bologna abdis geword van ‘n klooster waar sy vroue opgelei het om soos die Fransiskaners uit te gaan om waar nodig hulp te verleen. Sy is in die 18de eeu deur die Pous heilig verklaar. Theresa van Avila het die Carmeliete- orde gereorganiseer en in 1452 die orde van die Carmelitesse gestig. Altesame het sy 16 monnikekloosters en 14 nonnekloosters opgerig. y pg g Behalwe nonne was daar ook die sogenaamde Begyne, lede van ’n godsdienstige vrouegenootskap wat sonder aflê van die klooster- gelofte hulle uit die wêreld teruggetrek het, armes versorg en siekes bygestaan het. Na die 12de eeu het baie van die Begyne hul toevlug in kloosters gesoek en gevind. In Breda en Amsterdam vind ’n mens vandag nog die sogenaamde hofjes waar Begyne elk in hul eie huis ’n klein gemeenskap gevorm het. ’n Ander groep vroue, bekend as diakonesse, het in die begin van die 9de eeu ontstaan. 4 In die Skrijlig Hulle het in die vroeë Christengemeentes siekes verpleeg en kinders versorg. Later het hierdie vroue ’n heen- kome in kloosters gevind. In die 19de eeu is in Nederland die sogenaamde diakonessehuise gestig waar vroue opgelei is om liefde- werk te verrig. Hulle het egter geen ampte in die Protestantse kerke vervul nie. In die Skriflig 3 In die Skriflig In die Skriflig 37 37 Gedurende die Middeleeue het vroue wat effens van die norm afgewyk het, die gevaar geloop om as „hekse” verbrand te word. So het Thomas van Aquino in sy dogmatiek ’n plek gegee aan die heksegeloof. Twee Inkwisiteurs het in 1487 ’n handleiding geskryf Malleus maleficarum wat in die volksmond bekend gestaan het as die Heksekamer (Berkhof, p. 144). In die 15de eeu het die Inkwisisie opdrag gekry om hekse op te spoor. Die diepgelowige Jeanne d’Arc wat haar land van die Engelse oorheersing bevry het, is op neëntienjarige leeftyd as ketter verbrand. Op 30 Mei 1431 het op die brandstapel in Rouen gestaan; „Johanna wat haarself La Pucelle, dit is die Maagd, noem, is in die oë van die kerk ’n leuenaar, verderflik, misleier van die volk, ’n towenares, bygelowig, ’n lasteraar, hoogmoedig, afgodies, wreed, sedeloos, duiwelskunstenaar, afvallig, skeurmaakster en ketter.” So het ’n vrou gevaar wat haar met die politick bemoei het en nog boonop suksesvol was. Op 16 Mei 1920 is sy egter deur dieselfde kerk heiiig verklaar. Baie vroue het ’n belangrike rol gespeel in die stryd van die Kathare of Albigensers en ander „sektariese” proteste teen die kerkleer. Huile wou terugkeer tot die apostoliese armoede en een- voud van die eerste kerk. Gedurende die 12de eeu het die bewegings al hoe meer veld gewen in Noord-Italië en in die suide van Frankryk, waar hulle in huise en hutte bymekaar gekom het. Hulle het die priesteramp afgeskaf, die kruis, die Maria- en ander beelde uit hul midde verwyder en as gebed slegs die „Onse Vader” gebid. Al hulle kennis het hulle uit die Bybel geput en so het hulle die vage- vuur en aflaat verwerp. Toe die Inkwisisie begin vervolg, is honderde mans sowel as vrouens gemartel en vermoor. Die Kerkhervorming en die vrou Die Kerkhervorming en die vrou Die koms van die Protestantisme het die kanse van die vrou om ’n aktiewe rol in die kerklike lewe te speel geensins verbeter nie. As vrou en moeder het sy hoë aansien geniet en haar invloed op haar man en kinders is nie onderskat nie. Die ongetroude Protes- tantse vrou het egter nie meer kloosters of ’n ander heenkome voor die 19de eeu gehad nie. Wat was die houding van die hervormers teenoor die vrou? Dit is bekend dat Luther baie lief was vir sy vrou Kathe von Bora, ’n meisie wat uit ’n klooster ontsnap het voordat sy met hom in die huwelik getree het. Dit is bekend dat sy huislike lewe baie gelukkig was. Die briewe wat hy aan sy vrou geskryf het, is vol humor en ware kameraderie. In een van hierdie briewe gee hy ’n pragtige uiteensetting oor die verskille wat daar tussen hom en Zwingli bestaan het oor die gebruik van die nagmaal. Hy het ’n hoë dunk van haar intelligensie gehad en sy het baie na aan Salomo se beskry- wing van die ideale vrou gekom. In ’n boek oor die vrou en die Duitse samelewing het Eduard Otto geskryf dat Luther beweer het dat as die vrou eenmaal kant gekies het vir die Protestantisme sy In die Skriflig In die Skriflig 38 baie taaier was en stewiger vasgehou het aan die nuwe leer as die man. Van Calvyn se huwelik is minder bekend. Aan die Switserse kerkhervormer, Guillaume Farel, het hy geskryf dat hy van die vrou wat hy wou trou, verwag het dat sy gehoorsaam moes wees, nie hoogmoedig nie, spaarsaam, geduldig en dat hy gehoop het dat sy ook sou sorg dat sy gesondheid nie sou versleg nie! Die vrou met wie Calvyn uiteindelik getrou het, was ’n weduwee, Idelette van Bure, wat blykbaar aan sy verwagting voldoen het, want na haar dood het hy geskryf dat sy ’n troue helper in sy amp was. Verder het Calvyn in sy uitgebreide briefwisseUng ook korres- pondensie met vroue gevoer, veral met vroue wat invloed kon uit- oefen op die politieke en openbare lewe van sy dae. So korrespon- deer hy met Jeanne d’Albert, koningin van Navarra. Die Kerkhervorming en die vrou By Renata van Ferrara het hy gepleit dat sy op haar beurt haar invloed moes gebruik om die hertogin van Savoye by haar man te laat pleit om die lot van die Waldensers in Piémont te versag. g Die vraag wat Calvyn gedink het oor die vrou in die kerklike amp word gedeeltelik beantwoord in sy Institusie (IV, 13, xviii). Hy sou geen beswaar hê wanneer weduwees bo 60 openbare dienste in die kerk sou verrig nie. In die volgende paragraaf verklaar hy dat diakonesse toegelaat kon word tot die openbare diens om die armes te besoek en in die kerk werke van liefde te beoefen. Miskien het Calvyn se invloed gelei tot die besluit van die Konvent van Wesel 1568 dat vroue „van vermaarde proeve ende vroomheid ende bejaart” toegelaat behoort te word om soos in die dae van die apostels as diakonesse op te tree. Die Sinode van Middel- burg het egter in 1581 geoordeel dat dit slegs in „tijden van pest en andere krankheden” kon gebeur. In die Katolieke Kerk het die vrou as non sedert 1639 met sen- dingwerk in Kanada begin. Eers in die 2de helfte van die 19de eeu is ongetroude Protestantse vroue ook toegelaat om sendingwerk te doen. Oor wat vroue op hierdie gebied gepresteer het, kan baie vertel word. So het bv. Mary Slessor, ’n eenvoudige Skotse wewers- meisie, in 1876 na die oerwoude van Nigerië gegaan en daar vinger- alleen die eerste skool gestig, en die evangelie verkondig. Buite die ortodokse Christelike kerke het vroue as lede van ander organisasies lewensruimte gevind en hulle talente gebruik. So is Elisabeth Fry op 18-jarige leeftyd na die Kwakers getrek. Sy het daarna haar lewe gewy aan die verbetering van die lot van vrouegevangenes, verpleging van siekes in hospitale en hulp aan behoeftiges. Haar invloed het tot in lerland en Europa gestrek (1780— 1845). Miskien het die starre houding van die kerk teenoor vroue en vrouediens bygedra tot die feit dat baie vroue hul heil in sektes gesoek het. Mary Eddie Baker het die Christian Science in 1879 in Boston gestig. In New York het Helena Petrovna Blavatsky in 1875 die Teosofiese Vereniging begin. Die Jehova-getuies en Heilsleër het talle vroue aangetrek. In die Skriflig In die Skriflig 39 Teen die einde van die 19de en begin van die 20ste eeu het daar egter vir die vrou meer en meer deure oopgegaan. Die Kerkhervorming en die vrou Wetenskaplikes soos Eva Curie het bewys dat vroue die hoogste sporte van die leer kon bereik. Die kerk het egter nie ten voile van die talente van die vrou gebruik gemaak nie en self skade gely. g g g y Daar is terreine waar vroue die kerk buite die ampte kan dien en tog nie net koek en tee bedien nie. Twee Nederlandse vroue het die allermooiste vertaling van die Psalms uit Hebreeus aan die Nederlandse volk gegee. Die diep godsdienstige digteres, Ida Ger- hardt, w^as doktor in die klassieke lettere. Die bestaande vertalings van die Psalms het haar nie bevredig nie. Terwyl sy lesgegee het aan ’n Gimnasium het sy twintig jaar lank Hebreeus studeer. Na haar aftrede het sy haar net soos Totius in ’n klein plaashuis (in lerland) afgesonder en saam met haar vriendin, Marie van der Zeyde (’n taalkundige) byna dag en nag aan dié vertaling gewerk. Hierdie vertaling van die Psalms vervul my met dankbare vreugde, net soos Totius se vertalings ons Afrikaners verheug. Die vrou se rol in die ampte Toe ons huistoe loop in die reën het ’n paar mans met groot lof oor haar toewyding en bekwaamheid gepraat. Nadat ek hierdie diens bygewoon het en gehoor het hoe geredelik die dorpsgemeenskap ’n vroulike dominee aanvaar en waardeer het, het ek soos die man van Kandacé my weg met blydskap gereis, want ek was altyd diep oortuig dat dit Christus se bedoeling is dat die vrou in Sy kerk haar plek naas die mans moet inneem om te arbei vir die uitbreiding van Sy Koninkryk. Referaat gelewer voor die Kerkhistoriese Werkgemeenskap van S.A. 6.2.1979 te Stellenbosch. Die vrou se rol in die ampte Die vrou se rol in die ampte Die Nederlandse Hervormde Kerk het in 1950 aanvaar: „Wij zijn overtuigd dat de Heilige Geest ook aan de vrouw het charisma kan geven voor het dienen dat een diaken, ouderling of predikant betaamt.” Hulle oordeel tereg dat dit hier nie gaan oor die regte van die vrou nie, maar om die verheerliking van God, cm die gehoor- same verwerkeliking van Sy geopenbaarde wil en die belang van die gemeente. Die vrou mag al haar gawes gebruik in die kerk van Christus. In 1956 het die Hervormde Kerk se Generale Sinode vroue in alle ampte toegelaat en in 1969 dien meer as 100 vroulike predikante in die kerk. Die Hervormde kerke in Nederland skakel hulle ook in by die administrasie van die kerk. So is daar bv. in Amsterdam baie gemeentes wat geregeer word deur een sentrale kerkraad. Daarin sit omtrent 25 manne en vroue: predikante, ouderlinge, kerkvoogde en diakens. Dan is daar die sogenaamde dagbestuur waarin een vrou sitting moet neem. Hulle berei die agendas vir die vergade- ringe voor en hou gesprekke met groepe, stel voorlopige ondersoeke in na probleme, ens. Daar is ook ’n sentrale diakonie w^at in kontak bly met alle diakens in Amsterdam, terwyl ’n lid van die dagbestuur, in hierdie geval die vrou, met hulle skakel sodat hulle met die moderamen in kontak kan bly. Die kerke wat die sterkste aan die tradisie van eeue vasgehou het, is my eie kerk en die Katolieke kerk. In die Lutherse kerke is reeds toegewings gemaak veral in lande soos Swede. Ook in die gemeentebestuur van die Lutherse kerk, asook in die Presbiteriaanse kerk word vroue meer en meer ingeskakel in die werk. Wat die vrou op die preekstoel betref, het ek verlede jaar in Nederland in die Hervormde kerk in Muiderberg in ’n gesamentlike diens van Gereformeerde en Hervormde lidmate, ds. Anke Bunjes, In die Skriflig 40 ’n vyf-en-twintigjarige getroude vrou met ’n dogtertjie van twee jaar, hoor preek. Sy het gepreek oor die boustene van die Koninkryk van die Hemele: die Tien Gebooie. Die kerk was vol. Toe ons huistoe loop in die reën het ’n paar mans met groot lof oor haar toewyding en bekwaamheid gepraat. ’n vyf-en-twintigjarige getroude vrou met ’n dogtertjie van twee jaar, hoor preek. Sy het gepreek oor die boustene van die Koninkryk van die Hemele: die Tien Gebooie. Die kerk was vol. Referaat gelewer voor die Kerkhistoriese Werkgemeenskap van S.A. 6.2.1979 te Stellenbosch. BIBLIOGRAFIE 1. Dr. H. Bavinck: De vrouw in de hedendaagsche maatschappij (1918). 2. H. Berkhoff: Geschiedenis der kerk (4de druk, 1947). 3. J. Calvyn: Bloemlezing uit zijn werk. 4. do.: Institutie (verkort weergegeven door Dr. B. Wielinga). 5. W. F. Channon:___ Let me Introduce (1965) 6. Gerald R. Cragg: The Church and the Age of Reason, 1648—1789 (1960 6. Gerald R. Cragg: The Church and the Age of Rea 7. R, M. de Moor-Ringnalda: Vrouwen als u en ik (gj.j) 8. Ds. I. L. de Villiers: Sieners van die móre (1978). 9. Catharina J. M. Helkers en Daan Budeling: Als vrouwen aan het woord komen (1977). 10. A. M. Hodgkin; Christ in all the Scriptures (1907). 11. Dr. M. J. Hommes: De vrouw in de kerk (1951). 12. Abraham Kuyper: Vroue van die Bybel (g.j.) 13. Kurt Klein: Das Amt der Pastorin (1966). 14. A. M. Kriel en G. B. A. Gerdener: Kerkgeskiedenis vtr ons Volk. 15. Murray Janson: Vir die dogters van Eva (1970). 16. Maarten Luther: Door het geloof alleen (Uittreksels uit sy werke en briewe) Table Talk. 16. Maarten Luther: Door het geloof alleen (Uittreksels uit sy werke en briewe) Table Talk. 17. Herbert Lockyer: The women of the Bible (1967). 18. Dr. H. C. H. Moguette: De Vrouw. Maatschappelijk leven (1915). 19. W. L. Marée: Helde van die kruis (1968). 20. Stephen Neill: A History of the Christian Missions (1964). 21. F. Postma: Paulus (1949). 22. L. Praasma: Calvijn (g.j.) 23. M. E. Rothman: Vroue wat Jesus geken het (1939). 24. George H. Tavard: Frauen in der Kirche: ein theologisches Problem? 25. Marie van der Zeijde: De Hand van de Dichter (1974). 26. do. en Ida Gerhardt: De Psalmen uit het Hebreeuws vertaald (1972). 26. do. en Ida Gerhardt: De Psalmen uit het Hebreeuws vertaald (1972). 27 Tjaart van der Walt: Openbaringsgeskiedenis van die Nuwe Testament 27. Tjaart van der Walt: Openbaringsgeskiedenis van die Nuwe Testament (1973). 28. G. S. Wegener: In die begin was die Woord (1961). 29. do.: Die Lewende Kerk (1965).

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/754/987

Afrikaans

3. GELUKWENSING MET TEOLOGIESE PRESTASIES Op die jongste gradeplegtigheid van die PU vir CHO het dr. F. R. P. de Bruyn en dr. Keith V. Warren van Geelong, Australië in die teo- logie promoveer. Dr. De Bruyn se proefskrif handel oor „Die stryd om kerklike eenheid onder die Afrikaners in Argentinië, 1915 — 1954" terwfyl dié van dr. Warren gaan oor „An historical and Biblical/ Theological consideration of prayer as a means of grace”. Tegelyker- tyd het dr. D. R. Fouché van Witrivier in die Departement Latyn pro­ moveer met „Die Romeinse begrip van onsterflikheid” wat ook vir die teologie van belang is. Ds. J. L. Ras het die Th. M-graad verwerf met ’n studie oor „Die lewe en werk van ds. M. P. A. Coetsee jr. (1851 — 1901)”. Ons kondig ook graag die mooi publikasie van ds. J. Visser aan: „Die Kerklike tug. Wat sê die NT daarvan?” by die KJBK aan. Ds. Isak Bekker het ’n MA (Letterkunde, Afrikaans) aan die Universiteit van Rhodesië behaal. 2. KONGRES OOR CALVYN-NAVORSING Dr. A. J. van Rooy, sekretaris van die Reëlingskomitee van die Kongres oor Calvyn-navorsing wat D.V. van 12 tot 14 Augustus in die Buitemuurse Afdeling van Universiteit van Pretoria gehou word, het onlangs die GTV Pretoria ingelig oor hoe die gedagte ontstaan het. Vier Suid-Afrikaners by ’n wêreldkongres oor Calvynnavorsing in Nederland was so aangegryp dear wat hulle daar ervaar het, dat hulle dieselfde opbouende ervaring in Suid-Afrika wil moontlik maak. p g Die poging verdien ons heelhartige ondersteuning. Die poging verdien ons heelhartige ondersteuning. 1. GTV-JAARVERGADERING Die GTV-Jaarvergadering het verlede jaar besluit dat dit nie wenslik is dat twee groot byeenkomste per jaar, t.w. die GTV-Jaar­ vergadering en die Aktualiteitskursus van die Teologiese Skool in Potchefstroom, gehou word nie. D'e besluit is geneem na ’n versoek van die kant van die Teologiese Skool te Potchefstroom. g Na onderhandelinge met die TSP is nou ooreengekom dat die Aktualiteitskursus van die TSP vanjaar sal deurgaan, maar dat daar nie ’n GTV-Jaarvergadering sal plaasvind nie. Die Jaarvergadering word gevolglik vir 1981 beplan. Namens die GTV-Hoofbestuur Namens die GTV-Hoofbestuur A. J. du Plessls. A. J. du Plessls. In die Skriflig 1 In die Skriflig 1 4. GEMEENTESANG EN KERKMUSIEK Na aanleiding van die vorige redaksionele kolom het ’n predikant gevra of daar nie ander musiekkenners is nie wat ’n verantwoorde- like artikel kan skrywe oor die vraag of slegs „een soort musiek vir Psalms ’n mens kan byna sê „gekanoniseer” moet word as die „enig- ste aanvaarbare styl”. Is daar iemand wat hieroor wil skrywe of wie om so ’n artikel genader kan word?

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/758/992

Afrikaans

54 In die Skriflig 54 In die Skriflig 54 In die Skriflig DIE ETIEK VAN GETUIGSKRIFTE Dr. J. H. V. W yk (Stellenbosch) Dr. J. H. V. W yk (Stellenbosch) Dr. J. H. V. W yk (Stellenbosch) Inleidende opmerkinge Wie horn nader besin oor die etiek van getuigskrifte, ontdek onmiddellik dat nagenoeg die hele besinning wentel rondom die waarheidsvraag, m.a.w. oor ’n verklaring van die Negende Gebod. Daarom sal ons vir die grootste deel van hierdie voordrag ook daar- mee besig wees. g Dit neem egter nie weg nie dat daar ook enkele ander aspekte is waarop ons ten aanvang die aandag vestig: 1. Die doel van getuigskrifte 1. Die doel van getuigskrifte In hierdie verband moet tweërlei doel onderskei word: In die eerste instansie wil die werkgewer die relevante informasie van die aansoeker ontvang. Dit raak sake soos persoonlikheid, toegerust- heid, bekwaamheid, vaardigheid, integriteit. Dit is begryplik dat die werkgewer sal wil seker maak dat sy aanstelling (of toekenning) verantwoord sal wees. Dit raak immers sake soos funksionaliteit, finansies en prestige. , p g Tweedens is dit ook die begeerte van die applikant dat die deponent ’n aanbevelenswaardige en verantwoorde getuigskrif sal verskaf sodat sy aansoek sal slaag. Hierdie twee doeleindes van ’n getuigskrif moet in ’n suiwere relasie tot mekaar staan. Die soeke van die werkgewer na betrou- bare informasie en die wens van die aansoeker om te slaag is twee komponente wat nie vanmekaar geskei mag word nie. Dit sou nie oordrewe wees nie om te beweer dat daar by verklaarders meesal ’n natuurlike neiging bestaan om die aansoeker bo die werkgewer te bevoordeel. Dit hang saam met die feit dat hy die aansoeker gewoonlik persoonlik goed ken en graag sal wil sien dat hy goeie vordering maak, terwyl die werkgewer meesal ’n onbekende en veraf entiteit is. Teen hierdie foutiewe neiging moet steeds gewaak word. Dit is ’n aantasting van die getuigskrif-moraal. 2. Die m etodiek i.v.m. getuigskrifte 2. Die m etodiek i.v.m. getuigskrifte Hier wys ek ook graag op twee sake 'a. Die eerste is dat die staande praktyk in hoofsaak daarop neer- kom dat van ’n briefvorm gebruik gemaak word. Dit het die voor- deel dat maklik fotostatiese afdrukke gemaak kan word vir meer- voudige gebruik. ’n Ander metode wat egter deesdae na vore kom, is die gespreks- vorm i.p.v. geskrewe brief. Werkgewers versoek dat in plaas daar- van dat ’n getuigskrif ingehandig word, eerder die name van refe- rente verskaf word met wie ’n persoonlike gesprek gevoer kan word. Dit hou die voordeel in dat meer relevante sake ter sprake kan kom en tot ’n meer gebalanseerde konklusie geraak kan word. Die praktiese nadeel is dat in geval van veelvuldige aansoeke by In die Skriflig 55 verskillende werkgewers, die getuie oorlaai word met persoonlike gesprekke. g p ’n Ander aspek wat ek graag hier wil noem, is die feit dat die getuigskrifte in die meeste gevalle direk aan die aansoeker oor- handig word vir inhandiging by die werkgewer. 1. Die doel van getuigskrifte Daardeur kan maklik die vertroulike karakter van die getuigskrif geskaad word — al moet ook onmiddellik bygevoeg word dat die getuie nie moet skaam of verskonend wees oor dinge wat hy in ’n getuigskrif geskp^f het nie. Ter wille van objektiwiteit en waarheidsgetrouheid verdien dit sterk aanbeveling dat die getuie self die getuigskrif direk aan die werkgewer stuur, al sou dit ook vir horn meer werk beteken (duplisering) in geval van meervuldige aansoeke. 3. Die inhoud van getuigskrifte Wat is waarheid? Daar is al heelwat besin oor die vraag na waarheid en leuen rondom die sterfbed S veel meer, sover ek weet, as oor waarheid en leuen rondom getuigskrifte. Oor „wat is waarheid?” is daar natuurlik heelwat geskryf en besin, ook onlangs nog. Ek wys slegs op die volgende skrywers. Bonnhoeffer Bultmann Holwerda^ V o l t e n V e l e m a ", Heyns ’ en Durand«. Die nagenoeg eenstemmige bevinding is dat ons as Christene sterk onder die invloed verkeer van die Griekse waarheidsbegrip (ooreenstemming tussen denke en syn), ook by Augustinus te vind, en veel minder onder invloed van die Bybelse waarheidsbegrip met sy grondbetekenis van betroubaarheid, waaragtigheid, staat- maak en vastigheid (aletheia, em et). Volgens die Griekse denke is dit dus ’n leuen om te sê: die son kom op, of: die land kom nader (aan die skip) (Hand. 27:27)). Laat ons ’n paar van die skrywers op die voet volg. Groot invloed het m.i. deesdae in Suid-Afrika die boeiende preek van Holwerda oor die Negende Gebod (Sondag 43) in sy aktuele preekbundel oor die Heidelbergse Kategismus, De Dingen die ons van God geschonken z ijn ‘>. Hy vestig hierin skerp die aan- dag daarop dat hierdie gebod die welsyn van die naaste bevorder. Wie dus in ’n gesprek ou koeie uit die sloot grawe en lelike gebeur- tenisse van sy naaste oorvertel, mag oordeel dat hy die „waarheid” praat, maar hy doen die t ee no o r g e s t e l d e V a nd a a r dat hy beweer: „Wie zegt: Het negende gebod wil, dat je altijd, in alle omstandig- heden, precies de waarheid zegt, je mag nooit liegen, die heeft de letter losgemaakt van de zin. En die heeft daarmee het negende gebod losgelaten” Die groot vraag is vir hom nie „of we de feiten niet tekort doen, maar of we de naaste niet tekort doen” Desnoods mag dus ’n onjuiste verklaring gedoen word. „Als het moet, offer ik de feiten op aan de naaste” Hy wys dan verder op Bybelse voorbeelde in hierdie verband en waarsku daarteen dat hy nie misverstaan moet word nie. Volten sluit hierby aan in sy verklaring van die Negende Gebod 1’. 3. Die inhoud van getuigskrifte 3. Die inhoud van getuigskrifte Hier stuit ons voor werklik ingrypende vraagstukke. Ek noem hier twee probleme, die eerste waarvan die kleinste. Ons kry hier te doen met die probleem van onbekendheid: die aansoeker kom vra ’n getuigskrif maar die getuie ken horn eenvoudig nie goed genoeg nie. Wat moet hy dan doen? Moet hy maar maak of hy die applikant ken en ’n goeie getuigskrif gee of moet hy verval in algemeenhede en vaaghede — of moet hy weier? Dit herinner aan die grap van die predikant wat ook so ’n aansoek van ’n onbekende lidmaat ontvang het. Hy het gaan sit en die pragtigste getuigskrif geskryf. Daarna het hy die jongman na sy studeerkamer geroep, die getuigskrif aan hom voorgelees en gevra: „Is dit jy?” waarop die jongman geantwoord het: „Nee, dominee!” En waarop die dominee weer antwoord: „Neem dit en wees dan so!” Wat predikante betref, kan verwag word dat hulle die lidmate sodanig behoort te ken, dat hulle sonder moeite van hulle kan getuig. Dit is waar dat dit in groot en vinnig-wisselende en studente- gemeentes soms moeilik is, maar tog behoort hulle, as herders van die kudde van Christus, die lidmate goed te ken. Dit plaas ’n besondere aksent op ’n lewende pastoraat. ’n Tweede en diep ingrypende probleem raak dié i.v.m. onwaar- ^ id . Wat alles is relevant in ’n getuigskrif? Moet net al die mooi en goeie en bekwame eienskappe van ’n aansoeker vermeld word of ook sy swak karaktertrekke en optredes, ja al sy mankemente? As iemand pas uit die tronk vrygelaat is en opnuut aansoek doen vir werk, moet dit in ’n getuigskrif vermeld word? As ’n bekwame en knap jongman aansoek doen vir ’n onderwyspos aan ’n meisie- skool, maar hy is ’n seksmaniak, wat staan die getuie te doen? Wanneer vertel hy die waarheid en wanneer dien hy die leuen? Mag ’n predikant in sy persoonlike hoedanigheid ’n slegte getuigskrif gee terwyl die kerkraad ’n maand later ’n goeie getuig­ skrif (attestasie) t.o.v. leer en lewe afgee?! Ek stel ook hier ter- loops die vraag of kerkattestasies nie veel meer genuanseerd behoort te wees nie. Wat is waarheid en wanneer praat en skryf en dien ons die waarheid? 56 In die Skriflig 56 In die Skriflig 56 In die Skriflig 56 56 Wat is waarheid? Wat is waarheid? Hy bestig ook die aandag op die talle Bybelse voorbeelde van leuens en oordeel dat die Negende Gebod hier op ’n besondere wyse toegepas word en dat die Skrif hier ons oë open vir ’n aspek van die toepassing van hierdie gebod in die praktiese situasie i“. Hy wys ook daarop hoedat by talle gebooie buitengewone situasies ontstaan wat ’n unieke aanpak verg. Die sedelike norme word dan nie buite werking gestel nie „maar ze worden gehanteerd op een eigen, door God, in een zondige situatie, geboden wijze”. — „Er moet wel eens „gelogen” worden om de leugen te vem ietigen” Volgens hom eis die Negende Gebod drieërlei trou: aan onsself, aan God en aan die naaste. Dit is dus geen noodleuen om in oorlogs- tyd aan die vyand te sê dat jou seun nie tuis is nie terwyl jy hom in die kelder weggesteek het, veeleer is dit ’n noodwaarheid” Velema lewer kritiek op hierdie standpunt van Volten Onge- twyfeld het hy ook beswaar teen ’n formulering van die waarheid, maar hy oordeel dat ons by Volten met ’n eksistensialisering van In die Skriflig 57 In die Skriflig 57 die waarheid te doen het. Hierteenoor kies hy die driehoeksdenke as model ter verheldering: „De waarheid is altijd waarheid voor een bepaald mens in konkrete situatie” Hy oordeel dat daar in die gebroke lewe noodsituasies met botsende pligte ontstaan — ons sien dit reeds in die Bybel! — waar eerder vir die welsyn van die naaste as vir die spreek van die waarheid gekies moet word Nader tuis het Heyns ook ons aandag hierop gevestig. Hy sê: „Vir die Bybel is ’n waarheidsuitspraak nie identies met ’n werk- likheidsuitspraak nie, waarheid is nog nie waarheid in die blote konstatering van feite nie maar is waarheid eers wanneer die mens hom daarop kan verlaat, wanneer die werklikheidsuitspraak ook ’n bestemmingsuitspraak insluit” „Nooit gaan dit nét om die blote mededeling van korrekte feite nie, maar dit gaan ook om die vraag na die besondere verband waarbinne en omstandighede waar- onder en persoon aan wie en dus wyse waarop dit meegedeel word” 23. Heyns verkies om in hierdie verband van ’n „krisis- waarheid” te praat^^ Durand het ook in hierdie verband behartigenswaardige opmer- kinge gemaak — maar toegespits op ’n terminale situasie. Hy onder- skei skerp tussen ’n korrekte uitspraak en ’n lyaarheidsuitspraak. Bybelse notas In die Heilige Skrif is daar talle voorbeelde waar sprake is van goeie getuienis. In die Ou Testament is daar die ligtende voorbeelde van Josef en Daniël op wie se werks-, kerk- en sekslewe niks negatief aan- gemerk kon vk^ord nie (Gen. 39, 41; Dan. 6 : 4 — 5). 0ns kan selfs sê dat in ’n sekere sin is die ganse Heilige Skrif een groot getuig- skrif aangaande die lewens van duisende mense. In die Nuwe Testament verneem ons dat Johannes die Doper die waarheid getuig (Job. 5:33) . Jesus sê aan Pilatus dat Hy oor die waarheid moet getuienis aflê (Joh. 18:37). In Rom. 10: 2 getuig Paulus negatief van die Joodse volk, nl. dat hulle vol ywer is maar sonder die regte insig. In Gal. 4 : 1 5 getuig Paulus weer gunstig van die hulpvaardigheid van die gelowiges. In Kol. 4 : 12— 13 word ’n pragtige getuigskrif i.v.m. Epafras gegee. Van Henog word getuig dat hy geleef het soos God wou (Hebr. 11: 5). getuig dat hy geleef het soos God wou (Hebr. 11: 5). Uit hierdie enkele voorbeelde blyk dit duidelik dat die saak van getuienis in die Bybel in heilshistoriese verbande voorkom. Die konteks is in meeste gevalle wel die van lidmaat-gemeente en nie die van werknemer-werkgewer nie. Die saak waarom dit gaan, is egter duidelik. Die getuienis raak die waarheid aangaande ’n persoon binne die raamwerk van die kerk en Koninkryk. Nêrens gaan dit om ’n neutrale mededeling van feite sonder meer nie. moeilik oor waarheid gepraat word. Hy is tog uitdrukking daarvan dat die Here God getrou gebly het aan Sy vaste en betroubare woord Buite Jesus Christus om, dié waarheid (Joh. 14:6), kan immers moeilik oor waarheid gepraat word. Hy is tog uitdrukking daarvan dat die Here God getrou gebly het aan Sy vaste en betroubare woord nl. om die wêreld te verlos uit sy sondeval, gebrokenheid en leuen- agtigheid (Joh. 8:44). Daar word gesê dat die genade en waar­ heid met Hóm gekom het (Jos. 1: 17). Sonderling is die verbinding van waarheid en genade (ook Joh. 1: 14). Waarheid gaan nie saam met ongenade of ongenaakbaarheid nie Paulus skryf ook dat ons in liefde die waarheid sal betrag (Efes. 4 :15). Dit is ook opvallend dat die naaste in hierdie gebod so pertinent genoem word. Bybelse notas Uit hierdie enkele voorbeelde blyk dit duidelik dat die saak van getuienis in die Bybel in heilshistoriese verbande voorkom. Die konteks is in meeste gevalle wel die van lidmaat-gemeente en nie die van werknemer-werkgewer nie. Die saak waarom dit gaan, is egter duidelik. Die getuienis raak die waarheid aangaande ’n persoon binne die raamwerk van die kerk en Koninkryk. Nêrens gaan dit om ’n neutrale mededeling van feite sonder meer nie. moeilik oor waarheid gepraat word. Hy is tog uitdrukking daarvan dat die Here God getrou gebly het aan Sy vaste en betroubare woord Buite Jesus Christus om, dié waarheid (Joh. 14:6), kan immers moeilik oor waarheid gepraat word. Hy is tog uitdrukking daarvan dat die Here God getrou gebly het aan Sy vaste en betroubare woord nl. om die wêreld te verlos uit sy sondeval, gebrokenheid en leuen- agtigheid (Joh. 8:44). Daar word gesê dat die genade en waar­ heid met Hóm gekom het (Jos. 1: 17). Sonderling is die verbinding van waarheid en genade (ook Joh. 1: 14). Waarheid gaan nie saam met ongenade of ongenaakbaarheid nie Paulus skryf ook dat ons in liefde die waarheid sal betrag (Efes. 4 :15). Dit is ook opvallend dat die naaste in hierdie gebod so pertinent genoem word. Hierdie selfde Jesus het ook belowe om Sy Gees te stuur om in Sy navolgers te woon en hulle in die hele waarheid te lei (Joh. 16:13). 58 In die Skriflig 58 In die Skriflig 58 In die Skriflig 58 Wat is waarheid? ,,’n Korrekte uitspraak word eers tot waarheid wanneer die werk- likheid waaroor die uitspraak gaan, homself voUedig toon sodat al die verbande waarbinne die korrekte uitspraak gedoen is, sigbaar word" 2'. Daarby besit die waarheid ook ’n eskatologiese dimensie. „Ontbloting van die sondige werklikheid, naarheid en barheid wat nie rekening hou m et die transform erende krag van God se ver- lossingwaarheid nie, wat ontbloot ter wille van die ontbloting, is nie meer die waarheid nie” Uit hierdie ietwat lank ekskurs is baie duidelik hoedat die skrywers probeer wegkom van die Griekse waarheidsdenke wat so ’n geweldige invloed op ons Christelike denke uitoefen. Die oplos- singe is egter nie eenstemmig nie. Maar of daar nou van ’n nood- leun (Velem a), noodwaarheid (Volten) of krisiswaarheid (Heyns) gepraat word, die kem van die saak bly m.i. dieselfde. Dit is selfs ’n groot vraag of hierdie tiperinge nie nog onder invloed van die Griekse denke staan nie. Ons doen wins om te onderskei tussen ’n korrekte en waar­ heidsuitspraak. In die waarheid gaan dit nooit om die deurgee van feite sonder meer, losgemaak van die liefde tot God en die liefde tot die naaste, losgemaak van wat goed en reg is nie. Ek kan feitelike korrekte gegewens oor my naaste sê en skryf, ek kan ou koeie uit die sloot grawe, waardeur ek hom in die grond kan boor en sy hele toekoms ruineer. Maar dan dien ek nie meer die waarheid nie. In hierdie verband moet die Christelike etiek egter baie duidelik onderskei word van die kommunisties-marxistiese etiek waar die doel die middel heilig en waar aanvaar word dat alles wat die saak van die Kommunisme dien en bevorder, moreel aanvaar en goed is Getuigskrifte Toegepas op ons probleem van waarheid in getuigskrifte, bete- ken dit die volgende: 1. Ons mag nie lets sê of skryf wat die werkgewer en sy saak kan skaad nie. 1. Ons mag nie lets sê of skryf wat die werkgewer en sy saak kan skaad nie. 2. Ons mag nie iets sê wat die aansoeker onnodig kan benadeel nie. 3. Ons moet in alle gevalle deeglik rekening hou met die beson- dere situasie van die aansoeker en werkgewer. 2. Ons mag nie iets sê wat die aansoeker onnodig kan benadeel nie. 3. Ons moet in alle gevalle deeglik rekening hou met die beson- dere situasie van die aansoeker en werkgewer. 3. Ons moet in alle gevalle deeglik rekening hou met die beson- dere situasie van die aansoeker en werkgewer. g 4. Ons moet daarop ingestel wees om die welsyn van alle betrok- kenes so ver moontlik te dien. g 4. Ons moet daarop ingestel wees om die welsyn van alle betrok- kenes so ver moontlik te dien. In die Skriflig 59 59 5. 0ns mag niks sê of doen wat die Koninkryk van God skade kan berokken nie. 5. 0ns mag niks sê of doen wat die Koninkryk van God skade kan berokken nie. Voordrag tydens byeenkoms van predikante betrokke by Studente- pastoraat, Potchefstroom, 15 Septem ber 1980. VOETNOTAS la Tydens die diskussie het dr. C. J. Malan op ’n derde metode gewys nl. die vraagbriefvorm. la Tydens die diskussie het dr. C. J. Malan op ’n derde metode gewys nl. die vraagbriefvorm. 1 Vgl slegs Handbuch der christlichen Ethik II, GUtersloher Berlagshaus Gerd Mohn 1978, 110—112; C. J. H. Venter, By die sterfbed, Potchefstroom 1972, 165—172; W. H. Velema, Rondom het ievenseinde. Ethische en pasto­ rale overwegingen, Kampen 1971, 51—57; H. C. Piper, Gesprekken m et ster- venden. Een pastorale aanpak, Amsterdam 1979; J. J F. Durand, Waarheid en leuen in 'n terminale sititasie — ’n dogmaties-etiese besinning in: Woord en Wetenskap (Gedenkbundel aan prof. dr. F. J. M. Potgieter), V.C.H.0 Bloemfontein 1977, 73—80. 2 Dietrich Bonhoeffer, Ethik, Munchen 1966, 385—395 („Was heisst: Die W-ahr heit sagen?”. Vgl ook Jan Milic Lochman, Wegweisung der Freiheit. Abriss der Ethik in der Perspektive des Dekalogs, GUtersloher Verlagshaus Gerd Mohn 1979, 137—141 en by N. H Soe, Christliche Ethik. MUnchen 1965 (3), 260—270. 3 Bulmann in; Theological Dictionary of the New Testament I(vgl 232—251). 3 Bulmann in; Theological Dictionary of the New Testament I(vgl 232—251). 4 B. Holwerda, De Dingen die ons van God geschonken zijn. Goes 1975 (2), 3 Bulmann in; Theological Dictionary of the New Testament I(vgl 232—251). 4 B. Holwerda, De Dingen die ons van God geschonken zijn. Goes 1975 (2), 655—666. 4 B. Holwerda, De Dingen die ons van God geschonken zijn. Goes 1975 (2), 655—666. 5 H. Volten in: De thora in de Thora II, Franeker 2e druk, 130—166. 6 W. H. Velema, Leer ermee te leven!, Kampen 1973, 63—74. 7 J. A Heyns, De nuive mens onderweg. Oor die Tien Gebooie, Tafelberg 1970, 227—237. 8 J. J. F. Durand, aa in Woord en 'Wetenskap aw, 73—80 (9 Holwerda aw 655—666. Ons moet goed onthou dat hierdie preek in 1943 gedurende die Tweede Wêreldoorlog gelewer is. 10 Holwerda aw 659. 11 Idem 660. 12 Idem 66S, 13 Idem 663. 14 Idem 663v. Eweneens Volten aw 136c en J. L. Koole, De Tien Geboden, Baarn 1964, 135v. Vgl W. Geesink, Gerejormeerde Ethiek I, Kampen 1931, 441 15 Volten a m 130—166. 16 Idem 139. 17 Idem 142. Ook E. L. Smelik beweer: „De ,onwaarheid’, eig. onjuistheid, kan dan bewust in dienst komen van de echte Waarheid” (De ethiek in de verkondiging, Nijkerk 1967 (3), 169). 18 Volten aw 165, 19 Velema, Leer ermee te leven! aw 63—74. 28 Vgl hier o.a. F. J. Raddatz, Karl Marx. Een politieke biografie, Baam 1976, 94, 105, 139, 205, 251, 281; P. S Dreyer, Hoofstrominge van Sedeleer, Kaap- stad 1979, 57—58 asook J. Snyman, Die etiek van die Neo-Marxisme, Pot- ciiefstraam 1980. VOETNOTAS 20 Idem 69. 21 Idem 72—73. Hanteer Velema nie soms die Grlekse waarheidsbegrip nie? Vgl Geesink hier oor die noodleuen, 439—441, en sy bewering dat die waarheid wel soms verswyg en verberg mag word, 441, 443, P. W. Buys 60 In die Skriflig 60 attendeer op Die botsing van pUgte as etiese vraagstuk, Potchefstroom 1976 Mens kan hier myns insiens dink aan ’n voorbeeld ult die verkeer: ’n ambulans wat met ’n siek pasiënt ’n rooilig oorsteek, iets wat normaal- weg tot clioas sou lei. 22 Heuns aw 232. 22 Heuns aw 232. 23 Idem 235. 24 Idem 234. D. Viljoen sluit iiierby aan, „Hoe lief het ek V Wet!", Elsies- rivier Kaap 1976, 219. p 25 Durand aw 75. 26 Idem 78, 26 Idem 78, 27 Lochman aw 104—141. 27 Lochman aw 104—141. 28 Vgl hier o.a. F. J. Raddatz, Karl Marx. Een politieke biografie, Baam 1976, 94, 105, 139, 205, 251, 281; P. S Dreyer, Hoofstrominge van Sedeleer, Kaap- stad 1979, 57—58 asook J. Snyman, Die etiek van die Neo-Marxisme, Pot- ciiefstraam 1980.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/777/1015

Afrikaans

Iiileiilinf>. Wanneer ons hier oor die ekumeniese roeping van die Kerk handel. dan kom veral twee eienskappe van die Kerk in gedrang nl. die algemeenheid of kalolisiteit en die eenheid van die Kerk. Dll is einllik 'n nuwe betekenis wat aan die begrip ekumene gegee is in die latere tyd omdat die begrip termi­ nologies alleen 'n geografiese betekenis het. Die begrip ekumene word egter gebruik juis omdat daarmee vandag ook die verskeurdheid van die Kerk in rekening gebring word wat eintlik nie sou plaasvind as die geografiese beteke­ nis van die begrip alleen bedoel word nie. En nou is dit seker noodsaaklik om die primêre bronne nl. die Skrif en belydenis te gebruik in die bepaling van die ekumeniese roeping van die Kerk. Maar ons is van mening dat ons ook met groot wins terug kan gaan na Calvyn, nie met die bedoeling om ons situasie identies met dié van Calvyn te behandel nie, maar om sekere riglyne te trek wat ook in ons situasie van belang kan wees. A. Sy teosentriese Die Heilige Gees self wil met 'n onverbreeklike band aan die Woord gebind wees.'' Treffend skryf hy in sy Konimentaar op .loiiannes 16:14: ...Soo is dan de werell door een valsche voorwendinghe des Gheestes betoovert geweest. om van de eenvoudige suyverheit Chrisli af te wijcken. Want so haest als men den CJheest van hel woort Christi afscheurt, soo is er voor alleriei droomen ende bedriegerijen een deure gheopent . . A. Sy teosentriese Dit sou teologies onverantwoord wees om in ons tyd die ekumeniese roeping van die Kerk te behandel sonder om eers duidelikheid te kry oor die wese van die Kerk. En so sou ons ook nie Calvyn se bydrae ten opsigte van die katolisiteit en die eenheid van die Kerk na waarde kan skat as ons nic 'n duidelike beeld van sy kerkbegrip het nie. Calvyn se uitgangspunt vir sy teologie en vir sy kerkbegrip is teosentries. In sy Kerkbegrip kom sy duidelikste teenstelling met Rome na vore juis omdat Rome ’n antroposentriese uitgangspunt in sy Kerkbegrip handhaaf. In sy Vierde boek van sy Institusie (standaard uitgawe van 1959) skrywe Calvyn oor die Kerk maar in direkte verband met die uitverkiesing en die inwendige roeping.' Die oorsprong van die Kerk is te soek in die welbehae van God. Maar verder is die Kerk nie te dink sonder Christus nie. Christus is die Hoof van die Kerk.- Die kerk is ,sy liggaam wat deur die geloof een met Horn is en die uitverkorenes is almal in Christus so verbonde soos die lede van dieselfde liggaam. Hulle het in waarheid een geword daar hulle deur een gelcxjf. hoop en liefde en deur dieselfde Gees saam leef, geroep nie alleen tot diesefde erfenis van die ewige lewe nie. maar ook tot die gemeenskap van die een Ciocl en Christus. Hierdie gemeenskap met Christus dui hy nader aan as 'n unio mystica wat tot .stand kom deur die werking van die Heilige Gees. By .sy christologiese motief in sy Kerkbegrip kom nou die pneumatologiese. Christus is vir ons van geen nut .solank ons nog nie deur die Heilige Ciees met Horn verenig is nie.' Opmerklik is nou die klem wat Calvyn laat val op die enge band tussen die Heilige Gees en die Woord. Hy noem die Room.se saam met die Wederdopers sektes juis omdat hulle die Gees van die W(X)rd skei. By Rome word die Gees dan gebind aan die ampte. Hy verwyt die Roomse dat hulle met die Heilige Ciees skerm om daarmee te kamoufleer hoe die Wooril 16 begrawe is. ' Die Roomse beweer dal die Kerk nie kan dwaal nie as dit deur die Gees gelei word nie; niaar dit impliseer dat die Kerk dan veilig sonder die Woord kon wandel. Hierieen sê Calvyn dat die Gees die Kerk juis onderrig dcur niiddel van die Woord. ÍÍ. /)ie itniversele Kerk. Calvyn dui die universele Kerk aan as die liggaam van Christus waarbuite daar geen saliglieid is nie. Hierdie universele Kerk het 'n onsigbare en ’n sigbare kant. Die onsigbare Kerk is die Kerk soos God dit sien in sy uit- verkiesing. Die sigbare Kerk is die kerk soos dit in die wereld gesien word en staan in verband met die vcrbond. Die verhouding van die onsigbare tot die sigbare kant van die Kerk is dus dieselfde as die verhouding van uit- verkiesingg tot genadeverbond. Calvyn gee toe dat daar in die sigbare Kerk baie hipokriete is en daarom soek hy die we.se van die Kerk in die onsigbare band van die gelowiges aan Christus. g g In sy Institusie van 155^ bepaal hy horn nieer by die sigbare Kerk en noem in dié verband die kenmerke van die Kerk: „As tekens waardeur die Kerk geken kan word, het ons die predi­ king van die Woord en die onderhouding van die Sakramente gestel. king van die Woord en die onderhouding van die Sakramente gestel. . . . Hoe dit ook sy, waar die prediking van die Evangelic gehoor word en die .Sakramente nie verontagsaam word nie. daar vertoon hom vir ‘n tyd 'n geensins onbedrieglike nog twyfclagtige gedaante van die Kerk."' Die hele menigte van gelowiges vorm die universele Kerk en van dié K k ê h d t dit . . . Hoe dit ook sy, waar die prediking van die Evangelic gehoor word en die .Sakramente nie verontagsaam word nie. daar vertoon hom vir ‘n tyd 'n geensins onbedrieglike nog twyfclagtige gedaante van die Kerk."' Die hele menigte van gelowiges vorm die universele Kerk en van dié Kerk sê hy dat dit y ,,.societatem esse sanctorum omnium, quae per tolum orbem diffusa, per onmes aetatis dispersa. una tamen Christi doctrina et uno spiritu colligata, unitatem fidei ac fraternam concordiam colit atque observat.” " Hit hierdie omskrywing van Calvyn volg dat die universele Kerk geogra- fies versprei is (dit is die ruimtelike aspek); p ( p ) dat dit deur alle eeue bestaan (dit is die tydsaspek): maar dat dit tog een is in die leer van Christus (dit is die fondament van die eenheid) en dal daardie eenheid uitdrukking vind in die eenheid van geloof en broeder- like samestemming. g ■So vervleg Calvyn die katolisileit en die eenheid van die Kerk saam met die apostolisiteit. ÍÍ. /)ie itniversele Kerk. Hy bring dieselfde gcdagtes tot uitdrukking ook in sy Institusie as hy skryf dat die gemeenskap van die Kerk deur twee dinge saamgehou word ní. die eenstemmigheid in die gesondc leer en die broederlike liefde.'" Maar daar nioet eers eenstemmigheid in die leer wees voordat daar gemeneskap in die liefde kan wees. Hy bring dieselfde gcdagtes tot uitdrukking ook in sy Institusie as hy skryf dat die gemeenskap van die Kerk deur twee dinge saamgehou word ní. die eenstemmigheid in die gesondc leer en die broederlike liefde.'" Maar daar nioet eers eenstemmigheid in die leer wees voordat daar gemeneskap in die liefde kan wees. Hieruit vioei voort tlat daar vir Calvyn wei grense bestaan ten opsigle van die eenheid van die Kerk. Nijenhuis kom lot die konklusie ..Dit belekent, dal de Kerk grenzen heeft cn dat de eenheid. die Calvijn zoekt niet slechts een algemeene broederschap is. waarvan inhoud 17 17 en grondzlag niet dogmalisch bepaald zijn. De eenlieid is voor Calvijn eenheid in de leer der waarheid. De grondzlag dezer eenheid is het Woord Gods.” ” en grondzlag niet dogmalisch bepaald zijn. De eenlieid is voor Calvijn eenheid in de leer der waarheid. De grondzlag dezer eenheid is het Woord Gods.” ” Treffend is dit om in hierdie verband te let op sy houding teenoor Blandrata en Servel. Blandrata het in Pole groot invloed verkry met sy unitariese neigings en Calvyn ontvang van l.ismanino 'n versoek om hom met Blandrata te versoen. In sy antwoord aan laasgenoemde noem hy Blandrata 'n trOLielose mens, ’n hardnekkige ketter sodat Calvyn hom nie een met hom kan voel nie.'- Dit is bekend dat hy met Servet ook geen gemeenskap kon voel nie. Die heresie is verskeuring van die eenheid van die Kerk omdat dit vervalsing van die waarheid is. A. Teenoor die Roomse Kerk. Calvyn verwerp die beskuldiging van die Roomse as sou hy saam met die ander Hervormers die eenheid van die Kerk verbreek en stel daarteenoor dat die Roomse juis skeurmakers is omdat hulle van die waarheid afgedwaal het en dat die Kerke van die Reformasie die voortsetting van die ware Kerk is. Omdat daar geen kerklike gemeenskap kan wees .sonder ooreenstemming in die gesonde leer nie, verbreek die Room.se die band van die gemeenskap met hul valse leer. Maar ook omdat die Roomse die Gees van die Woord skei en veral aan die ampte bind, ken Calvyn die titel Kerk nie eenvoiidig aan die Roomse toe nie. Tog ontken hy nie dat daar onder die Pousdom of die Kurie nog kerke is nie," maar dié kerke vertoon meer die gedaante van Babilon as van die stad van God. Die wettige konstitusie van die Room.se Kerk vertoon die kenmerke van die valse Kerk en daarom moet daarmee gebreek word. Hy skryf: „Die Kerk moet noodsaaklik ineenstort, wanneer die hoofsom van die religie wegval, wat haar alleen staande hou. Bowendien, waar die ware Kerk die pilaar en vastigheid van die waarheid is (1 Tim. 3:15). daar is dit seker dat daar geen kerk is waar die leuen en die valsheid die ryk ingeneem het nie.” " Interessant is dat Calvyn desnieteenstaande herhaaldelik aan godsdiens- gesprekke met die Roomse deelgeneem het bv. te Hagenau, Worms en Regens­ burg. Die inisiatief vir sulke gesprekke het nie van Calvyn uitgegaan nie. maar eintlik van die Keiser. Hoewel daar eenstemmigheid gekom het oor die leer van die erfsonde. kon daar nie verder vordering gemaak word nie en dit het op niks uitgeloop nie. Calvyn wou later nie na die godsdiensgesprek met die Roomse te Poissy (1561) gaan nie en skryf aan Beza: y g y „Wat ander ook mag dink, ek is oortuig dat wat ’n mens met 'n gesprek kan wen, niks is n ie ."'■ g p En toe die gesprek van Room.se kant afgebreek is. skryf Calvyn aan Beza dat dit by hom geen kommer veroorsaak nie en vervolg: „Die verhoudinge is nog nie ryp genoeg daarvoor dat die suiwere geloof van hulle instemming kan verkry nie.” "‘ CA LV YN SE H OU DIN G T EEN OOR A N D ER KERKE. A. Teenoor die Roomse Kerk. B. TeeniH>r die ander Kerke van die Reformasie. Dit is bekend dat Calvyn die gedagte van Cranmer om geleerdes uit die verskillende protestantse Kerke in ’n konsUie te laat vergader, met ywer gesteun het. Hy skryf daaroor die bekende woorde: 18 „Wal my betref, indien ek van enige nut kon wees, sou as dil nodig is, die oorsteek van tien see vir dié saak my niet verdriet aandoen nie.” y Maar hy gaan verder en stel ook sekere bepalinge vir so 'n konsilie op. Aan die een kant mag daar vryiieid wees ten opsigte van die plek. die deel- nemers en die prosedure. Maar aan die ander kant moet daar gebondenheid wees aan die Woord van God. Hy skryf oor die grondslag van so ’n konsilie; ..Noudat daar egter ’n ernstige en deeglik aan die .Skrif genormeerde consensus van geleerde manne vereis word, waartoe ver van mekaar ver- wyderde kerke iiulie moet verenig. nou meen ek dat mens geen inspanning of moeite moet spaar nie.” '' Ook teenoor die ou konsilies lê hy dieselfde maatstaf aan nl. dat hulle besluite getoets moet woid aan die Heilige Skrif.’' Maar sy iiouding tot die ander Kerke van die Reformasie word hoof- saaklik bepaal deur sy siening van die universele Kerk en hy reken alle Kerke wat nog die hoofsom van die religic handhaaf as dee! van die univer­ sele Kerk. By huile is daar nog die suiwer bediening van die Woord en die •Sakramente en hulle hou vas aan die fundamcntele stukke van die geloof. lot laasgenoemde behoort bv. dat daar een Gcxl is. dat Christus die Seun van God en God is, dat ons saligheid in die barmhartigheid van Ciod gelec is.’” Hoewel Calvyn dus die Switserse (Zwingliaanse) Kerke en die Duitse (Lutherse) Kerke as ware Kerke erken, beywer hy horn om tot nouer bande met hulle te kom. Met die Zwinglianc het hy na herhaalde gesprekke tot 'n leerooreen- koms geraak, die sgn. Consensus Tigurinus. Hierdie gesprek met die Zwing- liane het begin as 'n privaat gesprek tussen Calvyn en Bullinger. Dit kom duidelik na vore in 'n brief aan Mykonius van Basel wat gesteurd was omdat hy nie geken is in die onderhandelinge wat aan die Consensus Tigurinus voorafgegaan het nie. Maar later is die kerke van Bern wel geken in die onderhandelinge.-" Ook die Tweede Helvitiese Konfessie wat deur Bullinger opgestel is in 1566 was ’n consensus tussen die Zwingliane en die Calviniste. B. TeeniH>r die ander Kerke van die Reformasie. Laat ons net weer terugkeer na die onderhandelinge wat aan die Con­ sensus Tigurinus vooraf gegaan het. Calvyn skryf aan Bullinger: ..Maar ons wens om vertroulik, sonder enige sug na stryd, met u dié dinge te bespreek. waaroor ons nie heeltemal eens is nie.” -’ Hieruit is dit duidelik dat die gesprek met die Zwingliane veral oor die punte van verskil gegaan het. Interessant is verder om daarop te let dat Calvyn eers 24 stellinge oor die Sakramente (want daaroor was daar verskil) aan Bullinger en aan die predikante van Bein gestuur het. Met hierdie mettxle wou Calvyn die uiteen.setting van die waarheid laat vooropstaan. Calvyn het hom ook beywer om tot 'n nadere ooreenkoms met die l.iiiherane te geraak. Hy trag om deur bemiddeling van Melanchton met l-Ulher .self tot "n ontmoeting te kom. Dit het egter nie sover gekom nie hoofsaaklik omdat Melanchton nie die vrymoedigheid gehad het om l.uther oor die saak te nader nie. Ook hier wou hy die metixie van "n godsdiensgesprek gebruik. So skryf hy aan Melanchton: „.Soek 'n mens 'n middel om vrede te stig, is die enigste hoop 'n godsdiensgesprek. 19 In sy onderliandelingc met die Lutheranc is sy uitgangspunt weer dat daar by huile ook die fundaniente van die leer gevind word. Hy skryf: y g y y ..Oor die een God en die regte wyse van sy verering, oor die ver- dorwenheid van die menslike geslag, oor die saligiieid iiit genade. oor die verkryging van die geregtigheid. oor die amp en die werk van Ciiristus . . . oor die aanroeping van God en oor alle hoofsake word oral by ons dieselfde leer verkondig . . y g Calvyn probeer ook bemiddelend optree lussen die Zwingliune en die Lutherane en hoop dat die Consensus 'I igurinus ook deur die Lutherane aan- vaar sou word. Hierin is Calvyn veral gesteun deur Melanchton. Maar deur die toedoen van veral Westphal het dit nie gebeur nie. Maar hierdie mislukte poging is voorafgegaan deur 'n geslaagde samekoms van l.utherane en Zwing- iiane wat deur bemiddeling van Bucer in Oktober 1529 plaasgevind het en waarop sowel Luther as Zwingli persoonlik teenwoordig was. Op hierdie byeenkonis is oor veertien punte ooreenkoms bereik. maar die vyftiende, die Nagmaal het die struikelblok gebly en dit was ook juis die stelling oor die Nagmaal in die Consensus Tigurinus wat verhinder het dat dit deur die Lutherane aanvaar is. B. TeeniH>r die ander Kerke van die Reformasie. In sy brief aan hulle wys hy daarop dat die seremonies nie ,.die hoofsake van die leer” raak nie en vervolg: g „die een moet by die ander aanpas in al die .seremonies wat geen beslis-sende invloed op die beiydenis van die geloof het nie, .sodat die eenheid van die Kerk nie deur ons te grote gestrengheid of beangstheid verstoor word nie.” -“ „die een moet by die ander aanpas in al die .seremonies wat geen beslis-sende invloed op die beiydenis van die geloof het nie, .sodat die eenheid van die Kerk nie deur ons te grote gestrengheid of beangstheid verstoor word nie.” -“ B. TeeniH>r die ander Kerke van die Reformasie. Dit is duidelik dat Calvyn teen twee uiterstes gewaak het. Aan die een kant wou hy nie ’n goedkoop kompromis aangaan terwille van die eenheid nie, waarin die waarheid sou prysgegee word. In dié lig kan ons sy woorde aan Bucer, wat "n sterk ireniese gees was, begryp. , g , g yp „lndien jy 'n Christus wil he wat vir elkeen aanvaarbaar is, dan mag jy daarvoor nog nie ’n nuwe evangelie fabriseer nie.” -' „lndien jy n Christus wil he wat vir elkeen aanvaarbaar is, dan mag jy daarvoor nog nie ’n nuwe evangelie fabriseer nie.” -' mag jy daarvoor nog nie ’n nuwe evangelie fabriseer nie.” g jy g g Maar aan die ander kant is dit duidelik uit sy geskrifte dat hy 'n sterk afkeur aan schismii gehad het. Ons gee daarvan twee bewyse. Hy skryf aan Zébédéé: ,.Maar daar hoef nie uit elke verskil van mening sonder meer 'n skeiding voort te vioei nie. Inteendeel, indien jy in jou gewete jouscif gedronge voet om sy mening (Bucer s'n -B.D.) in enige opsig af te wyk, moet jy jouself ook moeite gee om 'n broederlike gemeenskap tussen jou en hom te laat bestaan. Want ons mag ons nie ligvaardig afskei van hulle met wie ons deur die Here verbind is tot die ge­ meenskap aan Sy werk. E-'n die een ding vra ek jou dat netsoos jy die waarheid waarin jy tot nou toe standvastig was, vasberade vashou. jy ook nie die skyn wek dat jy met opset onenig wil wees met hulle van wie jy dit nie kan ontken dat hulle deur jou en deur alle goeie mense beskou moet word as bchorende tot die vernaamste dienaars van Christus.” - ' 'n Tweede bewys is sy advies aan die F ranse vlugtelinge in Wesel wat eintlik gaste by die L.utherse gemeente was en voor die vraag gestaan het hoe hulle moet optree ten opsigte van die seremonies wat by die l.utherse in gebruik was. In sy brief aan hulle wys hy daarop dat die seremonies nie ,.die hoofsake van die leer” raak nie en vervolg: 'n Tweede bewys is sy advies aan die F ranse vlugtelinge in Wesel wat eintlik gaste by die L.utherse gemeente was en voor die vraag gestaan het hoe hulle moet optree ten opsigte van die seremonies wat by die l.utherse in gebruik was. SLOTOPM ERKINGS. As ons as Kerk vrugbaar gebruik wil maak van die gedagtes van Calvyn in ons interkerklike roeping en vir die uitlewing van ons ekumeniese roeping 20 in die algemeen, is ciit nodig om daarop tc lei dal die kerklike siluasie vandag baie verskil van dié in die lyd van Calvyn. Die kerklike lewe was seker veral wal die regering van die kerk belref, nie sover onlwikkel nie. Daar was bv. me reelmatige samekomslc van sinodale vergaderings nie. Dit hel nieege- bring dal die predikanle en leoloe "n swaarder veranlwoordeliklieid gedra hel. Hieruil kan ons ook Calvyn se individuele gesprekke mel leoloe van die Swilserse en Duitse Kerke verslaan. Daarby koni nog die gesamenllike anlilese teenoor Rome wal by die ('alvinisle. Zwingliane en l.utherse in hul leriigkeer na die Woord hul houding leenoor mekaar mede bepaal hel. Nieleenstaande hierdie en nog under verskille lussen ons lyd en die van C'alvyn, meen ons dal ook hierdie orienlerende sludie die bewys lewer dal daar in Calvyn se geskrifle en oplrede belangrike riglyne le vinde is wal ons kan gebruik in die uillewing van ons ekumeniese roeping. Dié riglyne kan ons soos volg saamval: I. Die universele Kerk kom daar lol openbaring waar die Woord en Sakra- menle suiwer bedien word, of soos Calvyn dit slel, waar die hoofsom van die leer gehandhaaf word. Die eenheid van die Kerk is 'n eenheid van ooreenslemming in die leer van die .Skrif. d.w.s. van ooreenslemming in belydenis. Die eenheid van die Kerk is 'n eenheid van ooreenslemming in die leer van die .Skrif. d.w.s. van ooreenslemming in belydenis. Die eenheid van die Kerk word verbreck deiir afdwaling van die grond- slag van die eenheid nl. die waarheid. Die eenheid van die Kerk word verbreck deiir afdwaling van die grond- slag van die eenheid nl. die waarheid. Die eenheid van die Kerk word nie verbreek deur die verskeidenheid van lale nie of deur die feil dat op verskillende plekke kerke is nie. Die herslel van die verbroke eenheid van die Kerk le in lerugkeer na die Woord en die gemeenskaplike belydenis as anlwoord van die Kerk op die Woord. (). Dil is die roeping van die Kerk om le werk aan die herslel van die gebroke eenheid van die Kerk. 7. Verskil oor seremonies wal nie die hoofsom van die belydenis raak nie. is nie genoegsame rede vir afskeiding nie. 7. SLOTOPM ERKINGS. Verskil oor seremonies wal nie die hoofsom van die belydenis raak nie. is nie genoegsame rede vir afskeiding nie. 8. Afdvvaling van die waarheid verbreek die eenheid en weiering om lerug le keer tot die waarheid maak afskeiding no(xisaaklik. .So 'n afskeiding is dan nie "n verbreking van die eenheid nie, maar juis 'n voortselting van die ware Kerk. Die metode om mel kerke wal nie in dieselfde kerkverband is nie. tc handel, is om veral met mekaar le spreek oor die dinge wat hulle uil- mekaar hoii. Hierloe kan samekom.ste van leoloe ook diens doen. Die grondslag hierin moel wees die gemeenskaplike erkenning van die Skrif as die Woord van Ciou. Die metode om mel kerke wal nie in dieselfde kerkverband is nie. tc handel, is om veral met mekaar le spreek oor die dinge wat hulle uil- mekaar hoii. Hierloe kan samekom.ste van leoloe ook diens doen. Die grondslag hierin moel wees die gemeenskaplike erkenning van die Skrif as die Woord van Ciou. ((ielewer voor CJ.I V. Pretoria.) ((ielewer voor CJ.I V. Pretoria.) B. Dl!VliN.\GF, V O H IN O IA S 21 5. P. J. Richel: Het Kcrkhcgrip hij Cilvijit, p. 194. 5. P. J. Richel: Het Kcrkhcgrip hij Cilvijit, p. 194. 6. Inst. IV, V III, 13. 7. J. Calvijn: Uytlegginghc op den Evangelist Johannes, H. Fransscn, Utrecht, 1890, 8. Inst, IV, I, 10. 8. Inst, IV, I, 10. 8. Inst, IV, I, 10. 9. Opera II, 754. 10. Insht. IV, II, 5. 11. W. Nijenhuis: Calvinus Oecumenicus p. 272. 12. Brief aan Limanio 9 Okt. 1561. 13. Inst. IV, II, 12. 14. Inst. IV, II, 1. 15. A Ml Beza 10 Sept. 1561. 15. A Ml Beza 10 Sept. 1561. 16. Aan Beza. 16 Okt. 1561. 17. Aangehaal deur W . Nijenhuis: a.w p. 209, 210 18. Inst. IV, X , 8. 19. Inst. IV, I, 12. 20. Aan Mykonius 26 Nov. 1549. 21. Aan Biiillinger 26 Junie 1548. 22. Aan Melanchton 3 Aug. 1557. 23. Aan die Salcsiese en Nederduitse predikante 5 Jan. 1556 23. Aan die Salcsiese en Nederduitse predikante 5 Jan. 1556 24. Aangehaal deur W Nijenhuis: a.w. p. 114. 24. Aangehaal deur W Nijenhuis: a.w. p. 114. 25. Aan Zebedce 9 Mei 1539. 26. Deur die predikante van Geneve 13 Maart 1554. 22

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/856/1096

Afrikaans

IN DIF, S K K I F I . I C i To introduce that idea here not only destroys the analogy on which the sanction of the sabbath rests, but misconceives the character of the Priestly Code. If the writer had had aeons in his mind, he would hardly have missed the opportunity of stating how many milleniums each embracai". Vgl. ook C. .A. Simpson-'; ..There can be no question but that by ‘Day’ the author meant just what we mean — the time requiretl for one revolution of the earth on its axis. Had he meant an aeon he would certainly, in view- of his fondness for great numbers, have statetl the number of millenniums each period embraced". (c) (c) Die nudere verhaud waarin die begrip ..dag" gebruik word, toon wel 'n verskeidenheid van bctekenisse vir hierdie begrip, maar dit word op so 'n wyse gebruik dat dit in elke onderskeie geval sy duidelike ondcrskeidende betekenis het. Dit het dus nie op die onderskeie plekke 'n vloeibaarheid van betekenis sodat die ver­ skeidenheid van betekenisse die helderheid oor die betekenis op die onderskeie plekke laal vervaag nie. inteendeel. die verskei- denheid van gebruik onderstreep juis die onderskeie betekenis op die een pick in leenstelling lot dié op 'n ander. (Net soos die gebruik van sinonieme w(x>rde soms deur ’n skrywer aangewend word om die onderskeidende betekenis in elke bepaalde geval na vore te bring.) So staan ..dag" in (ien. 1 deur sy omskrywing en eie verband in duidelike onderskeiding van die ander as 'n gewone natuurlike tlag soos ons dit ken. (c) Die nudere verhaud waarin die begrip ..dag" gebruik word, toon wel 'n verskeidenheid van bctekenisse vir hierdie begrip, maar dit word op so 'n wyse gebruik dat dit in elke onderskeie geval sy duidelike ondcrskeidende betekenis het. Dit het dus nie op die onderskeie plekke 'n vloeibaarheid van betekenis sodat die ver­ skeidenheid van betekenisse die helderheid oor die betekenis op die onderskeie plekke laal vervaag nie. inteendeel. die verskei- denheid van gebruik onderstreep juis die onderskeie betekenis op die een pick in leenstelling lot dié op 'n ander. (Net soos die gebruik van sinonieme w(x>rde soms deur ’n skrywer aangewend word om die onderskeidende betekenis in elke bepaalde geval na vore te bring.) So staan ..dag" in (ien. 1 deur sy omskrywing en eie verband in duidelike onderskeiding van die ander as 'n gewone natuurlike tlag soos ons dit ken. D IE LENGTH VAN ,.DAG” IN (iEN ESIS 1 D IE LENGTH VAN ,.DAG” IN (iEN ESIS By die vraag oor die lengte van ..dag” in Gen. I moet daar met verskillende sake rekening gehou word, Eerstens moet ons in gedagte hoii dat ons hier nie met ’n natiuirwetenskaplike handboek te doen het nie en daarom versigtig moet wees met ons afleidings oor die besonder- hede van dit wat verhaal word. Hierdie waarskuwing word onderstreep deur die feit dat die geslags­ register van Gen. 11 byvoorbeeld duidelik gesiagte oorslaan fvgl. bv, Luk. 3 : 34-36), maar uit Gen. 11 self is daar geen aanduiding daar omtrent nie. En as ons voorts die beskrywing in Gen. 1 met dié in hoofstiik 2 vergelyk, sien ons dadelik dat die wyse van aanbieding verskil na gelang van die hoofdoel wat die skrywer in gedagte het. bit moet ons dus dubbel versigtig stem. Ons mag daarom seker nie dadelik 'n natuurwetenskaplike stelling veroordeel as dit nie presies ooreen.stem met wat die oenskynlike betekenis van Cien. 1 is nie: dit moet ons eerder tot nadere ondensoek aanspoor. Ons mag Gen. 1 dus nic rigoristies verklaar nie. Aan die ander kant is dit die taak van 'n teokx)g om die teks te verklaar en hom daaraan te hou. Hy mag nie ter wille van harmo- niering met natuur-wetenskaplike of ander wetenskaplike teoriee die teks rek nie. Die reels van die ek.segese moet nagekom word, omdat die uitleg van een skrifgetleelte implikasies het vir die wyse van uitleg van die res van die .Skrif. IN DIF, S K K I F I . I C i 29 By die verklaring van ..ciag" in Gen. 1 moet met al die volgende sake rekening geliou word: (a) Gen. I bied sy inhoud aan as hislorie.se stof, geskiedbeskrywing en dil moel as sodanig benader word. (Daarom voel Ridderbos bv. nie vir 'n digterlike verklaring nie.’' Du Toil'* stel dit nog veel sterker deur die reuUteit van die gebeure te benadruk m.i. iieel tereg.) (b) Dit gee ook 'n naclere letterlike omskrywiiif’ van ,.dag” naamlik dat dit omsluit word deur aand en more (hier kan verwys word na .1. Skinner' '; ..riie interpretation of jom as ‘aeon’, a favourite resource of iiarnionists of science and revelation, is opposed to the plain sense of the pa.ssage. and has no warrant in Heb. usage (not even Ps. : 4). it is true that the conception of successive creative periods, extending over vast spaces of time, is found in other cosmogonies (De. 55); but it springs in part from views of the world which are foreign to the O.T. To introduce that idea here not only destroys the analogy on which the sanction of the sabbath rests, but misconceives the character of the Priestly Code. If the writer had had aeons in his mind, he would hardly have missed the opportunity of stating how many milleniums each embracai". Vgl. ook C. .A. Simpson-'; ..There can be no question but that by ‘Day’ the author meant just what we mean — the time requiretl for one revolution of the earth on its axis. Had he meant an aeon he would certainly, in view- of his fondness for great numbers, have statetl the number of millenniums each period embraced". (b) Dit gee ook 'n naclere letterlike omskrywiiif’ van ,.dag” naamlik dat dit omsluit word deur aand en more (hier kan verwys word na .1. Skinner' '; ..riie interpretation of jom as ‘aeon’, a favourite resource of iiarnionists of science and revelation, is opposed to the plain sense of the pa.ssage. and has no warrant in Heb. usage (not even Ps. : 4). it is true that the conception of successive creative periods, extending over vast spaces of time, is found in other cosmogonies (De. 55); but it springs in part from views of the world which are foreign to the O.T. IN DIF, S K K I F I . I C i (d) (d) Die ifvi’ verhimd van die Skrif het. kragtens die eenheid van die Skrif as Ciotls Woord. ook ’n beslissende woord mee te spreek. !'n hier geld die duidelike uitspraak van die vierde gebod waarin ilie (ioddelike optrede tydens die skepping vir die mens as voor- beekl voorgeliou word waarom hy ses (letterlike) dae moet werk en op die (letterlike) .sewende dag moet rus; ...Ses dae moet jy arbei en al jou werk doen; maar die sewende dag is die .sabbat van die HFUÍH jou Cnxl; dan mag jy geen werk doen nie . . . . Want in ses dae het die Hf-RFi die hcniel en die aarde cemaak (d) Die ifvi’ verhimd van die Skrif het. kragtens die eenheid van die Skrif as Ciotls Woord. ook ’n beslissende woord mee te spreek. !'n hier geld die duidelike uitspraak van die vierde gebod waarin ilie (ioddelike optrede tydens die skepping vir die mens as voor- beekl voorgeliou word waarom hy ses (letterlike) dae moet werk en op die (letterlike) .sewende dag moet rus; ...Ses dae moet jy arbei en al jou werk doen; maar die sewende dag is die .sabbat van die HFUÍH jou Cnxl; dan mag jy geen werk doen nie . . . . Want in ses dae het die Hf-RFi die hcniel en die aarde cemaak }() IN OIF, S K R I F I . K i IN OIF, S K R I F I . K i . . . . en op die sewencle dag liet Hy gems. Daaroni liet die lir.RE die sabbaUlag gcsccn en dil gclicilig” . In die iig van die voorgaande bespreking wil ek non die onder- skeie slellinge van N. H. Ridderbos en S. du Toil loets. Hulle is albei Ciereformeerde teoloe wat hulle besonder in hierdie rigling beywer het, indringende studies oor die saak gedoen en gepubliseer het en 'n ernstige poging doen om. onder die gesag van die Skrif, 'n opiossing vir die probleme oor Gen. I te gee. Hulle onderskeie studies bied dan ook in vele opsigte waardevolle Iig, veral vir "n Gereformeerde siening op sake. (Weens gebrek aan ruimte kan ons hier nie nader daarop ingaan nie en verwys die lesers na die onderhawige geskrifte self.) Hiervoor is ons veel dank aan hulle verskuldig. Tog is dit "n vraag of die volgende oplossing(s) wat hulle bied. aanvaarbaar is. Ridderbos staan ’n „Kader-opvuttinf>" voor. IN DIF, S K K I F I . I C i Hy stel dit byvoor- beeld .soos volg'-': , Gen. 1 zegt, dat Cïod eerst zes dagen werkt en dan één dag rust. Dit is een mensvormige uitdrukkingswijze. Bij .dagen’ moet men dus aan gewone dagen denken. Maar het zijn niet werkelijke dagen . . . . Door de wijze, waarop de scheppingsdaden over de zes dagen worden verdeeld, wordt ons niet geopenbaard, in welke volgorde de scheppingsdaden hebben plaats gehad. De volgorde. waarin ze ons worden verhaald. is echter geenzins willekeurig; ze spreekt ons vooral hiervan, dat de schepping een welgeordend geheel is . . . . ” . In hier­ die opvatting van Ridderbos is die historie vervlugtig tot historiese kader, met ander woorde tot historiese skema. Dit is egter in stryd met die sterk historiese karakter van Gen. I. wat ook in voile harmonic is met dié van die res van die O.T. Vergelyk die samevatting oor die bespreking van Gen. I : 1-2:4 hierbo. Daar is geen rede om aan te neem dat die skematiese aanbieding van (jen. I die historiese karakter daarvan neutraliseer nie. Voorts loop dit ook vas met Ridderbos se verklaring van die verband tussen Gen. I en die vierde gebod. Volgens hom vind die motivering van die vierde gebod — sover dit die begrip (> • I betref — sy oorsprong in die optrede van die mens, naamlik in die gewoonte van die Israeliete om na ses dae se werk een dag te rus. nog voordat die vierde gebod. of CJen. I gegee is--; .. l oen het schcppingsverhaal. dal in Gen. I voor ons ligt. door de geinspireerde auteur vervaardigd werd. knoopte hij aan bij de gewoonte van de Israeliet om na zes dagen werken één dag te rusten." ............ Maar deze opvatting meent. dat als ten aanzien van Gods doen over een dag en over een week (6 • 1 dagen) wordt gesproken, dit een men.svormige uitdruk­ kingswijze is. Nader toegespitst: ze meent. dat het spreken over 6 -j- I zijn oorsprong vindt in het doen van de mens; maar hier moeten dadelijk twee dingen aan worden toegevoegd: le. dit doen van de mens berustte op een goddelijk geboil; 2e. men doet geenszins afbreuk aan de in Ex. 20 : II gegeven motivering van het sabbatsgebod, als men aanneemt. dat Ex. 20 : II op mensvormige wijze over (iod spreekt. IN DIF, S K K I F I . I C i zie boven.” Hiermee span Ridderbos die kar voor die perde en kom dit daarop neer dat G(xl die mens se week ..navolg” . soos Du loit dit IN D I F S K R I F I . K i 31 tereg noeni.-'' Die vicrile gebod stcl tog duiclelik dat die doene van CiocI as voorbecki (cn jirond) vir tlié van die mens geld en nie andersom nie. En hierniee kom Ridderbos tegelyk ook naby aan verselfstan- diging van die hislorie leenoor die openbaring. want volgens sy stelling is die historiese gcwordenlieid van menslike optrede (i.v.m. 6 I dae) inimers die norm waarby die openbaring nie slegs aansluil nie. maar op grond waarvan hy ook 'n eis stel, en wel op 'n wyse wat dit as skeppingsordinansie van God stel. Ridderbos probeer wel by hierdie beswaar verby kom deur ..dag” en ..week” (6 t I dae) sover dit God betref. as mensvormige spreekwyse te beskou; maar dit bots kennelik met die feit dat die ses dae van (icxls arbeid in Sy eendagse rus volkome parallel gebriiik word aan dié van die mens (vgl. Ex. 20:9 en 10 met II). Waarom is die aangaande Ciod mensvorniig en dié aan- gaande die mens nie? Du Toil sc hiervan dan ook tereg: ..Ons kan nie beweer dat (iod aan die mens opdra om sy navolger te wees as Hy nie werklik ses dae gearbei en die sewende dag gerus het nie. Dan bly dit maar 'n voorsteUiufi asof God sy werk in sewe dae gedoen het. omdat die mens ses dae moet arbei en die sewende dag rus” .=‘ Ook die volgende verweer van Ridderbos hef die genoemde beswaar oor sy sidling in verband met die kwessie van die dae nie op nie: ..Het betrof hier dan ook niet een wiliekeurige gewoonte: de Israeliet was in het hoiiden van de rustdag navolger Gods” .-"’ Die vierde gebotl grond uitdruklik die mens se arbeid en rus sowei as die duur daarvan in dié van God; volgens Ridderbos daar- enteen is slegs die arbeid en rus in Ciods doene gegrond. maar die duur daarvan in die gewcxinte van die mens. Hierdie onderskeiding is gedwonge en vind geen steun in die tekste self nie. Vervolgens "n beoordeling van Du Toit-’' se ..teleskopiese" op- valting van ..dag” . Hy redeneer vanuit die begrip ..Dag van Jahwe” waarin. volgens hom. IN DIF, S K K I F I . I C i 'n tydpcrk van die ..Dag van .lahwe” deur die profete gesien word asof deur 'n teleskoop. Hy stel dit soos volg: ..Elsewhere I have pointed out that where;ts prophecy has to do with eschato-logy. the account of creation deals with proto-logy. Now. if prophecy has to do with things that will raiUy happen, but will be grasped by man in its ful significance only when fulfilled, mutatis mutandis the same applies to proto-logy, the prophet looking back­ wards over vast spaces of time. On purely exegetical grounds one cannot go further than to state that the days are working days of (iod, but if natural science in its different ramification.s leaches that milions of years have elapsed, there is no other conclusion, given ihe validity of the conclusions of science, than that immense periods have been constracted into six ‘days’. Ihis is exactly what happens when a telescope is used. If we further hold to the .Scriptural truth that every new creature owes its existence to the divine creative word, we also notice the rhythm in Ihe work of (iod and after each day — be it ever so long — some­ thing radically new comes into existence. Then we accept ihe days nol as a scheme but as a prophetic reality.” I N DIF. S K R I F I . I G I N DIF. S K R I F I . I G 32 Op sigself gesien, sou liicrdie teleskopiese opvatting "n verklaring kan bied vir sowel die diiur van die Dag van .lahwe as vir sy naby- heid; immers, 'n leleskoop bring dinge wal ver is, naby. Tog is dit duidelik dat Du Toil aan die uitdrukking ..Dag van .lahwe" 'n temporeel-kronologiese inhoud toeskryf wal dit nie iiet nie. ..Dag” gee in die term nie uitdrukking aan tydsduur soos dit geprojekteer is in een dag nie, dit gee nie die beeld wat 'n profeet dcur ’n ..temporele" teleskoop sien nie (maar eerder deur ’n ..inhoudelike": dit vat die iniioud, die materie saam). Die profetiese visie sien nie "n Dag van .lahwe in sy temporele saamgetrokkenheid nie, maar in sy epogmakend- heid. soos in die term: „die dag van die ouderdom", waarin die gedagte aan 'n tydsduur ontbreek. Die Dag van .lahwe gee dus 'n „oor-sig” oor die materie, die inhoud, en nie ’n „lengte-sig” oor die duur daarvan nie. V E R W Y S IN G S 1. ..Woes cn leeg" en ..duislernis" in Gen. 1 (het dit dcmoniese betekenis?). In die Skriflig. 2 Febr. 1%7. 3-13. 2. Vgl. ook Von Rad, Cienesis. London 1961. 60. 3. Ridderbos. Beschoiiwingen over Cienesis Kampen 1%3. 64 vig. wys op buite-Bybelse parallelle vir 'n sewe-dae-skema. bepaaldelik "n ses-plus-een- dag-skema. wat op die sewende sy kliniaks vind. Hy verwys o.a. na J. Bauer (Die lilerarische Form des Heplaenieron. Biblische Zeitschrift. I. 1957. 273-277 vir 'n Ugariliese parallel. Bauer wys daarop dat dié spreek- wyse 'n (geordende'.’) verloop \an 'n gebeiirtenis met ’n bepaalde hoogte- punt. keerpunt. eindpunt (ol uitdrukking wil bring (egter nie hoeveci 1yd dit in beslag geneem het nie). 4. Von Rad. Cienesis. 62 vlg. 5. Vgl. Aalders. Cienesis. I. K.V.-. Kampen 1949. 101. Vgl. ook sy De Godde- lijke Openbaring in de eersle drie hoofdslukken van Cienesis, Kampen 1932, \ir 'n grondige en breedvoerige sludie van die onderhawige hoofstukke. 6. Vgl. ook Von Rad. Cienesis. 61: ,.l he Sabbath at creation, as the last of the creative days, is not limited; the concluding formula (and it was evening and it was morning . . . . ’) is lacking, and that too. like every­ thing else in this chapter, is intentional". 7. Aalders, Cienesis. II\ K.V.. 108. Vgl. ook E. J. Young. The Days of Cienesis. W.T.J.. X X V . I. Nov. 1962. 1-34, vgl. 17 vlg.; C. F. Keil. The Pentateuch. I. Cirand Rapids 1949. 70 \lg. 8. Vgl. bv. P. F. D. Weiss. Die Bybel met Verklarende Aantekcninge. I. Kaapstad 19.58. 6; Ci. Ch. Aalders, Cienesis, I-. Kampen 1949. I l l vlg. 9. Vgl. bv. C. F. Keil. The Pentateuch, I. Cirand Rapids 1949, 72. 10. Die infiniti\us is tewens primer 'n selfstandige naamwoord. vgl. bv. Ci.K.. par. 45.a: ..The Infinitive is represented in Hebrew by two forms, a shorter and a longer; both are. however, strictly speaking, independent iiouiis". 11. Vgl. bv. Du Toit. Progressive Creation. 192. 12. Die gebruik \an die woord ..periode" kan misleidend wees aangesien Cien. 2 :4 nie die tydstruktuur van periode op die oog het nie. maar geheel en al op die inhoud. op die (historiese) skeppingsgebeurtenis. gekonscntreer is. 13. Soos Ridderbos meen. a.w., 40. 14. Iliermee word nie die veiband tusscn ..dag" en natuurgebeure ontken nie. Dit gaan in die stelling egler om die basiese, bepalendc faktor. 15. Vgl. bv. Ci.K.. par. IN DIF, S K K I F I . I C i Dit is nie ’n temporele sametrekking van horisontaai agtereenhggende dae nie. maar dit gee uitdrukking aan die materiele eenheid wat skepping en geskiedenis deur dié epogmakende daad van God verkry, in teensteiling tot die materiele gebrokenheid van geskiedenis (Gen. 8:21) en mens (Gen. 3:17; 5:1 vlg), soos uitgedruk in die begrip „dae". Du Toit pas die „teleskopiese” beskouing van die Dag van .lahwe toe op die begrip ..dag” in Gen. 1 en verklaar „dag” daar as tyds- periodes wat in een dag geteleskopeer is. Ons moet egter daarop wys dat, afgesien van bogenoemde kritiek op Du loit .se interpretasie van „Dag" in die profetiese term ,.Dag van .lahwe", daar ook nie grond is om dié term met „dag” in Gen. 1 te vergelyk nie, omdat dit nie 'n parallel gee nie: In Gen. 1 word „dag" (in sterk teensteiling tot „Dag van .lahwe") uitdruklik nader gekwalifi.seer met die woorde: „en dit was aand en dit was more". Hierdie temporele element word nog verder onderstreep deurdat die kronologiese verloop van die skeppings- dade aangegee word en boonop nog die dag sc bepaalde pick in tlic temporele of kronologiese ry, nl. eerste dag, of Iwcede, ens, 'n Nadere parallel vind ons in Gen. 2 :4: „die dag van die skeppe van God die aarde en die hemel". Dit wil dus voorkom of hierdie gebruik van „dag" wel die teleskopiese siening regverdig. Dit kan egter kwalik die geval wees met die parallelle gebruik van „dag" in Gen. 2 : 17: „die dag van jou eet daarvan” . aangesien hicr .seker nie 'n periode bedoel word nie. En in die vcrdcre parallel van (ien. 5 :1 ,2 kan dit glad nie so verstaan word nic: „die dag van die skeppe van Jahwe Adam . . . . die dag van hulle skeppe” . Die duidelike parallelle gebruik van die woord „dag” in dié drie tekste dwing ons om die gemeenskaplike faktor of grootste geniene deler van die drie te soek. En dit is nie tydsaanduiding in die sin van tydsduur nie. maar wel 'n aanduiding van die historie.se en die cpogmakcntlc, sonder die gedagte van lengte van tydsduur. Daarmee is ons dus terug by die bevinding dat die „Dag” in die Dag van Jahwe in besonder ’n epogmakende gebeurtenis is, parallel aan die begrip: „die dag van die ouderdom". cn nie 'n temporccl- teleskopiese betekcnis hc't nie. I N D I E S K R I F L I G 3? Ons moet vccl waarciering he vir die ernslige pogings van Du Toil en Ridderbos oni die problenie in verband met Gen. 1 op 'n Skrif- gebonde wyse op te los en vir die bydraes in verskeie opsigte geiewer. Ongeiukkig is huile onderskeie voorgestelde opiossings vir die bespreekte problenie ni.i. egler nie aanvaarbaar nie. .1. I . Helberc. (Cielewer voor Cl.T.V., Pretoria 1966) V E R W Y S IN G S 159.b: ..It is to be observed in general as a fundamental rule . . . . that the imperfect, with its equivalents (the jussive, cohonative. imperative, perfect consecutive, and participle), is used to express a condition and consequence which are regarded as being capable of fulfilment in present or future time, while the perft'ct represents a condition already fulfilled in the past, and its consequence as an accomplished fact ’’ I N D I E S K R I F L I C i I N D I E S K R I F L I C i 34 16. Keil. a.w„ 126. 17. Ridderbos. a.vv.. 55. 18. Du Toil. Progressive Creation. 177. 19. J. Skinner. CJenesis-, I.C.C.. Edinburgh 19!1(). 21. 20. C. A. Simpson. Cienesis. The Interpreter's Bible, Nashville 1952. 471 21. Ridderbos. a.w.. 66. 22. do.. 46. 48, 23. Du Toit. Progressive Creation, 191. 24. Du Toit, Bybel-Skepping-Evolusie. Johannesburg 1964, 76, 77, 25. Ridderbos, a.w., 46. 25. Ridderbos, a.w., 46. 26. Du Toit, Progressive Creation. 19.V

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/869/1119

Afrikaans

i. Die gevaar van dogmatisme Dit beteken dat die kerklike dogma as gelykwaardig met die Skrif beskou word; die kerklike formulering van die waarheid word met die waarheid vereenselwig. Die dogma word absoluut gestel, feitlik word geen appel op die Skrif toegelaat nie. In die Roomse Kerk het hierdie dwaling verwerkliking gevind daarin dat in die praktyk die belydenis op een lyn met die Skrif gestel word, anders (aldus Rome) raak die kerk verskeur en die skape verstrooi. Bavinck wys daarop dat selfs die Roomse Kerk die bewering nie aandurf dat die dogma wat die kerk bely identies is met die absolute, Goddelike waarheid self nie. Rome bely wel die onfeilbaarheid van die pous, maar hierdie pouslike onfeilbaarheid is van die aposto- liese inspirasie wesenlik te onderskei; dit dek die sake maar nie die woorde nie en verhef die dogma dus nie in letterlike sin tot Woord van God nie.' Tog kan ons dit nie anders sien as dat Rome die Bybel met sy konfessionalisme omhein nie. Ons moet in hierdie verband onthou dat die hele pouslike sisteem sy sluitsteen verkry het toe onder invloed van die Ultramontane en Jesuïete in 1870 die dogma van die onfeilbaarheid aangeneem is. Hierdie dogma hou die volgende in: dat die pous in sy amp as herder en leraar van alle Christene, kragtens sy allerhoogste outoriteit (wanneer hy dus ex cathedra spreek) ’n geloofs- en sedeleer verkondig wat in die hele kerk geld met bindende gesag; hierdie verkondiging — so word dit gesien — geskied deur die goddelike bystand wat in die heilige Petrus aan die pous toegesê is; die pous is dan met die onfeilbaarheid werksaam, waarmee die Goddelike Verlosser gewil het dat sy kerk in die ver­ kondiging van die geloofs- en sedeleer voorsien sou wees. Dit is die uiterste konsekwensie van die pouslike sisteem. Daar Rome die onfeilbaarheid van die kerk leer, laat hy die outoriteit van die dogma nie alleen op die Skrif rus nie, maar ook op die kerk, of liewer op die afkondiging deur die pous. Dit is ’n leerstelsel wat deur dogmatisme gekenmerk word. Alle wesenlike onderskeid tussen openbaring en dogma word feitlik uitgewis. Die pous is vir die Roomse Kerk die onfeilbare, sigbare opperhoof van die kerk. Hierdie kerkbeskouing lê ten grondslag aan die stelling: Roma locuta, causa finita est. In die Skriflig 9 In die Skriflig 9 DIE BINDING VAN DIE KONFESSIE 0ns moet waak teen twee uiterstes Aan die een kant het die dogma as onversoenlike vyand die dogmatisme en aan die ander kant die antidogmatisme — dit hou enersyds die gevaar in van verabsolutering (oorskatting), en ander- syds die gevaar van relativisme (onderskatting). Openheid Berkouwer sinjaleer ’n formeel soortgelyke bedreiging in die kring van die Protestantisme, en wel in die vorm van die sg. Kon- fessionalisme, waarin die openheid teenoor die nóu tot ons komende openbaringswoord dreig om verlore te gaan.^ Die belydenis „vervang” dan die Skrif, soos die ekserp ’n studieboek vervang. Vir ’n eksamen kan ’n mens jou beperk tot jou eie ekserpte. Die studieboek het op ’n vroeër stadium sy funksie gehad. Ons het dan die boek vir ons praktiese gebruik gestabiliseer. Hiermee bedoel Berkouwer dat die Skrif sy „vormgewing” in die konfessie gevind het. Die Skrif lê agter ons. Voor ons lê die „ekserp”. In hierdie beskouing het die Skrif tans nie meer vir ons lewende aktualiteit nie. Die Skrif mag in ons herinnering voortleef as eerbiedwaardige grootheid, ja, dit mag in ons Bybelondersoek nog ’n plek hê, m aar die Bybel is nog net van belang om dit wat gevind is, dieper te fundeer en apologeties veilig te stel. g Tussen hierdie konfessionalisme en die Roomse visie bestaan daar ondanks alle verskil, ’n verrassende ooreenkoms, nl. dat die Skrif die „agtergrond” word van die gebeure van die kerk. En dit is ’n baie gevaarlike versoeking vir die kerk. W anneer ons — aldus Berkouwer — teenoor Rome die beskuldiging uitspreek dat die Skrif die „agtergrond” geword het, dan het ons allermins rede om dit uit die hoogte te doen. Dan dink Berkouwer, verklaar hy, aan alle Protestante se sonde teenoor die magtige, soewereine Woord. Daar is vir elke gelowige ’n permanente bedreiging dat hy die verhouding tussen Skrif en kerk kan skeeftrek en die Skrif tot onwerksame agtergrond kan devalueer, en só oorbly in die eensaamheid van sy eie religieuse gedagtes, steriel en sonder seën. In hierdie verband word ons aan die woorde van die Roomse teoloog Brom herinner dat die Protestante ook besig is om die Bybel te verloor, en aan dié van dr. E. D. Kraan dat die vermindering van die persoonlike Bybellees die kraak van die balk beteken wat die val van die Westerse Christendom voorspel. p W anneer die Skrif die „onwerksame agtergrond” geword het, tree in die kerk verstarde tradisionalisme m et die status van ’n selfstandige mag (soos by Rome), versteende ortodoksisme en valse, dooie konserwatisme na vore. i. Die gevaar van dogmatisme Dit behels ’n absolute kerkgesag, soos ook blyk uit die Encycliek Inscrutabilis van Leo XIII (1878) wat spreek van die verhewe gesag van die kerk wat in die Naam van God die mensdom bestuur en die handhaafster en beskermster is van wettige gesag. Hierby word Skrif en tradisie as gelykwaardige openbaringsbronne aanvaar. Die Skrif kom te staan in die „ligweer- In die Skriflig 10 kaatsing” van die tradisie. Hierdeur word die Bybel ingeperk, kan die Woord van God as ’t ware nie meer aan die woord kom nie en word dit gepers in die kader van die Roomse leersisteem. kaatsing” van die tradisie. Hierdeur word die Bybel ingeperk, kan die Woord van God as ’t ware nie meer aan die woord kom nie en word dit gepers in die kader van die Roomse leersisteem. Hersiening Onder dogmatisme verstaan Polman nie net ’n sekere oorskatting van die dogma nie, maar dit is ’n oorskatting van so ’n aard dat dit die hele denklewe beheers.^ Van dogmatisme is daar sprake sodra hierdie dogma as ’n adekwate (volkome) uitdrukking van die waar- heid beskou word; van hierdie dogma dus geen hoër beroep op die In die Skriflig 11 In die Skriflig 11 waarheid toegelaat word nie; die subjektiewe faktore wat tot die vasstel van ’n dogma meegewerk het, oor die hoof gesien en daarom iiersiening van die dogma ontoelaatbaar geag word. g g g g Die kerklike dogma omskrywe ons as die gelowige besinning oor die Skrifopenbaring, deur die kerk geformuleer en met gesag voorgedra om te glo. Dit blyk nou dat die dogmatisme hom in ver- skillende vorme kan openbaar. Dit is dogmatisme wanneer enige gelowige besinning oor die Skrifopenbaring identies verklaar word met die Skrifopenbaring self. Dit is dogmatisme wanneer die kerklike dogma as gelykwaardig met die Skrif beskou word. Dit is dogmatisme wanneer die kerklike formulering van die waarheid met die waar­ heid vereenselwig word. Daar word nie genoeg gereken met die relatiwiteit van die dogma nie — op een of ander manier word dit absoluut gemaak, feitlik geen appel van die dogma op die Skrif word toegelaat nie. ii. Die gevaar van die Antidogmatisme Dit is die antipode van die dogmatisme. Sedert Schleiermacher het dit hom as ’n nog gevaarliker vyand van die dogma bewys as die dogmatisme. Dit kant hom of teen die besinningselement in die dogma, of teen die gemeenskapselement, of teen die historiese, of teen die gesagselement in die dogma, of ook wel teen meer as een of sommer al die elemente tegelyk, en ondergaan die lot van alle subjektivisme. Teen die kerk en sy dogma kom die menslike hart telkens in opstand. Teenoor die verstarde dogmatisme kry ons hier ’n soepelheid en toeskietlikheid wat dikwels die waarheid totaal relativeer en tugteloosheid en losbandigheid tot gevolg het. Voorbeelde Ons gaan hier verwys na sekere strominge en standpunte wat, indien hulle nie bewustelik anti-dogmatisties is nie, tog die harmoniese dogmabeskouing uitsluit of ondermyn — die beskouing naamlik wat sowel die objektiewe as die subjektiewe in die dogma tot sy reg laat kom, die beskouing wat die relatiewe karakter van die dogma erken en tegelykertyd die waarheid van die dogma handhaaf. g y y g Ons sou kón teruggaan na die tyd van die Reformasie. Dit is merkwaardig dat die Humanis, Desiderius Erasmus, koud gestaan het teenoor die konfessie, terwyl Martin Luther gehunker het na die vastigheid van die belydenis en ’n sondige verdraagsaamheid teenoor afwykende strominge as teken van karakterloosheid van die kerke beskou het. Die Biblisistiese rigtings dwaal daarin dat hulle die belydenis as blote mensewoord verwerp, die historie misken, die leiding van die Heilige Gees wat Doctor ecclesiae is en die kerk in die waarheid van die Skrif gelei het om hierdie waarhede in die belydenis reg te repeteer, verloën en maak asof daar in die verlede nog nooit enige Geestesleiding in die waarheid was nie. Elke sekte het gedurig ge- roep: ons grond ons alleen op die Woord van God, en homself dan gedra asof die leerinhoud van die Heilige Skrif nog nooit vantevore In die Skriflig 12 onder leiding van die Heilige Gees ontdek en in sy dele nagesoek is nie, sodat daardie spesiale sekte dit nou vir die eerste keer in die loop van die eeue goed en deeglik aan die mense sou sê. So word vryheid gesoek vir hulle eie meninge. Die Biblisisme onderskat dus die betekenis van die konfessie. onder leiding van die Heilige Gees ontdek en in sy dele nagesoek is nie, sodat daardie spesiale sekte dit nou vir die eerste keer in die loop van die eeue goed en deeglik aan die mense sou sê. So word vryheid gesoek vir hulle eie meninge. Die Biblisisme onderskat dus die betekenis van die konfessie. As ons ’n sprong maak na die tyd van die Dordtse Sinode (1618—1619), blyk dit dat die Remonstrante met argwaan teenoor die konfessie besiel was. Dit sou volgens hulle in stryd wees met die uit- sluitlike gesag van die Heilige Skrif, dit beroof die gewete van sy vryheid en sou dan die wasdom in die kennis teëhou.'* Die Remon­ strante het die „referre ad Synodum” stelselmatig ontwyk. Voorbeelde Hulle het by Dordt beweer dat hulle hul aan „die substansie” van die leer hou. Kuyper maak in hierdie verband die opmerking dat die laksere opvatting „der confessie juist door de divergeerende fractiën is voorgestaan”. Hierdie opvatting het in die vorige eeu kenmerkend na vore gekom by die Nederlandsche Hervormde Kerk, soos blyk uit die boek van Volger (De Leer der Nederlandsche Hervormde Kerk) en meer in besonder ook uit die standpunt van dr. J. J. van Toorenenbergen (sy werk: De Symbolische Schriften der Nederlandsche Hervormde Kerk waarin hy o.m. skrywe oor De Conjessionele Praktijk in de Nederlandse Hervormde Kerk, 1561—1619). Dat Kuyper meer as voldoende rede gehad het om ernstig van Van Toorenenbergen te verskil en dat hy ook met hom swaarde gekruis het, word vir ons duidelik in Revisie der Revisie — Legende door dr. A. Kuyper, Amsterdam 1879. In sy „Voorbericht” skrywe Van Toorenenbergen: „Al de stukken der leer in alles te handhaven, is zonder de vernieuwing van het actueel verband tusschen de gemeente en de voor haar nooit onver- schillig of onnoodig te achten oorkonden van haar wezen als Hervorm­ de Kerk (nl. die Nederl. Geloofsbelydenis en die Held. Kategismus) eenvoudig onmogelijk” (bl. V). Dit is dus die standpunt dat „al de stukken der Leer in alles” — soos vervat in die Drie Formuliere van Eenheid — onmoontlik gehandhaaf kan word. Van Toorenenber­ gen verklaar verder in die gemelde „Voorbericht” „dat het der Gereformeerde Kerk steeds te doen is geweest om ,de Substantie der Leer’ die zij belijdt te bewaren en niet om de handhaving van de oudheid der letter” (bl. V). Dit is duidelik dat volgens Van Toorenenbergen „al de stukken der leer” en „de substantie der leer” twee verskillende groothede is. Onder die term „substantie” verstaan hy dan die „Credo” wat uit die Formuliere as die wesenlike inhoud te voorskyn tree tot ’n voortdurende en wettige evangeliese gebruik (bl. VI), die „fundamentele” in die leer in teëstelling met die minder gewigtige, die eintlike gesagvolle of kern in die Formuliere (bl. XXX), in teenstelling met die aksidentele (die tydelike, bykom- stige bestanddele). Die belydenis het hy meer as ’n dinamiese ge- loofsuiting van daardie tyd gesien as wat dit ’n statiese vaslegging van die waarheid is. Voorbeelde Van Toorenenbergen skrywe verder in sy „Voorbericht”: „Het In die Skriflig 13 is in het voetspoor der vaderen vóórtgaan wanneer wij er rekening mede houden dat twee en eene halve eeuw lang iedere opzettelijke, officiële herziening van de Symbolische Schriften onzer Kerk is achterwegen gebleven. Daardoor is de betrekking der Kerk tot hare Formulieren noodwendig gewijzigd”, Hierdie wysiging bestaan dan klaarblyklik daarin dat „slegs de substantie der leer” nog aan- vaarbaar is. Van Toorenenbergen verklaar „dat niet de geheele Symbolische Schrift als zoodanig de blijvende belijdenis der Kerk kan zijn . . Volgens Van Toorenenbergen besit die Canones van Dordt geen kerklike outoriteit nie: „Die merkwaardige leerregelen hebben als theologisch betoog niet slechts een tijdelijk, m aar ook een schoolsch karakter. Daarom behooren zij tot de Symbolische apo­ crypha en moeten als een bijzonder deel van het corpus doctrinae worden aangem erkt” (bl. XXII). Die belydenisskrif het dus eintlik sy toepaslikheid en sy krag verloor en nutteloos geword. Die bely- denis van die goddelike verkiesing en vervi'erping en die waarhede wat daarmee saamhang, word beskou as „simboliese apokriewe”. Ondertekeningsformulier Wat hier na vore gebring is, lê in ’n lyn met die konfessionele standpunt van die Nederlandsche Herv, Kerk soos die Reglement van 1816 daaraan ’n beslag gegee het. Die Sinode van 1816 het ’n nuwe ondertekeningsformulier vir proponente aanvaar waarin belowe is om „de leer welke overeenkomstig Gods heilig Woord in de aangenomen Formulieren van Enigheid is vervat, te goeder trouw aan te nemen en hartelijk te gelooven”. Dit was ’n ingrypende verandering. Dit het die hoogs moontlike vryheid van leer toege- laat. „De leer welke overeenkomstig Gods heilig Woord” is, kon na willekeur as ’n quia- of quatenus-standpunt vertolk word. Volgens die quia-standpunt word die Belydenisskrifte onderteken met die belofte om dit te handhaaf omdat dit aanvaar word as in ooreen- stemming met Gods Woord. Dit bind die ondertekenaars dus aan die handhawing van die suiwere leer. Volgens die quatenus-standpunt word die Belydenisskrifte slegs onderteken in so ver dit ooreenkom met Gods Woord. Die ondertekenaar kan dus self uitmaak wat in die Belydenisskrifte ooreenkom met God se Woord. Dit is ’n uiters subjektiewe m aatstaf wat prakties uitloop op leervryheid. Hierby is ook, soos Bosch skrywe, die Dordtse Leerreëls „stillekens weg- gelaten”. 14 In die Skriflig 14 In die Skriflig 14 Die Herv. Kerk het hierdie weg steeds meer oopgemaak. In 1854 is die ondertekeningsformulier so gewysig dat volstaan kan word met die verklaring „dat wij deszins en willens zijn den geest en de hoofdzaak der leer, welke in de aangenamen formulieren van eenigheid der Nederlandsche Herv, Kerk begrepen is, getrouwelijk te handhaven”. Dit het beteken dat die belydenis aanvaar word alleen vir so vér (quatenus) en nie omdat (quia) dit met die Skrif ooreenstem nie. By alle formele aanvaarding van die belydenis is tog die deur vir die grootste mate van wiliekeur geopen. Wie bepaal wat hoofsaak is en wat nie? Volgens welke maatstaf moet sodanige gradering geskied? Die onderskeiding van „gees en hoofsaak” is ook soms vervang m et primêr-sekondêr, fundamenteel-nie-fundamen- teel, inhoud-vorm. Een groot fout hier is dat daar op heel kwantita- tiewe wyse oor die belydenis gedink word, as sou die belydenis uit ’n optelsom van ’n aantal waarhede bestaan. p In 1888 word dit nog m eer rekbaar: Daar word dan belowe om „ooreenkomstig die beginsels en die karakter van die Nedl. Herv. Kerk hier te lande”, die Evangelie van Jesus Christus te verkondig. Die drie Formuliere van Eenheid word dus nie eers genoem nie. Die wiliekeur, die losbandigheid in die leer het voile skeepsreg verkry. Leervryheid I 1816 Leervryheid In 1816 is dus die Dordtse K.O., die Dordtse ondertekenings­ formulier en die Dordtse Leerreëls ter syde gestel waardeur die deure oopgegooi is vir „alle vrijheid van leer”. Die quatenus-stand­ punt het die Drie Formuliere van Eenheid net in „wese en hoofsaak” aanvaar. Die konsekwensie is dat die belydenis op non-aktiwiteit gestel word; die weg tot onbeteuelde subjektivisme is oop — elkeen neem uit Skr ' en belydenis wat hom pas, met ’n verbygaan van die res. Tug g Volten sien voordele wat hieraan verbonde sal wees: die ware karakter van die tug sal gehandhaaf word — dit sal in ’n gekonsen- treerde belydenis steeds gaan om die hart van die evangelie; nagmaal- gemeenskap (oor kerkgrense heen) sal beter tot sy reg kom en die omvattende katolisiteit van die kerk sal meer beleef word. Die kerke moet, met ’n stuk van hul eie geskiedenis en van die eie belydenis op non-aktiwiteit, met mekaar ’n gesprek voer. Die solidariteitsgedag- te van Bonhoeffer tree hier sterk na vore. Die belydenis (aldus Volten) word Formuliere van eenheid genoem, maar die praktiese situasie is dat die belydenis uit mekaar geslaan het en dit nou nog altyd doen. Dit het die oorsaak van tallose splitsinge geword, veral toe die sonde van onverdraagsaam- heid en liefdeloosheid ook nog ’n woord kom meespreek het. („Daar zijn geen tranen genoeg, om deze waanzin der onderlinge verkette- ring ook maar enigzins bij benadering te beskreien” — Van Ruler oor die kerkskeuringe in Nederland). g ) Volten noem die verskillende weë waarlangs die kerke mekaar weer kan vLnd: . Die Biblisisme wat ’n streep trek deur die leerontwikkelin 1. Die Biblisisme wat n streep trek deur die leerontwikkeling. 2. Deur die gereformeerde leer en die Gereformeerde kerk te ver- klaar tot die enigste ware leer en die enigste ware kerk (K. Schilder). 2. Deur die gereformeerde leer en die Gereformeerde kerk te ver- klaar tot die enigste ware leer en die enigste ware kerk (K. Schilder). 3. Die oplossing van A. Kuyper, nl. die van pluriformiteit. Hy ge- bruik die beeld van ’n boom wat één stam het, maar hom, namate hy groei, in vele takke uitsprei. So het die kerk ook oorspronklik net één stam gehad, m aar dit was in die groeiproses van die kerk noodsaaklik dat dit in vele kerke moes uitspruit. Eén kerk het nooit die voile waarheid nie — daar is meer en minder suiwer kerke, ook die minder suiwer kerke lewer hulle bydrae. Dit is normaal dat die kerke naas m ekaar moet bly staan. Of Volten Kuyper suiwer vertolk op hierdie punt, laat ons daarby. yp p p y 4. Die vierde oplossing is dan dié van Volten, te wete die van die reduksie van die belydenis. Die Gereformeerde Kerke Daar gaan In die Nederlandse Geref. Kerke wat uit die Afskei- ding van 1834 en die Doleansie van 1886 voortgekom het, vandag stemme op wat sterk herinner aan wat ons so pas uit die kring van die Ned. Herv. Kerk in die vorige eeu verneem het. g Probleme rondom die belydenis is in 1962 opnuut aan die orde gestel m et die verskyning van die boek van ds. H. Volten: Rondom het Belijden der Kerk, waarin, soos ds. J. Overduin dit opsom,^ Volten enersyds met die eenheidsvraag worstel en andersyds met die waar- heidsvraag. Hy bekommer hom oor die verskeurdheid van die Herv. en Geref. Kerke in Nederland. Hy wil die weg aanwys vir die Geref. Kerke om uit hul isolement te tree; daarom vra hy meer ruim te vir die saamgaan met andere. Volten skets die betekenis van die belydenis as weergawe en konfessie van die leer van die Skrif en as antwoord op die leer van die Skrif. Hy beskryf die spanning tussen weergawe as vertolking van die Woord van God — dus, soos hy dit aandui — van die ewige en die absolute — en hy kwalifiseer die antwoord (konfessie) as feilbaar en as betreklike mensewoord. Waar is die grens? Wat is fundamenteel en wat aksidenteel? Hy pleit vir 'n onderskeiding tussen fundamentele en nie-fundamentele leerstukke. Hy beskou die woord „reduksie” as een van die sleutel- woorde in die ekumeniese vraagstuk. Hy verdedig dit só: elke bely­ denis is eintlik ’n reduksie omdat die voile Bybelse getuienis nooit in ’n belydenis omvat kan word nie. Reduksie — dit wil ’n prak- tiese toepassing van die onderskeiding tussen fundamentele en nie- fundamentele bestanddele wees. Volten sê die kerk is siek — sekere organe van die liggaam moet verwyder word. Dit moet egter in die In die Skriflig In die Skriflig 15 reduksie gaan om ’n konsentrasie op die verlossing in Christus. Die reduksie of konsentrasie van die belydenis sal vir die Gerefor- meerde kerke beteken dat hulle bereid sal moet wees om die binding aan sommige dele van die drie Formuliere van Eenheid te laat val. reduksie gaan om ’n konsentrasie op die verlossing in Christus. Die reduksie of konsentrasie van die belydenis sal vir die Gerefor- meerde kerke beteken dat hulle bereid sal moet wees om die binding aan sommige dele van die drie Formuliere van Eenheid te laat val. In die Skriflig 16 16 Volten gee ’n opsomming van gebreke in die historiese belydenis- skrifte. Van ’n letterlike binding aan die drie Formuliere van Een- heid kan in die kader van hierdie denke uiteraard geen sprake wees nie. Hulle is trouens syns insiens nie langer toereikend as vertolking van die boodskap van die kerk in die hede nie. Ook die kontrovers in die 19e eeu betreffende die vraag of die kerk aan die belydenis gebonde is quatenus (so vér) dit met die Heilige Skrif ooreenstem, of quia (omdat) benader hy op ’n nuwe manier. Hy lewer ’n plei- dooi vir gestrengheid insake die fundamentele, en soepelheid en vryheid ten aansien van die nie-fundamentele in die kerklike belyde. Wat die skrywer voor die gees swewe is ’n modaliteitekerk waarin hulle wat tans deur verskille van ondergeskikte betekenis kerklik geskeie is, in een kerk kan saamlewe. Hy wil die grense dus wyer trek as die van die tans bestaande Gereformeerde Kerke. As ons „quia” alleen se (aldus Volten) beteken dit soveel as dat die Formuliere ’n feillose weergawe van die Skrif is. Dit sou beteken dat ’n gravamen uitgeslote is. Daarom moet ons sê quia én quatenus. Dan kan Skrif en belydenis nie gelyk gestel word nie. Hy beroep hom op Bavinck, Geref. Dogmatiek ■' I, 63: „De Schrift is alleen norma en regula fidei et vitae; de belijdenis verdient alleen geloof, omdat en inzoover zij m et de Schrift overeenkomt en blijft als feilbaar menschenwerk, revisibel en examinabel aan de Schrift”. Tug Ons moet terugkeer tot die oudste konsilies (toe die kerk nog één was) en van daar uit dan in die hede tot ’n nuwe ekumenlese belydenis probeer kom. In die tussentyd moet die leerontwikkeling die pas markeer. Die tweede vorm is dan om ’n onderskeid te maak tussen fundamentele en nie-fundamentele waarhede (sentrale en periferiese waarhede) waarby alleen aan e.g. ’n bindende karakter toegeken moet word. Hy het in 1962 in sy boek sterk daarvoor gepleit dat die Geref. Kerk by die W êreldraad moet aansluit om saam te kan dink en mee te bid in die ekumenlese problematiek en daar self die seën van te ondervind. So nie, sê hy, sal die Geref. kerke verloop in sektarisme.® Plomp, Augustijn en Kuitert In die jongste verlede het nog meer stemme in die Gerefor­ meerde Kerke in Nederland opgegaan wat die belydenis in die smeltkroes bring. Ons noem sekere uitlatings wat simptomaties is. Plomp skrywe dat die belydenis slegs ’n stel meninge van vrome vaders is. Die belydenis word dan op die vlak geplaas dat dit nouliks m eer is as ’n persoonlike opinie. Augustijn stel die vraag of ons nog tuis voel in die klimaat van die belydenisskrifte. Per slot van reke- ning is dit net eerbiedwaardige dokumente wat die Bybel inperk en in die kader van ’n leersisteem pers. Die Bybel word blykbaar as weerloos beskou, en nou moet dit beskerm, omhein word deur die belydenis. God se Woord word aangevul deur of vervang met mensewoorde. Augustijn sê dat die belydenis te ’n groot plek in die lewe van die kerke verkry het. Miskien is dit beter om te sê: ’n verkeerde plek. Hy betoog dat sommige die pleit voer vir ’n nuwe belydenis waarin die kerk vandag kan uitspreek wat volgens sy insig die kern van ons belyde is. Die tydgebonde belydenisskrifte moet verdwyn. In nuwe woorde moet dieselfde geloof weergegee word. Ander sien die kern van die probleem in die ondertekeningsformulier. Volgens hulle blyk dit nie genoegsaam in hierdie formulier dat die Heilige Skrif in die kerk alleen reël en m aatstaf vir geloof en lewe is nie. Verder moet dit blyk dat ons nie gebind is aan allerlei formuleringe wat in die belydenisskrifte te vinde is nie, m aar dat dit gaan om die inhoud daarvan. Die vraag word gestel of die ou belydenisskrifte nog inderdaad ons geloof tot uitdrukking bring, al is dit dan m aar in In die Skriflig 17 In die Skriflig 17 gees en in hoofsaak. Is hierdie belydenisskrifte wat reeds meer as vier eeue oud is, nie vandag al uitgedien soos ’n paar verslete skoene nie? Is die papier waarop dit geskrywe staan nie al ’n vergeelde stuk papier nie? g p p Augustijn sê daar kan nie beweer word dat die drie Formuliere van Eenheid tans die eendrag van die geloof tot uitdrukking bring nie. Dit is, verklaar hy, toe te skryf aan die ouderdom daarvan. In die 16e eeu was hulle op datum; hulle het egter hul tyd gehad. Die N.G.B. en Heid. Plomp, Augustijn en Kuitert Kategismus het in die 16e eeu weergegee wat wesen- lik was vir die geloof; in die situasie waarin die kerk nou staan, kan weinig daarmee aangevang word. Die predikant wat vandag die Heid. Kategismus preek moet voortdurend uitlê, m aar ook ander dinge sê, soms reëlreg teen die inhoud van die Heid. Kategismus ingaan. Daarby is die plek van hierdie belydenisskrifte in die Kerk vandag baie klein. Augustijn beskou dit as ’n gunstige teken.'^ g g j g g Kuitert spreek dieselfde taal as Augustijn.* Vir hierdie „doku- mente uit die gryse verlede” het hy weinig piëteit. Hy erken dat die uitholling en funksieverlies van die huidige kerklike instituut vir horn nie ’n oorsaak van bekommernis is nie. Hy sê dit sal miskien selfs baie nuttig wees as geen steen van die ou model op die ander sal bly staan nie. So sal die Gees weer kan waai waarheen Hy wil. Die Gereformeerde belydenis bestempel hy as ’n geloofs- belewing wat uit ’n tyd stam waarin ons nie meer lewe nie. Hy glo nie dat waarheid en eenheid bewaar kan word „deur die rigo- reuse handhawing van die ou formuleringe nie”. Die Gees kry blykbaar eers ruim te wanneer die Gereformeerde belydeniskarakter van die kerk weggeneem is. Die konfessionele m uur moet verdwyn. Hy verklaar dat as wat hy die „oertemas” noem (dit is die kernpunte: o.a. maagdelike geboorte, versoening, opstanding, wederkoms van Christus) in ’n belydenis vir hierdie tyd opgeneem moet word, daar probleme sal ontstaan, want dit is ’n vraag wat hulle vandag nog vir ons beteken. Vir hom het die inhoud van die Christelike geloof in die kern van die saak, soos versoening, opstanding en so meer, vandag ’n soveel ander betekenis as weleer. H. N. Ridderbos vra of hierdie heilswaarhede vandag so ’n uiteenlopende betekenis het dat dit onbegonne is om dit in ’n belydenis te probeer opneem? Die hartstog wat onmiskenbaar na vore kom is dat die kerk van die „ballas” van die verlede wat ook die werkinge van die Heilige Gees aan bande lê(!), bevry moet word, die kerk moet loskom van „tradisionele bindinge en vooroordele”. Dit is duidelik dat Kuitert, Augustijn e.a. verder gaan op die pad van leervryheid, vrysinnigheid en modemisme as die Ned. Herv. Kerk.’ Hoe moet die situasie i.v.m. die binding van die belydenis ge- konfronteer word? Waarlangs loop die regte pad? Ons wil daarop wys dat in die Geref. Plomp, Augustijn en Kuitert Kerken in Nederland van die kant van ’n behoudende meerderheidsgroep sterk gereageer word teen die standpunt van Kuitert, Augustijn en hul geesverwante. Ridderbos beklemtoon dat die binding aan die belydenis ’n wesenstrek van die kerk is. Wat die Geref. Kerk betref is in die verlede telkens In die Skriflig 18 weer daartéén gekies dat dit die gedaante van ’n „hotelkerk” moet aanneem. Die Geref. Kerke het juis uit dié keuse voortgekom. En nou staan hulle weer voor dieselfde tweesprong. Nauta waarsku teen ’n oorhaastige poging om „duidelikheid” te skep, solank die sake hulle nie duidelik uitwys nie. Hy vra of sake werklik so onduidelik is. Die groep wat aantygings teen die belydenis maak moet onthou dat die bewyslas by hulle berus. Hulle wil insigte op die kerk afdwing en verwag dat die kerk hóm daarvolgens moet gedra. Nou wil hulle die bewyslas omkeer. T.o.v. die diepste kernvrae is die belydenis oorduidelik: hoe kry ons deel aan die verlossing? Op welke wyse moet ons ons dankbaarheid toon in ons verhouding tot God en ons naaste, Soli Deo gloria? Ridderbos skrywe dat ’n kerk wat die teen- stellinge wat hulle in horn voordoen intern nie kan oorwin nie, voor die keuse staan om uiteen te val of ’n „hotelkerk” te word waar elkeen ’n eie kamer het. Vandaar aan die een kant die veel- vuldige afsplitsinge binne die gereformeerde Protestantisme, so anders as die toestand in die Ned. Hervormde Kerk waar die ver- skillende rigtinge tot ’n organisatoriese „coëxistentie” gekom het, m aar waar daar van ’n egte kerklike gemeenskap tussen al hierdie groeperinge geen sprake is nie. g p g g p Daar is mense wat spanninge opwek. Hulle neem op hulleself ’n groot verantwoordelikheid. Die kerk het intussen die groot ver- antwoordelikheid om die spanninge op die regte kerklike manier op te vang. Die vraag is of die Geref. Kerke in Nederland sonder om ’n „hotelkerk” te word, die eenheid sal kan bewaar, m.a.w. of die kerk met ’n goeie gewete met sy gereformeerde belydenis sy weg verder kan vind sonder om die afsplitsingsproses van die gerefor­ meerde Protestantisme in Nederland weer nuwe voedsel te gee. g Ridderbos gee wyse raad wanneer hy waarsku dat verskille nie tot teenstellinge gemaak moet word nie. Die teenstellings word dan ’n oorsaak van skeuringe. Daar is verskille! Plomp, Augustijn en Kuitert Oor verskille moet ons egter m ekaar die kerklike samelewing nie ontsê om ons dan elkeen in „ons eie hotelkam er” terug te trek nie. Ons moet die gevare sien, m aar nie kortsigtige beslissings neem nie. Tekste Die jongsgehoue Sinode van die Nederlandse Geref. Kerke het, benewens heelwat ander beswaarskrifte, ook moes handel oor ’n beswaarskrif teen die Dordtse Leerreëls op die punt dat die tekste waarna verwys word nie met soveel woorde die verwerping leer nie. Dit het die kwessie na vore gebring of die belydenis op bepaalde punte hersien moet word. Die Sinode het, soos Ridderbos dit uitdruk, „gepersisteer” by die binding aan die drie Formuliere van Eenheid. Ondubbelsinnige binding bly gehandhaaf terwyl kragtens art. 49 K.O. deur deputate ad hoc die Heilige Skrif nou op daardie bepaalde punt geraadpleeg word. Dit raak egter nie die belydenis as belydenis nie — die bly gehandhaaf. Hier het ons die tertium: die binding word gehandhaaf, m aar nie in absolute sin nie. Aan die ander kant word die belydenis ook in geen opsig gerelativeer nie, want daar moet eers bewys word voor die betrokke kerklike vergadering dat die belydenis op die punt in stryd met die Heilige Skrif is. Die deputate ad hoc het opdrag om die belydenis na te gaan ten einde vas te stel of daar faktore is wat die ondubbelsinnigheid van die Belydenisskrifte nog in die gedrang bring. Die regte pad As ons die regte pad probeer aandui, wil ons by Ridderbos se woorde aansluit dat ons nie in die groep van valse teenstellinge moet beland nie. Aan die een kant is daar die uiterste standpunt van die absoluutheid van die binding. Dan spreek die belydenis die finale woord. Aan die ander kant word vryheid in losbandigheid gesoek en word die binding van die belydenis relatief gemaak sonder perke. Die vraag is nou of daar nie ’n derde pad, ’n tertium is nie. As daar nie ’n derde moontlikheid is nie, dan is Rome reg. Die Roomse Kerk se; jy mag nie afskei ni^. Ons sê: jy mag, m aar dan bly jy afskei (dit is fout) en kom jy tot die absoluutheid van jou kerk (vgl. die Vrijgemaaktes — K. Schilder). So ontmoet die twee uiterstes mekaar. Die tertium vind ons by Calvyn wat onderskei tus­ sen relativiteit en ’n binding met voorbehoud: My kerk is die ware In die Skrijlig 19 kerk, met ’n sekere voorbehoud (aliquam modo) m.a.w. met ’n „tensy” (vgl. die ondertekeningsform ulier).‘° kerk, met ’n sekere voorbehoud (aliquam modo) m.a.w. met ’n „tensy” (vgl. die ondertekeningsform ulier).‘° y g g Die standpunt t.o.v. die belydenis verskil dus grootliks van die van die Nederlandse Herv. Kerk, Die quia is ondubbelsinnige eis vir die ondertekenaar van die belydenis. Dit behels in hierdie sin die subjektiewe element, dat ek daarmee sê: omdat na my oortuiging, so vér my kennis nou strek — en dan bind ek my aan die kerklike weg. Die Nederlandse Hervormders opereer met ’n blanko-tjek — ek bind my op die keper aan niks. Die quatenus beteken ten slotte geen binding hoegenaamd nie, w^illekeur, bandeloosheid. Die Gere- formeerde sê: ek bind my ondubbelsinnig, maar nie in absolute sin nie — dan bind ek my aan die letter van die belydenis en nie net aan sy sg. „gees en strekking” nie, want in Ig. geval is daar eintlik geen binding nie — moreel miskien, maar nie juridies-kerk- regtelik nie. Feilbaar Ons reken die konfessie ook tot die geskrifte van mense waar- van Art. VII N.G.B. spreek. Hoewel in die vorming van die belydenis die Heilige Gees bo alle twyfel werksaam is, mag ons egter nie daar­ die belydenisskrifte as onfeilbaar geïnspireerde geskrifte gaan be- skou nie. H. Bavinck verklaar dat dit „feilbaar menschenwerk, on- volkomene uitdrukking van wat de kerk uit de Schrift als Goddelijke waarheid in haar bewustzijn opgenomen heeft”, is. Hy sien die plek van die belydenisskrifte nie naas, nog minder bo, maar diep onder die Heilige Skrif. Die absolute gesag van die Skrif as die Woord van God mag nie aangetas word nie. Alleen die Skrif is onfeilbaar, alleen die Skrif het absolute, onvoorwaardelike gesag. Vir die kerk het 20 In die Skriflig die Skrif alleen die laaste beslissende woord. die Skrif alleen die laaste beslissende woord. Die stryd van die Reformatore was nie om in hul verset teen die dwaalleer an gesagstruktuur van Rome revolusionêr met alle vastigheid en gesag weg te doen nie, m aar dit was ’n stryd om reform atories die kerk te fundeer in sy ganse geworteldheid en lewensopenbaring in die Woord van die lewende God. Die „sola scriptura” moet die einde van alle teëspraak wees. 0ns moet vashou aan die Reformatoriese „soIa scriptura”. 0ns is nie én aan die Woord van God én aan die belydenis gebind nie. Die belydenis bind ons juis aan niks anders as aan die Woord van God nie, en verbied sélf elke ander binding (Art. 7 N.G.B.).” Ook die Dordtse Sinode wou almal bind „non ulla scriptura humana, sed solum Dei verbo”. So moet dit by ons steeds die geval wees. Die gesag van die belydenis is relatief, dit wil sê dit staan in ’n volstrek afhanklike relasie tot die Woord van God w aardeur die kerk alleen kan bestaan.'^ Die Heilige Skrif het dus primêre gesag in onderskeiding van die sekon- dêre gesag van die belydenis. Ons mag geen papier — of lewende pous duld nie. Juis die vashou aan die Heilige Skrif het gelei tot die opstel van belydenisskrifte, waarvan die toetsing steeds langs die ordelike, kerklike weg moet plaasvind — ’n toetsing deur die kerk waarin die skerp mes van die leertug altyd weer tot in die murg moet sny. Die weg van gravamen Die Gereformeerdes het, anders as Rome, die weg geopen vir die teoloog om sy eie gevoele teenoor die belydenis te verdedig. Hy mag dit egter nie publiek doen nie, maar op die betrokke kerklike vergadering mag en moet hy sy besware, indien so iets hom voor- doen, bring. Hierdie reg om gravamen in te dien is van betekenis vir die kerk self en vir die persoonlike vryheid. Die vryheid van oortuiging word dus deur die Geref. Kerke gehandhaaf. Die kerk durf die eerlike konkurrensie met die leuen, met ongeloof en wan- geloof aan, in die oortuiging dat die waarheid sal oorwin. Maar niemand kan en mag van die kerk verwag dat hy die verkondigers van dwalinge en ongeloofslering vry binne sy erf sal laat werk nie. Daar moet gewaak word vir die eer van God, die heil van die gelo- wiges en die suiwerheid van die gemeente. ’n Kerk wat sy belydenis nie handhaaf, en nie na en uit die belydenis lewe nie, gee die skape van Jesus se kudde geen regte voeding en leiding nie, laat hulle afdwaal op verkeerde paaie en loop self gevaar vir versterwing. Die belydenis het nog steeds gedien om die ketters aan hul dwaling te ontdek, die leraars onder mekaar eendragtig te hou, skeuring te vermy en die suiwere leer aan die nageslag oor te lewer. Willekeur in die leer verdeel, vastheid in die leer bewerk eenheid en bou die kerk op. p I.v.m. bedenkinge wat teen die konfessie na vore mag kom, word die vraag in die Nederlandse Geref. Kerke gestel of die weg van gravamen die enigste weg is. Daar word gespreek van „intra- konfessionele verskille”. Plomp se standpunt is dat ’n gravamen nie mag gaan oor allerlei swakhede en gebreke wat a.g.v. die menslike faktor eie is aan die belydenis of betrekking het op die beperkthede wat saamhang met die historiese situasie waarin die belydenis ont- staan het nie. Hy sê dit moet gaan teen die wesenlike bedoeling van ’n belydenisskrif of belydenisuitspraak, teen die doctrina (leer, prediking) wat die belydenis beoog om te beveilig. Begrensing Die Sinode van La Rochelle het reeds in 1607 besluit dat die belydenis alleen gesag het in dit wat hy wil bely. Daarom kan dit in die een geval wees dat dit wat die belydenis wil bely, volkome duidelik na vore kom in die formulering en aangevoerde Skrifbewys, terwyl in die ander geval die gebesigde formulering juis nie daarin slaag om dit wat bely wil word, duidelik genoeg na vore te bring nie. g y g g g Die gelowige gehoorsaamheld aan die Woord en die voortdurende waaksaamheid om die Woord as Woord van God te hoor, sal daartoe kan bydra om te verhoed dat die Woord deur die belydenis ingeperk word. Calvyn sê dat die kerk m aar net moet waak dat hy binne die grense van die Skrif bly (Inst. IV, 9). As dit nodig blyk, moet die dinamiet van die Skrif onder die formuleringe van die kerk geplaas word. Die dogma wat ons aanvaar moet ons telkens na die Skrif teruglei, en in die Skrif moet ons telkens die waarheid van die belydenis vind. So word die gevaar besweer van konfessionalisme — dat die belydenis bo of naas die Skrif gestel sal word, — 5f dat die Bybel ’n geslote boek word terwyl ons ons met die belydenis alleen tevrede stel. In die Skrif spreek God, in die dogma spreek die kerk.>3 In die Bybel gee God sy gedagtes, in die dogma dink die kerk God se openbaring na. In die kerklike belydenis het God se Woord deur die feilbare denke en belyde van mense gegaan. Wie die twee gelyk wil skakel, oorskrei die grens wat ons spreke van die spreke van God skei. Kuyper noem ’n aantal faktore waaruit die dogma ontstaan het; uit die stryd wat in die boesem van die kerk deur die antitese van In die Skriflig In die Skriflig 21 21 die leuen gewek is; uit die geestelike proses wat die kerk ten gevolge van die stryd deurloop het; uit die amp wat as sodanig tot die noem van ’n beslissing opgeroep is; uit die leiding van die Heilige Gees in gehoorsaamheid aan die Woord van God.'^ Binding Die gesag van die belydenis is inherent aan sy wese as bely- denis (Hebr. 4 ; 14; 6 : 2; 10 : 23; 13 : 9). Die belydenis dat Jesus Christus in die vlees gekom het (1 Job. 4 : 2 e.v.), is die grondslag waarop onderskei word tussen die gees van die waarheid en die gees van dwaling. Bouma verstaan „die leer” waarna in Titus 1 : 9 verwys word as die „door de kerk vasgestelde leer”. y „ g Die Reformasie het die kerklike gesag binne die Skriftuurlike grense teruggebring. Bly die kerk ook met sy dogma binne hierdie begrensing, kan ons wel deeglik van gesagsuitoefening spreek wat Skriftuurlik verantwoord is. Die kerk het van Christus leer- en tugmag ontvang. Ons verwys slegs na Matt. 16 ; 18 e.v. En ’n gesag wat nie bind nie, is geen gesag nie. Die kerk gee toe dat hy hom kan vergis — dit mag hom ook uit God se Woord op ’n ordelike wyse aangetoon word; kan ’n mens dit nie doen nie, moet jy jou aan die kerklike uitspraak hou. Die moontlikheid dat die enkele gelowige hom vergis, is egter duisend, tienduisend en nog m eer male groter as dat ’n kerk wat angsvallig in gebondenheid aan die Skrif wil lewe, hom sal vergis. Deur instemming m et sy dogmata te eis, dring die kerk tot deurlewing, spoor dit aan tot persoonlike ondersoek en rekenskap. Op grond daarvan dat die dogma volkome afhanklik bly van die Skrif, daaruit geput is onder die leiding van die Heilige Gees, in samespanning van die gelowiges van alle eeue, kan die kerk met krag spreek en sy belydenis m et gesag voordra. Deur vele gevare en dwalinge heen het die kerk in sy dogma’s ’n duidelike pad aangewys. p g y As ’n mens aanneem dat ons belydenisskrifte in alles met die Woord van God ooreenstem, dan het jy geen beswaar teen die sekondêre binding van die kerke daaraan as akkoord van kerklike gemeenskap en as band van kerklike eenheid nie. Trek ek die bely­ denisskrifte egter in twyfel, dan het ek wel beswaar teen sodanige sekondêre binding.*’ Ons moet waak dat die belydenis sy outoriteit nie ontneem sal word as akkoord van kerklike gemeenskap nie. Dit is die uitdrukking van wat die kerk om trent bepaalde punte as waarheid glo. Binding Vir die goeie gang en die opbou van die kerklike lewe is dit ’n onmisbare vereiste dat die eenheid, die suiwerheid in leer, diens en tug in die belydenis tot uitdrukking sal kom. Daarmee moet die lede van die kerk hul instemming betuig en daaraan moet hulle hul onderwerp. Die weg van gravamen Die ondertekeningsformulier vereis dat die koninklike weg bewandel moet word wanneer daar „enige bedenkings of ander gevoele” na vore kom, om naamlik „dit nie, hetsy openlik of in die geheim In die SkrifUg 22 in die prediking of in geskrif, bekend te maak, te leer of te verdedig nie, m aar dat ons dit eers aan die kerkraad, klassis of sinode sal openbaar. . in die prediking of in geskrif, bekend te maak, te leer of te verdedig nie, m aar dat ons dit eers aan die kerkraad, klassis of sinode sal openbaar. . Die weg van gravamen Berkouwer meen dat as ’n mens met jou beswaar binne die „diepste intenties” van die belydenis bly, dit nie noodsaaklik is om gravamen in te dien en dus revisie te vra nie.'^ Berkouwer verklaar self dat die gevaar van „subjektieve willekeur en van het latent worden van de woorden van de belijdenis” by hierdie standpunt nie denkbeeldig is nie.*^ p I.v.m. bedenkinge wat teen die konfessie na vore mag kom, word die vraag in die Nederlandse Geref. Kerke gestel of die weg van gravamen die enigste weg is. Daar word gespreek van „intra- konfessionele verskille”. Plomp se standpunt is dat ’n gravamen nie mag gaan oor allerlei swakhede en gebreke wat a.g.v. die menslike faktor eie is aan die belydenis of betrekking het op die beperkthede wat saamhang met die historiese situasie waarin die belydenis ont- staan het nie. Hy sê dit moet gaan teen die wesenlike bedoeling van ’n belydenisskrif of belydenisuitspraak, teen die doctrina (leer, prediking) wat die belydenis beoog om te beveilig. Berkouwer meen dat as ’n mens met jou beswaar binne die „diepste intenties” van die belydenis bly, dit nie noodsaaklik is om gravamen in te dien en dus revisie te vra nie.'^ Berkouwer verklaar self dat die gevaar van „subjektieve willekeur en van het latent worden van de woorden van de belijdenis” by hierdie standpunt nie denkbeeldig is nie.*^ In elk geval lê dit o.i. op die weg van die bevoegde kerklike vergadering om uit te maak of verskil by ’n am psdraer met die belydenis in sy letterlike binding intrakonfessioneel is of nie. Dit mag nie aan die willekeur van individue oorgelaat word nie. Die ondertekeningsformulier vereis dat die koninklike weg bewandel moet word wanneer daar „enige bedenkings of ander gevoele” na vore kom, om naamlik „dit nie, hetsy openlik of in die geheim In elk geval lê dit o.i. op die weg van die bevoegde kerklike vergadering om uit te maak of verskil by ’n am psdraer met die belydenis in sy letterlike binding intrakonfessioneel is of nie. Dit mag nie aan die willekeur van individue oorgelaat word nie. Kr/oo Die kerk begin nie by ons nie. Ons is oortuig dat ons vaders die leer s6 onder woorde gebring het, dat die weergawe in alles met die Woord van God ooreenstem. As die belydenis die suiwer eggo van die Woord van God is — en dit aanvaar ons onomwonde — dan staan dit bo die tyd en bly dit steeds aktueel. Soos in die Skrif, val ook in die belydenis die swaar aksent nie op die dinamiese nie, maar op die statiese, op sy vastheid en duur. By die aktualistiese openba- ringsbegrip van Barth, van Niftrik e.a. pas ’n dinamiese opvatting van die belydenis soos hierbo gemeld. Die Skrif spreek egter telkens van die gesonde leer, die toevertroude pand, die allerheiligste ge­ loof wat oorgelewer is en daarom ook van die goeie, onwankelbare belydenis waaraan die gemeente moet vashou. Die kerk moet pilaar en grondslag van die waarheid wees. Die Geref. Kerk het hom in die 17e eeu met krag en klem verset teen die revisionisme (die voortdurende te moet hersien) van die Remonstrante, terwyl hulle wettig ingediende gravamina teen bepaalde uitsprake van die belydenis ernstig wou bly oorweeg en aan die Skrif toets. Die kerk mag hom nie in voortdurende onrus laat beland nie. Die kontinuiteit van die belydenis, sy vastheid, sy duursaamheid spreek ons bale sterk aan. Dit is die belyde van die kerk van die eeue. Die band met die verlede mag nie verbreek, die leiding van God se Gees nie geloën word nie. Die handhawing van die ou waarheid wat uit die suiwere bron van die Skrif gevloei het, is die reg van die gemeente en die plig en roeping van die kerk. Antwoord Die konfessie is gebore uit die lewensbehoefte van die geloof om hom uit te spreek. In die belyde blyk dat die waarheid ons hart gegryp het. As God spreek, wil die geloof antwoord. W anneer ons In die Skriflig In die Skriflig In die Skriflig 23 ons verdiep in die Skrif en in die stem van die kerk wat oor eeue been in die belydenis tot ons kom, dan word ons getref deur die getroue, gehoorsame, diep religieuse belyde van die kerk. Hierdie belydenis moet leef in die kerk, dit mag nie ’n antikwiteit word nie. Hy wat die taal van die belydenis, die inhoud sy eie maak, verkry as wins die stralende uitsig van die geloof met die kerk van die eeue. Net ’n karakterlose kerk bêre sy belydenis in ’n brandkas. y y Die krag van die belydenis is in sy vastigheid geleë. Omdat dit die geval is, koester ons ernstige bedenkinge teen die oorbeklem- toning van die dinamiese, aktualistiese, die onvaste by die dialek- tiese teoloë. Karl Barth se grondgedagtes oor die Heilige Skrif lê ook ten grondslag aan sy siening van die belydenis. Om tot die dogma te kom is volgens Van Niftrik ’n „unendliche Aufgabe”. Vergelyk wat Barth sê van die openbaring van God wat is soos die water van Betesda. Die belydenis mag nie staties wees nie; dit vind hulle star, onbeweeglik. Daar kan dan ook nie sprake van binding wees nie. Woelsiek Dit is ’n hoogsverontrustende verskynsel dat ook in gerefor- meerde kringe ’n belydenisphobie duidelik aan die lig tree. Daar word vroeg en laat argwaan teen die belydenis aangeblaas. Kuyper sê tereg dat as die kerk ophou om belydeniskerk te wees, hy draer van ’n wisselende mening is en dit maak dan dat „woelsieke geeste” vrye spel kry om allerlei kwessies op te werk en telkens alle reeds vroeër afgedane ketterye te hernuwe. Dit laat ook die vaste lyne van die kerkregering verdof. Dit sit dus ’n proses van deformasie oor die hele linie aan die gang. Het alles so verander? Ons moet ons goed daaroor besin of daar in die grond van die saak selfs na vier eeue werklik soveel verander het en of die vrae in die kern nie maar dieselfde bly nie, terwyl die antwoord van God daarop in sy Woord ewemin verander. Die bo-tydelike en hoogs- In die Skriflig 24 aktuele karakter van die ou Formuliere midde in ons tyd, in die kerk en in die wêreld van die hede moet ons meer laat uitstraal. Dit is lankal tyd dat ons opnuut die harnas aantrek van die dogma’s waaraan die geur van brandstapels kleef. Kuyper het reeds gekla dat daar so min goed van die belydenis gepraat word en dat die konfessie (destyds in die kringe van die Ned. Herv. Kerk) voort- durend in ’n staat van beskuldiging gehou is. En, sê hy, die bely­ denis is nie ’n stuk armoede van die kerk nie, dit behoort tot sy grootste rykdomme. Ons leef in ’n tyd van velerlei dwalinge en groot verwarring op geestelike gebied. Naas warmte van hart is ook ’n klare onderskeidingsvermoë nodig om die geeste te kan beproef of hulle uit God is. Die beeld van die eik Ook in hierdie opsig moet die kerk wees soos die eikeboom. Die wortels van hierdie boom is eeue reeds diep en stewig in die bodem vervleg. Met die jare word hierdie verankerdheid selfs al stewiger. Ondertussen neem die stam en takke steeds in omvang toe. Elke lentetyd is daar nuwe spruite en aanskou ons die groen kleed. Maar die boom strewe ook na die toekoms. Hy werk hom al hoër op. Die jong takkies voorspel dat die kruin na verloop van tyd groter hoogtes gaan bereik en dat die kroon nog voller en koninkliker gaan wees. Die ou, beproefde fondamente messel ons nie oor nie, maar ons moet eeu in, eeu uit voortbou, sodat, as dit God mag behaag, die wens van die Sinode van Dordrecht (1618—1619) in voile vervulling mag gaan „dat men deze Gereformeerde leer onverminkt en ongeschonden zal overleveren aan de nakomeling- schap tot op de wederkomst des Heeren”. Prof. dr. P. J. Coetzee. Prof. dr. P. J. Coetzee. (Gelewer te Saamtrek, o.l.v. G.T.V.-Johannesburg, Florida, Mei 1970) Prof. dr. P. J. Coetzee. (Gelewer te Saamtrek, o.l.v. G.T.V.-Johannesburg, Florida, Mei 1970) (Gelewer te Saamtrek, o.l.v. G.T.V.-Johannesburg, Florida, Mei 1970) 1 H. Bavinck: Geref. Dogmatiek, I, p. 7. 2 G. C. Berkouwer: Conflict met Rome, p. 43. 3 Christelijke Encyclopedie, 2, p. 448. 4 Die geskiedenis van die Geref. Kerke in Nederland bewys dat dit die Remonstrante was wat aan die einde van die 16e en die begin van die 17e eeu alles in hul vermoë gedoen het om die belydenis uit die kerk as Formulier van Eenheid en akkoord van kerklike gemeenskap geweer te kry. „De Remonstranten beschuldigden de Gereformeerden... dat zij door de belijdenis aan het gezag, de genoegzaamheid en de volmaaktheid der Heilige Schrift te kort deden. Maar de Gereformeerden, schoon in deze bedeeling der kerk eene belijdenis noodzakelijk achtende, om het Woord Gods te verklaren, de ketterijen te weren en de eenigheid des geloofs te onderhouden, bestreden zoo sterk mogenlijk, dat de belijdenis ook maar eenig gezag zou hebben naast de Schrift” (Bav. Dogma, I, 63). 5 Belijden en Beleven, 16 Aug. 1962. 6 Voorheen (1949, Den Haag) het die Sinode van die Geref. Kerk in Nederland met groot meerderheid teen die Wêreldraad besluit. Nou (1970 Lunteren) is die voorstel tot aansluiting sonder slag of stoot aanvaar. Die eietydse Polman skrywe dat die kerk aan wie die woorde van God toe- vertrou is, en aan wie die leiding van die Gees toegesê is, as pilaar en grondslag van die waarheid moet waak vir die ongerepte bewaring van die evangelie van Christus, soos dit in die tyd van die Refor- masie verstaan en bely is, en dat die kerk as moeder van die gelo- wiges ruim te moet laat vir die eietydse vertaling daarvan. Die Gereformeerdes mag in die woorde van a’Lasco die ontwikkeling van die volgende eeue nie afsny by die meerdere lig, wat dit God mag behaag om te ontsteek nie. Ursinus het gesê: „dit wat verbetering nodig het, moet verbeter word”. Dit moet volgens Voetius geskied „indien iets dubbelsinnigs geskrywe is, indien iets aan die belydenis moet toegevoeg word, of ook indien nuwe ketterye opgeduik het” (Pol. Eccl. Ill, 21). Revisie is steeds moontlik, maar hierdie revisie is alleen dan profytlik as die kerk self op ’n hoë geestelike stand- punt staan, en na deeglike studie en sorgvuldige voorbereiding, met vashou van die beginsels, in staat is om m eer juis en skerp uit die Skrif die uitdrukking van sy geloof vas te stel (Polman: Chr. Enc., I, bl. 552). Prof. S. du Toit skrywe: „Onder biddende opsien tot God, en met inagneming van sowel die Scylla van verstarring as die Charybdis van verwarring, kan die kerk van Christus in hierdie apokaliptiese tyd ’n helder geluid laat hoor, kontinu met die kerk van alle eeue, m aar ook aktueel vir die tyd waarin ons lewe” Althaus waarsku In die Skriflig In die Skriflig 25 die kerk om die belydenis nie tot ’n Chinese muur te maak, waaragter die kerk horn terugtrek en horn van die vrae van die hede distan- sieer nie. Die beeld van die eik (Gelewer te Saamtrek, o.l.v. G.T.V.-Johannesburg, Florida, Mei 1970) Die beeld van die eik Ridderbos sê die Wêreldraad „is inderdaad ’n raad van kerken gebleken”, géén superkerk, ook geen smeltoond om elke deelnemende kerk so spoedig moontlik sy identiteit te laat verloor nie. Die W.R. ontwikkel nie in ’n eenheidskerk nie. Dit het ’n belangrike ontm oetingspunt geword. Aan die een kant moet die kerk sy eie identiteit bewaar, aan die ander kant moet daar na’wyer gemeenskap gesoek word. Die ontmoeting met ander 6 Voorheen (1949, Den Haag) het die Sinode van die Geref. Kerk in Nederland met groot meerderheid teen die Wêreldraad besluit. Nou (1970 Lunteren) is die voorstel tot aansluiting sonder slag of stoot aanvaar. Ridderbos sê die Wêreldraad „is inderdaad ’n raad van kerken gebleken”, géén superkerk, ook geen smeltoond om elke deelnemende kerk so spoedig moontlik sy identiteit te laat verloor nie. Die W.R. ontwikkel nie in ’n eenheidskerk nie. Dit het ’n belangrike ontm oetingspunt geword. Aan die een kant moet die kerk sy eie identiteit bewaar, aan die ander kant moet daar na’wyer gemeenskap gesoek word. Die ontmoeting met ander In die Skriflig 26' kerke wat ’n ander stempel dra, mag nie ontwyk word nie. Die vraag is net hoe dit moet gebeur en wat daarby as ideaal gestel moet word. Aldus Ridderbos. Die Nederlandse kerke soek dus toenadering — daaruit is die besluit gebore om by die W.R. aan te sluit. Daar word ook ’n brug gebou na die Ned. Herv. Kerk met wie die Geref. Kerke, soos dit lyk, eventueel gaan verenig. Die Sinode van Lunteren het egter pertinent binding aan die belydenis bevestig — nou is dit vir die W.R. en vir die Ned. Herv. Kerk om uit te maak in hoeverre hulle vir assosiasies met die Nederlandse Geref. Kerke wat hul identiteit wil handhaaf, kans sien. Die Nederlandse Geref. Kerke sê dus eintlik vir die W.R. en die Ned. Herv. Kerk: „Ons wil ons met julle assosieer, maar julle moet ons neem soos ons is — ons gaan ons identiteit nie verloën nie”. 7 Sien: Dr. C. Augustijn: Kerk en Belijdenis, veral hoofstuk X, Wat nu? In hierdie verband herinner ons aan die woorde van Hoedemaker dat die Nederlandse Geref. Kerke eers gely het aan hipertrofie (oorvoeding) van die belydenis; dit, sc hierdie Ned. Die beeld van die eik Hervormer, het in 1834 en 1886 geblyk (Afscheiding en Doleansie), die Assen-besluit in die twintiger jare van hierdie eeu en die kerklike stryd wat lei tot die totstandkoming van die Vrijgemaakte Geref. Kerk in die veertigerjare. Nou is daar wear gans te veel soepelheid. 7 Sien: Dr. C. Augustijn: Kerk en Belijdenis, veral hoofstuk X, Wat nu? In hierdie verband herinner ons aan die woorde van Hoedemaker dat die Nederlandse Geref. Kerke eers gely het aan hipertrofie (oorvoeding) van die belydenis; dit, sc hierdie Ned. Hervormer, het in 1834 en 1886 geblyk (Afscheiding en Doleansie), die Assen-besluit in die twintiger jare van hierdie eeu en die kerklike stryd wat lei tot die totstandkoming van die Vrijgemaakte Geref. Kerk in die veertigerjare. Nou is daar wear gans te veel soepelheid. 7 g p 8 Geref. Weekblad, 13 Maart 1970, 20 Maart 1970. g p 8 Geref. Weekblad, 13 Maart 1970, 20 Maart 1970. g p 8 Geref. Weekblad, 13 Maart 1970, 20 Maart 1970. 9 Daar word argwaan, wantroue teen die belydenis gestook. Die vraag is wanneer die kerk moet ingryp. Na ons gevoel kan dit te lank duur. Die situasie is egter nie so eenvoudig nie. Tydens die Reformasie was daar konkrete punte. Vandag omsingel dwaalleer die kerk; hier steek ’n saak die kop uit — dan weer daar. Dit is ’n toestand van omsingeling. Dit is soos met die koue oorlog — jy het nie ’n linie voor jou nie, en dit is moeilik om die vyand in sy nes by te kom. Die kerk mag ook nie oorhaastig handel en daardeur bevorder wat hy juis wil besweer nie. Dit kan onnodig verwarring skep as hier ’n groepie Augustijnmense en daar ’n groepie Kuitertmense aangepak word. Ridderbos skrywe egter dat daar nou ’n punt bereik is dat die betrokkenes op ’n tweesprong staan. 10 10 A. D. R. Polman; Onze N.G.B., I, bl. 65/66; vgl. ook A. Kuyper; Encyclopaedie der Heilige Godgeleerdheid, III, bl. 373: „dat geen dogma ooit de adaequate uitdrukking van de waarheid is, dat uit dien hoofde geen dogma ooit anders dan relatieve zekerheid biedt, dat dienvolgens de dogmatische ontwikkeling nog steeds voortgaat, en dat het, met het oog hierop, van geen gering gewicht is te achten, ook de divergeerende en convergeerende neigingen der onderscheidene symbolen in hun onderlinge verband, in rekening te brengen. Vgl. ook S. du Toit; Bybel, Skepping en Evolusie, bl. 54. Die beeld van die eik 11 11 Die Skrif alleen is onvoorwaardelik — bindend. Die belydenis is geen norma normans (normerende norm) nie, maar hoogstens norma normata (genormeerde norm). Dit is nie ’n reel wat die norma in homself het nie, maar ’n afgeleide reel van die geloof. Dit is feilbare mensewerk, onvolkome uitdrukking van wat die Kerk uit die Skrif as goddelike waarheid in sy bewussyn opgeneem het. Sodra die belydenis van sy gerigtheid op die Skrif losgemaak word, het dit outonoom geword, maar daarmee is dan ook sy gesag ingeboet. Sien H. Bavinck: Dogm. IV, bl. 401. 11 Die Skrif alleen is onvoorwaardelik — bindend. Die belydenis is geen norma normans (normerende norm) nie, maar hoogstens norma normata (genormeerde norm). Dit is nie ’n reel wat die norma in homself het nie, maar ’n afgeleide reel van die geloof. Dit is feilbare mensewerk, onvolkome uitdrukking van wat die Kerk uit die Skrif as goddelike waarheid in sy bewussyn opgeneem het. Sodra die belydenis van sy gerigtheid op die Skrif losgemaak word, het dit outonoom geword, maar daarmee is dan ook sy gesag ingeboet. Sien H. Bavinck: Dogm. IV, bl. 401. In die SkrifUg 27 12 G. C. Berkouwer: Conflict met Rome, p. 22. 13 Dogma der Kerk, p. 11. 13 Dogma der Kerk, p. 11. 14 A. Kuyper: Encyclopaedic der Heilige Godgeleerdheid, III, p. 359. 15 G. C. Berkouwer: Geref. Theol. Tijdschrift, Febr. ’63, bl. 19 e.v. j , , 16 G. E. Meuleman (Oecumene en Belijdenis — Bezinning, Jrg. 15, 1960, nr. 3) spreek i.v.m, die belydenis van „sentrum en periferie”. „De peri- ferie is niet onbelangrijk, dus niet onwezenlijk. Immers ze staat in same- hang met het centrum. Maar tog heeft niet ieder onderdeel van de belijdenis voor de gelowige, voor de kerk dezelfde betekenis”. Die ander standpunt is dié van letterlike binding (Berkouwer verkies om van „textualistiese opvatting” te spreek). Berkouwer sê ons het met 'n onaan- vaarbare dilemma te doen as ons wil kies tussen hierdie twee standpunte: daar kan nie sonder meer die een of die ander weg gekies word nie. Daar is die gevaar dat die belydenisskrifte met ’n formalistiese letterlike binding vir ons ’n onfeilbare kanon kan word wat ’n bedoeling en intensie van sy eie het, los van die Woord van God. Die vraag is egter of ons nie 'n „ontmitologisering” van die belydenis kry sodra van die letterlike binding wegbeweeg word nie. Die beeld van die eik Die gedagte dat net vasgehou moet word aan die „hoofstrekking” van die belydenis is ’n gevaarlike vryheid. Kuyper skrywe: Die vraag is of in die kerklike instituut deur aanvaarding van die konfessie bedoel word „adhaesie” aan sy substansie of aan sy hele inhoud. Kuyper antwoord bevestigend in die laaste sin. 17 Ds. J. V. Coetzee: Neo-Calvinisme, bl. 52. 17

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/927/1177

Afrikaans

In die Skriflig 3 In die Skriflig 3 DIE G.T.V. JAARVERGADERING IN hierdie uitgawe verskyn drie voordragte in die volgorde waarop hulle op die Jaarvergadering te Ontdekkers gelewer sou word. Dr. K. S. van Wyk de Vries moes vanweë die begrafnis van sy skoonvader onvermydelik laaste aan die woord kom. Sy voordrag (gedeeltelik by J. H. van Wyk herhaal) vi^ys inleidend op die geskiedenis van die sogenaamde „korrespondensie”-aangeIeentheid en op moontlike vrae en vraagtekens vi^at by hierdie tyd begin opduik. g y y g p Dit ly geen twyfel nie dat ons in hierdie eeu van ’n kleingeworde wêreld op allerlei wyse met die ekumeniese vraagstuk oor lands- en volkgrense been te doen kry. Die vraagstuk is selfs by menige huwe- liksluiting aktueel wanneer bruidegom en bruid van verskillende „kerkgroepe” is. Daarmee dien die vraag horn nog meer intiem aan elkeen persoonlik op; Hoe sien jy die kerk waarvan jy lidmaat is? Is dit een van kerkgroepe of is dit nog kerk — en kan jy dit ver- antwoord? Die ondervi^erp wat die G.T.V. Jaarvergadering besig gehou bet, is dus uiters aktueel. Dit is vandag in die mode. — Dit is vandag in die branding met allerlei vraagstukke oor die aanknoop en be- eindiging van „korrespondensie”. — Dit kom gedurig en soms on- gurig na vore in interkerklike verhoudinge in Suid-Afrika. — Dit vreet miskien al aan die wortel van gereformeerde kerk- en roepings- besef. Indien ’n mens vandag selfs aan predikante sou vra waarom nog gerejormeerd?, wonder ’n mens wat die antwoorde sou wees. Dit is immers so dat die organisatoriese gebrokenheid opvallend is — terwyl die innerlike motivering daarvoor of bevraagteken 5f selfs geïgnoreer kan word. g g In die Skriflig bied graag hierdie referate aan en stel homself verder beskikbaar vir diskussie oor hierdie aktuele aangeleentheid. Indien u wenke wil gee hoe die Hoofbestuur die aangeleentheid D.V. in 1973 verder kan laat uitpluis, kan u gerus ’n wenk pos aan ds. P. W. Bingle. g Administrasie: Die Sekretaris van die Hammanskraalse Teolo- giese Skool, mnr. H. J. Coetzee, bet ingewillig om die administrasie van ons tydskrif te behartig. y g Die Redaksie vestig die aandag op die laaste bladsy van die vorige uitgawe en erken met dank die milde donasies van kerkrade wat hierdie publikasie gedurende 1972 in diens van die Gereformeer­ de teologie moontlik gemaak bet. B.S. meer B.S.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/978/1238

Afrikaans

BOEKBESPREKING J. J. Pienaar: Die inspirerende opvoedings- en opheffings- aksie van die Ned. Herv. of Geref. Kerk in Transvaal gedu- rende 1902—1910. N.G. Kerk-boekhandel. Pretoria 1970. 264 bladsye, s.b., R3,00. Gepubliseer met geldelike bystand van die RGN. Hierdie publikasie berus grootliks op die proefskrif van die skrywer om die graad D.Ed. in Historiese Opvoedkunde by UNISA te verkry. Tans doseer die skrywer Filosofiese Opvoedkunde by UNISA. y p y Die studie maak deels van prim êre bronne gebruik, open nuwe gesigspunte t.o.v. die Kerk- en Onderwysgeskiedenis in S.A., maak be- langrike rekonstruksies soos o.a. die geskiedenis van die Langlaagte Kinderhuis, die Lagersdrift arbeidskolonie, die Eendrachtskool te Pretoria en die Volkskool Heidelberg ens. g Die eerste hoofstuk openbaar egter ’n kardinale swakheid wan- neer die skrywer probeer om ’n regverdiging vir ds. H. S. Bosman se politieke standpunte te gee teenoor bedenkinge as sou hy pro- Engels gewees het. Hy wyt die „swartsmeerveldtog” (p. 22) aan „kerkisme” met ’n beroep op Uys, waar Uys oor heeltemal ander feite gehandel het. Die werk sou beter gelees het indien die titel liewer was: „Ds. H. S. Bosman se inspirerende opvoedings . . ens. „ p p g Die skrywer maak talle kere van ongeoorloofde veralgemenings gebruik. So sal hy byvoorbeeld, na die lidmaatskap van die lede van ’n skoolkommissie kyk en dan sê dat hulle toegesien het „dat C.N.O.- beginsels soos voorgestaan deur die Ned. Herv. of Geref. Kerk” toe- gepas is (p. 180); omdat die leiers van die Het Volk party hoof- saaklik van ds. Bosman se gemeente was (terwyl sommige juis Gere- formeerd of Hervormd was!) konkludeer hy „dat daar ’n noue ver- band tussen Het Volkparty en die N.H. of G. Kerk in Transvaal was” (p. 138). Hy beweer die Ned. Geref. gemeente ageer deur sy leraar op die skoolkomitee om toe te sien dat die regte onderwysers aan- gestel word (p.l84). g p Dit is duidelik dat die skrywer nie die historiese dissipline ken nie. Hy hanteer sy onderwerp met ’n sterk tendens — soos die titel aandui. Waar die geskiedskrywer minstens probeer om objektief te skryf, dra hierdie werk ’n sterk subjektiewe en apologetiese stem- pel. Hy skryf oor die „edele in die Afrikanervolk” (p. 5) — en beperk hom sodanig tot die Ned. Herv. of G. Kerk, dat hy die werk en bydrae van die ander twee Afrikaanse Kerke nie eens noem nie. In die SkriíUg 57 In die SkriíUg 57 BOEKBESPREKING BOEKBESPREKING Hy kon derhalwe gedagtes en beweginge wat by die ander Kerke of die Het Volk Hoofkomitee gebore is, met sy metode net so annek- seer vir sy kerk. Hy noem name van prominente Gereformeerdes (p. 120, 122, 151 ens.), ignoreer egter hulle aandeel en ’n mens bly sit met die vraag oor hoeveel invloed prominente C.N.O.-leiers soos J. Lion-Cachet, F. Postma, J. Kamp e.a., in die kringe van die N.H. of G. Kerk en in die Hoofkomitee van Het Volk gehad het. Daar was immers in 1905 ’n volkskongres oor C.N.O. en die N.H. of G. Sinode het eers in 1906 sy steun aan C.N.O. toegesê (vgl. p. 148). Die In die Skriflig 58 „inspirasie” het dus baie moontlik uit ander oorde as waar Pienaar dit soek, gekom ! , g Die skrjw er noem die C.N.O.-beweging deel van die „inspire- rende opvoedings en opheffingsaksie” — m aar wanneer die N.H. of G. Kerk eerste is om die aksie te laat val ten gunste van die staats- onderwys volgens die Smutswet van 1907, vind hy dit ook weer goed dat oorgeslaan v/ord na ’n beleid van „geleidelike .anneksasie’ van die staatskool deur die kerk” (p. 210). Hy val selfs L. P. Vorster (p. 217) en J. D. du Toit (p. 243) sterk aan — asof hulle kerkskole bepleit het. Dit is te betwyfel of hy aan J. D. du Toit se standpunt met die begrip „kerkskool” reg doen — m aar dit word darem te erg wanneer hy moet toegee dat in N.H. of G. kringe van „kerkskole” gepraat is, m aar hy sê dan sender meer dat dit nie so bedoel was nie (p. 150, 201)! Hy meen die N.H. of G. Kerk het genoeg waarborg vir ’n goeie onderwysbeleid gehad in die feit dat sy lidmate d.m.v. Het Volk in 1907 die bewind aanvaar het! Die hele argument rus dus op wie (kerklidmaatskap) regeer die party en die parlem ent — eerder as op ’n kritiese beskrywing van die wat en hoe van die regering. g g W anneer Pienaar egter in hfst. VII probeer om die standpunt van die N.H. of G. Kerk oor die onderwys te beskryf, gebruik hy ’n rapport van ’n Jeugstudiekommissie van die gefedereerde N.G. Kerke van 30 April 1958 (verw. 3, p. 226). BOEKBESPREKING Dit is onhistories om so terug te lees asof die kerklike standpunt staties was — en die gefedereerde kerke het selfs nie eers bestaan in die tyd wat P. be­ skryf nie! Hy gaan egter die N.H. of G. standpunt verder verduidelik met aanhalings en v^nvysings na Bavinck, Kuyper, W aterink „aange- sien die N.H. of G. Kerk op suiwer Gereformeerde grondslag berus” (verw. 2, p. 226). Dit is hoogs twyfelagtig en waarskynlik onjuis dat die N.H. of G. Kerk voor 1910 hom ooit op hierdie outoriteite beroep het. p U iteraard moes Pienaar hom ook met die teologie inlaat. Om die beleid van die N.H. of G. Kerk weer te gee behandel hy onder „begripspresisering” die kerk as „instituut en as organisme” en die „leerstuk” (sic) van „algemene en besondere genade” (p. 277 e.v.). Vanselfsprekend sal hedendaagse gereform eerde teoloë hierdie laaste (en selfs die eerste) onderskeidinge grootliks bevraagteken. Veral wanneer hulle van die „negatiewe doel” van die algemene genade ver- neem. Opvoeding rus volgens Pienaar op die algemene genade (p. 299 e.v.) al het hy met ’n „verbondskind” te doen (p. 230). Die teologiese aspek is dus net soos die historiese onoortuigend en kennelik gebrek- kig, waarskynlik omdat die skrywer nie geskoold is as teoloog of in die historiese metode nie. Die leemtes lê groot beperkinge op die waarde van hierdie publikasie. Nietemin, lees die werk aangenaam, bevat dit geskiedenis van bepaalde skole en die arbeidskolonie en vorm dit ’n bron vir elkeen wat oor die onderwys en rehabilitasie in Transvaal gedu- rende 1902 en 1910 navorsing wil doen. B.S. In die Skriflig In die Skriflig 59 Prof. dr. J. H. Coetzee: Volk(?) sonder Land(?). Versamelde opstelle oor die Kleurling in Suid-Afrika. Pro Rege-Pers Bpk., Posbus 343, Potchefstroom 1971, 60 bladsye, vlakdruk, s.b., 75 sent. Die kort bondige artikels in die eerste twaalf hoofstukke probeer om „aan die gemiddelde leser . .. ’n algemene beeld van die Kleurling- situasie en van die Kleurlingproblematiek te gee” (voorwoord). Die laaste hoofstuk publiseer ’n voordrag voor die A.S.B. te Pretoria 29.6.71, en bied meer akademies met bronneverwysings feitlik die- selfde aan. Die twee vraagtekens in die titel beklemtoon tereg die verwarde, spekulatiewe, onrealistiese en aktuele karakter wat hierdie probleem in die S.A. leefwêreld aanneem. Elke gereform eerde Afrikaner moet horn vandag hiervan rekenskap gee en prof. Coetzee laat die leser ’n eerlike en prinsipiële ontdekkingsreis doen, gebasseer op statistieke (offens verouderd). BOEKBESPREKING Die kansel moet aktuele leiding gee en uitsteig bo die huidige party-politieke debat — om nie te sê dilemma nie. Die Woord moet immers spreek in die konkrete en aktuele situasie van menseverhoudinge in S.A. ’n Volstruis-politiek is voor die Here nie verantwoord nie — en ons predikante moet weet dat ook ons jeug van ons predikante eerlike worsteling en prinsipiële leiding i.p.v. kitsklaar-politieke oplossings vra. Anders gaan hulle die rug draai. p p g g g Die publikasie wys op „tragiese teenstrydighede” wat die titel beliggaam (p. 44) en onrealistiese wensdinkery by blankes oor ’n „afsonderlike volk” onder mense wat geen volk is nie (p. 45). Die kernvraag is: ,,Kan en mag ons die beginsel van veelvolkigheid op die Kleurling toepas met die kwalifikasie: Volk sonder land?” (p. 28). Veelvolkigheid vereis immers volkome volksverwesenliking, terwyl twee regerings in een land onmoontlik is en tot dominasie van een volk deur ’n ander moet lei (p. 20) en dus ’n beleid van „Blanke baasskap” wil bestendig (p. 27). p g (p ) Die partypolitieke debat het tot dusver „meer hitte as lig opge- steek”. Die anomalie gryns ’n mens aan in die definisie wat die S.A. wet van ’n Kleurling gee (L.W. op die negatiewe). ,,’n Lid van die S.A. bevolking wat nie ’n Bantoe is nie en ook nie ’n Blanke nie” (p.29). p Daar is obstruksies wat die idee van volkswording vir die Kleur­ ling in die weg staan: geografiese verspreiding, geen eie staatsbestaan nie, wydverspreide sosio-ekonomiese profiel, kulturele gelaagdheid, heterogene herkomste, subkulture ens. (p. 54 e.v.). A1 wat duidelik is is dat „die Regering nie integrasie WIL HÊ nie . . . en dat ons nie vir die Kleurling ’n tuisland KAN GEE nie” (p. 29). Die probleem: „Integrasie WIL ons nie, segregasie KAN ons nie, dominasie MAG ons nie. Wat dan?” (p. 46). Nog regeringspersone (p. 19 v., 25 v.) nog die Engelse pers (p. 29) wys hier ’n weg. g g p p y g Prof. Coetzee benader die probleem vanuit en met „EK . . . EN JY” (p. 38). Op hierdie religieus-etiese grondslag wys hy ’n weg vir die toekoms. Vanweë sy grondslag moet elke gereform eerde sy ernstige aandag daaraan gee, al vereis dit „voete op die grond” en In die Skriflig 60 „verandering van hart” (p. 35). „verandering van hart” (p. 35). BOEKBESPREKING g (p ) EK moet begin by wat MAG EN MOET en daarna wat KAN. Dus moet ons nie soos die politiek van die moontlike nie, maar van geregtigheid uitgaan omdat „menseverhoudinge” op die spel is wat deur tradisie en sentim ent beheer word. Verandering is noodsaaklik en slegs rewolusie of reformasie kan dit bring (p. 31). Vanuit hierdie religieuse grondslag is dit die taak van die kerk om „op te roep tot beoefening van naasteliefde en geregtigheid” (p. 35). „Vir ons kinders bly dan die taak om in die atmosfeer van ontwikkeldheid en goeie gesindheid die finale struktuur te bepaal. Maar daarby sal ons uiters versigtig te werk moet gaan om hulle nie onnodig te bind deur die oordra van opvattinge wat ons verkeerdelik as onveranderlike beginsels bestempel nie” (p. 21). g p (p ) Ons wil hierdie werk en sy oproep van harte aanbeveel. Die Kleurlinge het tradisioneel aangeleun teen die Protestantse, W esterse en Afrikaanse kultuur. Dit is besig om te verander, deels a.g.v. ons beleid wat van EK uitgaan m aar met die EN JY nie mooi raad weet nie. Daarbenewens moet die Kleurling ook leer om die beginsel van EN JY met ’n „welwillende en positiewe” optrede toe te pas (p. 21). „Die Kleurling moet self die geleenthede aangryp en die prestasie- kanale so gebruik dat hy deur sy lewenswyse en sy dade daardie Blanke wat twyfel aan sy menswaardigheid, oortuig” (p. 38). Hierdie werkie wil dus stimuleer tot uitdra van die Skrif in die reëele mensverhoudinge. g Die boekie is ongelukkig baie swak gebind — en verdien eintlik om van hand tot hand te gaan. B.S. Ds. Mike Smuts (jr.): Ons praat oor die liefde. N.G. Kerk- boekhandel, Posbus 245, Pretoria. 38 blss., s.b., 50 sent. boekhandel, Posbus 245, Pretoria. 38 blss., s.b., 50 sent. ’n Boekie wat in ongeveer 23 afdelings ’n gesprek met ’n jongmens wil voer oor die liefde te midde van die permissiewe problematiek wat die moderne laat adolessent omring. Dit is ’n poging om die taal van die jongmens te praat en die boekie is beslis maklik om te ver- staan. Daar kom mooi momente in voor — en kan beslis enige jong­ mens in die hand gegee word. Of dit sondere verdere persoonlike ge­ sprek en diepergang sal kan oortuig, sal die praktyk egter moet bewys. B.S. B.S. Boeke ontvang vir resensie Boeke ontvang vir resensie g Adrio Konig: Ek is wat Ek is. N.G. Kerk-boekhandel, Bus 245, Pre­ toria. Rl,35. Adrio Konig: Ek is wat Ek is. N.G. Kerk-boekhandel, Bus 245, Pre­ toria. Rl,35. Red. D. J. Bosch: Ampsbediening in Afrika (Lux Mundi 5). Referate tydens die 5e jaarkongres van die S.A. Werkgemeenskap vir Sendingwetenskap 1972. N.G. Kerk-boekhandel, Posbus 245, Pretoria. R2,85. Idem: Gemeenteopbou in Afrika (Lux Mundi 4). Deur misverstand pas ontvang. Prys R2,70. Idem: Gemeenteopbou in Afrika (Lux Mundi 4). Deur misverstand pas ontvang. Prys R2,70. Prof. C. W. H. Boshoff, ds. P. E. S. Smith, prof. D. Crafford: Swart Teologie? N.G. Kerk-boekhandel, Posbus 245, Pretoria. Prys Rl,95. Prof. C. W. H. Boshoff, ds. P. E. S. Smith, prof. D. Crafford: Swart Teologie? N.G. Kerk-boekhandel, Posbus 245, Pretoria. Prys Rl,95.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/983/1243

Afrikaans

  
 

 
  In this edition of Health SA Gesondheid, diversity of challenges in the health care profession is being addressed. In the end the themes that arise are ones of constant hope and quest for improvement of health and health care. In die eerste artikel word die uitdagende konsep van emosionele intelligensie en spanwerk aangespreek. Die outeurs kom tot die gevolgtrekking dat spanlede en spanne wat saamwerk, op ’n emosionele intelligente wyse moet funksioneer om in staat te wees om die baie eise van die post-moderne wêreld te kan hanteer. Van spanne en spanwerk verskuif die fokus na kliniese evaluasie en alternatiewe wyses vir OGKE evaluering. Die outeur reflekteer oor metodes meer geskik vir bevordering van kritiese-analitiese denke en probleemoplossende vaardighede van leerders in die post-moderne wêreld. Van reflektiewe denke en joernale as alternatiewe metodes van evaluering, handel die volgende artikel oor die gebruik van informasie tegnologie in gesondheidswetenskappe om leerders se kognitiewe vaardighede te bevorder. Van leerders se vaardighede en opvoedingspraktyke, is die fokus in die volgende artikel op die probleem van voeding by lae geboortemassa-babas. Die outeurs kom tot die gevolgtrekking dat indiensopleiding gedoen moet word sodat verpleegkundiges ingelig sal wees oor beter en nuwe voedingsprodukte op die mark, sowel as die positiewe effekte daarvan op lae geboortemassa babas en hulle kans op beter gesondheid in die toekoms. In the first article the very challenging concept of emotional intelligence and teamwork is addressed. The authors came to the conclusion that team members and teams that work together, should function in an emotional intelligent way to be able to cope with the many challenges of the post-modern world we live in today. From teams and teamwork, the focus shifts to clinical evaluation and alternatives for OSCE evaluation. The author reflects on methods suitable for the post-modern world to promote critical analytical and problem-solving skills in learners. From reflective journal writing and alternative methods of evaluation, the next article is about the utilisation of information technology in health sciences education to enhance learners’ cognitive competencies. From learners’ competencies and educational methods the shift in the next article is to the problem of feeding of low birth - weight babies. The authors came to the conclusion that in-service training should be done to enlighten nurses about new and better products for feeding, as well as the effects thereof, on low birth-weight babies, in order to increase their weight and chances for future health.   
 

 
  The world is still devastated by the horror terrorist attack on the United States of America and the loss of lives of thousands of people, as well as the loss of the 266 people aboard the four planes that crashed into the World Trade Centre, the Pentagon and near Pittsburgh. As a result of this, many questions are being asked. The world is in awe of the outbreak of war. Die wêreld is nog in skok oor die geweldadige terroriste aanval en die verlies van duisende lewens, insluitend die verlies van die 266 mense aanboord die vier vliegtuie wat in Amerika neergestort het. As gevolg van hierdie terreur aanvalle word baie vrae nou gevra. Die wêreld is in afwagting oor die oorlog en daar is wêreldwye vrees vir ‘n moontlike en erger resessie as die een van 1929. Binne gesondheidsorg en gesondheidsdienslewering word baie vrae gevra en is daar refleksies oor die direkte en indirekte impak op gesondheidsorg en siekte. There is global fear of a recession worse than the one of 1929, and in health care and health care management there are many questions and reflections around the direct and indirect impact of this tragedy on health care and illness. Soos daar nou oorlog tussen Amerika en terroriste in Afghanistan is, is daar ook konstante wêreldwye oorlog teen die verspreiding van siektes soos HIV/VIGS en kanker. Daar het so pas nuwe inligting oor eksperimentele medikasie soos Glivec verskyn. Hierdie medikasie kan kanker nie net behandel nie, maar skynbaar ook genees. Aan die een kant is daar vrees vir ekonomiese resessie en verlies van lewens, en aan die ander kant bring gesondheidsnavorsers konstante hoop vir behandeling en genesing van dodelike siektes. As there is war between America and terrorists in Afghanistan, there is also a constant global war against the worldwide spread of illnesses like HIV/AIDS and Cancer. There has just been news on new experimental drugs like Glivec in treating and actually curing cancer. On the one hand there is fear for possible recession and death, and on the other hand health researchers bring constant hope of treatment and curing of killer diseases. In hierdie uitgawe van Health SA Gesondheid word ’n diversiteit van gesondheidsuitdagings in die gesondheidsorgprofessie angespreek. Op die ou einde is die temas wat uitstyg, die van konstante hoop en strewe na gesondheid en gesondheidsorg.   
 

 
  The next article in this very diverse edition, takes us to the Northern Province of South Africa, where concepts and treatment modalities for hypertension by traditional and faith healers were investigated. It was found that they used mainly different herbs, prayer, change of diet and bloodletting rituals. Traditional and faith healers seem to play a relevant role in the management of hypertension, which has important implications for health care workers. In the next article the prevalence and psychosocial correlates of health practices among young adults were assessed. The author came to the conclusion that formal education of the mother, internal locus of control and worse health status were positively associated with the health practices index. This edition ends with authors exploring and describing experiences of young adults from divorced families. The findings indicate that divorce is a process that influences development and helps to shape individuals into the people they are today. Die volgende artikel in hierdie diverse uitgawe neem ons na die Noordelike provinsie van Suid-Afrika, waar konsepte en behandelingsmodaliteite vir hipertensie deur tradisionele helers en geloofshelers onder die loep geneem word. Daar is gevind dat hulle meestal verskillende kruie, gebed, and verandering in dieët en bloedlating gebruik. Dit blyk dat tradisionele en geloofshelers ‘n belangrike rol speel in die behandeling van hipertensie en dit hou belangrike implikasie in vir gesondheidswerkers. In die volgende artikel word die voorkoms en psigososiale korrelate van gesondheidspraktyke van jong volwassenes geassesseer. Die outeur het tot die gevolgtrekking gekom dat formele opleiding van die moeder, interne lokus van beheer en swak gesondheidstatus positief korrelleer met die gesondheidspraktyke indeks. Hierdie uitgawe word afgesluit met ’n artikel waarin die outeurs die ervaringe van jong volwassenes van geskeide families verken en beskryf. Die resultate toon dat egskeiding ’n proses is wat hul ontwikkeling beïnvloed en bydra om individue te vorm tot die persone wat hulle vandag is. This edition addresses a variety and diverse amount of health challenges and provides information of possible ways to deal with these in the promotion the health of individuals, groups, families and communities. Hierdie uitgawe handel oor ’n diverse hoeveelheid gesondheidsuitdagings en veskaf inligting oor moontlike maniere om dit te hanteer in die bevordering van individue, groepe, families en gemeenskappe se gesondheid.
    
    
     HEALTH SA GESONDHEID Vol.6 No.3 - 2001 HEALTH SA GESONDHEID Vol.6 No.3 - 2001 HEALTH SA GESONDHEID Vol.6 No.3 - 2001 2

https://hsag.co.za/index.php/hsag/article/download/69/63

Afrikaans

How to cite this article: Beukes, J., 2012, ‘Analitiese konsepte in middel-Foucault’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 68(1), Art. #1035, 17 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v68i1.1035 1.Foucault was op grond van ’n ‘skaarste aan ’n koherente metodologie’ nie verbaas daaroor dat moderniste sy werk ‘as surrealisties (sou) kenmerk’ nie (Foucault 1965:iii, Voorwoord). Op die direkte vraag in ’n onderhoud gedurende die middelfase van sy loopbaan, ‘Het Michel Foucault ’n metode?’, antwoord hy: ‘Ek het geen metode in die Freudiaanse sin van die woord en die koppeling daarvan met ’n “prestige van koherensie” nie … my werk is middele tot doeleindes waaroor ek as outeur geen beheer behoort uit te oefen nie; hoe meer nuwe, moontlike, onvoorsiene doeleindes daarvanuit manifesteer, hoe gelukkiger is ek’ (Foucault 1975a:149). Bowenal bestaan daar ’n natuurlike openheid en gasvryheid in Foucault se latere werke, in die laaste fase van sy loopbaan wat die jare 1978 tot 1984 bestryk (Paras 2006:2; Beukes 2009b:9). Dit nooi sy leser uit om sy analises geneaologies self verder te neem, of selfgenealogies verder te neem, met ’n voortgaande ‘versorging van die subjek’, met ’n klassieke Aristoteliaanse epimeleia heautou, besig te wees. Hierdie artikel wil meewerk om die bedding te beskryf waarin daardie ‘kritiese ontologie van die Self’ (Foucault 1984:47) as ’n logiese ontwikkeling in die oeuvre kon manifesteer. Original Research Original Research Page 1 of 17 Original Research Original Research Page 1 of 17 Original Research Original Research Page 1 of 17 Analitiese konsepte in middel-Foucault Author: Johann Beukes1 Affiliation: 1Departement of Philosophy, University of Johannesburg, South Africa Correspondence to: Johann Beukes Email: jbeukes@vodamail.co.za Postal address: PO Box 784849, Sandton 2146, South Africa Dates: Received: 17 Feb. 2011 Accepted: 14 Sept. 2011 Published: 07 Feb. 2012 Author: Johann Beukes1 Affiliation: 1Departement of Philosophy, University of Johannesburg, South Africa Correspondence to: Johann Beukes Email: jbeukes@vodamail.co.za Postal address: PO Box 784849, Sandton 2146, South Africa Dates: Received: 17 Feb. 2011 Accepted: 14 Sept. 2011 Published: 07 Feb. 2012 Analytic concepts in middle Foucault. This article investigates prominent analytic concepts in the philosophical historiographies of Michel Foucault (1926–1984), with specific regards to the work done in the middle phase of his career. These concepts accentuate the relation between history, power and contingency within the context of social inquiry. The author qualifies a particular order in the isolation of these concepts from the middle part of Foucault’s oeuvre: the notion of present history is introduced as the central concept in Foucault’s analyses from this period. It is argued that the notion of present history sustains Foucault’s other unique historiographical and socio-diagnostic tools from the particular period, namely archaeology, genealogy, discourse and power analysis. The article contributes to Foucaultian scholarship by periodising these concepts within the larger oeuvre, without subordinating Foucault to the parameters of his own ‘method’. © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. 2.Te dikwels word Foucault binne ’n ‘post’-georiënteerde geselskap ingedwing wat vir hom wesenlik vreemd was: die sogenaamde ‘post-strukturaliste’ (kyk Beukes 2002b:994–996), of ’n meer algemene ‘postmoderne dekonstruksie’ (Beukes 2002a:283–286), terwyl Foucault self nooit die begrip ‘postmodern’ gebruik het nie en later in sy loopbaan baie ernstige voorbehoude oor die begrippe ‘post/strukturalisties’ gehad het (kyk Miller 1994:32, 81, 134–136; vgl. Paras 2006:30–35). Die begrip ‘kritiek van die moderne’ kom wel herhaaldelik en geaksentueerd in sy werk voor – maar nie die begrip ‘postmodern’ nie. Foucault was intens bewus van ’n ‘epistemologies-anargistiese oorhaastigheid’ (Beukes 2005:1102; kyk Miller 1994:333) by sy Franse tydgenote – veral Derrida – en het hom nie laat verlei om hom die die begrip ‘postmodern’ te laat welgeval nie, welwetend dat dit spoedig weer as ’n normaliserende, dissiplineringsmatige korset sou begin funksioneer – wat uiteindelik in terme van ’n ‘epistemologiese uitbranding van die postmoderne projek’ (Beukes 2005:1102–1105) reeds gebeur het. Original Research Original Research hoewel Foucault self by verwysing aan die woord gestel sal word ter rugsteuning van die analitiese uiteensetting.3 in sy werk wel as ‘konsepte’ gekenmerk kon word, sonder om van Foucault ’n moderne teleoloog te maak, of die middel-Foucault self te verkneg aan die parameters van sy eie ‘metode’? hoewel Foucault self by verwysing aan die woord gestel sal word ter rugsteuning van die analitiese uiteensetting.3 Verder beperk die artikel sigself pertinent tot die middelfase van Foucault se loopbaan. Die bronnehantering in hierdie artikel sal dus grootliks tekste gepubliseer tussen 1962 en 1977 reflekteer. Met die verskyning van Eric Paras se uitnemende betragtingswerk, Foucault 2.0 (2006), het dit duidelik geword dat die navorsing groter agting behoort te toon vir die ontwikkeling in Foucault se oeuvre, in terme van drie aanduibare fases (Paras 2006:5–18): Die eerste fase in Foucault se werk was grootliks gemoeid met die filosofies- teoretiese grondslae van die psigiatrie in die laat 1950’s, sowel as sy deelname aan die laat-eksistensialistiese, vroeg- strukturalistiese debat in Frankryk in die eerste jare van die 1960’s (vgl. Paras 2006:19–46). Meer oor hierdie eerste, strukturalisties-gedrewe fase volg later in die artikel. Die tweede fase in Foucault se oeuvre dui aan wat die outeur benoem as die ‘teenswoordig-historiese Foucault’, of titelgewys dan ‘middel-Foucault’, ’n fase wat oorwegend gekenmerk word deur Foucault se unieke argeologiese en genealogiese analises van moderne institusies. Hierdie fase sluit Foucault se werk vanaf 1962 (die verskyning van Madness and Civilization in Frans) tot en met 1977 (die verskyning van die eerste volume van The History of Sexuality in Frans) in. Die derde fase bestryk die periode vanaf 1978 met die verskyning van die tweede volume van The History of Sexuality in Frans, sy berugte joernalistieke ekspedisie na Iran tydens die Iranese revolusie vanaf September 1978 tot Mei 1979 (Beukes 2009a, 2009b) en die publikasies wat daaruit voortgekom het. Dit sluit ook in die uiteindelike publikasie van sy lesings by die Collège de France vanaf die vroeg 1980’s, wat ook die wesenlike inhoud van sy lesings by Buffalo en Berkeley in die VSA (kyk Foucault 1971:72–73) tot net voor sy afsterwe in 1984 bepaal het, en wat uiteindelik behoorlik gesistematiseer, getematiseer en gekommentarieer is deur Paras (2006). Original Research Original Research Daar is twee duidelik onderskeibare standpunte in hierdie verband: Die een standpunt is dat Foucault se ondersoeke so uniek, onherleibaar en onherhaalbaar is, dat enige herhaling daarvan of die omvorming daarvan tot ‘metode’ juis die hiperkontingente aansprake van Foucault se analises ontkragtig (kyk bv. Megill [1985:17], op grond van die ‘Nietszcheaans-dionisiese karakter’ van Foucault se projekte; Miller [1994:181], op grond van Foucault se aversie aan die ‘metodies-dogmatiese indroktinasie van studente’; Paras [2006:2], op grond van die diskontinuïteit tussen die vroeë-, middel- en latere werke van Foucault, wat in sigself die opvatting ’n koherente metodologie ondergrawe.). Die ander standpunt is dat daar wel ’n duidelik aanwysbare ‘Foucaultiaanse metode’ is (kyk in besonder Kendall & Wickham [1999:viii; 5–8], twee navorsers wat inderdaad baanbrekerswerk in Foucaultiaanse navorsingsmetodologie gelewer het) wat meer programmaties geformuleer kan word sonder dat die ‘teenswoordig-historiese’ integriteit van Foucault se analises noodwendig daarmee skade aangedoen word nie. Die outeur kies om op ’n middeweg en ter wille van onderklemtoon eerder van ‘analitiese konsepte’ as ’n ‘metode’ by Foucault te praat. Premissegewys aanvaar ons dan dat Foucault (veral 1970, 1972, maar ook later 1980, 1981a, 1981b) wel subtiele metodologiese uiteensettinge van sy ondersoeke gegee het, maar dat dit nie as ’n koherente verduideliking van ’n ‘Foucaultiaanse metodologie’ beskou kan word nie. Hierdie artikel wil dus, by alle antisipeerbare teenwerping, die waagmoedige weg volg en Foucault wel sistematiseer in terme van duidelik-isoleerbare tendense in sy werk – baie pertinent nie om ’n ‘metode’ daar te stel nie, maar om analitiese konsepte in sy werk uit te wys wat aansluiting kan vind by ’n groter spektrum van sosiaal-wetenskaplike ondersoeke. Dit sal op ’n ernstige verlies aankom indien Foucault se hiperkontingente analises self werklik net as ‘teenswoordig’ verstaan sou word. Sy analises is akkuraat: daarom verdien dit analitiese aandag.2 Die artikel het ook die bedoeling om hierdie konsepte in Foucault se werk te dissemineer en toeganklik te stel vir navorsers wat nie spesialistoegang tot die oeuvre het nie. Die taalgebruik in die artikel is daarom bewustelik gestroop tot die kursoriese, huiwerig om Foucault se verleidelike prosa na te praat, Paras (2006:1–15) verantwoord die faseologie van ’n vroeg- na middel- na laat-Foucault baie duidelik en geloofwaardig. Daarom word die legitimiteit van sy indeling sonder ’n verdere kritiese analise aanvaar. Die aanduiding van sodanige periodisering van Foucault is egter vars in die navorsing en tot op datum betreklik ondergepubliseerd. 3.Dit spreek vanself dat hierdie artikel nie as ’n omvattende inleiding kan dien tot die algemene kenmerke van Foucault se intellektuele erfenis nie. Daar is vandag, 27 jaar na sy dood, meer as genoeg inleidings en bloemlesings in die handel beskikbaar. Vir toeganklike inleidings (biografies, konseptueel en metodologies) tot Foucault in spesifiek die Afrikaanse taal, sien Beukes (1996, 2002a, 2004, 2008). Daar sal in hierdie artikel ook verwysingsmatig gebruik gemaak word van die talle onderhoude wat Foucault in hierdie middelperiode toegestaan het en wat later geredigeer en gepubliseer is, in besonder in die uitstaande redaksiewerke van Lotringer (1996) en Kritzman (1990). Let daarop dat verwysings na Foucault se werk in die teks die datums van die vertalings daarvan aandui, ter wille van lesers wat Frans nie magtig is nie en die verwysings sou wou kontroleer en wyer sou wou kontekstualiseer. Original Research Original Research Hierdie artikel werk tot ’n bydrae in daardie meer gespesialiseerde, intrarefleksiewe deel van die Foucault-navorsing mee. Hoe hierdie drie aanduibare fases in Foucault se oeuvre tematies met mekaar skakel, sou die onderwerp van ’n afsonderlike studie moes wees en sal nie hier aandag geniet nie. Inleiding Hierdie artikel word opgedra aan prof. dr P.M. Venter, ’n onberispelike leermeester in die teologie, by wie ek soveel geleer het van sowel kritiese teologie as sagsinnige menswees. Ek dank God vir prof. Venter se voorbeeld, leiding en inspirasie oor bykans drie dekades heen. Michel Foucault (1926–1984) was professor in die Geskiedenis van Denksisteme aan die Collège de France in Parys vanaf 1970. In die 14 jaar wat hy die leerstoel beklee het, ook vanuit ’n verskeidenheid van Franse en Europese universiteite die voorafgaande 13 jaar, het Foucault ’n omvangryke reeks tekste gepubliseer waarin ’n aantal herhalende temas na vore getree het, wat na die premisse van hierdie artikel nie saamgebundel sou kon word in ’n enkele metodologies-teoretiese program nie. Eerder het Foucault via dramatiese historiese analises, waarvan gedetailleerdheid, presisie, dog aweregse resepsie, die eerste kenmerke was, die gestandaardiseerde moderne perspektief op ’n hele aantal moderne institusies en, ten grondslag daarvan, fundamentele Westerse opvattinge rondom rasionaliteit, waarheid, mag, tegniek, etiek en geregtigheid, in kort die hele sosiaal- wetenskaplike milieu van die 20ste eeu, geprovokeer. Huiwerig dan om van ’n ‘metode’ by Foucault te praat, fokus hierdie artikel op aspekte in Foucault se stroom-op, modernkritiese historiografieë wat binne die konteks van die middelgedeelte van die groter oeuvre so prominent en herhalend is, dat dit minstens as tendensieuse konsepte in sy analises gekenmerk kan word. Die vraag is watter idees hierdie tendensieuse konsepte voed, hoe hierdie konsepte semanties en semiologies funksioneer en, by implikasie, hoe toepaslik hierdie konsepte sou kon wees as komplemente vir gestandaardiseerde, kwalitatiewe en induktiewe metodes soos teksanalise, waarneming, asook progressiewe historiese ondersoeke, in die sosiale wetenskappe. Die beskrywing van ’n metodologie is inderdaad kontroversieel in die Foucault-navorsing: Moet Foucault gelees word as ’n onmetodologiese historiograaf wat juis nie in die modernistiese korset van ’n ‘metode’ en implisiet ’n ‘teleologie’ ingedwing wou word nie, of moet die herhalende, duidelik-isoleerbare aspekte van sy analises nie dui op metodiese kwaliteite in sy provokatiewe analises van onder meer waansin, dissipline, dissidentskap, kriminaliteit, geestessiekte, sanitasie, delirium, patologie, seksualiteit, ‘goewermentaliteit’ – en al die moderne institusies wat hierdie ‘Ander’ (Beukes 1996:233–235) in bedwang hou – en so meer nie? Sou die resepsie moes volstaan by hoogstens die stemming van Foucault se ondersoeke?1 Of sou hierdie herhalende kwaliteite © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. doi:10.4102/hts.v68i1.1035 http://www.hts.org.za Page 2 of 17 Page 2 of 17 Original Research Original Research 4.Subjektiwiteit is by Foucault deurgaans eerder ’n wispelteurige sosiale konstruksie as ’n nominaal-stabiele gegewe, soos die transendentale Self by Rousseau en Kant, die ego in Freudiaanse psigoanalise of operatiewe intensionaliteit in Husserliaanse fenomenologie: daar ontbreek volgens Foucault by subjekte enige fakulteit vir ’n onveranderlike, vasstelbare norm of statuut vir subjektiwiteit (vgl. Dosse 1997:4). Wat volgens Foucault nie by subjekte ontbreek nie, is die onafwendbare kontingent- historiese norme en statute wat gedefinieer word deur die praktyke en institusies waarbinne subjekte gevorm word. Daarom is subjektiwiteit by Foucault beide histories-kontingent en institusioneel. Dit beteken dat die subjek ondersoek moet word in terme van die histories-kontingente kwaliteite van die subjek, waarvoor institusionele gebedheid ’n wesenlike geleier is. Daar is dus nie iets soos die subjek by Foucault nie, eerder skerp partikulariserend alleen maar ’n subjek gebed in ’n bepaalde sosio-histories-institusionele praktyk (vgl. Miller 1994:69). Dit is ’n radikaal beskeie visie van die moderne subjek, indien nie volledig desentraliserend nie, gegewe die programmatiese grandeur van betreklik jong moderne dissiplines soos psigiatrie en, nog jonger, psigologie en kriminologie (Foucault 1976:196). Dit sou, polemies gesproke, vir Foucault onmoontlik wees om byvoorbeeld ’n gestandaardiseerde sielkundehandboek of kriminologiehandboek te lees sonder om te gryns (vgl. Foucault 1976:197). Indien daar na Foucault wel iets soos ‘waansin’ of ‘kriminaliteit’ is, is ons almal ietwat waansinnig of krimineel, synde almal versteurd, genormaliseerd of dosiel (vgl. Beukes 2009a:4; Paras 2006:69). 5.Voorlopig kan gestel word dat Foucault se middelfase kennisleer vanuit die konsepte ‘argeologie’ en ‘genealogie’ vertrek, wat self weer op die opvatting van teenswoordige geskiedenis terugval. Argeologie wil poog om in terme van ‘woorde en dinge’ die waarheidstigtende elemente in ’n diskoers te identifiseer, waarom dit as ‘kennis’ (dus as ‘waar’, ‘redelik’, of selfs ‘eties’) sou geld. Genealogie (vgl. Foucault 1977a:145–146) wil verder gaan en in terme van magsanalise die oorspronge van hierdie diskoerse identifiseer, hoé diskoerse dus gevorm word, maar veral, waarom diskoerse institusie-histories varieer. Die spanningsvolle korrelasie van kennis met ’n eietydse kultuur is vir Foucault van deurslaggewende belang in die vorming van die Westerse intellektuele tradisie. Foucault speel dus op hierdie blywende probleem in die eietydse gedaante daarvan in, wanneer hy argeologies en genealogies sistematiese vrae oor die aard en aansprake van tradisie, ruimte, outoriteit en mag in die sosiale wetenskappe stel. In besonder die middelfase van sy werk moet daarom teen die agtergrond van die steeds-ontwikkelende geskiedenis van die Westerse intellektuele tradisie verstaan word, veral ten opsigte van sy analise van die kulturele waardes van moderne institusies: Dit is ’n analise wat die wetenskap terug in die geskiedenis bring, ’n analise wat die grondslae van sosiaal-wetenskaplike kennis – gegewe dus die stand van kultuur en kennis vandag – telkens herondersoek. Hierdie insig in die historisering en institusionalisering van sosiale kennis, gegewe die modernkritiese stemming in die eietydse filosofie, skep ’n noodsaaklike spanning in die verhouding tussen kultuur en wetenskap (kyk Caputo & Yont 1993:25; vgl. Rogerson 2000:37). Dit is nie net religie wat sigself teen sekularisasie moet verweer nie: die gesekulariseerde kultuur self sal dit moet doen, ten einde nie onder te gaan in ’n laaste Nietzscheaanse Stundes meines Niederganges, Unterganges nie. Original Research Original Research genealogie en diskoers, naamlik teenswoordige geskiedenis, sal aangedui en bespreek word as die leitmotiv in die middelfase van Foucault se werk, in die sin dat teenswoordige geskiedenis Foucault se ander historiografiese en sosio- diagnostiese konsepte vanuit die middelperiode ondervang of bemoontlik. Hierdie ander konsepte, naamlik argeologie, genealogie, diskoers en daarby ingeslote magsanalise, word vervolgens sistematies bespreek en hulle onderlinge samehang verduidelik. Die aksent val egter op argeologie en genealogie, nie bloot omdat dit die temas is wat die skerpste herhaal word in die middeldeel van die oeuvre nie, maar ook omdat dit die middeldeel van die oeuvre self weer in twee duidelike fases periodiseer. outoriteit ten aansien van die subjek deur objektiverende rasionaliteit toegeëien word, in stede van die bewustelike en kritiese herkenning van die versteurde subjek, wat per definisie aanwesig is in elke sosiale teorie en uitspraak. Moderne sosiale diskoerse kies volgens Foucault bykans sonder uitsondering vir die bevestiging van die outoriteit van ’n stabiele subjek – gedra deur begrippe soos die identiteit, die groep, die norm, die ruimte, die redelikheid, die morele kwaliteit – eerder as wat die versteurdheid van subjekte in ’n lewende, deelnemende gemeenskap ondersoek word. Foucault vertoon ’n onbehae in bepaalde lidwoorde en wil gedurende die middelfase van sy loopbaan die sosiale versteurdheid van juis ’n subjek teenswoordig-histories ondersoek. Teenswoordige geskiedenis Die – of eerder ’n – versteurde subjek neem Foucault se argeologiese en genealogiese projekte5 na die sentrum van sosiale ondersoek, in die sin dat dit die moontlikheid van sosiaal-wetenskaplike kennis as ’n kennisvorm wat binne die kontingensie van die historiese en institusionele proses gevorm word, wil oorweeg (Foucault 1977a:145). Sosiale diskoers tree binne bepaalde historiese tydsgewrigte na vore, na gelang van die kennisstrukture of epistemiese strukture wat sosiale postulate op daardie stadium moontlik gemaak het (oftewel die argeologie van sosiale kennis). Sosiale diskoers tree volgens Foucault ook na vore in die verhouding tussen subjekte en institusies en die wyse waarop hierdie verhouding tussen subjek en institusie die diskoers self bepaal (oftewel die genealogie van sosiale kennis). Dit beteken dat begrippe soos redelikheid, waarheid, etiek en geregtigheid gevorm word deur die dominante kennisvorme – of regimes van kennis – wat beskikbaar was op ’n bepaalde stadium van die geskiedenis en argeologies ontlaag moet word. Dit beteken uiteindelik ook dat die institusionalisering van redelikheid, etiek en geregtigheid genealogies teruggevind moet word. Die opvatting van ’n versteurde, genormaliseerde, gedissiplineerde of dosiele subjek staan sentraal in middel- Foucault se analises en sy opvatting van teenswoordige geskiedenis. Foucault (1972:4) se sentrale vraag binne die konteks van sosiale wetenskapsbeoefening verskil aanvanklik nie wesenlik van die veel ouer, 19de eeuse Diltheyaanse vraag nie: Hoe is sosiaal-wetenskaplike (of skerper Diets, ‘geesteswetenskaplike’) kennis hoegenaamd moontlik? Hoe word oor die mens as intrinsiek sosiale wese en die mensheid as voortgaande sosio-historiese gebeure kennis verwerf? Wat is dus die hermeneutiese voorwaardes vir sosiale kennis en wat bemoontlik die sosiale diskoers op enige gegewe stadium van die geskiedenis? Hoe word (deur subjekte) wetenskaplik oor die subjek gepraat? Waarom, vir Foucault, word in die moderne sosiale diskoers by voorkeur met premisses van onverstoordheid, kontinuïteit, universaliteit en identiteitstigting gewerk, ook juis binne die konteks van ernsname met die vraag na die moderne dissident: die waansinnige, die parafusin, die delinquent, die homoseksueel, die Orientale, die Ander? Foucault (1969a:52) se diepste indruk oor die sosiale wetenskappe is juis dat hierdie wetenskappe nie met onverstoorde of heel subjekte as objekte van ondersoek werk nie, maar met altyd- reeds geaffekteerde, genormaliseerde en diep versteurde subjekte, wat as sodanig binne hulle eie kontingente en genormaliseerde historisiteit en institusionaliteit verstaan moet word.4 Hierdie indruk is die vernaamste geleier vir Foucault se opvatting van teenswoordige geskiedenis. Die oortuiging wat die impetus voorsien het aan middel- Foucaultiaanse analitiese konsepte soos argeologie, http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Page 3 of 17 Original Research Original Research Original Research Original Research Foucault (1977a:29) dring daarop aan dat dít wat ons probeer verstaan, voortdurend en sistematies besig is om die bindinge daarvan met mag en onderwerping te konfigureer as iets anders, oftewel dat ons in die verstaansproses mislei word deur die konfigurering of maskering van mag. Foucault toon aan dat alle kennisvorme sosio-historiese- en tradisiegebonde gegewes is wat die werklikheid nie kan begryp ‘soos wat dit is’ nie. Kennisvorme is na Foucault se mening, in noue aansluiting by Gadamer, altyd besig om vanuit ’n bepaalde sosio-historiese raamwerk of ‘tradisie’ deel te neem aan die werklikheid en is self besig om te skep of te interpreteer, eerder as wat kennisvorme as ontdekkend of dokumenterend van aard beskou kan word. Foucault beskou juis daarom denkkategorieë wat verwyderd is van die praktyke van ’n eietydse, lewende, deelnemende gemeenskap as die ‘groot illusie van die sosiale wetenskappe’ (Foucault 1977a:30). Foucault se middelfase geskiedenisse is teenswoordige geskiedenisse, nie om vas te stel hoe die teenswoordige vanuit die historiese ontwikkel het nie, maar juis om die historiese te gebruik om die teenswoordige te diagnoseer. As analitiese konsep wil teenswoordige geskiedenis nie domeine van nuwe verstaanbaarheid oprig nie, maar juis die histories- onverstaanbare en histories-onredelike in hermeneutiese spel bring. Teenswoordige geskiedenis wil dus nie meewerk tot gemak met die hede nie, maar die hede juis problematiseer vanuit die verlede. Dit wil die hede versteur omdat die subjek blywend versteurd is: 21ste eeuse benaderings tot seksualiteit byvoorbeeld, is nie minder problematies as 19de eeuse Victoriaanse benaderings nie, en 21ste eeuse diagnoses van waansin self nie minder problematies as die 19de eeuse voorgangers daarvan nie – dit is een en dieselfde konstellasie van mag en kennis wat die begrip dra en dit is een en dieselfde subjek wat steeds daardeur versteur word. Maar 19de eeuse Victoriaanse benaderings werp juis lig op 21ste eeuse benaderings tot verskynsels soos seks(ualiteit) en waansin, omdat dieselfde versteurde subjek daarin werksaam is. Die sosiale wetenskappe, sou ’n mens ook kon sê, is dus voortdurend in ’n stryd gewikkel tussen die waardes van ’n intellektuele tradisiebewaring en tradisie-interpretasie. Original Research Original Research Foucaultiaanse werksbegrip is. Die tweede kenmerk van ’n teenswoordige geskiedenis is naamlik dat daar vir Foucault geen grense aan die diagnostiese gebruik van die geskiedenis gestel kan word nie. Foucault gebruik geskiedenis as die eerste en vernaamste tegniek om sy analises van waansin, seksualiteit, dissiplinering, die subjek, die liggaam en so meer gestalte te gee. So word sy geskiedenis van waansin, byvoorbeeld, ’n kommentaar op die stand van eietydse rasionaliteit, redelikheid en orde. Dit is vir Foucault nie moontlik om a-histories oor die werklikhede wat hy deurvors te praat nie, ook nie in terme van die hede of die toekoms nie. Foucault se geskiedenisse eindig met ander woorde nooit nie: dit is volledig onteleologies, met geen implisiete verlossingspretensie nie. Of Foucault (1978:42) nou simplistiese kategoriserings van seksualiteit in die Victoriaanse epog as ‘teruggetrokke’ problematiseer en of hy waansin as ’n statiese diagnostiese kategorie, as ’n aanbod van prognose-ontwikkeling, in die moderne psigiatrie problematiseer (Foucault 1965:105 e.v.) – hy maak geen aanspraak op vordering of progressie deur die geskiedenis heen nie; trouens, die enigste aanspraak wat hy maak, is dat geen vordering gemaak is nie en dat die kontingente aan die historiese werklikheid binne die hede gerespekteer moet word. Daarom word die geskiedenis nie halt geroep nie: dit moet juis in die teenswoordige nawerking geniet. word van die plig om die waarheid van die teenswoordige te wees. Dit sou ook anders gesê kon word: Wanneer sosiale wetenskap in eietydse gedaante teenswoordige geskiedenis herken, erken dit ineens ook die feit dat enige beroep op die verlede, paradoksaal, ’n bevestiging is van die huidige politieke begeerte na kennis en mag aangaande die aard van ‘waarheid’. Indien sosiale wetenskap die argaïese preservering van hierdie telkens (her)verbeelde verlede te bowe sou wou kom, sou sosiale wetenskap dus bereid moes wees om telkens die inhoud en aansprake van die eie tradisie in die nuwe ruimtes van ’n eietydse wêreld sonder vrees of vooroordeel te onderhandel. Hoe sou die hermeneutiek van só ’n sosiale wetenskap lyk? Dadelik sou ’n mens moes sê dat die taak van so ’n hermeneutiek gerig sou moes wees op die ontmaskering van die ideologiese distorsie in (of die sosio-historiese geladenheid van) ’n bepaalde wetenskaplike of intellektuele tradisie. Teenswoordige geskiedenis Sosiale kennis wil immers ‘die waarheid oor die/’n subjek praat’, met inbegrip van die waardes, voorwaardes en belange van die bepaalde tyd – en juis in die of ’n bepaalde gemeenskap. Tog sou ’n mens na Foucault kon beweer dat ‘geskiedenis’ in die moderne diskoers ’n verbeelde ruimte behels waarin die politiek-teenswoordige bestendig word, ’n verbeelde ruimte waarin die verlede as’t ware kwytgeskeld Sosiale kennis wil immers ‘die waarheid oor die/’n subjek praat’, met inbegrip van die waardes, voorwaardes en belange van die bepaalde tyd – en juis in die of ’n bepaalde gemeenskap. Tog sou ’n mens na Foucault kon beweer dat ‘geskiedenis’ in die moderne diskoers ’n verbeelde ruimte behels waarin die politiek-teenswoordige bestendig word, ’n verbeelde ruimte waarin die verlede as’t ware kwytgeskeld Sosiale ondersoeke loop volgens Foucault die radikale, misplasende risiko om bewussynsvelde te vernou wanneer http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Page 4 of 17 Original Research Original Research Foucault 1975b:155) – toenemend beskou is as ’n duister tyd waar die seksuele diskoers verbode was. fantasties onbedoelde aansluiting by die beste insigte vanuit die 21ste eeuse teoretiese fisika. Foucaultiaanse kontingensie beteken nie dat enige iets uit daardie onordelike sisteem kon voortkom nie, maar bloot dat dit wat wel daaruit voortgekom het, binne die netwerk self deur kans bevoordeel is, byvoorbeeld, deur onverbonde veranderinge in ander elemente in die sisteem, analoog aan Weber se oorbekende ‘paradoks van die onbedoelde gevolge van die geskiedenis’, of Deleuze en Guattari (1987:3–25) se ‘risoom’, waar die boom van kennis van goed en kwaad nie een is waarvan die takke betreklik voorspelbaar na bo uitwaarts groei en die wortels dieper delf nie, maar eenvoudig ’n tak- en wortelstelsel wat deurmekaar groei en selfs inmekaar groei. Elke kontingente is in kontingente verhouding met elke ander kontingente. Daar is dus geen patroon vir kousale relasie nie. Vierdens is ’n teenswoordige geskiedenis radikaal skepties, of anders gesê, dit is bereid tot die opskort van tweede-orde (of politieke, of publiekgestelde, oordele). Hiermee word bedoel dat alle oordele wat nie herken word as eie (dit is eerste-orde) oordele nie, opgeskort moet word. Hoewel dit hermeneuties ’n uitdagende opgawe is, of aanvanklik inderdaad betreklik kontra-hermeneuties is (Paras 2006:54), is dit nie geslaagdheid van die poging tot die opskort van tweede- oordele wat tersake is nie, maar eerder die selfonderbrekende, subjekverposende proses wat hierdie poging ondervang. Die proses waarin gepoog word om tweede-oordele te identifiseer en voorlopig op te skort, lê aan die hart van die opvatting van teenswoordige geskiedenis en Foucaultiaanse historiografie in die algemeen (Rabinow 1984:375–376; kyk Foucault 1969b:58). Wanneer enige objek van ondersoek met ’n status beklee word waarvan die outoriteit ontleen is aan ’n ander, afsonderlike, reeds publieke ondersoek, is dit ’n tweede-orde oordeel. ’n Teenswoordige geskiedenis is in verset hierteen, omdat dit toegeeflik staan teenoor die moontlikheid van a-historiese perspektiewe wat in hermeneutiese spel gebring word – terwyl die opvatting van teenswoordige geskiedenis die moontlikheid van a-historiese refleksie skerp teenstaan. Foucault wys hierdie a-historiese beskouing van seks/ ualiteit as foutief uit. Original Research Original Research Foucault dui naamlik aan dat die Westerse samelewing sistematies en wetenskaplik gefikseer het op seks, seksdade, seksmiddele, seksvoorwaardes, en so meer: byvoorbeeld, die ‘vagina’ wat vrouens ‘het’, wat hulle met hulle liggame seksueel ‘doen’, met skerp anatomiese blik op aspekte van vaginaal-seksuele funksies, soos die onderskeid tussen die klitoriese en vaginale orgasme (’n absoluut ondenkbare diskoers in die vroeg 20ste en enige voorafgaande eeu). Die vagina en haar seksuele funksies word vanaf die 1950’s via tipiese studieprojekte van die laat-moderne, soos die Kinsey-projek, toenemend publiek en word ’n fokus van ondersoek, konstante waarneming, daarom normaliserend en konstant onderworpe aan eksaminering, gemaak. Nou word dit byvoorbeeld moontlik om, gekamoefleer as ‘kunde’, triviaal-ginekologies en progressief publiekstellend oor die ‘vagina’ te praat – en nou, in ’n beroemde uitspraak van Foucault (1977a:230; kyk Foucault 1969a:56), is ‘elkeen en almal ’n ginekoloog’. Dit het ’n ‘tweede-orde vagina’ geword, sou Foucault (vgl. 1975b:163) beweer – ’n anatomies-fisiologiese werklikheid wat nou sosiaal-seksuele intervensie aanmoedig. Ginekologies kan die vagina uiteraard ondersoek word: maar nie sosiaal nie. Juis wanneer die anatomiese ondersoek aanspraak sou maak op sosiaal-wetenskaplike kennis, is daar ernstige teenwerping vanaf Foucault: Dit word dan onder meer ’n ‘histerisering en psigiatrisering’ van vroulike liggaamlikheid (Foucault 1977c:213). Die anatomiese ondersoek het geen binding met die werklikheid van ’n partikuliere vrou wat worstel met die werklikheid van haar partikuliere brose liggaamlikheid of seksuele (dis)funksie nie – haar liggaam het in die moderne periode gewoon ’n publiekgestelde, wetenskaplike konvensie geword. Die potsierlike voorblaaie van sogenaamde vrouetydskrifte en, aan die ander kant van Foucault se analise van ars erotica in antieke kulture (Foucault 1978 [in 1977 in Frans gepubliseer], kyk Beukes 2002a) verskaf ’n goeie voorbeeld van die wyse waarop die opskorting van tweede-orde oordele as ’n tipies middelfase projek in Foucault se oeuvre funksioneer. Bykans tweehonderd jaar ná De Sade se Verligtingskritiese Juliette, word die Westerse wêreld in Foucault (1978, 1985, 1986) se epogmakende en deels postuum trilogie, The History of Sexuality I-III, vir die eerste keer met ’n werklik seminale analise van seksualiteit gekonfronteer, wat nie op die geykte moderne, psigoanalitiese stereotipes van repressie en emansipasie terugval nie. Die leidingsvraag is: Hoe het seks ‘seksualiteit’ geword (vgl. Foucault 1977c:212)? En daarmee saam: Hoe het dit gebeur dat seksualiteit die bevoorregte ruimte geword het waar Westerlinge se identiteit tot uitdrukking gebring word – waarom nie meer slegs prokreasie of slegs erotiese plesier nie; waarom diskoers? Original Research Original Research Indien die sosiale wetenskappe dit sou wou vermy om met ’n gewaande opwaartse kurwe bloot ’n teleologiese ensiklopedie van die ‘prestasies van die verlede’ of ’n vergeestelikte model van ’n wetenskaplik-positivistiese ortodoksie te verteenwoordig, sou die sosiale wetenskappe bereid moes wees om telkens die teenswoordige geskiedenis as voorwaarde vir sosiale kennis en die ontmaskering van die politiek van wetenskaplike denke te verken. Foucault se konseptuele raamwerk verskaf juis die geleentheid om hierdie teenswoordig-historiese voorwaardes vir sosiaal- wetenskaplike kennis te ondersoek. In hierdie ondersoek sou dit moontlik word om die ideologiese distorsies in die wetenskap self te identifiseer en die verskuilde regimes van mag onderliggend aan die baie deugde van die wetenskap, uit te wys en voortdurend verder te verken. ’n Derde kenmerk van teenswoordige geskiedenis is dat dit skerp op die kontingente fokus – en nie op oorsaaklikheid nie. Foucault fokus gedurende die middelfase van sy werk ironies konstant op kans, spontaniteit, terloopse insidente en nie op ’n kousaliteit wat meewerk tot die opwaartse kurwe van ’n modern-teleologiese historisme nie. Foucault fokus by voorkeur op daardie insidente in die geskiedenis wat nie noodsaaklik was of noodsaaklikerwys veroorsaak is nie; dat die betrokke insident bloot een moontlike gevolg vanuit ’n radikaal onordelike sisteem van komplekse verhoudinge, gebeure, netwerke en interaksies was – ’n Indien die versteurdheid van die subjek die stemming van ’n teenswoordige geskiedenis bepaal, is die volgende vraag wat die analitiese kenmerke van hierdie middel- http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Page 5 of 17 Original Research Original Research Foucault poog in bogenoemde trilogie om die algemene opvatting dat die Westerse samelewing ’n onderdrukking van seksualiteit sedert die 17de eeu beleef het, vanuit ’n teenswoordig-historiese analise binne kritiese perspektief te stel. Die gangbare opvatting, selfs tot so onlangs as in die 1960’s, was dat seksualiteit sedert die 17de eeu, veral in die Victoriaanse periode, onderdruk en gemarginaliseer is en dat dit daarom nie moontlik is om enige wesenlike uitsprake te maak oor die seksualiteitsbeskouing van die periode vanaf die 17de eeu tot diep in die 20ste eeu nie, omdat seksualiteit na hierdie opvatting eers ‘diskoers’ (’n middelfase konsep waarby ons later deeglik vertoef) sou word met die afloop van die kultuurrevolusie van die 1960’s. In die vroeg 1970’s, toe Foucault aan die eerste volume begin skryf het, was die seksuele revolusie van die 1960’s grootliks reeds voltrek. Tipies seksueel-populistiese opvattinge vanuit hierdie periode, wat vandag betreklik studentikoos aandoen, soos dié van die psigoanalis Wilhelm Reich, wat geleer het dat mentale gesondheid regstreeks korrespondeer met die bevryding en vrystelling van seksuele energie, is deur ’n hele geslag as normatief aanvaar, terwyl die verlede – juis op sterkte van a-historiese, tweede-orde oordele (vgl. Foucault 1975b:155) – toenemend beskou is as ’n duister tyd waar die seksuele diskoers verbode was. Foucault poog in bogenoemde trilogie om die algemene opvatting dat die Westerse samelewing ’n onderdrukking van seksualiteit sedert die 17de eeu beleef het, vanuit ’n teenswoordig-historiese analise binne kritiese perspektief te stel. Die gangbare opvatting, selfs tot so onlangs as in die 1960’s, was dat seksualiteit sedert die 17de eeu, veral in die Victoriaanse periode, onderdruk en gemarginaliseer is en dat dit daarom nie moontlik is om enige wesenlike uitsprake te maak oor die seksualiteitsbeskouing van die periode vanaf die 17de eeu tot diep in die 20ste eeu nie, omdat seksualiteit na hierdie opvatting eers ‘diskoers’ (’n middelfase konsep waarby ons later deeglik vertoef) sou word met die afloop van die kultuurrevolusie van die 1960’s. In die vroeg 1970’s, toe Foucault aan die eerste volume begin skryf het, was die seksuele revolusie van die 1960’s grootliks reeds voltrek. Tipies seksueel-populistiese opvattinge vanuit hierdie periode, wat vandag betreklik studentikoos aandoen, soos dié van die psigoanalis Wilhelm Reich, wat geleer het dat mentale gesondheid regstreeks korrespondeer met die bevryding en vrystelling van seksuele energie, is deur ’n hele geslag as normatief aanvaar, terwyl die verlede – juis op sterkte van a-historiese, tweede-orde oordele (vgl. Original Research Original Research oopskryf van dit wat stil gemaak is. Dit is die gemarginaliseerde, versweë, vergete en verlore momente in die geskiedenis: die geskiedenis van waansin en nie redelikheid nie (maar juis om teenswoordig-histories oor redelikheid te kan praat), die geskiedenis van die behandeling van die liggaam (maar juis om teenswoordig-histories oor die ‘siel’, en dan uiteraard nie in Platoniese terme nie, te kan praat), die geskiedenis van stil erotika (maar juis om teenswoordig oor die kommersiële publiekstelling of andersyds die verwetenskapliking van die seksuele handeling, of gewoon fornikasie, te kan praat), en so meer. ‘Ek wil die kultuur verstaan aan die hand van rituele van uitsluiting, daardie stelsels van ostrasering, verwerping, verswyging – kom ons noem dit dan die repressie-supressie stelsel’ (Foucault 1971:69). die fatsoenlikheidspektrum, pornografiese6 hiperbole van die vagina, het van hierdie versteuring in die laat-moderne periode ’n duidelike reklamebord geword: vandaar die ‘Westerse seksuele droefheid’ (Foucault 1977d:215), wat nie deur enige intensifisering van erotiese plesier opgehef kan word nie (vgl. Foucault 1977c:207). Die Middeleeuse en vroeg-moderne sosiale konvensies wat nie-prokreatiewe seks verbied het, het juis ’n diskoers ten opsigte van moderne ‘seksualiteit’ tot stand gebring, op grond waarvan moderne ‘seksualiteit’ ’n openbare ordening van dissipline, normalisering en tegniek ten opsigte van die seksuele kondisie geword het. Die moderne konsep ‘seksualiteit’ is self ’n resultaat van hierdie diskoers en daarom is moderne ‘seksualiteit’ volgens Foucault ’n betreklik resente uitvinding. Foucault vind die primêre openbare ruimte waarin moderne ‘seksualiteit’ diskoers geword het, juis terug in ’n publiekstellende oordeel van die allerhoogste tweede orde, met al die a-historiese outoriteit wat daardeur vooronderstel en ondervang is, naamlik die Katolieke biegpraktyk, vanwaar hy beweeg na ’n analise van die 17de eeuse, progressiewe verwetenskapliking van seksualiteit as scientia sexualis, die antipode van ars erotica, wat met geen minder openbaarmakende outoriteit met die klandestiene en privatistiese kwaliteite van seks, meer spesifiek speelse fornikasie en nie-prokreatiewe presentasies in terme van die orale en anale, wou afreken as eersgenoemde biegpraktyk nie. Dit is ’n buitengewoon uitdagende postulering: wat so eendimensioneel te siene is in ’n harde pornografiese tydskrif of film, se diskursiewe voorganger is dit wat vanaf die 12de eeu gebeur het in die ewe eendimensionele priesterlike bieghokkie – beide is publiekstellend, enigsins sielloos, ingeslote en afgeruim, en beide het ekonomiese quid pro quo korrelate. Original Research Original Research Vir die oopskryf van die stiltes van die Ander, is daar volgens Foucault drie voorwaardes, wat behoort te fokus op juis dit wat die kontinuïteit en priviligering in die eerste plek bemoontlik het, naamlik die kritiese rekenskap van tradisie, invloed en ‘gees’ (Foucault 1972:6–20). Die eerste voorwaarde vir die oopskryf van die stiltes van Ander in ’n teenswoordige geskiedenis, is die kritiese herkenning van die identiteitstigtende, uitsluitende en kontinuïteitsbestendigende dinamika van tradisie. Met tradisie word bedoel dat ’n spesiale tydelike status aan ’n groep verskynsels toegeken word wat sowel opeenvolgend as identies van aard is (Foucault 1972:12). Tradisie maak dit moontlik om a-histories te kan dink, juis met ’n beroep op die tradisie: refleksie oor die geskiedenis word so baie maklik bloot herdenking van die geskiedenis, die ontknoping van die geskiedenis word verstaan as gegiet in die voeg en vorm van homogeniteit en identiteit, dinge wat dieselfde is, terwyl die dinge wat skerp heterogeen en Anders is, noodsaaklikerwys uitgesluit word. Tradisie bemoontlik so ’n reduksie van die differensie wat aanwesig is in elke nuwe begin, ten gunste van die onversteurde, kontinuïteitsoekende beweging na die eerste oorsprong van die Self. In hierdie breedvoerige analise van die middel-Foucault is daar geen spoor van ’n tweede-orde oordeel nie – wel die pertinente identifisering van tweede-orde oordele. Foucault val in sy analise met ander woorde nie terug op bestaande opvattinge rakende antieke seksualiteit, die bieg of Victoriaanse puritisme nie – ongeag hoe akkuraat daardie opvattinge plek-plek ook al mag wees – maar skort dit op ten einde ’n teenswoordige geskiedenis van seksualiteit te kan skryf, waarin dus geen a-historiese aansprake gemaak word nie, en waarin dit duidelik blyk dat die mate van vergissings oor die liggaam, pornografiese mites en gekommersialiseerde hiperbole rakende seksualiteit in die laat 20ste eeu, nie minder skadelik en disorïenterend is as enige voorgangers soos die bieg of scientia sexualis nie. Die kontemporêre subjek is immers nie minder versteurd as enige subjek in die vergange tyd nie. Die kritiese rekenskap van die opvatting van invloed is ’n tweede voorwaarde vir die oopskryf van die stiltes van die Ander: met invloed word bedoel die onkritiese rugsteuning en selfs verering van ’n veronderstelde stabiliteit van oordrag en kommunikasie, wat na ’n oënskynlik kousale proses verwys, wat op ’n afstand en deur tyd die vergange en die teenswoordige noodsaaklikerwys knoop. 6.Foucault se aversie aan pornografie is goed gedokumenteer: kyk byvoorbeeld Miller (1994:238) en Foucault (1990a:112). Page 6 of 17 Original Research Original Research Original Research Original Research (Foucault 1977d:214) ‘Vertel my jou begeertes en ek vertel jou wie jy is – die stelling is tipies van die 19de eeu en alles wat daarop sou volg’ (Foucault 1990a:11). doi:10.4102/hts.v68i1.1035 http://www.hts.org.za Page 6 of 17 Argeologie Foucault se prominentse werke gedurende die middelfase van sy loopbaan (1965, 1970, 1972, 1973, 1977b, 1978) provokeer gestandaardiseerde moderne opvattinge rakende psigiatrie, geneeskunde, dissiplinering en die sosiale wetenskappe, ten opsigte waarvan ‘normaliteit’, ‘gesondheid’ en ‘kennis’ onderskeidelik in die ‘moderne periode’ (vir Foucault [bv. 1967:30] grootliks vanaf die 1790’s tot die 1950’s) waargeneem, geklassifiseer en versprei is. In sy wendingspublikasie van 1962, wat ’n duidelike ontwikkeling vanaf en inderdaad ’n breuk met sy vroegste werke gedurende die laat 1950’s aandui, Madness and Civilization: A History of Insanity in the Age of Reason (in 1965 in Engels beskikbaar gestel), bied Foucault ’n ‘geskiedenis van waansin in die era van die rede’ aan, op grond waarvan Foucault ’n radikale verdeling in Westerse refleksie rondom rasionaliteitsaansprake bemerk: Rondom die 1650’s, gedurende die periode wat Foucault as ‘klassiek’ benoem en wat dan strek tot die 1790’s, het ’n kenmerkend moderne proses van ‘Groot Uitsluiting’ (in Engels normaalweg vertaal as Great Divide) momentum begin kry, waar deviante (waansinniges in die besonder) in nuutontwerpte ‘huise van waansin’7 uit die samelewing weggesny is, om grootliks na hulleself om te sien. • In die sosiale wetenskappe word gewerk met altyd- reeds geaffekteerde, genormaliseerde en diep versteurde subjekte, wat binne hulle eie kontingente en genormaliseerde historisiteit en institusionaliteit verstaan moet word. Daar bestaan volgens Foucault in die sosiale wetenskappe metodologies en diskursief nie iets gelykblywends soos ‘die subjek’ nie. • Sosiaal-wetenskaplike kennis is ’n kennisvorm wat binne die kontingensie van die historiese en institusionele proses gevorm is en verstaan moet word. • Die hermeneutiese taak van ’n teenswoordige geskiedenis is gerig op die ontmaskering van die ideologiese distorsie in of die sosio-historiese geladenheid van aansprake vanuit ’n bepaalde sosiaal-wetenskaplike tradisie. • Daar kan geen grense aan die diagnostiese gebruik van die geskiedenis gestel word nie: dit is nie moontlik om a-histories oor enige navorsingsaspek in die sosiale wetenskappe te praat nie, maar terselfdertyd is hierdie perspektief volledig onteleologies, met geen verlossingspretensie wat deur die relevante geskiedenis gerig word nie. Die historiese word dus gebruik om die teenswoordige onteleologies te diagnoseer. • Teenswoordige geskiedenis fokus op kontingentes en nie oorsaaklikheid nie. Elke historiese kontingente is in histories-kontingente verhouding met elke ander historiese (en dus ook teenswoordige) kontingente. 7.Vandaar die lelike Dietse woord ‘malhuis’, wat om die pejoratiewe kwaliteit daarvan vermy behoort te word: ‘Mal’ beteken ‘sleg’ vanuit die gelatiniseerde oorlewering. Maar dit beteken ook kwaadwillig. Original Research Original Research hierdie ‘gees’ ongekwalifiseerde, spontane waarde toe te ken, is die taak van ’n teenswoordige geskiedenis juis om die arbitrêre, terloopse en spontane kwaliteit van die nosie van ‘gees’ uit te wys. Die geskiedenis van ‘gees’ bestaan uit afgelope momente, niks meer en niks minder nie, wat in hulle kontingente afgelooptheid genader moet word. Daarbenewens moet ons hierdie groeperinge van ‘gees’ waarmee ons so vertroud geraak het, voortdurend bly bevraagteken. en kontinuïteitsbestendigende dinamika van pasklaar sinteses wat op self-immuniserende wyse telkens oorgelewer en aanvaar word. Daarom wil teenswoordige geskiedenis reeds metodologies rekenskap gee van en in konfrontasie tree met die self-immuniserende opvattinge van tradisie, invloed en ‘gees’. Hierdie oorwegings verskaf die ruimte waarbinne Foucault sy skerper genuanseerde historiografiese en sosio-diagnostiese konsepte gedurende die middelfase van sy filosofiese projek sou ontwikkel: argeologie, genealogie, diskoers en daarby ingeslote magsanalise. Hierdie diagnostiese gereedskappe oriënteer sigself konstant aan die opvatting van teenswoordige geskiedenis, maar word ook metodologies saamgebind deur die opvatting van teenswoordige geskiedenis. Argeologie, genealogie, diskoers en daarby ingeslote magsanalise, is die analitiese konsepte wat Foucault gebruik om sy hoogs unieke verstaan van ‘orde’ te bring in die hiperkontingente aard van die geskiedenis, en wat ons in staat stel om hierdie konsepte metodologies in die groter sosiaal-wetenskaplike praktyk te implementeer, met inbegrip van die werk wat gedoen is ook in die laaste fase vanaf 1978 tot 1984. Vervolgens word oorbeweeg na ’n bespreking van elkeen van hierdie konsepte. ’n Teenswoordige geskiedenis wil al drie hierdie voor- eksistente vorme van kontinuïteit, hierdie sinteses wat voetstoots aanvaar word, suspendeer: tradisie, invloed en ‘gees’ word deur ’n teenswoordige geskiedenis as gevaarlik en as risikos bejeën. Natuurlik kan nie een van die drie permanent opgelos of verbygegaan word nie, maar dit moet in suspensie gebring word, ter wille van die toeligting van die Ander. Die rustige klaarheid waarmee hierdie sinteses aanvaar word, moet deur die altyd-reeds versteurde subjek opnuut versteur word. Minstens die volgende kenmerke behoort vanuit bostaande bespreking as sentraal tot die middel-Foucaultiaanse opvatting van ‘teenswoordige geskiedenis’ aangemerk te word: Original Research Original Research Die opvatting van invloed maak dit nogeens moontlik om a-histories ’n groepering uiteenlopende, vergange verskynsels volgens een en dieselfde organiserende beginsel te organiseer, met skerp verbygaan van dit wat nie met daardie beginsel assimileerbaar is nie. Derdens moet die opvatting van ‘gees’ in ’n oopskryf van die stiltes van die Ander verreken word, waarmee Foucault (1972:13–16) bedoel dat die sosio-historiese kragte wat pasklaar sinteses voorsien (of groeperings van kennis en bundels standpunte wat op genormaliseerde wyse aanvaar word voordat dit onderwerp is aan kritiese eksaminering, en waarvan die geldigheid natuurlikerwys aanvaar word), geproblematiseer moet word. In stede daarvan om aan Krities bewus van die priviligering van ’n kontinuïteitsopvatting ten aansien van die publieke, die rasionele, die sistematiseerbare en die gestruktureerde in die moderne, fokus ’n teenswoordige geskiedenis vyfdens op die modernkritiese rehabilitering van die Ander daarvan; die http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Page 7 of 17 Original Research Original Research Original Research Original Research kon net waansinniges ‘die waarheid’ praat omdat hulle nie aan die konvensionele sosiale sanksies van kontrole en beheer onderworpe was nie. Daarom was ’n waansinnige ’n welkome gas by enige adelike banket – langs die satiriese harlekyn of jester staan die waansinnige as eregas van ‘die waarheid’, wat die monarg na willekeur en sonder strafvooruitsig kon opponeer. Andersyds rekonstrueer Foucault (1965: 85–117) die laat-Middeleeuse opvatting van waansin via die esteties-hallusinerende sketse van Peter Bruegel en Matthias Grüne­wald, asook die karikature in Desiderius Erasmus se Verheerliking van waansin, waar waansin as sonde voorgestel word, ’n skandalige alternatief tot die rede, wat gevrees moet word. Die aanvanklike spontane Middeleeuse dialoog met en sosiale insluiting van waansin word so uiteindelik getermineer in die laat-Middeleeuse pleidooi om die radikale uitsluiting van waansin op grond van die teologiese nosies van sonde en gevallenheid – en dit, volgens Foucault (1977d:216), is die wegbereiding tot die patologisering van waansin in die moderne periode. verskuif vanaf die huis van waansinniges en Hôpital na die kliniek, normaalweg ’n oop, landelike terrein, met vars lug, fraai tuine en pragtige argitektuur, wat op die oog af na ’n humanisering van die sosiale disposisie van waansinniges lyk. In werklikheid is die moderne psigiatriese kliniek volgens Foucault (1965:241 e.v.) egter ’n ‘enorme morele tronk’. Die brutale uitsluiting in huise van waansin en instansies soos die Hôpital, is vervang met ’n meer subtiele, intieme en selfsensurerende kontrolemiddel. Waansin word geskets as ’n morele gebrek, wat behandel moet word deur konstante waarneming en selfkorrigering, met aanspraak op die skuldbegrip en religieuse sentiment van die subjek. Die pasiënt, tussen die fraai tuine, word perpetueel beoordeel, subtiel gedreig en gekorrigeer. Die kliniek val terug op die karikatuur van die hegte gesin, waar die psigiater die paternalistiese rol van welmenende outoriteit oorneem. Die pasiënt internaliseer hierdie outoriteit, word meer konformerend en sosiaal minder vreemd, maar ook meer selfvervreemd en volgens Foucault by verre minder vry as die geboeide voorgangers in die brutale Hôpital. Die objektiewe korrelaat van hierdie konseptuele herstrukturering in die ‘Groot Uitsluiting’ is die ‘Groot Gevangeskap’ (in Engels normaalweg vertaal as Great Confinement) van die laat 17de eeu: die abrupte internering van groot dele van die bevolking binne ’n nuwe georganiseerde netwerk van ‘bewakingsinstitusies’ deur die hele Europa heen. Die stigting van die Hôpital Général in Parys in 1656 was volgens Foucault (1965:55) in hierdie opsig ’n bakengebeure. Original Research Original Research Die Hôpital, anders as wat die naam ‘hospitaal’ na die eietydse betekenis daarvan aandui, was nie ’n mediese instansie nie. Dit was ’n wegsluitplek, ’n samelewingskelder. Dit, saam met soortgelyke nuutgestigde vroeg-moderne instansies, het nie net waansinniges opgesluit en weggesluit nie. Ook skuldenaars, armlastiges, terminaal siekes, rondlopers, triviale misdadigers en politieke en religieuse dissidente is hierin weggesluit. Foucault (1965:98) beskryf met fyn ontleding en presisie die ‘Groot Gevangeskap’ as ’n morele paniek wat deur landelike verplasing, industrialisasie en ’n gevolglike surplus werkersklas veroorsaak is. Wat ook al die enkele rede, en die redes was waarskynlik meersinnig en dubbelsinnig – miljoene mense is weggesluit in hierdie ‘bewakingsinstitusies’, sonder enige uitweg. Psigiatrie, as ’n eg-moderne dissipline, is volgens Foucault se middelfase analise korrup in terme van die prognostiese selfaanbod daarvan. Die mediese verstaan van waansin is ’n sosiale, moderne uitvinding, wat volledig deel uitmaak van die episteme of konseptuele skema van die betrokke periode. Sosiaal-wetenskaplike kennis in die algemeen, en psigiatriese praktyk in die besonder, kan volgens Foucault (vgl. 1990c:139–140) nie los verstaan word van ander moderne instituties wat die normalisering en dissiplinering van die subjek bevorder nie. Dieselfde soort argument word daarom voltrek in Foucault se The Birth of the Clinic (1973) en Discipline and Punish (1977b). Ook hierdie fyn dokumenterende en histories-analitiese werke handel oor ’n selfgekonstitueerde klas van kundiges wat, deur hulle taal en handelingspraktyke, waarheid en onwaarheid vasstel en daarmee subjektiwiteit nie beskryf nie, maar determineer. Waansin bestaan daarom slegs in die samelewing: ‘Elke kultuur verdien sodoende die waansin wat dit toekom’ (Foucault 1961:9). An die einde van die 18de eeu het ’n ander wyse van die hantering van waansinniges, in opvolging van die ‘Groot Uitsluiting’ en ‘Groot Gevangeskap’, gestalte begin kry (Foucault 1965:159 e.v.). Die medisering van waansin word geprioritiseer en dokters en pasiënte word as ’n klas geskep. Argeologie Foucault (1965:38 e.v.) kontrasteer hierdie uitsluitende hantering van waansinniges in afsonderlike huise met die ambivalente lotgevalle van waansinniges gedurende die latere Middeleeue: enersyds het waansinniges volledig deel uitgemaak van die sosiale werklikheid en die perspektief van waansinniges is trouens as waardevol geag – soos dikwels by Shakespeare se karakters wat eers ‘die waarheid’ insien of praat nadat hulle ‘waansinnig’ geword het. Trouens, soms • Teenswoordige geskiedenis konstitueer ’n hermeneutiese proses waarin gepoog word om tweede-orde oordele te identifiseer en te suspendeer. • Teenswoordige geskiedenis skryf ‘stiltes van die Ander’ oop en is daarom sensitief vir die gemarginaliseerde, versweë, vergete en verlore momente in die geskiedenis, wat veroorsaak is deur die identiteitstigtende, uitsluitende http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 9.’n Probleemgebaseerde benadering tot die geskiedenis is die eerste en mees wesenlike kenmerk van ’n Foucaultiaanse argeologie. Die een uitstaande inleidingswerk tot argeologiese analise wat die afgelope twee dekades as ’n standaardteks in die navorsing gemanifesteer het, is Gary Gutting (1989) se Archaeology of scientific reason. Gutting hanteer argeologie as ’n konkrete histories- analitiese metode, wat Foucault na Gutting se resepsie ontwerp het om met baie spesifieke, ad hoc probleme in die geskiedenis van idees in die reine te kom. Gutting onderskryf dus nie die opvatting dat Foucault se argeologiese projek se mees wesenlike oogmerk sou wees om met die sosiale wetenskappe van die 20ste eeu, insluitende hermeneutiek, in debat te tree nie. In hierdie vername opsig verskil Gutting se resepsie van minstens een ander gesaghebbende interpretasie, naamlik die van Dreyfus en Rabinow (1983), wat wel van die premisse uitgaan dat argeologie se mees onmiddellike impuls was om met die 20ste eeuse sosiale wetenskappe in debat te wou tree en as ’n korrektief vir fenomenologiese en strukturalistiese analises op te tree. Original Research Original Research in Frans gepubliseer), steeds skerp ooreenkomste met die strukturalisties-analitiese aksent op binêre sub-strukture toon (kyk Beukes 2002b:996 e.v.). gedrewe fase, het ingrypende nuwe temas die tradisionele vraagarena van die filosofie binnegebring. Hiervan was (1) die kritiese bevraging van objektiwiteit, (2) die desentrering van die handelende subjek en (3) ’n selfkritiese of selfrefleksiewe poging om aan die tradisionele kennisaansprake van die filosofie te ontkom, die prominentste temas (vgl. Davidson 1997:1–3). Die bekendstelling van hierdie temas het egter steeds binne die veel ouer raamwerk van die Franse positivisme plaasgevind. In die tweede fase, wat óf beskou kan word as die aanvangsfase van post-strukturalisme óf as die laaste fase van strukturalisme (of dan, laat- strukturalisme), word die vernaamste aanspraak van die positivisme – die positiewe kenbaarheid van die werklikheid deur die objektivering en verwetenskapliking van die werklikheid – juis radikaal heraangespreek. Argeologie het egter met meer te make as interne debatvoeringe in die 20ste eeuse sosiale wetenskappe, insluitende hermeneutiek. Dit is eerder ’n konfrontasie met die Westerse ideegeskiedenis in toto (vgl. Gutting 1989:4). Tiperend van Foucault se middelfase werkswyse is dat hierdie geskiedenis nie in terme van periodes of epogge van ondersoek benader word nie (tipies andersins van moderne geskiedskrywing in die Westers-historiese ensiklopedie, bv. Pre-Sokraties, Hellenisties, Middel-Platonies, Patristies, Middeleeus en Modern), maar in terme van laagstellings van probleemstellings en problematiserings, waarmee die vergange geskiedenis juis teenswoordige inspraak verkry. In stede van ’n ondersoek na die historiese ontwikkeling van byvoorbeeld die tronkwese, vra Foucault (vgl. 1990c:139) bloot: Hoe het dit gebeur dat tronkinternering die dominante vorm van straf en dissiplinering in die eietydse Westerse samelewing geword het? Of hoe het dit gebeur dat seksualiteit en seksuele oriëntasie so belangrik geword het vir die Westers-moderne verstaan van identiteit? Of hoe het dit gebeur dat waansin met publieke higiëne, met sanitasie en uiteindelik met siekte geassosieer is en wat leer dit ons van die soort rasionaliteit wat voorkeur verleen aan hierdie soort saniterende keuses, wat onproblematies van sanitasie na insanity toe kruis? Foucault volg dus ’n probleemgebaseerde benadering tot die geskiedenis, en nie ’n konvensionele periodegebaseerde benadering nie9. Argeologie is in hierdie opsig inderdaad ’n ‘anti-humanistiese historiografie’ (vgl. Cronin 2001:7). Die kritiese heraanspreke van die positivistiese agtergronde van die strukturalisme het tot ’n verdieping in die verkenning van bogenoemde drie temas gelei (vgl. Paras 2006:19). Hierdie verdieping het uiteindelik die ‘postmoderne toestand’ in die latere werk van Lyotard, Deleuze, Foucault en ook Derrida filosofies gegrondves. Original Research Original Research Die feit dat strukturalisme en post- strukturalisme van mekaar onderskei kan word, beteken nie dat die twee liniêr of eendimensioneel uit mekaar gehou kan word nie. Daar was aanvanklik ’n mate van oorvleueling tussen hierdie twee rigtings, terwyl denkers se onderskeie posisies in die debat aanvanklik betreklik ongenuanseerd was. Dit geld veral vir Foucault, wat in die vroeë 1960’s hom sonder skroom in die geselskap van strukturaliste soos Althusser, Barthes en Lévi-Strauss laat plaas het en hom dit selfs laat welgeval het (vgl. Eribon 1991:160–164), maar later radikaal afskeid geneem het van veral die Marxistiese ondertone van strukturalisme. Verder is dit moeilik om te onderskei tussen laat-strukturalisme en die aanvangsfase van post-strukturalisme, omdat die kritiek teen strukturalisme aanvanklik van binne die strukturalisme self (via Derrida en Lacan) gekom het (vgl. Paras 2006:19–45). Die beweging na post-strukturalisme was aanvanklik gradueel, tot en met die drastiese ommeswaai wat gekom het met die berugte studente-opstande in Mei 1968 (kyk Kritzman 1990:x–xvi). In bogenoemde grootliks metodologiese en selfrefleksiewe werk, The Archaeology of Knowledge (1972), omlyn Foucault hierdie benadering as enersyds argeologies en andersyds genealogies. Argeologie neem eerstens die ‘uitspraak soos dit in die argief staan’ met erns (Foucault 1972:79). Met ‘argief’ bedoel Foucault (1972:130) ‘die algemene stelsel van die formasie en transformasie van stellings’ – dus alles wat argivaries wel beskikbaar is oor ’n bepaalde probleem. Die argief beslaan dus ‘al die dinge wat in ’n kultuur herhaal, gespesifiseer en getransformeer’ word (Foucault 1969c:66). Tweedens poog argeologie om ‘diskoerse as praktyke wat in die elemente van die argief gespesifiseer word’, te beskryf (Foucault 1972:131). Dit beteken dat argeologie nie in die argief op soek is na die identifisering van oorhoofse beginsels wat die ontwikkeling van ’n epog reguleer en ’n meestergeskiedenis wil postuleer nie, maar hierdie Die aktivistiese aard van post-strukturalisme is hierna diep en sonderling in die Franse intellektuele lewe gebed. Intellektuele is hierna naamlik skerper aanspreeklik gestel vir die politieke en selfs burgerlike konsekwensies van hulle teorieë, wat meegewerk het tot waarskynlik die hoogste mate van politieke aktivisme deur intellektuele in Frankryk sedert die 1780’s (vgl. Macksey 1972:11 e.v.). Hoe teensinnig Foucault (vgl. 8.Foucault se argeologie en genealogie sou egter teen die agtergrond van hierdie intellektuele ontwikkeling geplaas en verstaan moes word, hoe krities Foucault ook al later teenoor strukturalisme en ook post-strukturalisme sou staan (vgl. Paras 2006:167 [voetnota 28]; ook Beukes 2002b:995 ten opsigte van die onderskeie posisies van Lyotard, Derrida en Foucault ten opsigte van sogenaamde laat- strukturalisme). Original Research Original Research Psigiatriese kennis is binne ’n kort tydperk van ongeveer 25 jaar ontwikkel as ’n ‘waansinskunde’, op grond waarvan veral vier dinge plaasgevind het en wat met presisie deur Foucault (1965:150 e.v.) gedokumenteer word: die brein word afsonderlik tot die res van die liggaam geanatomiseer, waansin word ’n formele studieveld waarin (uiteraard nie-waansinnige) kundiges hulle loopbaangewys verdiep, waansin word ’n formele diagnostiese hoofkategorie (vir die eerste keer in die geskiedenis dus formeel ’n ‘siekte’, met ’n legio ‘subsiektes’) en die behandeling van waansinniges Bogenoemde uiteensetting van die argumentatiewe trajek in Madness and Civilization is ’n goeie voorbeeld van die wyse waarop Foucault se argeologie as ’n middelfase-projek opereer. Maar hoe sien die teoretiese onderbou van hierdie Foucaultiaanse analise daaruit? Foucaultiaanse argeologie moet gekenmerk word as sou dit aanvanklik deel uitmaak van maar later in verset kom teen ’n versameling Wes- Europese reaksies wat in die laat 1950’s en vroeg 1960’s op ’n aantal 20ste eeuse teoretiese probleme na vore getree het, waarna losweg verwys kan word as ‘strukturalisme’, waarop feitlik dadelik met ’n ‘post-strukturalisme’ gereageer is, en wat oorhoofs as ’n filosofiese korrektief vir fenomenologie en eksistensialisme (Foucault 1969a:55) wou dien. Die Franse filosofie gedurende die 1960’s kan terugskouend in twee duidelike fases onderskei word. Die eerste, strukturalisties- http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Page 9 of 17 Original Research Original Research kan word, dit is die ‘woorde van die tronk’ as dit wat daardeur sigbaar word, die strukture, mure, uniforms, wapens, roosters, tralies, boeie; dit is die ‘dinge van die tronk’. Foucault vestig hiermee die aandag op die dinamiese, wedersyds kondisionerende verhouding tussen woorde en dinge – vandaar die titel van sy eerste middelfase werk wat die aansprake van hierdie argeologie pertinent uiteensit: The Order of Things (Foucault 1970). totaliserende geskiedskema juis rysmier deur te fokus op watter differensies, diskontinuïteite, transformasies, mutasies, herkonfigurasies en so meer daar juis in die argief merkbaar is, daarom juis ’n ontlaging of argeologie wil postuleer (kyk Foucault 1972:9–10). ’n Meestergeskiedenis of totaliserende geskiedenis poog om die ordeningsbeginsel van ’n beskawing, epog, periode of gemeenskap, wat sowel kohesie as koherensie daaraan verleen, te vind en te beskryf. Dit aspireer om ’n homogene netwerk van verhoudinge en kousaliteite binne ’n voorafgedefinieerde stel van ruimtelike- en tydskoördinate te vestig. Dit benadruk ’n totalistiese vorm van transformasie en is gevolglik in staat om die geskiedenis in pertinente periodes en fases te verdeel. ’n Argeologie of partikuliere geskiedenis aan die ander kant, soek verdelings, afwesighede, kontingensies, mutasies en herkonfigurasies op. Dit is nie-reduktief en nie-totaliserend. Dit vra na detail en heterogene spesifisering. Dit partikulariseer die argief en beweeg anderkant die karikatuur van periodisering in die argief. Argeologie fokus egter ook op die sisteem van stellinge, hoe stelbaarhede met mekaar skakel: dit fokus dus ook op een stelling se verhouding met ander stellinge, hoe die ordening van stellinge daaruit sien (Foucault 1969b:61). Hoe korrespondeer die instruksies aan bewaarders met die instruksies aan gevangenes? Hoe korrespondeer die pligskedule van gevangenes met die dieetvoorskrifte vir gevangenes? Die ordening van stellinge voorsien ’n argeologie van die wyse waarop ’n sisteem van dinge sigself orden. Verder fokus argeologie op die herhaalbaarheid van stellinge en poog om die reëls vir herhaalbaarheid van stellings te identifiseer. Stellings wat herhaal word, dui op prosedures. Prosedures weer, dui op die wyse waarop dinge georden word. Wanneer ’n stelsel van prosedures geïdentifiseer is, word toegang verkry tot ’n begrip van die ordening van dinge self. Daarby poog ’n argeologie om die posisies wat vir subjekte deur stellinge geskep word, te identifiseer. Watter soort praktyke word vir ’n subjek deur die stellinge bemoontlik? Original Research Original Research In terme van die tronkvoorbeeld, wat beteken dit volgens die aangebode stellinge om ’n rehabiliteerbare gevangene, ’n gewoontemisdadiger, ’n jeugoortreder, ’n maksimum sekerheidsgevangene, ’n bewaarder, ’n maatskaplike werker te wees? Watter subjektiewe rolle wat deur mense opgeneem kan word, word dus deur die stellinge bemoontlik? Argeologie assisteer ons om die hele netwerk van dinge wat oor ’n bepaalde saak gesê is, te spesifieer in ’n stelsel van sosiale verhoudinge wat sigbaar is. Argeologie, net soos wat die geval met ’n konvensionele argeologiese opgrawing sou wees, vind dus iets ‘sigbaars’ in die stellinge wat oor ’n bepaalde saak gemaak is en vind iets in die stellinge oor ’n saak wat ‘sigbaar’ gemaak kan word. Byvoorbeeld: wanneer Foucault (vgl. 1990b:137–139) oor die oorspronge en ontwikkeling van die moderne tronkstelsel navorsing doen, om daarmee op teenswoordig-historiese wyse moderne dissiplineringstelsels te analiseer (Foucault 1977b:7), rig hy die argeologiese karakter van die onderneming so in dat dit kan aandui hoe die tronk as ’n vorm van sigbaarheid (’n sigbare ding, argeologies dus ’n artefak) stellinge oor kriminaliteit produseer, terwyl stellinge oor kriminaliteit sigbare vorme produseer (die krimineel, die delinquent, die gewoontemisdadiger, die pervert, en so meer) wat die legitimiteit van die tronkwese siklies herbevestig. In ’n argeologie is daar so ’n wedersydse kondisionering tussen sigbaarhede en stellinge, tussen dinge en woorde aanwesig. Argeologie fokus bykomend op die institusionele ruimte as die gesanksioneerde, outoritêre domein waar die ordening van dinge sowel gepresenteer as die handelinge van subjekte begrens word (Foucault 1969b:61). Die institusie bemoontlik sekere aktiwiteite en verbied ander aktiwiteite. Hoe die institusie dit doen, het te make met byvoorbeeld ruimtelike oriëntasie en ruimtelike inperking in ’n tronk: die argitektoniese uitleg daarvan, die sel en selinhoud, die posisionering van ’n toilet waar meer as een gevangene in ’n sel is, die plasing van ’n studietafel, of nie, die uitleg van gemeenskaplike ontspanningsgrond vir gevangenes, die inrig van meer of minder rye vir opdiening in die eetsaal, die moontlikheid al dan nie van fisiese kontak met geliefdes in besoekruimtes, en so meer. Al hierdie ‘dinge’ in die tronk presenteer sowel die ordening van dinge in die tronk as die wyse waarop die handelinge van subjekte begrens word. Original Research Original Research 1969b:63) ook in die middel- en laaste fase van sy loopbaan was om sy eie werk binne die voeg van strukturalisme en selfs post-strukturalisme8 te laat plaas, bestaan geen twyfel nie dat selfs die eerste middelfase teks, Madness and Civilization, asook die skerper metodologiese werke van die laat 1960’s, The Order of Things (in 1965 in Frans gepubliseer) en The Archaeology of Knowledge (in 1969 http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Page 10 of 17 11.Vir ’n bespreking van die verbreding van argeologie na genealogie, as sou dit ’n meer pertinente kontra-moderne poging wees om fenomenologiese en strukturalistiese tendense in die moderne sosiale wetenskappe te ondergrawe, kyk Dreyfus en Rabinow (1983:xvii–xxvii). Vir ’n kritiese bespreking van Dreyfus en Rabinow se Foucault-resepsie, kyk Paras (2006:52–57). Vir ’n analise van die Nietzscheaanse agtergronde van genealogie (ruimte ontbreek om dit hier aan die orde te laat kom), sien Mahon (1992) en Beukes (1996:233–236). 12.Die literatuur oor Foucaultiaanse genealogie en die praktiese implementering daarvan in ’n verskeidenheid van sosiale subsisteme is stelselmatig besig om tot die onoorsigtelike te ontwikkel. Die belangrikste werk oor die betrokke tema is myns insiens in die Engelstalige wêreld gedoen of in Engels beskikbaar gemaak deur Ewald (1992:169–175), Fraser (1981:272–287), Mahon (1992), May (1993), Prado (1995), Turner (1995:372–387) en Visker (1995). 10.Paras (2006:1–18), in ’n uitstaande inleidingshoofstuk getitel ‘Into the archive’, dui aan hoe Foucault se werk gedurende die laaste fase van sy loopbaan vanaf 1978 tot 1984, veral sy lesings by die Collège de France in die laat-1970’s en vroeg-1980’s, die diskoersanalitiese effek van hierdie produktiewe gereedskap wou behou, maar met groterwordende klem op die magsanalitiese elemente van genealogie en hoe dit sou kon meewerk tot ’n onmoderne verstaan van die emansipasie van die subjek. Original Research Original Research van die verhouding van woorde en dinge in die argief, maar voeg drie kritiese elemente daarby: institusionele ontwikkeling, selfrefleksiwiteit en magsanalise (Foucault 1980:79). Moontlik sou die verhouding tussen argeologie en genealogie verduidelik kon word as die verskil tussen metode en taktiek: argeologie is metodies, en genealogie takties in die wyse waarop dit argeologie implementeer. Genealogie sou dus beskryf kon word as die strategiese, praktykgerigte ontwikkeling van argeologiese navorsing (vgl. Foucault 1980:8512). Die verhouding tussen argeologie en genealogie is belangrik genoeg dat dit die middelfase in die oeuvre self weer in twee duidelike seksies periodiseer en daarom sal ons hier in ’n samevatting ook aandag gee aan die verhouding tussen argeologie en genealogie. Polizeiwissenschaften ’n hele woordeskat gegenereer om die verskynsel van onder meer kriminaliteit, vonnis, internering, dissiplinering, straf en rehabilitasie toeganklik te stel vir subjekte wat self nie geïnterneer is of binne die industrie van dissiplinering werksaam is nie. So word dit moontlik om van die tronk ‘diskoers’ te maak, iets wat produktief en publiek gestel is, waaroor voortgaande gepubliseer en gepraat kan word – juis deur diegene wat nie veronderstel was of is om iets daarvan te verstaan nie (vgl. Foucault 1975b:180, 1990b:101). So word almal kundiges van ’n dissipline waaraan hulleself onderworpe is, maar nie ‘herken’ nie: Foucault se hele bedoeling is om die moderne samelewing juis as ’n omvangryke panoptiese argief uit te beeld. Argeologie is die eerste tree in daardie analise. Die genealoog is nie soos die argeoloog ’n opgrawer in die argief nie, maar ’n diagnostikus wat op die verhouding tussen mag en kennis fokus. Anders as by argeologie, word praktyk in genealogie belangriker as teorie (Dreyfus & Rabinow 1983:16). Maar dit is ’n praktyk van ‘die gekompromiteerde binnekant’ af, eerder as vanuit die perspektief van die afstandelike waarnemer – daardie klassieke moderne subjek, handelend en wetend, wat tog, hoe gesubversiveerd ook al, in Foucault se vroegste werke nog wel teenwoordig is. Samevattend sou beweer kon word dat Foucaultiaanse argeologie as ’n middelfase probleemgebaseerde benadering tot die geskiedenis: • die wedersyds kondisionerende verhouding tussen die stelbare en die sigbare, tussen woorde en dinge, karteer • reëls vir die herhaalbaarheid van stellinge met die oog op die identifisering van prosedures formuleer • die posisies wat met betrekking tot die stellinge tussen subjekte gevestig word, analiseer In die ontwikkeling van die genealogiese projek kom Nietzsche se magsfokus die eerste keer pertinent by Foucault na die voorgrond. 13.Inderdaad, soos Dreyfus en Rabinow (1983:109) dit stel, is die wêreld vir middel- Foucault nie ‘’n drama waar ’n werkliker werklikheid ’n masker dra en net af en toe van agter die gordyn te voorskyn kom nie’, maar dit ‘is soos wat dit is … Die wêreld is soos wat dit tot die oppervlakte kom, immanent en materieel: dit is die genealoog se insig’. Original Research Original Research Foucault neem by Nietzsche die opvatting oor dat alle objektiewe aansprake subjektiewe belange maskeer en dat ongeluk en kontingensie die skynbaar onkeerbare teleologiese mars van die geskiedenis bepaal. Oombliklik word genealogie ’n opponent van die tradisionele geskiedsbegrip, juis in die fokus op die subversiewe aanspraak van wette en finaliteite in die moderne geskiedsbegrip. Soos met argeologie, is dit gekant teen kontinuïteit en ten gunste van diskontinuïteit, maar dit fokus nie langer op diepte in die argief nie. Geneaologie is juis gerig op die skynbaar oppervlakkige en onverwagse, die ‘persoonlike dinge’, die subjektiewe elemente in die argief. • institusies, wat die ordening van dinge presenteer sowel as die aktiwiteite van subjekte begrens, beskryf • die woordeskat wat deur die verhouding tussen woorde en dinge gegenereer word, analiseer. So ’n argeologie is nie bloot provokatief nie, maar duidelik ’n produktiewe analitiese gereedskap10 (vgl. Kendall & Wickham 1999:26): enige sosiale stelsel bestaande uit woorde en dinge (en geen sosiale stelsel bestaan geredelik sonder beide nie) sou hiervolgens geanaliseer of ontlaag kan word, vanaf byvoorbeeld teologieë of kerke (vgl. Beukes 2008), prospektusse of organisasies (vgl. Clegg 1998) tot by dobbelstatute of casinos (vgl. Hunter 2010). Die argeologie moet ter wille van volle diskursiewe ontplooiing egter aangevul word deur ’n tweede middel-Foucaultiaanse konsep, naamlik genealogie. Soos wat die naam aandui, fokus genealogie op die ontwikkeling van die verhouding tussen woorde en dinge in die argief. Genealogie wil die oorspronge van hierdie diskoerse in die argief identifiseer, aanvanklik hoé diskoerse dus in terme van die verhouding tussen woorde en dinge gevorm word, maar veral, waarom diskoerse institusie-histories varieer. Dit vra eenvoudig: hoe het hierdie bedryf, stelsel, institusie, tot hier gekom?13 Hoe byvoorbeeld, het psigiatrie in terme van die ontwikkeling van die hantering van waansinniges vanaf die Middeleeue – waar waansin soos reeds opgemerk as Original Research Original Research Die poging om die verhouding tussen stellinge en sigbaarhede te ontlaag, fokus eerstens op die stellinge wat die sigbare bemoontlik: in ’n tronk byvoorbeeld, onder meer die instruksies aan bewaarders, die instruksies aan gevangenes, ruimtelike voorskrifte rondom die grootte van elke afdeling en sel, dieetvoorskrifte, die curriculum vir die rehabilitasie van gevangenes, interne strafmoontlikhede soos afgesonderde isolasie of voorregweerhouding, diensroosters, noodplanne, en so meer. Maar dan moet die sigbare dinge wat daaruit manifesteer, met ewe veel omsigtigheid bekyk word. Argeologiese kennis van die tronkwese beteken kennis van sowel die woorde as die dinge wat die tronklewe uitmaak. ’n Argeoloog soek immers op grond van gedokumenteerde aanwysers na artefakte. ’n Argeologie is dus ingestel op sowel wat daaroor of daarbinne gestel, geformuleer, gesê Laastens is argeologie ook geïnteresseerd in die jargon of woordeskat wat deur die wedersyds kondisionerende verhouding tussen woorde en dinge gegenereer word, of anders gesê, die sistematiese wyse waarop diskursiewe objekte toeganklik gestel word (Foucault 1969b:61). So is daar in kriminologie, patologie, strafreg en die sogenaamde http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Page 11 of 17 Original Research Original Research Dieselfde geld vir Foucault se aweregse genealogieë van ander moderne institusies: dissiplinering en straf in die tronkwese, in terme van die ontwikkeling van die absoluut soewereine monargiese straf van die vroeg-moderne periode tot by selfregulerende dissiplineringstraf in moderne tronke, vanaf Bentham se panoptiese struktuur tot by die komplekse, selfperpetuerende industrie van dissiplinering in die moderne penitentiary; en die parallele studies met betrekking tot die ontwikkeling van moderne fabrieke, skole, polisiëringsinstansies, hospitale en klinieke. In al hierdie genealogieë speel die vraag na die produktiewe effek van mag ’n belangrike rol – ’n saak waarop ons aanstons terugkom. Soos reeds betoog, die opvatting van teenswoordige geskiedenis ondervang elkeen van die middel-Foucault se analitiese konsepte. Dit is duidelik in sy genealogiese projek: In al Foucault se middelfase werke is ’n fokus op historiese ondersoek en interpretasie aanwesig wat nie spruit uit ’n belangstelling in die verlede nie, maar vanuit ’n diepe verbintenis om die teenswoordige te begryp. Genealogie is die projek wat die spoor van die hede in die verlede opsoek en identifiseer, sonder dat dit as eerste oogmerk ’n respektable rekonstruksie van die verlede wil wees. Dit word gedoen vanuit die opvatting van die versteurde subjek en al die ander oorwegings wat in die tweede afdeling van hierdie artikel ten opsigte van teenswoordige geskiedenis gedien het. Genealogie onderskei so teenswoordig-histories twee modi van magsuitoefening of dominansie in die Westerse geskiedenis: die ‘tradisionele’ en die ‘dissiplinerende’,14 wat twee vorme van magsuitoefening is wat skerp gekontrasteer moet word. Foucault se myns insiens sentrale teks in die middelperiode van sy loopbaan, Discipline and Punish: The birth of the prison, begin (Foucault 1977b) met ’n beskrywing van die bloedige teregstelling van die koningsmoordenaar Robert-Francois Damiens op 02 Maart 1757: Hierdie sosiale institusies is daarom ook die eietydse teiken van Foucaultiaanse genealogie. Die ontwikkeling van hierdie institusies word met presisie deur Foucault (1997b:100 e.v.) gedokumenteer: Die tegnieke van dissipline en waarneming wat byvoorbeeld gevestig is in die nuwe tronkstelsel van die laat 18de eeu, wat sigbaar word vanaf Pennsylvania in die VSA tot in Noord-Oos Duitsland, is ontleen aan drie eeue se dissiplineringspraktyke in ander sosiale sfere, veral in staatskole en die weermag. Vandaar die verstommende ooreenkoms tussen die nuwe tronke en die ander institusies van die ‘dissiplineringsera’, soos Foucault (bv. 1977b:104) die laaste dekade van die 18de eeu graag as sinoniem vir ‘modern’ benoem: onder meer hospitale, klinieke, fabrieke, sub-ekonomiese behuisingskomplekse, kantoorgeboue, skole en weermagbarakke. Original Research Original Research Om halfagt die aand in die somer en halfnege in die winter, moet die gevangenes terug wees in hulle selle, nadat hulle hande gewas het en hulle klere in die binnehof skoongemaak is; na die eerste dromrol moet hulle uittrek en na die tweede dromrol moet hulle in die bed klim. (Foucault 1977b:7) alternatiewe kennisvorm gefunksioneer het en die uitsprake van waansinniges as ’n unieke wysheidsvorm en geleier tot selfinsig begryp is – tot by die ostrasering van waansinniges in ‘huise van waansin’ of op die ‘skip van gekke’, tot by die internering van waansinniges in gespesialiseerde hospitale in die moderne periode, tot by die oënskynlik gerespekteerde dissipline in die mediese wetenskap, gevorder? Wat in die argief tussen woorde en dinge ten aansien van waansin het psigiatrie as uiteindelike wetenskap bemoontlik? Hoe het delirium ’n vorm van kennis geword (kyk Foucault 1965:85 e.v., 159 e.v., 1973:107–123)? Wat het in daardie 80 jaar gebeur ten opsigte van die uitoefening van mag? Die eerste scenario is vanselfsprekend ’n teregstelling en die tweede ’n skedule – maar die mentaliteitsverskil ten opsigte van magsuitoefening is duidelik. Hier illustreer Foucault (1997b:3–10) die verskil tussen tradisionele, brutale, voorhande magsuitoefening in die vroeg-moderne periode, en die veel meer geslepe, berekende vorm van tipies-moderne magsuitoefening in die dissiplineringshandeling, in ’n skedule. Dissiplinering het tradisionele magsuitoefening in minder as ’n eeu vervang – ’n eeu waarin publieke smaak vir die spektakel van fisiese straf verander het en mettergaande as ‘wreed’ bestempel is – terwyl dit voorheen onproblematies aanvaar is as die wyse waarop mag funksioneer: sigbaar en teenspraakvry, soos met die teregstelling van Damiens. Straf begin in hierdie periode stelselmatig wegbeweeg vanaf die liggaam na die ‘siel’ en die ‘wil’. Ekstreme strafgeweld ten aansien van die liggaam het drasties afgeneem en het plek-plek in Europa heeltemal verdwyn, maar is konsekwent vervang met komplekse, subtiele vorme van korrigering en sensuur. Foucault (1977b:101) is daarvan oortuig dat die moderne samelewing van toe af nie onderhou word deur ’n sigbare staatsapparaat of deur minimum konsensus waardesisteme nie, maar deur verskuilde tegnieke van dissiplinering wat in elke sosiale institusie aan die werk is. 14.Die teenswoordige deelwoord binne die konteks van genealogie as ’n vorm van teenswoordig-historiese analise is belangrik. Page 12 of 17 Page 12 of 17 Genealogie Genealogie moet as ’n verbreding en uiteindelik ’n verplasing van die aansprake van argeologie verstaan word11. Dit neem dieselfde middelfase elemente ten opsigte van teenswoordige geskiedenis en argeologie oor, met aksent op die analise http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Original Research Original Research Hierdie ontwikkeling het te make met die diverse tegnieke wat in die laat 18de eeu ontwerp word vir die beheer van bevolkings en bevolkingsgroepe – wat self natuurlik beheer oor die liggaam vooronderstel. ’n Enorme belangstelling word via bio-mag in seks opgewek: fornikasie, sowel as enige aanloop en enige afloop daarvan, word die wentelpunt van sowel liggaamlike as bevolkingsbeheer. In die vroeg 19de eeu word seksualiteit volgens Foucault ontwerp om bio-mag te akkommodeer: byvoorbeeld, woorde word geskep, meesal vanuit die reeds afstandelike Latyn, om ’n outoriteitsruimte te vestig en dit vir subjekte moontlik te maak om onbetrokke oor seks(ualiteit) te kan praat, sonder dat dit onmiddellik die gedagte aan fornikasie hoef op te roep: so vervang ‘penis’, ‘vagina’, ‘koitus’, ‘anaal’, ‘oraal’ en ‘masturbasie’, om enkeles te noem, die woorde wat in enige samelewing bestaan (het) om oor die verwysdes van hierdie woorde te praat. So word dit onnodig en selfs onmoontlik om van p..s in die fatsoenlike, modern-OCNE ruimte van panoptiese beheer te praat, wanneer die korrekte woord na bio-magswerking eintlik ‘vagina’ is. Trouens, die ‘outentieke’ woorde soos ‘p..s’,15 waarvoor daar eenvoudig ’n variant in elke taal moet wees, en wat die enigste en juis ‘normale’ woord voor die 19de eeu was, verkry nou die status van vulgariteit, smerigheid en laster. ’n Mens kon in die 19de eeu skielik tronkstraf kry deur iemand ’n ‘p..s’ te noem – en in die 21ste eeu is dit teoreties steeds moontlik, mits die relevante strafregtelike intentio ten opsigte van laster natuurlik aanwesig is: Die 18de eeu is ook uniek omdat die menslike liggaam die eerste keer geteiken word as ’n domein van manipulasie en korreksie (Foucault 1977b:293 e.v.). Die liggaam word in die 18de eeu gekonseptualiseer as ’n ‘masjien’, wat meganies verstel, georganiseer en verfyn kan word – ’n liggaamsbeskouing wat volledig afwesig is in die 17de, vroeg 18de, of enige voorafgaande eeu. Die ‘ontdekking’ van die liggaam as ‘masjien’ bemoontlik die ontwikkeling van ’n ‘politieke anatomie’ (Foucault 1977b:28) waar mag ‘tot die wese van die individu deurdring, tot in die diepste liggaamlikheid van individualiteit, en sodoende liggaamshouding, postuur en spraak bepaal – wat mense sê, hoe hulle leer om waarneembaar te leef en te werk tussen ander mense’ (Foucault 1977b:29). 15.Die outeur is selfeksaminerend te modern-genormaliseerd om die betrokke woord uit te skryf. Original Research Original Research Original Research Original Research Foucault 1990b:105). Moderne dissiplinering, OCNE, sou daarom analogies gou ’n sellulêre stelsel van die lokalisering en konsentrasie van individue in ’n beheerbare ruimte afdwing: In die tronksel, in die werkstasie in die fabriek, in burokratiese en administratiewe kantore, in die menasie by die garnisoen, in die hospitaalsaal, in die klaskamer. Hierdie ruimtes word beheer deur skedules, diensroosters, buite-perke areas, klokkaarte en handleidings, wat almal die bedoeling het om ’n ‘ekonomie van die liggaam’ op grond van die tersaaklike bevel en ruimte-afskorting of -uitsluiting af te dwing. Individue word ‘subjekte’ in die pejoratiewe sin, studiegevalle, wat konstant binne hierdie geperkte ruimtes aan die tersaaklike regulasies getoets, beskryf, vergelyk en getakseer word. Die geleefde lewe van die individu word so in studienotas, prestasienotas en produksienotas vertaal. So verloor die andersins wispelteurige menslike liggaam alle misterie. Dit word meganies en ’n verlengstuk van die dissiplineringsmeganismes van die maatskappy. deur elke moderne institusie verinwendig en is tot vandag toe in elke aspek van tegno-fascisme aanwesig, vanaf geslote- veld kameras tot by die verspotte, selfpubliserende Facebook – sekerlik na Foucault die laat-moderne laagtepunt van die Westerse kultuur. Die Panoptikon as ’n beslissend optiese prosedure is vir Foucault die sentrale metafoor van moderne dissiplinerende magsuitoefening. Juis omdat hulle van die alomteenwoordigheid hoewel onsigbaarheid van die panoptiese samelewingstruktuur bewus is, kan subjekte hulleself begin polisieer (inderdaad Bentham se oorspronklike intensie), wat die Foucaultiaanse diagnose wat die outeur elders (Beukes 2009a:5) die ‘OCNE-beginsel’ noem, tot gevolg het: Moderne subjekte het die ervaring dat hulle konstant waargeneem word (‘observation’), moderne subjekte het die ervaring dat hierdie waarneming ’n kontrole-intensie het (‘control’), moderne subjekte word hierdeur ‘genormaliseer’ in die sin dat moderne subjekte konformeer aan die waarneming of kontrole (‘normalisation’), en moderne subjekte begin hulleself dan op sterkte van die ‘norm’ eksamineer (‘examination’). Dit is juis omdat moderne subjekte bewus is van panoptiese (oral, maar daarom juis onsigbare) magsuitoefening, dat moderne subjekte hulleself in die moderne epog polisieer en dissiplineer. Brute mag is dan oorbodig en by verre minder effektief as OCNE. Moderne institusies se sentrale kenmerk is volgens Foucault (1977b:170–194) dus die aanvanklik argitekturele en geometriese nabootsing van die Panoptikon, maar mettergaande en uiteindelik die volledige internalisering van die dinamika van waarneming, kontrole, normalisering en eksaminering. Gelyktydig tot die ontwikkeling van die meganiese liggaamskonsep, is daar in die laat 18de eeu die ontwikkeling van wat Foucault (1978:140 e.v., 1977b:104 e.v.) ‘bio-mag’ noem. Original Research Original Research Die Britse filosoof Jeremy Bentham se ontwerp vir die ‘perfekte moderne tronk’, die Panoptikon, ’n sirkelgebou met ’n sentrale wagtoring vanwaar gevangenes (of fabriekswerkers, of skoliere, of pasiënte, of troepe, of kantoorwerkers, of woonstelbewoners) waargeneem kan word sonder dat hulle die waarnemer kan waarneem, is die wendingsontwerp wat moderne institusionele beheer bemoontlik. Ironies is geen Panoptikon volgens die presiese voorskrifte van Bentham ooit gebou nie, maar die sentrale idee grondliggend aan die ontwerp – om waargeneem te word sonder om die waarnemer waar te neem en daarom so op te tree asof die waarneming absoluut konstant en permanent aanwesig is – is volgens Foucault (1977b:195–230) Die weefsel is van sy arms, heupe en kuite met ’n rooiwarm knyptang weggeskeur, in sy regterhand hou hy die mes waarmee hy die moorde gepleeg het, met swael op elke brandplek uitgestrooi, gesmelte lood en kokende olie oor sy hele liggaam uitgegooi … uiteindelik is sy liggaam uitmekaargeskeur deur vier perde wat vanaf die arms en bene in verskillende rigtings hardloop, met ’n laaste vuur wat dit alles tot as verbrand ... (p. 3) Ongeveer 80 jaar later is die regulasies vir die Huis vir Jeugmisdadigers in Parys opgestel. Die regulasies sluit in: 14.Die teenswoordige deelwoord binne die konteks van genealogie as ’n vorm van teenswoordig-historiese analise is belangrik. doi:10.4102/hts.v68i1.1035 http://www.hts.org.za Page 13 of 17 Original Research Original Research Bio-mag ontwerp so ’n taalbeheer ter wille van bevolkingsbeheer. Met hierdie taalbeheer word dit moontlik om te begin kategoriseer: Foucault (1978:105) dui aan dat vier wesenlike kategorieë in die vroeg 19de eeu geskep word ter wille van onmiddellike en effektiewe bio-beheer en waarteen dissiplinerend opgetree moes word: die histeriese vrou of nimfomaan, die masturberende kind, die Malthusiaanse egpaar (wat meer kinders het as wat hulle ekonomies kan bekostig as gevolg van ’n gebrek aan ‘beheer’), en die volwasse seksuele pervert. ’n Hele aantal pogings om die seksuele gedrag van die bevolking te ‘normaliseer’ word hiervolgens in plek gestel. Die norm wat hierdie ‘normalisering’ dra, word geskep en in stand gehou deur ’n nuwe klas professionele persone, of ’n ou klas, soos die priesters, wie se rol geherdefinieer word ten opsigte van die instandhouding van die ‘normale’ en selfs ‘sedelik- normale’: dit sluit in gesondheidswerkers, maatskaplike werkers, regters, dokters, predikante, onderwysers, en so meer. Hierdie persone is voortaan verantwoordelik vir die instandhouding van die norm van bio-mag deur die ‘liggaam en siel van die samelewing konstant waar te neem’ (Foucault 1977b:184). En hulle is oral: Ons sou die kritiese aansprake van genealogie as ’n middelfase analitiese konsep by Foucault so kon opsom. Genealogie: • beskryf stellinge in die argief, maar met nadruk op die relevante institusie en die betrokke institusie se magselemente, veral die taal van die institusie, wat daarin opgesluit is • oriënteer sigself aan teenswoordige geskiedenis in die eerste-orde naspeur van institusionele ontwikkeling • wys magsverwante verskuiwings in institusionele ontwikkeling uit wat voortdurend herkonfigureer en andersins versweë sou bly • beskryf stellinge in die argief teenswoordig-histories as ’n voortgaande proses • is selfrefleksief en bevorder die beweging na ’n kritiese ontologie van die Self. Hoe vergelyk argeologie en geneaologie met mekaar? Die volgende twee stellings sou die verhouding en verskil tussen die twee konsepte kon beskryf, met inagname van dit wat tot dusver oor die teenswoordig-historiese verskuiwings rondom waansin, seksualiteit en dissiplinering in die moderne periode verduidelik is: Die regters van normalisering is alomteenwoordig. Ons leef in ’n samelewing van die onderwyser-regter, die dokter-regter, die dosent-regter, die maatskaplike werker-regter, ja, die regter- regter. Dit is in hulle waar die universele heerskappy van die normatiewe gevestig is, en elke individu, wie en waar ook al, moet aan hulle konstante blik die liggaam, die houding, die gedrag, die voorliefdes, die prestasies, onderwerp. (p. Original Research Original Research 304) • Argeologie ontbloot die regulasies wat sosiale praktyke reguleer en beheer, en wat vir die betrokke agente van kennis of handeling onkenbaar of onbekend is. Genealogie weer, dokumenteer die uniekheid van oppervlakte gebeurtenisse, is sensitief vir die betekenis van klein detail, klein verskuiwings en subtiele kontoere wat die individu ten diepste raak. Institusionele ontwikkeling en selfrefleksiwiteit is daarom twee kritiese elemente wat genealogie by argeologie voeg. Moderne institusies se beheersoekende ontwikkeling moet volgens Foucault dus in die ontwikkeling van politieke anatomie en bio-mag teruggevind word. Die despotiese karakter van hierdie dissiplineringsmodus van magsuitoefening is gevestig in die wese van die moderne samelewing en elke institusie daarbinne. Foucault rig sy genealogie daarom op die ontmaskering van hierdie konfigurasie van mag. Dit doen genealogie, as gebed in teenswoordige geskiedenis, deur tweede-orde oordele as’t ware weg te spel; weg te doen met pasklaar sinteses oor wat reg en wat verkeerd, wat donker en wat Verlig is: dit fokus brutaal op kontingente ontwikkeling en die oopskryf van stiltes van die Ander in die argief. • Argeologie funksioneer as ’n opgrawing, waar diepte en die reikwydte van die argief oor ’n bepaalde saak ondersoek word en artefakte in terme van woorde en dinge vanuit die argief aangebied word. Genealogie weer, funksioneer as’t ware as ’n ongeluksverslag, in die sin dat ongeluk, toeval, kans, spontaniteit, leuens, selfbelang, en so meer gedokumenteer word in terme van die effek wat dit op die argief uitoefen. Original Research Original Research Elke aspek van optrede, selfs die mees geringe en triviale, word onderwerp aan analise en ondersoek: daarom is regulasies in institusies vanuit hierdie periode so gedetailleerd, inspeksies so noodsaaklik, en toesig altyd baie naby. Groot aandag word in hierdie tyd aan juis die postuur van skoolkinders en die marsjeerroetines van soldate gegee – nogeens sonder enige historiese presedent. Watter institusie of organisasie ook al aan die orde was, dissipline sou wentel om die kleinste detail van die lewens van die subjekte wat daarbinne staan of daaraan onderwerp is – en niemand word vinniger onderwerp as juis ’n skoolkind of ’n infanteris nie (vgl. Die probleem is dat seksualiteit, in die mate waarin dit wel in die liggaam as sodanig vestig, ’n problematiese plek het: die geslagsorgaan is nie soos ’n hand, hare, of neus nie: Dit moet beskerm en omring word, dit vra om ’n investering van regspraak – so ’n investering is volledig afwesig voor die 19de eeu, dit is uniek aan die moderne. (Foucault 1990d:201–202) http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Original Research Original Research onbelangrike kerklike ritueel was wat hoogstens een maal per jaar afgedwing is. Foucault (1977b:60 e.v.) dokumenteer dat daar gedurende die Renaissance toenemend druk uitgeoefen word om weekliks bieg te doen en dat die reëls vir die bieg vir beide biegdoener en priester op allerlei wyses in hierdie tyd verander: hierdie veranderinge het net een doel, en dit is om fornicatio (‘seksuele sonde’, pertinent vaginale penetrasie) te prioritiseer. Gedurende die Renaissance word fornicatio, vroeër minstens gelykgestel aan gula (vraatsug) en socordia (luiheid), se posisie op die Katolieke sondeleer gewysig as die ‘oersonde’. Vir die eerste keer word nie alleen fornikasie, selfs tussen getroude mense, bloot handelingsgewys as oersonde geoormerk nie, maar word ook bloot die idee van of aan fornikasie geprioritiseer as iets wat publiek gemaak moet word, na die oppervlakte gebring moet word. Dit is ’n goeie voorbeeld van hoe diskoers opereer: wat is die berekeninge wat gemaak is om by die syfer ‘seks’ te arriveer? Hoe het dit publiekstellende momentum verkry? Vir Foucault is hierdie berekening die voorwaarde vir die moontlikheid van diskursiewe kennis (vgl. Turner 1995:386). Seksuele taboes op grond van bloedverwantskap, die viering van seks in antieke kulture as ars erotica, die afwysing van die vleeslike in die Christelike tradisie, tel byvoorbeeld onder die voorlopers van dit wat vanaf die 18de eeu diskursief ‘seksualiteit’ sou word. Seks het nie in ’n suiwer pre-diskursiewe vakuum bestaan en as’t ware gewag om diskursief as ‘seksualiteit’ ontdek te word nie. Maar sedert die 18de eeu het die woorde en dinge in die argief van seks mekaar begin kondisioneer in terme van die verhouding tussen kennis en mag. Die manier hoe oor seks gedink en gepraat is, het verander; die wyse waarop seks publieke voorkeur in studies, dokumentering en ideaaltipes in terme van publieke gesondheid begin kry het, staan in skrille kontras met die privatistiese, pre-diskursiewe kwaliteite daaromtrent in die ars erotiese voorgeskiedenis tot die moderne. Seks wat ‘seksualiteit’ word, dui, soos voorheen aangedui, ‘diskoers’ aan. Foucault se opvatting van ‘diskoers’ bied dus geskiedenisse van idees aan, wat juis nie die geskiedenisse van die bedinkte idees tot op die gegewe stadium van ondersoek, was nie. Skerper sou ’n mens kon stel dat diskoers, in terme van ’n teenswoordig-historiese oriëntasie, nie bloot ’n geskiedenis van idees of menings oor ’n saak is nie, maar ’n rekonstruksie van die voortgaande, materiële, manifesterende aspek van idees (vgl. Deleuze 1994:268). Page 15 of 17 Page 15 of 17 Original Research Original Research Hierin is ’n wesenlike epistemologiese oortuiging, wat voorwaarde vir die verstaan van diskoers is, opgesluit: Foucault argumenteer taalfilosofies (Davidson 1997:1) dat ons oor geen kognitiewe proses beskik voordat ons woorde gebruik nie – daar bestaan nie iets soos ’n vooraf kognitiewe handeling wat dan in woorde uitgedruk word nie. Wanneer ons ietwat Wittgensteiniaans ’n eenvoudige wiskundige diskoers gebruik, kan die punt goed geïllustreer word: y = 2x + 5; indien x = 2; dan y = 9, 23, 51 (2x2 + 5 = 9; 2x9 + 5 = 23; 2x23 + 5 = 51, ens.). Op watter stadium in hierdie berekening word dit moontlik om die volgende syfer te ‘dink’? Dit kan net gebeur indien die berekening (of diskursiewe handeling) uitgevoer word wat tot daardie syfer lei. Daar is geen vorm van denke wat onafhanklik van die berekening tot die syfer kan lei nie. Die uitvoer van die berekening produseer die materiële voorwaardes vir die ‘volgende syfer’. Die ‘volgende syfer’ kan nie in terme van ’n algemene fakulteit bedink word nie, maar slegs volgens ’n bepaalde tegniek, in hierdie geval, die tegniek van algebra.16 Dit beteken dat kennis ‘sonder ons voortgaan’ – dat die voorwaardes vir kennis onafhanklik van die subjek opereer. Uit hierdie voorbeeld word ’n aantal kenmerke van diskoers as ’n middelfase element in Foucault se analises duidelik. Diskoers: • is produktief, in die sin dat dit die wedersydse kondisionering tussen woorde en dinge in die argief na die oppervlak bring • dui die veranderinge aan waarmee ’n bepaalde saak histories beskryf is en hoe dit skakel met die wyse waarop dieselfde saak teenswoordig beskryf word • produseer die berekenings of die materiële voorwaardes vir die verstaan waarop idees aangaande ’n bepaalde saak publiekgestel word of institusionele kwaliteit verkry. Uiteindelik wil die aangeduide sambreelbegrip ‘teenswoordige geskiedenis’ en daaruitvoortvloeiend die konsepte argeologie, genealogie en diskoers meewerk tot die ontplooiing daarvan in wat na Foucault genoem kan word, ‘magsanalise’. Mag word nie deur Foucault pejoratief hanteer as sou dit by voorbaat op ’n negatief dui nie. Mag is oral en word nie uitgeoefen deur die wat ‘bo’ is op die wat ‘onder’ is nie (vgl. Foucault 1977d:220). Mag word nie deur een agent besit nie: mag word uitgeoefen. Mag is nie agteraf of subversief aan die werk nie. Mag is voor en agter, bo en onder. Mag produseer in hierdie sin kennis. Diskoers Hoe skakel die laaste middel-Foucaultiaanse konsepte wat ons hier hanteer, ‘diskoers’, en daarby inbegrepe ‘magsanalise’, met argeologie en genealogie? Die wesenskenmerk van diskoers is nou reeds duidelik: diskoers, die voortgaande wisselspel tussen en wedersydse kondisionering van woorde en dinge in die argief, produseer. Dit is die sentrale kategorie van Foucault se opvatting van ‘diskursiewe formasie’ (Brown & Cousins 1994:196). Mediese diskoerse oor ‘waansin’ en ‘onredelikheid’ produseer die geestesongesonde pasiënt, strafregtelike diskoerse produseer die krimineel, diskoerse oor seks produseer seksualiteit, fetisjes, taboes, en so meer. Wanneer woorde en dinge in die argief mekaar wedersyds kondisioneer, het dit materiële implikasies – iets gebeur, iets kom na die oppervlakte. Diskoers gaan dus nie bloot oor taal en taalfunksies nie, maar wat gebeur wanneer taal en die ‘orde van dinge’ mekaar kondisioneer. Uiteindelik moet genealogie egter introspektiewe afmetings aanneem: genealogie wil ons begelei om die institusionele kontingensies wat ons gemaak het wat ons is, of ons per abuis ‘veroorsaak’ het, te herken; maar meer, om verby daardie kontingensies te beweeg, sodat ons bevry kan word om te dink soos wat ons tot dusver nie kon dink nie, en te wees wat ons tot dusver nie kon wees nie (Foucault 1990b:101). Genealogie is selfrefleksief omdat dit ’n instrument van bevryding wil wees; nie in terme van die gewaande emansipatoriese potensiaal wat in Verligtingsaansprake opgesluit lê nie, maar in terme van ’n uitbreiding van die limiete van noodsaaklikheid en noodwendigheid. Daarvanuit fokus Foucault se latere werke ‘esteties-eties-emansipatories’ op ’n ‘kritiese ontologie van die Self’ (Foucault 1984:47; kyk Visker 1995: 62–65; vgl. Kendall & Wickham 1999:32–34). doi:10.4102/hts.v68i1.1035 http://www.hts.org.za 16.Die wiskundige voorbeeld is ontleen aan Kendall en Wickham (1999:35); vergelyk ook Paras (2006:21). Literatuurverwysings & Yont, M., 1993, ‘Institutions, normalization, and power’, in J.D. Caputo & M. Yont (eds.), Foucault and the critique of institutions, pp. 3−26, Penn State University Press, Pennsylvania. Clegg, S., 1998, ‘Foucault, power and organizations’, in A. McKinlay & K. Starkey (eds.), Foucault, management and organization theory: From Panopticon to technologies of the Self, pp. 29–48, Sage, London. Cronin, J., 2001, Foucault’s antihumanist historiography, Edwin Mellin, Lewiston. Davidson, A.I., 1997, ‘Structures and strategies of discourse: Remarks towards a history of Foucault’s philosophy of language’, in A.I. Davidson (ed.), Foucault and his interlocutors, pp. 1−23, Chicago University Press, Chicago. Dosse, F., 1997, The history of structuralism, University of Minneapolis Press, Minneapolis. Hierdie tegnologie het in terme van die algemene strekking in die middelfase van Foucault se werk ’n uitdaging vir die na-moderne mensheid geword: indien hierdie mensheid nog hoegenaamd en tersaaklik in die mensheid belangstel, wat iets geheel anders as ’n gewaande kennis van die mensheid is. Die wetenskap lewe: maar die mens is dood. Na Heidegger, vir Foucault (1984:470) die ‘wesenlike filosoof’, sou ’n mens kon stel: Outentieke daar-wees het voor kunde, tegniek en dissiplinering in duie gestort. Daar is na die middel-Foucault geen (moderne) subjek meer nie. Dit is die somber implikasie van elke konsep in middel-Foucault se analises. Deleuze, G., 1994, ‘Foucault and the prison’, in B. Smart (ed.), Michel Foucault: Critical Assessments III, p. 268, Routledge, London. Deleuze, G. & Guattari, F., 1987, A Thousand plateaus – Capitalism and schizophrenia, University of Minnesota, Minneapolis. Dreyfus, H.L. & Rabinow, P., 1983, Michel Foucault: Beyond structuralism and hermeneutics, 2nd edn., University of Chicago Press, Chicago. Eribon, D., 1991, Michel Foucault, Faber & Faber, London. Ewald, F., 1992, ‘A power without an exterior’, in T.J. Armstrong (ed.), Michel Foucault: Philosopher, pp. 169−175, Routledge, New York, Foucault, M., 1961, ‘Madness only exists in society’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, pp. 6−9, transl. L. Hochroth, Semiotext(e), New York. Foucault, M., 1965, Madness and civilization: A History of insanity in the Age of Reason, transl. R. Howard, Random House, New York. Foucault, M., 1967, ‘The discourse of history’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. J. Johnston, pp. 19−32, Semiotext(e), New York. Literatuurverwysings Beukes, J., 1996, ‘Michel Foucault en die historisering van Anderswees’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 52, 233−251. Meer teoreties: Wesenlik beskou Foucault mag as relasies tussen mense waar die een die ander se handelinge affekteer. Mag verskil van dwang of geweld, wat die liggaam fisies affekteer. Mag daarenteen, laat ’n subjek doen wat hy of sy andersins nie sou doen nie; dit beperk of wysig die subjek se wil – en hierdie beperking of wysiging is ’n tegniese sosiale proses. Mag berus egter nie by ’n enkele subjek nie: eerder in institusionele ruimtes waarbinne subjekte opereer en deur mag gewysig of beperk word en self weer as agente vir wysiging en beperking ingespan word. Mag is dus nie geïndividualiseerd nie, maar juis deïndividualiserend van aard. Die ‘masjien van mag’ het nie ’n enkele operateur nodig nie: enige iemand kan ter enige tyd meewerk aan die opwekking van mag. Na hierdie outomatiese, anonieme en gedeïndividualiseerde proses verwys Foucault telkens as ’n ‘tegnologie’ (vgl. Foucault 1975a:148), ’n tipies middelfase uitdrukking in sy werk. Die een pertinente kwalifikasie van mag by die middel-Foucault is dus die anonimiteit of tegnisiteit daarvan. Sonder om nou daarop te kan ingaan, kan vermeld word dat mag by die latere Foucault ’n ‘gesig’ kry en skerper persoonlik-individualiserend omlyn word, wat trouens een van die duideliker breuke tussen die middel- en latere Foucault aandui. Beukes, J., 2002a, ‘Ars erotica en die detrivialisering van die seksuele diskoers: ’n Aantekening by die seksualiteitsanalise van Michel Foucault’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 58, 283−298. Beukes, J., 2002b, ‘Vanaf laat-strukturalisme na post-strukturalisme: ’n Kontekstualisering van Jean-François Lyotard se Discours, Figure’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 58, 994−1010. Beukes, J., 2004, ‘Teenswoordige geskiedenis: Michel Foucault in gesprek met die teologie’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 60, 883−899. Beukes, J., 2005, ‘Terreur, roes en ordes: Die monnik as blywende simbool van erns in die filosofie’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 61, 1101−1129. Beukes, J., 2008, ‘Voices carry: An archaeology of the Hervormd approach’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 64, 73−109. Beukes, J., 2009a, ‘Hamartia: Foucault & Iran 1978–1979 (I Introduction & Texts)’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 65(1), Art. #124. http://dx.doi. org/10.4102/hts.v65i1.124 Beukes, J., 2009b, ‘Hamartia: Foucault & Iran 1978–1979 (II Scholarship & Significance)’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 65(1), Art. #125. http:// dx.doi.org/10.4102/hts.v65i1.125. Brown, B. & Cousins, M., 1994, ‘The linguistic fault: The case of Foucault’s archaeology’, in B. Smart (red.), Michel Foucault: Critical Assessments II, pp. 186−208, Routledge, London. Caputo, J.D. Mededingende belange Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel. Original Research Original Research By Foucault is dit nie ‘Kennis is Mag’ nie, maar ‘Mag is Kennis’. Wat ook al bepaal waaroor gepraat kan word, bepaal ook wat geken kan word. Mag spoel anoniem deur elke idee en handelingskonteks en orden uiteindelik alles in die argief; onderhou die verhouding tussen die stelbare en die sigbare binne die argief. Uiteindelik wil die aangeduide sambreelbegrip ‘teenswoordige geskiedenis’ en daaruitvoortvloeiend die konsepte argeologie, genealogie en diskoers meewerk tot die ontplooiing daarvan in wat na Foucault genoem kan word, ‘magsanalise’. Mag word nie deur Foucault pejoratief hanteer as sou dit by voorbaat op ’n negatief dui nie. Mag is oral en word nie uitgeoefen deur die wat ‘bo’ is op die wat ‘onder’ is nie (vgl. Foucault 1977d:220). Mag word nie deur een agent besit nie: mag word uitgeoefen. Mag is nie agteraf of subversief aan die werk nie. Mag is voor en agter, bo en onder. Mag produseer in hierdie sin kennis. By Foucault is dit nie ‘Kennis is Mag’ nie, maar ‘Mag is Kennis’. Wat ook al bepaal waaroor gepraat kan word, bepaal ook wat geken kan word. Mag spoel anoniem deur elke idee en handelingskonteks en orden uiteindelik alles in die argief; onderhou die verhouding tussen die stelbare en die sigbare binne die argief. Wanneer Foucault (1978:15–37) dan byvoorbeeld die Katolieke biegpraktyk as die stimulus vir die moderne diskoers van seksualiteit ondersoek, benadruk hy dat die ‘sondes van die vlees’ nie iets is wat vooraf in die denke gesitueer is nie, maar iets wat histories verskyn op die oppervlakte van ’n organisasie van stellinge en tegnieke rakende seks binne die argief. Hy dui vanuit die argief onder meer aan dat die bieg, vanaf die latere patristiek, deur die vroeë Middeleeue, tot net voor die Italiaanse Renaissance, ’n 16.Die wiskundige voorbeeld is ontleen aan Kendall en Wickham (1999:35); vergelyk ook Paras (2006:21). Geen masjien het ooit klaar gewerk nie. Dit werk nou en sal later weer moet werk. Wat dit laat werk, is meganiese mag of krag. Net soos wat mag of ‘krag’ na die tegniese proses verwys waarmee byvoorbeeld brandstof ’n enjin opwek, terwyl die opwekking altyd onvoltooid of onafgehandeld is, wek mag beweging of dinamika in die samelewing op, sonder dat dit ooit ‘klaar’ is. Dit hou dus sosiale beweging aan die beweeg. http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 Original Research Original Research Page 16 of 17 Page 16 of 17 Maar op hierdie beweging sou daar altyd teenkragte moes wees: die ontbrandingsproses self, slytasie en weerstand. Geen masjien werk sonder ’n vorm van brandstof maar ook sonder ’n vorm van weerstand nie. Presies so geld dit vir die funksionering van mag in die samelewing: Mag is nooit klaar opgewek nie en word ten aansien van weerstand uitgeoefen. Vir Foucault is die weerstand teen mag net so integraal deel van mag as die magshandeling of ‘beweging’ self. Dit is juis weerstand teen mag wat daartoe lei dat magsuitoefening altyd onvoltooid en onafgehandeld is. Maar mag self moet teen weerstand ‘weer staan’, self weer weerstand word. Daarom moet mag of weerstand teen mag nie gevrees of verheerlik word nie: dit verwys by Foucault in die middelfase van sy werk gewoon na ’n outomatiese tegnies-historiese proses (bv. Foucault 1975a:149, 1990b:105). vryheid van ’n gevangene, in die gevangeskap van bevrydes, in die gesondheid van neurotiese siekes en in die neuroses van psigiaters. In die argeologie en genealogie van hierdie onmoderne subjektiwiteit is reeds die middel-Foucault ten diepste ’n emansipatoriese denker. Literatuurverwysings Hunter, B., 2010, ‘A Foucauldian reading of the rules and practices in South African casinos’, M Phil Thesis (Applied Ethics, with specialisation in the field of Social and Political Ethics), St Augustine College, South Africa. Foucault, M., 1976, ‘The social extension of the norm’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. L. Hochroth, pp. 196−199, Semiotext(e), New York. Kendall, G. & Wickham, G., 1999, Using Foucault’s methods, Sage, London Foucault, M., 1977a, Language, counter-memory, practice, transl. D.F. Bouchard & S. Simon, Blackwell, Oxford. Kritzman, L.D. (ed.), 1990, Michel Foucault: Politics, philosophy, culture, transl. A. Sheridan,Routledge, London. Foucault, M., 1977b, Discipline and punish: The birth of the prison, transl. A. Sheridan, Allen Lane, London. Lotringer, S. (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. L. Hochroth & J. Johnston, Semiotext(e), New York. Foucault, M., 1977c, ‘Power affects the body’, in S. Lotringer (red.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. D.M. Herman, pp. 207−213, Semiotext(e), New York. Macksey, R., 1972, The structuralist controversy, John Hopkins University, Baltimore. Mahon, M., 1992, Foucault’s Nietzschean genealogy: Truth, power and the subject, State University of New York Press, Albany, NY. Foucault, M., 1977d, ‘The end of the monarchy of sex’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. D.M. Marchi, pp. 214−225, Semiotext(e), New York. May, T., 1993, Between genealogy and epistemology, Penn State University Press, University Park. Foucault, M., 1978, The history of sexuality, I: The will to knowledge, transl. R. Hurley, Vintage, New York. Megill, A., 1985, Prophets of extremity: Nietzsche, Heidegger, Foucault, Derrida, University of California Press, Berkeley, CA. Foucault, M., 1980, ‘Two Lectures’, in C. Gordon (ed.) Michel Foucault: Power/ Knowledge: Selected interviews and other writings, 1972−1977, pp. 78−108, The Harvester Press, London. Miller, J., 1994, The passion of Michel Foucault, Flamingo, London. Paras, E., 2006, Foucault 2.0., Other Press, New York. Foucault, M., 1981a, ‘Questions of Method’, Ideology & Consciousness 8, 3−14. Prado, C.G., 1995, Starting with Foucault: An Introduction to genealogy, Westview Press, Boulder, CO. Foucault, M., 1981b, ‘The order of discourse’, in R. Young (ed.), Untying the text: A post structuralist reader, pp. 44−78, Routledge, London. Rabinow, P., 1984, ‘Politics and Ethics’, in P. Rabinow (ed.), The Foucault Reader, pp. 371−383, Pantheon, New York. Foucault, M., 1984, ‘The return of morality’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. J. Johnston, pp. 465−473, Semiotext(e), New York. Literatuurverwysings Daarom sou die werk gedurende die laaste fase van Foucault se loopbaan, vanaf 1978 tot 1984, rehabiliterend fokus op die ‘voortgaande versorging van die Self’, die etisering en estetisering van subjektiwiteit en uiteindelik ’n ‘kritiese ontologie van die Self’. Tog is daar by die middel-Foucault reeds sprake van ’n Ander, onmoderne subjektiwiteit, in die helderheid van waansin, in die waansin van psigiatrie, in die Foucault, M., 1969a, ‘Foucault responds to Sartre’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. J. Johnston, pp. 51−56, Semiotext(e), New York. Foucault, M., 1969b, ‘The archaeology of knowledge’, S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. J. Johnston, pp. 57−64, Semiotext(e), New York. Foucault, M., 1969c, ‘The birth of a world’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. J. Johnston, pp. 65−67, Semiotext(e), New York. doi:10.4102/hts.v68i1.1035 http://www.hts.org.za Page 17 of 17 Original Research Original Research Foucault, M., 1990a, ‘The minimalist Self’, in L.D. Kritzman (ed.), 1990, Michel Foucault: Politics, philosophy, culture, transl. A. Sheridan, pp. 1−16, Routledge, London. Foucault, M., 1970, The Order of things: An Archaeology of the human sciences, transl. A. Sheridan Tavistock, London. Foucault, M., 1971, ‘Rituals of exclusion’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. J.K. Simon, pp. 68−73, Semiotext(e), New York. Foucault, M., 1990b, ‘On power’, in L.D. Kritzman (ed.), 1990, Michel Foucault: Politics, philosophy, culture, transl. A. Sheridan, pp. 96−109, Routledge, London. Foucault, M., 1972, The archaeology of knowledge, transl. A. Sheridan, Tavistock, London. Foucault, M., 1990c, ‘The dangerous individual’, in L.D. Kritzman (ed.), 1990, Michel Foucault: Politics, philosophy, culture, transl. A. Sheridan, pp. 125−151, Routledge, London. Foucault, M., 1973, The birth of the clinic: An Archaeology of medical perception, transl. A. Sheridan, Pantheon, New York. Foucault, M., 1990d, ‘Confinement, psychiatry, prison’, in L.D. Kritzman (ed.), 1990, Michel Foucault: Politics, philosophy, culture, transl. A. Sheridan, pp. 178−210, Routledge, London. Foucault, M., 1975a, ‘From torture to cellblock’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. J. Johnston, pp. 146−149, Semiotext(e), New York. Fraser, N., 1981, ‘Foucault on modern power: Empirical insights and normative confusions’, Praxis International 1(3), 272−287. Foucault, M., 1975b, ‘Schizo-Culture’, in S. Lotringer (ed.), 1996, Foucault Live: Collected interviews, 1961−1984, transl. S. Lotringer, pp. 154−180, Semiotext(e), New York. Gutting, G., 1989, Michel Foucault’s archeaology of scientific reason, Cambridge University Press, Cambridge, UK. Literatuurverwysings Rogerson, J.W., 2000, ‘The potential of the negative: Approaching the Old Testament through the work of Adorno’, in R. Carroll (ed.), Rethinking contexts: Rereading texts, pp. 24−47, Sheffield Academic Press, Sheffield. Foucault, M., 1985, The history of sexuality, II: The use of pleasure, transl. R. Hurley, Vintage, New York. Turner, B.S., 1995, ‘The disciplines’, in B. Smart (ed.), Michel Foucault: Critical Assessments IV, pp. 372−387, Routledge, London. Foucault, M., 1986, The history of sexuality, III: The care of the Self, transl. R. Hurley, Vintage, New York. Visker, R., 1995, Michel Foucault: Genealogy as critique, Verso, London. http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1035 doi:10.4102/hts.v68i1.1035 http://www.hts.org.za

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1035/2139

Afrikaans

Original Research Original Research Page 1 of 9 Original Research Original Research Page 1 of 9 Original Research Original Research Page 1 of 9 1.Dr Duane Elmer dien as voorsitter van die fakulteit International Studies and Mission aan die Trinity Evangelical Divinity School naby Chicago. Sy spesialiseringsveld sluit onder meer die volgende in: internasionale teologiese opleiding, vrede en versoening, interkulturele bedienings, asook interpersoonlike verhoudingsvaardighede. Sien die amptelike webblad van die Trinity Divinity School: web.tiu.edu/ divinity/academics/faculty/Elmer (besigtig 17 Februarie 2012). Note:i Note: This article is based on the doctoral dissertation of Johannes Ries (2012). Prof. H.J. Hendriks was the promoter. Correspondence to: Johannes Ries Die betrokkenheid by sosiale uitdagings veronderstel ’n besondere missionêre identiteit aan die kant van die Christelike kerk. Bevans en Schroeder (2004:8) voer aan dat die kerk se sending ’n klemverskuiwing vereis vanaf ’n besorgdheid oor die kerk as instelling, na ’n besorgdheid oor die wêreld, sy geskiedenis, kultuur en mense. August (2000:66) wys daarop dat gemeentelike betrokkenheid by ontwikkeling oor ’n teologiese en kontekstuele dimensie beskik: 1. Teologies gesproke lei die gemeente haar missionêre opdrag af van haar verstaan van God, die mens, die sondeval, redding en die koninkryk van God. Dit veronderstel ’n ontmoeting met God en met die mens (koinonia). 2. Kontekstueel poog die gemeente om deur die ontwikkelingsproses behoeftige gemeenskappe te bemagtig en aan hulle toegang te verleen tot menslike, ekonomiese en materiële hulpbronne (diakonia). Vervolgens vereis die teologiese en kontekstuele dimensie van gemeentelike betrokkenheid ’n besondere holistiese betrokkenheid – ’n ontmoeting met die mens asook ’n ontmoeting met sy of haar konteks en omstandighede. Kotze (1997:65) noem dit ’n kontemporêre holisme. So ’n holisme word duidelik in die Bybel waargeneem spesifiek ten opsigte van Jesus se aardse bediening. Nie net het dit vir Jesus gegaan om mense in die regte verhouding met God te herstel nie, maar om ook in hulle fisiese behoeftes te voorsien (vgl. Matt 8:1–4 en 14:16). Samuel en Sudgen (1987:236) gaan selfs so ver om te sê dat ’n onderskeid tussen die geestelike en fisieke behoeftes van mense ’n blatante dwaalleer is, want dit gee aanleiding tot ’n onbybelse onderskeid. Nie net het die kerk as geloofsgemeenskap die taak om mense met God te versoen nie, maar die kerk het ook die taak om mense met mekaar en die omgewing of natuur te versoen. Indien gemeentes se betrokkenheid by sosiale uitdagings as ’n holistiese uitreik (geestelike én fisieke betrokkenheid) benader word, tree ’n vorm van verhoudingsbou na vore wat die vermoë het om oor grense te kan beweeg – grense soos kerk en kultuur (Shaw & Van Engen 2003:42). Inleiding In hierdie artikel word ’n interkulturele raamwerk vir Christelike gemeenskapsprojekte aangebied. Met hierdie raamwerk as uitgangspunt, is ’n empiriese studie aangaande drie Christelike gemeenskapsprojekte onderneem en is daar ondersoek ingestel aangaande die wyse waarop Christelike gemeenskapsprojekte bydra tot ’n sosiale transformasie en meer volhoubare projekte. This article is published in the section Practical Theology of the Society for Practical Theology in South Africa. ’n Evaluering van drie interkulturele gemeenskapsprojekte Authors: Johannes Ries1 H. Jurgens Hendriks1 Affilations: 1Department Practical Theology and Missiology, Stellenbosch University, South Africa Note: This article is based on the doctoral dissertation of Johannes Ries (2012). Prof. H.J. Hendriks was the promoter. This article is published in the section Practical Theology of the Society for Practical Theology in South Africa. Correspondence to: Johannes Ries Email: jries7@gmail.com Postal address: Le Chasseur 52, Stellenryk Street, Stellenryk, Stellenbosch 7600, South Africa Dates: Received: 28 Mar. 2012 Accepted: 04 July 2012 Published: 18 Feb. 2013 How to cite this article: Ries, J. & Hendriks, H.J., 2013, ‘’n Evaluering van drie interkulturele gemeenskapsprojekte’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 69(2), Art. #1250, 9 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v69i2.1250 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR Read online: Authors: Johannes Ries1 H. Jurgens Hendriks1 Affilations: 1Department Practical Theology and Missiology, Stellenbosch University, South Africa Note: This article is based on the doctoral dissertation of Johannes Ries (2012). Prof. H.J. Hendriks was the promoter. This article is published in the section Practical Theology of the Society for Practical Theology in South Africa. Correspondence to: Johannes Ries Email: jries7@gmail.com Postal address: Le Chasseur 52, Stellenryk Street, Stellenryk, Stellenbosch 7600, South Africa Dates: Received: 28 Mar. 2012 Accepted: 04 July 2012 Published: 18 Feb. 2013 How to cite this article: Ries, J. & Hendriks, H.J., 2013, ‘’n Evaluering van drie interkulturele gemeenskapsprojekte’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 69(2), Art. #1250, 9 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v69i2.1250 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR Read online: An evaluation of three intercultural community projects. An intercultural framework for servanthood was explored in three Christian community projects. The framework consists of six basic principles, as defined by Duane Elmer, namely openness, acceptance, trust, learning, understanding and serving. This framework is brought into conversation with Miroslav Volf’s metaphor of an embrace. In all of this koinonia and diaconia play a pivotal role – especially in the relationship between the two modi. With this hermeneutical framework as point of departure, an empirical study was undertaken to discern the processes and structures within intercultural Christian community projects; and to evaluate the transformation in relationships and the sustainability of the development projects. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: 5.Hierdie versoeningsbarometer berus op ʼn ondersoek deur die IGV in 2003, aangaande die faktore wat onder die Suid-Afrikaanse publiek die grootste invloed uitoefen in die bevordering van versoening, naamlik menslike sekuriteit, die heersende politieke bestel, politieke relasies oor grense heen, dialoog, historiese konfrontasie en rasseverhoudings. Jaarliks word hierdie faktore aan die hand van die volgende hipotese getoets: ‘It is hypothesised that when the indicators strengthen or improve, reconciliation is likely to be advanced’ (IGV 2009:5). Original Research Original Research Original Research Original Research gebring met Miroslav Volf se beeld van ’n omhelsing (Volf 1996). In die tweede deel word die belangrikste resultate van die empiriese navorsing uiteengesit. Versoening (IGV)4 se versoeningsbarometer vir die jaar 2009. Groot klem word geplaas op die belangrikheid van ’n godsdienstige of mediese/terapeutiese raamwerk vir die ‘genesing van individuele slagoffers, die suiwering van mense (katarsis), en/of die herstel van gebroke verhoudings’ (IGV 2009:4). In die praktyk is daar egter min sprake van só ’n uitreik. Aan die hand van die versoeningsbarometer5 het die IGV bevind dat in 2009 slegs 49% van Suid-Afrikaners voel dat die verhoudings tussen die verskillende rassegroepe verbeter het, teenoor 61% in 2006. Vertroue in ’n ‘gelukkige toekoms vir alle rasse’ het vanaf sy hoogste vlak, 86% in 2005, geval tot 62% in 2009 (IGV 2009:12–14). Versoening (IGV)4 se versoeningsbarometer vir die jaar 2009. Groot klem word geplaas op die belangrikheid van ’n godsdienstige of mediese/terapeutiese raamwerk vir die ‘genesing van individuele slagoffers, die suiwering van mense (katarsis), en/of die herstel van gebroke verhoudings’ (IGV 2009:4). In die praktyk is daar egter min sprake van só ’n uitreik. Aan die hand van die versoeningsbarometer5 het die IGV bevind dat in 2009 slegs 49% van Suid-Afrikaners voel dat die verhoudings tussen die verskillende rassegroepe verbeter het, teenoor 61% in 2006. Vertroue in ’n ‘gelukkige toekoms vir alle rasse’ het vanaf sy hoogste vlak, 86% in 2005, geval tot 62% in 2009 (IGV 2009:12–14). Die bevordering van ’n interkulturele ontmoeting Duane Elmer se model tot ‘cross-cultural servanthood’2 word in hierdie artikel gebruik as ’n noodsaaklike raamwerk vir die identifisering en evaluering van spesifieke prosesse by gemeentelike betrokkenheid.3 Hierdie model is reeds in meer as 20 lande suksesvol aangewend in verskeie praktykevaluerings (Elmer 2006:150) en word in die tweede onderafdeling bespreek. Ten einde die kompleksiteit van multikulturele uitreike te verstaan, word in die volgende afdeling gereflekteer oor die unieke uitdagings daaraan verbonde. Resultate toon verder dat daar onder Suid-Afrikaners ’n gebrekkige interaksie tussen mense van verskillende rassegroepe in die daaglikse lewe bestaan. In 2009 het een uit vier (24%) Suid-Afrikaners aangedui dat hulle nooit met mense van ander rasse ‘on a typical day during the week, whether at work or otherwise’ praat nie. Vanuit ’n versoeningsoogpunt, is dit duidelik dat groter erns gemaak sal moet word met versoening in die bevordering van ’n ware interkulturele ontmoeting. Veral die feit dat gemiddelde minder as die helfte van Suid-Afrikaners met mense van verskillende histories-gedefinieerde oriëntasie per dag praat, verg aandag. 2.Kruiskultureel en interkultureel word soms as sinonieme en soms juis nie as sinonieme gebruik nie. Elmer se benadering van kruiskultureel kom inhoudelik sterk ooreen met die verstaan van ʼn interkulturele ontmoeting, waar die klem op ʼn aktiewe dialoog en wederkerigheid val. Saayman (1990:316) beskryf dit vanuit ʼn evangeliese oogpunt as ʼn proses van vennootskap en gemeenskaplikheid, waar die interaksie bydra tot ʼn wedersydse verryking van al die betrokke individue. Om hierdie rede verkies die skrywers om eerder die term interkultureel te gebruik. 3.Hierdie model benodig inhoudelik ʼn interdissiplinêre benadering waardeur die sosiologiese implikasies van verhoudingsbou aan ʼn meer teologiese raamwerk gemeet word (vgl. Elmer 2006:150). 4.Die IGV realiseer sy visie, ‘Building fair, democratic and inclusive societies in Africa’, deur die volgende areas van aktiwiteite: Kyk ook die webblad: http://www.ijr.org.za/about-us.php (besigtig 08 Desember 2010). Copyright: Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Hierdie artikel wil bogenoemde teologies-teoretiese waarhede empiries in drie Christelike gemeenskapsprojekte toets. In die eerste deel van die artikel word die teoretiese raamwerk van die navorsing beskryf en word Duane Elmer1 se ‘cross-cultural servanthood’-model in gesprek Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v69i2.1250 Page 2 of 9 i • Die bevordering van versoening en herstel in post-konflik gemeenskappe.fi fi • Publieke dialoog en politieke ingryping vir die vestiging van inklusiewe samelewings. Die gebrekkige uitreik na die naaste van ʼn ander kultuur Volf (1996) wys daarop dat moderne samelewings grootliks bedreig word deur die onvermoë van mense om in ’n verbond (vaste verbintenis) tot mekaar te staan. So ’n verbond omskryf hy as: … an indefeasible and a continuing relationship. The bond is relatively unconditional, relatively indissoluble … The bond contemplates open-ended and diffuse obligations, implicates the whole person or group, and creates a salient status. (bl. 150) Sodanige beperkte uitreik na die naaste kan waarskynlik toegeskryf word aan ’n gebrek aan nederigheid in die ontmoeting met die sogenaamde ander. Elmer (2006:17) wys daarop dat ’n gesindheid van meerderwaardigheid een van die grootste uitdagings by ’n missionêre betrokkenheid in die breër kulturele samelewing is. Dit tree op die volgende wyses na vore: So ’n verbond met die naaste gaan nie slegs om ’n eenheid na gelang van een of ander gemeenskaplikheid nie, maar sluit ook ’n morele verbintenis in. Hierdie morele verbintenis verbind Volf (1996:154) met identiteitsvorming, waardeur ‘the very identity of each is formed through relation to others’. • ‘I need to correct their error (meaning I have superior knowledge).’ ’n Verbond met die naaste vra dus om ’n perspektiefverskuiwing vanaf my eksklusiewe benadering tot dié van ’n ander. Sodoende vra dit nie net om ’n verandering of plek maak in onsself vir ander nie, maar ook ’n heroorweging van ons eie identiteit in die aangesig van ’n ander. • ‘My education has equipped me to know what is best for you (so let me do most of the talking while you do most of the listening and changing).’ • ‘I am here to help you (so do as I say).’ • ‘I can be you spiritual mentor (so I am your role model).’ • ‘Let me disciple you, equip you, train you (often perceived as “let me make you into a clone of myself”)’. So ’n perspektiefverskuiwing sien ons by God se menswording en kruisdood. Deur sy menswording en kruisdood, het God nie alleen deel gekry aan die menslike bestaan nie, maar het Hy ook die verhouding tussen God en die mens herstel. Volf (1996) skryf: as “let me make you into a clone of myself”)’. Hierdie meerderwaardige gesindheid in die ontmoeting met die naaste verskil skerp van God se missionêre betrokkenheid in die lewe van die mens. Nêrens word Jesus se nederigheid ter wille van diakonia beter uitgebeeld as wanneer Hy sy dissipels se voete was nie (Joh 13). • Die bevordering van versoening en herstel in post-konflik gemeenskappe. • Die verskaffing van onderrighulpbronne in die bevordering van versoening. P bli k di l liti k i i i di ti i i kl i • Navorsing en ʼn evaluering van ekonomiese, sosiale en politieke tende Original Research Original Research ’n verbintenis met ’n ander persoon wil staan of nie. So ’n besluit word meestal vanuit ’n visuele waarneming gemaak. Erger nog, daar word maklik positiewe of negatiewe oordele bygevoeg (Elmer 2006:49). Sulke stereotiperings skaad nie net die openheid nie, maar veroorsaak ook dat ons onsself van andere afsluit. Alhoewel so ’n nederigheid, vanuit ’n Christelike oogpunt, dalk na ’n minsame of bevorderbare deug vir die lewe en getuienistaak van gelowiges mag klink, is daar ’n belangrike uitsondering. In Kolossense 2:18–23 waarsku Paulus die gelowiges om teen ’n selfsugtige vorm van nederigheid te waak. Elmer (2006:29) beskryf dit as ’n ‘showy, conspicuous humility’, gerig op groter aansien. Hierteenoor gaan ’n ware uitreik nie om ’n gebaar van nederige diens nie, maar eerder om ’n leefstyl van nederige diens. So ’n leefstyl getuig ten diepste van ’n gesindheid waar ‘die een die ander hoër ag as homself’ (Fil 2:3). Vanuit ’n openheidsoogpunt, is dit dus noodsaaklik om ’n meer inklusiewe benadering ten opsigte van kulturele verskille te bewerkstellig. Aan die hand van die beeld van ’n omhelsing, skryf Volf (1996:141) dat die oopmaak van die arms vra vir ’n opregte begeerte na die ander, ’n aflegging van my eie ‘self-enclosed’ identiteit, sodat die ander deel van my lewe kan word. Deur waarlik oop te wees vir andere, ontstaan nie net ʼn uitnodiging nie, maar ook ’n geleentheid om mense ten spyte van verskille te aanvaar. Verhoudingsbou in ʼn multikulturele konteks In die volgende ses afdelings sal daar in groter diepte op Duane Elmer se ‘cross-cultural model’ (2006) gereflekteer word. Inhoudelik sluit hierdie model sterk aan by Miroslav Volf se beeld van ’n omhelsing en daarom sal Volf deurgaans tot die gesprek betrek word. Volgens Volf (1996:140) het sy omhelsing nie alleen betrekking op menseverhoudings nie, maar ook op ’n versoening tussen mense onderling. ’n Interkulturele ontmoeting word dus ten beste deur die volgende bevorder. Aanvaarding Aanvaarding het ten diepste betrekking op die erkenning en kommunikering van die selfwaarde of menswaardigheid van ’n ander persoon. So ’n aanvaarding kan sterk met Paulus se opdrag in Romeine 15:7 verbind word: ‘Aanvaar mekaar dan, soos Christus julle ook aanvaar het, tot eer van God.’ Die gebrekkige uitreik na die naaste van ʼn ander kultuur The new covenant is God’s embrace of the humanity that keeps breaking the covenant; the social side of that new covenant is our way of embracing one another under the conditions of enmity. (bl. 156) The new covenant is God’s embrace of the humanity that keeps breaking the covenant; the social side of that new covenant is our way of embracing one another under the conditions of enmity. (bl. 156) Navorsing en ʼn evaluering van ekonomiese, sosiale en politieke tendense. fl Hierdie behoefte aan ’n ‘verbond’ (soos deur Volf beskryf) word geïllustreer deur die Instituut vir Geregtigheid en Hierdie behoefte aan ’n ‘verbond’ (soos deur Volf beskryf) word geïllustreer deur die Instituut vir Geregtigheid en g g pl g pp Die verskaffing van onderrighulpbronne in die bevordering van versoening • Publieke dialoog en politieke ingryping vir die vestiging van inklusiewe samelewings. http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v69i2.1250 Openheid en gasvryheid Vir Elmer (2006:58) het aanvaarding op drie belangrike funksies betrekking: Openheid en gasvryheid het ten diepste betrekking op die vermoë om ander mense in jou teenwoordigheid te verwelkom en veilig te laat voel. So ’n openheid vind ons in Lukas 15:2, waar Jesus saam met die sondaars, veragtes en verwerptes van die samelewing geëet het en hulle onvoorwaardelik aanvaar het. 1. Eerstens is dit ’n erkenning dat God ons onvoorwaardelik aanvaar. 2. Tweedens vra dit van ons om ook andere onvoorwaardelik te aanvaar. 3. Derdens gaan ’n aanvaarding van andere ten nouste saam met die verering van God. Vir die aanneem van so ’n ‘countercultural’ openheid, onderskei Elmer (2006:39–40) tussen drie belangrike vereistes: Vir die aanneem van so ’n ‘countercultural’ openheid, onderskei Elmer (2006:39–40) tussen drie belangrike vereistes: Hierdie drie aanvaardingsfunksies word sterk beliggaam deur Volf (1996:143) se beeld van die toemaak van die arms by ’n omhelsing. Hy wys daarop dat so ’n omhelsing ’n wederkerigheid vra wat uitloop op ’n wedersydse gee en neem asook ’n ‘soft touch’. By ’n ‘soft touch’ gaan dit nie so seer om iemand vanuit die ‘eie-raamwerk’ te verstaan nie, maar eerder ‘the-ability-not-to-understand’. Volf (1996:144) wys daarop dat ‘without the ability-not-to-understand a genuine embrace is impossible’. 1. In die eerste plek vra openheid om ’n besondere vermoë (aanleg) wat ingeoefen en verbeter moet word. 2. In die tweede plek is openheid op mense gerig – mense soos ons, maar ook mense anders as ons. 3. In die derde plek moet openheid op ’n kultureel aanvaarbare wyse tot uitdrukking kom, sodat andere welkom en veilig kan voel in ons teenwoordigheid. Volf (1996) vat bogenoemde drie kenmerke van openheid saam deur te praat van ’n ‘embrace.’ Embrace beskryf hy as: Volf (1996) vat bogenoemde drie kenmerke van openheid saam deur te praat van ’n ‘embrace.’ Embrace beskryf hy as: Aanvaarding vereis dus ’n kommunikering van respek en menswaardigheid teenoor die ander, selfs al verstaan ons hom of haar nie of stem ons nie met hom of haar saam nie. Aanvaarding kan dus verstaan word as ’n gesindheid van onvoorwaardelike liefde sonder veroordeling. Die ‘ander’ hoef nie soos ‘ons’ te word of soos ‘ons’ te maak nie. Daardeur erken ons dat alle mense na God se beeld geskape is en dat die wyse waarop ons met die naaste omgaan ook belangrike implikasies vir ons verhouding met God inhou. Page 3 of 9 Original Research Original Research Vertroue Dit is nodig om nie net oor andere te leer nie, maar om ook van hulle te leer om daardeur verhoudings te bevorder. Batista (1995:248) wys daarop dat die sendingopdrag van God aan sy kinders spesifiek om ’n helende en versorgende dimensie van die evangelie gaan. Hy skryf: ‘Mission is nurtured by a deep pastoral concern on how to reconstruct communities in our societies.’ Batista (1995:248) wys daarop dat die sendingopdrag van God aan sy kinders spesifiek om ’n helende en versorgende dimensie van die evangelie gaan. Hy skryf: ‘Mission is nurtured by a deep pastoral concern on how to reconstruct communities in our societies.’ Leer van ander: Om van andere te leer word van groter waarde beskou as die leer oor ander. Waar moeite gedoen word om van ander te leer, word stereotiperings, vooroordele en rassisme skerp belig en uitgedaag (Elmer 2006:98). Kommunikasie is hier baie belangrik. Vir Volf (1996:100) is die bevordering van vertroue vir die herstel van gebroke verhoudings in die samelewing onderhewig aan vier belangrike of noodsaaklike gebeurtenisse, naamlik ‘repentance’, ‘forgiveness’, ‘making space in oneself for the other’ en ‘healing of memory’.6 By kommunikasie gaan dit nie alleen om ’n poging om die idees en gedagtes van andere te leer ken nie, maar ook om dit te verstaan. Elmer (2006:99) wys op die belangrikheid van dialoog, vriendskap en solidariteit as deel van ’n lewenslange leerproses. Dit bring ons by die derde leerproses. Dit is egter belangrik om te besef dat waar vertroue bevorder word, dit op verskillende wyses in verskillende kulture na vore tree. Spesifieke handelings wat van vertroue in een kultuur getuig, kan baie maklik in ’n ander een skade aanrig. ’n Persoon wat byvoorbeeld laat vir ’n afspraak opdaag in ’n Westerse konteks, sal maklik as onbetroubaar beskou word. Hierteenoor sal sulke gedrag vanuit ’n Afrika-konteks as normaal beskou word, omdat mense dikwels ver afstande te voet moet aflê (Elmer 2006:81–82). Leer saam met ander: Om saam met ander te leer, is ’n redelik onbekende fenomeen. Elmer (2006:103) beskryf dit as ’n leerproses wat plaasvind ‘in relationship, in mutuality, in partnership where neither side is above or beneath’. Waar sodanige leer plaasvind, vind interaksie met respek plaas. Dit het wedersydse verryking tot gevolg. Situasies waarbinne verkeerde of foutiewe opvattings bestaan, moet egter met versigtigheid benader word (Elmer 2006:114). Vertroue Met sy beeld van ’n omhelsing wys Volf (1996:143–144) daarop dat, nadat die arms vir ’n omhelsing oopgemaak word, daar vir die ander gewag moet word om nader te kom. So ’n nederige wag, vra van ons om meer van die ander te leer en om hom of haar waarlik te ontmoet. Dit noem Elmer (2006:93) ‘nederige lering’ – die vermoë om belangrike inligting oor, van en saam met ander te leer. Verhoudings floreer waar vertroue bewerkstellig word. Vertroue impliseer ten diepste ’n verantwoordelikheid vir andere en ’n optrede in hulle belang. Elmer (2006:77–78) lig vier belangrike vereistes in die bevordering van vertroue uit: 1. In die eerste plek word vertroue alleen oor tyd bewerkstellig. Elmer (2006:77) beskryf dit as ‘small incremental steps over time’. Deur gedeelde ervarings tree mense in dieper verhoudings tot mekaar. ’n Goeie vertrekpunt lê byvoorbeeld in die aanleer van die taal van die ander. Leer oor ander: Wanneer ’n nuwe kultuur betree word, is dit nodig om meer oor die mense van daardie kultuur te leer. Hiervoor kan verskeie hulpbronne aangewend word. Ons kan byvoorbeeld meer oor die kultuur lees of selfs met mense gesels wat met sodanige kultuur vertroud is. ’n Groot gevaar wanneer oor ander geleer word, is egter die siening dat insig in ander mense binne ons verstaansvermoë is (Elmer 2006:94–95). Daar kan maklik gedink word dat ons genoeg oor andere weet om daarom tot hulle beste voordeel op te tree. Die uiteinde van so ’n ingesteldheid is ’n roekelose objektivering, waardeur ons hulle met ons wysheid, teenwoordigheid, antwoorde en hulpbronne probeer bedien. Net so lei dit maklik tot ’n stereotipering wanneer ons dink dat ons andere vanuit verskeie veralgemenings ken. 2. In die tweede plek vereis vertroue risiko’s, meestal emosioneel van aard. Botsings is onvermydelik, maar waar misverstande opgeklaar word en foute erken word, word vertroue aansienlik versterk (Elmer 2006:77). 3. In die derde plek eis vertroue ’n perspektiefverskuiwing – vanaf my perspektief na dié van die ander (Elmer 2006:77). Mense ervaar nie noodwendig vertroue op dieselfde wyse nie. Goeie mensekennis is dus onontbeerlik. 4. In die vierde plek moet vertroue gekoester word. Die Triniteit is die mees ideale model vir verbintenisse. Nie net staan die drie persone van die Godheid in ’n volkome eenheid nie, maar hulle tree ook dienooreenkomstig op (Elmer 2006:78). Vertroue Dit gaan nie in die eerste plek daarom om te doen wat reg is volgens ons eie kultuur nie, maar om kennis vanaf die plaaslike mense te verkry – om van hulle te leer, om hulle kulturele waardes te verstaan en hulle binne hul kultuur te ondersteun. By so ’n leerproses is daar nie ruimte vir ’n ‘ons- hulle’-onderskeid nie, maar dit gaan eerder om ’n solidariteit in die vorm van ‘ons’. Waar so ʼn solidariteit tot stand gebring word, baan dit die weg tot opregte verstaan. Dit is dus belangrik om te weet watter optredes vertroue bevorder en watter dit benadeel. Egte vertroue vereis ’n gewilligheid om te leer. Original Research Original Research Deur die ander met onvoorwaardelike liefde te aanvaar, word nie net nader aan mekaar beweeg nie, maar word ’n vertrouensverhouding ook moontlik. vorms van kennis maklik as ’n arrogante en onsensitiewe gesindheid ervaar word. Elmer (2006:92) wys daarop dat die sogenaamde ‘telling approach’ baie negatiewe uitwerkings in die vroeë sending gehad het. Openheid en gasvryheid Elmer (2006) skryf: The will to give ourselves to others and ‘welcome’ them, to readjust our identities to make space for them, is prior to any judgment about others, except that of identifying with them in their humanity. (bl. 29) The will to give ourselves to others and ‘welcome’ them, to readjust our identities to make space for them, is prior to any judgment about others, except that of identifying with them in their humanity. (bl. 29) In die Bybel vind ons talle oproepe tot openheid, veral in die vorm van gasvryheid (vgl. Rom 12:13; 16:23; Tit 1:8; 1 Pet 4:9; 3 Joh 6). Sodanige gasvryheid is volgens Keifert (1992:58) kenmerkend van God se selfopofferende, bevrydende teenwoordigheid en vra van ons om ook hierdie gesindheid te openbaar. In die Bybel vind ons talle oproepe tot openheid, veral in die vorm van gasvryheid (vgl. Rom 12:13; 16:23; Tit 1:8; 1 Pet 4:9; 3 Joh 6). Sodanige gasvryheid is volgens Keifert (1992:58) kenmerkend van God se selfopofferende, bevrydende teenwoordigheid en vra van ons om ook hierdie gesindheid te openbaar. If I extend to them hospitality, I reveal God’s beauty and grace. If I am uncharitable toward another person, I fail to honor the God who gave them dignity. Jesus’s identification with us is so intense that whatever touches us touches him. (bl. 44) Aan die hand van ’n ondersoek van Malcolm Gladwell, wys Elmer (2006:48) daarop dat die gemiddelde persoon tussen 2.4 en 4.6 sekondes neem om te besluit of hulle in http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v69i2.1250 Page 4 of 9 Page 4 of 9 Page 4 of 9 Original Research Original Research 6.Vir ʼn meer breedvoerige bespreking, vergelyk Volf (1996:113−139). Original Research Original Research van die naaste na vore tree vanuit verhoudingsbou met die naaste en dat dit selfs die maak van foute insluit. Diensbaarheid Elmer (2006:145) wys daarop dat naastediens impliseer om die naaste as ons gelyke te erken. Die proses van ’n interkulturele ontmoeting op die vlak van verhoudingsbou dan dus ook as diens beskryf word. • Aanvaarding. Dit is onmoontlik om ander te waardeer en te aanvaar indien hulle nie in jou teenwoordigheid welkom en veilig voel nie (Elmer 2006:151). Ten diepste vereis dit ’n openheid teenoor die ander. Opregte verstaan Waar mense nie mekaar verstaan nie, sal gedrag maklik as vreemd ervaar word en sal dit die beoogde verhoudings nadelig beïnvloed. Alhoewel so ’n verstaan in die meeste gevalle tyd neem, is dit belangrik om dit ook te bevorder selfs waar die blootstelling van korte duur is. Alhoewel Christelike diens nie gemeet kan word in terme van iets wat vir of aan iemand gedoen word nie, is daar wel een onveranderlike uitkoms in die bediening van die naaste. Volf (1996:147) wys daarop dat ’n ware omhelsing nie een of albei partye onveranderd kan laat nie. Christelike diens behoort gevolglik nie gemeet te word in terme van wat vir ’n ander gedoen word nie, maar veel eerder in terme van die verhoudings wat oor grense heen bewerkstellig word. Elmer (2006:126) skryf: ‘It’s hard to understand why people do what they do. Until we understand, it will be difficult to effectively communicate or to develop any meaningful relationships.’ Hierdie verstaan van die ander word op ’n besondere wyse vergestalt deur die losmaak van die arms na afloop van Volf se beeld van ’n omhelsing. Hy wys daarop dat ’n omhelsing nie ten doel het om ‘two bodies one’ te maak nie (Volf 1996:144). Veel eerder gaan dit by ’n omhelsing om mekaar te verstaan vanuit die bevordering van wedersydse respek. ’n Verstaan van die ander kan beslis nie net deur ’n enkele (eenmalige) omhelsing bewerkstellig word nie, maar verdere omhelsings word benodig. Volf (1996:145) skryf: ‘The end of an embrace is, in a sense, already a beginning of an embrace.’ Samevatting Vir die evaluering van interkulturele ontmoetings en gemeentelike sosiale betrokkenheid is Elmer se model van diensskap van groot waarde. Omdat gemeentelike sosiale betrokkenheid by nood veel eerder om die bevordering van verhoudingsbou behoort te gaan as om blote dienslewering, stel Elmer (2006:150–151) voor dat sy model eintlik van agter na voor benader moet word: • Diens. ’n Mens kan beswaarlik ’n ander bedien indien jy hom of haar nie verstaan nie. Net so kan versoening ook nie tot stand gebring word sonder ’n ontmoeting tussen die oortreder en die lydende party vir die verstaan van die omvang van ’n oortreding nie. Sonder die nodige verstaan, sal diens en/of versoening geforseerd en onopreg wees (Elmer 2006:150). By ’n opregte verstaan gaan dit dus om ’n ware kennismaking met die ander. Elmer (2006:136) beskryf dit as die ontwikkeling van ’n ‘double vision’: ‘… seeing the world through your own cultural lenses and also being able to see more and more clearly through the lenses of another culture’. Waar so ’n interaksie tussen individue bevorder word, baan dit nie net die weg tot ’n naderbeweeg aan mekaar nie, maar ook ’n meer effektiewe behoefte-identifisering, beplanning, implementering, bestuur en evaluering van ’n sosiale betrokkenheid (Schenk & Louw 1995:189). • Verstaan. ’n Mens kan nie ’n ander verstaan indien jy nie bereid is om van hom of haar te leer nie. Uiteindelik behoort daar saam geleer te word. Vir Elmer (2006:151) getuig ’n leerbare gesindheid van nederigheid en ’n gewilligheid om met ander te identifiseer. • Leer. Dit is baie moeilik om van ander te leer indien daar nie ’n vertrouensverhouding bestaan nie. Mense sal beswaarlik belangrike inligting met iemand deel wat hulle nie vertrou nie, veral nie in ’n multikulturele konteks nie (Elmer 2006:151). ’n Opregte verstaan van mekaar en elkander se omstandighede, leer ons om in mekaar se blydskap, hartseer en lyding te deel. ’n Opregte verstaan help daarom om mekaar meer effektief te bedien. ’n Opregte verstaan van mekaar en elkander se omstandighede, leer ons om in mekaar se blydskap, hartseer en lyding te deel. ’n Opregte verstaan help daarom om mekaar meer effektief te bedien. • Vertroue. Vertroue kan nie bevorder word indien daar nie aanvaarding is nie. Wanneer ander aanvoel dat jy hulle as waardige medemense waardeer, word vertroue moontlik (Elmer 2006:151). Gewilligheid om te leer Waar daar nie ’n sensitiwiteit bestaan vir die mense na wie uitgereik word en hulle leef- en werkswyse nie, kan bepaalde 6.Vir ʼn meer breedvoerige bespreking, vergelyk Volf (1996:113−139). http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v69i2.1250 Page 5 of 9 Original Research Original Research doi:10.4102/hts.v69i2.1250 7.ʼn Volledige uiteensetting van die metodologie asook die metode wat gebruik is om die gevallestudie te ondersoek, is in Ries (2012:106–121) verskaf. Die vrae vir die vraelyste is opgeneem in Ries (2012:200–212) en die vrae vir die onderhoude is in Ries (2012:214–222) verskaf. Original Research Original Research Original Research Original Research 2. ’n evaluering van die transformasievlak van verhoudings sodat prosesse of strukture tot stand gebring kan word. 2. ’n evaluering van die transformasievlak van verhoudings sodat prosesse of strukture tot stand gebring kan word. Ten opsigte van die geloofstatus van die proefpersone, het almal aangedui dat hulle gelowig is en dat hulle die Christelike geloof as geloofstradisie bely (Ries 2012:139, 141). 8.Hierdie betrokkenheid is nie slegs ʼn aanduiding van die betrokkenheid by die gemeenskapsprojek as organisasie nie, maar ook die betrokkenheid in die gemeenskap wat deur die onderskeie gemeenskapsprojekte bedien word. Openheid en gasvryheid Veranderingsagente: In terme van die bevordering van ’n openheid, het die meerderheid veranderingsagente aangetoon hoe belangrik ’n doelbewuste samesyn is met diegene na wie uitgereik word. In die tweede plek is die belangrikheid van ’n persoonlike ontwikkeling in die persoon self (die veranderingsagent) uitgelig. So ’n ontwikkeling is positief met die aanleer van spesifieke vaardighede verbind, byvoorbeeld luister- en beradingsvaardighede. Deur middel van vraelyste is die kwaliteit van die interkulturele ontmoeting tussen die veranderingsagente en die bemagtigdes gëevalueer (in terme van die ses elemente van ’n interkulturele ontmoeting), terwyl die onderhoude weer groter insig verskaf het aangaande die verhoudingsbou wat deur die gemeenskapsprojekte tot stand gekom het (in terme van die bevordering van sosiale transformasie). Bemagtigdes: Op soortgelyke wyse het die meerderheid bemagtigdes aangetoon hoe belangrik ’n doelbewuste samesyn is. Vir hulle is so ’n samesyn die beste bewerkstellig waar dit met ’n geloofs- of godsdienstige onderbou gepaard gegaan het. In die tweede plek het hulle gevoel dat daar nader aan mekaar beweeg is omdat hulle nie as passiewe agente gehanteer is nie, maar doelbewus betrek is om self diensbaar te wees. In die derde plek het hulle op die liefde, vriendelikheid en omgee gewys wat hulle vanuit die interaksie ervaar het. Aangesien die navorsing op persoonlike verbintenisse en verhoudings binne ’n interkulturele raamwerk fokus, het die betrokkenheid oor tyd die vernaamste kriterium gevorm waarvolgens die onderskeie proefpersone geïdentifiseer is. Wat die veranderingsagente betref, was die gemiddelde betrokkenheid8 8.5 jaar, die langste betrokkenheid was 24 jaar en die kortste 4 jaar. Drie van die proefpersone was langer as 10 jaar, vyf langer as 5 jaar, vier 5 jaar en drie 4 jaar betrokke (Ries 2012:138). Vraelyste Vraelyste is deur sowel die veranderingsagente as die bemagtigdes ingevul om die kwaliteit van die interkulturele ontmoeting te bepaal. Uit die terugvoer het konstruktiewe replikasie en saturasie duidelik geblyk (Ries 2012:148). Die replikasie of ooreenkomste het getoon dat die verskillende proefpersone ’n definitiewe bewustheid van die problematiek en komplekse aard van ’n interkulturele ontmoeting by gemeenskapsbetrokkenheid openbaar (Ries 2012:165). Die vraelyste wou in die eerste plek die interkulturele ontmoeting evalueer soos dit tussen die veranderingsagente en die bemagtigdes van die drie gemeenskapsprojekte tot stand kom. ’n Uiters positiewe benadering van die interkulturele ontmoeting is waargeneem. As deel van ’n empiriese studie is die interkulturele ontmoeting by drie Christelike gemeenskapsprojekte geëvalueer (Ries 2012:106). Die drie gemeenskapsprojekte wat ondersoek is, was Shiloh Synergy, Sarfat Community Projects en die Elsiesrivier Care Centre. Al drie gemeenskapsprojekte maak gebruik van ’n Christelike raamwerk vir betrokkenheid en is werksaam in die informele nedersettings van Wallacedene, Bloekombos en Klipheuwel, asook die woonbuurt van Leonsdale in Elsiesrivier. Om te bepaal op watter wyse hierdie projekte tot ’n interkulturele ontmoeting bydra, was dit belangrik dat hierdie projekte reeds vir ’n redelike tyd aktief of werksaam moes wees. Vyf jaar is geneem as ’n aanduiding van ’n redelik vlak van betrokkenheid en al drie gemeenskapsprojekte het aan hierdie kriterium voldoen (Ries 2012:16–17). Aan die hand van Elmer se sesvoudige model van ’n interkulturele ontmoeting, word ’n kernopsomming van die vraelyste se empiriese data verskaf en word dit uiteengesit volgens die terugvoer vanaf die veranderingsagente en bemagtigdes (Ries 2012:147–149). Dit was verder noodsaaklik om diegene wat vanuit ’n gemeentelike konteks by die onderskeie gemeenskapsprojekte betrokke is (die veranderingsagente) asook diegene wat deur die onderskeie programme bedien of gehelp word (die bemagtigdes), te betrek. Vraelyste sowel as onderhoude is in die ondersoek gebruik7 (Ries 2012:114). Volf (1996:146–147) skryf soortgelyk: • Openheid. Openheid verg van diegene in ’n ander kulturele raamwerk om uit hulle gemaksones te beweeg en volhoubare verbintenisse tot stand te bring in ’n konteks van kulturele verskille (Elmer 2006:151). In wese gaan dit hier om menswaardigheid, om elke persoon, ondanks verskille, as ’n beelddraer van God te sien. The equality and reciprocity that are the heart of embrace can be reached only through self-sacrifice (Mark 10:41–45), even if self- sacrifice is not a positive good, but a necessary via dolorosa in a world of enmity and indifference toward the joy of reciprocal embrace. In die lig van Jesus se onbaatsugtige aardse bediening, definieer Elmer (2006:146) diens as ‘the ability to relate to people in such a way that their dignity as human beings is affirmed and they are more empowered to live God-glorifying lives’. Die bediening van die naaste, vanuit ’n Christelike oogpunt, is dus baie meer as die voorsiening in een of ander nood of behoefte. Elmer (2006:148) skryf dat die beste bediening Hierdie ses elemente van ’n interkulturele ontmoeting, is verder aan die hand van navorsing (Ries 2012:106) vir die volgende getoets: 1. die onderskeiding van die prosesse en strukture van ’n interkulturele ontmoeting by Christelike gemeenskapsprojekte http://www.hts.org.za Page 6 of 9 Gewilligheid om te leer Veranderingsagente: Die veranderingagente het daarop gewys dat dit noodsaaklik is om diegene na wie uitgereik word beter te leer ken, en dat so ’n lering geskied langs die weg van ’n opregte sensitiwiteit en belangstelling in diegene na wie uitgereik word. Net soos by vertroue, het hulle ervaar dat egte lering alleen bevorder kan word waar die betrokkenheid oor ’n wesenlike tydsverloop geskied. Page 7 of 9 Original Research Original Research en stereotipes), na hulle mening, die beste hanteer is wanneer ’n besondere band of verbintenis tot stand gebring is. Hulle het dit as ’n ‘familie-gevoel’ beskryf. Vertroue Veranderingsagente: Die meerderheid veranderingsagente het daarop gewys dat hulle gevoel het dat hulle onderlinge vertroue die beste bevorder het deur hulle Christenskap uit te leef, hetsy deur doelbewuste geestelike byeenkomste of deur hulle eie Christelike voorbeeld. Aansluitend hierby het hulle gemeen dat die betrokkenheid oor ’n wesenlike tydsverloop ’n groot verskil in die bevordering van vertroue gemaak het. Bemagtigdes: Die meerderheid bemagtigdes ervaar dat die grootste waarde wat die verteenwoordigde gemeenskapsprojek in hulle lewens toegevoeg het, die bevordering van hulle selfvertroue en ’n innerlike genesing was. Groot klem is geplaas op die bemagtiging om die gemeenskap te gaan verbeter. In die tweede plek is ’n besondere geestelike groei of ondersteuning uitgelig, en in die derde plek die waarde van opregte vriendskap. Bemagtigdes: Al die bemagtigdes het daarop gewys dat hulle die verteenwoordigde gemeenskapsprojek vertrou en dat hierdie vertroue spesifiek bevorder is wanneer hulle ’n opregte besorgdheid vir die gemeenskap ervaar het en wanneer die uitreik op ’n eerlike en deursigtige wyse na vore getree het. Die feit dat die terugvoer van die vraelyste9 (van die veranderingsagente sowel as die bemagtigdes) in ’n groot mate by mekaar aangesluit het, wys daarop dat ’n ware interkulturele ontmoeting tussen hierdie drie Christelike gemeenskapsprojekte tot sy reg gekom het. Die betrokkenheid oor tyd, die opregte belangstelling in mekaar, asook die Christelike raamwerk van die onderskeie projekte, het ’n wesenlike verskil gemaak. Diensbaarheid Veranderingsagente: Die meerderheid veranderingsagente het aangetoon dat die bevordering van mense se menswaardigheid en die aandag aan hulle emosies en selfontwikkeling die meeste tydens gemeenskapsbetrokkenheid ontbreek, en daarom groter aandag verdien. Tweedens is die belangrikheid van die bevordering van ’n verhouding met God (as ’n evangeliseringstaak) uitgelig. 9.Vir ʼn meer volledige uiteensetting van die terugvoer van die vraelyste, vergelyk Ries (2012:224−246). 10.Vir ʼn meer volledige uiteensetting van die terugvoer van die onderhoude, vergelyk Ries (2012:248−266). Onderhoude Ter aanvulling van hierdie positiewe antwoord op die ervaring van die interkulturele ontmoeting by gemeenskapsprojekte, was dit nodig om verder ondersoek in te stel aangaande die interkulturele ontmoeting en te bepaal of die betrokkenheid by die onderskeie Christelike gemeenskapsprojekte tot ’n sosiale transformasie gelei het. Sodanige transformasie is deur semi-gestruktureerde onderhoude10 gemeet in terme van die volgende uitkomste: Bemagtigdes: Al die bemagtigdes het gewys op die belangrikheid om by mekaar te leer – diegene wat uitreik en diegene na wie uitgereik word. Volgens hulle het so ’n gesamentlike leer die beste na vore getree indien dit saamgeval het met spesifieke sosialiseringsgeleenthede (bo en behalwe die projek). Hulle het ook aangevoer dat sodanige leer van mekaar effektief deur gesamentlike Christelike byeenkomste beliggaam is en ook daar waar daar ’n belangstelling in mekaar vanuit die verskillende projekte ervaar is. 1. ’n meer spontane of opregte besorgdheid oor die behoeftes van die naaste asook ’n geloofsverryking (motivering vir betrokkenheid) Aanvaarding Wat die bemagtigdes betref, was die gemiddelde betrokkenheid 7.8 jaar, die langste betrokkenheid was 15 jaar en die kortste 3 jaar. Vyf van die proefpersone was 10 jaar en langer betrokke, vyf langer as 5 jaar, een 5 jaar, een 4 jaar en drie 3 jaar betrokke (Ries 2012:140). Veranderingsagente: In die bewerkstelliging van aanvaarding, het die meerderheid veranderingsagente aangetoon dat agendas, stereotipes en vooroordele van die grootste uitdagings is by die uitreik na ’n ander gemeenskap. Tweedens is ’n gevoel van wantroue beskryf, en derdens die struikelblok van taalverskille. Bemagtigdes: Die meerderheid bemagtigdes het aangetoon dat die afstand wat maklik na vore tree by ’n gemeenskapsgebaseerde uitreik (bv. uitdagings soos agendas http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v69i2.1250 Page 7 of 9 Dit het die navorser tot die volgende gevolgtrekking gelei: Dit het die navorser tot die volgende gevolgtrekking gelei: Christelike betrokkenheid in ’n ander kulturele konteks vereis die doelbewuste implementering van geestelike byeenkomste, wat inhoudelik ook as evangelisering vertolk kan word. Dit behoort die ware vertrekpunt of motivering vir alle betrokkenheid te wees (Ries 2012:166). Christelike betrokkenheid in ’n ander kulturele konteks vereis fisieke teenwoordigheid waar dit nie primêr om ’n projekgedrewe oriëntering gaan nie, maar eerder die skep van nie-bedreigende blootstellingsgeleenthede en evangelisasie (Ries 2012:167). Ook in terme van die tweede uitkoms, naamlik dat Christelike betrokkenheid tot ’n hoër vlak van betrokkenheid bydra, is ontdek dat verhoudingsbou doelbewus nagestreef moet word. Vir die veranderingsagente was projekte eintlik ’n sekondêre faktor en val die klem veel eerder op verhoudingsbou en die bevordering van menswaardigheid en die bemagtiging van individue (Ries 2012:151−152). Die bemagtigdes het ook gevoel dat die Christelike betrokkenheid, in die eerste plek om ’n opregte belangstelling in die individu behoort te gaan, en dat dit van hulle vra om self ook verantwoordelikheid te aanvaar (Ries 2012:156). Page 8 of 9 Original Research Original Research Bogenoemde het die navorser tot die volgende gevolgtrekking gelei: Bogenoemde het die navorser tot die volgende gevolgtrekking gelei: Dit het die navorser tot die volgende gevolgtrekking gelei: Dit het die navorser tot die volgende gevolgtrekking gelei: Christelike betrokkenheid in ’n ander kulturele konteks vra om die doelbewuste ondersteuning van diegene wat uitreik, bo en behalwe die fisieke of materiële ondersteuning van die projek. Diegene wat uitreik, gee juis ‘arms en bene’ aan ’n gemeente se getuienistaak en behoort daarom deur die gemeente materieel en geestelik ondersteun te word (Ries 2012:167). Christelike betrokkenheid in ’n ander kulturele konteks vereis ’n definitiewe morele of spirituele oortuiging in die bevordering van diensbaarheid (aan die kant van diegene wat betrokke wil raak) en die vestiging van ’n gemeenskap van omgee (Ries 2012:166). Ten opsigte van die tweede uitkoms, naamlik dat ’n Christelike betrokkenheid tot ’n hoër vlak van betrokkenheid bydra, is aangetoon dat die invloed van geloof nie in die betrokkenheid oorgesien mag word nie. Vir die veranderingsagente behoort die holistiese evangeliseringstaak die mees sentrale plek by enige vorm van Christelike diens in te neem (Ries 2012:151). Eweneens wys die bemagtigdes daarop dat die Christelike gemeenskapsprojekte tot ’n definitiewe versterking van hulle geloof bygedra het en hulle tot diens aangespoor het (Ries 2012:155). Ten opsigte van die derde uitkoms, naamlik dat ’n meer volhoubare betrokkenheid vanuit die Christelike betrokkenheid tot stand kom, het die veranderingsagente ook aangetoon dat daar ’n groot geleentheid vir gemeentes bestaan om op ’n fisieke of konkrete vlak betrokke te raak. Saam met die aanleer van vaardighede is die skep van spontane (nie-bedreigende) blootstellingsgeleenthede en ’n geestelike versorging van die projek (intersessie) uitgelig (Ries 2012:153). Op soortgelyke wyse het die bemagtigdes op die belangrikheid van Christelike getuienis (evangelisasie) gewys asook hulle fisieke teenwoordigheid (Ries 2012:157). Opregte verstaan 2. ’n vorm van diens of betrokkenheid wat op die totale mens gerig is (omvang van betrokkenheid) Veranderingsagente: Die meerderheid veranderingsagente het ervaar dat hulle betrokkenheid (in die vorm van spesifieke projekte) hulle siening van diegene na wie uitgereik word, op ’n positiewe wyse verander het. Die oorgrote meerderheid het getuig dat hulle diegene na wie uitgereik word, beter leer verstaan het en dat ’n besondere vorm van empatie vir hulle tot stand gekom het. 3. ’n meer volhoubare betrokkenheid (standhoudende ondersteuning). In terme van die eerste uitkoms, naamlik dat ’n meer spontaneof opregte besorgdheid tot stand kom, het die onderhoude met veranderingsagente aangetoon dat die betrokkenheid sterk gemotiveer was deur ’n roeping van God en die passie of bevrediging om te kan help (Ries 2012:150). Op soortgelyke wyse het die meerderheid bemagtigdes daarop gewys dat hulle betrokkenheid die gevolg was van geestelike bearbeiding of evangelisering en die begeerte om ’n verskil in hulle eie gemeenskap te gaan maak (Ries 2012:154–155). Bemagtigdes: Al die bemagtigdes het ervaar dat die betrokkenheid by spesifieke projekte hulle siening van diegene wat na hulle gemeenskap uitreik, in ’n positiewe rigting laat verander het. Almal het verder aangedui dat hulle verstaan wat die verteenwoordigde gemeenskapsprojek in hulle gemeenskap wil bereik. In die eerste plek is ’n begeerte om die gemeenskap te verbeter genoem, in die tweede plek ’n besorgdheid oor kinders en gelyk daarmee die geestelike bearbeiding van die gemeenskap. 9.Vir ʼn meer volledige uiteensetting van die terugvoer van die vraelyste, vergelyk Ries (2012:224−246). http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v69i2.1250 Page 8 of 9 Gevolgtrekking Daar is tans ’n debat aan die gang of geloofsgroepe wel effektiewe diensverskaffers in die samelewing kan wees. Goldsmith (2002:121) wys byvoorbeeld daarop dat daar al hoe meer besef word dat ’n holistiese uitreik noodsaaklik is, waardeur aan die fisieke en geestelike behoeftes van die mens in ’n gesonde relasie aandag gegee word. Dit benodig ’n vorm van verhoudingsbou oor kulturele grense heen, waar veranderingsagente en bemagtigdes in ’n dinamiese relasie gebring word om mekaar wedersyds te bedien. Mededingende belange Die outeurs verklaar dat hulle geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hulle nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Die empiriese studie het bevestig dat Christelike gemeenskapsprojekte tot ’n besondere solidariteit en bondgenootskap met die samelewing se gemarginaliseerdes bydra. By sulke Christelike gemeenskapsprojekte gaan dit in die eerste plek nie om ‘iets’ wat vir of aan iemand gedoen word nie, maar eerder om die bevordering van ’n gevoel van saambehoort en omgee (Ries 2012:166–167). Outeursbydrae Die navorsing vir die artikel is gedoen deur J.R. (Universiteit van Stellenbosch) onder leiding van H.J.H. (Universiteit van Stellenbosch). Dit is gebaseer op J.R. se doktorale proefskrif en daar is saamgewerk in die verwerking daarvan in artikelvorm. Dit beteken egter nie dat alle liefdadigheidswerk noodwendig verkeerd of onnodig is nie. Daar is wel kontekste waarbinne sulke werk betekenisvol en selfs noodsaaklik is (vgl. Swart 2006:205). Dit beteken veel eerder dat die kerk opgeroep word om nie sy vertrekpunt vir betrokkenheid by nood- en/ of hulpverlening te vind nie. Page 9 of 9 Page 9 of 9 Original Research Original Research die armes gaan doen nie? Die vraag moet eerder wees: Hoe moet ek en my gemeente na ons naaste uitreik met wie ons as Christen so baie in gemeen behoort te hê? verhoudingsbou waarbinne diegene na wie uitgereik word, bemagtig word en hulle menswaardigheid verhoog word (Ries 2012:167). Literatuurverwysings August, K.Th., 2000, ‘Facilitating People-Centred Participatory Development as a Faith Based Organization’, Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif 41 (March & June). Batista, I., 1995, ‘God’s people in civil society’, in R. Koegelenberg (ed.), The reconstruction and development programme (RDP): The role of the church, civil society and NGOs, pp. 223−249, The World Council of Churches (WCC) Programme Unit III, EFSA, Bellville. Ware nood- en hulpverlening benodig nie alleen ’n transformasie of ommekeer van fisiese omstandighede nie, maar ook ’n transformasie van gesindheid. Deur die uitreik na die naaste, word nie net diegene na wie uitgereik word se menswaardigheid verhoog nie, maar veranderingsagente ontwikkel ook ’n groter sensitiwiteit vir diegene in nood. Bevans, S.B. & Schroeder, R.P., 2004, Constants in context: A theology of mission for today, Orbis Books, New York. Elmer, D.H., 2006, Cross-cultural servanthood: Serving the world in Christlike humility, IVP Books, Downers Grove. Goldsmith, S., 2002, Putting faith in neighborhoods: Making cities work through grassroots citizenship, Hudson Institute, Noblesville. Instituut vir Geregtigheid en Versoening (IGV), 2009, SA reconciliation barometer survey report 2009, besigtig 08 Desember 2010, by http://www.ijr.org.za/about- us.php Die klem van ’n gemeentelike betrokkenheid by armoede behoort veel eerder te val op wat Swart (2006:197) noem ’n ‘spiritual renewal and deepening on which such a comprehensive transformation depends’. Keifert, P.R., 1992, Welcoming the stranger: A public theology of worship and evangelism, Fortress Press, Minneapolis. Kotze, D.A., 1997, Development administration and management: A holistic approach, Van Schaik, Pretoria. Ries, J., 2012, ‘Koinoniale en diakonale gestaltes van die missionale gemeente binne ’n konteks van multi-kulturaliteit’, DTh proefskrif, Departement Praktiese Teologie en Missiologie, Universiteit van Stellenbosch. By sodanige ‘geestelike herlewing’ speel evangelisasie steeds ’n deurslaggewende rol. Nie net gaan dit om ’n evangelisering van diegene na wie uitgereik word nie, maar ook die doelbewuste skep van ’n ruimte om geëvangeliseer te word deur diegene na wie uitgereik word. Saayman, W., 1990, ‘Intercultural Evangelisation’, Missionalia 18(3), 308−319. Samuel, V. & Sugden, C., 1987, The church in response to human need, Eerdmans, Grand Rapids. Schenk, C. & Louw, H., 1995, ‘People-centred community development’, in R. Koegelenberg (ed.), The Reconstruction and Development Programme (RDP): The role of the church, civil society and NGOs (ed.), The WorldCouncil of Churches (WCC) Programme Unit III, pp. 175−195, EFSA, Bellville. Elmer (2006:148) skryf: ‘Servanthood ... is, after all, an attitude that, when embedded within us, finds an appropriate way to express itself in every situation.’ Shaw, R.D. Erkenning Mededingende belange the counterpoint to a contemporary society characterised by hard, macho (male) culture, aggression and egoism ... to [a] new meaningful expressions of thinking, living, doing and relating in society as a whole. (bl. 230−231) the counterpoint to a contemporary society characterised by hard, macho (male) culture, aggression and egoism ... to [a] new meaningful expressions of thinking, living, doing and relating in society as a whole. (bl. 230−231) Literatuurverwysings & Van Engen, C.E., 2003, Communicating God’s word in a complex world: God’s truth or hocus pocus?, Rowman & Littlefield Publishers, New York. Swart, I., 2006, The churches and the development debate: Perspectives on a fourth generation approach, Sun Press, Stellenbosch. Trinity Evangelical Divinity School, 2012, Duane H. Elmer, PHD, viewed 17 February 2012, from web.tiu.edu/divinity/academics/faculty/Elmer Die vraag by Christelike uitreike na behoeftige gemeenskappe behoort dus nie te wees: Wat moet ek of my gemeente vir Volf, M., 1996, Exclusion and embrace: A heology exploration of identity, otherness, and reconciliation, Abingdon Press, Nashville. Dit het die navorser tot die volgende gevolgtrekking gelei: Vir die evaluering van so ’n interkulturele ontmoeting, is Elmer se model van Christelike diensskap van groot waarde. Die belangrikheid van verhoudingsbou tesame met ’n Christelike uitreik in ’n ander kultuur, is ook sterk vanuit die navorsing belig. Die Christelike onderbou van die onderskeie gemeenskapsprojekte het by die empiriese studie, ’n definitiewe rol gespeel in die betrokkenheid, die omvang van die betrokkenheid en die volhoubaarheid van die projekte (Ries 2012:150, 154–155). Christelike betrokkenheid in ’n ander kulturele konteks behoort te gaan om die bevordering van verhoudings tussen diegene wat uitreik en diegene na wie uitgereik word. In hierdie verband is die bevordering en/of implementering van projekte gerig op die vestiging van egte menswaardigheid (Ries 2012:166). In terme van die derde uitkoms, naamlik dat ’n meer volhoubare betrokkenheid vanuit die Christelike betrokkenheid tot stand kom, is ontdek dat benewens die persoonlike motiverings om betrokke te bly, meer aandag gegee kan word aan die gemeentelike ondersteuning van diegene wat uitreik (Ries 2012:167). Die veranderingsagente was grootliks verdeeld ten opsigte van die ondersteuning wat hulle vanuit hulle tuisgemeente ontvang. ’n Gelyke aantal veranderingsagente het aangetoon dat hulle fisiek of materieel ondersteun word, terwyl ander glad nie ondersteun word nie en/of onseker is oor die ondersteuning (Ries 2012:153). Hierdie gevolgtrekkings het die teorie versterk dat ’n Christelike of gemeentelike betrokkenheid ruim geleenthede bied vir die holistiese groei van al die individue (veranderingsagente en bemagtigdes) wat daarby betrokke raak. Vanuit die oogpunt van ’n interkulturele ontmoeting, is ’n wesenlike skuif waarneembaar vanaf ’n primêre besorgdheid oor nood en/of hulpverlening na ’n vorm van doi:10.4102/hts.v69i2.1250 http://www.hts.org.za http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v69i2.1250 http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v69i2.1250 doi:10.4102/hts.v69i2.1250 http://www.hts.org.za

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1250/3267

Afrikaans

Original Research Original Research Page 1 of 8 Original Research Original Research Page 1 of 8 Original Research Original Research Page 1 of 8 Die openingsakkoord Ons is albei ampsdraers in die NHKA, ‘n kerk wat in die huidige tydsgewrig in ‘n maalkolk van politieke en teologiese spanning vasgevang is. My voorganger, die eerste hoof van die Hervormde Teologiese Kollege, prof. dr T.F.J. Dreyer, het die oorsaak van hierdie maalkolk uitgewys as die ‘kwantumsprong’ (Van Aarde & Dreyer 2011:8) wat die NHKA gemaak het om die evangeliese eis te gehoorsaam om ‘n inklusiewe missionale kerk vir die toekoms te wees. Dit vorm die subteks van al drie homilieë – ‘n subteks wat tussen die reëls gelees en self ingevul sal moet word. Dit is gepas om in ‘n huldigingsbundel ter ere van ‘n Ou-Testamentikus met ‘n homilie uit die Ou Testament te begin. Die eerste van die drie note in die akkoord is ‘n homilie wat gelewer is by geleentheid van die opening van die Hervormde Teologiese Kollege. Dit teks was uit die Ou Testament, naamlik uit Jeremia 28. Die tema was dié van die ‘ware/valse profeet’. Tydens die legitimasieplegtigheid was die teks vir die homilie, die tweede noot in die akkoord van drie, uit Matteus 24. Dit is ‘n gedeelte met ‘n duidelike Ou-Testamentiese motief as dekor waarin kerk en wêreld ‘encountered Christ in the persons of those suffering Christians who have faithfully carried out their mission to the world’ (Garland 2003:240). Die derde noot in die akkoord van drie, die kanselrede op Palmsondag 2012, het ‘n eweneens sterk Ou-Testamentiese agtergrond. Die tema is, soos in die geval van die ander twee homilieë, oor keuse en die motief kom uit Lukas 23, spesifiek Jesus se laaste kruiswoorde. © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. How to cite this article: Van der Merwe, J.C., 2012, ‘‘n Homilie oor geloofsonderskeiding in ‘n akkoord van drie’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 68(1), Art. #1259, 8 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v68i1.1259 Die openingsakkoord Op 01 Januarie 2012 het ek die benoeming as nuwe hoof van die Hervormde Teologiese Kollege (HTK) aan die Fakulteit Teologie, Universiteit van Pretoria, aanvaar. Binne die eerste maande was ek verantwoordelik vir drie openingsredes wat in die vorm van homilieë aangebied is. Die eerste was ‘n preek waarmee die akademiese jaar van die HTK op 15 Februarie 2012 geopen is. Die tweede geleentheid was die legitimasieplegtigheid van pas afgestudeerde studente van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (NHKA) waartydens hulle as proponente van die NHKA beroepbaar gestel is. Dit was ‘n kanselrede binne ‘n akademiese konteks. Die derde geleentheid, op 01 April 2012, was ‘n Palmsondagerediens waartydens ek op uitnodiging van die Kerkraad van die Nederduitsch Hervormde Gemeente Pretoria-Oos die prediking waargeneem het. How to cite this article: Van der Merwe, J.C., 2012, ‘‘n Homilie oor geloofsonderskeiding in ‘n akkoord van drie’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 68(1), Art. #1259, 8 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v68i1.1259 Hierdie drie kanselredes was my eerste formele optredes in my hoedanigheid as hoof van die HTK. Soos die drie note ‘n musiekakkoord vorm, vorm hierdie drie redes ‘n eenheid. Die eerste homilie in die akkoord van drie word opgedra aan ‘n gewaardeerde kollega, prof. dr P.M. Venter, hoogleraar Ou-Testamentiese Wetenskap, by geleentheid van sy emeritaatsaanvaarding. Sy vertrek en my begin geskied nie in ‘n vakuum nie. Ons is albei ampsdraers in die NHKA, ‘n kerk wat in die huidige tydsgewrig in ‘n maalkolk van politieke en teologiese spanning vasgevang is. My voorganger, die eerste hoof van die Hervormde Teologiese Kollege, prof. dr T.F.J. Dreyer, het die oorsaak van hierdie maalkolk uitgewys as die ‘kwantumsprong’ (Van Aarde & Dreyer 2011:8) wat die NHKA gemaak het om die evangeliese eis te gehoorsaam om ‘n inklusiewe missionale kerk vir die toekoms te wees. Dit vorm die subteks van al drie homilieë – ‘n subteks wat tussen die reëls gelees en self ingevul sal moet word. Hierdie drie kanselredes was my eerste formele optredes in my hoedanigheid as hoof van die HTK. Soos die drie note ‘n musiekakkoord vorm, vorm hierdie drie redes ‘n eenheid. Die eerste homilie in die akkoord van drie word opgedra aan ‘n gewaardeerde kollega, prof. dr P.M. Venter, hoogleraar Ou-Testamentiese Wetenskap, by geleentheid van sy emeritaatsaanvaarding. Sy vertrek en my begin geskied nie in ‘n vakuum nie. ‘n Homilie oor geloofsonderskeiding in ‘n akkoord van drie Author: J. Christo van der Merwe1 Affiliation: 1Reformed Theological College, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Christo van der Merwe Email: christo.vandermerwe@ up.ac.za Postal address: Private Bag X20, Hatfield 0028, Pretoria, South Africa Dates: Received: 25 Apr. 2012 Accepted: 08 June 2012 Published: 22 Aug. 2012 How to cite this article: Van der Merwe, J.C., 2012, ‘‘n Homilie oor geloofsonderskeiding in ‘n akkoord van drie’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 68(1), Art. #1259, 8 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v68i1.1259 Author: J. Christo van der Merwe1 Affiliation: 1Reformed Theological College, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Christo van der Merwe Email: christo.vandermerwe@ up.ac.za Postal address: Private Bag X20, Hatfield 0028, Pretoria, South Africa Dates: Received: 25 Apr. 2012 Accepted: 08 June 2012 Published: 22 Aug. 2012 How to cite this article: Van der Merwe, J.C., 2012, ‘‘n Homilie oor geloofsonderskeiding in ‘n akkoord van drie’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 68(1), Art. #1259, 8 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v68i1.1259 Author: J. Christo van der Merwe1 A homily on discernment of faith in a chord of three. This article reflects on discernment as a key Christian faith practice of the believing community that wants to live according to its vision and mission as articulated in 1 Peter 2:21: To this you were called, because Christ suffered for you, leaving you an example, that you should follow in his steps. This homily is presented as a chord consisting of three notes that entices the readers to contribute their own harmonies – to witness to their own contexts of tension between true and false prophecy, to choose for God’s presence in Jesus Christ and to perservere as followers of Jesus amid the coldness and cruelty of this world. These disciples choose Jesus in spite of the chaos in their own lives and in their world. A similar choice was made by one of the criminals on the cross alongside Jesus (Lk 23:42). The three notes that make up the chord are: discernment on the basis of the Bible with the guidance of the Holy Spirit in order to distinguish the will of God for the road ahead. Original Research Original Research kort en kragtig (Jer 28:13−14): ‘Gananja jy breek houtjukke stukkend, maar in die plek daarvan sal jy ysterjukke dra. Die oordeel oor julle sal nie afneem nie, maar groter word.’ Hy gaan voort (Jer 28:15−16): ‘Gananja jy gaan die eerste wees wat getref word. Voor die einde van dié jaar gaan jy dood wees.’ die een kant staan Gananja, seun van Assur uit Gibeon en aan die ander kant Jeremia, seun van Hilkia, uit Anatot. Dit is ‘n konfliksituasie. Gananja is eerste aan die woord. Hy verkondig ‘n positiewe boodskap van hoop: Luister Israel, die Here gaan die juk van Babel van julle nek afhaal en dit stukkend breek. Nog net twee jaar en al die voorwerpe wat koning Nebukadneser hier uit die tempel weggevoer het, sal teruggebring word, so-ook koning Jojagin van Juda en al die ballinge van Juda. Die Here sal dit doen. (Jer 28:2−4) Profeet kom teen profeet te staan, godsman teen godsman. Dit is ‘n kwessie van ‘bevestig’ en ‘kritiseer’ (Van der Westhuizen 2008:191). ‘So sê die Here die Almagtige die God van Israel,’ sê die een. ‘So sê die Here, die Almagtige die God van Israel,’ sê die ander een. Watter God praat met watter profeet? Of praat God hier teen God? Dit is duidelik nie ‘n maklike vraag om te beantwoord nie. Elke mens wat geroep is om die Woord van die Here te verkondig, worstel met die vraag of dit die eie menslike woorde of die Here se boodskap is wat hier uitgespreek word. Watter kriteria kan aangewend word om God se woord van mensewoorde te onderskei? Volgens Van der Woude (1970:13−20) is daar in die Ou Testament self meer as een kriterium wat gebruik kan word om tussen ware en valse profesie te onderskei. Myns insiens is daar drie moontlike maatstawwe. Om ‘n antwoord te ken, sal egter nie noodwendig die spanning ontlont nie. Dit laat waarskynlik eerder die spanning toeneem. So ‘n verblydende boodskap behoort die hoorders opgewonde te stem. Hierdie soort boodskap berus op ‘n sterk teologiese tradisie, genaamd die Sionstradisie (kyk na Roberts 1973). Hiervolgens sal die Here, die Almagtige, die God van Israel, self die volk in Sion, in Jerusalem, bymekaar bring. Profete het die boodskap reeds voorheen verkondig. Skaars ‘n eeu tevore het ‘n groot figuur soos Jesaja feitlik dieselfde gesê. Original Research Original Research Yates (2009:1 van 32) wys daarop hoe Jesaja se vooruitskoue op die herstel van Sion ‘captured the human imagination and expressed the longings of the human heart’ en argumenteer verder dat dit ‘also had a major influence in shaping the Christian vision’. Hierdie ‘visie’ kan beskryf word as ‘n ‘willingness to live with tension’ (Yates 2009:32 van 32). Soos die profete voor hom, bevestig Gananja dus dat God genadig teenoor die volk sal optree. Volgens die Suid- Afrikaanse teoloog, Dirkie Smit (1985:99), is die spanning daarin geleë ‘dat daar eintlik geen verskil tussen Gananja en Jeremia is nie.’ Hy haal Aalders (1934) soos volg aan: In die eerste plek sou die onderskeid tussen die ware en die valse profeet alleen met die loop van tyd duidelik word. Die gang van die geskiedenis sal Gananja as die valse profeet en Jeremia as die ware profeet uitwys. Dit is egter ‘n skrale troos vir die leser, want dit sou beteken dat ‘n mens eers oor ‘n lang tydperk sal kan onderskei of dit God se woord of mensewoord was. Hannanja moet natuurlijk van zekerheid ... ten volle overtuigd zijn geweesd ... zelf moeten wij verder gaan en aannemen dat hij ook inderdaad zijn rotsvaste overtuiging voor een door God gewerkte hield, in de bezieling van zijn persoonlijke een Goddelijke openbaring zag. In zoverre bestaat er geen enkele reden om de goede trouw van zulk een man in twijfel te trekken. Hij misleide anderen, maar in eerste plaats zigzelf. (bl. 88) ‘n Tweede moontlikheid is om die dogmatiese inhoud van wat die profete sê, te ondersoek. Gananja verkondig ‘n vinnige oplossing. Hy sê: ‘Gryp die swaard, breek self die juk van Babel!’ Jeremia, aan die ander kant, verkondig ‘n stadige, pynlike oplossing. Hy sê: ‘Laat die oordeel van die Here oor ons gaan, dan sal Hy self vir ons ‘n toekoms bewerkstellig.’ Selfregverdiging staan hier teenoor Goddelike regverdiging, eie beleid teenoor God se genade. Die naam Gananja, wat beteken ‘die Here is genadig’, is ironies. Gananja het sy preek tot ‘n dramatiese hoogtepunt gevoer. Hy vat die houtjuk wat Jeremia as simbool gedra het en breek dit stukkend. Sy preek eindig op ‘n dramatiese noot. Sy optrede is so indrukwekkend dat Jeremia feitlik niks daartéén kan sê nie. Jeremia se eerste woord is ‘amen’, wat iets soos ‘mag dit so wees’ beteken. Die eerste noot: Jeremia 28:1−17 Jeremia 28 is wat Crenshaw (1983:172–129) noem ‘‘n lewende tradisie’. Dit is asof die leser getuie word van die toneel waarin formidabele profete teenoor mekaar te staan kom. Aan doi:10.4102/hts.v68i1.1259 doi:10.4102/hts.v68i1.1259 http://www.hts.org.za Original Research Original Research Die leser weet nie of dit opreg of sarkasies bedoel is nie. Van Selms (1974:46) stel dit soos volg: ‘Door ‘Amen’ (‘stellig!’) betuigt men zijn instemming met een vloek, een bevel of een doxologie en neemt deze voor eigen rekening’. Volgens Van Selms sou Jeremia waarskynlik graag wel wou hê dat Gananja se profesie bewaarheid word, ook al sou dit ten koste van sy eie reputasie wees. Hierdie teenstelling het telkens in die kerkgeskiedenis opgeduik. Paulus staan byvoorbeeld teenoor die dwaalleraars in Galasië. In die Romeine-brief verwys Paulus na die eiegeregtigheid van sy volksgenote wat teenoor die geregtigheid van God staan. Later in die geskiedenis kom Pelagius en Augustinus teenoor mekaar te staan (vgl. Bakhuizen van den Brink 1967.I:260−262). Nog later is dit die konflik tussen Rome en die Reformasie (vgl. Bakhuizen van den Brink 1967.III:11e.v.). Dit is maar enkele voorbeelde uit die geskiedenis. Dan stel Jeremia egter sy saak: Original Research Original Research Die derde moontlikheid is dat die onderskeid tussen die twee profete in hulle tydsberekening lê. Gananja lees die tyd verkeerd. Hy misgis hom met die uur. Die inhoud van sy boodskap is in orde, maar dit word op die verkeerde tydstip gebring. Hy roep ‘vrede, vrede’ terwyl God se uur vir vrede nog nie aangebreek het nie. Hy spreek tydlose waarhede uit, maar doen dit ontydig en daarom is dit vals. Hy verkondig ‘n teologie wat in die verlede ‘n goeie teologie was vir die tyd, maar in sy mond verword dit tot ideologie (kyk Smit 1985:102−104). Die waarheid word so goed soos fiksie. Jesus se reaksie is egter vir die hoorders en lesers skokkend en onverwags: ‘Julle sien al hierdie dinge? Dit verseker Ek julle: Hier sal nie een klip op die ander bly nie; alles sal afgebreek word’ (Matt 24:2). Sy volgelinge wil weet wanneer al hierdie dinge gaan gebeur en wat die tekens van Jesus se koms en van die einde van die wêreld sal wees. Jesus begin sy rigtinggewende gesprek met ‘n waarskuwing: Pasop dat niemand julle mislei nie. Daar sal baie disinformasie en leuens en misleiding wees. Hierdie ‘pasop’ word in vers 6 herhaal: Daar is ‘n tweede gevaar. Dit is die gevaar van verskrikking, van angstigheid en van die vrees vir wat mag kom. Disinformasie verlei en vrees verlam. Albei het afbrekende gevolge vir enige saak. Die natuurlike menslike reaksie sou wees om simpatie met Gananja te hê. Mense wil God nie altyd graag in hulle uur hê nie. Mense is geneig om ‘n werklike ontmoeting met God van aangesig tot aangesig steeds te probeer ontwyk. Mense voel dikwels gemakliker met die formele Woord van God, solank dit by woorde bly, niks van mense verg nie en hulle doen en late goedkeur. Solank die woord van God sê wat mense wil hoor, is hulle tevrede. Die lys van sake wat die dissipels in die toekoms te wagte kan wees, is egter beangstigend en verwarrend: valse Christusse, die rumoer van oorloë en gerugte van oorloë, die een nasie wat teen ‘n ander te staan kom, die een koninkryk teen ‘n ander, hongersnode, aardbewings, vervolgings, afvalligheid, verraad, haat, valse profete, minagting van die wet van God en die liefde wat by baie verkoel. Dis is hoe die eindtyd sal wees. Katastrofe na katastrofe sal mense en hulle leefwêreld soos skokgolwe tref. Original Research Original Research Die vraag is dan of gelowiges nog so praat dat mense, die wêreld, kan hoor wat God sê. Dit is juis die doel van die gawe om God se boodskap te verkondig. Met die kritiese insig van die kunstenaar wat kerk en teologie van buite af waarneem, laat die Afrikaanse skrywer, Chris Barnard (1992:58), in sy roman Moerland een van die karakters die volgende sê: ‘Die Afrikaanse predikante praat op so ‘n manier dat ‘n mens later nie meer ‘n woord kan hoor wat die Here sê nie’ (Barnard 1992:58). Die skrywer wys die moontlikheid uit dat die kerk se profetiese stem dalk nie met die van God gesinchroniseer is nie. Oor die presiese betekenis van hierdie woorde van Jesus is reeds heelwat gedebatteer (kyk o.a. na Davies & Allison 2004:309−310). Een vraag is byvoorbeeld wanneer dit alles histories gesproke in vervulling sou gaan (kyk na Keener 2009:573−575). Sommige meen dat hierdie hele lys tekens in vervulling gegaan het toe Jesus gekruisig is. Ander meen weer dat hierdie woorde in 70 n.C. in vervulling gegaan het toe die tempel in Jerusalem deur die Romeine in reaksie op die opstand van die Judeërs verwoes is. Nog ander meen dat al hierdie dinge eers aan die einde van die wêreldgeskiedenis vervul sal word. Moontlik is aspekte van al hierdie sienings geldig. Nolland (2005) vat die kern daarvan soos volg saam: Dit is die spanning waarmee Jeremia 28:1−17 worstel en waarmee die leser gekonfronteer word: Is dit God se stem of is dit mensewoorde? Hierdie spanning is waarskynlik noodsaaklik omdat dit mense terugbring tot gebed, tot ‘n waaragtige soeke na God se woord wat nie net letters op papier is nie, maar die lewende God van die Woord wat self aan die woord kom. When Jesus’ view that the intervention of God in the world had reached a decisive stage in connection with his own ministry is linked with his experience of the substantial rejection of his ministry, especially by the leadership classes, it becomes difficult not to attribute to him some such expectation of impending judgment. (bl. 957) Op dié wyse kan gelowiges leef in die verwagting dat God hulle op God se tyd deur die Woord tot gehoorsaamheid sal bring. Dit is waaroor die gawe om God se boodskap te verkondig, ten diepste gaan. Dan stel Jeremia egter sy saak: Gananja, jy en die hele volk weet tog dat daar ook ‘n ander teologiese en profetiese tradisie is wat sê: ware profete verkondig meesal oorlog en rampe en peste. Nie voorspoed soos jy nie. Profete wat voorspoed verkondig het, was net ware profete as hulle woord waar geword het, maar jy Gananja … (Jer 28:6−9) Indien dogmatiese inhoud as kriterium aangewend word, is die vraag of die profete vóór Gananja wat in die Sionstradisie gestaan het, ook almal gedwaal het. Sou hulle op grond van ‘n dogmatiese kriterium as ketters afgemaak kon word? Sekerlik nie. Op hierdie punt onderbreek Gananja Jeremia toe hy die houtjuk voor almal stukkend breek. Daarna sê Jeremia http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1259 Original Research Original Research Hierdie uitdaging word gerig aan almal wat die woord van God verkondig en ook aan toekomstige verkondigers van die woord. Die verkondiging sal altyd binne die konteks van spanning en keuse geskied. Oor die spanning word spesifiek in die tweede noot van die akkoord besin. Die keuse is die derde noot van die akkoord. Nolland bevestig dat die tekens van die einde dwarsdeur Jesus se lewe teenwoordig was, vanaf sy verwerping as pasgebore kind, tot en met sy kruisdood. Die ellendes wat Matteus op Jesus se lys laat aanteken, gaan oor en oor in vervulling, nie net in die lewe en dood van Jesus nie, maar ook in die lewe en verwerping van die evangelis en sy lesers, asook in die lewe en bediening van die latere verkondigers van die evangelie. Soos eb en vloed kom dit en gaan dit, soms meer en soms minder, soos rimpelings wat al wyer deur die geskiedenis heen uitkring. Soms lyk dit of dit selfs in intensiteit toeneem. Original Research Original Research op hulle onderskrywing van die belydenis: ‘Gesëend is jy, Simon bar Jona, vlees en bloed, geen mens, kan jou tot hierdie belydenis bring nie! Net God die hemelse Vader’ (Matt 16:17). Die woord ‘geseënd’ wil iets uitdruk van ‘gelukkig, salig’. Dit verwys na daardie mens wat weet hoe afhanklik sy of hy van God is (vgl. Matt 5:3). Davies en Allison (2004) stel dit soos volg: egter nie verstaan te word volgens die Griekse Stoïsyne ideaal dat einde en nuwe begin ‘n voortdurende vernuwing veronderstel nie. Matteus se Jesus het die herskepping van die kosmos in gedagte. Hoewel sy lesers en ook vandag se lesers te midde van die rimpelings van die kom en gaan van ellendes lewe, is die herskepping ‘n gebeure wat slegs ‘n ‘single end time event’ (Sim 1996:112) veronderstel. Uitgelewer aan die wisseling van omstandighede, het Jesus se lewe, sy begin en sy einde, ‘n beslissende uitwerking op sy volgelinge. Hulle lewe in die eindtyd het reeds aangebreek (kyk na Van Aarde 2010:35−63). The ’in heart’ of 5.8 and ‘meek and lonely in heart’ of 11.29 argue that the spirit is the sphere of poverty. The emphasis is not simply on external conditions but on internal disposition … The outcome of the last judgement is here proclaimed. (bl. 444−445) Om jouself te midde van die tekens van die eindtyd te red, is nie om te meen dat ‘n mens oor kragte en vermoëns beskik wat nietige mense nie het nie. ‘Red jouself deur volharding’ beteken om God se teenwoordigheid in Jesus die ware Christus te herken en erken. Dit is om jou sekuriteit nie te soek by ‘valse christusse’ of verleidelike menslike sekuriteite soos tempels wat van klip gemaak is nie. Dit gaan daarom dat die mens God se teenwoordigheid sal soek in Jesus wat volgens die Evangelie van Matteus van Homself gesê het: ‘Hier is Ek, die Een wat meer en groter is as mensgemaakte tempels’ (Matt 12:6). Geen mens met selfinsig kan meen dat dit moontlik is om hom- of haarself te red nie (vgl. Van Aarde & Dreyer 2011:8). Enige mens wat die geloofstryd stry, weet hoe moeg mense in die stryd kan word, hoeveel oomblikke van vertwyfeling oor hulle kom en hoe moeilik dit kan word om in die geloof te volhard. Jesus se oproep om tot die einde toe te volhard, gee nie te kenne dat mense volmaak is nie. Original Research Original Research Jakobus 3:2 stel dit duidelik dat almal in baie opsigte ver te kort skiet, struikel en val. Die vraag van hedendaagse lesers sou kon wees of ál die tekens van die einde nie elke dag op die een of ander manier in vervulling gaan nie. Die minagting van die wet en die verkoeling van die liefde is duidelik in hierdie wêreld sigbaar. In ‘n gesekulariseerde samelewing word nie aan God se riglyne vir die lewe gehoor gegee nie. As God se wet sê ‘jy mag nie moord pleeg nie’, toon koerantopskrifte die werklikheid van geweld op geweld. God roep mense om in hierdie wêreld anders te leef. Aan al die volgelinge van Jesus, vanaf die eerste dissipels tot vandag, word die woorde gerig: ‘Maar wie tot die einde toe volhard, sal gered word.’ Hierdie woorde is egter vatbaar vir misverstand en is in die loop van die kerk se geskiedenis soms verkeerd vertolk. Sommige meen dat mense opgeroep word om deur middel van hulle eie pogings (volharding) hulleself te red. In die Nuwe Afrikaanse vertaling van Lukas 21:19 word byvoorbeeld ‘n imperatief gebruik: ‘Deur julle volharding moet julle julleself red’ (outeur se eie beklemtoning). Die vraag is wat volharding dan beteken, ook vir diegene wat hulle geroepe voel om in Christus, wat vir hulle gely het, se voetspore te volg. Wat beteken dit dat mense wat tot die einde toe volhard, gered sal word? Die saak het twee kante. Die eerste is die duidelike opdrag om as dissipels van Jesus Christus in die liefde te volhard. Sulke volgelinge van Jesus sal nie meedoen aan die minagting van die wet en die verkoeling van die liefde nie. Om te volhard, beteken om lief te hê en te bly liefhê al voel dit asof die oormag groot is en alle menslike pogings geen verskil maak nie. Wie in sulke omstandighede volhard, word sélf ‘n teken van die einde en bring die einde nader. Volgens Matteus 24:14 het Jesus gesê: ‘En hierdie evangelie van die koninkryk sal in die hele wêreld verkondig word, sodat al die nasies die getuienis kan hoor ...’ Die bedoeling is egter nie dat mense deur hulle eie inspanning hulle eie verlossing moet bewerk nie. Van die ‘tekens van die eindtyd’ word reeds in die Ou Testament berig. Die tweede noot: Matteus 24:3−14 In Matteus 24 vind ‘n besondere gesprek tussen Jesus en sy dissipels plaas (kyk Garland 1993:234). Hierdie gesprek het bepaalde implikasies vir ons tyd. Jesus kondig vernietiging aan en in Matteus 24:3 vra sy volgelinge wanneer dit sal gebeur. Jesus en sy dissipels was by die tempel, simbool van die vaste, onwankelbare godsdiens en geloof van ‘n trotse nasie. Matteus fokus op die tempel as manjifieke konstruksie. Hedendaagse lesers van die teks leef ook êrens te midde van hierdie rimpelings. Só ‘n tyd, die eindtyd, is die huidige tyd ook. Hierdie oor en oor gebeur van die eindtyd behoort doi:10.4102/hts.v68i1.1259 http://www.hts.org.za Page 4 of 8 Original Research Original Research hulle heil op mensgemaakte dinge gebou het nie (Matt 12:7). Juis omdat dit nie maklik sal wees nie, het Jesus die woord volharding gebruik. in die drie-enige God bely, kan dit voel asof die kwaad in beheer is. Die enigste hoop lê dan in die toekoms – ‘eendag in die hemel’ wanneer alles in God se hande sal wees. Dan sal dit beter gaan. Volgens Lukas hoef die gelowige egter nie te wag totdat die chaos ‘eendag’ tot ‘n einde kom nie. God het nóú reeds beheer. Gelowiges is nie magteloos of hulpeloos en reddeloos aan die chaos uitgelewer nie. Wat gelowiges kan doen, volgens die boodsckap van Lukas, is om soos daardie misdadiger te bid: ‘Jesus dink aan my wanneer U in u koninkryk kom.’ Volharding het ook ‘n ander kant. Dit is om die tyd waarin ‘n mens leef, te evalueer in die lig van hierdie einde waarop Jesus se gesprek gefokus het. Dit is om te verstaan dat die tekens van die tye nie net ‘n lang lys verskrikkings verteenwoordig nie. Dit is ook die tekens van die voorspel tot die einde. Die dinge wat gebeur, is nie ‘n doel op sigself nie, maar is geboortepyne. Dit is tekens van die begin van ‘n nuwe tyd. Die woorde ‘dink aan my’, is dieselfde as ‘onthou my’ in die gebed van Psalm 89:50 (vgl. Weiser 1962:587): ‘Dink Here, aan die smaad wat my aangedoen is; aan alles wat ek moes verduur van baie volke’. ‘n Ander interpretasie is egter ook moontlik, naamlik dat die mens God verwyt: ‘Besef U …?’ Om te volhard, beteken dan nie ‘n reeks handelinge voor God om jouself te probeer regverdig nie. Dit is eerder om te leef in die vaste wete dat God aan die werk is. God se nuwe hemel en nuwe aarde word gebore en mense sug saam met die skepping in die pyne van verwagting dat die nuwe dag gou sal aanbreek (Rom 8:22−23). Dit is nie net die volharding van die heiliges nie, maar eerder ‘n volharding in die gees van die missio Dei: Dit is die volharding van God met die heiliges. Daar is dus twee moontlike maniere om lyding en chaos en wanhoop te hanteer. Die twee misdadigers weerskante van Jesus aan die kruis verteenwoordig die twee keuses. Die een bid: ‘Dink aan my Here …’ Die ander word kwaad en verwyt. Die derde noot: Lukas 23:26−43 Dit is ‘n vraag of die evangelie van Jesus Christus werklik kragtig is en kragtig in mense se lewens werk. Indien die vraag bevestigend beantwoord word, roep dit ‘n volgende vraag op, naamlik wat die krag van die evangelie in gelowiges se lewens behels. Dit gaan oor wat anders is in mense se lewens omdat hulle die evangelie glo. ‘n Saak kan daarvoor uitgemaak word dat niks eintlik anders nie. Die werklikheid is dat, hoewel die grootste persentasie mense in Suid-Afrika hulleself as Christene beskou, daar steeds op groot skaal misdaad, konflik, VIGS en armoede voorkom. Selfs mense wat kerke getrou besoek, steeds ly aan die moderne ‘siekte’ van stres en spanning. Die vraag bly dus wat ‘anders’ sal wees as Christene werklik die evangelie van Jesus Christus hoor. Lukas is sterk beïnvloed deur Paulus. Paulus beskryf die krag wat daardie vervolgde gelowiges gedra, gesterk en getroos het. Dit is steeds die krag wat gelowiges vandag dra. In 1 Korintiërs 15 argumenteer Paulus dat saad wat geplant word, eers moet sterf, tot niet gaan, voordat dit ontkiem en vrug dra. Die vrug gee troos, krag en hoop vir die lewe hier en vir die toekoms, want die troos is Christus. Dit is die wete dat hy die oorwinning in Christus kon bereik, wat Paulus in staat gestel het om, ten spyte van sy lyding en swaarkry, steeds te weet dat sy diens aan die Here die pyn en lyding werd was, want hy kon deel kry aan die volle oorwinning van Jesus Christus. Die teks vir die preek is wat Jesus volgens Lukas vir ‘n misdadiger gesê het wat langs Hom aan ‘n kruis gehang het: ‘Ek verseker jou: Vandag sal jy saam met My in die paradys wees’. Dit is belangrik om daarop te let dat Jesus sê: ‘Vandag!’ Hy verwys nie na die toekoms nie, maar na die onmiddellike − vandag (vgl. Wolter 2008:761). Die vraag is wat hierdie woorde beteken het vir die persoon wat tóé langs Jesus aan die kruis was en wat dit beteken vir die gelowiges van vandag wat te kampe het met moeilikheid en lyding en wat daardeur oorweldig word. Die ervaring is dikwels dat die chaos in hierdie lewe so groot is dat niemand kan help nie. Original Research Original Research Die een wat kwaad word, is soos ‘n dier – so ‘n mens probeer sigself red maar slaag nie daarin nie. Vandag is vir mense ‘n spanningsvolle tyd, gevul met krisisse en lyding. Die lewe en die bediening verg volharding. Om te volhard, is om ‘n keuse te midde van spanning en lyding uit te oefen. Wat hierdie keuse behels, word in die derde noot van die akkoord bespreek. Lukas is die evangelis wat in die besonder die geestelike worsteling van gelowiges ten tye van vervolging en martelaarskap uitbeeld (kyk na Schmithals 1980:32−33). Hy skep vir die leser ‘n ervaring van die magteloosheid wat die eerste gelowiges moes beleef het. Hulle het onwrikbaar aan die lewende God van hemel en aarde geglo, die God in wie se hand alles is, maar in die arena het die Romeinse pantserwa met die skerp speke aan die wiele hulle stukkend gesny en oopgekloof sodat hulle bloeiend en nakend daar gestaan (het) wanneer die luike van die hokke oopgemaak is en die honger roofdiere op hulle afgestorm het. Hulle kon nie veg of hulle teësit nie. Hulle was die slagoffer, die prooi. Hulle vraag was waar God in die chaos is. Dit is steeds die vraag waarmee baie mense, wat vandag ly en swaarkry, worstel: ‘Waar is God in my swaarkry?’ Original Research Original Research Turner (2008:573) maak ‘n lys van verwysings na sulke tekens in sowel die Ou- as die Ou-Testamentiese apokriewe, insluitende werke soos dié van Josefus. Dit kom voor in gedeeltes wat beklemtoon dat die huidige tyd besonder sleg is – so boos dat alles wat in hierdie wêreld vir mense sekuriteit bied, in totaliteit vernietig sal word, hetsy deur aardbewings, oorloë en burgeroorlog, of watter ander ramp ook al. Al wat in sulke desperate en neerdrukkende omstandighede vir die mens oorbly, is totale oorgawe aan God se beskerming (kyk na Van Aarde 2010:35−63). Die tekens van die eindtyd het dus vanaf die Ou-Testamentiese tyd tot in Jesus se tyd die tekens geword wat heenwys na God se ingrype in hierdie bose wêreld deurdat Hy die Messias gestuur het. Borg en Crossan (2006:174) noem dit ‘God’s great clean-up of the earth’. Volgens die evangelis Matteus is Jesus hierdie Messias. Daarom bely Petrus: ‘U is die Christus, die Seun van die lewende God’ (Matt 16:16; kyk na Verheyden 2011:263−312). Wat nodig is in kerk, in die land en in die wêreld is mense wat volhardend goed doen, wat volhardend die lig versprei, wat volhardend warmte bring waar koue liefdeloosheid heers, wat volhardend meewerk aan die singewing, die betekenis, dat God se koninkryk in die Messiasryk van Jesus Christus aangebreek het (kyk na Van Aarde 2008:163−182). Waar Jesus volgens die Evangelie van Matteus gesê het dat Hy die ware tempel, die ware beliggaming van God se teenwoordigheid is (Matt 12:6), het Hy van sy volgelinge deernis, dit wil sê barmhartigheid en liefde, verwag. Hy vra nie offers soos die mense wat God in tempels van klip gesoek en Soos Petrus, hoor diegene wat vandag op die punt staan om as predikante van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika gelegitimeer te word, Jesus se woord as antwoord http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1259 Page 5 of 8 Original Research Original Research martelaar (Leaney 1971:287). Die een misdadiger neem aan die belediging van Jesus deel en die ander een wys op Jesus se onskuld. Hy sê: 2003:5). Van Gogh het hierdie skildery in 1889 in sy stryd teen ondraaglike liggaamlike pyn gemaak. Uiteindelik het Van Gogh by die punt gekom waar hy nie meer teen die pyn kon of wou stry nie. Hy het sy oor afgesny en uiteindelik selfmoord gepleeg. Die filosoof Nietzsche het op grond van hierdie skildery gesê dat daar vir alle mense twee moontlikhede is, naamlik om teen God te draai of om ten spyte van die donker nag van die lewe op die dansende sterre te fokus. Slegs die mens wat bewus is van die chaos in die eie hart, kan egter die dansende sterre sien. Is jy nie bang vir God nie? Jy ondergaan tog dieselfde straf as hierdie man! In ons geval is dit regverdig want ons ontvang die verdiende straf vir ons dade. Maar hierdie man het niks verkeerd gedoen nie. (Luk 23:40) In die kruisigingsgebeure speel die ou verhaal af van hoe die koning eers verneder moet word en dan, nadat hy onskuldig bevind is, gekroon kan word. In Jesus se verhaal is dit ‘n doringkroon waarmee Hy tot ewige Koning gekroon word. Ook by Stefanus is daar sprake van ‘n kroon, want sy naam beteken kroon. Dit is asof Stefanus ‘n voortsetting is van die keuse van die een misdadiger aan die kruis wat kies om hom op God te beroep – die een wat reg kies, wat die dansende sterre sien al is die nag vir hom besonder donker. Stefanus sê: Ek sien die hemel geopen en Jesus aan God se regterhand, … Here Jesus ... ontvang my gees. Die vraag is of mense genoegsaam van die chaos in hulle eie binneste bewus is. Henri Nouwen (1971:16) waarsku teen wat hy scotosis noem: ‘Scotosis means an aberration which prevents the emergence into consciousness of perspectives that would give rise to unwanted insights.’ Mense probeer dikwels alles in hulle vermoë doen om te verhinder dat hulle eerlik en diep na binne hoef te kyk. Soms is die nuttelooste begeertes die grootste dryfkrag in mense se lewens. Die versoekings wat Jesus in die woestyn weerstaan het, is dikwels wat sy volgelinge die meeste begeer (vgl. Nouwen 1971:69−77). Original Research Original Research Voordat mense nie werklik verstaan hoe donker en sondig dit is wat hulle diep binne-in dryf en wat hulle werklik voel en doen nie, sal hulle nie die dansende sterre kan sien nie. Mense wat nie hulle eie geloof én twyfel, hulle wanhoop én hoop, hulle vrese én vreugde verstaan nie, sal moeilik die skoonheid van die dansende sterre teen agtergrond van die diep duisternis kan waardeer. Selfondersoek is egter nie maklik nie. Mense is dikwels selektief wanneer dit by selfondersoek kom. Volgens Nouwen (1971:16) is dit juis daar waar mense se blinde kol is (Nouwen 1971:16). Die vroue wat by die kruis huil, is vroue wat nie kinders in die lewe gebring het nie. Menslik gesproke is daar niemand wat vir hulle sal kan sorg nie (kyk na Wolter 2008:755). Kinders was mense in die Bybelse kulture se toekoms. Kinders was hulle troos in moeilike lewensomstandighede. Ook wanneer hulle in die doderyk nie meer in God se teenwoordigheid kon wees nie, sou hulle kinders die lewe voortsit. Sonder kinders was daar vir hulle geen toekoms nie en die gevolg was volslae wanhoop. Die vroue by die kruis slaan hulleself op die bors as uitdrukking van hulle wanhoop. Ook die misdadigers aan weerskante van Jesus aan die kruis hang daar sonder hoop. Wat aan die kruis gebeur, speel ook onder die kruis af. Die keuse bly egter vir almal dieselfde. Dit is die keuse tussen die voortbestaan van chaos in hierdie lewe of deel hê aan die oorwinning wat begin by die uitroep: ‘Kyrie Jesu – Here Jesus dink aan my.’ Die heel eerste martelaarsverhaal wat Lukas vertel, is van Stefanus se steniging (Hand 7; kyk na Wolter 2008:757). Volgens Lukas het Stefanus, toe hy besig was om te sterf, gesê: ‘Here Jesus ontvang my gees’. Hierin kan Jesus se sterwenswoorde herken word. ‘n Martelaar wat gestenig word, kan, as die eerste klip tref, ophou om te getuig, of kan met die laaste asem sê: ‘Kyrie Jesu, Here Jesus ontvang my gees.’ In die woorde van Jesus, volgens die evangelis: ‘Vader, in u hande gee Ek my gees oor.’ Óf die sterwende kan God vloek en ontevrede probeer om hom- of haarself te red. Die keuse neem nie die lyding weg nie. Die misdadiger wat hom op Jesus beroep, sterf daar aan die kruis. Die klippe hou nie op om op Stefanus te reën nie. Die derde noot: Lukas 23:26−43 Vir baie mense, ook vir diegene wat hulle geloof Die ‘filosoof van die pessimisme’, Nietzsche (1844−1900), het teen die agtergrond van ‘n skildery van die skilder Vincent van Gogh, bekend as Starry night, oor homself gesê: Alleen die mens wat van die chaos in sy of haar eie hart weet, kan die dansende sterre sien (vgl. Shiff 1988:25−48; Van Aarde http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1259 Slotakkoord Lesers en hoorders van die teks wat lid is van geloofsgemeenskappe wat ‘geroep is … om in die voetspore van Christus te volg’ (1 Pet 2:21), sal nie anders kan as om op grond van die Woord, sáám onder leiding van die Gees te onderskei wat die wil van God vir die pad vorentoe is nie. Smit (1985) haal Miroslav Volf in hierdie verband soos volg aan: Die drie homilieë is aangebied as drie note in ‘n akkoord. Die lesers, die hoorders, harmoniseer verder wanneer hulle hierdie getuienis voortdra na waar hulle in die spanning van die keuse tussen waar en vals leef. Dié wat die lied bo die chaos kies, maak ‘n keuse vir God se teenwoordigheid in Jesus Christus. Hulle kies om as dissipels van Jesus te volhard en hulle kies om ten spyte van en te midde van die kilheid, koudheid en wreedheid van hierdie wêreld hulle geloof in Christus te leef. Hulle kies om te midde van die chaos van hierdie lewe hulle op die Here te beroep. If Christian theology is to offer guidance for life in the contemporary world it will have to tackle (this) task: it will have to show how human work in complex and fast-changing industrial and post-industrial societies can be done in response to the gifts and callings of the triune God, the Creator, the Reconciliator, and the Redeemer. (bl. 8) Die keuse is ‘n geloofsonderskeiding, ‘n discernment (vgl. Marais 2007:34−37). Die term discernment ‘kom van die Latynse woord discerne wat beteken “om te skei”’ (Marais 2007:34), letterlik om in ‘n krisis deur toetsing ‘n onderskeid tussen goed en kwaad te tref. Gelowiges wat weekliks opdaag by eredienste om te aanbid en na die prediking luister, probeer om hulle lewe in God se teenwoordigheid te lei en om aan hulle roeping getrou te bly. Die vraag is of die teologie en die kerk, die eredienste en die prediking hulle in hierdie komplekse saak die nodige leiding bied. In die Nuwe Testament word verskillende Griekse woord gebruik om die onderskeiding in die geloof te beskryf. In 1 Korintiërs 12:10 word die woord diakrisis gebruik om te verwys na die gawe om tussen geeste te onderskei. In Johannes 5:30 en 1 Korintiërs 4:5 word krino gebruik om regspraak aan te dui – die onderskeiding tussen reg en verkeerd, tussen waarheid en leuen. Original Research Original Research Lukas se boodskap is nie dat omstandighede sal verander nie. In die Suid-Afrikaanse konteks sal, byvoorbeeld, plaasmoorde, siekte, spanning en die chaos wat heers, nie verdwyn wanneer gelowiges die kerkgebou verlaat nie. Tog kan iets verander, soos in die lewe van Tolstoi, soos in die lewe van Stefanus , soos in die lewe van Paulus. In die donkerste nag kan die gelowige op die dansende sterre fokus en vanuit die chaos roep: ‘Jesus dink aan my …’ en Jesus hoor antwoord: ‘Ek verseker jou vandag, vandag sal jy saam met in die paradys wees.’ Die vrede, vreugde en hoop wat die evangelie van Jesus Christus bring, maak reeds in die hede die lewe sinvol en betekenisvol. Dit beteken dat gelowiges met hoop en egte liefde kan lewe, ongeag die omstandighede. Enkele verse verder koppel Paulus phroneo aan Christus. Sommige vertalings (soos die 1983−vertaling) vertaal phroneo in dié geval met ’gesindheid’ (Fil 2:5) om aan te toon dat dit hier om meer as net denke gaan. Dit is ‘n aksie wat deur die denke, strewe en gesindheid van Christus gevorm word (in Rom 11:34 praat Paulus van die ‘gedagte van die Here’; vgl. die 1953 vertaling; Marais 2007:35). Die onderskeiding waarna hier verwys word, is wanneer nagedink word en sake in die lig van Christus se waardes beoordeel word. Dit is om Christus as vertrekpunt te neem en uit te kom by ‘n beslissing wat God sal verheerlik. Dit gaan nie oor ‘n spesifieke antwoord op ‘n vraag nie, maar oor ‘n manier van dink. Die twee misdadigers wat saam met Jesus gekruisig is, verteenwoordig twee keuses. Die een ly en sterf met chaos in sy hart. Die ander een ly en sterf met ‘n lied in sy hart. Psalm 30:12 verwoord hierdie ervaring treffend: In die lig van Filippense 2:5−11 is geloofsonderskeiding ten diepste ‘n keuse vir selfontlediging en diensbaarheid – om te kies vir die kruis. Onderskeiding is derhalwe ‘n geloofspraktyk, ‘n manier van dink. Telkens wanneer gelowiges oor sake nadink, die Woord lees met die doel om só weer op Christus se spoor te kom, kies hulle om die kruis in hulle lewe konkreet te maak. Original Research Original Research Ek was in rou, maar U het my van vreugde laat dans, U het my rouklere uitgetrek en vir my feesklere aangetrek, daarom sal ek sing tot u eer; ek sal nie stilbly nie, Here my God, vir altyd sal ek U loof. Original Research Original Research Alles bly dieselfde, maar tog verander alles radikaal. Die boodskap is gefokus op die hede, nie die toekoms alleen nie. Vandag is daar iets persoonliks, iets reëels teenwoordig. Vandag breek die fontein van nuwe lewe oop, die droë moederskoot gee geboorte. Jesus se lyding het ‘n nuwe begin moontlik gemaak. Alles is anders. Leo Tolstoy (1828−1910), die beroemde Russiese skrywer, het vyf jaar nadat hy ‘n Christen geword het, aan die hand van Lukas 23:43 teruggedink aan sy bekering en die radikale verandering in sy lewe (Tolstoy 1997:111; vgl. Van Aarde 2003:11). Op grond van die nuwe begin van die misdadiger aan die kruis – ‘vandag sal jy saam met My in die paradys wees’ – het Tolstoi nie meer begeer wat hy voorheen wou gehad het nie. Hy gebruik die voorbeeld van iemand wat op reis was om sake te doen, maar skielik besef het dat dit nie meer nodig is nie en teruggekeer het huis toe. Die rigting van sy lewe het radikaal verander. Tolstoi beskryf hoe hy self was soos die kwaaddoener wat aan die kruis hang en Jesus saam met hom daar sien hang. Dit het sy lewe verander. Die twee misdadigers, sondaars aan die kruise weerskante van Jesus, se kruis is simbool van die twee moontlikhede. Paulus, Stefanus en Jesus, wie se pyn nie ophou nie en wie se situasie nie verander nie, sien soveel meer raak as net hulle eie lyding. Teen die donker nag sien hulle die dansende sterre raak. In die Ou Testament word in Sagaria 12:10−11 (vgl. Ps 89:39) beskryf hoe die koning eers verneder moet word voordat hy gekroon kan word (kyk na Frye & Macpherson 2004:68; vgl. Van Aarde 2003:11). Die koning word deur die priesters beledig, word op die wang geslaan, word van sy septer en koningsklere gestroop. Eers nadat sy onskuld bewys en bevestig is, dat hy nie aan geweld, oorlog en moord skuldig was nie, vind sy kroning as nuwe koning plaas. Die evangelis Lukas beklemtoon die onskuld van Jesus, die lydende doi:10.4102/hts.v68i1.1259 http://www.hts.org.za Page 8 of 8 Original Research Original Research Leaney, A.R.C., 1971, A commentary on the Gospel according to St Luke, Blacks New Testament Commentaries, Adam and Charles Black, London. teologiese woelinge. Die subteks word tussen die reëls gelees en ingevul. Dit is méér as net dat enkelinge die mag het om namens ander te besluit − dit sou neerkom op hiërargie. Dit is ook méér as net dat die mening van die meerderheid gelykgestel word aan die wil van God – dit sou neerkom op demokrasie. Dit is méér as net ‘n reëlgebonde of tegniese benadering, waar orde en reëls die deurslag gee – dit sou neerkom op burokrasie (vgl. Robinson 2003:92−99). Marais, F., 2007, God praat, leef luisterryk, Bybelkor, Wellington. Nolland, J., 2005, The gospel of Matthew: A commentary of the Greek text, Eerdmans, Grand Rapids. Nouwen, J.M.H., 1971, Creative ministry, Image Books, Doubleday, New York. Roberts, J.J.M., 1973, ‘The Davidic origin of the Zion tradision’, Journal of Biblical Literature 92(3), 329–304, viewed 03 April 2012, from http://www.jstor.org/ stable/3263575 Robinson, A.B., 2003, Transforming congregational culture, Wm. B. Eerdmans, Grand Rapids. Schmithals, W., 1980, Das Evangelium nach Lukas, Zürcher Bibel Kommentare, Teologischer Verlag, Zürich. Om in geloof te onderskei, behels ‘n proses van bid en luister na God en mekaar, totdat die Gees ‘n oortuiging laat groei waarmee gelowiges vorentoe kan beweeg om die getuienis van die drie note in die akkoord voort te sit en verdere harmonieë te skep. Dit beteken om in die spanning van die keuse tussen waar en vals te leef. Dit is om God se teenwoordigheid in Jesus Christus te herken en te erken, en om te volhard as sy volgelinge wat kies om ten spyte van en te midde van die kilheid, koudheid en wreedheid van hierdie wêreld aan Hom getrou te bly. Dit is om te midde van die chaos van die menslike bestaan, soos daardie een misdadiger, te kies om jou op Jesus te beroep. Om gelowig te onderskei, is om sáám te bid en te luister en so sáám, luisterend, op die Here te wag. Shiff, R., 1988, ‘Art history and the nineteenth century: Realism and resistance’, The Art Bulletin 70(1), 25−48. http://dx.doi.org/10.2307/3051152 Sim, D.C., 1996, The apocalyptic escatology in the Gospel of Matthew, Society for New Testament Studies Monograph Series, Cambridge University Press, Cambridge. http://dx.doi.org/10.1017/CBO9780511555084 Smit, A., 2001, Meetings that matter: Leadership, spirituality and discernment in congregations, Lux Verbi. BM, Wellington. Mededingende belange Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel. Van Aarde, A.G. & Dreyer, T.F.J., 2011, ‘Die pendule subjektiwiteit-objektiwiteit in die teologie van Theuns Dreyer – ‘n dialoog’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 67(3), Art #1172, 11 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v67i31172 Van der Westhuizen, A., 2008, ‘Die gemeente as interpreterende gemeenskap in die preekmaakproses’, DTh proefskrif, Departement Praktiese Teologie en Missiologie, Stellenbosch Universiteit. Erkenning Van Aarde, A.G., 2010, ‘‘‘On earth as it is in heaven”: Matthew’s escatology as the kingdom of heaven that has come’, in J.G. van der Watt (ed.), Escatology in the New Testament, pp. 35−63, Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, Siebeck Mohr, Tübingen. Page 8 of 8 Smit, D.J., 1985, ‘Jeremia 28:1−17’, in C.W. Burger, B.A. Müller & D.J. Smit (reds.), Riglyne vir prediking oor die profete, pp. 98−106, Woord Teen Die Lig II/I, NG Kerk- uitgewers, Kaapstad. Tolstoy, L., 1997, The gospel in brief, ed. F.A. Flowers III, University of Nebraska Press, Lincoln. Turner, D.L., 2008, Matthew, Baker Academic, Grand Rapids. (Baker Exegetical Commentary on The New Testament). Van Aarde, A.G., 2003, ‘Lydensmaand in Jerusalem’, in Konteks, pp. 4−5, SENTIK, Kagiso Drukkers, Pretoria. Van Aarde, A.G., 2008, ‘Matthew’s intertexts and presentation of Jesus as Healer- Messiah’, in T.R. Hatina (ed.), Biblical interpretation in early Christian gospels: Volume 2, The Gospel of Matthew, pp. 163−182, Library of New Testament Studies, 310, T&T Clark, London. Literatuurverwysings Van der Woude, A.S., 1970, ‘Ware en valse profetie in Israël’, in G.C. Berkouwer & A.S. van der Woude (reds.), Wat is waarheid?: Kernwoorden in het Christelijk geloof, pp. 13−20, J.H.Kok N.V., Kampen. Aalders, G.Ch., 1934, Het herstel van Israël volgens het Oude Testament, Kok, Kampen. Barnard, C.J., 1992, Moerland, Tafelberg, Kaapstad. Barnard, C.J., 1992, Moerland, Tafelberg, Kaapstad. Van Selms, A., 1974, Jeremia, deel II, De prediking van het Oude Testemant, Uitgeverij G.F. Kallenbach B.V., Nijkerk. Bakhuizen van den Brink, J.N., 1967, Handboek der Kerkgeschiedenis, deel 1 en 3, Bert Bakker, Daamen N.V. Den Haag. Borg, M.J. & Crossan, J.D., 2006, The last week, HarperCollins, New York. Verheyden, J., 2011, ‘Rock and stumbling block: The fate of Matthew’s Peter’, in D. Senior (ed.), The Gospel of Matthew at the cross-raods of early Christianity, pp. 263−312, Bibliotheca Ephemeridum Teologicarum Lovaniensum, CCXLIII, Uitgevery Peters, Leuven. Crenshaw, J.L., 1983, ‘A living tradition’, Interpretation 37(2), 117−129. http://dx.doi. org/10.1177/002096438303700202 Davies, W.D. & Allison, D.C., 2004, A critical and exegetical commentary on the gospel according Saint Matthew, vol. 3, T and T Clark, London. Weiser, A., 1962, The Psalms: A commentary, The Old Testament Library, SCM Press, London. Frye, N. & Macpherson, J., 2004, Biblical and classical myths: The mythological framework of Western culture book, University of Toronto Press, Toronto. Wolter, M., 2008, Das Lukas Evangelium, Handbuch zum Neuen Testament, 5, Mohr Siebeck, Tübingen. Garland, D.E., 2003, Reading Matthew: A literary and theological comment on The First Gospel, Reading the New Testament Series, Crossroads, New York. Yates, G.E., 2009, ‘Isaiah’s promise of the restoration of Zion and its canonical development’, Liberty Universaty, Faculty publications and presentations, paper 231, viewed 02 April 2012, from http://digitalcommons.liberty.edu/Its_fac_ pubs/231 Keener, C.S., 2009, The Gospel of Matthew: A socio-rhetorical commetary, Eerdmans, Grand Rapids. Slotakkoord Romeine 12:2 en Filippense 1:10 gebruik dokimazo vir die denkproses waarmee ‘n saak ondersoek of getoets en ‘n nuwe insig ontdek word. Die verlamming en interne stryd wat die NHKA tans ervaar, lei tot verwarring onder lidmate wat gewoon probeer om in opregtheid voor die aangesig van die lewende God en getrou aan hulle roeping te leef. My voorganger, Theuns Dreyer, skryf die huidige tumult toe aan wat hy noem die kwantumsprong wat die NHKA geneem het om gehoor te gee aan die evangeliese eis om ‘n inklusiewe missionale kerk vir die toekoms te wees. Volgens Marais (2007:34) word met die Griekse woord phronesis die vermoë om ‘n saak met wysheid te oorweeg (letterlik: om te bedink) en tot ‘n praktiese besluit te kom, beskryf – onderskeidingsvermoë dus. In Lukas 1:17 beteken dit om die regte pad te vind en in Efesiërs 1:8 beteken dit om met die regte insig te leef. Smit (2001:24) onderskei tussen ‘... religiosity and spirituality. The first refers to religious conduct and the second to God’s ongoing work of renewal.’ Daarom is die subteks onderliggend aan die drie note van die akkoord wat ek hier aanbied vir die NHKA belangrik in die soeke na die pad vorentoe te midde van die teenswoordige politieke en http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i1.1259 Page 8 of 8

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1259/2487

Afrikaans

The University of Pretoria’s centenary celebration in 2008: A message of congratulation from the Netherdutch Reformed Church of Africa The University of Pretoria’s centenary celebration in 2008: A message of congratulation from the Netherdutch Reformed Church of Africa Die Kerkhervorming van die ses- tiende eeu was ‘n belangrike stimulus vir akademies-universitêre opleiding van predikante. Die ontstaan van die oudste universiteite in Europa is ten nouste verweef met teologiese fakul- teite. In sommige gevalle het universi- teite gegroei vanuit ’n aanvanklike teologiese fakulteit. Die honderd jaar se geskiedenis van die Universiteit van Pretoria (UP) reflekteer ook iets van die verbondenheid van teologiese opleiding met UP. Van die honderd jaar was die Nederduitch Hervormde Kerk van Afrika (NHKA), vanaf die vestiging van ‘n teologiese fakulteit in 1917, verbonde aan die Universiteit van Pretoria. The Church Reformation of the sixteenth century provided an im- portant stimulus to the academic training of ministers at universities. The origin of some of Europe’s old- est universities is closely associat- ed with faculties of theology. In some instances universities grew from the early beginnings of a theological faculty. The past hun- dred years of history of the University of Pretoria (UP) also re- flects something of this close part- nership between theological train- ing and a university. The Nether- dutch Reformed Church of Africa (NHKA) has been part of UP ever since the establishment of a faculty of theology at this university in 1917. Die NHKA is dankbaar vir die geleentheid en ruimte wat UP reeds vir een en negentig jaar aan ons bied om ons predikante hier te mag oplei. Vir die Hervormde Kerk was en is teo- logiese opleiding aan ’n universiteit nog altyd ’n ononderhandelbare saak. Naas die skoling in kritiese teologie- beoefening aan ’n teologiese fakulteit, is die blootstelling aan ’n breër akade- miese milieu onontbeerlik vir die vorming van predikante. Ons is dank- baar en trots om te kan sê dat al die diensdoende predikante van die NHKA hulle opleiding aan UP ont- vang het. The NHKA is extremely grate- ful to UP for the opportunities and space it has offered us and which enabled us to train our ministers for the past ninety one years. Theolog- ical training at a university has been and will always be a non negotiable for the NHKA. Apart from the training in the practice of critical theology which an university faculty offers, the exposure to a broader academic milieu is indis- pensable in the formation of minis- ters. The University of Pretoria’s centenary celebration in 2008: A message of congratulation from the Netherdutch Reformed Church of Africa It is with pride and gratitude that we can state that all the ministers who are currently serving the Netherdutch Reformed Church Die Universiteit van Pretoria het nog altyd, plaaslik en internasio- naal, vir akademiese uitnemendheid HTS 64(1) 2008 5 5 Donald Capps’ hermeneutical model of pastoral care of Africa have undergone their training at UP. bekendgestaan. Die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika is juis daarom bevoorreg dat die teologiese opleiding van ons voornemende pre- dikante aan UP mag plaasvind. Ge- durende die afgelope honderd jaar het die kundigheid van UP se alumni ’n ontsaglike bydrae gelewer in die ontwikkeling van Suid-Afrika. Die NHKA se teologiese kundigheid het ook gebaat deur aan UP gebind te wees. Krities-wetenskaplike denke en navorsing is die bron van kundigheid wat essensieel is vir die uitdagings van die toekoms. Net so is weten- skaplike teologiebeoefening aan ’n Universiteit ’n sine qua non vir die relevansie van die kerk in die toe- koms. Die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika wens die Universiteit van Pretoria geluk met ’n trotse geskiedenis en talle uitnemende aka- demiese prestasies gedurende hier- die honderd jaar. Met hierdie fees- bundel van HTS Teologiese Studies wil ons ’n bydrae tot die Jubileum lewer. Ons is dankbaar dat ons vir een en negentig jaar deel kon wees van hierdie trotse tradisie van die Universiteit. Ons hoop en bid dat hierdie verbintenis nog lank sal kan voortduur. The University of Pretoria has always been and still is renowned for its academic excellence, both locally and internationally. The NHKA is indeed privileged that the theological training of its candidate ministers can take place at this university. For the past hundred years UP, through the expertise of its alumni, has made a tremendous contribution to the development of South Africa. The NHKA too benef- ited from its association with UP. Critical-scientific thinking and re- search form the source for the expertise that is essential in facing the challenges of the future. Simil- arly, the academic practising of theology at a university is a sine qua non as far as the church’s future relevance is concerned. The Netherdutch Reformed Church of Africa congratulates the University of Pretoria on its proud history and its numerous academic achieve- ments of the highest order over the past hundred years. With this com- memorative edition of HTS Theolo- gical Studies we wish to make a contribution to UP’s centenary ce- lebrations. The University of Pretoria’s centenary celebration in 2008: A message of congratulation from the Netherdutch Reformed Church of Africa We are thankful that we could be part of the proud tradition of the university for the past ninety one years. It is our hope and our prayer that this association may last for many years. ---o0o--- rof Dr T F J Dreyer, Moderator of the ---o0o--- Prof dr T FJ Dreyer, Voorsitter van Kommisie van die Algemene Kerk- vergadering van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. ---o0o--- ---o0o--- ---o0o--- ---o0o--- Prof dr T FJ Dreyer, Voorsitter van Kommisie van die Algemene Kerk- vergadering van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Prof Dr T F J Dreyer, Moderator of the Commission of the General Synod of the Netherdutch Reformed Church of Africa. HTS 64(1) 2008 HTS 64(1) 2008 6

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/13/10

Afrikaans

Resensent: Prof Cornel du Toit Die proefskrif van Van Wyk is 'n welkome bydrae tot die literatuur in Afrikaans oor die metafoor. Dit is voorts ook die eerste studie van die soort in Afrikaans oor Blumenberg. Dit is nie net Blumenberg se metafoorteorie wat aan die orde kom nie, maar ook die. kwessie van rasionaliteit, estetiek en aanverwante sake soos modernisme - postmodernisme, die fenomenologie, . taa! en denke, geskiedenis, tyd, metafisika, ensovoorts, wat binne die filosofie (en teologie) tans van belang is. Alhoewel die werk 'n filosofiese voorkennis veronderstel, is dit redelik toeganklik en kan dit sterk aanbeveel word vir elkeen wat in die teologie belangstel, omdat vele sake wat sterk op die teologiese agenda figureer hier behandel word. Van Wyk se formuferingsvermoe, taalgebruik en skryftrant verhoog die plesier van die teks. Die proefskrif is voorsien van 'n outeurs- en sakeregister wat baie gerieflik is vir naslaandoeleindes. Om die leser te motiveer om die werk ter hand te neem word 'n vlugtige toer deur die werk onderneem en sommige hoogtepunte uitgewys. Die skrywer sien sy proefskrif as 'n poging om In bydrae te lewer'tot die Blumenberg- navorsing deur Blumenberg se filosofie as 'n vorm van redekritiek te behandel (bl 6). Die moderne rede het veel beloof en relatief min vermag. Die rede is mettertyd bevraagteken. Dit is veral die wetenskaplik instrumentele rede, die historiese rede en die estetiese rede wat deur Blumenberg se filosofie in behandeling geneem is. In besonder interesseer die wyse waarop sy metaforologie hierdie redekritiek uitbeeld. Daar word kursories na die klassieke metafoorteorie van Aristoteles gekyk, na Luther, Kant, en ook onder andere na Nietzsche en Cassirer. Regdeur die proefskrif word die verband wat Blumenberg met Kant, en veral met Nietzsche het, aangedui. Die aansluiting vind veral op die gebied van die estetiek plaas. By Blumenberg het ons te doen met 'n narratologiese metaforologie, wat 'n nadenke oor metafore in die vorm van begripshistoriese narratiewe is. In Blumenberg se metaforo- logie kom tegelyk ook sy redekritiek aan die orde. Van Wyk is oortuig dat 'n eietydse redekritiek ontwerp moet word en dat die ontwerp van 'n metaforologie hierin ingebe9 moet wees. Vir so 'n eietydse redekritiek kyk hy oorsig- telik na fa sette van die werk van Foucault, Derrida, Habermas, Lyotard en Welsch. Van Wyk, G M J, 1994 - Metapheroo: Die metaforologie van Hans Blumenberg. Ongepuhliseerde proefskrif, Doktor in Filosofie, Promotor: Prof J J Snyman Randse Afrikaanse U niversiteit. Digitised by the University of Pretoria, Library Services Resensent: Prof Cornel du Toit Volgens Habermas het die postmodernisme nog nie aangebreek nie, omdat die post- moderne poging om die argumentatiewe likwidasie van die rede deur te voer, nie oortuig nie, want daar word geen substituut vir die argumentatiewe rede aangebied nie. Hiervan verskil Van Wyk en hy verwys na Lyotard as bewysvoering. Lyotard is geen modernistiese denker nie. Hy bedryf nie 'n oorsprongsfilosofie of 'n filosofie van die subjek - kenmerkendvan die modernisme - nie (bl 67). Tog vind ons by hom, as postmoderne denker, geen vyandigheid teenoor die rede nie. Hy sien die post- modernisme as niks anders as die radikaal moderne nie. Lyotard meen dat geen mens meer 'n uitspraak met universele geldigheid kan maak nie. Ons het geleer om die veelheid raak te sien en te herken (bl 68). Die postmoderne wil. nie die moderne bedreig nie, maar die 559 ISSN 0259-9422 = HTS 51/2 (1995) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Proefskritbesprekings / Dissertation Review sien en te herken (bl 68). Die postmoderne wil nie die moderne bedreig nie, maar die demokratiese visie van die moderne opneem en uitbou tot 'n radikaal moderne tradisie. Lyotard plaas, anders as Habermas, die herkenning van pluraliteit eerder as die bereiking van konsensus, voorop. Daar bestaan nie 'n meta-reel vir die beslegting van diskursiewe konflik nie (bl 69). Die siening van Lyotard sluit goed aan by die metafoorsiening wat ruimte bied vir assosiatiewe verbinding en waar 'n veelheid van impulse kreatiewe interpretasie sti': muleer. Welsch aanvaar die veelheid van vorms van die rede, maar sien die eenheidin die oor- gange en verbindings tussen die verskillende vorms van redelikheid (bl 71). In plaas van 'n universele geldigheid word die klem noueerder geplaas op rasionaliteitsvorms VIIat 'n bepaalde korrespondensie met mekaar vertoon. Die rede oorwin nie pluraliteit nie, maar bring pluraliteit as 'n vorm van redelikheid na vore. Die rede het so eerder 'n interrasionele as 'n meta-rasionele verrnoe. Daar is dus 'n korrelasie tussen verskillende tipes van rasionaliteit. 'n Bepaalde wetenskaplike paradigma het nie meer universele geldigheid nie. Dit het aileen geldigheid vir 'n sekere ry van rasionaliteitsvorms wat 'n bepaalde kor- respondensie met mekaar vertoon (bJ 72). Dieskrywer vereenselwig hom. met 'n begripshistoriese benadering wat op dif- ferensiasie en pluraliteit konsentreer om die metafoor te bestudeer. Die narratologie"e aan- slag word verkies bo die teoretiese omdat dit pluraliteit beter kan akkommodeer (bl 75). Resensent: Prof Cornel du Toit Die kritiek teen Kant se bewussynsfilosofie is op die vlak van die taallogika deur Nietzsche en Habermas gedoen (bl 64). Hierby SO'l! ook Blumenberg aansluit. Blumenberg reageer teen hierdie bewussynsfilosofie, veral deur te konsentreer op taal en spesifiek die metafoor. Taal handel nie oor 'n korrespondensie tussen woord en saak nie, dit het soos metafore 'n gelykeniskarakter. Die werklikheid self vcrtoon dikwels 'n metaforiese struktuur wat impliseer dat die werklikheid nie 'n ondeelbare geheel is nie, maar 'n meerduidige karakter het waar sake analogies acfn mekaar verwant is. Insig in die metafoor is dus insig in die konstruksie van die mens en die werklikheid (bl 105). Blumflnberg se begripsgeskiedenis van die rnetafoor word oor 'n lang tydperk ontwikkel en die skrywer gee aandag aan die tien belangrikste monografiee. Die werke verdien om gelees te word en word daarom genoem. Hulle is: Die Legitimitat der Neuzeit (1966); Die Genesis der kopernikanische Welt (1975); Arbeit am Mythos (1979); Schiffbruch mit Zus- chau(Jr (1979); Die Lesbarkeit der Welt (1981); Lebenszeit und Weltzeit (1986); Die Sorge geht uber den Fluss (1987); Das Lachen der Trakerin: Eine Urgeschichte der Theorie (1987); Matthaus-passion (1988) en H6hlenausgange (1989). Daar word in die werk kortliks gekyk na die fenomenologie van Husserl, Blumenberg se siening van fenomenologie en hoe hy dit metafories integreer. Die fenomenologie vind neerslag in Blumenberg se metaforologie wanneer daarop gewys word dat soos fenomeno- logiese aanskouing eers afstand veronderstel, die metafoor ook afstand skep en dat beteke- nistoee'iening aileen indirek deur herinterpretasie geskied (bl 124-133). Begripsgeskiedenis is 'n geskiedenis van konsepte. Die begripsgeskiedenis van die metafoor is 'n nadenke oor die tydbewussyn aan die hand van die geskiedenis van begrippe en metafore (bl 133-4). As begrippe het metafore geskiedenisse. Metafore het 'n geskiedenis omdat hulle altyd meer- duidig is en nooit eenduidig vasgel~ kan word nie. Dit wat deur Blumenberg 'n absolute metafoor genoem word (bl 157) ir; eintlik die diaforiese dimensie van die metafoor. Dit is die dimensie van die metafoor wat nie met 'n beg rip vel vang of opgelos kan word nie. Sonder dat dit spesifiek so genoem word, is dit hierdie dimensie van die metafoor wat in Blumen- berg se metafoorgebruik deurgaans 'n belangrike rol speel. As voorbeelde dien die identiteitsdenke. Resensent: Prof Cornel du Toit Van Wyk sien Blumenberg se filosofie as 'n voortsetting van Kant se insig dat die eenheid van die rede nie anders as via sy verskeidenheid bedink kan word nie. By Blumenberg het die rede pluraal geword. Dit impliseer onder andere dat die meesterverhale van die metafisika se mag ondermyn is en dat elke indiwidu nou die taak het om deel te neem aan die konstitu- ering van die werklikheid deur sy eie verhale te vertel (bl 93). Die besef van die grense wat die rede het, kom in Blumenberg se metaforologie sterk na vore en hierop konsentreer die skrywer om nie net te volstaan met 'n rede-kritiek nie, maar hierdie kritiek in te bed in die bree lewenservaring. In Blumenberg se filosofie kom die redekritiek op baie wyses indirek ter sprake. Hy be- vraagteken die konvensies van die tyd, handhaaf die tradisiemag van die Grieks-Christelike kultuur sonder 'Jm daaraan 'n totalit~re karakter toe te ken (bl 80) en poog om absolutes uit die lewe te verwyder (bl 82). Van Wyk tipeer sy filosofie as ekumenies van aard (bl 83). Dit is 'n ekumeniese gespreksvoering ook met die stem me uit die verlede. Filosofie is herinnering en die geskied veral deur die vertelling (narratief). Nuwe moontlikhede I~ nie net in die toekoms nie (bl 85). Die ontwikkeling van 'n ekumeniese geheue bring die besef van die onbeantwoordbaarheid van baie vrae, en die plek van die mens voor die syn. Dit gaan in die metaforologie nie om laaste waarhede, ontologiee, synsgeskiedenisse, of die ontwerp van 'n metafisika nie, maar om die vertel van verhale wat bydra tot die konstituering van die meQs se werklikheid (bl 94). Blumenberg reageer net soos Foucault, Derrida, Lyotard en Habermas op die dwang van Kant se bewussynsfilosofie (bl 96-97). Foucault het daarop gewys dat die kennende subjek homself/haarself uit die uevangenskap van die metafisika bevry het, om hom/haar net weer te verslaaf met die wete dat die ken proses van die bewussyn oneindig krag vra. Kant trans- formeer volgens Foucault hierdie eindige kenvermoe van die mens tot die transendentale 560 HTS 51/2 (1995) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Proefskrifbespreking / Dissertation Review voorwaardes van 'n oneindige voortstuwendekennis. Dit kom tot uitdrukking in 'n onbeheersde drang tot meer en meer kenni;;, 'n wil tot kennis en tot waarheid, wat op sy beurt weer kennis en mag met mekaar verbind (bI54-55). Proefskritbesprekings I Dissertation Review Die laaste dee I van die proefskrif dui aan hoe Blumenberg die oorgang van metafoor na die estetiese bewerkstellig. Dit word gedoen met verwysing na die werke Arbeit am Mythos, Schiffbruch mit Zuschauer, Die Lesbarkeit derWelt, en Matth§us-passion. Die werk van Blumenberg oor die mite is baie waardevol vir 'n positiewe herwaardering van die mite (bl 188-199). Mites is nie bloot deur die mens uitgevind nie - dit is oergedagtes wat hulleself in die lewe ingedring het (bl 194). Mite is veel meer as voor- stadium van die logos en kan nooit deur die logos vervang word nie. Die mite is antropologies onmisbaar. Ons besit geen ander werklikheid as ons eie ge'interpreteerde werklikheid nie. Hiervoor is die mite noodsaaklik. Dat daar leemtes in die mens se leefw~reld gekom het, mag daarop dui dat die mite reeds tot 'n einde gekom het (bl 189). Die toekoms van die mite is aangewese op veelduidigheid, wat 'n alternatief vir en korrektief op die objektiwiteit van die wetenskappe is (bl 199). Die behandeling van die werk Die Lesbarkeit der Welt, is 'n boeiende uiteensetting van die ryke verskeidenheid van verskillende boekmetafore wat Blumenberg bespreek. Die verskillEmde sienings van die boek in die Westerse tradisie kom aan die orde. Daar is 'n konkurrensie tussen die een boek (Bybel) en baie boeke van die nuwe tyd (moderne en natuurwetenskap). Die boekew~reld het substituut vir die natuur geword. Dit bring ook konflik, omdat die natuur as boek in moeilik ontsyferbare matematiese tekens (retoriek van die wetenskap) geskryf is (bl 209-210). Die spanning tussen lees en ervaar asook die tus- sen biblioteek en laboratorium word bespreek. Van Wyk plaas Blumenberg se filosofie binne die redekritiese projek van die post- mod erne (bl 250-251). Die motivering hiervoor is Blumenberg se reaksie teen die instrumentele rede. Blumenberg was een van die eerste van 'n nuwe geslag denkers wat die meerduidigheid van die kuns, van aile taalgebruik en van die werklikheid besef het. Aan die een kant kan die rede nie anders as om binne die konteks van wat Van Wyk 'n pluraliteit van redelikheid noem, aan die orde gestel te word nie. Daar kan egter ook nie bloot met 'n heterogeniteit van verskillende vorms van redelikheid volstaan word nie. Resensent: Prof Cornel du Toit Die diaforiese dimensie van die metafoor maak, soos genoem, die begripsgeskiedenis moontlik (bl 141 I, dit bemoeilik identiteitsdenke (bl 1451, dit 'verklaar' die onbegryplike waar die onbegryplike n:e niks is nie, maar iets wat die onuitspieeklike pro beer verwoord (bl 148)' dit verklaar die grenskarakter van taal waar die meerduidige en Oop karakter en vryheid van taal juis 'n steriele eenduidige taalgebruik verhinder (bl 151-2). So s~ 'n poetiese sowel as filosofiese metaforiek meer' as dit waartoe die mens direk toegang het. Die metaforologie (veral in die diaforiese dimensie daarvan) kan dus baie gcpas die hermeneutiese konsep meerduidigheid implementeer (bl 182). Die ltJaarde van mite, metafories-meerduidige taalgebruik ensovoorts word beklemtoon as Van Wyk s~ dat die' oorgang' van mite na logos, van metafoor na begrip, van meer- duidige taalgebruik na eenduidige taalgebruik en van omgangstaal na 'eenduidige' weten- skaplike taal 'n onrealistiese ideaal is (bl 185). 561 ISSN 0259-9422 = HTS 51/2 (1995) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Proefskritbesprekings I Dissertation Review Proefskritbesprekings I Dissertation Review 'n Nuwe konsep van die rede moet ontwikkel word waar die werklike verskille tussen die verskillende vorms van redelikheid ernstig geneem word en waar die "oorgange tussen verskillende vorms van redelikheid bedink moet word. Dit kan deur die redekritiek van die postmoderne gedoen word (bl 250). Die een manier waarop dit gedoen kan word, is die postmoderne kunsinter- pretasie. Die postmoderne kuns proklameer 'n nuwe versoening van kuns en werklikheid waar kuns, anders as in die moderne, volledig selfgesentreerd en selfverwysend van aard was. Die kuns word nou in die w~reld tuisgemaak en deur die herintegrasie van kuns en leefw~reld vind 'n opwaardering van die massakultuur plaas (bl 251-252). Weereen'S oor- deel Van Wyk dat Blumenberg se filosofie goed binne die projek pas. Die metafoor is 'n kunswerk in die kleine en soos wat dit nie tot 'n formule verstar kan word nie, so is dit belangrik dat by enige kunswerk dieverskeidenheid van estetiese inter- pretasies sal gedy. Anders as in die verlede sal daar nie meer na een regte verstaan van 'n saak gesoek word nie, maar sal daar na aile moontlike fasette daarvan gekyk moet word (bl 255). Die proefskrif van Van Wyk verdien om wyd gelees te word en sal hopelik stimuleer tot 'n (nuwe) ontmoeting met Blumenberg self. 562 HTS 51/2 (1995) 562 Digitised by the University of Pretoria, Library Services

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1464/2758

Afrikaans

* Hierdie artikel is gebaseer op navorsingsresultate verkry in die doktorale proefskrif van P J van Zyl, ingedien en aanvaar as deel van die vereistes vir die DD-graad (1995), Departement Praktiese Teologie, Fakulteit Teologie (Afd A), Universiteit van Pretoria, onder leiding van prof dr T F J Dreyer. Die belangrikheid van besoeke aan nuwe intrekkers as deel van die werkprogram van die gemeente- predikant P J van Zyl & T F J Dreyer Universiteit van Pretoria The importance of visits to newcomers as part of the work program- me of the parish minister The importance of visits to newcomers as part of the work program- me of the parish minister me of the parish minister In the current theological literature about parish-visiting, a gap is identi- fied with regard to the importance of visiting newcomers in a congrega- tion. With this in mind an empirical study was undertaken to evaluate the matter in actual practice. The starting point (hypothesis) of this study is: Visits to newcomers is a very important facet of any parish min- ister's work. Such visits can help to establish a pastoral relationship between minister and member which is essential for the minister's pasto- ral and other work in the congregation. By means of an empirical study the above-mentioned hypothesis was tested and a preliminary theory with regard to the importance of visitation to newcomers was formulated. Af- ter this theory has been tested against the directives of Scripture, a proposal is made for a new theory to underpin the practice within the Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. 1. INLEIDING Daar is geen plaasvervanger vir huisbesoek nie. Huisbesoek, gereelde huisbesoek is 'n moet. 1. INLEIDING Daar is geen plaasvervanger vir huisbesoek nie. Huisbesoek, gereelde huisbesoek is 'n moet. 1. INLEIDING 1. INLEIDING Daar is geen plaasvervanger vir huisbesoek nie. Huisbesoek, gereelde huisbesoek is 'n moet. Daar is geen plaasvervanger vir huisbesoek nie. Huisbesoek, gereelde huisbesoek is 'n moet. (Booysen 1990:567). Indeed, in our day of sprawled-out cities, modem communication, rapid transportation et cetera, making house calls is probably one of the most ineffective and inefficient methods of visitation available. (Adams 1981:77). (Adams 1981:77). (Adams 1981:77). , y HTS 5211 (1996) , y HTS 5211 (1996) , y HTS 5211 (1996) 130 P J van Zyl & T F J Dreyer Niet voor niets heeft het huisbezoek bij veel gemeenteleden en pastores nog altijd een nare bijk1ank. (Heitink 1982:303). Der traditionele Hausbesuch is unnersetzbar und gerade heute, inmitten starker tenden- zen zur anonyHit, vom groBer Bedeutung als Echo und Hinweis auf die frohe Botshaft, daB Gott uns beim Namen gerufen hat (Jes 43:1). (Van der Geest 1981:191). Bogenoemde en ander teenstrydige uitsprake wat in die literatuur aangetref word (vgl Die Hervormer 1990:11, 18; 1991:20, 21; Wagenaar [1984]:89; Horton 1981:100; Muller 1985:311; Die Kerkhode 1991:3, 12, 14; Bouwman 1928:555; Deddens 1988: 161; Piper 1985: 5), werp 'n ernstige refleksie op die geldigheid van bestaande prakties- teologiese teoriee oor huisbesoek. Verder word daar in die literatuur oor huisbesoek telkens melding gemaak van 'n positiewe verband tussen huisbesoek en erediensbywo- ning sonder dat dit empiries geverifieer word (vgl Horton 1981:100; Hocking 1985:49; Kuyper 1980:38; Dixon 1976:264; Dixon 1987:18). Met dit in gedagte, het die ondersoeker 'n empiriese studie onderneem om te bepaal of daar statisties enige korrelasie tussen huisbesoek en erediensbywoning bestaan (vgl Van ZyI1995)~ Om so 'n korrelasie te kon bepaal, was dit nodig om die bestaan- de teologiese teoriee oor huisbesoek en erediens/erediensbywoning deur middel van de- duksie bloot te Ie. Daarna is die teologiese teoriee empiries getoets en die korrelasie bepaal. In die proses is daar 'n leemte geidentifiseer wat nie in die bestaande teologiese literatuur oor huisbesoek na vore kom nie (in 'n mindere mate by Berkelbach van der Sprenkel 1946:32), naamlik die belangrikheid van besoeke aan nuwe intrekkers. Aan- gesien die vermoede by die ondersoeker bestaan het dat dit weI 'n belangrike faset van 'n gemeentepredikant se werk behoort te wees, is dit empiries getoets en die resultate word hier weergegee. Die volgende hipotese is as vertrekpunt gestel: Besoeke aan nuwe intrekkers is 'n belangrike faset van enige gemeentepredikant se werksaamhede. 1. INLEIDING Sodanige besoeke kan meehelp in die vestiging van 'n pastorale relasie tussen predikant en lidmaat wat 'n belangrike funksie vervul in die predikant se pastorale en ander werksaamhede in 'n gemeente. ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) 2. Metodologiese verantwoording Di iti d b th U i it f P t i Lib S i Die doel van die Praktiese Teologie kan omskryf word as die ontwikkeling (op 'n wetenskaplike wyse) van nuwe teoriee vir die praktyk deur bestaande teoriee te toets, te ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) vices 131 Die belangrikheid van besoeke herstel en/of, indien nodig, te verander (vgl Vos & Muller 1991:86; Lemmer 1991:12; Pieterse 1986:64-66). In die proses waar teoriee getoets, herstel en/of verander word, kom 'n mens onmiddellik voor die teorie/praxis-probleem te staan. Daarom sal daar van 'n metode gebruik gemaak moet word om hierdie probleem voortdurend te balan- seer. Die gevaar bestaan altyd dat die een bo die ander gestel kan word (vgl Heyns & Pieterse 1990:29-35; NeI1991:22-23). In hierdie verband bied die model van Zerfass (1974:164-169) 'n nuttige vertrekpunt. Tog het die model een groot leemte, naamlik dat daar nie 'n normatiewe posisie aan die Bybel toegeken word nie (vgl Heyns & Pie- terse 1990:39). Vir Zerfass vorm die Bybel deel van die teologiese tradisie wat beteken dat dit op gelyke vlak met al die ander kerklike oorleweringe te staan kom. Deur middel van 'n paar verskuiwings aan sy model word 'n normatiewe posisie (vgl Dreyer 1991 :607) aan die Bybel toegeken, terwyl dit nog steeds moontlik is om 'n sinvolle teorie/praxis-verhouding daar te stel. Bybel (Verstaan van die Skrif) Teologiese E------+------~ Situasie teorie) (t~~:~:~:e \ / Voorlopige teorie 1 Nuwe/herstelde teorie ! Nuwe praxis Gewysigde model Voorlopige teorie Nuwe/herstelde teorie ! Nuwe/herstelde teorie ! ! Nuwe praxis 132 Digitised by the University of Pretoria, Library Services H1IS 5211 (1996) a, Library Services H1IS 5211 (1996) P J van Zyl & T F J Dreyer In hierdie artikel word 'n normatiewe posisie aan die Skrif toegeken. In aansluiting by Louw (1993:379) word die stelling gemaak dat die Skrifwaarheid nie verifieerbaar in terme van wetenskaplike bewyse is nie, maar dat dit betroubaar is omdat die betrou- baarheid van die Skrifwaarheid gewaarborg word deur die trou van God. Dit is 'n geloofspremisse wat die ondersoeker as vertrekpunt neem. In 'n prakties-toologiese ondersoek word, volgens bogemelde model, die resultate van die deduktiewe literatuurstudie na die bestaande teologiese tooriee, en die praxis (empiries vasgestel) in interaksie met mekaar gestel. So kan 'n voorlopige teorie oor 'n bepaalde saak gestel word. 2. Metodologiese verantwoording Deur hierdie voorlopige toorie hermeneuties aan die riglyne van die Skrif te toets, kan 'n nuwe of verstelde praktyktoorie volg wat tot 'n nuwe (moontlik verbeterde) praxis kan lei. Aangesien daar in die inleiding reeds gestel is dat daar geen toorie met betrekking tot besoeke aan nuwe intrekkers in die literatuur gevind kon word nie, word daar onmiddellik oorgegaan na die tweede stap van die ondersoek, naamlik om die hipotese in die praktyk te toets. Digitised by the University of Pretoria, Library Services133 3.1 Biografiese inligting Alvorens die inligting ten opsigte van die besoeke aan nuwe intrekkers weergegee word, is dit nodig om ter wille van orientasie, inligting te verskaf oor die metode van ondersoek en bekend te maak wie aan die ondersoek deelgeneem het. Die gemeentes van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika = NHKA) is in drie kategoriee ingedeel, te wete stedelik Igroot dorp, platteland en 'n derde kategorie wat vir die doel kategoriaal genoem word en uit studente-, weermag-, polisie- en middestadgemeentes bestaan. 'n Ewekansige steekproef is uit die drie kategoriee op 'n wetenskaplike manier (rekenaarmatig) uit gemeentes wat aan die ondersoek deelgeneem het, geneem. (vgl Van Zyl 1995:195- 202). Die getal van 1 634 wat noodsaaklik vir die steekproef is (vgl Stoker 1981:12, 13), is deur middel van 'n formule, steekproefgrootte = die vierkantswortel van 20xN (N = populasie-grootte), bepaal. Uiteindelik is 1 620 vraelyste aan 20 gemeentes (stad/groot dorp 12, platteland 5, kategoriaal 3) van die NHKA gestuur met spesifieke opdragte oor die wyse waarop dit versprei moes word. Van die 1 620 vraelyste wat uitgestuur is, is 668 (41 %) terugontvang. Van die 668 vraelyste wat terugontvang is, is 334 (50,5%) deur manlike en 327 (49,5 %) deur vroulike respondente (7 het nie hulle geslag aangedui nie) voltooi. Wat die huwelikstaat van die respondente betref, kon die respondente hulleself in een van vyf kategoriee plaas, te wete getroud, ongetroud, geskei, wewenaar en weduwee. Die volgende grafiese voorstelling bied 'n duidelike beeld van die respondente se huwelik- staat tydens die ondersoek: Digitised by the University of Pretoria, Library Services13 ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) ces133 Die belangrikheid van besoeke Huwelikstaat Olgetroud 19% 125 Huwelikstaat van al die respondente Figuur 1 Huwelikstaat Huwelikstaat van al die respondente Uit die voorstelling is dit duidelik dat die meerderheid respondente wat aan die ondersoek deelgeneem het, ten tyde van die ondersoek getroud was. Met betrekking tot die ouderdom van die respondente, toon die volgende grafiese voorstelling 'n redelike verspreiding tussen a1 die ouderdomsinterva11e in a1 drie katego- riee. Figuur 2 Ouderdomsverdeling Stad, platteland, kategoriaal 25%~-----------------------------------. 21% 16-20jr 21-30jr 31-40jr 41-50jr 51-60jr 60f jr Digitised by the University of Pretoria, Library Services Figuur 2 134 Ouderdomsverdeling Stad, platteland, kategoriaal 25%~-----------------------------------. 3.1 Biografiese inligting 21% 16-20jr 21-30jr 31-40jr 41-50jr 51-60jr 60f jr • Series 1 Ouderdomsverdeling van al die respondente HTS 5211 (1996) Figuur 2 Ouderdomsverdeling g Stad, platteland, kategoriaal Ouderdomsverdeling van al die respondente 134 134 P J van Zyl & T F J Dreyer 3.2 Besoeke aan nuwe intrekkers Die respondente het die ses moontlikhede as volg in prioriteitsorde van 1- 6 gerangskik: Digitised by the University of Pretoria, Library Services 135 ISSN 0259-9422::: HTS 5211 (1996) vices 135 Die beJangrikheid van besoeke Tabel 1 - Die doel van huisbesoek - lidmate se indeling Stadl groot dorp Platteland Kategoriaal * Verhouding skep * Verhouding skep * Geloof versterk * Geloof versterk * Geloof versterk * Vethouding skep * My aanspoor * My aanspoor * My aanspoor * Lewe help * Gem nader bring * Lewe help * Gem nader bring * Lewe help * Gem nader bring * My lewe toets * My lewe toets * My lewe toets Tabel 1 - Die doel van huisbesoek - lidmate se indeling Hieruit is dit baie duidelik dat lidmate die teologiese teorie; naamlik dat die vestig- ing van 'n pastorale relasie (verhouding skep) tussen pastor en lidmaat baie belangrik is, beaam. In die kategorie Stad/groot dorp en Platteland beskou die respondente dit as die belangrikste doel van huisbesoek terwyl die lidmate van die kategoriale gemeentes dit tweede geplaas het. As die afleiding hieruit gemaak kan word dat die vestiging van 'n persoonlike/pastorale relasie tussen die predikant en die lidmaat 'n belangrike doel van huisbesoek kan en moet wees, sal dit die beplanning van die huisbesoek in 'n ge- meente beslis raak. In die eerste plek sal dit belangrik wees dat 'n predikant wat in 'n nuwe gemeente begin werk, tyd sal inruim om elke lidmaat in die gemeente so spoedig as moontlik te ontmoet. Dit kan deur middel van 'n kort kennismakingsbesoek aan elke gesin, of deur groepsbyeenkomste plaasvind waar gepoog word om soveel as moontlik van die lidmate te ontmoet. In die tweede plek sal die besoeke aan nuwe intrekkers in die gemeente deur die predikant voortdurende prioriteit moet geniet. Dit geld veral daar waar die vestiging van 'n pastorale relasie wei vir die predikant en kerkraad 'n belangrike doel van huis- besoek vorm en die predikant reeds 'n geruime tyd in die gemeente werk en dus die grootste persentasie lidmate ken. Dit kan daartoe lei dat 'n lidmaatl gesin so gou moontlik nadat hulle in 'n nuwe gemeente ingetrek het, ingeskakel word. Indien dit nie gedoen word nie, kan die predikant se pastoraat en die lidmaat se betrokkenheid direk daardeur beinvloed word. 3.2 Besoeke aan nuwe intrekkers Die argument wat hier aangevoer word, spruit voort uit een van die doelwitte wat in die genoemde literatuurondersoek oor huisbesoek uitgewys en deur die empiriese on- dersoek onderstreep is (vgl Van Zyl 1995:237-241), naamlik dat die vestiging van 'n pastorale relasie tussen· die predikant en lidmaat 'n baie belangrike doelwit van huisbesoek behoort te wees. Lidmate het in genoemde ondersoek aangetoon dat hulle die vestiging van so 'n pastorale relasie as baie belangrik ago Hulle moes 6 moontlike doel witte van huisbesoek in volgorde van belangrikheid rangskik. In die onderstaande tabel (Tabel 1) word die volgorde waarin die meeste lidmate (gemiddeld) in die drie kategoriee dit gerangskik het, aangedui. Die volgende moontlikhede moes gerangskik word: Die volgende moontlikhede moes gerangskik word: * Huisbesoek moet help om my geloof sterk te maak (geloof versterk). * Huisbesoek moet die gemeente nader aan mekaar bring (gemeente nader bring). * Huisbesoek moet my aanspoor om meer betrokke te wees in die gemeente (my aanspoor). * Huisbesoek moet my aanspoor om meer betrokke te wees in die gemeente (my aanspoor). * Huisbesoek moet my help in die lewe van elke dag (lewe help). * Huisbesoek moet so 'n verhouding met die predikant skep dat ek die vrymoedlg- heid het om my probleme met hom te bespreek (verhouding skep). * Huisbesoek is 'n geleentheid waar die lidmaat se lewe aan die eise van die Bybel getoets kan word (my lewe toets). Ter wille van 'n beter vergelyking word dit reeds in Tabel 1 in die volgorde (van 1 tot 6) waarin die lidmate dit gerangskik het, geplaas. Dit beteken dat die nommer wat langs die afkorting staan, nie noodwendig ooreenstem met die nommers wat hierbo gegee is nie. 3.2 Besoeke aan nuwe intrekkers Lidmate het met 'n beduidende persentasie (76%) aangedui dat dit vir hulle belang- rik is om die predikant tydens die huisbesoek per~oonlik te leer ken. Dit is verder vir hulle (86%) makliker is om met 'n persoonlike probleem na die predikante te gaan as hulle hom reeds tydens huisbesoek persoonlik leer ken het (vgl Van Zyl 1995:235, 236). Die besoeke aan nuwe intrekkers kan dus van groot waarde wees vir die vestig- ing van 'n pastorale relasie (persoonlik leer ken) sowel as vir die predikant se pastorale werk in die algemeen. Digitised by the University of Pretoria, Library Services HTS 5211 (1996) a, Library Services HTS 5211 (1996) a, Library Services HTS 5211 (1996) 136 p J van Zyl & T F J Dreyer Dit kan, soos deur Berkelbach van der Sprenkel (1946:32) voorgestel word, 'n geleentheid wees waar inligting uitgeruil word. Sekere belangrike gegewens oor die gemeente kan byvoorbeeld aan die lidmaat meegedeel word terwyl 'n uitnodiging tot deelname en inskakeling direk en persoonlik aan hom of haar gerig kan word. Belang- rike informasie aangaande die.gesin kan ook tydens die besoek ingewin word. Dit sal goed wees as die predikant self hierdie besoek bring, al is dit net 'n vinnige inloer wat tien/vyftien minute duur. Indien nuwe intrekkers nie kort na hulle aankoms deur die predikant besoek word nie, kan dit soms in die praktyk so lank as twee jaar en selfs langer duur voordat die predikant die geleentheid kry om die bepaalde gesin te ontmoet. Gestel dit neem tWee jaar of langer vir 'n predikant om elke huisgesin in 'n bepaalde gemeente te besoek en 'n nuwe gesin sou intrek in 'n wyk waar die predikant kort tevore huisbesoek gedoen het, beteken dit dat die predikant eers oor twee jaar weer in daardie wyk huisbesoek doen en moontlik dan eers die geleentheid sal kry om die gesin te ontmoet. Die pro- bleem wat s6 'n situasie skep, is voor: die handliggend (vgl ookPiper 1985:19; Kaptein 1975:31,52). As die probleme wat deur verstedeliking meegebring word, soos onder andere anonimiteit, mobiliteit, vereensaming, die verdwyning van die indiwidu tussen die massa, gejaagdheid, en 'n gebrek aan kommunikasie (vgl Louw 1980a:41-46), hiermee saamgeneem word, word die belartgrikheid van besoeke aan nuwe intrekkers nog duide- liker. 3.2 Besoeke aan nuwe intrekkers Lidmaatrespondente het met 98% aangedui· dat hulle dit verkies dat die predi- kant hulle binne drie maande nadat hulle in 'n nuwe gemeente ingetrek het, besoek om kennis te maak. Die volgende grafiese voorstelling spreek vanself. Die ooreenkomste tussen die drie kategoriee is so groot dat hulle saam aangedui word: Figuur 3 Wil besoek word 98 % 617 Nuwe intrekkers Verwagting oor besoekers Wil nie besoek word nie 2 % 14 Nuwe intrekkers se verwagting ten opsigte van besoeke aan hulle Figuur 3 wo d 14 617 14 Nuwe intrekkers se verwagting ten opsigte van besoeke aan hulle Digitised by the University of Pretoria Library Services Dit is interessant om te let op die geslagte se beoordeling van die saak. Van die 98 % respondente in die stad/groot dorp wat positief op die vraag gereageer het, is 47% manlik en 51 % vroulik. In die platteland het 56 % mans gevoel dat hulle graag die ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) 137 Die belangrikheid van besoeke dominee wil ontmoet, teenoor die 41 % vroue. In die kategoriale gemeentes het 37% manlike respondente positief gereageer op dieselfde vraag teenoor 62 % vroulike res- pondente. Die redes vir die verskille is nie duidelik nie. Wat die verski1lende ouder- domskategoriee betref, kon daar geen tendens waargeneem word nie. Dit beteken dat daar nie noodwendig by 'n spesifieke ouderdomsgroep 'n groter behoefte bestaan om met die dominee kennis te maak, as by ander ouderdomsgroepe nie. Die belangrikste saak, soos hierbo vermeld word, is die oorweldigend (98 %) positiewe respons ten opsigte van die vraag oor die huisbesoek van die predikant aan nuwe intrekkers. dominee wil ontmoet, teenoor die 41 % vroue. In die kategoriale gemeentes het 37% manlike respondente positief gereageer op dieselfde vraag teenoor 62 % vroulike res- pondente. Die redes vir die verskille is nie duidelik nie. Wat die verski1lende ouder- domskategoriee betref, kon daar geen tendens waargeneem word nie. Dit beteken dat daar nie noodwendig by 'n spesifieke ouderdomsgroep 'n groter behoefte bestaan om met die dominee kennis te maak, as by ander ouderdomsgroepe nie. Die belangrikste saak, soos hierbo vermeld word, is die oorweldigend (98 %) positiewe respons ten opsigte van die vraag oor die huisbesoek van die predikant aan nuwe intrekkers. Hierdie besoeke aan nuwe intrekkers rnoet addisioneel tot en ter aanvulling van die gewone huisbesoek plaasvind. 3.2 Besoeke aan nuwe intrekkers Die tyd wat daaraan afgestaan word, kan radikaal van gemeente tot gemeente verskil. Beplanning in die verband is van die uiterste belang. Met dit in gedagte, kan die volgende voorlopige teorie oor besoeke aan nuwe intrekkers voorgestel word: * Besoeke aan nuwe intrekkers deur die predikant behoort 'n pertinente plek in sy gemeentelike werksaamhede te he. Dit moet nie as gewone huisbesoek gesien word nie, maar as 'n informatiewe besoek (vgl Berkelbach van der Sprenkel 1946: 32) wat addisioneel tot en ter aanvulling van die gewone huisbesoek plaasvind. Die doel daarvan is dat dit moet bydra in die vestiging van 'n pastorale relasie tussen predikant en lidmaat .om sodoende die pastorale werksaamhede van die pre- dikant te bevorder en die koinonia in die gemeente te versterk. * Besoeke aan nuwe intrekkers deur die predikant behoort 'n pertinente plek in sy gemeentelike werksaamhede te he. Dit moet nie as gewone huisbesoek gesien word nie, maar as 'n informatiewe besoek (vgl Berkelbach van der Sprenkel 1946: 32) wat addisioneel tot en ter aanvulling van die gewone huisbesoek plaasvind. Die doel daarvan is dat dit moet bydra in die vestiging van 'n pastorale relasie tussen predikant en lidmaat .om sodoende die pastorale werksaamhede van die pre- dikant te bevorder en die koinonia in die gemeente te versterk. 4. DIE VOORLOPIGE TEORIE OOR BESOEKE AAN NUWE INTREKKERS GETOETS AAN PERSPEKTIEWE UIT DIE SKRIF Vol gens die metodologiese model wat gebruik word, moet die voorlopige teorie aan die Skrif getoets word. Dit is egter baie moeilik om dit te doen omdat besoeke aan nuwe intrekkers glad nie in die Bybel voorkom nie. Om die teorie oor die belangrikheid van besoeke aan nuwe intrekkers aan die Skrif te toets, kan dus baie maklik daartoe lei dat dinge in die Bybel ingelees word, of dat die Bybel so gebruik word dat dit moet buik- spreek om die teorie te kondoneer. So 'n werkwyse is nie alleen ontrou aan die Skrif nie, maar dit kan ook nie op wetenskaplikheid aanspraak maak nie. Dit is daarom onmoontlik om die voorlopige teorie, soos dit hierbo geformuleer is, aan die Skrif te toets. In die lig hiervan word 'n werkwyse gekies waarin daar hoogstens gevra kan word of die geponeerde voorlopige teorie nie dalk in stryd met die Skriftuurlike perspektiewe is nie en of dit die bree doel van kerkwees en verkondiging dien. Daar sal dus gepoog word om sekere beginsels of begrippe uit die teorie af te lei en dit dan aan so 'n Skriftoets te onderwerp. Die volgende beginsels/begrippe kan uit die voorlopige teorie afgelei word: Digitised by the University of Pretoria, Library Services HTS 5211 (1996) 138 a, Library Services HTS 5211 (1996) a, Library Services HTS 5211 (1996) P J van Zyl & T F J Dreyer * Besoeke aan nuwe intrekkers moet bydra tot die vestiging van 'n persoonlike/ pastorale relasie tussen die predikant en lidmaat. * Besoeke aan nuwe intrekkers moet bydra tot die vestiging van 'n persoonlike/ pastorale relasie tussen die predikant en lidmaat. * Besoeke aan nuwe intrekkers moet help om die gemeente nader aan mekaar bring (koinonia). * Besoeke aan nuwe intrekkers moet help om die gemeente nader aan mekaar bring (koinonia). * Omdat lidmate te kenne gegee het dat hulle makliker na die predikant sal gaan met 'n persoonlike probleem as hulle hom tydens diehuisbesoekgesprek persoanlik leer ken het, kan die besoeke aan nuwe intrekkers 'n belangrike rol speel in die predikant se pastorale werksaamhede en dus ook voorkomend funksioneer. * Besoeke aan nuwe intrekkers beklemtoon die teologiese teorie (vgl Van Zyl 1995: 137, 138) dat dit in die huisbesoek oor die indiwidu binne die verband van sy/haar gesin gaan. * Luister is baie belangrik tydens besoeke aan nuwe intrekkers. * Besoeke aan nuwe intrekkers moet bydra tot die vestiging van 'n persoonlike/ pastorale relasie tussen die predikant en lidmaat. 4. DIE VOORLOPIGE TEORIE OOR BESOEKE AAN NUWE INTREKKERS GETOETS AAN PERSPEKTIEWE UIT DIE SKRIF Met so 'n eerste be- soek kan waardevolle inligting omtrent die nuwe lidmaat/gesin ingewin word. * Die opsigtaak van die pastor kom oak duidelik na yore waar hy/sy uitgaan om nuwe lidmate op te soek. Aangesien Louw (1993) wyd oar die pastorale ges~rek in die algemeen gehandel het (besoeke aan nuwe intrekkers vorm sekerlik deel van pastorale gesprekke), en reeds verskeie van hierdie begrippe en beginsels na aanleiding van 'n pastorale gespreksituasie aan die Skrif getoets het, sal hier onder andere op sy bevindinge gesteun word. Louw (1993:22-32) neem as vertrekpunt vir die pastorale gesprek die begrip sorg (vgl ook Pieterse 1991: 4). H Y poog dan oak om die sorggedagte vanuit drie Bybelse metafore te belig. Dit wat hy oar elkeen van die drie metafore stel, verifieer reeds ver- skeie van die beginsels of begrippe wat hierbo in die voarlopige teorie beklemtoon is, se Bybelse begronding. Louw begin met die herdermetafoor. 'God versorg die hele skepping en pas in 'n heel besondere sin die mens op soas 'n herder. Klassiek is Psalm 23: "Die Here is my herder ek kom niks kort nie'" (Louw 1993:23; vgl oak Westermann 1984:95-98, 26- 34; Odendaal 1988:56-60; De Klerk 1978:2-17; Rossouw 1988:304; Heyns 1986:48- 52; NAB 1983). Westermann (1984:96) wys daarop dat die herdermetafoar wat oak in Psalm 80 voorkom, die besondere verhouding wat tussen God en die gelowige bestaan, belig. 'Der Dichter des Psalms verweilt bei diesem Vergeleich und entfaltet ihn: was ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) vices 139 Die belangrikheid van besoeke der Hirt fUr die Herde bedeutet, das bedeutet Gott fur mich' (Westermann 1984:96). Odendaal (1988:57) sluit hierby aanen stel dat Psalm 23 'n pragtige uitdrukking van die gelowige se vertroue in God is. 'Die Psalm val ongetwyfeld op as 'n uitdrukking van persoonlike geloofsvertroue' (OdendaalI988:57; vgl ook Van Uchelen 1979:159). der Hirt fUr die Herde bedeutet, das bedeutet Gott fur mich' (Westermann 1984:96). Odendaal (1988:57) sluit hierby aanen stel dat Psalm 23 'n pragtige uitdrukking van die gelowige se vertroue in God is. 'Die Psalm val ongetwyfeld op as 'n uitdrukking van persoonlike geloofsvertroue' (OdendaalI988:57; vgl ook Van Uchelen 1979:159). Hierdie perspektief van die metafoor is tog belangrik vanwee die feit dat sommige skrywers (vgl Hendriks 1992:69) in hulle beskrywing van die opbou (oikodomeo) van die gemeente, die indiwiduele gelowige totaal buite rekening laat. 4. DIE VOORLOPIGE TEORIE OOR BESOEKE AAN NUWE INTREKKERS GETOETS AAN PERSPEKTIEWE UIT DIE SKRIF Die herdermetafoor skep pertinent ruimte vir die indiwidu, al is dit binne die verband van die groep (trop) (vgl ook Anderson 1972:196; Van Uchelen 1979:158-161; Louw 1993:28). Sonder om die herdermetafoor op die voorlopige teorie af te forseer, is dit duidelik dat die meeste van die begrippe/beginsels wat uit die voorlopige teorie afgelei is, binne die skopus van die metafoor val. Die vestiging van 'n pastorale relasie tussen predikant en lidmaat (herder en skape), waarin luister ook 'n belangrike rol spee1, word pragtig deur hierdie metafoor ondervang (vgl Martin 1992:257-261). Hierdie metafoor sluit ook in dat dit oor die indiwidu binne die verband van die gesin (sisteem-teorie) gaan. Die 'herder' (pastor) ken elke 'skaap' (indiwidu) op sy naam (Joh 10), maar lei tog ook die hele trop (gesin/gesinne) (vgl Rossouw 1988:302; Anderson 1972:196: Van Uchelen 1979:160; Morris 1971:509-512). Die opsigtaak van die herder (om in liefde op te soek) kom ook in hierdie metafoor sterk na Yore, soos veral gesien kan word in die gelykenis van die verlore skaap (Matt 18:10-14; Luk 15:1-7, NAB 1983; vgl ook Marshall 1978:600-602). Die moontlikheid van 'n sinvolle gesprek tydens huisbesoek word bevorder deur die verhouding wat tussen die herder en lidmaat geskep word (wat met die besoek van 'n nuwe intrekker kan begin). 'n Besoek aan 'n nuwe intrekker kan ook daartoe bydra dat die lidmaat die vrymoedigheid verkry om sy Ihaar probleme tydens gewone huisbe- soek te bespreek waardeur die pastorale werksaamhede van die predikant bevorder word (vgl die 86% lidmate wat gese het dat hulle makliker na die predikant sal gaan met 'n persoonlike probleem as hulle hom reeds in die huisbesoekgesprek leer ken het). Dit dui ook daarop dat besoeke aan nuwe intrekkers 'n voorkomende uitwerking kan he. Die verhouding wat tussen die herder en die lidmaat gevorm word (wat met ken- nismaking kan begin), kan by die lidmaat die vrymoedigheid skep om 'n latente pro- bleem na die oppervlak te bring waardeur verdere gevolge moontlik voorkom kan word. Die opeilhartige gesprek wat uit 'n sinvolle relasie tussen predikant en lidmaat kan volg, kan dus ook daartoe bydra dat die huisbesoek as klankbord vir die prediking kan dien. Die deemisvolle en ontfermende liefde van die pastor (herder) vorm die basis vir die besoeke aan nuwe intrekkers. Omdat die herder die heil van elke skaap op die hart <ira, . 4. DIE VOORLOPIGE TEORIE OOR BESOEKE AAN NUWE INTREKKERS GETOETS AAN PERSPEKTIEWE UIT DIE SKRIF sal hy/sy poog om elke nuwe aankomeling so spoedig as moontlik beter te leer 140 a, Library Services HTS 5211 (1996) a, Library Services HTS 5211 (1996) P J van Zyl & T F J Dreyer ken, te betrek en deel van die trop te maak. Dit is juis die liefde wat gelowiges dring om met mekaar te praat, om mekaar te bemoedig, by mekaar betrokke te wees en deel van 'n gemeente te wees (vgl Louw 1993:247-248, 395, 447-448; Louw 1980(b):60; Dreyer 1987:5; Faber & Van der Schoot s a 91-92). Al hierdie sake word die beste beskryf met die woord koinonia (vgl Prins 1986:35). Dit is juis deur opregte liefde vir God en medegelowiges dat koinonia in 'n gemeente bevorder word (vg~ De Klerk 1986 :8,15). Panikulam (1979:1) verwys na drie tekste in die Nuwe Testament, naamlik 1 Korintiers 1 :9, Handelinge 2:42 en 1 Johannes 1:3 om, soos hy dit stel, 'the essence of Christianity in one word ~.. koinonia ... ', te beskryf. Uit wat hierbo gese is, is dit duidelik dat besoeke aan nuwe intrekkers 'n belangrike rol kan speel om koinonia in 'n gemeente te bevorder. Die volgende metafoor waarmee Louw (1993:25) die sorggedagte van die pastoraat beskryf, is die dienskneg-metafoor (vgl ook Newman & Nida 1972:107; Venter 1992: 11). Hy gebruik hierdie metafoor veral om God se identifikasie met die lyding van die mens te beskryf: Die diensknegmetafoor Ie 'n unieke verband tussen God se medelye en menslike lyding as gevolg van sonde, siekte, vervolging, ontwrigting en dood .... Die identifikasie van God met menslike lyding tree duidelik na vore in die werk van Jesus Christus. Hy is God se doulos by uitstek (Mat 12:18; Hand 4:27). (Louw 1993:25) (Louw 1993:25) Indien 'n mens hierdie metafoor, soos Louw dit beskryf, slegs in terme van die gene- sing en herstel van die mens sien, sou dit meer van toepassing gewees het op die besondere pastoraat waar dit oor mense met probleme gaan. Alhoewel die hantering van probleme nie die hoofskopus van huisbesoek is nie, Ie dit ook nie heeltemal buite die fokus nie (vgl Van ZyI1995:117-130). Soos reeds aangetoon is, skep besoeke aan nuwe intrekkers die vrymoedigheid by die lidmaat om' sy/haar probleme met hulle predikant te bespreek. 4. DIE VOORLOPIGE TEORIE OOR BESOEKE AAN NUWE INTREKKERS GETOETS AAN PERSPEKTIEWE UIT DIE SKRIF Indien 'n mens hierdie metafoor, soos Louw dit beskryf, slegs in terme van die gene- sing en herstel van die mens sien, sou dit meer van toepassing gewees het op die besondere pastoraat waar dit oor mense met probleme gaan. Alhoewel die hantering van probleme nie die hoofskopus van huisbesoek is nie, Ie dit ook nie heeltemal buite die fokus nie (vgl Van ZyI1995:117-130). Soos reeds aangetoon is, skep besoeke aan nuwe intrekkers die vrymoedigheid by die lidmaat om' sy/haar probleme met hulle predikant te bespreek. Die derde metafoor waarmee Louw (1993:27-32) die pastoraat beskryf, is die para- klesemetafoor. Hy gebruik verskillende Bybelse begrippe om die sorgkarakter van die pastoraat te onderstreep. Van al hierdie begrippe beskou hy die begrip oikodomein as die mees sentrale. 'Pastorale sorg is ten diepste gemeente-opbou sodat elkeen opgebou kan word "as lewende stene tot 'n geestelike huis om 'n heilige priesterdom te wees en geestelike offers te bring" (1 Pt 2:5), (vgl ook Louw 1982:11; De Klerk 1978:16-17; Smit 1988: 201-204; Knepper 1991 :28,29). Hendriks (1992:76) haal ook 1 Petrus 2:5 in die verband aan: 'Laat julIe as lewende stene opbou tot 'n geestelike huis .. .', om ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) vices 141 Die belangrikheid van besoeke die belangrikheid van die begrip oikodomein uit te lig. Wat egter belangrik is, is die subjek en objek van die oikodomein. Vol gens Hendriks (1992:37-86) is die Drie-enige God die s~bjek van die oikodomein (vgl ook Ml;lItin (1992:69). Wat die objek aanbe- tref, loop hy (1992:69), soos vroeer vermeld, die gevaar om die indiwidu binne die gemeente te verloor. In sy stelling: 'Die objek van die bouwerk is uiteindelik altyd die ekklesia, nie die indiwidue~e gelowige nie', laat hy nie ruimte dat die ekklesia uit indiwiduele stene (lidmate) bestaan wat elkeen alleen en saam opgebou moet word 'tot 'n geestelike huis ... ' (vgl ook Louw 1993:28; Knepper 1991:29). Besoeke aan nuwe intrekkers kan 'n belangrike funksie vervul ten opsigte van die opbou van die gemeente. Dit kan daartoe bydra om 1idmate spoedig te betrek en deel van die ekklesia te maak. Vir Louw (1993:29) is die begrip parakalein waarmee hy die pastoraat binne die betekenisveld van die paraklesemetafoor beskryf, baie sentraal. Hy meen dat die woord die beste uitdrukking gee aan die 'inhoud en styl van die pastorale troosfunksie en sorghandelinge ... ' (vgl ook Louw 1982:8-15; De Klerk 1978:12-14). 4. DIE VOORLOPIGE TEORIE OOR BESOEKE AAN NUWE INTREKKERS GETOETS AAN PERSPEKTIEWE UIT DIE SKRIF Hy sien die woord veral in terme van die Nuwe-Testamentiese betekenisnuanses daarvan, naamlik oproep, uitnodiging, teregwysing, vermaning, troos, bemoediging en bystand (vgl Thayer 1961; Arndt & Gingrich 1974). Miskien wil hierdie begrip (parakalein), en dan veral in die betekenis van uitnodiging, die beste uitdrukking gee aan die besoeke aan nuwe intrekkers. In hierdie ondersoek na die beginsels/begrippe wat ten opsigte van die voorlopige teorie uitgelig is, kon niks gevind word wat in die Bybel weerspreek word nie. Die voorlopige teorie oor besoeke aan nuwe intrekkers sal die toets van die Skrif deurstaan, en kan dus onverkort as nuwe teorie gekonstateer word. 6. SLOT Die hipotese oor besoeke aan nuwe intrekkers wat aan die begin gestel is, kan onver- kort gehandhaaf word. Die Kerk behoort dus hierdie belangrike saak op die agendas van al die kerklike vergaderings te plaas, om dit sodoende so spoedig as moontlik te implementeer as deel van die werksaamhede van die gemeentepredikant. 5. 'N NUWE PRAKTYKTEORIE TEN OPSIGTE V AN BESOEKE AAN NUWE INTREKKERS 'n Werkgroep sou ook oorweeg kon word waarby lidmate betrek word wat bereid is om te help om nuwe lidmate in te skakel en deel van die gemeente te maak. * Die predikant moet poog om nuwe intrekkers waarvan hy bewus is, binne drie maande nadat hulle ingetrek het, te besoek om kennis te maak. Dit moet nie as 'n gewone huisbesoek gesien word nie, maar as 'n informatiewe besoek wat addisio- neel tot die gewone huisbesoek plaasvind. Die doel daarvan is om mee te help in die vestiging van 'n pastorale relasie tussen predikant en lidmaat om sodoende die pastorale werksaamhede van die predikant te bevorder en die bou van koinonia in die gemeente te bevorder. 5. 'N NUWE PRAKTYKTEORIE TEN OPSIGTE V AN BESOEKE AAN NUWE INTREKKERS Die besoeke aan nuwe intrekkers is so belangrik dat dit kerkordelik gereel behoort te word. Hier sal kortliks 'n voorstel gedoen word oor die wyse Waarop dit in die praktyk van kerk-wees gelmplementeer behoort te word. 'n Artikel, genaamd Pastoraat, behoort in die Kerkorde of Ke!kwet opgeneem te word. Hierdie artikel kan verskillende bepalings/ordinansies insluit waarvan huis- besoek 'n pertinente onderdeel behoort te wees. Bo en behalwe die bepalingsl ordinan- sies wat onder andere oor die doel, vorm, inhoud en frekwensie van huisbesoek behoort te handel, moet daar ook 'n bepaling/ordinansie wees wat die besoeke aan nuwe intrek- kers kerkordelik reel (vgl Van Zy11995:292, 293). So 'n bepaling/ordinansie kan die volgende insluit: 'n Artikel, genaamd Pastoraat, behoort in die Kerkorde of Ke!kwet opgeneem te word. Hierdie artikel kan verskillende bepalings/ordinansies insluit waarvan huis- besoek 'n pertinente onderdeel behoort te wees. Bo en behalwe die bepalingsl ordinan- sies wat onder andere oor die doel, vorm, inhoud en frekwensie van huisbesoek behoort te handel, moet daar ook 'n bepaling/ordinansie wees wat die besoeke aan nuwe intrek- kers kerkordelik reel (vgl Van Zy11995:292, 293). So 'n bepaling/ordinansie kan die volgende insluit: Digitised by the University of Pretoria, Library Services HTS 5211 (1996) 142 a, Library Services HTS 5211 (1996) ia, Library Services HTS 5211 (1996) P J van Zyl & T F J Dreyer * Die predikant moet poog om nuwe intrekkers waarvan hy bewus is, binne drie maande nadat hulle ingetrek het, te besoek om kennis te maak. Dit moet nie as 'n gewone huisbesoek gesien word nie, maar as 'n informatiewe besoek wat addisio- neel tot die gewone huisbesoek plaasvind. Die doel daarvan is om mee te help in die vestiging van 'n pastorale relasie tussen predikant en lidmaat om sodoende die pastorale werksaamhede van die predikant te bevorder en die bou van koinonia in die gemeente te bevorder. 'n Praktykmodel sou verder kon bepaal dat daar 'n spesifieke ouderling gekies word in die gemeente met die opdrag om nuwe intrekkers in die gemeente in te skakel. 'n Werkgroep sou ook oorweeg kon word waarby lidmate betrek word wat bereid is om te help om nuwe lidmate in te skakel en deel van die gemeente te maak. 'n Praktykmodel sou verder kon bepaal dat daar 'n spesifieke ouderling gekies word in die gemeente met die opdrag om nuwe intrekkers in die gemeente in te skakel. Literatuurverwysings Adams, J E 1981. Shepherding God's flock. 3rd ed, New Jersey: Presbyterian and Reformed Publishing Coinpany. Adams, J E 1981. Shepherding God's flock. 3rd ed, New Jersey: Presbyterian and Reformed Publishing Coinpany. Anderson, A A 1972. Psalms, vol 1, in Clements, R E & Black, M (ed), New centu- ry Bible. Great Britain: Purnell & Sons. Anderson, A A 1972. Psalms, vol 1, in Clements, R E & Black, M (ed), New centu- ry Bible. Great Britain: Purnell & Sons. Arndt, W F & Ginrich, F W 1957. A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature. Chicago: University of Chicago press. Arndt, W F & Ginrich, F W 1957. A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature. Chicago: University of Chicago press. Berkelbach van der Sprenkel, SF H J 1946. Huisbezoek. Amsterdam: Ploegsma. Berkelbach van der Sprenkel, SF H J 1946. Huisbezoek. Amsterdam: Ploegsma. Booysen, D J 1990. Huisbesoek. HTS 46/4, 567-581. Bouwman, H 1928. Gereformeerd Kerkrecht, Vol 1. Kampen: Kok. De Klerk, J J 1978. Herderkunde. Pretoria: N G Kerkboekhandel. --- 1986. Die koinoniale aard van die gemeente, in Diakonia en koinonia. Preto- ria: N G Kerkboekhandel. Deddens, K 1988. Dient Hem met vreugde: Opstellen over de dienst van de amhts- dragers, 1. Den Haag: Oosterbaan & Le Cointre B. V. Goes. Die Bybel, 1983. ge druk. Kaapstad: Die Bybelgenootskap van Suid-Afrika. rvormer 1 September 1990. Waarom word huisbesoek afgeskeep?, bl 3. 1 Desember 1990. Huisbesoek nie so belangrik, b14. -- 1 Desember 1990. Huisbesoek nie so belangrik, b14. - 1 Februarie 1991. Huisbesoek is evanglieverkondiging, b14. 1 Februarie 1991. Huisbesoek is evanglieverkondiging, b14. ISSN 0259-9422 = HTS 5211 (1996) 143 Die belangrikbeid van besoeke Die Hervormer i Februarie 1991. Huisbesoek: 'n hulpmiddel, b16. Die Kerkbode Maart 1991, dee1147. Huisbesoek is uitgedien sedie professor toe, bl 5. --- Julie 1991, dee1 148 no 3. Huisbesoek spee1 onvervangbare rol in gemeente- bouprogram, b14. -- Oktober 1991, deel 148 no 14(bylae). ' Huisbesoek is 'n moet, hoor N-Tvl, bl 1. Dixon, I 1976. A Theology of pastoral visiting. ET 87, 264-267. --- 1987. A Practical Theology af pastoral visiting. The Christian Ministry 18, 18-19. Dreyer, T F J 1987. Pastorale gesprekvoering. Ongepubliseerde Kernaantekeninge- Poimeniek 1. Universiteit van Pretoria. -- 1991. Eerste tree in die praktiese teologie - waarheen? HTS 47/3, 597-608. Faber, H & Van der Schoot, E s a. Het pastorale gesprek. rvormer i Februarie 1991. Huisbesoek: 'n hulpmiddel, b16. Literatuurverwysings Utrecht: Erven J Bijleveld. Faber, H & Van der Schoot, E s a. Het pastorale gesprek. Utrecht: Erven J Bijleveld. Heitink G 1982 Het protestantse huisbezoek vroeger en nu PrakTH 9 303 312 Faber, H & Van der Schoot, E s a. Het pastorale gesprek. Utrecht: Erven J Bijleveld. Heitink, G 1982. Het protestantse huisbezoek vroeger en nu. PrakTH 9, 303-312. Heitink, G 1982. Het protestantse huisbezoek vroeger en nu. PrakTH 9, 303-312. Hendriks, J 1992. Strategiese be planning in die gemeente: Die beginsels en praktyk van gemeentevemuwing. Wellington: Hugenote-uitgewers. Heyns, L M 1986. 'n Prakties-teologiese ondersoek na die kerklike strukture van die Nederduitse GereformeerdeKerk. DTh-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika. Heyns, L M & Pieterse, H J C 1990. Eerste tree in die praktiese teologie. Pretoria: Gnosis. Hocking, M 1985. The Smiths and the Jones: A handbook of pastoral work. 2nd ed. Mowbray London: Oxford. Horton, W D 1981. The pastor's problems. ET 92, 100-103. Kaptein, R 1975. Het huisbezoek: Problematiek en metode in een veranderde gemeen- teo Baarn: Ten , Have. Knepper, J A 1991. Een geestelijk huis van levende stenen: Gemeente-opbouw in de praktijk rond het jaar 2000. Den Haag: Oosterbaan & Le Cointre B V. Kuyper, N A 1980. Are pastors 'called' to home visitation? ChrTo 24, 38. Lemmer, J C 1991. Hipotese-generende ondersoeke in prakties-teologiese navorsing. k l S d Af k 6/1 10 19 P i N G K kb kh d l Lemmer, J C 1991. Hipotese-generende ondersoeke in prakties-teologiese navorsing. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 6/1, 10-19. Pretoria: N G Kerkboekhandel. p g p g Praktiese Teologie in Suid-Afrika 6/1, 10-19. Pretoria: N G Kerkboekhandel. Louw, D J 1980a. Die stad in die mens: Oor kerk-wees vandag. Pretoria: N G Kerkboekhandel. --- 1980b. Op soek na die huisgenote van die gelooj: Riglyne vir huisbesoek. Pre- toria: N G Kerkboekhandel. --- 1982. Pastoraat en lyding. Kaapstad: N G Kerkuitgewers. (Teologie aktueel --- 1982. Pastoraat en lyding. Kaapstad: N G Kerkuitgewers. (Teologie aktueel 1.) 1.) 144 P J van Zyl & T F J Dreyer Louw, D J 1993. Pastoraat as ontmoeting: Ontwerp vir 'n basis-teorie, antropologie, metode en terapie. Pretoria: RGN. Marshall, I H 1978. Commentary on Luke. Michigan: Eerdmans. (New international Greek Testament Commentary.) Martin, T W 1992. Metaphor and composition in 1 Peter. Atlanta, Georgia: Scholars Press. Morris, L 1971. The gospel according to John. Michigan: Eerdmans. Muller, J C 1985. Venter, C J H 1992. Prakties-Teologiese grondslae van die prediking. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 7/1, 1-16. Vos, C J A & Muller, J C 1991. Die sing van Psalms in die erediens: 'n Kommuni- katiewe handelingsteoretiese perspektief. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 6/1, 86-98. Wagenaar, J P J [1984]. Die kerk se pastorale taak ten opsigte van die modeme stadsmens. HTS 39, 84-91. Zerfass, R 1974. Praktische Theologie als Handlungs-wissenschaft, in Klostermann, F & Zerfass, R (Hrsg), Praktische Theologie heute. Munchen: Kaiser/Grunewald. Westermann, W 1984. Ausgewtihlte Psalmen. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Zerfass, R 1974. Praktische Theologie als Handlungs-wissenschaft, in Klostermann, F & Zerfass, R (Hrsg), Praktische Theologie heute. Munchen: Kaiser/Grunewald. Venter, C J H 1992. Prakties-Teologiese grondslae van die prediking. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 7/1, 1-16. Vos, C J A & Muller, J C 1991. Die sing van Psalms in die erediens: 'n Kommuni- katiewe handelingsteoretiese perspektief. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 6/1, 86-98. Wagenaar, J P J [1984]. Die kerk se pastorale taak ten opsigte van die modeme stadsmens. HTS 39, 84-91. Westermann, W 1984. Ausgewtihlte Psalmen. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Zerfass, R 1974. Praktische Theologie als Handlungs-wissenschaft, in Klostermann, F & Zerfass, R (Hrsg), Praktische Theologie heute. Munchen: Kaiser/Grunewald. Literatuurverwysings Huisbesoek te midde van veranderde omstimdighede. NGTI 26/3, 311-318. Ne1, M 1991. Die wissel werking tussen teorie/praxis in die Praktiese Teologie. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 6/1, 22-37. Newman, B M & Nida, E A 1972. A translator's handbook on the Acts of the apost- les. London: United Bible Societies. Odendaal, D H 1988. Psalm 23, in Burger, C W, Muller, B A & Smit, D J (red), Rig- lyne vir die prediking oor die Psalms, 56-60. Kaapstad: N G Kerkuitgewers. Panikulam, G 1979. Koinonia in the New Testament: A dynamic expression of Chris- tian life. Rome: Biblical institute press. Pieterse, H J C 1986. Praktiese Teologie mondig? Skrif en Kerk 7/1, 63-73. --- 1991. Gemeente en prediking. Pretoria: N G Kerkboekhandel. Piper, H C 1985. Der Hausbesuch des Pfarrers: Hilfen for die Praxis. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Prins, J M G 1986. Die koinoniale nood van die mens van vandag, in Diakonia en koinonia. Pretoria: N G Kerkboekhandel. souw, P J 1988. Gereformeerde ampsbediening. Pretoria: N G Kerkboekhandel. Smit, J H 1988. Kerk, sending en amp - 'n organiese eenheid, in Rossouw, P J (red), Gereformeerde ampsbediening, 196-216. Pretoria: N G Kerkboekhandel. Stoker, D J 1981. SteekproeJneming in die praktyk. U niversiteit van Pretoria. Thayer, J H 1961. Greek-English lexicon of the New Testament, 4th ed. Edinburgh: T & TClark. Van der Geest, H 1981. Unter vier Augen: Beispiele gelungener Seelsorge. Zurich: Theologischer Verlag. Van Uchelen, N A 1979. Psalmen, deel 1. 2de druk. Nijkerk: Callenbach. (De Prediking van het Oude Testament.) Van Zyl, P J 1995. 'n Prakties-Teologiese ondersoek na die invloed van huisbesoek op erediensbywoning binne die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. DD-proef- skrif, Universiteit van Pretoria. ISSN 0259-9422 = HTS 52/1 (1996) 145 Westermann, W 1984. Ausgewtihlte Psalmen. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Digitised by the University of Pretoria, Library Services HTS 5211 (1996) Die beJangrikheid van besoeke Die beJangrikheid van besoeke Venter, C J H 1992. Prakties-Teologiese grondslae van die prediking. Praktiese Teologie in Suid-Afrika 7/1, 1-16. Wagenaar, J P J [1984]. Die kerk se pastorale taak ten opsigte van die modeme stadsmens. HTS 39, 84-91. Zerfass, R 1974. Praktische Theologie als Handlungs-wissenschaft, in Klostermann, F & Zerfass, R (Hrsg), Praktische Theologie heute. Munchen: Kaiser/Grunewald. Digitised by the University of Pretoria, Library Services HTS 5211 (1996) ria, Library Services HTS 5211 (1996) 146

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1493/2787

Afrikaans

... Rede gelewer deur die Visekanselier en Rektor van die Universiteit van Pretoria, by geleentbeid van die funksie vir uitnemende presteerders op 6 Mei 1996. Onbeantwoorde vrae in die wetenskap: Laat ons die studente en jong navorsers daarmee uitdaag PSmit Universiteit van Pretoria Onbeantwoorde vrae in die wetenskap 'n Universiteit is 'n plek van hoop waar die grondslae vir 'n beter toekoms gele word. Indien oplossings vir die land se vraagstukke op nywerheidsgebied en op sosio- ekonomiese gebied nie by die universiteite gevind word nie, lean tereg gevra word waar elders dit gevind sal word. Afgesien van die globale uitdagings wat die wetenskap bied, is Suid-Afrika seker een van die interessantste laboratoria in die wereld om in te werk. 'n Mosaiek van volke, tale, kultuurvlakke, 'n ongekende verskeideIiheid van geologiese en grond- samestellings wat saam met wisselende klimaatverskille die grootste verskeidenheid van plante en diere binne die grense van een land groepeer. Ons myne raak al dieper en ertse al moeiliker om te ontgin. Indien ons nie oplossings vind nie, sal ons nie kompe- terend bly nie. In ons stede en dorpe bestaan daar skrille kontraste van, byvoorbeeld, rykdom en armoede, werkloosheid by ongeletterdes en skaarsheid aan geskoolde mensekrag. Aan die een kant daag die wetenskap ons uit om saam met intemasionale wetenskaplikes oplossings te probeer vind vir klimaatsveranderinge en die toepassing en bestunr van hoe tegnologie, maar aan die ander kant moet ons oplossings vind om ongeletterdheid te oorkom, die algemene gesondheidspeil van ons bevolking deur primere gesondheid- sorg te verbeter en demokrasie na almal uit te brei, sonder om die prosesse van bestuur daardeur tot stilstand te dwing. Somtyds is studente en jong navorsers bekommerd dat die interessantste vrae reeds aangespreek is, dat daar nie meer interessante temas vir verhandelinge, proefskrifte en navorsingsprojekte is nie. Die mikrovlokkie is mos uitgevind en kan nog net verb.a:er word en gene is mos reeds gekloon. Volgens professor Van den Beukel, hoogleraar in Natuurkunde aan die Technische Universiteit Delft, glo sommige vooraanstaande fisici dat aUes in die natuurkunde vanaf die oerknal tot en met die toekoms weldra in kom- pakte formules uitgespel en verstaan sal wees. Ek wil volle erkenning gee aan professor Charles M Vest, President van MIT, wat in sy Report of the President for the Academic year, 1994-1995 'n aantal van sy kolle- gas gevra het om die onbeantwoorde wetenskaplike vrae in hulle dissiplines aan te stip. Insgelyks my dank en waardering aan die kollegas, waarvan baie vanaand as uit- nemende presteerders hier teenwoordig is, wat so gunstig op my versoek gereageer het om die onbeantwoorde vrae in hulle dissiplines in intemasionale en nasionale verband uit te wys. Dit was fassinerend om die antwoorde te bestudeer. Abstract The university - an institution of hope. The university is a ~nstitution of hope where the foundations are laid for a better future. This derives from the search for solutions in every sphere of scientific study. Sometimes students and young researchers are concerned that the most interesting scientific questions have already been answered. But clearly even a fraction of the unanswered questions in science pose incredible challenges to researchers and students in every field of scientific endeavour. Apart from the global challenges presented by science, South Africa must be one of the most interesting laboratories on earth. The critical ability to put the right questions to science through dedication and hard work is indeed the key to all research and education. Hierdie funksie waartydens die U niversiteit van Pretoria erkenning aan sy uitnemende presteerders gee, is, naas die amptelike opening van die akademiese jaar en die verwel- koming van eerstejaarstudente, een van die belangrikste funksies op die kampus. Daar is ook die mooi gebruik om die toppresteerders, dit is die wat meer as vyf onderskei- dings in matriek behaal het, as nuweling-eerstejaars te v~ 1 welkom. Die funksie staan as, die voorvlieerfunksie bekend, omdat ek altyd die beeld van voorvlieer-posduiwe op. hierdie toppresteerders van toepassing maak. 'n Voormalige rektor van die Katolieke Universiteit van Leuven het tereg opge- merk '... het welzijn van een volk hangt nu eenmaal af van zijn meer begaafden en het welzijn van de minder begaafden hangt af van die inspanning van de meer begaafden'. U is die begaafdes van ons Universiteit en ons land. Op u rus daar 'n groot verant- woorde1ikheid. U het ook 'n wonderlike geleentheid om oplossings vir die onbeant- woorde vrae in die wetenskap te probeer vind en daardeur 'n bydrae tot nuwe kennis in die wetenskap te lewer. Dt;Ur dit te doen, sal u die welsyn van ons land en al sy mense bevorder. ISSN 0259-9422 = HTS 5212 &: 3 (1996) 227 227 Onbeantwoorde vrae in die wetenskap Onbeantwoorde vrae in die wetenskap Ek haa! vrylik uit die werk van professor Vest en die kollegas aan. In die kort voordrag kan ek slegs 'n breukdeel van hierdie onbeantwoorde vrae in die wetenskap aan u oordra. Ek hoop dat dit u sal stimuleer en dat dit ons vera! onder die besef sal bring hoe min ons werklik weet en watter uitdagings die wetenskap werklik aan ons bied. HTS 52/2 &: 3 (1996) HTS 52/2 &: 3 (1996) 228 PSmit PSmit Ek glo u sal saamstem dat klimaatsveranderinge 'n enorme invloed op die mens en sy voortbestaan het. Die invloed van die mens, veral die verbranding van fossielbrand- stof, mag dramatiese klimaatsveranderinge teweegbring. Wetenskaplik:es stem oor die algemeen saam dat daar 'n noodsaak is om klimaatsveranderinge te voorspel en volgens hulle is dit een van die ' ... greatest challenges we face in the natural sciences'. Nog- tans weet ons nie '... even in principle, which aspects of climate are predictable'. Insgelyks weet ons ook nie watter tipe aardbewegings voorspel kan word nie. Die mees verfynde instrumente het nie vooraf seine gegee van aardbewings by Kobe in Japan of Northridge in Kalifornie nie en mense kon dus nie teen die naderende rampe gewaarsku word nie. Indien die gedrag van fisiese sisteme moe~ik: is om te verstaan, is die gedrags- patrone van mense nog moeilik:er. Daar is baie gesofistikeerde data oor ekonomiese groei. Tog weet ons nie presies waarom verskillende lande beide 6f op 'n bepaalde tydstip 6f oor tyd verskillend groei nie. Regerings verloor steeds verkiesings omdat hulle nie ekonomiese groei kan stimu- leer en handhaaf nie. Dit kan w~reldwye onstabiliteit vetoorsaak. In die Suid- Afrikaanse kont~ks het min, indien enige ekonome, die skerp dating in die waarde van die rand voorspel. Ekonome stem klaarblyklik ook nie saam oor watter faktor die grootste bydrae tot die dating gelewer het nie .. In die Suid-Afrikaanse verband het ons geen oplossing vir die vraagstuk van werkloosheid nie. Selfs met 'n opswaai in die ekonomie het daar steeds 'n daling in die aantal werkers in die nywerheidsekror plaas- gevind. In my eie dissipline, die demografie, weet ons nog nie presies watter uitwerking opvoeding, beter behuising en 'n beter lewenstandaard op geboortekoerse het nie. Ons kan ook nie die hoe fertiliteitsgordel wat vanaf Oos-Afrika deur Zimbabwe tot aan die Ooskus van Suid-Afrika strek, verklaar nie. Ons kan ook nog nie die verskille in fertiliteit tussen die verskillende swart etniese groepe verklaar nie. Indien ons egter nie geboortekoerse laat daal nie, sal ons Reropbou- en Ontwikkelingsprogramme geen . bydrae tot die verhoging van die algemene lewenstandaard te lewer nie. Daar bestaan groot onduidelikheid oor hoe die suksesvolle organisasie van die toekoms sallyk. Watter maatslGippye sal floreer en watter sal tot niet gaan? Onbeantwoorde vrae in die wetenskap In die Suid-Afrikaanse verband moet ons vra watter rol inligting in die proses van ontwikkeling speel? Hoe verloop die proses van ontwikkeling en hoe kan inligting die proses aanhelp? Op die kontakvlak van leerontwikkeling en inligtingtegnologie weet ons nie werk- lik hoe om die inligtinginfrastruktuur en die nuwe media te gebruik om die leerproses by kinders te bevorder nie. Dit geld vera! omgewinggestremde kinders. Ons weet ook nie hoe om lewenslange leer by volwassenes te bevorder nie. Om toegang tot inligting te he is een saak, maar om dit nuttig te gebruik en te ver- staan is 'n perd van 'n ander kleur. 'There is no greater mystery than how we learn, remember, think and coqtmunicate, and there is no field in which major advances would have more profound effects for human progress and health'. Ons weet nie wat die chemiese of fisiese aard van inligtingberging in die brein is nie. Daar is rede om te glo dat op hierdie terrein groot deurbrake nog gemaak sal word. Insgelyks verstaan ons nie die verb~tl1d tussen taal en denke nie. Sonder basiese taa1vaar~ghede is rekenaargeletterdheid buite die kwessie. Dit is moontlik dat tot 40% van die inwoners van Suid-Afrika nie basies geletterd is nie. Ons weet nie waarom en hoe sommige kiriders ldaarblyldik leer om te lees met dieselfde gemak as wat ander 'n taa1 bemeester nie. Indien ons kan uitvind, sal ons waarskynlik in staat wees om ons leesonderrit baie te verbeter en ongeletterdheid te verminder. Ons weet nie hoe om materiale te produseer wat nie afvalstowwe ten gevolg het en besoedeling veroorsaak nie. Die onttrekking van energie uit fossielbrandstof is nie baie effektief nie. Op die gebied van sonenergie moet daar nog baie werk gedoen word olen einde sonenergie om te skakel tot koste-effektiewe brandstowwe vir 'n verskeidenheid 'gebruike. Katalisators vorm die boustene van die meeste prosesse in die chemiese, petroleum en farmaseutiese bedrywe. 'And yet we do not know how to design catalysts for many important chemical reactions'. Ons weet reeds hoe supergeleiers teen lae temperature werk, maar ons verstaan nog nie heeltemal die werkinst van hoe-temperatuur super- geleiding nie. Die biologiese wetenskappe bied van die mees gekompliseerde uitdagings. Groot pogings word aangewend om 'n basis vir biologie te probeer vind. Hierdie pogings word in 'n baie groot mate toegespits op begripsvorming rondom proteien wat onder meer 'n grondslag behoort te vorm vir die verstaan van DNA. HTS 52/2 &: 3 (1996) Baie van die topmaatskappye van die w~reld wat 'n paar jaar gelede floreer het, staar bailkrot- skap of oorname in die gesig. Die inligtingrevolusie veroorsaak steeds verreikende veranderinge in organisasies. Selfs die bestaan van die nasiestaat is in gevaar. Internet het die potensiaal ' ... to create a new kind of society t an entity in itselr. Netwerke sal die wese van gemeen- skappe en van ons daaglikse lewe beinvloerl. Hoe gaan die grootskaalse geintegreerde netwerksisteme beheer en bestuur word? ISSN 0259-9422 = HTS 5212 & 3 (1996) 229 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Onbeantwoorde vrae in die wetenskap Vir hierdie doel word interdissiplinere navorsing gedoen waarby die heel fundamentele wetenskaplike dissi- plines, Wiskunde, Fisika en Chemie, betrokke is. Hierdie navorsing is bestem om 'n fundamentele raamwerkverskuiwing in vera! die Fisika, te bewerkstellig. In die wis- kunde het daardie verskuiwing reeds die afgelope aantal jare plaasgevind met die op- bloei van kombinatoriese wiskunde. HTS 5212 .. 3 (1996) HTS 5212 .. 3 (1996) HTS 5212 .. 3 (1996) 230 PSmit PSmit Die veronderstelling dat DNA die sleutel tot fundamentele biologie is, kon na veertig jaar nog nie bevestig word nie. Dit is nie eens duidelik hoe die ou wette van Mendel oor oorerflikheid uit DNA-oorwegings afgelei kan word nie. Op die grondslag van DNA alleen kan daar nie groot verskille tussen families uitgewys word nie, om nie eens van verskille tussen genera te praat nie. Wat egter die meeste pIa, is dat die gedrag van byvoorbeeld diere, en die wisselwerking tussen spesies en die omgewing waarskynlik glad nie binne hierdie raamwerk verklaar kan word nie. Die vermoede bestaan dus dat benewens DNA, daar ook ander fundamentele konsepte is wat nog ont- dek moet word. D_aar is nog baie onbeantwoorde vrae op die gebied van siektetoestande soos vigs, kanker, malkoeisiekte, tuberkulose, malaria ensovoorts. Daar sterf elke dag sowat 50 000 mense in die wereld aan siektes wat deur water en voedsel versprei word. Die impak van hierdie siektes word sprekend geillustreer deur dit gelyk te stel aan stralers met elk 400 kinders en 100 volwassenes aan boord wat ononderbroke elke 30 minute neerstort sonder dat enige passasiers dit oorleef. ()p landhougebied is daar baie onopgeloste vI'aagstukke. Na meer as 100 jaar se navorsing op internasionale vlak is die oorsaak van die vernietigende siekte sitrusskroei (citrus blight) nog nie vasgestel nie en kan dit nog nie beheer word nie. Die implemen- tering van die biologiese beheer van plantsiektes is nog grootliks oneffektief en genetiese manipulasie staan volgens sommige wetenskaplikes nog in sy kinderskoene. Daar bestaan eeu-oue vrae oor die heelal. 'We do not know how old the universe is, what it is made of, or what its fate will be. We do not know if stars other than our own sun have earthlike planets capable of restoring life .... ' Hierdie vrae· oor die heelal maak dat ons Psalm 8 opnuut lees: 'As ek u heme! aanskou, die werk van u vingers, wat is die mens ... '. Dit bring ons nader aan die godsdiens. Die beroemde historikus Paul Johnson het onlangs 'n hoek getiteld The Quest for God gepubliseer: Baie wetenskaplikes het God dood verklaar of sy bestaan as 'n legende beskryf. In die verband kan daar verwys word na die sogenaamde Jesus Seminar wat probeer kwantifiseer wat waar en onwaar in die Bybel is. Onbeantwoorde vrae in die wetenskap Onbeantwoorde vrae in die wetenskap Onbeantwoorde vrae in die wetenskap In aansluiting hierby is een van die grootste uitdagings vir die teologie om die antieke tekste te interpreteer en vir die Suid-Afrikaanse situasie relevant te maak. Die hP-rmeneutiek - dit is die wetenskap wat hom besig hou met die interpretasie en ak- tualisering van tekste - sal hierin 'n baie belangrike rol moet speel om te voorkom dat die teologie 'n ivoortoringwetenskap word. Die pluraliteit van godsdienste, volke en kulture in Suid-Afrika vereis dat in 'n 'demokratiese samelewing daar oor sake op gelyke vlak onderhandel moet word. Tradi- sioneel het die aanhangers van die Christelike godsdiens hulle aansprake geproklameer, omdat hulle daarvan oortuig was dat hulle die Waarheid verkondig. Die vraag is nou: Hoe kan hulle binne 'n demokratiese bestel, waarin plurale beskouings voorkom, aan die Waarheid vashou sonder om hulself daannee na die grens van die samelewing uit te skuif? Dit verg toewyding en harde werk om die regte vrae in die wetenskap te vra. 'Being able to shape good questions is a critical capacity for every teacher and learner; it is the key to education' . Ek wens al ons uitnemende presteerders van harte geluk met hulle prestasies. Ons is trots op u. . Mag die Universiteit in die jare wat komin staat wees om 'n navor- singsklimaat te skep sodat dosente deur navorsing die vermoe behou om die regte wetenskaplike vrae te vra. Ek het geen twyfel dat hierdie begaafde studente wat voor my sit met entoesiasme sal reageer en met gemotiveerdheid sal werk om antwocrde op die vrae te lewer rue. Namens die Universiteit wens ek u voorspoed met u studies toe. 232 HTS 5212 .. 3 (1996) Johnson vra waarom geloof in God tot in die twintigste eeu bly voort- bestaan I.et en of daar selfs tekens van geloofsoplewing is? Johnson antwoord self die vrae deur te verklaar dat geloof in God bly voortbestaan eenvoudig omdat God bestaan. Ben van. die belangrikste fasette van die teologie as wetenskap is die lees van antieke tekste. Hoewel die teologie een van die oudste wetenskappe is, is daar nou nog nie duidelikheid oor hoe 'n antieke teks gelees moet word nie. Ben van die belangrik- ste uitdagings op die internasionale terrein is juis om leesstrategiee vir antieke tekste steeds te verfyn en om die rol van die leser nader te omskryf. ISSN 0259-!U22 = H7S 5212 & 3 (1996) 231 Digitised by the University of Pretoria, Library Services lITS 5212 & 3 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1518/2812

Afrikaans

Kerk en kultuur - 'n godsdiens-teologiese perspektief P J van der Merwe Departement Godsdiens- en Sendingwetenskap (Afd A) Universiteit van Pretoria P J van der Merwe Departement Godsdiens- en Sendingwetenskap (Afd A) Universiteit van Pretoria Abstract Church and culture - a religio-theological perspective The intimate and symbiotic relationship between religion and culture postulated by various sociologists of religion is accepted as backdrop for an elaboration of the principle of the church being in the world but not of it. The question whether a peoples church 'volkskerk' has any special cultural responsibilities is also addressed. Finally it is contended that modern, seculilrised culture is controlled by a civil ideology akin to civil religion. 1. INLEIDING Die aanleiding tot hierdie artikel is eerstens die projek van die Fakulteit Teologie (Afd A), Universiteit van Pretoria, oor die verhouding kerk en kultuur, en tweedens die vraag of die kerk 'n kultuurtaak het wat as studie-opdrag deur die vier-en-sestigste Algemene Kerkvergadering van die Nederduitsch Hervonnde Kerk aan die Dosentevergadering van dieselfde fakulteit opgedra is (AKV 1995:62). Die vraag van die Algemene Kerkvergadering lyk met die eerste oogopslag na 'n onsinnige een. Kultuur is immers deel van menswees. Die kerk het nie aIleen 'n kers- teningstaak teenoor die gemeenskaps- en volkslewe nie, maar is ook op meer as een wyse betrokke by die menswees van die lidmate van die kerk. So gesien is die saak reeds beslis. Daarom die antwoord wat so vinnig uit die vergadering gekom het dat die kerk inderdaad 'n kultuurtaak het (AKV 1995:66). Dit kan egter kwaIik aanvaar word dat die tyd van die Algemene Kerkvergadering en die Dosentevergadering met onsinnige vrae gemors sal word. Daarom moet gevra word of daar nie 'n ander vraag agter hierdie een Ie nie. Dit is een van die sake wat oorweeg moet word. In hierdie artikel wil ek dus die begrip 'kultuur' oordink en verder oorweeg hoe kerkwees daardeur geraak word, die kerk se verantwoordelikheid teenoor kultuur en Yolk, en laastens die probleem van burgerlike· godsdiens binne die verband van kerk en kultuur. ISSN 025'-9422 = HTS 52/3 (1996) 671 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief 2. DIE BEGRIP KULTUUR EN AANVERW ANTE BEGRIPPE Gewoonlik is dit een van die sekond~re (en beperkte) betekenisse van kultuur wat in die popul~re gedagte voorop staan, naamlik as beskrywing van 'n gemeenskap se intellek- tuele en artistieke skeppings en prestasies. Die algemene indruk is dus dat kultuur 'n saak is waarby slegs 'n klein groep in die samelewing belang het. Die prim~re betekenis van die term kultuur beskryf egter die totale kompleks van taal, lewensuitkyk, gebruike, lewenswaar4es, lewenspatroon, skeppinge, uitvindings en dies meer van 'n bepaalde groep mense of van 'n bepaalde tydsgewrig. Dit volg daar- uit dat die mens 'n kultuurwese is. Die mens is kultuurskepper en self ook kultuur- produk. Daar is nie 'n enkele aspek van die mens se lewe wat nie op een of ander wyse met kultuur te doen het nie. Om van kultuur te praat, is om van menswees (in in- dividuele en gemeenskaplike sin) te praat. Verskeie dissiplines in die groep van geesteswetenskappe en sosiale wetenskappe het direkte belang by die bestudering van kultuur. Die twee wat uitstaan, is Volke- kunde (deesdae toenemend Antropologie genoem) en Sosiologie. Al die ander het egter ook op een of ander manier daarmee te doen, al word dit nie altyd besef of verreken nie. Wanneer na ' n definisie van kultuur gevra word, moet die dissiplin~re invalshoek van die een wat die antwoord gee, in aanmerking geneem word. Soveel invalshoeke bring soveel perspektiewe op kultuur na vore. Die volgende kort oorsig van sosiolo- giese en volkekundige posisies gee iets daarvan weer. 2.1 Kort oorsig Sos10loo is oor die algemeen geneig om ' n redelik abstrakte beskouing van ~ltuur te h~. Hulle rig hulle aandag op kultuurpatrone wat die individuele en sosiale lewe struk- tureer, en gebruik as . verwysingsgroep enige groepering wat die doel van die studie dien. Wuthnow (1984:3) bied die volgende definisie aan: Kultuur is menslike gedrag soos uitgedruk in simbole. Wuthnow (1984:3) bied die volgende definisie aan: Kultuur is menslike gedrag soos uitgedruk in simbole. Peter Berger beskou kultuur (volgens Wuthnow 1984:25) as 'n allesomvattende, sosiaal saamgestelde w~reld van betekenisse wat uit subjektiewe en intersubjek- tiewe ervarings afgelei is. Dit verleen betekenis en sin, maar dui ook die grense vir betekenis en sin aan. Peter Berger beskou kultuur (volgens Wuthnow 1984:25) as 'n allesomvattende, sosiaal saamgestelde w~reld van betekenisse wat uit subjektiewe en intersubjek- tiewe ervarings afgelei is. Dit verleen betekenis en sin, maar dui ook die grense vir betekenis en sin aan. LeVine (Shweder 1984:67): 'Culture (is) a shared organization of ideas that includes the intellectual, moral, and aesthetic standards prevalent in a community and the meanings of communicative actions'. LeVine (Shweder 1984:67): 'Culture (is) a shared organization of ideas that includes the intellectual, moral, and aesthetic standards prevalent in a community and the meanings of communicative actions'. 672 P J van de, Mtrwt Geertz (1973:89) se: 'Culture (is) an historically transmitted pattern of meanings embodied in symbols, a system of inherited conceptions expressed in symbolic fonn by means of which men communicate, perpetuate, and develop thei~ know- ledge about and attitudes towards life'. Uit hierdie beskouings is dit dan duidelik dat kultuur altyd 'n sosiale assosiasie het. Die sosiale verwysing kan na samelewing, yolk, gemeenskap of enige sOsiale groep wees wat vir die metodologiese invalshoek van die navorser dienlik geag word. Volkekundiges het 'n eie beskouing en benadering van kultuur. Hulle sluit mate- riele kultuurprodukte daarby in, terwyl sommiges 'n beg rip soos etnisiteit ook wesenlik ago Hier word in die besonder gekyk na die standpunte van die bekende volkekundiges van Pretoria, P J en R D Coertze, wat oor meer as veertig jaar 'n groot invloed op die . denke van die Nederduitsch Hervormde Kerk uitgeoefen het. 'n Handhoek wat aan baie predikante in die Nederduitsch Hervormde Kerk bekend is (Coertze 1961:12) het die volgende oor Volkekunde en kultuur te se: Volkekun- de bestudeer kultuur as eenheidslewenspatroon, dit wit se as volke se kultuur- patrone. 2.1 Kort oorsig Sulke kultuurpatrone vertoon verskeie fasette wat vervlegd voorkom. Die deel van die Volkekunde wat hieraan aandag gee, is die Kulturele Volkekun- del Antropologie. Dit fokus vera! op die volgende: 'n Handhoek wat aan baie predikante in die Nederduitsch Hervormde Kerk bekend is (Coertze 1961:12) het die volgende oor Volkekunde en kultuur te se: Volkekun- de bestudeer kultuur as eenheidslewenspatroon, dit wit se as volke se kultuur- patrone. Sulke kultuurpatrone vertoon verskeie fasette wat vervlegd voorkom. Die deel van die Volkekunde wat hieraan aandag gee, is die Kulturele Volkekun- del Antropologie. Dit fokus vera! op die volgende: * Die verskeidenheid kulture wat oor die wereld aangetref word. * Die klassifIkasie van hierdie kulture volgens beginsels wat uit die studie self voortspruit. * Die verskeidenheid faktore wat verantwoordelik is vir die bestaan van kulture wat van mekaar verskil. * Die wyse waarop kultuur verander en die faktore wat daarvoor verantwoordelik is of daarmee in verband gebring kan word. * Die betekenis van kultuur in die lewe van mense en watter uitwerking kultuur- veranderinge op die betrokke mense het. * Die mens as produk van kultuur, sowel na uiterlike as innerlike lewe. * Hiemaas lees ons in dieselfde hoek (p 30: 'Kultuur as volkekundige begrip dui aan alles wat deur die mens in sy verskillende volksverbande tot stand ge- bring is en vorm die resultaat van die skeppende werksaamheid van die mens' . 673 ISSN 025'-9422 = HTS 52/3 (1996) Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief Coertze gaan voort deur die volgende oor kultuur te se: Die strukturele gestalte van ... 'n yolk Ie dan,opgesluit in sy kultuur- patroon. Daarom is 'n yolk en sy kultuur eintlik 'n tweeledige eenheid .... Kultuur is derhalwe ... die uiterlike en innerlike lewensgestalte van 'n yolk, soos dit binne 'n bepaalde omgewing vorm aangeneem het. (Coertze 1961:35) R D Coertze het in 'n memorandum aan 'n studiekommissie van die Nederduitsch Her- vormde Kerk die volgende oor kultuur gese: Die kultuurpatroon waama verwys is, omvat 'n reeks van ten minste fa- sette of universele aspekte waarin elke yolk eie besondere variasies ver- toon, hoe klein hulle ook mag wees. Hierdie vyftien fasette is die vol- gende: ekonomiese' organisasie, tegnieseskeppinge, voortplantingstelsel, sosiale organisasie, regeringstelsel, militere stelsel, regstelsel, judisiele stelsel, religie, kennissisteem, kunsskeppinge, opvoedingstelsel, taal, waardesisteem, spele en ontspanning ... Die lewenspatroon van 'n yolk word deur elke opgroeiende volks- lid deur 'n langsame opvoedingsproses verwerf. 2.1 Kort oorsig Die waarde-oordele van sy mense word in hierdie proses in sy persoonlikheid veranker .... Elke nuwe kultuuraanbod wat deur eie skepping ontstaan of van buite oorge- neem word, word eers deel van die volkseie as dit aanvaar en by die be- staande lewenspatroon ingeweef word .... (Coertze 1980: 159) In 1996 spreek die Coertzes hulle soos volg oor kultuur uit: AlIe skeppinge wat die mens as komplekse lewende wese binne etniee in 'n proses van selthandhawing in (aanpassing by) 'n komplekse omge- wing tot stand bring. Dit hou in: lrultivering van die mens self en van sy omgewing, asook die skepping van alle apparaat, metodes en tegnieke waarmee en waarvolgens lrultivering plaasvind. Kultuur bestaan dus as die geykte, samehangende lewenspatroon van 'n etnos en word van die een geslag na die volgende deur 'n proses van enkulturasie oorgedra. H1'S 52/3 (1996) H1'S 52/3 (1996) 674 p J 11M tler MentI' Binne die Amerikaanse lrultuurstreekbenadering en die Duits-Oos- tenrykse lrultuurkringbenadering is die begrip lrultuur areagebonde en berus op die ooreenstemmende verspreiding van lrultuurelemente en kul- tuurkomplekse. Binne die Britse sosiale antropologie verwys lrultuur na 'n sisteem van waardes, idees en gedrag by 'n sosiale groepering wat die navorser vir die doel van sy studie as sodanig afbaken. (Coertze 1996:164vv) Die volkekundige standpunt wat deur die Coertzes verteenwoordig word, wil kultuur dus as 'n etniese verskynsel bestudeer. Dit beteken nie dat kultuur n6t etnies is nie, maar dat hulle metodologiese invalshoek hulle so 'n dissipline opla. Iemand wat dit nie begryp nie, kan egter maklik onder die indruk kom dat kultuur as 'n etniese verskynsel verstaan m66t word en dat 'n verwysing na lrultuur vanself'n verwysing na yolk is. Soos vtoeer opgemerk, maak die invalshoek 'n groot verskil wanneer daar oor lrul- tuur nagedink word. Dit bring ons terug by die poging om die projek van die Falrulteit Teologie (Afd A) en die studie-opdrag van die Algemene Kerkvergadering te kombi- neer. Eersgenoemde benader kultuur as 'n menslike verskynsel, met die hele spektrum van moontlike perspektiewe daarop. Laasgenoemde se invalshoek kan bepaal word deur vas te stel wat die oorspronklike vraers (dit is die Kommissie vir die Herskrywing van die Kerkwet) in gedagte gehad het. Die vraag van die Algemene Kerkvergadering Die vraag van die Algemene Kerkvergadering g g g g Inligting wat van prof S J Botha, voorsitter van die Kommissie vir die Herskrywing van die Kerkwet van die Nederduitsch Hervormde Kerk, verkry is (1996-05-29), stel dit bo alle twyfel dat genoemde vraag uitgegaan het van 'n verband tusSen kultuur en yolk. Die vraag het in die debat oor kerk,en onderwys na yore gekom en moot in verband gebring word met ander vrae 5ooS: 'Moot die Kerk hom steeds beywer vir Christelik- volkseie onderwys'? (Antwoord: 'Die Kerk moet steeds beywer vir Christelik-volks- eie onderwys') en: 'Behoort daar in die Kerkorde iets oor volkseie opvoeding en on- derwys te staan'? (Antwoord: 'Die Kerkorde sal oor volkseie opvoeding en onderwys moet handel'). Kultuur kan dus in hierdie verband as sinoniem vir volkseie opgeneem word. Dit lyk dus nie onbillik om die vraag van die Algemene Kerkvergadering te inter- preteer as 'n vraag of die Nederduitsch Hervormde Kerk wat homself as volkskerk sien, 'n taak teenoor die yolk en volkseie het nie. Daarop kan gevra word: watter 500rt taak? Om die volk en volkseie in stand te help hou of voortdurend te kersten? Dit is die 500rt vrae wat later oorweeg sal word wanneer daar oor die volkskerk binne ,die verband van hierdie vraagstelling besin sal word. ISSN 0259-9422 = HTS 5213 (1996) 675 Digitised by the University of Pretoria, Library Services KeI'k en kultuur - '0 godsdiensteologiese perspektief 1. Die samevatting en analise van Berger se denke deur Wuthnow (1984) word gevolg. 3. KULTUUR nIEPER BETRAG Ben van die modeme geleerdes wat die dieper dimensies van kultuur omvangryk deur- dink het en moontlik die grootste bydrae tot hedendaagse kultuurtoorie gelewer het, is die Amerikaanse sosioloog, Peter L Berger (1929-). Hy is 'n eklektiese denker wat daarin slaag om 'n distillaat van verskeie voorgangers en tydgenote se denke in 'n oor- tuigende, nuwe sintese aan te bied (Wuthnow 1984:721). Soos baie ander voor hom, se Berger dat mense organismies nie 'n werklikheids- orientasie het nie, maar dit moet ontwikkel. Oaarom is dit noodsaaklik dat mense deur 'n lang grootword- en opvoedingsproses moet gaan. Wat aanvanklik in sy ollguns tel, blyk later egter 'n bate te wees, aangesien dit aan die mens 'n openheid teenoor die wereld verleen. Oit beteken dat die mens nie in een werklikheidsorientasie vasgevang is nie, maar deurlopend by die werklikheid moet aanpas. Oit gaan gepaard met werklikheidskonstruksie. Die mens skep vir homlhaar 'n too- retiese model van die werklikheid. Die mens is self die orientasiepunt daarvan, omdat hy/sy 'n intensionele wese is. Werklikheidskonstruksie is ook kultuurbou. Aan die antler kant is daar weI 'n aangebore menslike eienskap wat menslike aan- passing by die werklikheid beinvloed en dit is dat die mens 'n sosiaIe wese is. Werk- likheidskonstruksie is dus ook sosiaIe aktiwiteit. Kultuur is wesenlik sosiaal. Berger is van mening dat die gekonstrueerde werklikheid 'n inherente en konstante diaIektiek verteenwoordig. Oaar is trouens sprake van twee diaIektiese prosesse: ener- syds tussen die self (of identiteit) en liggaam (of organisme), en andersyds tussen die self en die sosio-kulturele wereld. Laasgenoemde onderskei hy in drie momente, naamlik ekstemaIisering, objektivering en intemaIisering. Soos genoem, is werklikheidskonstruksie enkultuurbou 'n deurlopende proses. Solank daar mense of gemeenskappe is, gaan dit voort. Oit is egter ook 'n sinsoekende en sinverlenende aktiwiteit. Sulke konstruksies word betekenisraamwerke - verstaan vind nie aileen neerslag in die konstruksies nie, maar word ook weer daaruit afgelei. Dit word verstaansraamwerke vir waarheid en nuwe kennis. Oit legitimeer waardes, beginsels en reels (Wuthnow 1984:25). Terwyl kultuur betekenis en sin verleen, dui dit ook die grense daarvan aan. Die individu word in 'n sekere mate toegelaat om nonkonformisties op te tree, maar ter wille van die stabiliteit van die gemeenskap word die waarheidskonsensus wat in kultuur neerslag vind, beskerm. Die gekonstrueerde werklikheid is en bly 'n kuns- matige werklikheid. Oit word dikwels onder spanning geplaas deur aItematiewe werk- likheidservarings of deur krisiservarings. 3. KULTUUR nIEPER BETRAG Wanneer die gekonstrueerde werklikheid so H7'S 5213 (1996) 676 P J Vall tkr Merwe onder druk kom, beteken dit dat die waarheid self onder druk kom, omdat die mens en die gemeenskap waarvan dit deel is, geen ander waarheld ken as die gekonstrueerde werklikheid nie. onder druk kom, beteken dit dat die waarheid self onder druk kom, omdat die mens en die gemeenskap waarvan dit deel is, geen ander waarheld ken as die gekonstrueerde werklikheid nie. Waarheid is 'n strategiese saak en daarom 'n belangrike strategiese aangeleentheid en instrument van mag. Oit word in die gemeenskap beheer deur geinstitusionaliseerde strukture. Insigte oor aspekte van die werklikheid mag in beginsel korrek wees, maar wO!'d normaalweg nie as waar erken voordat die sosiale impak daarvan verreken is nie. In geval van krisisse kom hierdie stelsel onder druk en ervaar die gemeenskap nie alleen dat sy waarheidsverstaan bedreig word nie, maar sy eie bestaan ook. Uiteraard is die werklikheid vatbaar vir verskeie verstaansmoontlikhede. Oit ver- klaar die veelheid van kulture, asook die innerlike pluraliteit kulture. Tog is dit interessant dat Berger met 'n ontologiese prioriteit werk, dit wil se dat voorrang gegee word aan die eksteme werklikheid, die 'wereld van alledaagse praxis'. Volgens Wuthnow (1984:31) volg Berger die interpretatiewe metode van Alfred Schutz na. Schutz se model word deur hom soos volg opgesom: * Mense lewe as individue in 'n lewensw~reld. Oit is 'n sfeer wat saamgestel word uit ervarings van die natuurlike omgewing, mensgemaakte dinge, gebeurtenisse en ander individue. Aangesien daar egter verskillende maniere van ervaar moontlik is (byvoorbeeld drome, hallusinasies en die teater), kom dit neer op 'n samestelling van veelvuldige werklikhede, alhoewel hy steeds aan die alledaagse lewenswerklik- heid voorrang gee. Vanwee die sosiale aard van die alledaagse lewenswereld is dit ook 'n intersubjektiewe w~r.eld. Oaarteenoor maak die ander, enkelsubjektiewe er- varingswerelde beperkte betekenisprovinsies uit. * Mense lewe as individue in 'n lewensw~reld. Oit is 'n sfeer wat saamgestel word uit ervarings van die natuurlike omgewing, mensgemaakte dinge, gebeurtenisse en ander individue. Aangesien daar egter verskillende maniere van ervaar moontlik is (byvoorbeeld drome, hallusinasies en die teater), kom dit neer op 'n samestelling van veelvuldige werklikhede, alhoewel hy steeds aan die alledaagse lewenswerklik- heid voorrang gee. Vanwee die sosiale aard van die alledaagse lewenswereld is dit ook 'n intersubjektiewe w~r.eld. Oaarteenoor maak die ander, enkelsubjektiewe er- varingswerelde beperkte betekenisprovinsies uit. 3. KULTUUR nIEPER BETRAG * Ten einde beginsels en waardes van die gedeelde, intersubjektiewe, alledaagse lewenswerklikheid sosiaal werkbaar te· maak, word die beginsel van abstraksie en tipifikasie toegepas. So kom 'n gemeenskaplike skat van kennis en ervaring tot stand wat aan die hand van bepaalde prioriteite en belange georganiseer word. Oie belangrikste faktor bly egter die alledaagse pragmatiese motief. * Ten einde beginsels en waardes van die gedeelde, intersubjektiewe, alledaagse lewenswerklikheid sosiaal werkbaar te· maak, word die beginsel van abstraksie en tipifikasie toegepas. So kom 'n gemeenskaplike skat van kennis en ervaring tot stand wat aan die hand van bepaalde prioriteite en belange georganiseer word. Oie belangrikste faktor bly egter die alledaagse pragmatiese motief. Om saam te vat: * Kultuur is die totaal van menslike produkte, sigbaar en onsigbaar. Oit is sosiaal en intersubjektief. Oit verwys na individue en die gemeenskap waarvan hulle deel is. * Kultuur is die totaal van menslike produkte, sigbaar en onsigbaar. Oit is sosiaal en intersubjektief. Oit verwys na individue en die gemeenskap waarvan hulle deel is. ISSN 0259-9422 = HTS 52/3 (1996) 677 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Kerk en Iwltuur - 'n godsdiensteologiese perspektieI * 'n Kultuurgemeenskap beskik oor identiteit en so ook die lede daarvan. Individuele identiteit is die gesosialiseerde self. Individuele identiteit bestaan uit persoonlike verwerking van groepwaardes en die identiflsering van 'n eie plek en rol in die groep. * 'n Kultuurgemeenskap beskik oor identiteit en so ook die lede daarvan. Individuele identiteit is die gesosialiseerde self. Individuele identiteit bestaan uit persoonlike verwerking van groepwaardes en die identiflsering van 'n eie plek en rol in die groep. * Simbole en tekens is belangrik omdat hulle staan vir geobjektiveerde betekenisse en waardes. In kultuur speel hulle daarom 'n fundamentele rol. Die belangrikste kultuurelement is stellig ttllll. Dit is beide simbool, teken en instrument. Taal maak dit moontlik om 'n intersubjektiewe werklikheid te konstrueer, om verlede en hede te oorbrug, om ervarings te deel wat amper nie mededeelbaar is nie. * Nog 'n fundamentele element van kultuur is institusionalisering. Instellings en ge- objektiveerde stelsels (sigbaar en onsigbaar) word deur die gemeenskap geskep of ontwikkel aan die hand v.an langdurige ervaring en is gerig op sekere herhalende situasies of behoeftes. 3. KULTUUR nIEPER BETRAG * Die kultuurgemeenskap word oorkoepel deur verskillende vlakke van teoretiese stel- sels en instellings waardeur die werklikheid (insluitend die geskiedenis) ontsluit en verstaan word. Die hoogste hiervan is die simboliese universele verwysingsraam- wert (symbolic universe). Daarin word al die verskillende stelsels saamgebring en saamgevoeg. . Die simboliese universele verwysingsraamwerk word beskryf tleur mitologie, teologie, ftlosofie en wetenskap (Wuthnow 1984:48). Die betekenis wat aan genoemde elemente toegeken word, wissel van gemeenskap tot gemeenskap. ** Religie is 'n mensgemaakte konstellasie van betekenisse en waardes waardeur die heelal as heilige kosmos geprojekteer word. Dit bied aan die gemeenskap as geheel 'n 'sacred canopy'. Dit verteenwoordig die hoogste vorm van werk- likheidskonstruksie. Religie as waardestelsel word in twee rigtings uitgespel: in mitologie en teologie. Eersgenoemde verteenwoordig die meer naiewe en populere konseptualisering, terwyl laasgenoemde die produk van spesialiste is. Dit Ie ook op dieselfde baan as wetenskap. ** Religie is 'n mensgemaakte konstellasie van betekenisse en waardes waardeur die heelal as heilige kosmos geprojekteer word. Dit bied aan die gemeenskap as geheel 'n 'sacred canopy'. Dit verteenwoordig die hoogste vorm van werk- likheidskonstruksie. Religie as waardestelsel word in twee rigtings uitgespel: in mitologie en teologie. Eersgenoemde verteenwoordig die meer naiewe en populere konseptualisering, terwyl laasgenoemde die produk van spesialiste is. Dit Ie ook op dieselfde baan as wetenskap. ** Modeme wetenskap verteenwoordig die modeme sekularisasie van die simbo- liese verwysingsraamwerk. Dit verteenwoordig ook die de-institusionalisering van simbole. ** Modeme wetenskap verteenwoordig die modeme sekularisasie van die simbo- liese verwysingsraamwerk. Dit verteenwoordig ook die de-institusionalisering van simbole. 678 H1'S 5213 (1996) P J I'tIII der Merwe * Kennis en waarheid het ook 'n legitimeringsjunksie - beide op kognitiewe en nor- matiewe viak. Volgens Berger kan dit van alle kennis gese word, maar is dit veral waar van geinstitusionaliseerde kennis en van die simboliese verwysingsraamwerk. Daar is ook sprake van 'n individuele legitimering. Individue vind hulle plek in terme van die simboliese verwysingsraamwerk; * Kennis en waarheid het ook 'n legitimeringsjunksie - beide op kognitiewe en nor- matiewe viak. Volgens Berger kan dit van alle kennis gese word, maar is dit veral waar van geinstitusionaliseerde kennis en van die simboliese verwysingsraamwerk. Daar is ook sprake van 'n individuele legitimering. Individue vind hulle plek in terme van die simboliese verwysingsraamwerk; ** Ideologie verteenwoordig 'n gespesialiseerde geval. Dit is volgens Berger (in Wuthnow 1984:50) 'n stel idees wat die verskuilde interesse van sekere groepe in die gemeenskap legitimeer. * Kennis en waarheid het ook 'n legitimeringsjunksie - beide op kognitiewe en nor- matiewe viak. Volgens Berger kan dit van alle kennis gese word, maar is dit veral waar van geinstitusionaliseerde kennis en van die simboliese verwysingsraamwerk. Daar is ook sprake van 'n individuele legitimering. Individue vind hulle plek in terme van die simboliese verwysingsraamwerk; 3. KULTUUR nIEPER BETRAG Berger se beginsel dat alledaagse pragmatiese omgang met die werklikheid voor- rang in werklikheidskonstruksie geniet, beteken dat die toekoms van godsdiens nie in 679 ISSN 0259-9422 = H7'S 5213 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief' Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief' die hande is van teoloe wat op verhewe en abstrakte vlak gesprek voer met verteen- woordigers van fIlosofie en wetenskap nie, maar dat dit by gewone godsdienstige mense berus. die hande is van teoloe wat op verhewe en abstrakte vlak gesprek voer met verteen- woordigers van fIlosofie en wetenskap nie, maar dat dit by gewone godsdienstige mense berus. Laastens is dit interessant dat hy 'n duidelike onderskeid tref tussen wetenskaplike domein en die private domein. In laasgenoemde word waardekeuses uitgeoefen wat nie in eersgenoemde toelaatbaar is nie. Hy beskou dit nie as 'n skisbfrenie nie, maar as die noodwendige gevolg van die dissipline en askese wat in wetenskap aanvaar moet word, maar wat ook in die gewone daaglikse en praktiese lewe oorskry moet word (Wuthnow 1984:33-34). Michel Foucault (1926-1984), 'n Franse fIlosoof-skrywer in die postmodeme styl, rig hom op die strategiese en magsimplikasies van kennis en hoe dit in kultuur hanteer word. Vanwee sy Marxistiese agtergrond is hy skerp bewus van 11Iilg. Die oordrag van kennis gaan ook altyd gepaard met magsimplikasies en magsoorwegings (bewuste- lik of onbewustelik). Die studente-opstande van 1968 het Foucault se standpunt oor kennis en mag ver- sterk (kyk Wuthnow 1984:152). Hy het tot die gevolgtrekking gekom dat.die opstande die gevolg was van die massa se frustrasie met 'n sosiale stelsel wat hulle insette en deelname aan die intellektuele diskoers en aan die kennisgemeenskap blokkeer het, om- dat laasgenoemde ingestel was op die beskerming van gevestigde belange. Hy het tot die oortuiging gekom dat kennis en waarheid sosiale faktore is met belangrike mags- implikasies en dat beheer daaroor deel van die magspel binne elke gemeenskap en hI- ttiur is. Foucault rig hom onder andere op die wetenskapsbeweging binne die Westerse samelewing en kultuur van die afgelope paar eeue. Dit word as 'n gewone sosiaal- kulturele verskynsel naas ander ontleed en beskryf. Die ideologiese agtergronde en effekte daarvan word ook oorweeg. 3. KULTUUR nIEPER BETRAG Dit probeer gewoonlik ook inpas in die groter simboliese verwysingsraam. ** Religieuse legitimering is die duidelikste en mees effektiewe vorm daarvan. Legitimasie geskied deur sakralisasie of 'n beroep op geopenbaarde waardes. Teodisee verteenwoordig 'n gespesialiseerde legitimeringsfunksie. Volgens Berger (in Wuthnow 1984:51) is teodisee niks anders as die verklaring van kri- sisse en die verwerking en legitimering van ervarings wat daarmee gepaard gaan nie. ** Religieuse legitimering is die duidelikste en mees effektiewe vorm daarvan. Legitimasie geskied deur sakralisasie of 'n beroep op geopenbaarde waardes. Teodisee verteenwoordig 'n gespesialiseerde legitimeringsfunksie. Volgens Berger (in Wuthnow 1984:51) is teodisee niks anders as die verklaring van kri- sisse en die verwerking en legitimering van ervarings wat daarmee gepaard gaan nie. ** Nog 'n interessante element van legitimering is die sogenaamde plausibility structure. Dit het le doen met die grense wat in die alledaagse lewe vir waar- skynlikheid en aanvaarbaarheid gestel word. ** Nog 'n interessante element van legitimering is die sogenaamde plausibility structure. Dit het le doen met die grense wat in die alledaagse lewe vir waar- skynlikheid en aanvaarbaarheid gestel word. Oor religie het Berger heelwat geskryf, veral oor religie in die moderne konteks. Hoe- weI religie 'n hoogs effektiewe vorm van institusionalisering en legitimering uitmaak, is dit in die moderne era aan die aftakelende effek van de-institusionalisering bloot- gestel. Godsdiens is die afgelope eeu uit verskeie belangrike geinstitusionaliseerde lewensterreine verdryf na die private domein. Daar is baie redes hiervoor, waaronder godsdienstige pJuraliteit, die impak van die kritiese wetenskap en sekularisasie (synde die desakralisering van lewensterreine). Slegs binne die private domein word nog plausibility structures aangetref wat vir geloofswaarhede voorsiening maak, en selfs hulle verkeer onder druk. Die sacred canopy het taamlik gehawend geraak. Aan die ander kant beteken dit nie dat godsdienstige geloof en praktyk as sodanig bedreig word nie. Moderniteit kan trouens selfs gunstig blyk te wees vir godsdiens, aangesien die moderne manier van legitimering (synde 'n beroep op gespesialiseerde kundigheid) essensieel elitisties is en die gewone mense nie daardeur aangespreek word nie. 3. KULTUUR nIEPER BETRAG Hy toon aan hoe die verskillende spesialiteitsrig- tings nie alleen die wetenskap dien nie, maar in die mate waarin dit as vakgemeen- skappe georganiseer word en 'n eie tegniese jargon ontwikkel, ook as eksklusiewe belangegroepe gesien kan word wat nuwe kontoere aan die magspel in die samelewing gee. Die konklusie kan daaruit gemaak word dat wetenskaplikes en deskundiges gesien moet word as 'n nuwe stand of klas, 'n intellektuele klas wat die klerikale klas (volgens Marx se analise) se rol oorgeneem het. Hulle rol en motiewe moet dus met dieselfde kritiese houding benader word en baie van dieselfde argumente wat Marx teen die kle- rus aangewend het, kan op hulle ook van toepassing gemaak word. Die ironie is egter dat Marx en Foucault self aan hierdie nuwe ldas behoort het. KERK AS KULTUURVERSKYNSEL EN AS LIGGAAM V ANCHRISTUS 4. KERK AS KULTUURVERSKYNSEL EN AS LIGGAAM V ANCHRISTUS K i i l B h i di F b h di i i di 4. KERK AS KULTUURVERSKYNSEL EN AS LIGGAAM V ANCHRISTUS Kennissosioloe, soos Berger, het in die Feuerbach-tradisie ons oe geopen vir die mens- likheid van ons werklikheid, synde 'n sosiaal. gekonstrueerde werklikheid. Veel dieper sny die insig dat waarheid in 'n hoe mate van sosiale konsensus afhanklik is. Waarheid is dit wat deur die gemeenskap of selfs dominante belangegroepe toegelaat word om waarheid te wees. Kennis is mag. Dit beteken dat die beeld van kennis en wetenskaps- ontwikkeling as die resultaat van intellektuele nuuskierigheid wat in akademiese vryheid voortwoeker, in 'n hoe mate gerelativeer word. Waarheid en kennis moet ook as kul- turele, sosiale en selfs politieke verskynsels bedink word. Dat die kerk aan sosiale en kulturele kragte onderworpe is, word lank reeds be- gryp. Die gedagte van die inheemswording van die evangelie, kerk en teologie gee uit- drukking daaraan. Die kennissosiologie voer die insig egter veel verder: die kerk leef in 'n sosiaal gekonstrueerde werklikheid - selfs die basiese konsepte waarmee gedink word, moet aan sosiale en kulturele kragte, ja meer nog, aan groepsbelange onderwor- pe geag word. Dan help dit nie om te redeneer dat die kerk 'n groot aandeel in die konstruksie van die werklikheid gehad het nie, aangesien die kerk ook as sosiale en kulturele groo~eid bedink moet word. Dit toon maar net weereens watter gevangene die mens van sy eie menslikheid is. Dit laat 'n mens aan die herhalende tema van lotsgehondenheid in dIe Griekse tragedies dink - hoe meer verhewe die gedagtes van mense hoe duideliker kom hulle menslik- heid daarin na vore. Die omgekeerde is egter ook waar:· in mense se besef van hulle beperktheid gaan 'n besef van transendensie skuiL Hoe meer verfynd en diepgaande die besef van kreatuurlikheid en beperktheid, hoe reikhalsender dikwels die behoefte en drang om dit te howe te gaan. Die evangelie wat die kerk besiel en motiveer, maak veel van die samehang tussen menslikheid en transendente goddelikheid. Sondeval is wanneer die mens self sy/haar kreatuurlikheid te howe probeer gaan. Verlossing is wanneer hy/sy besef hoe afhanklik hy/sy van God is en sy/haar beperkte menslikheid honoreer. Jesus Christus se godde- likheid kom juis daarin na vore dat Hy God in alles gehoorsaam was en sy roeping as Seun van die Mens volvoer het. HTS 52/3 (1996) HTS 52/3 (1996) 680 P J van der Merwe Kerk en kultuur - '0 godsdiensteologiese perspektief Kerk en kultuur - '0 godsdiensteologiese perspektief Op dieselfde wyse lei die besef van die diepgaande menslikheid van die kerk, sy godsdienstigheid en teologie nie tot uitsigloosheid of die ineenstorting van geloof nie, maar tot die besef dat geloof nie anders as kinderlik kan wees nie. Daar is uiteindelik bittermin indien enige sakrale instellings of strukture wat as steunstelsels vir die geloof kan dien .. Daarom dat aan God en sy Gees aBe eer toekom wat Skrif tot Woord laat word en uit sondige menswees kinders vir Homself verwek. Paulus kan in 'n ander verband aangehaal word: die taal, begrippe, idees en strukture waarmee die evangelie ontvang is, gedra en oorgedra word, is maar erdekruike wat maklik breek. Dit gaan om die inhoud en nie soseer om die houer nie. Die onderskeid moet deurentyd in ge- dagte gehou word, al is dit nie altyd maklik om te verstaan waarop dit aankom nie. ~oewel Barth religie as kultuurverskynsel hanteer, dit 'n geestelike toring van Babel noem en die gedagte verwerp dat dit 'n praeparatio evangelica kan wees, is dit van betekenis dat sy stelling dat die openbaring religie ophef, nie net in een sin verstaan moet word nie. Wij vonden immers dat de religie ook 'aufgehoben' kan worden in de zin van 'wohlaufgehoben', dat de openbaring niet buiten de religie omgaat, maar in de wereld der menselijke religie ingaat. Wij vonden de gedachte dat de religie een reactie is op een handelen Gods, ja, dat de religie een gevolg is van de toom Gods, die de mens aan zichself over:" geeft. Wij hoorden Barth spreken over de religie als over die lege huls van het verbond. (Vlijm 1956:116vv) Vlijm (1956) het reeds in die vyftigerjareaangetoon dat Barth se standpunt oor religie eensydig negatief deur persone soos H Kraemer en M Schlunk weergegee is. BonhOff- er se standpunt oor 'n a-religieuse Christendom is waarskynlik ook op 'n eensydige ver- staan van Barth gebaseer. Wij beginnen met een zin, die bijzonder veel gelijkenis vertoont met een zin uit de KD 1,2. Daar heet het: 'Die Offenbarung ist die Autbebung der Religion, wie die Religion die Autbebung der Offenbarung ist' (KD I, 2:331). In de Romerbrief lezen wi): 'Das Evangelium ist die Autbe- bung der Kirche, wie die Kirche die Autbebung des Evangelismus ist'. (Rbr 317). KERK AS KULTUURVERSKYNSEL EN AS LIGGAAM V ANCHRISTUS Wanneer Karl Barth oor die totaal-andersheid van God praat, bedoel hy nie om daarmee te betoog dat God geen relevansie vir sondige mense het nie. Dit is bekend dat Barth 'n groot waardering vir Feuerbach gehad het. Hy raai byvoorbeeld in 1922 predikante voor wie hy opgetree het, aan om pastoraal-teologiese tydskrifte te los en hulle eerder in die literatuur van Feuerbach te verdiep (Vlijm 1956: 115). Feuerbach het hom laat besef hoe menslik die mens en die w~reld van die mens is. Die menslike aard van religie en sakrale' instellings en strukture het aan die lig gekom. Baie daarvan het geblyk torings van Babel te wees. Dit het die wonder van goddelike ingrype en verlossing des te skerper laat uitstaan. ISSN 0259-9422 = HTS 52/3 (1996) 681 5. KULTUUR, YOLK EN VOLKSKERK 5. KULTUUR, YOLK EN VOLKSKERK R D Coertze definieet volk (of etnos) soos volg: R D Coertze definieet volk (of etnos) soos volg: Kerk en kultuur - '0 godsdiensteologiese perspektief Tot goed verstaan is het nodig te noteren dat Barth met 'Kirche' niet bedoelt het liggaam van Christus, maar de zichtbare kerk, die in zijn uiterlijk waameembare gedaante niet wezenlijk verschilt van Wij beginnen met een zin, die bijzonder veel gelijkenis vertoont met een zin uit de KD 1,2. Daar heet het: 'Die Offenbarung ist die Autbebung der Religion, wie die Religion die Autbebung der Offenbarung ist' (KD I, 2:331). In de Romerbrief lezen wi): 'Das Evangelium ist die Autbe- bung der Kirche, wie die Kirche die Autbebung des Evangelismus ist'. (Rbr 317). Tot goed verstaan is het nodig te noteren dat Barth met 'Kirche' niet bedoelt het liggaam van Christus, maar de zichtbare kerk, die in zijn uiterlijk waameembare gedaante niet wezenlijk verschilt van HTS 52/3 (1996) 682 Digitised by the University of Pretoria, Library Services P J l'tIII .r M,"", allerlei andere religieuze gemeenschappen. 'Kirche' kan weergegeven worden met 'die Welt der Religion, wie sie in der Geschichte ... in die Erscheinung tritt'. (Rbr 316). Deze Kirche is overa! waar het Evangelie ist. 'Bs gibt im Munde des Menschen keine reine, keine unkirchliche Verkiindigung des Evangeliums'. Deze onreinheid, deze 'religieuse be- smetting' van het Evangelie heeft plaats, omdat 'iemand emsthaf von Gott reden kann, ohne gleichzeitig in starkster Weise sich selbst mit- zuteilen und durch-zusetzen' (Rbr 317). Er is geen mogelijkbeid deze ergemis te ontgaan. De verkondigers van het Evangelie kunnen Diet anders dan solidair zijn met de wereld der religie, dan soiidair zij met de zonde. Zij kunnen niet anders . ... Men lean uit bovenstaande in ieder geval verstaan' dat er vol- gens Barth een relatie is tussen de religie en het Evangelie en omge- keerd. De religie lean niet bestaan zonder de openbaring, en de openba- ring bestaat niet zonder de religie. (Vlijm 1956:95) Die kerk het dus ook 'n dubbele natuur: enersyds as religie 6f kultuurverskynsel en andersyds as liggaam van Christus. Dit is maar net nog 'n manier om te ~ dat die kerk in die wereld is, maar nie van die wereld nie. Voortgaande geloof en die aanvaarding van die kerk as liggaam van Christus, en die tegelyke aanvaarding van die diepgaande menslike aspekte· daarvan, is slegs moontlik deur 'n na-kritiese naiwiteit. Na-krities beteken in hierdie geval nie die uitskakeling van kritiek nie, maar kritiek op 'n ander wyse - meer barmhartig, hoewel nie minder skerp nie. R D Coertze definieet volk (of etnos) soos volg: Wanneer mense direkte kontak tree, gaan dit nie meer slegs moontlik samegroeiing nie, maar ook o draers van hierdie kulture. Etnos word in 'n latere werk soos volg verduidelik ('n) Ontiese bestaanseenheid van die mens heid vorm op grond van 'n werklike o identiteitsbesef en lewenswyse wat oor 'n ontwikkel is en deur andere erken word. Oor identiteitsbesejword die volgende opmerkin2 Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief Oor sy definisie lewer hy onder andere die volgende kommentaar: (a) 'n Volk is 'n groep mense wat uit hulleself 'n eenheid met 'n be- sondere identiteit vorm .... Die yolk is van sy eie identiteit bewus. Die feit dat 'n yolk 'n afsonderlike identiteit vertoon, word ook deur ander volke met wie hulle kontak het, erken. (b) Dit is dus duidelik dat die blote samewoning van mense in die- selfde gebied nie as sodanig genoeg is om die besondere verbondenheid wat vir aanhorigheid aan dieselfde yolk nodig is, te bewerkstellig nie. Die wat saamwoon, moet ook vanwee lotsverbondenheid ondertrou en die verband moet deur die opvoeding van verskillende opeenvolgende geslagte 'n permanente karakter vertoon. (Coertze 1980:159) Verder s~ Coertze: Kontak tussen kulture beteken in elke geval ook kontak tussen die mense wat hierdie kulture dra. Wanneer mense met mekaar in langdurige en direkte kontak tree, gaan dit nie meer slegs om kulturele be'invloeding en moontlik samegroeiing nie, maar ook om die samegroeiing van die draers van hierdie kulture. (Coertze 1980: 162) R D Coertze definieet volk (of etnos) soos volg: 'n Yolk is 'n groep mense wat 'n eenheid vorm op grond van die besit van 'n eenvormige kultuur of lewenswyse wat deur 'n lang proses van samewoning, ondertrouing en kultuuroordrag na opeenvolgende genera- sies verwerf is. (Coertze 1980:159) ISSN 0259-9422 = HTS 5213 (1996) 683 Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief Oor sy definisie lewer hy onder andere die volgende kommentaar: (a) 'n Volk is 'n groep mense wat uit hulleself 'n eenheid met 'n sondere identiteit vorm .... Die yolk is van sy eie identiteit bewus. D feit dat 'n yolk 'n afsonderlike identiteit vertoon, word ook deur an volke met wie hulle kontak het, erken. (b) Dit is dus duidelik dat die blote samewoning van mense in d selfde gebied nie as sodanig genoeg is om die besondere verbondenh wat vir aanhorigheid aan dieselfde yolk nodig is, te bewerkstellig n Die wat saamwoon, moet ook vanwee lotsverbondenheid ondertrou die verband moet deur die opvoeding van verskillende opeenvolgen geslagte 'n permanente karakter vertoon. (Coertze 1980:1 Verder s~ Coertze: Kontak tussen kulture beteken in elke geval ook kontak tussen die me wat hierdie kulture dra. Wanneer mense met mekaar in langdurige direkte kontak tree, gaan dit nie meer slegs om kulturele be'invloeding moontlik samegroeiing nie, maar ook om die samegroeiing van draers van hierdie kulture. (Coertze 1980: 1 Etnos word in 'n latere werk soos volg verduidelik: ('n) Ontiese bestaanseenheid van die mens; 'n groep mense wat 'n e heid vorm op grond van 'n werklike of vermeende gemeenskapl identiteitsbesef en lewenswyse wat oor 'n lang periode van samewon ontwikkel is en deur andere erken word. (Coertze 1996: Oor identiteitsbesejword die volgende opmerkin2 2emaak: Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief Oor sy definisie lewer hy onder andere die volgen (a) 'n Volk is 'n groep mense wat uit h sondere identiteit vorm .... Die yolk is va feit dat 'n yolk 'n afsonderlike identiteit v volke met wie hulle kontak het, erken. (b) Dit is dus duidelik dat die blote sa selfde gebied nie as sodanig genoeg is om wat vir aanhorigheid aan dieselfde yolk n Die wat saamwoon, moet ook vanwee lo die verband moet deur die opvoeding va geslagte 'n permanente karakter vertoon. Verder s~ Coertze: Kontak tussen kulture beteken in elke geva wat hierdie kulture dra. Etnos word in 'n latere werk soos volg verduidelik: ('n) Ontiese bestaanseenheid van die mens; 'n groep mense wat 'n een- heid vorm op grond van 'n werklike of vermeende gemeenskaplike identiteitsbesef en lewenswyse wat oor 'n lang periode van samewoning ontwikkel is en deur andere erken word. (Coertze 1996:75) (Coertze 1996:75) Oor identiteitsbesej word die volgende opmerkin2 2emaak: HTS 5213 (1996) 684 Digitised by the University of Pretoria, Library Services P J ),IUI du Merwe (Besef van eie identiteit) hang gewoonlik saam met die aanduiding van 'n eie naam, die beklemtoning van gemeenskaplike kultuurkenmerke (by- voorbeeld taal en religie), histo,riese wording en selfs rassekenmerke. (Coertze 1996:76) Berger en sy medestander, Thomas Luckmann, sien identiteit as iets wat in die dialek- tiese verhouding tussen individu en gemeenskap ontstaan en voortdurend opnuut vorm aanneem (Berger 1967: 174). Hulle dink dus in terme van individuele identiteit. Daar is egter ook sprake van 'n super-identiteit wat gegrond is in 'n kosmiese werklikheid wat alledaagse veranderlikes en marginale ervaringc; transendeer (Berger 1967: 118). Die kosmiese werklikheid is die simboliese universele verwysingsraamwerk. Identiteit is nie 'n vaste gegewenheid nie, maar moet voortdurend uitgebou word, teen aanslae verdedig of versterk word, of in die lig van veranderende omstandighede of nuwe uitdagings aangepas word. Identiteit kart verdwyn - geleidelik, soos in die geval van 'n immigrantegemeenskap wat oor genern~ies assimileer, of vinnig, soos in die geval van verskeie sentraal-Amerikaanse volke of gemeenskappe wat voor die aan- slae van die Spaanse veroweraars in duie gestort het. Die sosioloog, Hans Mol, het uitgebreid oor identiteit geskryf. In 'n baanbrekers- werk waarin hy die verband tussen identiteit en godsdiens verken (Mol 1976), wys hy by herhaling daarop dat gemeenskappe of groepe met 'n godsdienstige inslag baie beter daarin slaag om hulle identiteit (gemeenskaplik en individueel) te handhaaf as geseku- lariseerde groepe. Sacralization is the inevitable process that safeguards identity when it is endangered by the disadvantages of the infinite adaptability of symbol- systems. Sacralization protects identity, a system of meaning, or a defi- nition of reality, and modifies, obstructs or (if necessary) legitimates change .... The widespread conclusion has been drawn that the sacred is on its way out. I do not think this is so. Sacralization processes may be interrupted and prevented from maturing, but they are not disappearing: they appear to be as viable as ever. (Mol 1976:6, 7) (Mol 1976:6, 7) In 'n st\!die van Lewins (1978) word die verband tussen godsdiens en etniese identiteit nagegaan. Etnos word in 'n latere werk soos volg verduidelik: Hy toon aan hoe die Rooms-Katolieke Kerk etniese minderhede in Australie wat die nasate van immigrante is, gehelp het om hulle etniese identiteit in stand te hou 685 ISSN 0259-9422 = HTS 5213 (1996) ISSN 0259-9422 = HTS 5213 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services KeI'k en kultuur - '0 godsdiensteologiese perspektiel of selfs 'n nuwe identiteit te ontwikkel. In die geval van Italiaanse immigrante het die kerk hulle deur die instelling van spesiale misdienste in Italiaans gehelp om tot 'n enkele Italiaanse groep te konsolideer, alhoewel hulle in hulle land van herkoms nie geneig was om so oor hulleself te dink nie. Die kerk het dus vir hierdie groep 'n brug geskep waarmee hulle die plurale Australiese same1ewing kan betree, sonder om alles wat hulle vantevore was prys te gee. of selfs 'n nuwe identiteit te ontwikkel. In die geval van Italiaanse immigrante het die kerk hulle deur die instelling van spesiale misdienste in Italiaans gehelp om tot 'n enkele Italiaanse groep te konsolideer, alhoewel hulle in hulle land van herkoms nie geneig was om so oor hulleself te dink nie. Die kerk het dus vir hierdie groep 'n brug geskep waarmee hulle die plurale Australiese same1ewing kan betree, sonder om alles wat hulle vantevore was prys te gee. In die geval van persone van Oekrainiese afkoms is 'n ander verskynsel waarge- neem. Vanwee hulle lang geskiedenis van onderdrukking deur die Turke en ontkenning deur Russiese owerhede is daar by Oekrainiers w~reldwyd 'n skerp etniese bewussyn teenwoordig. Kerk is vir hulle 'n belangrike simbool van etnisiteit, maar kerklike lid- maatskap is steeds ondergeskik aan etniese verbondenheid. Dit kan daarvan afgelei word dat Oekrainiese Rooms-Katolieke erken dat hulle minder met Australiese Rooms- Katolieke in gemeen het as met Oekrainiers wat aan die Ortodokse Kerk behoort. 'This relationship of national and religious elements in Ukrainian ethnic identity has been described as the "sanctification of ethnicity" and the "ethnization of religion'" (Lewins 1978:29). Die verskil met die Italiaanse groep het daarin gel~ dat die meeste Oekrai- niers steeds die droom van 'n terugkeer na hulle tuisland gekoester het en nie regtig van plan was om deel van die Australiese samelewing te word nie. Die verband tussen etniese identiteit en kerk word lank reeds in die volkskerkge- dagte van die Nederduitsch Hervormde Kerk erken. Uitgaande van die verbond groei die kerk via gesinne die yolk in. Etnos word in 'n latere werk soos volg verduidelik: Om by die ganse mensdom te kom, gaan die kerk in elke geleding van die mensdom in. Die volksgeledinge van die mensdom vorm organiese en omvattende lewenseenhede, gevoed en opgebou deur gesinne waar- binne kinders weens die ouers se verbondenheid met Christus ook in die verbond ingesluit is (Hand 2:39; 1 Kor 7:12-14). Daarom behoort die kinders binne die verbond gedoop te wees. Verbondskerk wat dus kennis dra van gesinne binne die veroond, van gesinne waaruit 'n yolk basies opgebou word, is in soverre reeds volks- kerk. ... Hoewel die volkskerk nie die Bybelse uitverkiesing en bekering buite rekening laat nie, is dit tog in hierdie opsig die derde opsie teenoor die historiese metodisme en die neo-Calvinisme. (Van der Westhuizen 1990:65vv) 686 HTS 52/3 (1996) 686 P J "an tkr Merwe In die uitvoerige ekklesiologiese denke wat reeds in die Nederduitsch Hervormde Kerk aan die' volkskerk gewy is, is telkens en by herhaling afgegrens teen die gedagtes dat volkskerk 'n nasionale of openbare instelling is, besitting van die yolk is, athanklik is van etnisiteit, volledig met volksbelange te identifiseer is en dies meer. Van der West- huizen (1990:77) s~ hieroor ook die volgende: Daar is een ware kerk, die liggaam van Christus, die yolk van die ewige Koning. Maar daar is baie nasionale volke en konings en owerhede. Die cen kerkvolk is dus in die gestaltes van baie volkskerke versprei. Die kerk van die Here is die yolk van die Here. Die kerk is yolk. Daarom volkskerk. Kerk en nasionale yolk val nooit in ons gebroke be- deling saam nie. Met volkskerk word bedoel dat die kerk as yolk van God in 'n yolk moet lewe. Die sin van volkskerk Ie dus in 'n kerstende teenwoordigheid in die yolk. Die intranasionale volkskerk wi! in die volksbewussyn kerstenend'in- gaan. Die volkskerk wi! hedat die kerk so in elke yolk se diepste vesels ingaan. Almal in die volkshuis moet bereik word. Die hele lewe van al- mal moet gekersten word .... Wat gaan die kerk in die volksbewussyn doen indien die kerk daar nie Jesus Christus gaan bely nie, dit wi! se kerstenend gaan wees nie? Indien die kerk iets anders wi! gaan doen, is hy nie meer kerk nie. Tog blyk dit dat daar 'n ongemaklikheid bestaan oor die verhouding volkskerk- volksidentiteit. Etnos word in 'n latere werk soos volg verduidelik: Hieroor skryf Botha (1989:44): Hierdie eiendomlikhede (van die Afrikanervolk) vorm dan die omgewing waarvan die Ned Herv Kerk die kleur aanneem, omdat hy as volkskerk so nou met hierdie yolk verbind was, is en' wi! wees. Hierdie eiendom- likhede medebepaal ook di~ Ned Herv Kerk .... Die Kerk sien dit daar- om ook nie as onskriftuurlik 'as hy die eiendomlike wat God aan die yolk, uiterlik en innerlik, gegee het wi! bewaar, beskerm en bestendig nie' (Herderlike Skrywe 1973:4). ISSN 0259-9422 = HTS 52/3 (1996) 687 Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief Om te praat van eiendomlikhede wat God aan die Afrikanervolk gegee het, is om uit te gaan van 'n historiese openbaringsbeginsel. Ten spYte van die verweer van die Herder- like Skrywe loop dit ook die emstige risiko van natuurlike teologie. Buitendien, wie gaan vandag besluit wat as Godgegewe Afrikaner-eiendomlikheid beskou moet word ... ? V an der Westhuizen (in Botha 1989:74) skryf hieroor ook die volgende: Oie taak van die volkskerk is moeiliker maar veiliger as die van 'n vrye of vryblywende kerk. Oit is moeiliker omdat sy taak as uitverkiesingsin- strument suiwer Bybels bepaal moet bly. Hy mag nie met volksinhoude die Bybelse inhoud van sy taak vervang nie. Hierdie risiko beStaan juis omdat hy in die midde va.'l die yolk kan vervolk. Oit is dieselfde gevaar dat die kerk in die wereld kan verwereld. Om hierdie rede mag die kerk hom tog nie uit die wereld of uit die yolk onttrek nie. Hierdie risiko moet die kerk loop en die moeilikheid om vir jou eie mense, jou eie yolk, jou eie wereld die kritiese, herskeppende, omvorm- ende en kerstenende Woord van God te Sllreek, oorwin. Oit het die pro- fete en apostels gedoen - selfs in die aangesig van vervolging, ge- vangenskap, kruisiging, onthoofding, steniging en so meer. Oit kom dus daarop neer dat die vol~kerk 'n pastorale en profetiese rol in en teenoor die yolk moet inneem. Die kerk moet altyd daarteen waak dat dit as gevangene deur volksgevoel en -sentimente weggevoer word. Oit is egter nie net die volkskerk wat . . hierdie risiko loop nie, soos ons hietbo gesien het. Om terug te keer na die vraag van die vier-en-sestigste Algemene Kerkvergade- ring: Die kerk het dan 'n pastorale en profetiese taak teenoor die yolk, kultuur en selfs volkseie. Etnos word in 'n latere werk soos volg verduidelik: Oit beteken dat die Nederduitsch Hervormde Kerk, as dit kerk van Christus wil· wees, nie net moet begelei nie, maar ook bereid moet wees om standpunt teenoor die yolk in'te neem, veral asdit duidelik word dat bepaalde sentimente uit selfsug gebore is of die waarbeid en geregtigheid in gedrang kom. Soos mense is volke son- dige groothede en daarom geneig om hulle eie belang voorop te stel. Soms kan dit vir die kerk selfs moeilik wees om die waarheid en geregtigheid te onderskei, omdat dit in- getrek word in die werklikheidskonstruksie en die waarheidskonsensus van dievolk. Daarom is dit belangrik dat die volkskerk altyd sal onthou dat dit eintlik katolieke kerk IS. Die getuienis van die gooter kerklike gemeenskap wat wereld en eeue omspan, moet ook aangehoor en in aanmerking geneem word. HTS 52/3 (1996) HTS 52/3 (1996) 688 Digitised by the University of Pretoria, Library Services P J van der Mtrwt Vanwee die natuurlike aantrekkingskrag tussen gemeenskap, kultuurgroep of yolk, enersyds, en godsdiens of kerk, andersyds, hou kerklike betrokkenheid by die volkseie of volksidentiteit risiko's in wat nie ligtelik opgeneem kan word nie. Klanke van volk- steologie wat kort-kort gehoor word en waarvan daar in elk geval talryke voorbeelde in die geskiedenis van die Afrikaner is, is waarskuwings dat dit nie 'n ydele vrees is nie. Moet die Nederduitsch Hervormde Kerk verantwoordelikheid aanvaar vir die instand- houding van volksidentiteit, byvoorbeeld deur bepaalde ideale te sakraliseer en te legiti- meer? Dit kan nie. Deur so 'n optrede word die kerk sonder remme op die gevaarlike weg van burgerlike godsdiens geplaas. 6. BURGERLIKE GODSDIENS EN BURGERLIKE IDEOWGIE Burgerlike godsdiens kom as begrip gedurende die sestigerjare na yore na aanleiding van 'n pleidooi deur Robert Bellah vir 'n 'Amerikaanse burgerlike godsdiens' om daarmee die Amerikaanse publiek saam te snoer. Die term self gaan so ver terug as J J Rousseau, maar in die moderne sin veronderstel dit die hele ontwikkeling van Gods- dienssosiologie sedert E Durkheim (vgl Van der Merwe 1982). Verskeie studies is hierna geskryf wat die verskynsel in verskillende kontekste be- skryf (vgl byvoorbeelrl ~uddihy 1978 en Moodie 1978). Daar is aangetoon hoe daar in die openbare domein 'n konsensus tot stand kom oor hoe sekere gebeurtenisse in die verlede verstaan moet word en simbole in die hede as eenheidsimbole opgeneem kan word. Dit vorm dan die simboliese verwysingsraamwerk van 'n algemeen, publiek- aanvaarde werklikheidskonstruksie. In die geval van die VSA is dit onderbou deur 'n vae konglomoraat van Protestantse, Rooms-Katolieke en Joodse godsdienstige senti- mente. In Suid-Afrika was dit volgens Moodie (1978) die kerke van die Afrikaner, soos . verteenwoordig deur sy predikante en teoloe in die Broederbond, wat die rugsteun gebied het. Verskeie studies oor burgerlike godsdiens in·Suid-Afrika het die fout gemaak om die verskynsel slegs by die Afrikanervolk te vind, waarskynlik omdat die politieke be- deling op daardie stadium onder Afrikanerbeheer was. In der waarheid is dit egter 'n verskynsel wat in 'n mindere of meerdere mate in aIle gemeenskappe en samelewings voorkom. Aan die ander kant kan geen kerk dit bekostig om die aanklag van burgp.rlike godsdiens ligtelik op te neem· nie, veral wanneer Moodie (1978:204) Afrikaanse bur- gerlike godsdiens 'n 'Calvinist heresy' noem en aantoon hoe dit op volkSteologie of te weI natuurlike teologie gebaseer is. Dit was beskuldigings wat seergemaak het, omdat dit nie ontken kon word dat dit ten spyte van al die oordrywing en verdraaiing heelwat waarheid ingehou het nie. Hopelik is ons vandag meer sensitief vir die gevaar van bur- gerlike godsdiens. 689 ISSN 0259-9422 = HTS 5213 (1996) ISSN 0259-9422 = HTS 5213 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Kerk en kultuur - '0 godsdiensteologiese perspektief Kerk en kultuur - '0 godsdiensteologiese perspektief Daar is egter tn aanverwante verskynsel waarop ook gelet moet word, naarnlik bur- gerlike ideologie. In elke sarnelewing en kultuur word waarheid en kennis beheer deur wat Berger tn 'plausibility structure' noem. Newbigin beskryf dit soos volg: . . . 'Plausibility structures', patterns of belief and practice accepted within a given society, which determine which beliefs are plausible to its members and which are not .... Thus when, in any· society a belief is held to be 'reasonable', this is a judgment made on the basis of the reigning plausibility structure. (Newbigin 1991:8) (Newbigin 1991:8) Hy gaan hierna voort en loon aan hoe dit selfs in die wetenskaplike gemeenskap toe- passing vind. Hy beskryf hoe hierdie gemeenskap horn vrywillig aan tn gesag onder- werp wat saarnhang met die gangbare wetenskapsparadigma. The authority of the tradition is maintained by the community of scien- tists as a whole. This community is held together by the free assent of its members. But it is, nonetheless, a powerful authority. It is exercised in practice by those who determine which articles will be accepted for publication in scientific journals and which rejected,and by those who determine appointments to teaching and research posts in universities and other institutions. There is no appeal within the scientific community against this authority, and any appeal outside falls on deaf ears. (Newbigin 1991:46) Wat so tn paradigma presies behels, is nie maldik om te se nie. Dit is 'n vae konsensus oor hoe die werklikheid verstaan en benader moet word. Ten spyte van die vaagheid is wetenskaplikes bereid om hulle aan die 'plausibility structure' wat daarvanafgelei word, te onderwerp, omdat hulle in die geldigheid daarvan glo. Die indruk van oor- tuiging en sekerheid wat wetenskaplikes dikwels skep, is dus in die laaste instansie in tn vorm van geloof gefundeer. In tn gesekulariseerde sarnelewing en kultuur, soos di6 waarvan die blankes in Suid-Afrika deel is, funksioneer natuurlik dergelike strukture van aanvaarbaarheid. Di6 strukture ontse. bepaalde Christelike geloofsaannarnes aanvaarbaarheid, maar gaan self op tn vae 'wetenskaplik-gekonstrueerdet, antisupranaturalistiese werklikheid terug. 690 TENSLOTrE Die kerk is op 'n hoogs intieme wyse met kultuur verweef en kan net so min daaraan ontstrengel word as wat mense van hulle eie skaduwee kan ontsnap. Saam met Barth moet die goddelike aard van die kerk se roeping bely word, ten spyte daarvan dat die kerk weI as religie en kUltuurverskynsel onderken word. Die roeping van die kerk teenoor volk en kultuur is apostol~r en profeties, hoe moeilik dit ook mag wees. HTS 52/3 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services P J WIll der Me",e Die grondmite van die kultuur is 'die wetenskap'. Aangesien legitimering nie deur religie of sakralisering plaasvind nie, kan moontlik van ideologie gepraat word - 'n ideologie wat ook die sekul~re strukture van aanvaarbaarheid legitimeer en daarom burgerlike ideologie. Newbigin wil Westerse Christene daartoe oproep om die grondslae en aard van die kultuur van hulle tyd krities te oordink en waar nodig te ontmitologiseer. Hy daag. gelowiges uit om die evangelie met groter selfvertroue uit te leef en uit te dra, en hulle nie deur aannames wat die eietydse kultuur of sosiale konsensus onderbou en wat self na 'n vorm van geloof teruggaan, te laat inhibeer nie. Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief Kerk en kultuur - 'n godsdiensteologiese perspektief wms, l' W 1978. Religion and ethnic identity, in Mol 1978: 19-38. Mol, H 1976. Identity and the sacred: A sketch for a new sodal-sdentific theory of religion. Oxford: Basil Blackwell. Mol, H (ed) 1978. Identity and religion: International, cross-cultural approaches. London: Beverly Hills. (SAGE Publications.) Moodie, T D 1978. The Afrikaner civil religion, in Mol 1978: 203-228. Newbigin, L 1991. The gospel in a pluralist sodety. 2nd ed. Geneva: WCC Publi- cations. Nederduitsch Hervormde Kerk 1995. Besluitebundel vir die 64ste Algemene Kerkver- gadering van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Ongepubliseerd. (Aangehaal as AKV 1995.) Shweder, R A & LeVine, R A 1984. Culture theory: Essays on mind, self, and emo- tion. New York: Cambridge Universiteit Press. (Aangehaal as Shweder 1984.) Van der Merwe, P J 1982. 'Burgerlike godsdiens' in Suid-Afrikaanse konteks - teo- logies en godsdienswetenskaplik oorweeg, in Die kerk 1982: 193-203. Van der ~Nesthuizen, H G 1990. Kerk en kerstening. Pretoria: Kital. Vlijm, J M 1956. Het religiebegrip van Karl &rth: Een ondenoek naar de betekenis van&rths religie-begrip voor de discussie over de niet-Christelijke godsdiensten in de Protestantse zending. 's-Gravenhage: Uitgeverij Van Keulen NV. Wuthnow, R et a1 1984. Cultural analysis: The lrork of Peter L Berger, Mary Dou- glas, Michel Foucault, and Juergen Habennas. Boston: Routledge & Kegan Paul. Literatuurverwysings Berger, P L & Luckmann, T 1967. The social construction of reality. London: Pen- quin Press. Berger, P L & Luckmann, T 1967. The social construction of reality. London: Pen- quin Press. Botha, S J (red) 1989. Belydende volkskerk. Pretoria: Kital. Coertze, P J (red) 1961. Inleiding tot die Algemene Volkekunde. Tweede druk. Johan- nesburg: Voortrekkerpers. Coertze, P J & Coertze, R D 1996. Verklarende vakwoordeboek vir Antropologie en Argeologie. Pretoria: R D Coertze. Coertze, R D 1980. Memorandum oor die Volkekundige implikasies van Artikel III van die Kerkwet, in Lidmaatskap in die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika: Studie oor Artikellll van die Kerkwet. Ongepubliseerde bundel, pp 156-168. Cuddihy, J M 1978. No offense: Civil religion and Protestant taste. New York: Sea- bury Press. Die kerk in die wereld: 'n Bundel opstelle aangebiedaan prof dr A D Pont by sy 25 jarige ampsjubileum. 1982. Pretoria: Kital. (Aangehaal as Die kerk 1982.) Geertz, C 1973. Interpretation of cultures. New York: Basic Books, aangehaal in Shweder 1984. LeVine, R,A 1984. Properties of culture - an ethnographic view, in Shweder 1984: 67-87. ISSN 0259-9422 =HTS 5213 (1996) 691 HTS 52/3 (1996) 692 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1551/2844

Afrikaans

* Hierdie artikel is 'n verwerking van die resu1tate van die DD-proefskrif, 'n Krities-realistiese onder-. soek na die verskynsel pluraliteit-eenheid van die kerk, ingedien en aanvaar as deel van die vereistes vir die DD-graad (1996), Departement Dogmatiek en Christelike Etiek, Fakulteit Teologie (Afdeling A), Universiteit van Pretoria, onder leiding van prof dr J H Koekemoer en prof dr A G van Aarde. Abstract The phenomenon of the unity-diversity of the church: A conversa- tion with Calvin This article engages' in a critical dialogue with Calvin's conception of the unity-diversity of the church. Calvin, by understanding faith as the believer's personal relationship with God, stresses the dynamic character of the church. Concerning unity and diversity, Calvin held the view that there is only one Christ. Calvin distinguished between fundamental and secondary truths. In Calvin's view the redemption in Christ is reported monotonously in the New Testament. Contrary to Calvin the article shows that there are diverse interpretatio1Js of the Jesus- 'Sache' in' the New Testament itself. However, in appreciation of Calvin, it is argued that he - because of the dynamic structure of the church - did not insist on one visible form of organisation for the church. Die verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk: In gesprek met Calvyn A Botma & J H Koekemoer Departement Dogmatiek- en Christelike Etiek (Afd A) Universiteit van Pretoria A Botma & J H Koekemoer Departement Dogmatiek- en Christelike Etiek (Afd A) Universiteit van Pretoria 1. INLEIDING In hierdie artikel word krities met Calvyn in gesprek getree met betrekking tot die verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk. Calvyn as eksponent van die Reformasie is belangrik vir die gesprek, omdat sy teologie 'n bepalende faktor in die Kerkhervorming van die sestiende eeu was. Hierbenewens moet 'n mens in gedagte hou dat die drie Afrikaanssprekende kerke in die bree Calvinistiese tradisie staan. In hierdie artikel word aangetoon dat Calvyn die Jesus-saak op sy besondere wyse gekontinueer het. Dit is duidelik dat geloof vir Calvyn die verbondenheid met God is. Calvyn sien die kenmerke van die kerk as die verkondiging van die Woord en die be- diening van die sakramente. Hierdeur beklemtoon hy die dinamiese karakter van die kerk. Ten opsigte van Calvyn se siening ten opsigte van die ekklesiologiese ver- 2. PARADIGMAVERANDERING Ons het reeds daarop gewys dat Calvyn en sy teologie 'n bepalende faktor in die Kerk- hervorming van die sestiende eeu was. Verder is dit so dat die Nederduitsch Her- vormde Kerk van Afrika, naas ander kerke, in die bree Calvinistiese tradisie staan. Calvyn kan nie anders verstaan word as teen die agtergrond van die Reformasie nie. Die Reformasie is een van die keerpunte in die teologiegeskiedenis (kyk Kung 1990: 128). Die Reformatore het gereageer teen bepaalde opvattings in die Rooms- Katolieke Kerk. Hierdie reaksie het veral ten opsigte van die opvattinge oor die Woord, geloof en geregtigheid na vore getree (Kuhn 1980:72). HTS 53/1 & 2 (1997) 326 A Bot1lUl &: J H Koekemoer skynsel eenheid-verskeidenheid, word daarop gewys dat die Skrif volgens Calvyn 'een Christus' 'leer'. Ons toon verder aan dat Karl Barth nou by Calvyn aansluit ten opsigte van sy siening met betrekking tot die eenheid-verskeidenheid van die kerk. Calvyn gebruik egter die Skrif op 'n monolitiese wyse wat vandag problematies is. Hierdie standpunt van Calvyn lei tot sy siening van fundamentele- en sekondere waarhede. Vir Calvyn kan daar op grond van sy Skrifbeskouing nie sprake wees van diverse interpre- tasies van die Jesus-saak nie. Daar word aangetoon dat daar weI verskillende interpre- tasies van die Jesus-saak in die Skrif is. Positief is die feit dat Calvyn nie aangedring het op een kerk in organisatoriese verband nie. Calvyn het ingesien dat die dinamiese karakter van die kerk ons nie tot 'n institusionele eenheid dwing nie, maar dat verskei- denheid deel van die gelowige mens se bestaan is. Calvyn laat ruimte vir verskil op 'n ander gebied. 3.1 Die wese van die kerk Die wese van die kerk het vir Calvyn in die gelowige se verbondenheid met God deur Jesus Christus gele. Calvyn (4.1. 2; vertaling deur Simpson 1992) stel dit soos volg: Ja, al die uitverkorenes van God is so in Christus aan mekaar verbind dat, soosalmal van een hoof afhanklik is, hulle net so in een liggaam saamgroei 'omdat hulle so saamgevoeg en van mekaar afhanklik is soos ledemate van een en dieselfde liggaam. Hulle word waarlik een omdat hulle in een geloof, hoop en liefde deur dieselfde Gees van God saamleef omdat hulle nie alleen tot dieselfde erfenis van die ewige lewe geroep is nie, maar ook omdat hulle geroep is om in een en dieselfde God en Christus te deel. ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 &: 2 (1997) ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 &: 2 (1997) ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 &: 2 (1997) 327 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk Die geloof in Jesus Christus vorm dus vir Calvyn die grondslag van die kerk. Anders gestel: vir Calvyn is die kerk diegene wat aan Christus behoort. In hierdie verband skryf hy: 'The fundamental doctrine, which it is criminal (nejas) to overthrow, is that we cleave to Christ, for he is the only foundation (unieum.fundamentum) of the church' (uit Hesselink 1990:101; vgl ook Parker 1975:134). Pont (1986) interpreteer Calvyn ook so. Pont (1986:540) se dat die verbondenheid van God met sy verbondsvolk die primere saak is waarom dit in die kerk gaan. Die vereniging van die gelowiges met Jesus Christus deur die werking van die Heilige Gees is die konstituerende element van die kerk (Pont 1986:536). Van't Spijker (1990:150) stel hierdie saak soos volg: 'Slechts door het vaste geloof in Christus zijn wij verzekerd en vertrouwen wij dat wij tot haar leden behoren. Niet: ek behoor tot de kerk en ben derhalve lid van Christus. Maar: ik ben een lidmaat van Christus en derhalve behoor ek tot de kerk.' Daarom skryf Calvyn (4.2.5) soos volg: 'Laat ons dus daaraan gedag- tig wees dat, so dikwels as wat kerkeenheid by ons aangeprys word, die vereiste dit is dat, terwyl ons verstand in Christus eenstemmig is, ons wil ook met wedersydse wel- willeridheid in Christus aan mekaar verbonde moet wees.' In hierdie sin kontinueer Calvyn die grondmetafoor, maar weI op sy besondere wyse. In hierdie verband sluit Berkhof (1973:357) by Calvyn aan. Hy stel dat dit die Gees is wat die partisipasie van die enkeling aan die Jesus-saak moontlik maak. Ook Weber (1983:511) verwys hiema as hy se: 'Therefore, our existence in the Community is not a result, perhaps even a separable result of our being "in Christ", but is rather fully identical with it in act and fact.' Die kerk is daarom niks anders as die samevoeging van die ( ware) gelowiges nie (Calvyn 4.1.3; vgl Pont 1993:210). Die kerk (diegene wat in Jesus Christus glo) is dus in die eerste plek 'n lewende organisme en nie 'n organisatoriese struktuur wat juis van- wee die struktuur duidelik aanwysbaar en sigbaar is nie. Dit gaan primer om die ver- tikale verbondenheid met God. ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 &: 2 (1997) Die uiterlike organisatoriese kerk is 'n .corpus permix- tum, omdat nie almal wat aan die kerk behoort die Heilige Gees ontvang het nie (Cal- vyn 4.1.7). Die gelowiges/kerk is vol gens Calvyn (4.2.5) diegene wat 'In Christus' of 'Volgens Christus' is. Dit beteken egter nie dat die kerk vir Calvyn Christus prolon- gatus is nie. Beker & Hasselaar (1990:22) merk in hierdie verband op: Maar Calvyn accentueerde krachtens zijn heiligingsleer het zichtbare zijde van de kerk. Hij spreekt daarbij niet historiserend over de zicht- baarheid van de kerk, alsof zij een directe voortzetting zou zijn van 328 A. BoIIIUJ cI J H Koel:emoer Christus' historische verschijoing. Hij denkt niet incamationalistisch over de uitwendigheid en zichtbaarheid van de kerk, maar pneumatolo- gisch-eschatologisch. Karl Barth het ook sterk klem gel~ op die dinamiese gebeure (vgl Heyns 1962:515- 533). Barth (KD IV 12:725) vra: 'Inwiefem ist, was Kirche heiszt ... wirklich Kirche?', waarop hy antwoord: 'sie ist es im Ereignis, im Geschehen, im AId ihrer Erbauung als Gemeinde zur Gemeinde.' Barth (KD IV/2:789) ~ verder: 'Die christliche Gemeinde ist kein noch so ausgezeichnetes Etwas, sie ist Ereignis oder sie ist nicht die christliche Gemeinde.' Heyns (1962:518; vgl ook De Gruchy 1972:9-13) stel dit soos volg: Die gebeurtenis wat in die kerk plaasvind, of liewer die gebeurtenis: kerk, is nooit klaar en afgerond in voltooide vorm of gestalte daar nie, maar is steeds 'n grootheid-in-wording, of liewer, 'n wordende groot- heid: altyd en aItyd maar weer kom die roepstem en altyd en altyd maar weer is daar mense wat hoor en aanvaar. O'Grady (1968:252; vglook De Gruchy 1972:6, 29-31) sluit daarby aan en stel dit soos volg: 'It is not continuously the Church, but becomes so from time to time.' O'Grady (1968:252; vglook De Gruchy 1972:6, 29-31) sluit daarby aan en stel dit soos volg: 'It is not continuously the Church, but becomes so from time to time.' Barth se ekklesiologie moet vanuit sy Christologie verstaan word (Beker & Hasse- laar 1990:228). Heyns (1962:517) stel dit so:. 'Metodies moet dus eers by die Christo- logie stilgestaan word alvorens die ekklesiologie aan die orde gestel kan word.' Die Woord het vlees geword. God het in Christus vlees geword ter wille van ons. ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 &: 2 (1997) Barth (KD 112:3) se in hierdie verband: 'Dass Gott weder durch seine eigene Gottheit noch auch durch unsere Menschlichkeit und Siindigkeit gehindert ist, unser Gott zu sein und mit uns umzugehen als mit den Seinigen, dass er vielmehr flir uns und in uns frei ist, das ist der zentrale Gehalt der Lehre von Christus und der Lehre yom Heiligen Geiste. ' Weber (1977:28) som dit soos volg op: 'Die "objektive Wirklichkeit" der Offenbarung Gottes flir uns ist Jesus Christus, ist das fleischgewordende Wort. t Waarop dit neerkom, is dat die vleesgeworde Woord bestem is vir die ontmoeting (my beklemtoning) met mense - 'n ontmoeting wat in 'n bepaalde ruimte plaasvind, naamlik die kerk (Heyns 1962:517). Hierdie ontmoeting bestaan daarin dat Jesus Christus deur die Heilige Gees -sy gemeente uitroep en dat huIie hierdie uitroep aan- vaar. Die kerk kan nie sonder Jesus Christus bestaan nie. As Opgestane sit Christus nie net aan die regterhand van God nie, maar Hy leef ook in 'naards-historiese be- staansvorm, dit is in die Christelike gemeente. Barth (KD IV II :738; vgl ook Barth ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 & 2 (1997) 329 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Calvyn en verskynseJ van die eenheid-verskeidenheid van die kerk 1936:46) Beker & Hasselaar (1990:228) stel dit so: 'Die Gemeinde ist Jesu Christi eigene irdischgeschichtliche Existenz-form.' Dit is egter duidelik dat hierdie aards- historiese bestaan van Christus 'n gebeure is. 1936:46) Beker & Hasselaar (1990:228) stel dit so: 'Die Gemeinde ist Jesu Christi eigene irdischgeschichtliche Existenz-form.' Dit is egter duidelik dat hierdie aards- historiese bestaan van Christus 'n gebeure is. Barth Ie so klem op dinamiese gebeure dat Heyns (1962:533) vra of Barth nie die kerk laat opgaan in 'n aktuele ontmoetingsgebeure tussen God en mens nie. Barth is myns insiens korrek deur klem te Ie op die kerk as 'n dinamiese gebeure. Die kerk is niks anders as ' n dinamiese gebeure tussen God en mens nie. Daarmee word egter nie ontken dat die kerk nie ook 'n institusionele kant het me. ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 &: 2 (1997) Nurnberger (1975: 397, 399) sluit hierby aan en stel dat die kerk nie ' n sekere gemeenskap is wat net nog gevoed moet word me, maar 'n proses waarin die Woord van God aanhoudend die sondaar in ons oorkom en met Christus vervang, en waarin ons na gelang dit gebeur self in hierdie proses van God se reddende liefde vir die hele wereld plaasvind. Soos reeds opgemerk, Ie die wese van die kerk vir Calvyn in die gelowige se ver- bondenheid.met God deur Christus (Calvyn 4.1.2). Om hierdie rede is die kerk by Calvyn die ITWeder van die gelowiges (Calvyn 4.1.1; vgl Graafland 1989:19). Die prediking is die 'moeder' van geloof en omdat die kerk die sfeer is waar die Woord gepreek word, is die kerk moeder van die gelowiges (Spoelstra 1979:66). God ver- samel al sy kinders en beskerm hulle, sodat hulle tot volle wasdom in die geloof kan groei. Calvyn (4.1.1) se in hierdie verband: Nou sal ek met die kerk begin. In die skoot hiervan wi! God sy kinders versamel, nie alleen om deur die bystand en bediening daarvan gevoed te word so lank hulle suigelinge en kinders is me, maar ook om deur die moederlike sorg daarvan gestuur te word todat hulle wasdom bereik en uiteindelik die doel van die geloof bereik. Dit is immers nie geoorloof om dinge wat God saamgevoeg het, te skei nie, sodat die kerk ook vir diegene vir wie God hulle Vader is, hulle moeder is. Berkhof (1973:362) stel dit so: 'De kerk is immers de bemiddelende beweging tussen Christus en de mensen.' Die kerk is daar om die evangelie te verkondig, sodat die mens deel kan kry aan die verlossing. Dit is die taak van die kerk by uitstek. Die kerk is dus daar ter wille van ons redding (kyk Wendel 1980:292). Christologie en ekkle- siologie kan nie geskei word nie. Die ekklesiologie is in die Christologie gegrond. As ,die kerk bestaan uit diegene wat in Jesus Christus glo, beteken dit dat die wat buite die kerk is, buite Christus is. Die lewe in Christus is niks anders as die kerklike lewe nie (Parker 1975:134). Calvyn (4.1.4) stel dit so: 'Daar is trouens geen ander 330 HTS 5311 &: 2 (1997) HTS 5311 &: 2 (1997) Digitised by the University of Pretoria, Library Services A Botma &: J H Koelcemoer toetrede tot die lewe te08Y die kerk ons in haar skoot ontvang, aan ons geboorte skenk, o~ aan haar borste voed en ons onder beskerming en leiding bewaak todat 008 ons sterflike vlees afgele het en soos die engele is nie' . Die wese van die ketk Ie dus vir Calvyn in die deelname aan die Jesus-saak (by Calvyn die verbondenheid met God deur die geloof in Jesus Christus). Spoelstra (1975:60, 63, 64) se in hierdie verband dat die kerk vir Calvyn wesenlik anders as enige gewone menslike samelewingsverband, instituut of struktuur is. Spoelstra (1979: 64) se: 'Calvyn dink nie in terme van geinstitueerde groepe en geobjektiveerde institute nie.' Die deelname aan die Jesus-saak kom' by Calvyn met nuwe inhoude en ander ak- sente na vore en moet onderskei word van die van Paulus (vgllater ons kritiek ten op- sigte van die diverse interpretasies van die Jesus-saak). Daarom kan ons se dat Calvyn se kerkbegrip dinamies is (Spoelstra 1979:68; Milner 1970:7). Spoelstra (1979:72) se in hierdie verband: Teenoor die. oorweldige verstaan van die kerk as instituut in die na- Calvinistiese era van die 19de en 20e eeu, tekenCalvyn die sigbare kerk met die notae van preek en hoor van die suiwer Woord en bedien en ont- vang van s~ente soos Christus dit ingestel het. So is die sigbare kerk nie korporasie (Romeins-regtelik) nie, maar 'n herstelde orde, 'n herskape gemeenskap, nog onvolmaak maar op weg en strydend na die volmaakte. Die kerk is vir Calvyn wesenlik organisme omdat die Skrif die Kerk so teken. Hy definieer derhalwe nie deur sy teologie of ekklesiologie nie, maar deur die Woord wat hy as die ordening van God erken. Die institusionele en konstitusionele wat vir ons dikwels die bepalende organisatoriese grond van die kerk vorm, behoort vir hom volkome tot-die non-essensieleen middelmatige dinge. Calvyn moet saam met die ander Reformatore die erkenning ontvang dat hulle teenoor die Rooms-Katolieke Kerk weer die Jesus-saak (vir die Reformatore die 'regverdiging uit die geloof') na vore gebring het. Hiermee het die dinamiese karakter van die kerk, teenoor die kerk as dooie instituut, weer sy plek begin terugkry. Die Reformatore het die verbondenheid met God, wat 'n dinamiese gebeure is, teenoor Rome beklemtoon. Aan die ander kant kan Calvyn ook nie van die institusionele sy van die kerk in sy denke ontkom nie. HTS 5311 &: 2 (1997) Hy igrioreer of ontken nie die feit dat die sigbare kerk 'n institu- sionele faset vertoon nie (Spoelstra 1979:68). Dat die kerk altyd 'n institusionele kant sal he, moet ons Calvyn toegee. PeIser (1994:325) sluit hierby aan as hy se dat alhoewel die institusionele sy van die kerk rue ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 &: 2 (1997) 331 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Cal1'JD en verskynseJ van die eenheid-verskeidenheid van die kerk wesenlik van die kerk is nie, dit iets is waarsonder die kerk nie bedink kan word nie. In hierdie verband se Berkhof (1973:360): 'De verhouding waarin wij tot de kerk staan, is tweerlei: wij zijn in de kerk, wij behoren t6t de kerk, en: wij vormen samen zelf de kerk. Het tweede berost op het eerste: het eerste mist zijn doel zonder de tweede' (vgl ook Weber 1983:511, 513-514). Ook Nurnberger (1975:399, 401) waar- sku dat die institusionele en rituele aspekte die dinamiese karakter (die wese van die kerk) kan oorskadu. Die instituut mag nie verwaarloos word nie, maar dit is nie die fondament nie. Die klem moet egter nie op die institusionele Ie nie, maar eerder op die wese van die kerk (soos by Calvyn). wesenlik van die kerk is nie, dit iets is waarsonder die kerk nie bedink kan word nie. In hierdie verband se Berkhof (1973:360): 'De verhouding waarin wij tot de kerk staan, is tweerlei: wij zijn in de kerk, wij behoren t6t de kerk, en: wij vormen samen zelf de kerk. Het tweede berost op het eerste: het eerste mist zijn doel zonder de tweede' (vgl ook Weber 1983:511, 513-514). Ook Nurnberger (1975:399, 401) waar- sku dat die institusionele en rituele aspekte die dinamiese karakter (die wese van die kerk) kan oorskadu. Die instituut mag nie verwaarloos word nie, maar dit is nie die fondament nie. Die klem moet egter nie op die institusionele Ie nie, maar eerder op die wese van die kerk (soos by Calvyn). 3.2' Die kenmerke van die ware kerk Vir Calvyn korreleer die (merk)tekens van die (ware) gelowige met die van die (ware) kerk. Waarom? Omdat die kerk 'die hele menigte mense is (aan) wat oor die wereld versprei is en bely dat hulle een God en Christus dien' (Calvyn 4.1.7). Vir Calvyn is die kerk die somtotaal van die ware gelowiges/uitverkorenes. Om hierdie rede kor- releer die (merk)tekens van die (ware) gelowige met die van die (ware) kerk. In die In- stitusie (4.1.7) vind ons dan ook 'n lysie van die kenmerke van die ware gelowiges, naamlik die verkondiging van die Woord en die bediening van die sakramente. Inter- essant is dat Calvyn hier (4.1. 7) die tug ook ter sprake bring: In hierdie kerk is daar egter ook uiters baie geveinsdes wat niks met Christus gemeen het nie behalwe die naam en die skyn. Daarin is ook uiters baie eersugtiges, gieriges, jaloerse mense, kwaadpraters en som- miges met 'n baie onrein lewe. Bulle word weI tydelik geduld 6f omdat hulle nie wettig skuldig bevind kan word nie, 6f omdat streng tug nie altyd die krag het wat dit behoort te he Die. Calvyn was ten opsigte van hierdie saak korrek. Wesenlik tot die gelowige se deel- name aan die Jesus-saak is die aanhoor van die verkondiging van die Jesus-saak en die deelname daaraan. Die (gehoorsame) deelname aan die Jesus-saak hoort egter ook tot die wese van gelowig-wees. Die kenmerke van die ware kerk is die verkondiging van die Woord en die bedien- ing van die sakramente (Calvyn 4.1.7; vgl Milner 1970:99-133; Spoelstra 1979:64-65; Kuhn 1980:62). Calvyn (4.1.9) se: 'Want daar kan geen twyfel wees daaroor dat waar die Woord van God ook al suiwer verkondig en aangehoor word, en waar ons merk dat die sakramente vol gens die instelling van Christus bedien word, dat daar 'n kerk van HTS 5311 &: 2 (1997) U i i f P i Lib 332 A Sotma cl J H KoeulllDU God is Die.' Pont (1986:539) merk op dat Calvyn in sy mmmentaar op Handelinge 2:42 ook broederskap en gebed onder die die nome ecclesiae noem, maar dit Die weer elders vermeld Die. God is Die.' Pont (1986:539) merk op dat Calvyn in sy mmmentaar op Handelinge 2:42 ook broederskap en gebed onder die die nome ecclesiae noem, maar dit Die weer elders vermeld Die. 3.2' Die kenmerke van die ware kerk Die notae is Die abstrak Die, want die kerk word vir 005 sigbaar op daardie oom- blik wanneer die nome na yore mm. Juis. sO en dan is God teenwoordig (Pont 1986: 539-540). God is dus Die vanselfsprekend teenwoordig Die. Hy is teenwoordig waar die regte prediking en die korrekte bediening van die sakramente voormm. Die verla- ting van 'n kerk of gemeente waar sodanige regte predikiog en sakramentsbedieDing voorkom, is 'n verloening van God en Christus. Hoe dit ook al sy, waar die verkondiging van die evangelie eerbiedig aangehoor en die sakramente Die verwaarloos word Die, daar kom die beeld van die kerk sonder bedrog en ondubbelsinnig op hierdie tydstip na yore. Dit is Diemand geoorloof om ongestraf die gesag van hierdie kerk te verag, of die vermanings daarvan te verwerp, of die advies daarvan te weerstaan of die tug daarvan ~e bespot Die. Baie Minder nog mag iemand daarvan afvallig word of die eenheid daarvan verbreek. Want die Here ag die gemeenskap met sy kerk van soveel waarde dat Hy almal wat hulle van eDige Christelike gemeenskap wat die ware bediening van die Woord en sakrarnentc eerbiedig, met minagting vervreem, as 'n droster en verraaier van die godsdiens beskou. (Calvyn 4.1.10) Steenkamp (1982: 175) som Calvyn se kerkbegrip soos volg op: Steenkamp (1982: 175) som Calvyn se kerkbegrip soos volg op: * daar is maar een kerk (omdat daar net een Christus is); * die kerk het 'n onsigbare en sigbare gestalte; * die kerk het twee kenmerke (notae, symbolae tesserae), naamlik die suiwere ver- kondiging en aanhoor van die Woord en die bediening van die sakramente volgens die instelling van Christus; * die kerk het twee kenmerke (notae, symbolae tesserae), naamlik die suiwere ver- kondiging en aanhoor van die Woord en die bediening van die sakramente volgens die instelling van Christus; * die kerk is ruimtelik verdeel na die eis van menslike noodsaaklikheid. Dit hef eg- ter nie die eenheid op nie; ISSN 0259-9422 = HTS 5311 & 2 (1997) ISSN 0259-9422 = HTS 5311 & 2 (1997) 333 Calvyn eo verskynsel van die eeoheid-verskeidenheid van die kerk * vir die eenheid van die kerk is dit noodsaaklik en voldoende dat die necessaria verae doctrinae capita by almal vasstaan. Calvyn het besef dat die deelname/verbondenheid aan God rue anders as deur die predi- king van die Woord tot stand kom rue. In hierdie sin moet Calvyn krediet gegee word dat hy die fundamentele saak beklemtoon het. Die deelname aan die Jesus-saak is van die begin at rue anders voorgedra as deur die verkondiging van die evangelie aangaande Jesus Christus rue. Volgens Calvyn is die kerk dus daar waar mense die Woord hoor en daarvolgens lewe. Anders gestel, die kerk is daar waar die Jesus-saak verkondig word en mense deur die aanhoor daarvan deur die Gees tot deelname aan die Jesus-saak gebring word. Interessant egter is die feit dat Calvyn, anders as Bucer, die dissipline nie as 'n merkteken van die ware kerk beskou rue (Calvyn 4.12.5). Hy beklemtoon egter dat die dissipline bewaar moet word om juis so die suiwerheid van die prediking te verseker en die gelowiges se strewe na die dankbare gehoorsaamheid aan God en die heiliging te rig. Uit dje onderskeid wat Calvyn tussen die sigbare en onsigbare kerk tref, kan afge- lei word dat alhoewel Calvyn die kerk heilig noem, dit nie beteken dat die kerk heilig is rue. Calvyn betoog: 'Daaruit volg dat die kerk se heiligheid nog rue volmaak is nie. Die kerk is derhalwe so heilig dat dit elke- dag daarin vordering maak, maar nog nie volmaak is rue. Steenkamp (1982: 175) som Calvyn se kerkbegrip soos volg op: Dit gaan elke dag vooruit maar het nog die die eindpunt van heiligheid bereik rue.' Daarom vra Calvyn dat as daar na die kerk (die gelowiges) gekyk word "n sekere liefdesoordeel' gebruik moet word (Calvyn 4.1.8). Met betrekking tot die (gehoorsame) deelname aan die Jesus-saak stel PeIser (1994: 325) dat vir sover dit waar mag wees dat die kerk 'n corpus permixtum is, dit nie vir die kerk gaan om dit deel van sy selfverstaan te maak en sodoende te probeer vrede maak met die feit van ongewenste elemente in sy geledere nie. Die kerk moet die inge- steldheid he om onvermeng kerk te wees, of nie kerk te wees nie. In die lig hiervan kom die vraag na yore of die dissipline nie weI tot die kenmerke van die kerk behoort nie? 4. DIE EENHEID V AN DIE KERK Calvyn en die ander Reformatore het klem gele op die eenheid van die kerk (Krom- minga 1992:151; Hesselink 1990; Stauffer 1986:1; Botha 1979:32-35, 37; Spoelstra 1979:62). 4. DIE EENHEID V AN DIE KERK Die kerk word daarom katoliekeof algemene kerk genoem omdat daar nie twee of drie kerke kan bestaan sonder dat Christus verskeur word nie Die kerk word daarom katoliekeof algemene kerk genoem omdat daar nie twee of drie kerke kan bestaan sonder dat Christus verskeur word nie nie twee of drie kerke kan bestaan sonder dat Christus verskeur word nie - en dit kan tog nie gebeur nie! Ja, al die uitverkorenes van God is so - en dit kan tog nie gebeur nie! Ja, al die uitverkorenes van God is so - en dit kan tog nie gebeur nie! Ja, al die uitverkorenes van God is so 334 HTS 5311 & 2 (1997) HTS 5311 & 2 (1997) (Engelbrecht 1978a:286) ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 & 2 (1997) ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 & 2 (1997) ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 & 2 (1997) 335 Calvyn en verskynseivan die eenheid-verskeidenbeid van die kerk Die feit dat die Protestante ook onderlinge verskille gehad het en dus ook nie sigbaar en organisatories een was nie, het die saak. vir hulle nog verder bemoeilik. 4.1 Polemiek teen Rooms-Katolieke Kerk HTS 5311 & 2 (1997) A Botma & J H Koelcemoer in Christus aan mekaar verbind dat, soos almal van een hoof afhanklik is, hulle net so in een liggaam saamgroei omdat hulle so saamgevoeg en van mekaar afhanlik is soos ledemate van een en dieselfde liggaam' . (Calvyn 4.1.2) 'Meer Kerke van Christus' of 'verdeeldheid onder mekaar' is gelyk aan 'verskeuring van Christus' en 'vervreemding van God' (Engelbrecht 1978a:285). Parker (1975:134) stel dit so: 'Better to say unitive. We think of his insistence on the unity of God, on the unity of Christ, on the initial unity of creation, on the unity with Christ and there- fore on unity' in Christ. He regarded nothing so unchristian, ungodly, and against the true order of things as disunity. ' Volgens Calvyn kon twee of drie kerke nie gestig word sonder om Christus te ver- deel nie. Sou dit gebeur, sOQ ons onder mekaar verdeel en van God vervreem wees. Dit was Calvyn se ems om eenheid tussen die Protestantse kerke te kry (Botha 1979: 39-43). Hy het 'n afkeur gehad in sektevorming en afskeiding (Reid 1947/49:34). Stauffer (1986:1) wys daarop dat die eenheid vir Calvyn so belangrik was, dat die verskil wat daar oor die Nagmaal tussen Zwingli en Luther geheers het, veroorsaak het dat hy hulle werke vir 'n tyd lank nie gelees het nie. In Boek 4, hoofstuk 1 van die In- stitusie handel 19 van die 29 paragrawe oor die eenheid van die kerk (Stauffer 1986:2). In Calvyn se optrede as bemiddelaar word dit ook duidelik hoe belangrik hy die een- heid van die kerk geag het. In sy geskrif Short treatise on the Supper of our Lord (1541) poog hy om Zwingli en Luther en hulle standpunte by mekaar uit te bring (vgl Hesselink 1990: 105-109). Engelbrecht (1978a:286) se dat hierdie pynlike bewustheid van die eenheid nog verder verhoog het toe Rome (dit is Sadoleto te Regensburg) teenoor die Protestante gestel het: Sigbaar, organisatories kan daar maar een kerk van Christus wees. AIleen ons in Rome besit die een episkopaat deur die onafgebroke tradisie. Ons is dus die een en enigste kerk van Jesus Christus en wie hom van die een kerk afskei, gaan onherroeplik verlore, want extra ec- clesiam nulla salus. 4.1 Polemiek teen Rooms-Katolieke Kerk Calvyn se siening oor die eenheid van die kerk kan nie anders beskou word as teen die agtergrond van sy polemiek teen Rome en die onderskeid wat hy maak. tussen die ware en valse kerk nie. Die ontstaan van die Protestantisme het Rome voor 'n wesenlike probleem geplaas. Rome was baie bewus van die eenheid van die kerk. Hierdie eenheid het vir hulle in die sigbare, organisatoriese eenheid gele. Eenheid was dus eenheid van in-stituut, plek en adres (Engelbrecht 1978a:286). Vir Rome was dit ondenkbaar dat die kerk uit meer as een organisaie kon bestaan en dat almal van hulleself kon se dat hulle kerk is. Cal- vyn was egter daarteen gekant dat die vorm (en daarom ook die eenheid) van die kerk altyd te voorskyn kom en altyd sigbaar is en dat hierdie vorm gelokaliseer is in 'n sig- bare setel en in die orde van die prelate. Engelbrecht (1978b:217-218) vertaal Calvyn (4.1.3) op hierdie punt soos volg: Maar om die eenheid van die. kerk te omhels, is dit nie nodig om dit met ons oe te sien en met ons hande te tas nie. Nee, daarom is dit veeleer in die geloof gesetel, sodat ons gedagtes daarop gevestig moet wees, dan wanneer die eenheid ons waarneming ontgaan en ook dan wanneer dit openlik verskyn. Ook is ons geloof nie .daardeur slegter omdat dit die dinge wat onbekend (en onsigbaar) is, omhels nie. Die ware kerk was daar waar die notae ecclesiae is (Calvyn 4.1.9). Vir Calvyn het Rome egter nie meer hieraan voldoen rue. Dit was te wyte aan die valse leer wat verkondig is (Parker 1975:135; Hesselink 1990:101). luis daarom kon die Reforma- tore nie as skeurmakers beskou word nie, aangesien hulle juis die waarheid probeer behou het. Calvyn (4.2.6; vgl ook 4.2.12) skryf: Daarom verklaar hy dat kettery en skeuring daaruit ontstaan dat mense nie na die oorsprong van die waarheid terugkeer, hulle Hoof nie soek nie en die leer van hulle hemelse Meester nie bewaar nie. Laat hulle nou gaan en uitroep dat ons ketters is omdat ons ons van hulle kerk onttrek het hoewel die enigste rede vir ons vervreemding dit was dat hulle die suiwer belydenis van die waarheid hoegenaamd nie kan duld nie. 4.1 Polemiek teen Rooms-Katolieke Kerk HTS 53/1 & 2 (1997) HTS 53/1 & 2 (1997) 336 A BotllUl " J H KoeUmoer Dit was eerder die Rooms-Katolieke Kerk wat ongehoorsaam was aan die Woord van God en die liggaam van die betrokke kerk geskeur het as gevolg van hulle valse leer (Hessel ink 1990:101; Stauffer 1986:5). Calvyn beskuldig die Rooms-Katolieke Kerk dat hulle die liggaam van Christus in verval gebring het, om4a,t hulle nie meer op die Woord van God gebou het nie. Die Rooms-Katolieke hierargie het die ware kerk ver- laat. Hulle is gekenmerk deur bygeloof (Botha 1979:35). In hierdie sin het Calvyn volgens hom nie die kerk verlaat nie, maar die Rooms-Katolieke Kerk het hom uitge- dryf. Ten spyte van sy kritiese siening van Rome het hy nie die kerk afgeskryf nie. Cal- vyn (4.2.11) skryf: 'Soos daar egter eertyds besondere kerklike voorregte onder die Jode oorgebly het, so ontneem ons die pousdom ook nie vandag die spore van 'n kerk wat die Here uit die verwoesting daarvan onder hulle wou laat oorbly nie.' Die reste van die kerk wat by Rome sigbaar i~ is die doop en die amp. Dit was volgens Calvyn nie nodig om iemand wat in die Rooms-Katolieke Kerk gedoop is, weer te doop. nie. Calvyn het dit egter as sonde beskou om aan die Roomse mis deel te neem. Die mis was volgens hom 'n ui~indsel van Satan om die Nagmaal te vernietig. Sy siening oor Rome bly egter ~bivalent (Hesselink 1990:102). Aan die een kant kan hy se: 'Wanneer ons dus nie doodeenvoudig die titel /eerie aan die pousgesindes wil toestaan nie, ontken ons tog nie daarom dat daar nie kerke onder hulle is nie' (Calvyn 4.2.12; kyk ook 4.2.11), terwyl by aan die ander kant skryf dat daar weinig van die waarheid in hulle oorgebly het: 'ek se dat hulle weI kerke is in soverre die Here daar wonderbaarlik reste van sy yolk bewaar al is hulle jammerlik versprei en versplinter en in soverre sommige tekens van die kerk nog daar bestaan' (Calvyn 4.2.12). Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk As die eenheid in Christus is, is die vraag waar ons Christus vind. Die antwoord hierop is dat Christus in die Heilige Skrif gevind word. Die mens ken God alleen deur die Skrif. Die Skrif openbaar aan die mens wat hy van God kan en mag ,weet: 'Ons beskouing daaroor moet egter so wees dat ons met die hemelse leer moet begin, sodat die ware godsdiens sy lig oor ons kan laat skyn en dat .niemand selfs die geringste smaak van die egte en gesonde leer kan kry as hy nie 'n leerling van'die Skrif was nie ' (Calvyn 1.6.2, 4.8;9; vgl ook Wendel 1980:153). Hierdie openbaring is finaal en vol- maak (Wendel 1980:306). Die grondslag vir die eenheid was die Heilige Skrif (Krom- minga 1992:51). Die Heilige Skrif was vir Calvyn die evangelie van Christus. Ons kan dit ook so stel dat sy Christologie die hermeneutiese sleutel was waarmee hy die Skrif gelees het. Die eenheid waarvoor Calvyn hom beywer het, was dus 'n eenheid in waarheid soos dit in die Heilige Skrif geopenbaar is. Dit was 'n saak van die regte leer. Hierby het die kerk gestaan of geval. Waar die regte leer teenwoordig was, was daar eenheid ondanks uiterlike verskille. Dit was primer 'n saak van gehoorsaamheid aan die Heilige Skrif. Uiterlike organisatoriese eenheid sonder die waarheid was nie werklike eenheid nie (Nijenhuis 1959:91; 225). Die eenheid van die kerk is dus dogmaties bepaal. Calvyn het nie gesoek na 'n bro.ederskap tussen mense sonder die regte leer nie. Diegelowiges het egter tekens waaraan hulle herken kan word. Ons het reeds daarop gewys dat Pont (1993) aangetoon het dat die kentekens van die gelowige en die van die kerk ooreenstem. Hieruit volg dit logies dat die kerk se eenheid en die van die gelowiges dieselfde sal wees. Dit is 'n eenheid in geloof in God. Die inhoud van die geloof word volgens Calvyn net in die Woord van God gevind. Calvyn (in Hesselink 1990:99) skryf aan Sadoleto: Now if you can bear to receive a truer definition of the church than your own, say in the future that it is the society of all the saints which, spread over all the world and existing in all ages, yet bound together by the doctrine and the one Spirit of Christ, cultivates and observes unity of faith and brotherly concord. Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk With this church we deny that we have any disagreement. Rather, as we revere her as our mother, so we desire to remain in her bosom. Die grondslag of n?rm vir die waarheid was dus niks anders as die Heilge Skrif nie (Nijenhuis 1959:272). Steenkamp (1982:176) gee 'n goeie samevatting in hierdie ver- band: 4.2 Eenheid in waarheid Wanneer Calvyn klem op die eenheid van die kerk Ie (vgl Afdeling 4), doen hy dit van- uit 'n polemiese situasie (vgl Afdeling 4.1) maar ook vanuit sy opvatting oor die leer. Vir Calvyn leer die Skrif neteen Chrisms. Die eenheid het vir Calvyn in die vashou aan hierdie leer gele, maar tegelyk ook in die verbondenheid (deelname) met God deur Christus. Met ander woorde, die eenheid van die kerk het vir Calvyn gele in die een- heid wat in Christus is (vgl Nijenhuis 1959:278; Walker 1984:223; Hesselink 1990:99, 122; Van't Spijker 1990:150). Die eenheid was 'n geloofseenheid. Dit is volkome in lyn met Calvyn se siening dat die kerk primer diegene is wat in God glo. Ekklesiologie en Christologie hang dus ten nouste saam. Hierdie twee loci kan nie van mekaar geskei word nie. Die onsigbare kerk is een en hierdie eenheid Ie in die eenheid in Christus (Nijenhuis 1959:277, 278). Die sigbare kerk is ook een en die eenheid Ie in die waar- heid. Reid (1947/49:36-37) vra wat die basis van die eenheid is en antwoord: 'It is the common allegiance to Christ as revealed in the Scriptures and made effective through the inworking of the Holy Spirit.' ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 " 2 (1997) 337 Digitised by the University of Pretoria, Library Services HTS 53/1 &: 2 (1997) HTS 53/1 &: 2 (1997) 338 A Bol1lUl el J H Koekemoer By sowel Luther as Calvyn gaan die waarheid vooraf aan die eenheid van die kerk. Die eenheid van die kerk word as 't ware sigbaar in die waarheid van die nutae ecclesiae. Om dus by die ware eenheid van die kerk uit te kom, moet daar by die waarheid van die notae {!cciesiae uit- gekom word. Daar bestaan dus 'n gelyke dinamiese en konstitu'itiewe wissel werking tussen die unitas en die notae ecciesiae. Om hierdie rede was dit belangrik vir die kerk om by die ware leer te hou. Sou die kerk hiervan wegdraai, sou die kerk sigself verloen (Graafland 1989: 107). Ten op- sigte van hierdie saak skryf Calvyn (4.2.1) soos volg: As die fondament van die kerk die leer van die apostels en profete is waarvolgens gelowiges gebied word om hulle saligheid in Christus alleen te stel, hoe sal die gebou dan staande bly as jy die leer wegneem? Die kerk moet dus noodwendig ineentuimel wanneer daardie somtotaal van die godsdiens wat dit alleen staande kan hou, in duie stort. 4.3 Fundamentele en sekondere waarhede Die prediking van die waarheid was voorwaarde vir ware kerkwees. Op hierdie punt is dit egter belangrik om daarop te let dat Calvyn hier verdraagsaam was, deurdat hy 'n onderskeid gemaak het tussen fundamentele- en sekondere waarhede (Parker 1975: 135; Engelbrecht 1978b:219; Graafland 1989:85, 93, 107; Stauffer 1986:17 en Nijenhuis 1959:281). Want al die hoofpunte van die ware leer het nie net een vorm nie. Sekere aspekte daarvan is so noodsaaklik om te ken dat dit vas en on- twyfelbaar by almal moet wees as besondere leerstellings van die gods- diens. V oorbeelde hiervan is dat daar een God is; dat Christus God is en die Seun van God en dat ons saligheid op God se barmharigheid berus en dergelike dinge. Maar dan is daar ook ander aspekte wat, hoewel hulle onder kerke verskil, nie die geloofseenheid verskeur nie. Gestel nou dat kerke in hierdie een opsig van mekaar verskil: as die een met teuellose strydlustigheid en hardnekkige aansprake meen dat ons siele in die hemel opvlie wanneer hulle uit ons liggame verhuis, en die ander kerk nie waag om 'n beskrywing van die plek te gee nie maar vas en seker bepaal dat hulle verder vir die Here leef. (Calvyn 4.1.12; vgl ook 4.2.1) (Calvyn 4.1.12; vgl ook 4.2.1) ISSN 0259-9422 = HTS 5311 el2 (1997) ISSN 0259-9422 = HTS 5311 el2 (1997) 339 Digitised by the University of Pretoria, Library Services CaIvyn en verskynselvan die eenbeid-verskeidenheid van die kerk CaIvyn en verskynselvan die eenbeid-verskeidenheid van die kerk Kerklike eenheid is dus nie noodwendig eenheid van leer tot in die kleinste detail nie. Calvyn erken dus dat daar ecclesia controversa bestaan. Vol gens hom is daar egter ge- meenskaplike sake wat nie die fidei unitatem dirimant nie (Engelbrecht 1978b:219). Die Skrif as norm vir ons leer en lewe en die leer aangaande Jesus Christus as die mid- delpunt van ons geloof, was sake waaroor .Die onderhandel kon word nie (vgl Hesselink 1990:110-113). Aan die ander kant was die soeke na eenheid sonder om die waarheid in ag te neem, 'n futiele poging. Reid (1947/49:38) wys daarop dat Calvyn in die lig hiervan bereid was om ander Christene wat van hom verskil het, te erken solank hulle met hom sou ooreenstem in die sake wat die hoofsaak uitmaak. In hierdie sin is Cal- vyn se siening inklusief ten opsigte van die eenheid-verskeidenheid van die kerk, maar met duidelike grense. 4.3 Fundamentele en sekondere waarhede Die grense vir die verskeidenheid is die Skrif waarin ons Chris- tus vind. Calvyn se siening oor die eenheid van die kerk hang saam met sy siening oor die Skrif. Dit is duidelik dat Calvyn ten opsigte van sy Skrifgebruik pre-histories-krities is. Dit is verder duidelik dat hy die Skrif op 'n monolitiese wyse gebruik. Vir sy tyd is dit verstaanbaar, maar in die lig van die resultate van die histories-kritiese weten- skap, wat veral op die verskeidenheid in die Skrif wys, kan hierdie wyse van Skrif- gebruik in ons tyd nie meer aanvaar word nie. Die Heilige Skrif was vir Calvyn die plek waar 'n mens Christus ontmoet. Vir hom leer die Skrif net van een Christus. Vir Calvyn sou verskillende interpretasies van Christus nie aanvaarbaar wees nie. Die Skrif is dus die plek waar 'n mens die waar- heid aangaande die een Christus vind. Die Heilige Skrif is verder die plek waar die ware leer aangetref word. Die deelname of gebeure-karakter van die gelowige vervaag op hierdie wyse ten koste van die leer. Anders gestel, op hierdie wyse word geloof as die regte leer ten koste van geloof as dinamiese gebeure beklemtoon. 4.4 Verskeidenheid Vir Calvyn het die Skrif met sy leer net een Christus verkondig. Dit is duidelik dat Calvyn nie met die saak van die diverse interpretasies van die Jesus-saak rekening gehou het nie. SO 'n standpunt kan nie meer gehandhaaf word nie. Ten opsigte van die verskeidenheid se PeIser (1988:388, 389; vgl ook 1987:556, 557) dat die verskeidenheid van teologiese standpunte (verskillende teologiee), sowel as die ontwikkeling in die toologiee in die Bybel, 'n feit is wat nie meer ontken kan word nie. Dunn het onder andere in sy twee werke, Unity and diversity in die New Testament (1981) en in The parting o/the ways (1991) op die diversiteit binne die n- non gewys. Vir Dunn (1991:262-267) is daar egter ook 'n fundamentele eenheid binne die Nuwe Testament. Hierdie eenheid vind hy in die opstanding van Jesus en in die uit- HTS 53/1 &: 2 (1997) HTS 53/1 &: 2 (1997) 340 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services A BotnuJ & J H Koekemoer storting van die Gees. Alhoewel hierdie temas weI wyd in die Nuwe Testament voor- kom, is dit 'n vraag of die saak van die opstanding en die saak vm die uitstorting van die Gees binne die verskillende geskrifte in die Nuwe Testament dieselfde geinter- preteer word. Ons insiens is dit nie die geval nie. Buitendien is die saak vm die opstmding en die saak vm die Gees ten nouste gekoppel aan die interpretasies vm die Jesus-saak in die Nuwe Testament. Waarmee die kerk gekonfronteer word, is die feite- likheid vm die kmon met sy diverse interpretasies vm die Jesus-saak. Daarom waar- sku PeIser (1988:389) tereg ciat die verskillende teologiese konsepte nie geharmonieer of genivelleer moet word nie. Indien dit gedoen. word, word die historiese karakter vm die Bybel ontken. Daarmee word aan die mder kmt geensins te kenne gegee ciat daar nie raakpunte (en ooreenstemming) in die verskillende interpretasies is nie (vgl PeIser 1988:389). Feit vm die saak is ciat ons in die een kmon verskillende (en selfs teenoor- staande) pogings tot die verstaan vm die Jesus-saak vind. Die implikasies daarvm vir die gelowige is ook verskillend. Ons wys op enkele diverse interpretasies binne die Nuwe Testament: Ten opsigte vm die Christologie wys PeIser (1987:558) daarop dat terwyl Paulus en Johannes (en volgens PeIser 1987:558 hoogs waarskynlik ook Markus) Christologies uitgaan vm die pre-eksistensie vm Christus, ons by Matteus en Lukas nib hiervm vind nie. Matteus en Lukas sien Jesus as Seun vm God nie op grond daarvm ciat hy pre-eksistent was nie, maar omciat die Gees van God medevermtwoordelik was vir sy geboorte. Paulus, Johmnes en Markus weet weer nib vm die maagdelike geboorte nie. Wat die loci van redding betref, is daar ook merkbare verskille. By Markus staan die kruis en lyding sentraal, by Matteus die teenwoordigheid vm God by sy mense deur sy Seun en by Lukas die verkondiging vm verlossing. Die kruisdood funksioneer nie vir Lukas as versoening vm sondes nie (PeIser 1987:559). Dunn (1991 :273) wys byvoorbeeld op die verskil· van interpretasie tussen Matteus en Markus ten opsigte vm Jesus se houding oor die wet. In Markus verwerp Jesus deur sy woorde en optrede sekere dele van die wet (vgl Mark 7:15, 18-19). HTS 53/1 &: 2 (1997) Terwyl die doop'by Handelinge bekering en vergewing van son- des verondertel en eskatologies gerig is, het die doop by Paulus eerder te doen met die gelowige se eenword met Christus (Rom 6:3vv; Gal 3:27). Volgens PeIser (1987:560) maak Paulus baie meer van diedoop as Handelinge of die res van die Nuwe Testament. Wat die Nagmaal betref, plaas Markus (gevolg deur Matteus en Lukas) die Nag- maalstradisie in 'n Paasmaal-raamwerk, terwyl Paulus dit nerens met die Pasga verbind nie (PeIser 1987:560). Volgens PeIser (1987:561) lyk dit asof Markus 'n opvatting verteenwoordig wat die liggaam en bloed van Christus gesien het as gees tel ike voedsel en drank vir die gelowige by die Nagmaal. By Paulus het ons aan die ander kant te doen met twee selfstandige handelinge wat elkeen 'n selfstandige gebeure aan die orde stel. Die handeling met die brood gee deel aan die heilsbetekenis van Christus se dood en die handeling met die oeker gee deel aan die nuwe heilsbedeling wat deur Christus se dood bewerkstellig is. Ten opsigte van,die eskatologie is daar uiteenlopende beskouings. Dit blyk dat ons in die vroegste tye 'n nabye verwagting van die paroesie gehad het. lets hiervan tref ons by Markus en die vroeee briewe van Paulus aan. In 1 Tessalonisense 4: 15, 17 het Paulus die paroesie nog tydens sy Ieeftyd verwag en sterfgevalle voor die paroesie as uitsonderlik beskou. In 1 Korintiers 15:51 beskou hy sterfgevalle voor die paroesie as normaal en in 2 Korintiers 5: 1 vv en Filippense 1 :23 hou hy rekening met sy voortydige dood. In Romeine 13: 11 vv spreek hy nog die verwagting uit van die paroesie, maar hy gee geen aanduiding van hoe naby hy dit verwag nie (PeIser 1987:562; vgl ook Peiser 1986; 6.3.5). Die siening/ervaring ten opsigte van die Gees is ook nie dieselfde nie (Dunn 1975). Dunn (1975:347) skryf ten opsigte van die verskil tussen Paulus en die Pastorale Briewe soos voIg: 'With the Pastorals, however, we move into a different world com- pletely. The nearest we come to authentic Pauline pneumatology is 2 Tim. 1.7'. Die xapL(Jp.a het die power of office geword en het sy dinamiese karakter verloor (Dunn 1975:348). Dit is nie meer die individuele vrye gawe van die Gees nie, maar 'n dood- gewone moontlikheid wat die gelowige besit. Hierdie gawe word verbind met die ople van die hande (1 Tim 4: 14; 2 Tim 1 :6). HTS 53/1 &: 2 (1997) Matteus aan die mder kmt ag dit nodig om Jesus so te teken asof Hy nie sulke intensies gehad het nie (Matt 5:17-20). Wat die doop betref is die dooppraktYk klaarblyklik vm baie vroeg af in die kerk beoefen. Dit is net Matteus wat berig ciat Jesus die doop 'ingestel' het, indien die be- rig in Matteus 28: 19-20 as 'n 'instellingsrapport' gelees km word. Die historiese juist- heid vm hierdie vermelding as 'n outentieke Jesus-logion is egter onder verdenking vmwee die trinitariese formule wat daarin voorkom. Dit is moontlik 'n latere ontwik- keling, omciat al die mder getuies slegs die doop in die Naam vm Jesus ken (vgl Hmd 2:38; 8:16; 10:48; 19:5; 1 Kor 1:13; Rom 6:3; Gal 3:28; kyk PeIser 1987:559). In die meeste gevalle word die Gees as gawe met die doop verbind. Dit is egter opmerk- 341 ISSN 0259-9422 = HTS 5311 & 2 (1997) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk lik dat die ontvangs. van die Gees in sommige gevalle op die doop volg (vgl Hand 2:38; 8:12, 16, 17; 19:5,6), terwyl dit in ander gevalle dit voorafgaan (vgl Hand 9:17v; 10: 44v) en ander kere glad nie vermeld word nie (vgl Hand 8:38; 16: 15, 33; 19:8; Joh 3: 5; 1 Kor 6:11; 12:13; 2 Kor 1:22; Ef 1:13; 4:30; Tit 3:5; 1 Pet 1:2; 1 Joh 2:20) (PeI- ser 1987:559, 560). Terwyl die doop'by Handelinge bekering en vergewing van son- des verondertel en eskatologies gerig is, het die doop by Paulus eerder te doen met die gelowige se eenword met Christus (Rom 6:3vv; Gal 3:27). Volgens PeIser (1987:560) maak Paulus baie meer van diedoop as Handelinge of die res van die Nuwe Testament. lik dat die ontvangs. van die Gees in sommige gevalle op die doop volg (vgl Hand 2:38; 8:12, 16, 17; 19:5,6), terwyl dit in ander gevalle dit voorafgaan (vgl Hand 9:17v; 10: 44v) en ander kere glad nie vermeld word nie (vgl Hand 8:38; 16: 15, 33; 19:8; Joh 3: 5; 1 Kor 6:11; 12:13; 2 Kor 1:22; Ef 1:13; 4:30; Tit 3:5; 1 Pet 1:2; 1 Joh 2:20) (PeI- ser 1987:559, 560). HTS 53/1 &: 2 (1997) Die opdragom die suiwere leer te bewaar word die hoofsaak. 'Spirit qnd charisma have b,ecome in effect subordinate to office, to ritual, to tradition - early-Catholicism indeed' (Dunn 1975:349). HTS 53/1 & 2 (1997) 342 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services A Botma &: J H Koelcemoer Ten opsigte van die amp is daar 'n defmitiewe verskil (ontwikkeling) in die Nuwe Testament. Waar ons by Paulus nie 'n defmitiewe ampstruktuur kry nie, vind ons spore van so 'n ontwikkeling in Efesiers en in die Pastorale Briewe waar ons waarskyn- lik reeds met 'n rangorde van belangrikheid in die ampte te doen het ('n Joods- Christel ike orde) (vgl Dunn 1975:347). Ten opsigte van die houding teenoor die vrou word daar ook diverse interpretasies gevind. Paulus poog ·om op grond van die Jesus-saak 'n absolute gelykheid daar te stel. In Galasiers 3:28 stel hy: 'Dit maak nie saak of iemand Jood of Griek, slaaf of vry, man ofvrou is is nie: in Christus Jesus isjulle almal een' (NAV). In 1 Timo~eus 2:11- 12 kry ons 'ri ander houding teenoor die vrou: ' 'n Vrou moet in die erediens stil en onderdanig wees en haar laat leer. Ek laat haar nie toe om daar onderrig te gee of oor die man gesag uit te oefen nie; sy moet stil wees' (NAV). 4.5 Kriteria vir eenheid 4.5 Kriteria vir eenheid Dit het uit die bespreking duidelik geword dat die eenheid vir Calvyn gele het in die eenheid in waarheid, in die regte leer. Soos opgemerk, het hy 'n onderskeid gemaak tussen sake"wat die middelpunt uitmaak en sake wat meer op die periferie Ie (Nijenhuis 1959:281). Ten opsigte van seremonies en adiafora het hy 'n 'oop' siening gehandhaaf en dit nie as 'n struikelblok vir eenheid beskou nie(Hesselink 1990:110). Die sake wat die hart van die evangelie uitmaak, is volgens hom 'dat daar een God is; dat Christus God is en die Seun van God, en dat ons saligheid op God se barmh~­ tigheid berus en dergelike dinge' (Calvyn 4.1.12). Die probleem is dat Calvyn nie hierdie sake wat die hart van die evangelie uitmaak, kwalifiseer nie. In sy Second defence of the faith concerning the sacraments in answer to Joachim Westphal (in Hes- selink 1990:118) kry ons 'n meer volledige lys van die hoofsake van die Christelike geloof: In regard to the one God and his true and legitimate worship, the corrup- tion of human nature, free salvation, the mode of obtaining justification, the office and power of Christ, repentance and its exercises, faith which relying on the promises of the gospel, gives us assurance of salvation, prayer to God, and other leading articles, the same doctrine is preached by both. We call on one God the Father, trusting to the same Mediator; for the same Spirit of adoption is the earnest of our future inheritance. Christ has. reconciled us all by the same sacrifice. In that righteousness which he has purchased for us, our minds are at peace, and we glory in the same head. It is strange if Christ, whom we preach as our peace, ISSN 0259-9422 = HTS 5311 &: 2 (1997) 343 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk and who, removing the ground of disagreement, appeased to us our Father in heaven, do not also cause us mutually to cultivate brotherly peace on earth. Dit is duidelik dat Calvyn hier 'n bree basi~ vir ooreenkoms probeer skep om die essen- siele leerstukke in te sluit en om sake wat op die periferie Ie, uit te sluit. Eenheid moes egter nie ten koste van die waarheid geskied nie. 4.5 Kriteria vir eenheid 'n Kerk sonder die waarheid sou nie werklik kerk wees nie (Hesselink 1990: 111). Ten opsigte van verskillende kerke laat Calvyn 'n groot leervryheid toe. Indien die genootskappe dit in die capita doctrinae eens is, dan is hulle een kerk en behoort hulle tot die een kerk. Sy ontslagbrief aan- Castellio in 1545 na aanleiding van die stryd oor die hellevaart is interessant. Calvyn wys hier op die verskilpunte tussen Castellio en die Calvinistiese kerk en vind hom ge- noodsaak om Castellio met betrekking tot hierdie doctrina skuldig te bevind en te ont- slaan. In 1551 ontslaan hy vir Boisec as gevolg van sy Lutheraanse opvatting" in ver- band met die predestinasieleer. Aan die ander kant se Calvyn dat hulle nie kerke ver- doem wat die Apostd/icum anders interpreteer nie. Hy beveel ook die Loci Communes van die Lutherse dogmatikus, MeY.mch~on aan, omdat daarin so baie dinge is wat aan die Calvinisme gemeenskaplik is. Teenoor Westphal noem hy hierdie gemeenskaplike capita doctrinae tussen die Calviniste en Lutherane 'omtrent die enige en ware God en 3y wettige diens, omtrent die verdorwenheid van die menslike geslag, omtrent die on- verdiende, vrye saligheid, omtrent die wyse waarop die geregtigheid verkry word, om- trent die boetedoening en wyses van boetedoenin~, omtrent die geloof wat beros op die beloftes van die Evangelie en die sekerheid van die saligheid aan ons skenk, omtrent die aanroeping van God' (Engelbrecht 1978b:219). Calvyn volg Augustinus as hy die element van liefde by die saak betrek. Hiervan se Calvyn: 'Mense wat skeiding maak en die gemeenskap van die kerk verskeur, word ketters en skeurders genoem. Hierdie gemeenskap word verder deur twee bande aan- mekaar gehou, naamlik instemming met die gesonde leer en broederliefde' (Calvyn 4.2.5). Liefde en waarheid gaan dus hand aan hand. Aan die Lutheraan Schnepf; met wie hy nie prinsipieel verskil oor die teenwoordigheid van Christus in die Nagmaal nie, skryf hy: Indien ons dan hieroor saamstem, vra ek u, pas dit ons om oor allerlei netelighede en ingewikkelde vrae 'n lawaai te maak? Waar is dan die liefde vir die vrede? Waar is die sorg vir die opbou van die gemeente, indien ons iemand wat van ons oor iets mag verskil, nie kan verdra nie, en ons sodoende in 'n vyandige stryd laat dompel? (Botha 1979:38) HTS 53/1 & 2 (1997) HTS 53/1 & 2 (1997) 344 A. Bolma & J H Koekemoer Ten opsigte van verskillende gebruike in die liturgie vennaan Calvyn predikante om verdraagsaam te wees teenoor mekaar. Hy waarsku hulle daartoe om nie hulle eie gebruik nonnatief te maak nie (Reid 1947-49:37). Aan die ander kant het dit nie be- teken dat verskilpunte verdoesel moet word nie (Reid 1947-49:39). Sy opmerking oor 'n preek wat Luther in 1522 oor die huwelik ge-hou het, is dat hy toe nog 'n taamlike nuweling en nie baie tuis in die Skrif was nie (Botha 1979:38). Karl Barth het baie nou by Calvyn aangesluit ten opsigte van sy siening oor die eenheid-verskeidenheid van die kerk. Soos vir Calvyn, is die kerk vir Barth een. Baie kerke sou baie here, baie geeste en baie gode beteken. Barth (KD IV/l:754) skryf in hierdie verband: Es gibt aber keine theologische, keine geistliche, es gibt auch keine biblische Rechtfertigung der Existenz einer Vielheit solcher real getrennter, sich innerlich und darum unch ausserlich gegenseitig ausschleissender Kirchen. Viele Kirchen in diesen Sinn beduetet: viele Herren, viele Geister, viele GOtter. Omdat daar net een Here Jesus is, een geloof en een God vir almal en in almal (Ef 4, 5) daarom is die kerk een en nie meer as een nie (Heyns 1962:522). Barth (1936: 26-27) s~: But what is meant by the quest for the one Church? It cannot be concer- ned with the magical fascination of numerical unity or uniqueness, nor with the ethical and social ideals of unifonnity, mental hannony and agreement. It must rather be concerned with the imperative content of the acknowledgement that there is one Lord, one faith, one baptism, one God above all, for all and in all (Ef 4, 5). Die eenheid kan nie na die onsigbare kerk oorgedra word nie. As die kerk een is, is die kerk een ook in sy sigbare gestalte. Dat dit nie so is nie, moet as abnonnaal ver- klaar word. Volgens Barth ken die Nuwe Testament verskeidenheid, maar dan is dit steeds verskeidenheid in en nie van die kerk nie (Heyns 1962:522). Die Skrif spreek van 'n verskeidenheid van lokale gemeenskappe~ .. van gawes en persone binne die.kerk, maar s~ Barth (1936:24) 'this manifoldnes has no independent significance. Ekumenisiteit is vir Barth belangrik (Heyns 1962:523-524), maar: the union of the churches into the oneness of the church would mean more than mutual tolerance, respect and co-operation; more than readi- ness to hear and to understand each other; more than an emotional sense of oneness in the possession of some ineffable common link; more than that we, being one in faith, hope en charity, could worship together in one accord. the union of the churches into the oneness of the church would mean more than mutual tolerance, respect and co-operation; more than readi- ness to hear and to understand each other; more than an emotional sense of oneness in the possession of some ineffable common link; more than that we, being one in faith, hope en charity, could worship together in one accord. (Barth 1936:524) Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk Wat dus weI deur die Nuwe Testament weerspreek word, is die verskeidenheid van kerke (vgl Heyns 1962:522). Barth (1936; so ook Bonhoeffer, vgl De Gruchy 1972: 125) skryf soos volg daaroor: 'We have no right to explain the mulitiplicity of the churches as a necessary mark of the visible and empirical as contrasted with the ideal, invisible and essential Church; no right, because this entire distinction is foreign to the New Testament.' Barth (1936:47; kyk KD IVI1:754, 758; Weber 1977:235) se ver- der: 'But it is just the incompleteness, the burden and trouble of this epoch which is manifested in the multiplicity of the Churches, as it is also manifest in the original and actual sin even of believers, even of the members of Christ's body.' As die ver- skeurdheid sonde is, moet daar om vergifnis gebid word en om die verwydering van die verskeurdheid. Die eenheid van die kerk is nie net 'n indikatief nie, maar ook 'n imperatief (Barth 1936:55, 56). Dit moet egter onthou word dat die bereiking van die eenheid volledig die werk van God is (Barth 1936:56). Daar is vol gens Barth twee moOntlikhede oor hoe die eenheid van die kerk te midde van die verskeidenheid gedemonstreer kan word. Die eerste is dat die verskei-deQlleid van kerke opgehef en tot een sal saamsmelt en die tweede is dat daar 'n emstige en eerlike ekumeniese strewe sal wees wat uitmpnd in die stigting van 'n raad of federasie van kerke (Barth 1936:55-73; Heyns 1962:523). Hy wys die eerste moontlikheid van die hand. Die vraag na die eenheid van die kerk moet nie 'n vraag na eenheid ter wille van eenheid wees nie, aangesien so 'n soeke ydel en leeg is (Barth 1936:27-28). Die gevaar wat in die tweede benadering opgesluit Ie, waar verteenwoordigers van kerke saamkom en sake bespreek, mekaar leer ken en waardeer, is dat dit oorgaan tot die stigting van federasies, verbonde, unies of rade. Dit kan twee gevolge he. Die eer- ste is dat dit kan lei tot 'n reeks van meer of minder belangrike proklamasies of tot 'n groter bewuswording van onderlinge verskille en sodoende die verskeidenheid nog meer beklemtoon (Heyns 1962:523). HTS 53/1 & 2 (1997) Its origin, its rights and its limits are to be found in the unity, or rather in the One, in Jesus Christ as the one Son of God. ' ISSN 025'-9422 = HTS S3/l & 2 (1997) ISSN 025'-9422 = HTS S3/l & 2 (1997) 345 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk HTS 53/1 & 2 (1997) 346 A Botma el J H Koeumoer Eenheid van die kerk in sy empiriese gestalte beteken een gesamentlike konfessie. Hieruit blyk dit dat die belydenis 'n sentrale rol in die denke van Barth gespeel het (Brinkman 1981:152-157). Hierin sluit hy baie sterk by Calvyn aan wat kleni'l~ op die eenheid in Waarheid. Die kerk is vir Barth 'n belydende kerk. In die kerk word ons gekonfronteer met die belydenis van die kerk deur die eeue. Hierdie belydenis kan nie deur die kerk verontagsaam word nie. Die kerk het egter die taak om altyd weer op- nuut na die Skrif te luister. Daarom kan 'de belijdenis ... nooit meer zijn - maar dat is ondertussen al heel wat! - dan een eerste kommentaar bij de Schrift' (Brinkman 1981:154). Dit mag ODS egter nie verhinder om ook op ons eie weg die Skrif te inter- preteer nie. In die belydenis gaan dit nie maar net om een diskussiebijdrage (Brinkman 1981: 154), maar om 'n duidelike ja of nee. Barth (KD 112:715, 720) s~ in hierdie verband: 'Nun sagt es aber Ja und Nein - nich so wie Gott selbst Ja urid Nein sagt, sondem im menslichen Raum und Gegeniiber, aber immerhin unter Berufung auf Gott selbst.' In die belydenis s~ (bely) die kerk die waarheid op grond van die Woord van God. Die dogma (belydenis) is pie ooreenstemming van die kerklike verkondiging met die waar- heid soos dit in die Skrif geopenbaar word (soos by Calvyn) (Brinkman 1981:155). Die kerklike dogma (belydenis) kan egter nooit met die Woord van God geidentifiseer word nie. 'Het kerkelijk dogma heeft met de waarheid Gods te doen, voorzover het werkelijk overeenstemt met de Schrift, maar deze overeenstemming blijf betrekkelijk' (Brinkman 1981: 155). Indien die kerk 'n belydende kerk is en met die belydenis 'n duidelike ja of nee se, beteken dit dat 'inherent aan elk belijdend spreken, waarin een duidelijke beslissing wordt genome!), is voor Barth de expliciete afwijzing van de met de genomen beslissing in strijd zijnde startdpunten' (Brinkman 1981:155-156). Dit beteken dat claar nieruimte gelaat word vir enige dogmatiese toleransie nie. Daar kan ook nie ter wille van vrede van die kerk se openlike verkondiging van die waarheid afgesien word nie (vgl Cal- vyn). HTS 53/1 & 2 (1997) Verski1le kan nie aanvaar word nie, maar daar behoort in openheid diskussie plaas te vind, soekende na die waarheid~ ~ Dit sal egter deur geen ekumeniese strewe bewerkstellig kan word nie en claarom se Barth: 'If we remain on the level where confessions are divided, we remain where the multiplicity of the churches is inevitable' (Barth 1936:67). Daarom is die eenheid van die kerk nie iets 'which cannot be manufactured, but must be found and confessed, in subordination to that already accomplished oneness of the Church which is in Jesus Christ. ' Cab'YO en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk Cab'YO en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk Cab'YO en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk Die prob1eem van die eenheid van die kerk kan nie op 'n inter- of suprakerklike v1ak opge10s word nie (Barth 1936:80), maar binne die ruimte van die eie kerk self (Barth 1936:81). Hoe lean dit gedoen word? Deurdat elke kerk begin om sigself as kerk emstig te neem en al hoe meer kerk te word en te wees (Barth: KD IV /1 :759). Dit beteken dat e1ke kerk werklik aan Christus gehoorsaam moet wees. Die een kerk bestaan 'in ihrer Ganzheit je in jeder einzelnen Gemeinde (Barth: KD IV /1 : 751). Die eenheid Ie dus in die gehoorsaamheid, in die luister na die stem van Christus. Die gemeente 'kann sich aber nur ernst nehmen, wenn sie sich zu ihrer Sonderexistenz durch das Wort Gottes genotigt weiss, wenn also ihr Dasein nicht auf einer Meinung beruht, sondem in Glauben griindet' (Weber 1977:235). Calvyn en Barth laat dus weI 'diversiteit' toe, maar nie in die sin waarvoor ons pleit nie. Die 'diversiteit' wat Calvyn toelaat, is 'n noodwendige uitvloeisel op grond van sy Skrifbeskouing. In plaas daarvan dat Calvyn die diversiteit in die Skrif erken, hanteer hy die saak in terme van fundamentele en sekondere waarhede. Dit is te wyte aan die feit dat Calvyn die Skrif op 'n monolitiese wyse hanteer, asof dit slegs 'een leer' (waarheid) aangaande Christus bevat. Teenoor so 'n standpunt stel PeIser (1988:388, 389; vgl 1987:556, 557; kyk afde- ling 9.5) dat die verskeidenheid van teologiese standpunte (verskillende teologiee), so- weI as die ontwikkeling in die teologiee in die BybeI, 'n feit is wat nie meer ontken kan word nie. Ook Dunn het onder andere in sy twee werke, Unity and diversity in die New Testament (1981) en in The parting o/the ways (1991) op die diversiteit binne die kanon gewys. Hierdie feit van die verskillende teologiee stel die kerk voor die vraag van die di- versiteit binne die een kanon (vgl PeIser 1987:563, 664). Ten opsigte van hierdie saak wys PeIser (1987:563, 664) dat die feit van die bestaan van die verskeidenheid" erken moet word. Hiervait kan die teoloog nie meer ontvlug nie. Verder behoort die ver- skeidenheid nie gerelativeer of genivelleer te word nie. ISSN 0259-9422 = H7'S 53/1 el2 (1997) ISSN 0259-9422 = H7'S 53/1 el2 (1997) 347 Digitised by the University of Pretoria, Library Services 4.6 Verskillende kerke Calvyn het die gebeure"karakter van geloof-wees beklemtoon. Daarom het die eenheid van die kerk in hierdie gebeure geIe, en nie in die organisatoriese nie. Die universele van die kerk het vir Calvyn sienlik en konkreet geword in die mense waar en soos hulle deur die Woord en Gees met prediking en sakramente saamgebring is (Spoelstra 1979: 67). Die kerk was vir Calvyn primer daar waar die Woord verkondig en die sakramente bedien is. Volgens Graafland (1989:63) sien Calvyn die Iandelike kerklike organisasies ~ 'n sekondere saak. Die kerk is oor die hele wereld versprei: 'die universele kerk is 81'S 53/1 el2 (1997) 348 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services A Botma cI J H Koebntoer 'n menigte mense wat uit aIle volke versamel is; dit is gelee en versprei oor afgelee plelcke maar stem in die enige waarheid van die Goddelike leer ooreen en is deur die b~d van dieselfde godsdiens gebind' (Calvyn 4.1.9). Reeds hieruit is dit duidelik dat die samebindende. faletor die eenheid in waarheid is. Die kerk is een, al is die kerk oor nasionale grense versprei. Juis daarom was dit nie vir die Reformatore nodig om die eenheid in die organisasie of amp te soek nie. Die kerk was daar waar die notae ec- clesia was. Die eenheid was die eenheid in waarheid. Een kerk in een organisatoriese verband was nie waarvoor Calvyn gepleit het nie (Reid 1947/49:42). Hy erken dat daar geografiese verskille kan wees. Daarom Iron hy (Calvyn 4.1.9) skryf: 'AI die besondere kerke wat om praktiese noodsaak in stede en dorpe georden is, staan in verband met die algemene kerk, die liggaam van Christus, waaraan hulle die naam en outoriteit van kerk kan ondeen.' Dit was vir hom ooknie noodsaaklik dat aIle kerke byvoorbeeld dieselfde erediensvorm sou h~ nie. Hy gaan selfs so ver as om te erken dat uiterlike eenheid in hierdie sondige w~reld nie bereik sal word nie. So 'n eenheid sal eers in die hiernamaals 'n werklikheid word. Die klem het vir hom gel~ op die eenheid in geloof. Van Niftrik (1953~237) het in hierdie sin by Calvyn aangesluit. Hy skryf: 'De vraag naar eenheid van de Kerk van Jezus Christus mag niet de vraag naar een kerkelijk-organisatorische eenheid op zichzelJ zijn. 4.6 Verskillende kerke Het moet gaan om eenheid in die Waarheid, om de eenheid des geloofs.' Hy stel verder dat die ekumeniese beweging eerstens die waarheisvraag sal moet stel. Van Niftrik (1953: 237) haal Koopmans aan: 'De eenheid in Christus gaan aan de eenheid in het geloof vooraf. En de eenheid in het geloof gaat weer vooraf aan de eenheid in organisatie. ' Calvyn moet erkennig kry vir die feit dat hy ten opsigte van hierdie saak vanuit die grondmetafoor (die kerk as die gelowige se verbondenheid met God deur Christus) ge- redeneer het. Calvyn het ingesien dat die dinamiese karakter van die kerk ons nie tot 'n institusionele eenheid dwing nie, maar dat verskeidenheid deel van die gelowige mens se bestaan is. s. Konklusie Calvyn het as pionier van die Reformasie (as een van die keerpunte in die teologiege- skiedenis) die Jesus-saak op sy besondere wyse gekontinueer. Dit kan gesien word in die feit dat Calvyn die wese van die kerk as die verbondenheid van die gelowige aan God deur Jesus Christus gesien het. Daarmee het Calvyn die dinamiese karakter van die kerk, teenoor die Rooms-Katolieke Kerk, beklemtoon. In hierdie sin kontinueer Calvyn Paulus en die Deutero-Pauliniese geskrifte. Kerkwees was vir Calvyn die deelname aan sy besondere interpretasie van die Jesus-saak (die gelowige se verbondenheid met God deur Jesus Christus). Vir Calvyn het hierdie deelname (kerkwees) gerealiseer in die verkondiging van die Woord en die ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 cI 2 (1997) 349 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Calvyn en verskynsel van die eenheid-verskeidenheid van die kerk bediening van die sakaramente (die kenmerke van die kerk). In die lig van die wese van die kerk bly dit 'n vraag of die dissipline nie ook as kenmerk van die kerk beskou moet word nie. Ten opsigte van Calvyn se siening van eenheid-verskeidenheid het ons waardering asook kritiek. Calvyn laat ruimte vir diversiteit, maar binne bepaalde grense. Waar 'de bediening van het Woord plaats heeft moeten maken voor een ver- duistering van de ware leer, en waar de avondmaalsbediening verworden is tot een schandelijke heiligschennis, daar is geen kerk: hoogstens zijn er sporen' (Van't Spijker 1990:161). Calvyn se standpunt word bepaal deur sy Skrifgebruik. Vir Calvyn leer die Skrif maar 'een Christus.' Dit is dus duidelik dat Calvyn die Skrif op 'n mono- litiese wyse gebruik. Juis dit is vandag problematies. 4.6 Verskillende kerke Hierdie standpunt van Calvyn lei tot sy siening van fundamentele- en sekondere waarhede. Vir Calvyn kan daar op grond van sy Skrifbeskouing nie sprake wees van diverse interpretasies van die J~sus­ saak nie. Ons het egter aangetoon dat daar juis in die Skrif verski1lende interpretasies van die Jesus-saak na yore tree. Positief is egter die feit dat Calvyn nie aangedring het op een kerk in organisato- riese verband nie. Calvyn het ingesien dat die dinamiese karakter van die kerk ons nie tot 'n institusionele eenheid dwing nie, maar dat verskeidenheid deel van die gelowige mens se bestaan is. Literatuurverwysings Barth, K 1936. The church and the churches. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. Barth, K 1936. The church and the churches. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. --- 1938. Die Kirchliche Dogmatik: Die Lehre vom Wort Gottes. Prolegomena zur Kirchlichen Dogmatik I, 2. Zollikon: Der Evangelischen Buchhandlung. --- 1938. Die Kirchliche Dogmatik: Die Lehre vom Wort Gottes. Prolegomena zur Kirchlichen Dogmatik I, 2. Zollikon: Der Evangelischen Buchhandlung. --- 1953. Die Kirchliche Dogmatik: Die Lehre von der Versohnung IV, 1. Zu- rich: Evangelischer Verlag. --- 1953. Die Kirchliche Dogmatik: Die Lehre von der Versohnung IV, 1. Zu- rich: Evangelischer Verlag. --- 1955. Die Kirchliche Dogmatik: Die Lehre von der Versohnung IV, 2. Zu- rich: Evangelischer Verlag. --- 1955. Die Kirchliche Dogmatik: Die Lehre von der Versohnung IV, 2. Zu- rich: Evangelischer Verlag. Beker, E J & Hasselaar, J M 1990. Wegen en kruispunten in de dogmatiek: Kerk en toekomst, deel5. Kampen: Kok. Beker, E J & Hasselaar, J M 1990. Wegen en kruispunten in de dogmatiek: Kerk en toekomst, deel5. Kampen: Kok. Berkhof, H 1973. Christelijk geloof Nijkerk: Callenbach. Berkhof, H 1973. Christelijk geloof Nijkerk: Callenbach. Botha, S J 1979. Calvyn se siening oor die eenheid van die kerk, in Meiring, P & Lederle, H I (reds), Die eenheid van die kerk: OpsteUe byeengebring deur dr Piet- Meiring en ds H I Lederle, 32-43. Kaapstad: Tafelberg. Brinkman, M E 1981. Pluraliteit in de leer van de kerk? Een analyse en evaluatie van enkele kernpunten uit de ekklesiologie van Bavink, van Ruler, Barth en Rahner, in Vlijm, J M (red), Geloofsmanieren: Studiens over pluraliteit in de kerk, 150-156. Kampen: Kok. HTS 53/1 & 2 (1997) 350 A Botma &: J H Koekemoer De Gruchy, J W 1972. The dynamic structure of the church: An exposition and com- parative analysis of the ecclesiologies of Karl Barth and Dietrich Bonhoeffer, and an interpretation based on this exposition and analysis of the basic principles which shold determine the structure of the church in our situation today. Unpublished DTh thesis, University of South Africa. Dunn, J D G 1981. Unity and diversity in the New Testament: An inquiry into the cha- racter of earliest Christianity. London: SCM. --- 1991. The parting of the ways: Between Christianity and Judaism and their significance for the character of Christianity. Philadelphia: SCM. Engelbrecht, B J 1978a. Literatuurverwysings Oor die vraag of (die) drie (susters-) kerke met een en die- self de belydenis binne een en dieselfde volk (met dieselfde taal, geskiedenis en kul- tuur) mag bestaan in die lig van die Bybels-reformatoriese visie oor die eenheid van die kerk van Jesus Christus, in Oberholzer, J P (red), Teologie in die kerk, 285-289. Pretoria: HAUM. --- 1978b. Kerk en ekumene, in Oberholzer, J P (red), Teologie in die kerk, 211- 221 .. Pretoria: HAUM. 221 .. Pretoria: HAUM. Graafland, C 1989. Kinderen van een moeder: Calvijns visie op de kerk volgens zijn Institutie. Kampen: Kok. Hesselink, J 1990. Calvinus Oecumenicus: Calvin's vision of the unity and catholicity of the Church. RefR(H}, 4412, 97-122. Heyns, J A 1962. Kerk en kerkregering by Karl Barth. NGIT 3/4, 515-533. Kromminga, J H 1992. Calvin and ecumenicity, in Gamble, R C (ed), Calvin's eccle- siology: Sacraments and deacons, 37-53. New York: Galrand Publishing, Inc. (Articles on Calvin and Calvinism. Vol 10.) Kuhn, U 1980. Kirche. Gutersloh: Gutersloher Verlagshaus Gerd Mohn. (Handbuch Systematischer Theologie. Bd 10.) Kung, H 1980. Does God exist? Translated by E Quinn. London: Collins. --- 1990. Theology towards the third millenium, translated by P Heinegg. New York: Anchor Books. Milner, B C M 1970. Calvin's doctrine of the church. Leiden: E J Brill. (Studies in the history of Christian thought. Vol 5.) Nurnberger, K 1975. Sistematiese Teologie. Genadendal: Genadendalse Drukkery. (Teologiese Boekreeks nr. 20.) Nijenhuis, W 1959. Calvinus Oecumenicus: Calvijn en de eenheid der kerk in het licht van zijn brievwisseling. 's-Gravenhage: Nijhoff. O'Grady, C 1968. The church in the theology of Karl Barth. London: Geoffrey Chap- man. ISSN 0259-9422 = HTS 53/1 &: 2 (1997) 351 Calvyn en .erskynseI .80 die eenheid-.enkeidenheid .80 die kerk Parker, T H L 1975. John Calvin: A. bibliography. London: J M Dent & Sons. PeIser, G M M 1987. Temaprediking in die Nuwe Testament. HI'S 43/3,556-565. -- 1988. Die kanon in die kanon as hermeneuties-teologiese probleem. HI'S 4412, 388-403 .. -- 1988. Die kanon in die kanon as hermeneuties-teologiese probleem. HI'S 4412, 388-403 .. --1994. Enkele opmerkings oor die wese van die kerk. HI'S 50/1&2,311-329. Pont, A D 1986. Calvyn en die kerklike orde: Enkele opmerkings. HI'S 42/3, 534- 546. -- 1993. Die kenmerke van die gelowige en van die kerk by Calvyn, Institutio -- 1993. Literatuurverwysings Die kenmerke van die gelowige en van die kerk by Calvyn, Institutio Christianae Religionis 1559, IV.1.7 en IV. 1.9. HI'S 49/1&2, 209-219. Christianae Religionis 1559, IV.1.7 en IV. 1.9. HI'S 49/1&2, 209-219. Reid W S 1947 49 The ecumenicalism of John Calvin WThJ X & XI 30 43 Christianae Religionis 1559, IV.1.7 en IV. 1.9. HI'S 49/1&2, 209-219. Reid, W S 1947-49. The ecumenical ism of John Calvin, WThJ X & XI, 30-43. Simpson, H W 1992. Institusie van die Christelike godsdiens deur die skrywer Johan- nes Calvyn. Potchefstroom: Calvyn Jubileum Boekefonds. nes Calvyn. Potchefstroom: Calvyn Jubileum Boekefonds. Spoelstra, B 1979. Calvyn en die grense van die kerk. HI'S 35/1&2, 58-75. Stauffer, R 1986. The quest for church unity: From John Calvin to Isaac d'Huisseau. Pennsylvania: Pi~kwick. Steenkamp, J J 1982. Unitas nota ecclesiae?, in Die kerk in die wereld: 'n Bundelop- stelle aangebied aan Prof dr A D' Pont by sy 25 jarige ampsjubi/eum, 171-182. Pretoria: HAUM. Van Niftrik, G C 1953. Kleine Dogmatiek. Nijkerk: Callenbach. Van't Spijker, W 1990. De kerk bij Calvijn: Theocratie, in Van't Spijker, W et al (reds), De kerk: Wezen, weg en werk van de kerk naar reformatorische opvatting, 143-162. Kampen: De Groot Goudriaan. Walker, G S M 1984. Calvin and the Church, in McKim, D K (ed), Readings in Cal- vin's theology, 212-230. Michigan: Baker. Weber, 0 1977. Karl Barths Kirchliche Dogmatik: Ein einftihrender Bericht zu den Blinden 1/1 bis IV13,2 mit einem Nachtrag von Hans-Joachim Kraus zu Band /v14. Vluyn: Neukirchener Verlag. -- 1983. Foundations of dogmatics, vol 2, translated by D L Guder. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. Wendel, F 1980. Calvin: The origins and development of his religious thought, trans- lated by P Mairet. Glasgow: Collins. 352 H1'S 53/1 cl 2 (1997)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1628/2920

Afrikaans

Abstract The autumnal festival and the royal rite at Bethel as an intertext of Amos 7:10-8:14 and Hosea 9:1-9 It is argued that a text from the Samaritan Liturgy which describes a royal rite at Bethel on the last day of the autumnal/estival, represents a reliable tradition. This text, as well as Deuteronomy 26:2-15 to which it is closely related, is used as the basis for a reconstruction of a royal rite at Bethel during the time of the monarchy. Amos 7:10-8:14 and Hosea 9:1-9 are read against this background. The said prophecies state exactly the opposite of what was expressed and intended by the royal rite. This accounts for the vehement reaction against Amos and Hosea from the side of the priests. Die herfsfees en die koningsrite by Bet-El as interteks van Amos 7: 1 0-8: 14 en Hosea 9: 1-9 Die herfsfees en die koningsrite by Bet-El as interteks van Amos 7: 1 0-8: 14 en Hosea 9: 1-9 A P B Breytenbach Departement Ou-Testamentiese Wetenskap (Md A) Universiteit van Pretoria A P B Breytenbach Departement Ou-Testamentiese Wetenskap (Md A) Universiteit van Pretoria 1. INLEIDING Die Samaritaanse Liturgie wat deur Cowley (1909:1 & IT) opgeteken en uitgegee is, bevat 'n magdom inligting oordie geloof, godsdienstige gebruike en rituele van die eeue oue geloofsgemeenskap wat as die Samaritane bekendstaan (Beyers & Breytenbach 1995:900-907). Alhoewel die Samaritane 'n baie klein geloofsgemeenskap is wat rond- om die heiligdom by Gerisim saamgetrek is en wat aan die begin van hierdie eeu 'n skamele 152 en teen 1935 slegs 212 persone getel het (Montgomery 1968:IX), be~kik hulle oor 'n kultureel-religieuse erfenis met 'n verstommende omvang. Net die litur- giese tekste wat deur Cowley uitgegee is, beslaan 879 bladsye ongevokaliseerde Hebreeus, Aramees en Arabies. Die rede vir hierdie omvangryke literere nalatenskap is voor die hand liggend: Dit is 'n gemeenskap wat oor millenia bedreig is met uitwis- sing deur ander geloofsgroepe (Green 1958:1,56) en wie se enigste bestaansgrond hulle religieuse erfenis was. Daarby is dit 'n geloofsgemeenskap wie se wortels teruggaan na die monargale tyd van ou Israel. Uit die liturgiese tekste is dit duidelik dat die Samaritane 'n oud-Israelitiese ge- loofstradisie verteenwoordig wat, nieteenstaande beinvloeding, onafhanklik staan van die Judaisme en Christendom. Montgomery en Gehman (1951:471) het gelyk wanneer S13 ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die Herfsfees en die Kooingsrite by Bet-El hulle Sarnaritanisme 'n 'true Israelite religion' noem. Hulle het egter nie gelyk as hulle die Sarnaritane 'the earliest Jewish sect' noem nie. Alhoewel die liturgiese tekste ten opsigte van literere vorm in baie gevalle nie meer as 500 jaar oud is nie, is die meeste van die tradisies en rituele wat daarin vervat is, so oud soos hierdie unieke groep self. Dit is my oortuiging dat die Sarnaritane 'n legitieme voortsetting is van die oud- Israelitiese geloofsgemeenskappe in die noorde van Palestina, veral die geloofsge- meenskap wat rondom Sigem gevestig was en wat met Mosaies-Levitiese tradisies ver- bind kan word. hulle Sarnaritanisme 'n 'true Israelite religion' noem. Hulle het egter nie gelyk as hulle die Sarnaritane 'the earliest Jewish sect' noem nie. Alhoewel die liturgiese tekste ten opsigte van literere vorm in baie gevalle nie meer as 500 jaar oud is nie, is die meeste van die tradisies en rituele wat daarin vervat is, so oud soos hierdie unieke groep self. 1. INLEIDING Dit is my oortuiging dat die Sarnaritane 'n legitieme voortsetting is van die oud- Israelitiese geloofsgemeenskappe in die noorde van Palestina, veral die geloofsge- meenskap wat rondom Sigem gevestig was en wat met Mosaies-Levitiese tradisies ver- bind kan word. Ek sal vanwee die beperkte omvang en aard van hierdie artikel nie my oortuiging wetenskaplik kan begrond nie. Waarop ek wel die aandag wil vestig, is dat die beeld wat van Noord-Israel en die Sarnaritane in 2 Konings 17:21-41 en Esra 4 geteken word, 'n vertekendebeeld is. Dit is duidelik dat die skrywers van 2 Konings 17 en Esra 4 die aanspraak van die Babiloniese ballinge dat h611e die enigste legitieme erfgename van die Mosaiese geloofstradisie is, stel teenoor die aansprake van geloofsgroepe by Bet-El en ander oud-Israelitiese heiligdomme van Noord-Israel. Hierdie groepe was die na- komelinge van die Israeliete wat nie in 721 v C en die daaropvolgende jare weggevoer is na ander gebiede nie. In 721 v C is daar, volgens die annale van Sargon, na die val van Samaria in totaal 27 290 Israeliete weggevoer (Montgomery & Gehman 1951: 466). Dit is maar 'n klein persentasie van die inwoners vergeleke met ongeveer 60000 belasbare mans in die tyd van koning Menahem (2 Kon 15:19v). Albright en May (Montgomery & Gehman 1951:467) het bereken dat nie meer as vyfpersent van die be- volking in 721 v C weggevoer is nie. Ook daaropvolgende volkverskuiwings deur die Assiriers kon nie die basiese Israelitiese bevolking in Noord-Israel vemietig nie. Die breuk tussen die na-eksiliese Joodse gemeenskap in Jerusalem en die nageslag van die groepe wat nie weggevoer is nie, het politieke ondertone. Dit het gegaan oor mag en oor die beheer oor die tempel en sy inkomste (Neh 12:44-47). Die Sarnaritane het Die van die Jode weggebreek nie. Hulle was deel van die f'2(:"I cy (Lipinski 1989: 190) wat in Palestina agtergebly het met die Assiriese en Babiloniese wegvoerings (vgl die benarning f'2(:"I cy vir Judeers - 2 Kon 24:14; Neh 13:23; vir Sarnaritane - Esra 4:4; en vir nie-Joodse inwoners van Palestina - Esra 3:3; 9: 1 vv) en wat weggedryf is in 'n magsgreep deur die Joodse elite in Jerusalem (Esra 4:1-4; vgl Deist 1995:71-73). Daar is selfs van die teruggekeerdes vervreem in hierdie magspel (Esra 10:7-15; Neh 13:28). 1. INLEIDING Indien die aansprake van die Samaritane nie legitiem en daarom 'n be- dreiging vir die Jode was nie, sou daar nie soveel teenkanting teen die Sarnaritane gewees het van die kant van die Jode nie. In die Masseket Kutim, 'n Talmoediese ge- skrif, word die volgende oor die Sarnaritane gese: 'When shall we take them back? 514 HTS 53/3 (1997) Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Breytenbaeh When they renounce Mount Gerizim, and confess Jerusalem and the resurrection of the dead. From this time forth he that robs a Samaritan shall be as he who robs an Israe- lite' (Montgomery 1968:203). Dit kom neer op 'n erkenning dat die breuk tussen die Jode en die Samaritane deur eersgenoemde veroorsaak en in stand gehou is. Dit was veral die Fanseers wat hierdie breuk gekoester het (Green 1958:26). Nieteenstaande al die pogings tot uitwissing (Green 1958:24-27) het hierdie ge- loofsgemeenskap bly bestaan en hardnekkig vasgehou aan baie ou tradisies wat uit die aard van die saak in nuwe omstandighede herinterpreteer is. 2. DIE LITURGIE VIR DIE FEES V AN DIE AGSTE DAG Die teks (met behoud van die numering in Beyers & Breytenbach 1995: 908-911) en vertaling (met enkele wysigings) van die deel van die gedig wat die ritueel beskryf, lui soos volg: '1o(,iU' ,,~ ,~ "'10( 10('~ 1o(:lt!;, ni" '10( 1'1'~ '10( ;"31" C'i'" C'11C~;' 01i' ;':I:J0~ n1'1El '10( '1'1'" m;':J "'10( 10(~" ;':I~n tzj,~, 10(';" C'1'1~~ " 1'1" mi" '1'tJ 1o(:lt!;" m:l' n~TtJ;, ':lEl, ,;,,~ ;";" ;'~:J C'1~'tJ;, C" l' '31 "iU31~ ;',:J' ,,~;, 1'131' "~,, ,~, n~iU' "tJ, pn1'1" C'i'" : C'1';' ~'El' "~i" C"~ ~,~ ,tJ", C'i'~;' 1~ 01i';' '1'1'31~ C,1'1" 'l' "" ;'1'1~;'" 9 Op die dag moet die koning van Israel 10 die mandjie sonder tekortkoming neem, 11 en hy moet opstaan en daarmee opgaan na Bet-El, 12 die heiligste aanbiddingsplek. H 1 En hy moet gaan na die ingang van die tent, 2 en die priester moet uitkom na horn 3 terwyl hy die borssak aan het. 4 Dan moet die koning voor die priester die plegtige verkla- rings afle. 5 En die mandjie, die priester moet dit uit sy hand neem 6 en dit voor die altaar neersit, 7 soos wat Jahwe horn beveel het 8 deur die diens van die hoogste leraar. 9 Daarna moet die koning sy tiende afhandel. 10 Ry moet bly wees in sy hart en gemoed. 11 En hy moet opstaan en bid tot sy Reer, 12 en in die teenwoordigheid van sy Reer moet hy sy hande uitstrek. lIEn met vrede in sy hart moet hy se : 2 • Ek het die heilige goed weggeneem uit die heiligdom 3 en ek het dit gegee vir Leviete, vir vreemdelinge, vir weeskinders. '1o(,iU' ,,~ ,~ "'10( 10('~ 1o(:lt!;, ni" '10( 1'1'~ '10( ;"31" C'i'" C'11C~;' 01i' 9 Op die dag moet die koning van Israel 10 die mandjie sonder tekortkoming neem, 11 en hy moet opstaan en daarmee opgaan na Bet-El, 12 die heiligste aanbiddingsplek. ;':I:J0~ n1'1El '10( '1'1'" m;':J "'10( 10(~" ;':I~n tzj,~, 10(';" C'1'1~~ " 1'1" mi" '1'tJ 1o(:lt!;" m:l' n~TtJ;, ':lEl, ,;,,~ ;";" ;'~:J C'1~'tJ;, C" l' '31 "iU31~ ;',:J' ,,~;, 1'131' "~,, ,~, n~iU' "tJ, pn1'1" C'i'" : C'1';' ~'El' "~i" H 1 En hy moet gaan na die ingang van die tent, 2 en die priester moet uitkom na horn 3 terwyl hy die borssak aan het. 4 Dan moet die koning voor die priester die plegtige verkla- rings afle. 2. DIE LITURGIE VIR DIE FEES V AN DIE AGSTE DAG Die teks uit die Samaritaanse Liturgie wat vir hierdie artikel van belang is, kom uit 'n deel wat bekend staan as 'l'7.3Vil ">'7.3 rn"! - die gebede van die fees van die agste (dag). Die liturgie vir hierdie besondere feesdag beslaan in Cowley (1909:778-817) 39 bladsye. Die spesifieke teksgedeelte wat in hierdie ondersoek onder die loep kom, is deel van 'n lang gedig (Cowley 1909:11, 782v; Beyers & Breyten!>ach 1995:907-929) waarin die sewe feeste van Israel besing word, naamlik: * * * * * * * die pasga in die eerste maand die fees wat die deurtog deur die see herdenk in die tweede maand die fees ~at die openbaring by Sinai herdenk in die derde maand die heilige samekoms op die eerste dag van die sewende maand die Groot Versoendag op die tiende dag van die sewende maand die fees van insameling (huttefees) wat vir 'n week lank gevier word vanaf die vyftiende van die sewende maand die fees op die agste dag van die huttefees. Die sewende en laaste fees word verskeie kere die heiligste van al die feeste ge- noem (il'V'i' lZi'i" il'>,'7.3 >,':JV). Hierdie fees het die feeste van Israel vir die jaar afgesluit. Dit was die hoogtepunt op die feeskalender. Opvallend genoeg word die betekenis van die feeste en die gebeure uit die geskiedenis van Israel waarmee dit in verband staan, in die geval van die voorafgaande ses feeste, op een uitsondering na, genoem. Rituele word egter nie voorgeskryf nie. Slegs in die geval van die sewende fees ('l'7.3~il '>"7.3) word daar 'n redelik uitvoerige ritueel voorgeskryf. ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) 515 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die Herfsfees en die Koningsrite by Bet-El Die ritueel is breedweg dieselfde as die in Deuteronomium 26:2-15, naamlik die bring van eerstelinge en die gee van tiendes, met die opmerklike verskil dat nie die familiehoofde (as verteenwoordigers van die volk) nie, maar die koning van Israel die handelinge uitvoer. Verder moes die ritueel nie uitgevoer word by 'die plek wat die Rere jou God sal uitkies om sy Naam daar te laat woon' nie (Deut 26:2), maar by Bet- El (Beyers & Breytenbach 1995:922-925). 2. DIE LITURGIE VIR DIE FEES V AN DIE AGSTE DAG : C'1'i'D:1 '::l::l 'l1'~Y 'l1':1Y ~, "11'1~~' '11'::l~ ~, 'l'~:1' 'l1l1l ~, ~~t:):1 'l~~' : C'1Cn:1 'l'Y~~ ~i'~:1 l1::l"Y :11:1' ~i'~' l'::ll1' '1D" '~1i' 1'~~ 1'::l':1:11, l'::l'~lC 1~ C'1l1l~ ":1' l'::l'~i" 4 Ek het opgetree volgens al U verordeninge, 5 en van U bevele het ek nie afgewyk nie: 6 in my rou het ek nie geeet nie 7 en in my onreinheid het ek daarvan nie gegee nie. 8 Kyk tog in ontferming neer vanuit U woonplek. 9 Jahwe sal neerkyk op julle 10 vanaf sy heilige woning en Hy sal julle verlos 11 van julle haters en julle lasteraars, 12 en hulle sal uit julle midde weggedryf word'. Volgens die opskrif is die gedig in sy huidige poetiese vorm (Beyers & Breytenbach 1995:907) die werk van Abdallah ben Shelomoh, 'n bewerker van liturgiese tekste uit die dertiende eeu n C (Cowley 1909:11, XXVIII). Alhoewel die vorm van die teks relatief jonk is, is die oorgelewerde inhoud baie oud. Dit blyk nie net uit die ooreenkomste nie, maar vera! ook uit die bogenoemde verskille tussen hierdie ritueel en die in Deuteronomium 26. Die volgende oorwegings gee verdere steun aan die argu- mente dat die teks tradisies van 'n hoe ouderdom bevat. Die verwysing na die koning van Israel was klaarblyklik vir die Samaritane self vreemd. Dit blyk onder andere daaruit dat daar na die genoemde gedig nog minstens drie jonger verwerkings gedoen is waarin dieselfde ritueel beskryf word (Cowley 1909: 11, 786, 790 v, 812). In hierdie verwerkings word die koning wat die ritueel uitvoer, nie meer '~'iU' ,,~ genoem nie maar :1l'~'T ,,~ ('koning van die vergadering', Cow- ley 1909:11, 786, 791, 812) of 'l:1T ,,~ ('koning van sy tyd', dit wil se JHWH se fees- geleentheid - Cowley 1909:11,786. Die vertaling is onseker; vgl Widengren 1955:35, 97 ['Konig, den er designiert hat']). Uit hierdie wysiging in die betiteling lei ek af dat daar vir hierdie ritueel iemand aangewys is uit die vergadering van gelowiges. Die aangewesene moes vir die besondere feesgeleentheid as 'koning' ageer. Dit is volkome begryplik, en bevestig na my mening die hoe ouderdom van die tradisie dat die koning van Israel en nie die familiehoofde nie (Deut 26), hierdie belangrike ritueel moes uit- voer by die hoogtepunt van die kultiese jaar. 2. DIE LITURGIE VIR DIE FEES V AN DIE AGSTE DAG 5 En die mandjie, die priester moet dit uit sy hand neem 6 en dit voor die altaar neersit, 7 soos wat Jahwe horn beveel het 8 deur die diens van die hoogste leraar. 9 Daarna moet die koning sy tiende afhandel. 10 Ry moet bly wees in sy hart en gemoed. 11 En hy moet opstaan en bid tot sy Reer, 12 en in die teenwoordigheid van sy Reer moet hy sy hande uitstrek. C"~ ~,~ ,tJ", C'i'~;' 1~ 01i';' '1'1'31~ C,1'1" 'l' "" ;'1'1~;'" lIEn met vrede in sy hart moet hy se : 2 • Ek het die heilige goed weggeneem uit die heiligdom 3 en ek het dit gegee vir Leviete, vir vreemdelinge, vir weeskinders. HTS 53/3 (1997) 516 Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Breytenbach : C'1'i'D:1 '::l::l 'l1'~Y 'l1':1Y ~, "11'1~~' '11'::l~ ~, 'l'~:1' 'l1l1l ~, ~~t:):1 'l~~' : C'1Cn:1 'l'Y~~ ~i'~:1 l1::l"Y :11:1' ~i'~' l'::ll1' '1D" '~1i' 1'~~ 1'::l':1:11, l'::l'~lC 1~ C'1l1l~ ":1' l'::l'~i" 4 Ek het opgetree volgens al U verordeninge, 5 en van U bevele het ek nie afgewyk nie: 6 in my rou het ek nie geeet nie 7 en in my onreinheid het ek daarvan nie gegee nie. 8 Kyk tog in ontferming neer vanuit U woonplek. 9 Jahwe sal neerkyk op julle 10 vanaf sy heilige woning en Hy sal julle verlos 11 van julle haters en julle lasteraars, 12 en hulle sal uit julle midde weggedryf word'. : C'1'i'D:1 '::l::l 'l1'~Y 'l1':1Y ~, "11'1~~' '11'::l~ ~, 'l'~:1' 'l1l1l ~, ~~t:):1 'l~~' : C'1Cn:1 'l'Y~~ ~i'~:1 l1::l"Y :11:1' ~i'~' l'::ll1' '1D" '~1i' 1'~~ 1'::l':1:11, l'::l'~lC 1~ C'1l1l~ ":1' l'::l'~i" 4 Ek het opgetree volgens al U verordeninge, 5 en van U bevele het ek nie afgewyk nie: 6 in my rou het ek nie geeet nie 7 en in my onreinheid het ek daarvan nie gegee nie. 8 Kyk tog in ontferming neer vanuit U woonplek. 9 Jahwe sal neerkyk op julle 10 vanaf sy heilige woning en Hy sal julle verlos 11 van julle haters en julle lasteraars, 12 en hulle sal uit julle midde weggedryf word'. 2. DIE LITURGIE VIR DIE FEES V AN DIE AGSTE DAG Die voorskrif dat die koning die ritueel by Bet-El moes uitvoer, was vir die Samaritane van 'n baie vroee stadium af klaarblyklik geen probleem nie. '~11':1 is op die betekenis van die woorde af vertolk as 'huis van God'. Daar was vir hulle van- selfsprekend net een 'huis van God', naamlik die heiligdom op Gerisimberg. Alle ver- wysings na Bet-El in die Pentateug (juis ook die in Gen 28) word deur hulle gein- terpreteer as verwysings na Gerisimberg. Die standaard benaming vir hulle heilige berg is dan ook Gerisim-Bet-El-Luza; laasgenoemde element in die naam na aanleiding 517 ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die Herfsfees en die Koningsrite by Bet-El van die naam Lus in Genesis 28:19 (vgl Montgomery 1968:234-239 vir ander voor- beelde van etiologiese sages in die Pentateug wat ook op Gerisimberg van toepassing gemaak is, selfs met wysiging van die teks van die Pentateug). In die drie latere ver- werkings van die ritueel ontbreek die naam Bet-El geheel en al. van die naam Lus in Genesis 28:19 (vgl Montgomery 1968:234-239 vir ander voor- beelde van etiologiese sages in die Pentateug wat ook op Gerisimberg van toepassing gemaak is, selfs met wysiging van die teks van die Pentateug). In die drie latere ver- werkings van die ritueel ontbreek die naam Bet-El geheel en al. 'n Ander aspek wat dui op die hoe ouderdom van die oorgelewerde tradisie is die aanname dat die koning van Israel, en nie 'n priester nie, die volk seen (vgl H 12 en 19-12). Hierdie handeling van die koning, sowel as die feit dat die hoepriester (vgl H 3) en nie 'n gewone priester nie (Deut 26:3) die ritueel uitvoer, maak dit uiters on- waarskynlik dat die teks van Deuteronomium 26 die Vorlage van die gedig in die Samaritaanse Liturgie kan wees. Soos te verwagte is die saak natuurlik anders in die verwerkings. Daar word die hoepriester die een wat die volk seen. 3. DIE HERFSFEES EN DIE KONINGSRITE Die herfsfees is 'n tipiese landboufees van Kanaanitiese oorsprong. Daaroor bestaan daar geen twyfel nie. Uit Rigters 9:26v, 46 en 21 :2Ov is dit duidelik dat die groepe wat later as Israel bekendgestaan het, die herfsfees vanaf die vroegste tye gevier het. Omdat die herfsfees die landboujaar afgesluit het en ook die nu we jaar ingelui het, was sake soos dankoffers vir die oes, maar ook vrugbaarheidsrites met die oog op die nuwe seisoen, vanselfsprekende elemente van die vieringe. In die Ugaritiese literatuur is daar oorvloedige getuienis van Baill-georienteerde vrugbaarheidsrites wat klaarblyklik gekonsentreer was in die maand r'is yn ('eerste van die wyn') in die herfs. 'n Druiwe-offer moes op die dag gebring word. Dit is op die veertiende dag van die maand opgevolg met 'n rite op die dak van die heiligdom waar daar hutte van takke, dit wil se loofhutte, opgeslaan is. Daar is ook 'n offermaaltyd gehou. Die koning moes die leiding neem in hierdie kultiese handelinge, sowel as by die rite van die heilige huwelik (De Moor 1972:1,6; n,l3). Volgens Kronholm (1986:851 v) het die Kanaanitiese herfsfees in Palestina die vol- gende ontwikkeling deurloop in die monargale tyd: In der Konigszeit wurde das Herbstfest in bewuBter Opposition gegen das kanaan. Ba'al-Herbstfest enger mit dem lliWH-Glauben verkniipft (vgl. Hos 2,16-25; ... ). Es wurde als eines der drei Wallfahrtsfeste institutionalisiert (Ex 34,18-26; 23,10-19). Vor allem wird aber unter Salomo - von Davids Zionspolitik vorbereitet - das Herbstfest am lerusalemer Tempel mit dem Dreifestzyklus iibernommen und (in Wei- terflihrung schilonischer Tradition?) zum Hauptfest gemacht (1 Kon 9, 25). Das im Agrarrhythmus verhaftete bauerliche Erntedankfest wird ein Konigsfest mit religionspolitischen Perspektiven und kosmischen, In der Konigszeit wurde das Herbstfest in bewuBter Opposition gegen das kanaan. Ba'al-Herbstfest enger mit dem lliWH-Glauben verkniipft (vgl. Hos 2,16-25; ... ). Es wurde als eines der drei Wallfahrtsfeste institutionalisiert (Ex 34,18-26; 23,10-19). Vor allem wird aber unter Salomo - von Davids Zionspolitik vorbereitet - das Herbstfest am lerusalemer Tempel mit dem Dreifestzyklus iibernommen und (in Wei- terflihrung schilonischer Tradition?) zum Hauptfest gemacht (1 Kon 9, 25). Das im Agrarrhythmus verhaftete bauerliche Erntedankfest wird ein Konigsfest mit religionspolitischen Perspektiven und kosmischen, HTS 53/3 (1997) 518 Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Bnytenboeh teilweise gemeinorientalischen Dimensionen (l Kon 8,1-13.62-66). Sogar die salomonische Tempelweihe wird vom vor-dtr 1 Kon 8,2 auf das Herbstfest plaziert. 3. DIE HERFSFEES EN DIE KONINGSRITE Die regelmasige Feier des koniglich orientierten Herbstfestes am salomonischen Tempel ist seinem Charakter nach stark umstritten. Einige Psalmen (z.B.24; 29;47) lassen sich jedoch im Hin- blick auf 1 Kon 8,1-13 moglicherweise im Kontext des Herbstfestes in- terpretieren (Prozession, Theophanie und Weltherrschaft JHWHs, Bitte urn OrakellPriesterthora, Segen, Forderung der Reinheit etc). Klar ist allerdings, daB in der Periode des Gro6reiches das Herbstfest nicht nur zum Hauptfest, sondem auch zum koniglichen Fest mit theologischen Vorzeichen wurde: mit Bekenntnis zum Nationalgott (JHWH), repriisen- tiert in seinem irdischen Konig und erwahlten Yolk. Nach der Reich- steilung kniipfte Jerobeam I. an die Politik Salomos an: auch er benutzte das Herbstfest, urn sein Konigtum zu starken und machte es - obwohl nicht so durchgreifend wie Salomo - zum koniglichen Fest (1 Kon 12, 25-33). Die spore van vrugbaarheidsrites wat tydens die herfsfees beoefen is, le nog ver- spreid in die Bybelse en na-Bybelse literatuur. So byvoorbeeld kan die plengoffer met water tydens die loofhuttefees waarvan die Talmoed praat (vgl bv Epstein 1938:226 v), teruggevoer word na 'n reenrite waardeur goeie reens vir die nuwe seisoen verseker moes word. In een van die verwerkings van die ritueel op die 'l'CtU:"I 'Y'C beantwoord die hoepriester die groet van die koning (Cowley 1909:II,786): 1llY' 1:"1;:):"1 CtU 'l:lT 1'C :"IN C'~:"I 1"Y "1'1 CtUl:"l 'llY' Widengren (1955:35)vertaal die laaste reels met: Widengren (1955:35)vertaal die laaste reels met: 'Uber dich Friede, 0 Konig, den er designiert hat; denn er hat mir geantwortet mit dem Regen, den du herabflie6en last' . Die vertaling van Widengren kan op verskillende punte gekritiseer word. Ek meen dit moet eerder vertaal word: ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) 519 Die Herfsfees en die Koningsrite by Bet-El Dan antwoord die priester horn (met): 'Vir u (ook) voorspoed, 0 koning van sy feesgeleentheid' en (met) 'U laat reenwolke neerdaal. ' Dan antwoord die priester horn (met): 'Vir u (ook) voorspoed, 0 koning van sy feesgeleentheid' en (met) 'U laat reenwolke neerdaal. ' Dan antwoord die priester horn (met): Wat die korrekte vertaling ook al is, dit is duidelik dat hier 'n element van 'n baie ou tradisie weergegee word wat die koning as sakrale figuur verbind met die reen en vrug- baarheid. Daar is egter ook spore van tipiese 'Kanaanitiese' seksuele vrugbaarheidsrites (De Moor 1972:1,12-16). 3. DIE HERFSFEES EN DIE KONINGSRITE Uit gedeeltes soos Hosea 4:10-15 is dit duidelik dat kultiese beoefening van vrugbaarheidsrites in die vorm van tempelprostitusie wel by heilig- domme soos Bet-El en Gilgal voorgekom het. Daar kan met sekerheid aanvaar word dat hierdie rites beoefen is in droogtetye en dan ook by die herfsfees wanneer die vrug- baarheid van die nuwe landboujaar op die spel was. Die plek wat die gee van tiendes ingeneem het by die herfsfees, is 'n probleem. Trouens, die tiendes as sodanig lewer 'n hele aantal vrae op wat onbeantwcx;>rd bly (North 1989:434-437). Wat wel met sekerheid gestel kan word, is dat daar in verskil- lende tye en by verskillende heiligdomme in Israel en Juda, verskillende gebruike be- staan het met betrekking tot die· gee van tiendes. Dit is verder ook duidelik dat die boek Deuteronomium, kronologies gesien, die eerste uitvoerige voorskrifte bevat oor die gee van tiendes (Deut 12:6-18; 14:22-29; 26:12-15; vgl Eissfeldt 1917:38-59). Dit hang ongetwyfeld saam met die sentralisasie van die kultus in Jerusalem en die opname van Noord-Israelitiese gebruike in kultiese voorskrifte van Juda. Weinfeld (vgl North 1989:436) het gelyk wanneer hy se dat daar in Deuteronomium 'n sterk neiging is om wat voorheen as sakraal beskou is, die voorreg van die besitter te maak. Hierdie 'demokratiserende' tendens in Deuteronomium (Widengren 1955:41,99) word bevestig deur die verskille tussen Deuteronomium 26 en die aangehaalde rituele voorskrif uit die Samaritaanse Liturgie. In laasgenoemde is die fokus op die koning wat as sakrale figuur die tiende eers na die heiligdom bring en dit daama aan die Leviete, vreem- delinge en wese gee (I 2 en 3): 11':::li1 17.l ~'i'i1 'mY:::l i1l7.l'N" C'11" '1" "" "1111l Cl' (V gl die verskillende weergawes van die Septuaginta-uitgawes vir 11':::li1 17.l asook Deut 14:28 v waarvolgens dit klaarblyklik nie nodig was om die tiendes na die heiligdom te neem nie.) Dit is nie moontlik om 'n eenvormige beeld te bied van die viering van die herfs- fees gedurende die twee eeue van die bestaan van die staat Israel met heiligdomme ver- spreid oor die hele gebied nie. Ons kan egter wel op grond van die gegewens in die aangehaalde gedig in die Samaritaanse Liturgie 'n rekonstruksie maak van die konings- rite tydens die herfsfees by Bet-El. Die rekonstruksie wat hierna volg berus op die vol- gende aannames: * Die gedig uit die Samaritaanse Liturgie en Deuteronomium 26:2-15 is albei ver- werkings van baie ou rituele handelinge tydens die herfsfees. In Deuteronomium 26:2-15 is die oorlewering diensbaar gemaak aan die bree opset van kultussentra- lisasie in Jerusalem en die gevolglike desakralisering van kultiese gebruike by ander heiligdomme, veral die in die gebied noord van Jerusalem. In die geval van die Samaritaanse Liturgie het ons oorlewering oor die kultiese handelinge by Bet- El tydens die herfsfees, wat waarskynlik in skriftelike vorm sy weg gevind het na Gerisim omdat dit, na die negatiewe reaksie van die teruggekeerde Babiloniese bal- linge, die versamelpunt geword het van oorgeleweide tradisies van ander Noord- Israelitiese heiligdomme. * Die gedig uit die Samaritaanse Liturgie en Deuteronomium 26:2-15 is albei ver- werkings van baie ou rituele handelinge tydens die herfsfees. In Deuteronomium 26:2-15 is die oorlewering diensbaar gemaak aan die bree opset van kultussentra- lisasie in Jerusalem en die gevolglike desakralisering van kultiese gebruike by ander heiligdomme, veral die in die gebied noord van Jerusalem. In die geval van die Samaritaanse Liturgie het ons oorlewering oor die kultiese handelinge by Bet- El tydens die herfsfees, wat waarskynlik in skriftelike vorm sy weg gevind het na Gerisim omdat dit, na die negatiewe reaksie van die teruggekeerde Babiloniese bal- linge, die versamelpunt geword het van oorgeleweide tradisies van ander Noord- Israelitiese heiligdomme. * Die kultiese handelinge wat vir die 'l'7.l~i1 'Y'7.l voorgeskryf word (Cowley 1909: 782 v), weerspieel die ritueel wat die koning van Israel moes uitvoer ter afsluiting van die herfsfees. Die gebruik van die term C'i'7.l en die opmerklike raakpunte met die tradisie in Genesis 28:11-22 oor die heiligdom by Bet-El, ondersteun hierdie aanname (Beyers & Breytenbach 1995:922-924). c'i'7:);' 17:) ~'i';' 'n'Yl c,n'" 'l" """ ;'10;'" In Deuteronomium 26 is dit die gewone burgers, verteenwoordig deur die familie- hoof, wat verklaar dat die tiende uit die huis weggebring is vir Leviete, vreemdelinge, wese en weduwees (Deut 26: 13): HTS 53/3 (1997) 520 Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Bnytenbach 4. 'N REKONSTRUKSIE V AN DIE KONINGSRITE BY BET -EL TYDENS DIE HERFSFEES Die kultiese handelinge wat die koning van Israel by Bet-El moes uitvoer, was volgens die aangehaalde gedig betreklik eenvoudig. Dit bestaan hoofsaaklik uit die aanbieding van 'n mandjie met vrugte (G9-l2, H5-6), twee plegtige verklarings ("1" in H4; vgl ook I 2-8) en 'n seenspreuk (I 9-12). Dit is duidelik dat die tipiese Kanaanitiese vrug- baarheidsrites in die voorgeskrewe ritueel van die agste dag volledig afwesig is. Dit geld ook sake soos 'n intronisasierite wat klaarblyklik in die Jerusalemse kultus 'n plek gehad het, en waarvan die reste in die Ou Testament aanwysbaar is (Widengren 1955:44-58). Dit beteken natuurlik nie dat daar nie ook in Israel ander rites op ander dae van die herfsfees kon wees wat deur die koning of ook die familiehoofde uitgevoer is nie (vgl Breytenbach 1979:154-165). Die verwysing na die koning se rol in die hoop op reen vir die nuwe seisoen (Cowley 1909:II, 786) sou daarvan 'n aanduiding kon wees. Die beeld wat die aangehaalde gedig egter van die koning van. Israel skep, is die van 'n sakrale leier wat die yolk verteenwoordig en nie die van 'n priester-koning wat tiperend was vir stadstate soos Jerusalem waarvan die kultus grooUiks op Kanaanitiese lees geskoei was nie. In die latere verwerkings van die ritueel tree die hoepriester van- selfsprekend sterker na yore en is die agerende koning eintlik maar net 'n onderdaan. 'n Ritueel vir die bring van die tiende word nie in die aangehaalde gedig in die Samaritaanse Liturgie gegee nie. Uit H9-10 en I 2-3 kan afgelei word dat die produkte wat as tiende afgestaan is, reeds vroeer deur helpers na die heiligdom gebring is waar dit waarskynlik aan JHWH aangebied is, om daarna weer uit die heilige gebied geneem te word as gawe aan die besitloses en regloses. Die koning verklaar dus slegs op die agste dag dat hy korrek opgetree het. Daar is 'n hele paar moontlikhede wat kon ge- geld het: Die koning kon byvoorbeeld alleen verantwoordelik wees vir die verskaffing van voedsel aan die wat nie self landbouprodukte kon produseer nie omdat hulle nie toegang gehad het tot bewerkbare grond nie. Die bedoeling daarvan sou dan wees dat ook hierdie nie-grondbesitters kan deel in die feesvieringe met brood, wyn en vrugte by die herfsfees (Deut 16: 13-15). 11':::li1 17.l ~'i'i1 'mY:::l i1l7.l'N" C'11" '1" "" "1111l Cl' * Die teks in Cowley (l909:782v) weergee nie die inhoud van die plegtige verkla- ring wat die koning moes afle by die oorhandiging van die mandjie met vrugte nie. Aangesien die bring van die vrugte 'n erkenning was dat die land en sy opbrengs 'n gawe van JHWH is, kan aanvaar word dat dit die kern van die verklaring sou uit- maak. Dit sou dus inhoudelik ooreenkom met Deuteronomium 26:3, 5-lOa. * Die teks in Cowley (l909:782v) weergee nie die inhoud van die plegtige verkla- ring wat die koning moes afle by die oorhandiging van die mandjie met vrugte nie. Aangesien die bring van die vrugte 'n erkenning was dat die land en sy opbrengs 'n gawe van JHWH is, kan aanvaar word dat dit die kern van die verklaring sou uit- maak. Dit sou dus inhoudelik ooreenkom met Deuteronomium 26:3, 5-lOa. ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) 521 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die Herfsfees en die Koningsrite by Bet-El 4. 'N REKONSTRUKSIE V AN DIE KONINGSRITE BY BET -EL TYDENS DIE HERFSFEES 'n Ander moontlikheid is dat alle families hulle tiendes gedurende die sewe dae na die heiligdom moes bring en dat die koning namens die yolk die verklaring moes afle. By gebrek aan vaste gegewens bly 'n rekonstruksie van hier- die deel van die fees egter spekulasie. Die betekenis van die rite by die hoogtepunt van die herfsfees het veral tot uit- drukking gekom in die plegtige verklarings van die koning en in sy seenspreuk. Die teologiese grond van die rite is die Jahwisme van Noord-Israel. Die rite met die mand- jie was 'n erkenning dat JHWH die gewer van die land en sy vrugbaarheid is. In die lig daarvan dat Jakob in die tradisie ten nouste verbind was met Bet-El (Gen 28:10-22) 522 HTS 53/3 (1997) Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Bnytenbach kan, soos reeds aangedui, aanvaar word dat die erkenning van JHWH se gawes van land en opbrengs, onderbou sou word met grepe uit die 'heilsgeskiedenis'. Daar is 'n belangrike raakpunt tussen Genesis 28:20-22 en Deuteronomium 26:5-15. In albei ge- valle is daar sprake van 'n 'swerwende Arameer'. Dit is waarskynlik nie toevallig dat Jakob (by implikasie) die enigste aartsvader is na wie daar verwys word in Deutero-no- mium 26:5 nie. Die erkenning dat JHWH die een is wat voedsel· gee, versorg en 'n woonplek (land) gee, en die afstaan van die tiende as sigbare erkenning teenoor Horn is inhoudelike raakpunte tussen Genesis 28:20-22, Deuteronomium 26:1-15 en die ritueel in die Samaritaanse Liturgie. Dit was kennelik die teologiese kern van die rite by Bet- El. Die gee van gawes aan minderbevoorregtes is veranker in 'n teologie wat 'n oop oog het vir verdruktes en regloses. Die motivering daarvoor is JHWH se ontferming en sy gawes van verlossing en hulp teen vyande. Die Deuteronomiese (Noord-Israelitiese) weergawe van die sabbatsgebod in die dekaloog begrond byvoorbeeld die ontferming oor slawe en slavinne met die ontferming van JHWH oor Israel. So is daar ook 'n teologies-inhoudelike verband tussen die erkenning dat JHWH Israel verlos en aan hulle die land gegee het, en die afstaan van 'n deel van die opbrengs aan die wat nie grond besit in die land nie. Om die wat nie 'n deel van die land besit nie, verder in te trek in die genade van JHWH, moes die verklaring afgele word dat die tiende rein is. 5. AMOS 7:10-8:14 TEEN DIE AGTERGROND V AN DIE HERFSFEES EN KONINGSRITE BY BET-EL Indien bogenoemde aannames en tentatiewe rekonstruksie korrek is, kan Amos 7: 10- 8: 14 vanuit 'n nuwe perspektief gelees word. Behalwe die formele ooreenkoms cIat die ?N'0'.1?~ 'n belangrike plek inneem en dat ?N l1':J die sentrum is waar die gebeure in Amos 7: 10 vv en die ritueel uit die Samaritaanse Liturgie horn afspeel, is daar ook baie duidelike inhoudelike verbande. In die eerste plek is die profesie wat die profeet volgens Amos 7: 10-17 by Bet-El uit- gespreek het teen Israel en die priester Amasia, die teenoorgestelde van wat deur die koningsrite na yore gebring is. Die komende ballingskap wat in die profesie so promi- nent is (7: 11 , 17), staan teenoor die erkenning dat JHWH die land en sy gawes aan Israel gegee het. Teenoor die erkenning cIat JHWH Israel 'n groot nasie gemaak het, staan die dood van die priester se kinders (7: 17). Teenoor die verklaring van die koning dat die tiende wat aan die Leviete, vreemdelinge en weeskinders gaan, rein is, staan die profetewoord dat die priester se vrou sal hoereer (dus verontreinig word) en dat hy self in 'n onrein land sal sterf. In die tweede plek bring die verlies van sy grond, die priester nie net in dieselfde kategorie as die Leviete en vreemdelinge wat geen besitreg gehad het nie; dit is vir horn die verlies van die land wat JHWH gegee het. Die ontsteltenis van Amasia, die ?N l1':J 1:1:J oor die profeet se oordeelswoorde (Am 7:10-13) kry ook 'n nuwe dimensie as die hele vertelling gelees word teen die agtergrond van die koningsrite by Bet-El in die herfstyd. Amasia was immers een van die hooffigure in die kultiese handelinge wat vir Israel 'n goeie jaar moes verseker. Die vierde visioen van die profeet, naamlik die mandjie met vrugte, kom merk- waardig ooreen met die koningsrite waar die mandjie met vrugte ook sentraal gestaan het. (Dieselfde woord word wel nie gebruik vir mandjie nie - Nl~ in GIO-H6 en Deut 26:2-4, en :J,?:J in Am 8: 1 v - maar dit is nie 'n argument teen die noue ooreenkoms nie. VgI bv Jer 24:1vv vir nog 'n ander woord vir mandjies met vrugte by die tempel.) Die uitdrukking f'i' :J,?:J kan vertaal word met 'ein Korb mit Herbstfriichten' (Eiss- feldt 1917:42; Wolff 1975:342). 4. 'N REKONSTRUKSIE V AN DIE KONINGSRITE BY BET -EL TYDENS DIE HERFSFEES Anders son die wat dit geeet het uitgesluit wees uit die kultiese gemeenskap met JHWH. Die seenspreuk van die koning (I 9-12) is ten opsigte van vorm en inhoud jonger as die res van die voorgeskrewe ritueel. Dit was in sy oudste vorm waarskynlik 'n toeseg- ging van die toegeneentheid van JHWH, naamlik dat Hy (soos in die verlede) 'n wa- kende oog sou hou oor sy volk (19 v) en hulle sou seen met goeie gawes in die jaar wat voorle. Dit lyk waarskynlik dat die verwagting en moontlike toesegging van reen in die nuwe seisoen ook ter sprake sou wees en 'n plek sou he in die kultiese handelinge (vgl Hos 6:3,'n teks wat waarskynlik ook Bet-El en die herfsfees as agtergrond het; Breytenbach 1979: 136-141). 'n Baie belangrike element van die herfsfees is die uitbundige vreugde wat daar- mee gepaard gegaan het (Deut 16:13-15; 26:11). Die insameling van die druiwe-oes en die gebruik van die eerste wyn was van die vroegste tye af 'n rede vir .uitbundigheid, musiek en dans (Rig 9:27; 21:21). Ook in die latere Deuteronomiese wetgewing is die beeld van. 'n fees waar daar geeet en gedrink en die oorvloed geniet word, gehandhaaf (Deut 14:26). In die Samaritaanse Liturgie word die koning opgeroep om hart en siel die vreugde te ervaar (HI0). ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) 523 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die Herfsfees en die Koningsrite by Bet-El 5. AMOS 7:10-8:14 TEEN DIE AGTERGROND V AN DIE HERFSFEES EN KONINGSRITE BY BET-EL Die betekeilis wat in die verklaring van die visioen en daaropvolgende profesiee gegee word, is egter radikaal anders as die simboliese bete- kenis wat die rite met die mandjie by die herfsfees gehad het. Die mandjie vrugte wat by die herfsfees 'n teken was' van JHWH se sorg en goeie gawes, word nou 'n simbool van sy oordeel. In plaas van die uitbundige vreugde waartoe in die rituele voorskrifte opgeroep word (HIO; Deut 26:11) en wat so kenmerkend was van die herfsfees, sal daar gehuil en rouklag wees (Am 8:3,10). Die oorvloed voedsel by die herfsfees word vervang met honger (Am 8:11). Die hoop en vooruitsig op goeie reens vind negatief weerklank in die dors waarvan daar sprake is in Amos 8:11-13. Die oordeelswoord 524 HTS 53/3 (1997) Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Breytenbach oor die wat die behoeftiges verdruk en wat die feestyd omwens sodat daar verder geknoei kan word (Am 8:4-6), vorm 'n skerp kontras met die ontferming oor en toege- neentheid teenoor regloses wat in die gee van die tiende tot uitdrukking gekomhet. Die eed wat die God van Jakob by homself neem om te oordeel en te straf (Am 8:7) is 'n radikale omkering van die plegtige verklaring dat Hy vir Jakob beskerm en verlos het, en dar Hy in die toekoms sy oog goedgunstig sal hou oor die nageslag van Jakob. Wanneer daar 'n verband gele word tussen Amos 8 en motiewe wat by die herfs- fees op die voorgrond was, impliseer dit nie dat Amos 8 in sy huidige vorm 'n verba- tim weergawe is van die profeet Amos se optrede by Bet-El nie. Die boek Amos het 'n ingewikkelde wordingsgeskiedenis gehad (vgl Jer 1996:142-243). Wat wel vasstaan (Wolff 1975:339v) en ook deur Jeremias oortuigend aangetoon is, is dat Amos 7:10-17 ingevoeg is tussen twee visioene wat struktureel en inhoudelik ten nouste aan mekaar verbonde is (Am 7:7-9 en 8:1-3). Jeremias stel dit soos volg (1996:158): Im Falle der Visionsberichte sind 7, 1-3 und 7~ 4-6 einerseits und 7, 7-8 (9) und 8, 1-2 (3) derart betont bis in alle EinZelheiten parallel gebaut, daB evident ist, daB die Visionen nicht einzeln, sondem nur paarweise gelesen werden wollen, genauer: im Vergleich der beiden Visionenpaare miteinander. 6. HOSEA 9:1-9 TEEN DIE AGTERGROND VAN DIE HERFSFEES EN DIE KONINGSRITE BY BET-EL Kommentatore is dit eens dat Hosea 9: 1 vv gelees moet word teen die agtergrond van die herfsfees. Die standpunt word veral gebaseer op die punte van ooreenkoms tussen Hosea 9:1v en Deuteronomium 16:13-15 (Wolff 1961:196). Die saak moet egter fyner genuanseer word: Die oproep in Hosea 9: 1 om die feesviering te staak, word ldaar- blyldik. in die tyd van die kormgoes, by die fees van die weke gemaak (Deut 16:10-12). Hosea 9:2-6 gaan egter oor die toekoms (vgl die perfekta in 9: 1 en die imperfektiese vorme in 9:2-6). Die verwysing na die toekoms in 9:2-6 het wel betrekking op die herfsfees. Dit kom daarop neer dat die profeet se: 'Stop hierdie feesviering! Julle sal nie die voltooiing van die kultiese jaar in die herfs beleef nie. Die koring wat julle nou insamel, sal julle nie gebruik. nie en julle sal ook nie wyn uittrap nie' (Hos 9:2). Soos in die geval van Amos 7: 10-8: 14 is verski1lende sake wat in koningsrite op die voorgrond was, ook ter sprake in die oordeelswoord van die profeet (Hos 9:2-6). In die plegtige verldaring by die aanbieding van die mandjie met vrugte, word die geskiedenis van Israel wat geloop het vanaf Aram na Egipte en uiteindelik. die land van JHWH, kort weergegee. In Hosea 9:3 word hierdie geskiedenis omgekeer: Israel gaan van die land van JHWH af terug na Egipte en Assirie. Teenoor die vermeerdering van die volk in Egipte, staan die sterwe in Egipte (9:6). Die verldaring dat die tiende wat afgestaan word, rein is, vind negatief weerldank in 9:3b-4: Israel (Efraim) sal onrein kos eet in Assirie (9:36), en omdat die opbrengs van die land nie in die heiligdom gewy is aan JHWH nie, sal alle voedsel onrein wees (9:4a & b). Die oorvloed wat die gee van 'n tiende by die herfsfees veronderstel, word opgeneem in 9:4b: Die bietjie kos wat daar is, sal die aangesprokenes self eet. Daar sal nie genoeg wees om na die tempel te bring en aan ander uit te deel nie. As daar dan nie geleentheid sal wees om die opbrengs aan JHWH te wy nie en daar nie genoeg sal wees vir die afstaan aan ander nie, is dit inderdaad 'n vraag wat gaan gedoen word op die i1,i1' C,' (9:5). 5. AMOS 7:10-8:14 TEEN DIE AGTERGROND V AN DIE HERFSFEES EN KONINGSRITE BY BET-EL Wahrend das erste Paar darin iibereinstimmt, daB Jahwe den Propheten ein fur Israel katastrophales Ereignis schauen HiSt, dessen AusfUhrung er auf den leidenschaftlichen Einspsruch des Propheten hin nicht durchzufUhren verspricht, fUhrt das zweite Visionenpaar in eine Situation, in der dem Propheten kein Raum zur Fiirsprache fUr Jakob- Israel gelassen wird, er vielmehr genotigt ist, auf die Frage Jahwes hin, was er schaut, das Unheil selber auszusprechen und von Jahwe zugleich zu horen, daB ein Verschonen Israels nicht mehr moglich ist. Die invoeging van die vertelling oor die gebeure by Bet-El tussen die derde en vierde visioen is ongetwyfeld bedoel as 'n stukkie agtergrondgeskiedenis waarteen vera! die vierde visioen verstaan moet word. Amos 7: 10-17 is dus 'n interteks (ook in 'n letter- like sin van die woord!) vir die oordeelsprofesiee van die visioenpaar Amos 7:7-9 en 8:1-3. Dieselfde bewerkers van die teks wat Amos 7:10-17 ingevoeg het, was waar- skynlik ook verantwoordelik vir die uitbreiding wat ons in 8:4 vv aantref. ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) 525 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die llerfsf'ees en die Koningsrite by Bet-FJ 7. TEN SLOTTE Dit is 'n voorreg om deur hierdie artikel hulde te bring aan kollega J J Engelbrecht by syemeritaat. Ek vertrou dat hy wat 'n Nuwe-Testamentikus is, en in sy werk dikwels met die Samaritane as randgroep te doen gehad het, my oortuiging deel dat die litera- tuur van die Samaritane 'n groot bydrae kan maak tot ons verstaan van die Noord- Israelitiese leefwereld van die Ou- en die Nuwe testament. 6. HOSEA 9:1-9 TEEN DIE AGTERGROND VAN DIE HERFSFEES EN DIE KONINGSRITE BY BET-EL Die rite met die mandjie en die tiende was immers die kern van die viering op die agste dag, en nou gaan dit nie moontlik wees nie! (Ek is oortuig daarvan dat ')nZl C,' en i11i1' In C,' verwys na 'n enkele dag. Vir 'feestyd' word die meervoud ')nZl 'Zl' in Hosea gebruik, vglI2:10). Die oordeelswoord gaan egter nog verder: Daar sal nie eers so 'n dag wees nie, want die wataan die verwoes- ting ontkom ('VZl ,:J?i1), sal in Egipte bymekaargemaak word (dit is mos die tyd van insameling!) en in Memfis begrawe word sonder die moontlikheid van terugkeer (9:6; vgl Breytenbach 1979:223 v). HTS 53/3 (1997) 526 Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Breytenbtleh Dit is opmerldik dat daar (soos in Amos 7:1Ovv) mi die oordeelswoord van die profeet, 'n deel volg oor die teenkanting wat die profesiee opgeroep het by kultusper- soneel in die heiligdom (9:7b-9a). Die uitdrukking "i1;N 11'll is na alle waarskynlik- heid 'n sinspeling op die naam ;N 11'l. So 'n negatiewe reaksie is volkome begryplik as die veroordeling deur die profeet gelees word teen die agtergrond van. die konings- rite en die herfsfeesvieringe. Hosea 9:1-9 verskil van Amos 7:10-8:14 in die sin dat Hosea 9 meer fokus op die yolk se viering van die herfsfees en op die vrugbaarheidsrites wat 'n ondertoon van die Israelitiese feeskalender is (9:1). In Amos is, mede vanwee die direkte konfrontasie tussen profeet en hoepriester, die fokus sterker op die koningsrite en sy betekenis. Literatuurlys Beyers, J & Breytenbach, A P B 1995. 'n Vergelykende studie tussen 'n gedeelte uit die Samaritaanse Liturgie en verwante gedeeltes in die Pentateug. HTS 5114, 900- 930. Breytenbach, A P B 1979. Die verband tussen en die ontwikkeling in die profetiese uitsprake in die boek Hosea. DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria. Cowley, A E (ed) 1909. The Samaritan Liturgy, Vol I & 11. Oxford: Clarendon. Deist, F 1995. Canonical literature: Some ideology-critical observations, in Nel, P J & Van den Berg, DJ (eds) 1995. Concepts oftextuality and religious texts. Bloem- fontein: UOVS. (Acta Academica, Supplementum 1.) De Moor, J C 1972. New Year with Canaanites and Israelites, Part 1& 11. Kampen: J HKok. Eissfeldt, 0 1917. Erstlinge und Zehnten im Alten Testament. Leipzig: J C Hinrich . Epstein, I (ed) 1938. The &bylonian Talmud. Seder Mo'ed. Sukkah, Be~. Lon- don: Soncino. Green, L C 1958. A critic3I edition and translation of the Samaritan feast of hag ha- succoth with special reference to the historical development involved, Part I. DPh- dissertation, University of Leeds. Jeremias, J 1996. Hosea und Amos. Tiibingen: JCB Mohr (FAT). ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) 527 527 ISSN 0259-9422 = HTS 53/3 (1997) Die Herfsfees en die Koningsrite by Bet-El onholm T 1986. s v 1:lC. 1WAT V. inski, E 1989. s v cy. 1WAT VI. Lipinski, E 1989. s v cy. 1WAT VI. Montgomery, J A 1968. The Samaritans. New York: KTAV. Montgomery, J A 1968. The Samaritans. New York: KTAV. Montgomery, J A & Gehman, H S 1951. A critical and exegetical commentary on the books of Kings. Edinburgh: T & T Clark. (ICC.) Montgomery, J A & Gehman, H S 1951. A critical and exegetical commentary on the books of Kings. Edinburgh: T & T Clark. (ICC.) North, R 1989. s v ,vy. 1WAT VI. Widengren, G 1955. Sakrales kOnigtum im Alten Testament und im /udentum. Stutt- gart: W Kohlhammer. Widengren, G 1955. Sakrales kOnigtum im Alten Testament und im /udentum. Stutt- gart: W Kohlhammer. gart: W Kohlhammer. Wolff, H W 1961. Dodekapropheton, I. Hosea. Neukirchen: Neukirchener Verlag. (BKAT.) Wolff, H W 1975. Dodekapropheton, 2. Joel und Amos. Neukirchen: Neukirchener Wolff, H W 1961. Dodekapropheton, I. Hosea. Neukirchen: Neukirchener Verlag. (BKAT.) Wolff, H W 1961. Dodekapropheton, I. Hosea. Neukirchen: Neukirchener Verlag. (BKAT.) Wolff, H W 1975. Dodekapropheton, 2. Joel und Amos. Neukirchen: Neukirchener Verlag. (BKAT.) 528 HTS 53/3 (1997) HTS 53/3 (1997) Digitised by the University of Pretoria, Library Services

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1659/2951

Afrikaans

Het ons kerkwees in strukture gestol? Bouke Spoelstra Does the church freeze in structures? Indications worldwide reveal that no clear and distinct concept of the church prevails today. It is maintained that a dynamic concept of the church and ministerial view on ecclesiastical institutions gave way dur­ ing the Enlightenment to the concept of the church as a fixed formal institution or a legally defined structure. Even the Reformation wanted to reform papacy and not to establish church structures in opposition to Rome. The structural and denominational view of the church triggered off recurrent church schisms and on the other hand gave birth to an overwelming urge to unify and form worldwide ecumenical structures, whereby local diversities are even called sin. The question is raised: By retaining the dynamic concept of the church as humans, people of God, wouldn't a new perspective be opened on the problem of diversities? Die vererende versoek om 'n artikel vir die Hervormde Teologiese Studies oor die dinamika van die kerk van Christus te skrywe, verplig ons om te erken dat die kerk in die grond van sy bestaan as liggaam, waarvan Christus Hoof is, ons voor baie misteries plaas. Hoewel die Skrif soms na die kerk in betreklik gelykblywende of statiese beelde verwys (tem- pel, gebou), is die dominerende profiel dié van 'n lewende organisme, 'n koindni'a van mense (Spoelstra 1978: 23-35). Die liggaam van Chris­ tus het natuurlik 'n institusionele aspek, ruggraat of torso. Dit gee egter geen reg om dualisties van die kerk, in terme van organisme en insti- tuut; dinamies en staties, te praat nie. Abstract Does the church freeze in structures? PROBLEEMSTELLING Daar word vandag toenemend van die kerk in die enkelvoud gepraat wat soos 'n regspersoon konkreet sigbaar handelend optree. In werklik- heid ken die moderne mens baie kerke, wat in weinig uitsprake oor kerkwees in die wêreld hanteer word, behalwe wanneer aangedring word op organisatoriese kerkvereniging. Die begrip 'kerk' in die enkel­ voud moet gevolglik of 'n substratum, 'n idee ten opsigte van die werklikheid van baie kerke wees of die 'eie kerk' aandien asof dit alleen 'kerk' is. Hierdie gebruik van die woord 'kerk' in ons hoogsont- 94 wikkelde en bestudeerde 2 0 ste eeu staan in skril kontras met die uni- versele belydenis van die Christendom in die Apostolicum: 'Ek glo aan een heilige katolieke Christelike Kerk, die gemeenskap van die hei- liges.' wikkelde en bestudeerde 2 0 ste eeu staan in skril kontras met die uni- versele belydenis van die Christendom in die Apostolicum: 'Ek glo aan een heilige katolieke Christelike Kerk, die gemeenskap van die hei- liges.' Ons aanvaar en praat van baie kerke. Ons glo en bely egter net een kerk {kuriake, van die kiirios, Christus). lets klop nie. Óf ons het Chris- tus se kerk verskeur (soos baie mense betoog), of ons noem dinge 'kerke' wat nie werklik kerk is nie, of ons gee nie rekenskap van wat die kerk presies is nie. Wanneer vandag so maklik van die kerk in die enkelvoud gepraat word, word daarmee nie die kerk van die Apostolicum bedoel nie. Omdat talle glo dat die kerk van die Apostolicum ook organisatories in die wêreld gekonkretiseer moet word, stuit hulle teen die 'sondige verdeeldheid' in die kerke-werklikheid, veral wanneer dit binne eie volk of eie land voorkom, terwyl na 'n eenheid in die 'wêreldkerk' (soos die Wêreldraad van Kerke in Nederland veelal genoem word) op eku- meniese vlak gestrewe word. Stol die lewende kerk van die Here nie dikwels in hierdie lokale, nasionale en ekumeniese strukture nie? Het ons nie struktuur verabso- luteer omdat ons nie die dinamiese in kerkwees kan verdiskonteer nie? Herstel strukturele eenheid werklik daardie eenheid wat die kerk is? (U merk dat ek nie van 'eenheid van die kerk' wil praat nie.) Wil die struktuurdwang tot een institusionele volkskerk of ekumeniese wêreld- kerk die liggaam van Christus realiseer en so superstrukture oor die plaaslike kerke en individuele gelowiges laat heers? PROBLEEMSTELLING Hierteenoor staan tog onomstootbaar vas dat Christus net een lig­ gaam het en dat die kerk een is, of ons baie gemeentes of baie vorme van kerkgroeperinge het of lye. Die bepalende vraag om kerk te wees, is die vraag in watter verhouding die gemeente (die mense) tot Chris­ tus die Hoof van die liggaam staan. VERWARRING Oral in die wêreld begin teoloe vra dat daar besin moet word oor wat die kerk werklik is. Hoe kan daar na 20 eeue van geloofs- en teologiese arbeid oor so 'n basiese vraag onduidelikheid wees? Daar het gedu- rende die eerste 15 eeue oor die vraag miskien geen onduidelikheid bestaan nie, omdat daar baie sterk met die vertikale dimensie en relasie tot die liggaam van Christus gereken is. Die sekulariserende invloed 95 uit die Rennaissance met strominge soos humanisme, rasionalisme en liberalisme het egter die kerkbegrip verwoes. Jare gelede het JH van Wyk (1968) aangetoon dat daar maklik 'n tiental totaal verskillende betekenisse van die woord 'kerk' onder mense in omloop is. Hy tipeer daarin die 'statiese' of 'hiper-statiese' kerkbegrip as die 'flagrantste en vulgêrste', soos wanneer gesê word 'ons gaan kerk toe', 'ons gaan kerk bou', 'die kerk en sy mense' (vgl die kerk en sy lidmate). Van Wyk (1968: 12) sê dat 'kerk' hier 'n Platoniese idee of denkabstraksie geword het. So 'n kerk is natuurlik objektief, buite die mense, dood, staties, behalwe die kom en gaan van 'lidmate'. Die opvatting dat die kerk 'n objektiewe realiteit (instituut), 'n 'iets' op homself, 'n menslose 'ding' is, loer om die hoek v^ranneer Heyns (1977: 24) sê: Die kerk is nie oral waar sy lidmate is nie. Wat is die kerk en waar is die kerk as die kerk nie mense is nie? Die Skrif dui met ekklësía en die Konfessie met 'vergadering van gelowiges' (NGB 27, 28; Heid Kat 21) tog onbetwisbaar duidelik aan dat die kerk mense is en nie 'n geobjektiveerde struktuur nie. Die Rasionalisme van die 18de eeu (Rousseau: I'Contrat Social), Kuyper se filosofie van soewereiniteit in eie kring en die Wysbegeerte van die Wetsidee het die kerkbegrip onder neo-Calviniste in Neder­ land gesekulariseer en verhorisontaliseer, sodat die kerk gedefinieer word as 'gemeenschapskring waarin menzen samenleven en samen handelend optreden', 'n bepaalde vereniging of 'corporatie van gewone structuur, zoals er vele waren' (Nauta 1971: 7, 9). In die literatuur word 'kerk' veelvuldig sommerso naas huisgesin, skool, vereniging of staat gestel. Die kerk word so slegs een van talle samelewingsverbande wat of in 'n blote liturgiese funksie stol of ook saam met ander samele­ wingsverbande 'samen handelend optreden' in samelewingsaktiwi- teite van neo-M arxistiese-, ANC- en UDF-organisasies. VERWARRING Die sekulêre kerkbegrip lei noodwendig na sekulêre, horisontale, sosiale en selek- tiewe morele dinamika en is daarom in wese revolusionêr omdat die wese van kerkwees verlore geraak het. 'n 'Kerk' as 'samelewingskring' verkry vaste statiese vorm en ken geen spanning om aan transendente waarde-norme te beantwoord om waarlik kerk van Christus te wees nie. So 'n 'kerk' stol in sy gearriveerdheid. Abraham Kuyper wou hom met alle mag losmaak van invloede wat die gees van die 18de eeu op teologies-kerklike gebied gehad het. Hy (net soos die Afgeskeidenes onder H de Cock in 1834) was egter ook kind van die 19de eeu en as sodanig onbewustelik slagoffer van die idee in die Algemene Reglement van Koning Willem I vir die bestuur 96 van die Nederlandse Hervormde Kerk in 1816. Die Reglement het op sterkte van die 18de-eeuse rasionalisme en verenigingsreg baie sterk van die idee uitgegaan dat daar een kerkgenootskap deur die Regle- mente van owerheidsweë gekonstitueer word. Hoewel Kuyper (1883: 47) enersyds die idee van die plaaslike kerk as sy vertrekpunt neem, aanvaar hy tog ondubbelsinnig met 'kerk' 'n struktuur of kollegium as uitgangspunt. Kuyper (1883; 31) is diep onder die indruk van 'n 'kerk- formeerende kracht' om by die kerk as vertrekpunt uit te kom. Hy mag inhoudelik die aksente anders lê, maar daarmee het hy net soos die Reglement van 1816 kerk as vertrekpunt vir sy ekklesiologie. By die Christelik Gereformeerde Kerk van Nederland bly die idee van die kerk as landswye struktuur nog sterker voortlewe. Pont (1983: 106) merk op dat ons ekklesiologie op die gebied van kerkregering eerder ekklesiologies (kerksentries) as Christologies uitgebou is. Dit lyk asof die gees van die 18de eeu in sy fiksering op die kerk as struktuur in Nederland uryd getref het. Teen hierdie agtergrond het Kuyper toe verder die kerk in terme van die kategoriee organisme en instituut beskrywe. Die kerk is 'eenerzijds een groei' waarby die dinamiek tot die organisme behoort, maar 'an- derzijds een bouw', 'n forma institutionis wat aan die kenmerke van 'n instituut beantv^oord en daarom 'n statiese karakter dra. Hierdie 'zelfstandige organisatie' verleen aan die kerk sy identiteit (Kuyper s a: 26 w , 120,132). Hierdie denkskema waarin Kuyper op eg rasionalistiese w^se die kerk, nie as fenomeen op homself nie, maar in terme van neergelegde kategorieë organisme en instituut beskryf, veroorsaak dat plotseling 'n abstrakte kerkstruktuur objektief voor die organisme van gelowriges gestel word. VERWARRING Die konsituerendt basis (kerkreglement of kerkorde, Bely- denisskrifte en Formuliere) is staties objektief en bepaal die wese van die instituut totaal los en onafhanklik van die organisme, die mense wat die kerk is. In Hervormde geledere het A D Pont (1964: 36; 1982: 106, 107) lankal erken dat die kerksentriese vertrekpunt van die kolle- gialisme skadelik ingewerk het en tans nog invloed uitoefen. Teoloë in Ned Geref en Gereformeerde kringe neem dikwels emstig aanstoot wanneer hulle op die invloed van kollegialisme gev^s word. Tog kan dit aangetoon word. Wanneer Die Kerkbode van 23 Junie 1982 sommer lukraak opgetel word, worstel PF Theron op die eerste bladsy met die vraag 'waarom ons nie een Ned Geref Kerk is nie' en nie 'in een kerk georganiseer' is nie, sodat hy stuit teen die 'pynlike sigbare bewys van ons verdeeld- 97 heid ... en gebrek aan organisatoriese eenheid'. Op die vierde bladsy opereer DCG Fourie met begrippe 'Moederkerk en Dogterkerke'. Hy ontken dat die vereistes vir 'NG lidmaatskap' beperk kan word tot 'geloof in Christus' omdat dit vir 216 jaar vir almal oop v^ras, maar die 'beleid' nie die 'toets van die tyd' kon deurstaan nie. Mense wat by 'Dogtergemeentes' behoort, moet op hierdie 'beleidstandpunt' van die 'NG Kerk' gewys word. Hoewel die twee skrywers teenoor mekaar staan, aanvaar beide 'n objektiewe struktuur in die enkelvoud as regspersoon wat sy eie 'be­ leid' vir 'lidmaatskap' aan horn as sodanig neerlê. Fourie stel dit selfs los van geloof in Christus wat die liggaam van Christus bepaal. Die begrippe Moeder- en Dogterkerke dui daarop dat die struktuur of institusionele 'ding' homself in meervoude van dergelike strukture voortplant. Ek glo nie iemand kan hier iets anders in lees as dat die Ned Geref Kerk iets vir mense, maar nie die mense self, is nie. Uiter- aard het die struktuur 'n vaste, statiese karakter wat deur sy 'beleid' vasgelê is. 'n Volgende voorbeeld van kerksentriese kollegialistiese kerkbegrip vind ek in die Gereformeerde Sinode van Potchefstroom 1869 wat die omstrede en gewraakte besluit geneem het waarin die Ned Herv Kerk in die ZAR 'n 'valse kerk' genoem word. Die Chr Geref Kerk het in hulle akte van Afskeiding in 1834 so 'n verklaring oor die Nederlandse Hervormde Kerk gedoen en toe met die oog op kerklike betrekkinge aangedring dat die Gereformeerde Sinode in Suid-Afrika dieselfde doen. VERWARRING Dit spreek vanself dat die Gereformeerde mense van 1869 nooit die Hervormde mense 'n 'valse' kerk wou noem nie. Dus word gepoog om die Hervormde Kerk as 'n formele menslose struktuur ('n kollegium) vals te noem, sodat 'n ander formele struktuur vir die Gereformeerdes toelaatbaar sou wees. Gedurende die 'vrymaking' van die 'sinodale' GKN in Nederland gedurende 1944 herhaal die skouspel hom. 'Kerk' word duidelik in abstrakte sin as struktuur, vorm of instituut verstaan wat op sigself holus bolus waar of vals is. 'n Kerk is dus soos 'n motorkar wat padwaardig is of afgeskryf moet word indien dit 'n paar kruisies op die kaart van die padwaardigheidsinspekteur kry. Hierdie formele strukturele kerkbegrip is volkome mensloos. Die 'kerk' moet staties waar of staties vals wees. Hierdie konstruksies is tipiese pro- dukte van die rasionalisme en kollegialisme van die 19de eeu. Dit dui op die verwarring waarin die kerkbegrip geraak het. kenmerke van die ware kerk volgens Artikel 29 NGB by Guido de 98 Bres is regstreeks verwant aan Calvyn se Institusie (IV.1.10-12). Beide De Bres en Calvyn het nie die 'kerk' as 'n sinodale struktuur van gemeentes geken nie. Die plasing van Artikel 29 NGB tussen Artikels 28 en 30 en Calvyn se bespreking van die kenmerke van die ware kerk, dui duidelik aan dat hy dit op die mense wat rondom prediking en sakramente saamkom, van toepassing maak. In Artikel 29 NGB som De Bres die kenmerke immers op met; 'Kort gesê as almal hulle oor- eenkomstig die suiwere Woord van God gedra , alles verwerp . . wat duidelik op die dinamiese kerkwees van voorgangers en gelowiges slaan. Die kenmerke van prediking en glo daarvan, sakramente bedien en ontvang, dissipline op diegene wat Christus as Hoof verwerp, kan slegs plaaslik beoefen word. Dit is dus moontlik dat binne dieselfde kerkverband een gemeente die beeld van die ware en 'n ander die van die valse kerk vertoon (Spoelstra 1978: 26; 1984b: 25). Ware kerkwees word nie ontleen aan statiese strukture nie, maar kom na vore in die dinamiese antwoord wat mense in hulle belydenis op die Woord van God gee en in die aktiewe lewe en werke wat hulle onder die heerskappy van God deur sy Woord en Gees doen (Spoelstra 1984b: 27). Die nadruk van Hervormde kant dat die aksent op belydende in plaas van belydenis-kerk moet val, sluit aan by die dinamiese karakter van kerkwees. VERWARRING Wanneer 'n kerksentriese uitgangspunt na 'n objektiewe kerkstruk- tuur verskuiwe, veroorsaak dit repeterende breuke onder Protestante in die algemeen en onder Presbiteriane en Hervormdes (Gerefor- meerdes) in die besonder. Wie die vaste, statiese en formele instituut as norm neem, dring gewoonlik op sterkte daarvan op eenvormigheid aan. Dit kan geen afwyking in die vormlike verwerk nie, al het die geloofsinhoud nie in gedrangngekom nie. Hiervan is die besluit van die Algemene Kerkvergadering van die Ned Herv Kerk op 11 Januarie 1859 (en dié van die Kaapse Sinode 1846) oor die Gesange 'n duidelike voorbeeld. Wanneer Postma voorstel dat die opgee van Gesange by eredienste aan die vryheid en oordeel van elke predikant oorgelaat word om skeuring te vermy, besluit die vergadering dat 'de kerklijke inrichting, zoals die thans hier bestaat met hare evangelische ge- zangen, zal blijven bestaan en gehandhaafd worden'. Die gedagte is klaarblyklik dat een kerkstruktuur eenvormigheid met betrekking tot Gesange vereis omdat die struktuur sy wese aan sy 'inrichting' (en nie aan die liggaam van Christus nie) ontleen. Daarteenoor kom, bloot fenomenologies beskou, tog 'n ander aksent uit die blote werklikheid van kerkwees op. Dit het myns insiens ook by 99 die talle afskeidings van gemeentes van die Ned Geref Kerk in veral die vorige eeu, aan die dag getree (Spoelstra 1984c: 33). Dit is opmerklik hoe plaaslike afskeidings geskied om 'n ander bediening te verkry en nie om by ander struktuur of 'kerk' aan te sluit nie. Daarvan is die afskeiding van die Gereformeerdes van die Ned Herv Kerk te Rusten- burg op 11 Februarie 1859 ook 'n voorbeeld (Spoelstra 1984a; 5). Die vraag oor hoe die ontevredenes bedien moes v^ord, het immers sedert 1853 die aandag van die Volksraad, Ned Herv Kerkvergaderings en Uitvoerende Raad geniet en was teen die einde van 1858 feitlik opgelos (Spoelstra 1982c: 158, 156 w ). In die dokumente val die nadruk ook op die aard en kwaliteit van die bediening wat hulle begeer en nie op bedanking van een struktuur om by 'n ander, byvoorbeeld die Christe- lik Gereformeerde Kerk van Postma aan te sluit nie. Hoe wyd die verwarring oor die kerkbegrip strek, blyk uit die ge- bruik van die v^oord 'kerk' in woord en geskrif. In 'n uitdrukking soos 'wat die kerk vandag vir sy lidmate sê' sou dit miskien meer Bybels en Konfessioneel oorkom wanneer 'kerk' met Christus of God vervang sou word. VERWARRING In elk geval kan 'kerk' hier glad nie gelowiges (lidmate) beteken nie. Uitdrukkings soos die 'kerk se prediking' (of kategese, of taak) sou dalk meer sinvol wees wanneer predikant of iemand anders in die plek van 'kerk' gestel word. Op 'n dag het my seun van die skool gekom met 'n pamflet wat die jeug oproep tot 'diens aan Christus en sy kerk'. Die instituut 'kerk' troon hier verhewe soos 'n koningin naas Christus, terwyl die Bybel leer dat die kerk (waarvan die jeug deel is) Christus die Here alleen moet dien. Hoe maklik word geldelike gifte aan die 'kerk' nie as direkte gawes aan die Here bestempel nie, asof die kerk die Here is. BESINNING O OR WAT DIE KERK IS Wanneer Hans Kiing oor Die Kirche besin, gaan hy nie van die Roomse instituut uit nie, maar van die kerk in universele sin as die liggaam van Christus. Hy fundeer sy kerkbegrip tereg in die tema van Jesus se prediking, naamlik die koms van die koninkryk van God (Kiing 1973: 43 v). Net soos die Reformatore is die 'new people of God' vir hom die 'fundamental structure of the church' (Kiing 1973: 107-282). Kragtens hulle kerkwees deel die volk van God in die dimensies van eenheid, katolisiteit, heiligheid en apostolisiteit. Hy vra: 'Could Christians, could Christian Churches not agree on these four fundamental dimen­ sions of the Church? Would a basic consensus not be possible ...? ' 100 (Kúng 1973: 359). Die kerk is vir Kúng mense, 'Christians', maar hy moet homself in die rede val met 'Christian Churches' (strukture) omdat die twee begrippe wat sinoniem moes wees, dit nie meer is nie. Wyle prof W } Snyman het sy lewe lank eksegeties oor die ekklest'a in die Nuwe Testament besin. Skynbaar het iets hom bly ontwyk, moont- lik omdat hy net te kerksentries of struktureel oor die eenheid van die kerk met betrekking tot ekumenisiteit gedink het. (Snyman 1966d; 1966e). Hy het egter bo twyfel vasgestel dat die ekklêsía in die Nuwe Testament in universele of in lokale sin altyd 'n vergadering van gelo- wiges is. Eersgenoemde bepaal laasgenoemde sodat die gemeente die universele kerk, die liggaam van Christus op daardie plek is (Snyman 1977: 45, 78; 1966a; 1966b). Die kerk is mense, volk van God (Coetzee 1965). Die universele kerk tree so na vore in die gemeente rondom die bediening van die genademiddels deur die kerkvergaderende werk van die Heilige Gees (Calvyn Institusie: IV .1.10-12). Kiing fundeer sy kerkbegrip tereg in die koninkryk van God (Kiing 1973). Daarin sluit hy aan by Calvyn wat die kerk tipeer as die ryk van Christus waar Hy deur sy Woord regeer (Institusie IV.2.4). Christus het immers oorwegend die koninkryk van God geproklameer en slegs Mat- teus 16 en 18 verwys na die kerk. Was dit Loisy wat opgemerk het dat Christus die koninkryk verkondig het en toe omskep sy dissipels dit in die kerk? Dit lyk asof die stelling van Loisy in ons tyd baie waar is. 'n Mens hoor immers hier en daar van die koninkryk in 'n gebed of so, terwyl oorweldigend van 'kerk' gepraat word. BESINNING O OR WAT DIE KERK IS Pont (1982: 106) kon dus met reg opmerk dat die na-Reformatoriese besinning eerder ekklesiologies as Christologies bepaald is. Hierin lê 'n groot opgawe vir ons kontem- porêre teologie om die kerkserttriese vertrekpunt krities te bekyk. Ridderbos (1950) het in sy indringende studie aangetoon dat Jesus se prediking oor die basileia geen grond verleen om 'in de eerste plaats te denken aan een ruimtelijke of statische grootheid, die als een compleet geheel in beweging is ..., doch veelmeer aan de goddelijke koning- heerschappij, die actueel en effectief in werking treedt, aldus aan het goddelijk handelen als Koning' (Ridderbos 1950: 41). Waar mense hier- die dinamiese heerskappy (koninkryk) gehoorsaam, word die konin­ kryk werklikheid en waar mense hierdie heerskappy weerstaan, is die koninkryk nie teenwoordig nie. Die kerk as volk van God leef dus onder die voortdurende dinamiek van die koninkryk wat gekom het en besig is om te kom. Die indikatief van God se genade in sy kerk stel die kerk ook voortdurend onder die imperatief om die heerskappy van 101 God te soek. Die kerk leef onder die imperatief waarmee Johannes die Doper na die ou Verbondsvolk gekom het: Bekeer julle en glo die evangelic, dit wil sê word steeds meer kerk. Die vraag is of hierdie aktuele en dinamiese dimensie van kerkwees in ons wêreld met sy kerksentriese eerder as teosentriese benadering genoegsaam aan die lig kom. Beskou baie mense nie die kerk as 'n instituut vkraarin die koninkryk ipso facto opgesluit is nie? Openbaar ons kerkwees en kerkdoen nie in baie opsigte 'n statiese ewewig nie - 'n patroon van gearriveerdheid waarin ons meer bekommerd is of 'lidmate' en 'predikante' kerklike besluite of 'beleid' nakom as wat ons worstel met die vraag hoe die heerskappy (koninkryk) van God tot sy reg moet kom? Wat staan in ons opset in kerkhke handelinge vir die gewone gelowige fenomenologies voorop: die koninkryk van God of die koninkryk van die struktuur kerk? Besinning oor die kerk bring Kiing en Calvyn saam by die wonder­ like feit dat die kerk altyd mense, gemeenskap van gelowiges, volk van God is (1 Pet 2; 9, 10). Die Here regeer oor sy volk deur sy Woord en Gees en roep hulle daarmee op om te antwoord met geloof, liefde en werke. Die werklikheid laat geen opening om die kerk as 'n abstraksie, 'n idee, 'n struktuur, 'n instituut, 'n regspersoon in eie reg te beskou nie. BESINNING O OR WAT DIE KERK IS Die kerk is nie instituut en/of organisme nie. Die kerk is dinamies organisme waarin die instellinge of institusionele aspek aan die orga­ nisme die vorm van 'n ordelike liggaam gee (1 Kor 12). Inhoud en vorm kan juis kragtens die misterievolle wese van die kerk nooit geskei word nie (Kung 1973: 5). DIE INSTITUSIONELE ASPEK VAN DIE KERK Die institusionele opset wat aan die kerk sy karakter en struktuur verleen, is nie soos in die geval van die 18de-eeuse verenigingsreg in 'n wetlike of legalistiese konstitusie vir die Societas geleë nie. Dit wortel primêr in die relasie tussen Christus wat die Hoof is en die gemeente wat die liggaam is. Die relasie kan op ander maniere as die van Herder tot kudde. Here tot sy volk, bruidegom tot sy bruid, omskryf word. Uit hierdie opset volg dat die kerk se gesagstruktuur Christokrasie of teokrasie is. Die wyse waarop Christus sy kerk versorg en regeer, bring ons by die mees opvallende en wesenlike institusionele aspek, naamlik die feit dat Hy Horn van mense bedien aan wie hy 'n bepaalde amp of diensopdrag toevertrou (1 Kor 12: 28; Ef 4: 11 v; NGB 31; Beves- 102 tigingsformuliere). Deur die bediening van die besondere ampte ver- gader die Heilige Gees die gelowiges as kerk rondom die Woord, word toesig gehou, versorg en dissipline geoefen. Efesiërs 4; 1 1 -1 6 stel baie duidelik dat hierdie bedieninge gawes is met die oog op die opbou van elke gelowige wat sodoende die groei van die gemeente as geheel onder die Hoof Christus bevorder. Die gelowiges is derhalwe nie daar ter wille van die kerk en die 'kerk se taak' nie, maar die predikante, ouderlinge, diakens en koinonia wat die kerk is, moet die gelowiges, die Christene des te beter toerus om hulle dienswerk in relasie tot Christus na Bo, na binne en na buite uit te voer (Spoelstra 1984b: 27). Die Vroee Christendom, Roomse hiërargie, Luther en Calvyn dui die amp as die institusionele aspek van die kerk aan. Nadat Kung oor die kerk as volk van God gehandel het, beskryf hy slegs die 'offices' waar die institusionele ter sprake kom. Die Dordtse Kerkorde van 1619 handel ook in die eerste afdeling oor die dienste soos Calvyn in sy Institusie (IV.3.1 vv). Die tweede deel handel glad nie oor die institue- ring of stigting van 'n kerk nie, dog slegs oor die instituering van 'n kerkraad (Pont 1981; 180 art 37-39). Dit vertoon dus konsekwent die bedieningsentriese opset van die kerklike instellings. Rome sal beweer dat die biskoplike diens monargaal en mundiaal reik, terwyl Luther dit landelik en Calvyn dit tot die plaaslike gemeente sal beperk. DIE INSTITUSIONELE ASPEK VAN DIE KERK Die pous sal beweer dat hy op sterkte van sy amp deur die Heilige Gees gelei word om onfeilbaar ex cathedra God se wil aan die gelowiges deur te gee. Luther en Calvyn sal die beginsel van sola Scriptura (art 7 NGB) op die ampsdiens van opsieners aanlé. Die diens is slegs 'n diakom'a wanneer dit die W«ord laat deurkom in prediking, kategese en pastoraat. Na analogie van Handelinge 15 en op sterkte van hulle eenheid in die liggaam van Christus kan die kerkdienaars met die oog op die opbou en welsyn van die gemeentes in vergaderings saamkom. Dit vorm geen nuwe kerk of dimensie van kerkwees nie en geskied nie om die hg- gaam van Christus te realiseer of om ekumenisiteit te demonstreer nie. Die gesag van dergelike byeenkomste rus derhalwe ook nie op die idee van 'n super-kerkstruktuur nie, maar op die kwaliteit van die besluite wat aan die Woord onderworpe is (Calvyn Institusie IV 9.8; 10.1,7). Of die Woord uit die mond van een of uit die besluit van duisend kom, dit bly dieselfde Woord van God. Die handelinge in konsilies, sinodes, kerkrade moet gevolglik altyd dien om die saamglo, saamwerk en saamlewe van al die gelowiges onder die tug van die Woord te be­ vorder (art 32 NGB). 103 Indien die gelowiges hierdie roeping in hulle kerkwees delegeer na kerklik-sinodale amptenare, burokrasieë of kommissies setel die akti- witeit van die gelowiges in die aktiwiteit van geinstitusionaliseerde strukture (Spoelstra 1980: 3 v). Dit is die proses van institusionalisering waardeur energie wat die taak kon verrig, bestem raak vir die instand- houding van die agent vir die taak. Gevolglik stol die dinamiese roe­ ping van die gelowiges om self sout en lig te wees en goeie werke te doen wat die Vader in die hemel verheerlik (Matt 5). Tot in die 16de eeu beheers 'n ministeriële, diakonologiese of bedieningsentriese uit- gangspunt die institusionele aspek van die kerk. In die bedieninge vir en in die kerk het die Hoof Christus self sy volk vergader, beskerm, onderhou, opgebou en regeer (Heid Kat S 21; NGB 31, 32). Oor hoe dit gebeur, het die Reformasie en Rome radikaal verskil. VERSKUIW ING VAN DIE MINISTERIËLE (DINAMIESE) NA 'N STATIESE KERKBEGRIP Die sekulêre wêreld het sy stempel deurlopend op die verstaan van die kerk in die wêreld afgedruk. Reeds teen die vierde eeu lyk dit anders as in die eerste eeu. 'Christianity had become in many striking ways 'n mirror-image of the empire itself. It was catholic, universal, ecumeni­ cal, orderly, international, multiracial and increasingly legalistic. It was administered by a professional class of literates who in some functions as bureaucrats and its bishops, like imperial governors, legates or pre­ fects, had wide power to interpret law. It was becoming Doppelganger of the empire' (Johnson 1984: 76). Die Romeinse Ryk het gestrek so ver die keiser regeer. So val die kerk saam met die gesagsfeer van die pous {ubi papa ibi ecclessia). Hier is geen sprake van 'n Roomse instituut as omlynde struktuur op sigself nie. Die Reformasie, Luther, Zwingli, Farel of Calvyn loods ook geen teen-kerkstruktuur teen Rome nie, maar probeer slegs om die Roomse bedieninge te suiwer en in prediking, dogma, sakramente en dissipline te bind aan die beginsel van sola Scriptura. Hulle val nie die kerk aan nie, maar die pousdom en sy misleiding van die volk van God (die kerk). Sodra monnike en priesters aan die sola Scriptura-beginsei ge- hoor gee, gaan hulle as gereformeerde voorgangers onder dieselfde kerkvolk as vantevore met hulle bediening voort. Hoe sterk Calvyn pousdom en kerk onderskei, blyk uit sy verklaring dat daar nog ware kerke onder die valse tirannie van die pousdom deur die toedoen van die Here aanwesig is (Institusie IV.2.12). 104 Luther neem die priesterskap van die gelowiges as uitgangspunt. Hulle leef deur die geloof onder die direkte heerskappy van God deur Woord en Gees. Met sy twee-ryke leer val die ware kerk onder direkte sorg van God. Nietemin moet die Woord wat die geloof werk, in die aardse regime gepreek word. Die sigbare institusionele aspek van die kerk, die voorsiening van predikers, en tot 'n sekere mate die beheer oor hulle, kom die vors van die land wat die Here gebruik toe. Hierdie dualisme van Luther, wat tot op sekere hoogte die institusionele aspek van die kerk gesekulariseer het, het die weg gebaan vir die Rasiona- lisme om die idee van nasionale volks- of staatskerke in die lewe te roep en so regstreeks gelei tot die kollegialistiese kerkbegrip (De Wet 1921: 22-25). VERSKUIW ING VAN DIE MINISTERIËLE (DINAMIESE) NA 'N STATIESE KERKBEGRIP 'n Nuwe kerksentriese bena- dering het die bedieningsentriese benadering van die kerklike instel- lings verplaas. 'n totaal ander formeel en struktureel bepaalde ekklesiologie uit die Aufklahrung na vore gekom, 'which basing itself on natural law, saw the Church from a juridical viewpoint as a societas having specific rights and obligations' (Kiing 1973: 11). Kragtens die heidense Ro- meinse reg word die kerk as 'n collegia licita, een van baie verenigings, beskou (Kuyper 1883: 51). lemand soos Kuyper wou met alle mag van die beskouing wegkom, maar selfs sy 'Tractaat' (vgl Kuyper 1883: 84 w ) verraai hoe sterk hy self die proses van 'kerkformatien' op model van die verenigingsreg as uitgangpunt neem. 'n Nuwe kerksentriese bena- dering het die bedieningsentriese benadering van die kerklike instel- lings verplaas. Die nuwe begrip van die 'kerk' as sentrale societas of genootskap van gemeentes kragtens sy konstitusie van owerheidsweë het aan die Kaap reeds met die Kerkorde van De Mist 1804 onbestrede sy intog gehou. In Nederland het die Algemene Reglement van Koning Willem I dieselfde beslag bestendig. Hierdeur het die 'kerk' as sentrale vereniging of strukturele liggaam simbool van kerkeenheid geword. Die kerklike bedieninge of dienste is selfs aan die sentrale 'bestuur' toevertrou sodat die kerk nou die bedieninge struktureer en die bedieninge nie primêr die kerk vergader nie. Daarmee het 'n strukturele kerkbegrip die ministeriële uitgangspunt verplaas. VERSKUIW ING VAN DIE MINISTERIËLE (DINAMIESE) NA 'N STATIESE KERKBEGRIP Daarteenoor het Calvyn die kerk nie institusioneel beskou nie, maar pneumaties, sender enige spoor van 'n 'weltliches Recht, keine juris- tisch zwingende Gemeinschaftordnung' (Bohatec 1961: 570 w ), alhoe- wel hy as regsgeleerde 'n uitnemende 'konstitusie' vir die kerk kon ontwerp het (Spoelstra 1982b: 240). Destyds was die begrippe kerk en owerheid konkreet verbind aan die persoon wat geroep was om die diens te verrig. Eers later, veral gedurende die 18de eeu distilleer die Rasionalisme die abstrakte strukturele begrippe van 'kerk' en 'staat' (Murray 1976; 9 vv). Dit veroorsaak 'n geweldige verandering in kerk­ begrip onder neo-Calviniste. Vir Calvyn is die kerk 'n pneumatiese organisme omdat God in 'n gevalle wereld orde skep wat die wese van die kerk bepaal 'because order is what God wills (ordinatio) and through his Holy Spirit effects .. .. Wherever the ordinatio anck Spiritus Dei are correlated, there is order; where the Spirit works apart from the ordinatio Dei there is the extraordinary' en waar die Gees afwesig is, volg 'confusion and dis­ order' (Milner 1970: 44). Vir Calvyn kan die kerk eenvoudig nooit 'be made to equal static outward membership of an institution' (Milner 1970: 180). Die kerk is nie 'n vaste 'ding' waarby jy kan aansluit of uit bedank nie, maar 'n voortdurende gebeure wat deur geloofsaktiwiteit gereali- seer word. 'The church (order) must always be understood, therefore, as existing in the movement from the believer to the Word which occurs in the leading of the Spirit through ordained means. As move­ ment of the Spirit the church cannot be regarded as a static fixed entity, even if it has a certain stability and continuity as a movement of the Spirit through ordained means' (Milner 1970: 192). Lynreg teenoor hierdie dinamiese Reformatoriese ekkl nreg teenoor hierdie dinamiese Reformatoriese ekklesiologie het 105 'n totaal ander formeel en struktureel bepaalde ekklesiologie uit die Aufklahrung na vore gekom, 'which basing itself on natural law, saw the Church from a juridical viewpoint as a societas having specific rights and obligations' (Kiing 1973: 11). Kragtens die heidense Ro- meinse reg word die kerk as 'n collegia licita, een van baie verenigings, beskou (Kuyper 1883: 51). lemand soos Kuyper wou met alle mag van die beskouing wegkom, maar selfs sy 'Tractaat' (vgl Kuyper 1883: 84 w ) verraai hoe sterk hy self die proses van 'kerkformatien' op model van die verenigingsreg as uitgangpunt neem. KERKSENTRISM E EN DIE EKUMENE Bepaalde faktore het die ekumeniese beweging onder kerke in die 20 ste eeu ook weer Doppelganger van die imperialisme, intemasiona- lisme, sosialisme en ander strominge gemaak. Die verwesenliking van die Wêreldraad van Kerke (WRK) as organisasie wortel in die parakerk- like verenigings wat intemasionaal en interdenominasioneel met die 'social gospel' em s gemaak het, intemasionale Sendingkonferensies (Sauerzapf 1975; 1 2 -5 4 ), asook die liberale idee van Christendom bo geloofsverdeeldheid. Die World Alliance of Reformed Churches (WARC) het teen die einde van die vorige eeu ontstaan, maar nie van die grond gekom nie. Na die Volkebond van 1918 kry kerklike dubbel- gangers in die kleiner Gereformeerde Ekumeniese Sinode (GES) en grote WRK na die Tweede Wêreldoorlog beslag. Die aksent wat die kerk as struktuur vanaf die 18de eeu gekry het, moes noodwendig die ideaal van een ekumeniese kerkvereniging na vore bring. Aan die liggaam van Christus is slegs die formele prinsipe van 'eenheid van die kerk' ontleen wat as imperatief vir kerkwees struktureel en formeel voorgehou is. Die geloofswerklikheid, die dina- 106 miese aspek van die kerk, is links gelaat en kerklike verskeidenheid gedevalueer tot 'sondige verdeeldheid'. Die Rasionalisme het dus ener- syds met kerksentrisme 'n ontstellende getal kerkbreuke en kerkforma- sies en andersyds 'n strewe na eenheid van 'n wêreldkerkorganisasie tot gevolg gehad. Die superstruktuur moes aan die liggaam van Chris- tus wreer geloofwraardigheid verleen. Die argitek van die gesprek in die Interkerklike Kommissie oor vrae wat die 'drie' Afrikaanse 'kerke' uitmekaar hou, prof W J Snyman, het tereg die eenheid van die hggaam van Christus as vertrekpunt geneem om tot die vergadering van gelowiges in die konkrete sigbare kerk te kom (Snyman 1966a; 1966 b). Daarvolgens is die kerkmense, gelowige mense, primêr gebind deur geloof en nie deur organisasie nie. Wan- neer hy egter oor 'kerkverband' begin handel, verleen hy daaraan nie die betekenis van geloof wat verband lê nie, maar onbewus gee hy aan 'kerkverband' 'n formele, strukturele en funksionele betekenis v^at 'uit die wese van die kerk as liggaam van Christus' voortvloei (Snyman 1966c). Hy trek die lyn van kerkvergaderings, oor interkerklike ge- sprekke deur na ekumeniese liggame soos die GES of WRK (1966d; 1966e). Hoe die eenheid in die liggaam van Christus wat volkome vertrekpunt was vir die konkretisering van die liggaam van Christus in die ekklésía, plotseling weer 'n doelpunt van organisatoriese eenheid opwek, is nie duidelik nie. KERKSENTRISM E EN DIE EKUMENE Dit kom skynbaar deur verwisseling van 'n begrip van die kerk as mense na die abstrakte begrip van die kerk as instituut of struktuur (Spoelstra 1982a: 16 vv). Opmerklik genoeg staan verteenwoordigers uit NGK en GKSA in die interkerklike samesprekings die jm peratief van strukturele kerkvereni- ging voor, terwyl die NHKA basiese eenheid van geloof as konkrete eenheid aanvaar, maar om bepaalde redes verskeidenheid van struk- ture voorbehou. In al drie standpunte oorheers waarskynlik 'n formeel kerksentriese beginsel. Die vraag is of die werklike dinamiese wese van die kerk as geloofs- gemeenskap sterk genoeg in die oog gehou word. Dit is opmerkhk dat Luther se kerkbegrip 'helderheid en eensgesindheid oor die waarheid van die evangelic' as die kem van ekumenisiteit uitv^rys en lynreg teenoor enige strewe na 'n ekumeniese 'oordak' staan (Van Scharrel 1983: 12; Spoelstra 1983: 34 vv). Die strewe na strukturele kerkeenheid neem waarskynlik nie die werklikheid van verskeidenheid genoeg in ag nie (Spoelstra 1982a: 21). Dit is opmerklik dat 'sinodales' in Nederland tans al baie emstig pleit dat verskeidenheid op plaaslike vlak erken moet word omdat katolisi- 107 teit nie sinoniem met eenvormigheid is nie en eenvormigheid die kerk steriel en staties maak (Vlijm 1981: 55, 6 3 -8 ). As dit op plaaslike vlak waar is, geld dit nie ook vir die saamkom van kerke met die oog op kerkregering in kerkvergaderings nie? Binne die Christian Reformed Church van die VSA, onder die Mao- ries in Nieu Seeland, waar eenheid van 'kerk' plaaslik konkreet moont- lik is, tree die behoefte aan eie gemeentes en klassisse na vore. Dit is konkrete verskeidenheid wat nie deur die abstrakte begrip van een denominasie opgehef word nie. Binne 'n homogene bevolking mag, byvoorbeeld, sommige 'n dialoog by prediking, ligter melodieë met kitaarbegeleiding, kinderdoop met onderdompeling, handeklap ver- kies, terwyl hulle hulle geloof suiwer Bybels en Reformatories beleef. Ander, weer eens by wyse van voorbeeld, vk^aarby ek myself skaar, mag weer ons rustige erediens in Geneefse vorm, liturgie en melodie ver- kies. Indien dit tot afsonderlike gemeentevorming lei, op watter grond kan uitgemaak word dat hier slegs een vorm na vore moes tree en watter vorm sou die legitieme kerk van Christus wees? Kan binne die verskeidenheid, nie die eise van koninkryk (heerskappy) van God en merktekens van die ware kerk, meer as een kerkvorm wettig nie? KERKSENTRISM E EN DIE EKUMENE Kerksentrisme, formele struktuurdwang en kerklike eenvormigheid wat soms tot die kleding reik, laat die dinamiese kerk as vergadering van gelowiges in statiese strukture stol. Waarskynlik dra die 'verdeeldheid' in 'drie' Afrikaanse 'kerke' (ge- nootskappe?) in hom die sonde van eie kerkverabsolutering en ker- kisme. Maar om dit op sterkte van 'n strukturele eenheidsnorm sito- sito as 'sonde' te bestempel, kan bevraagteken word (Spoelstra 1982a: 21). In die Bybel dui sonde tog op mis van die doel, wetteloosheid of ongehoorsaamheid by 'n individu. Kan sonde bloot in 'n strukturele opset skuil? Berus die afleiding nie op die kerksentrisme van die laaste twee eeue nie? Wie egter let op die dinamiese beweging van lewende mense na die Woord onder leiding van die Heilige Gees deur middel van die veror- dineerde ampsdienste, sal die een kerk van Christus nog op aarde te midde van groot menslike verskeidenhede waameem. Die kerkvraag as struktuurvraag in die 20ste eeu moet waarskynlik teruggedwing word deur die koninkryksvraag, naamlik na die aard, omvang, kwaliteit en gevolge wat God se koningsheerskappy deur middel van die ingestelde ampsdienste vandag onder mense wat 'kerk' genoem word, het. 108 Literatuurverwysings Literatuurverwysings BOHATEC, J 1961. Calvins Lehre von Staat und Kirche. Breslau. , OETZEE, JC 1965. Volk en Godsvolk in die Nuwe Testament. (RGN Nr 18.) , COETZEE, JC 1965. Volk en Godsvolk in die Nuwe Testament. (RGN Nr 18.) , DE WET, CJH 1921. Die kollegiale kerkreg. Amsterdam. g HEYNS, JA 1977. Die kerk. Pretoria. , JOHNSON, P 1984. A history of Christianity. Penguin Books. , y f y KÚNG, H 1973. The church. 5th Ed. London. KUYPER, A 1883. Tractaat van de Reformatie der kerken. Amsterdam. , f KUYPER, As a . Dictaten Dogmatiek: Locus de ecclesia. 2de Druk. Kampen g p MURRAY, AH 1976. Die post St Bartholomeusnagliteratuur en die plurale tradisie in SA staatsinstellings en Protestantse Kerke. In die Skriflig 10/39. MURRAY, AH 1976. Die post St Bartholomeusnagliteratuur e staatsinstellings en Protestantse Kerke. In die Skriflig 10/39. g f g NAUTA, D 1971. Verklaring van de Kerkorde van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Kampen. p PONT, AD [1963]. Oor die Kerkwet van 1862. HTS 19. PONT, AD 1981. Die historiese agtergronde van ons kerklike reg. Pretoria. PONT, AD [1982]. Die betekenis van meerdere vergaderinge ten opsigte van hu funksie en handelinge in die kerk. HTS 38/23. PONT, AD [1982]. Die betekenis van meerdere ve funksie en handelinge in die kerk. HTS 38/23. g SAUERZAPF, R 1975. Die Sakularisierung der Genfer Okumene. DD-proefskrif, Univer- siteit van Pretoria. SNYMAN, W] 1966a. Die kerk en sy ekumeniese roeping: Universele en plaaslike kerk. Die Kerkblad 13 Julie 1966. SNYMAN, WJ 1966b. Die kerk en sy ekumeniese roeping: Universele en plaaslike kerk. Die Kerkblad 20 julie 1966. j SNYMAN, WJ 1966c. Die kerk en sy ekumeniese roeping: Oor kerkverband. Die Kerkblad 27 Julie 1966. SNYMAN, WJ 1966d. Die kerk en sy ekumeniese roeping: Ekumenisiteit en eenheid. Die Kerkblad 3 Augustus 1966. SNYMAN, WJ 1966d. Die kerk Kerkblad 3 Augustus 1966. g SNYMAN, WJ 1966e. Die kerk en sy ekumeniese roeping: Kerk, taal en volk. Die Kerkblad 10 Augustus 1966. g SNYMAN, WJ 1977. Nuwe en ou dinge. (RGN Nr 56.) g SNYMAN, WJ 1977. Nuwe en ou dinge. (RGN Nr 56.) g ( ) SPOELSTRA, B 1978. Calvyn en die grense van die kerk. In die Skriflig 12/45. y g f g SPOELSTRA, B 1980. Die begins^l in Art. 30 KO. In die Skriflig 14/55. g f g SPOELSTRA, B 1982a. 'Denominationalism' with reference to the 'three' Afrikaans Churches? Literatuurverwysings in Vorster, WS (ed), Denominationalism - its sources and implications. Unisa. SPOELSTRA, B 1982b. Calvin's canon law and influence on churches in South Africa. Calvinus Reformator: His contribution to theology, church and society. Potchefstroom: PU virCHO. SPOELSTRA, B 1982c. Paul Kruger as lid van die Nederduitsch Hervormde Kerk 1853-1859, in Die kerk in die wireld: 'n Bundel opstelle aangebied aan prof dr AD Pont by sy 25-jarige ampsjubileum. Pretoria: HAUM. SPOELSTRA, B 1983. Diskussie. In die Skriflig 17/68. SPOELSTRA, B 1983. Diskussie. In die Skriflig 17/68. , f g LSTRA, B 1984a. 125 jaar na Rustenburg 11 Februarie 1859. In die Skriflig 18/69. SPOELSTRA, B 1984a. 125 jaar na Rustenburg 11 Februarie 1859. In die Skriflig 18 SPOELSTRA, B 1984b. Gereformeerde kerkbegrip en kerklidmaatskap. In die Skriflig 18/70. SPOELSTRA, B 1984b. Gereformeerde kerkbegrip en kerklidmaatskap. In die Skriflig 18/70. SPOELSTRA, B 1984c. Die invloed van Calvyn op die geldende Kerkordes in Suid-Afrika 1652-1983. In die Skriflig 18/72. SPOELSTRA, B 1984c. Die invloed van Calvyn op die geldende Kerkordes in Suid-Afrika 1652-1983. In die Skriflig 18/72. VAN SCHARREL, BF 1983. Wat hoop en verwag ons van die Lutheranisme? Woord en Daad November 1983. VAN SCHARREL, BF 1983. Wat hoop en verwag ons van die Lutheranisme? Woord en Daad November 1983. VAN WYK, JH 1968. Hoeveel kerkbegrippe is by ons in swang? In die Skriflig in . VLIJM, JM 1982. Zamen erfgenamen. Kiezen ên delen: Een plurale gemeente. Kampen. 109

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2131/3945

Afrikaans

'n Kritiese evaluasie van Colin Brown se studie: Miracles and the critical mind EJ Vledder Abstract A critical evaluation of Colin Brown's study: Miracles and the critical mind As a historical survey of the viewpoints regarding miracles throughout the ages. Miracles and the critical mind of Colin Brown can be highly recommended as a reference work. In this lies its value. Brown has an interesting viewpoint. He states that miracles can only be interpreted when asked what the evangelists themselves meant by it in their Gospels. But to my mind. Brown does not successfully show that miracles enable us to make sense of the Gospels as history. The reason is that he cannot conclusively prove that miracles are historical facts, and thus the Gospels are history as well. Miracles should be accepted by faith. In this respect he stands fully in an age-old tradition, and as such does not contribute much new towards the debate about miracles. To follow is a critical evaluation of the abovementioned study. * Brown, C 1984. Miracles and the critical mind. Grand Rapids: Eerdmans. 1. DIE AARD EN DIE BEDOELING VAN DIE STUDIE Wanneer daar vandag oor wonders gepraat word, is dit nie 'n nuwe onderwerp nie. Die debat oor die moontlikheid van wonders in die hede, asook die feitelikheid (historisiteit) van die wonderwerke van Jesus, is al baie eeue aan die gang, 'n Uitspraak oor die bestaan, al dan nie, van wonders, kan nooit los gesien word van uitsprake uit die verlede nie. Wanneer daar gesoek word na uitsprake en standpunte uit die verlede oor wonders, bevind 'n mens jou gou in 'n doolhof van standpunte van wyduiteenlopende aard. In hierdie doolhof het Colin Brown* probeer orde skep en het hy die standpunte ten opsigte van wonders oor eeue Keen uitgesorteer en gesistematiseer. Brown se studie is hoofsaaklik histories van aard. Hierin lê myns insiens sy groot waarde. Hy het die mees verteenwoordigende uit­ sprake ten opsigte van wonders probeer uitsorteer en chronologies weergegee. Om met integriteit 'n mening oor wonders te waag, was dit vir horn nodig om 'n hemieude ondersoek na argumente ten gunste 327 daarvan te doen en daarteen te doen (1984: vi). Omdat die debat oor wonders nooit in 'n vakuum plaasvind nie, gee hy doelbewus beide teologiese en filosofiese argumente weer. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Teen hierdie agtergrond verwerp Hume die bestaan van 328 wonders omdat dit onverenigbaar is met die wette van die natuur; 'A miracle is a violation of the laws of nature; and as a firm and unalter­ able experience has established these laws, the proof against a miracle, from the very nature of the fact, is as entire as any argument from experience can possibly be imagined' (aangehaal deur Brown 1984: 84). p p y g g Hume definieer 'n wonder . as transgression of a law of nature by a particular volition of the Deity, or by the interposition of some invis­ ible agent' (aangehaal deur Brown 1984: 84). Daar bestaan geen ander agent of oorsaak om wonders te doen as God nie. Maar omdat die oorsake van gebeurtenisse nie aan die gevolge geken kan word nie, is God as oorsaak van wonders uitgesluit. Oorsake kan nie gesien word nie, slegs die opeenvolging van gebeurtenisse is sigbaar. Die oorsaak van 'n gebeurtenis is iets wat ons net in ons gedagtes 'voel'. Dit is dus die produk van die verbeelding. Daarom is Hume nie bereid om God as oorsaak van die wonders te erken nie. Hume verwerp dus die bestaan van wonders (ook die wonders van Jesus) omdat (1) dit nie uit die getuienis van die verlede bewys kan word nie, (2) dit nie in ooreenstemming is met ons ervaringswerklik- heid wat die wette van die natuur vasstel nie en (3) die oorsaak daarvan nie bepaal kan word nie, so ook nie God as oorsaak nie. Deel II van Hume se argument handel oor die sogenaamde aposte- riori-oorwegings vir die bestaan van wonders. Dit kom basies daarop neer dat die rasionele mens wonders nie kan aanvaar nie. Die rede hiervoor is dat: (1) die getuies van die beweerde wonders in die Nuwe Testament onbekwaam is, (2) die mens 'n voorliefde het om gebeurte­ nisse te oordryf en aan te dik, (3) wonders alleen by onkundige (ignor­ ant) mense voorkom en (4) wonders van mededingende godsdienste (rival religions), mekaar uitkanselleer. Wonders kan as 't ware alleen aanvaar word as ons bereid is om ons intellek prys te gee (EJV). Brown het tereg ernstige kritiek teen Hume (en by implikasie ook teen alle skeptici - EJV). Dit is vir Brown duidelik dat Hume geen historiese getuienis uit die verlede oor wonders in ag wil neem nie. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Oor die moontlikheid dat Jesus wonders kon doen, twyfel Brown hoe- genaamd nie. Trouens, hy wy baie aandag aan die afweer van die 'skeptikus' (soos hy horn noem), David Hume (1711-1776). Hy staan 'n volledige hoofstuk aan David Hume af. Hoewel Hume nie die eerste skeptikus was wat teen die bestaan van wonders was nie, meen Brown dat sy argumente vanaf die sewentiende eeu tot vandag toe nog groot aandag geniet en invloed uitoefen (1984; 79). Hume se kort artikel 'On Miracles', beslaan slegs 20 hladsye van sy boek Enquiry concerning human understanding (1748). Tog is dié artikel geweldig belangrik. Die artikel bestaan hoofsaaklik uit twee dele. Deel I behandel die soge- naamde a priori-oorwegings. Deel II gaan oor die sogenaamde aposte- riori-oorwegings vir die bestaan van wonders. In Deel I word dit beredeneer dat wonders wetenskaplik onmoontlik is omdat dit op grond van die 'wette van die natuur' nie kan plaasvind nie. Hume het 'n drieledige doel gehad met sy argument: (1) om aan te toon dat dit 'n onoorkombare probleem is om uit die geskiedenis die historiese geloofwaardigheid ('veracity') van die wonders te bewys; (2) om die daaropvolgende onmoontlikheid aan te toon dat wonders v': apologie gebruik kan word met die oog daarop om die waarheid van enige godsdiens te demonstreer; en (3) om vervolgens aan te toon dat, alhoewel wonders wel 'n objek van geloof kan wees, dit nooit die basis daarvan kan wees nie (Brown 1984: 81). Hume beskou die mens se ervaring as die enigste riglyn om 'n feit te bepaal. Hy stel dit so: '... experience is our only guide in reasoning concerning matters of fact' (aangehaal deur Brown 1984: 81). Die kardi- nale toets vir enige gerapporteerde gebeurtenis is hoe waarskynlik die gebeurtenis in die lig van ons eie ervaring van gebeurlikhede uit die verlede is. Alhoewel daar geen direkte toegang meer tot gebeurtenisse uit die verlede is nie, moet daar tog 'n kriterium wees om die waar- skynlikheid daarvan te bepaal. Die bepalende vir die waarskynlikheid van die gebeurlikhede uit die verlede is of daar enige analogie of ooreenkoms bestaan tussen die gerapporteerde gebeurtenisse en die gebeurtenisse in ons eie ervaringswerklikheid van hoe dinge gewoon- lik gebeur. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Die rede is dat wonders by voorbaat beskou is as 'violations of the laws of nature' en daarom per definisie onmoontlik is (1984: 91). So gooi hy as 't ware die baba saam met die badwater uit. So is daar gebeurtenissse uit die verlede wat indruis teen ons 'firm and unalterable experience' en tog vandag aan psigosomatiese faktore toegeskryf kan word. Verder, wie stel hierdie 'firm and unalterable experience' vas? Brown meen tereg ook dat hy nie presies kan vasstel wat Hume met 'the laws of nature' bedoel nie. Hy weet nie watter kriteria Hume gebruik het om 329 dit te bepaal nie. Dit lyk of Hume die ervaringswerklikheid van die mens gelykstel met die wette van die natuur. Verder vra Brown: Wie kan vandag eerlik sê dat hy die absolute grens van sy ervaringswerklik­ heid bereik het (met ander woorde dat sy ervaringswerklikheid nie meer uitgebrei kan word nie - EJV)? Kan hierdie grens nie van tyd tot tyd verbreed word nie? Brown reken dat dit wat met die eerste oogopslag die wette van die natuur weerspreek en dus onmoontlik lyk, later wel deel kan wees van iets wat by 'n breere verstaan van die werklikheid inpas. Dit kan later wél inpas by 'n breëre ervaringswerk­ likheid. Ook Hume se aposteriori-oorwegings is volgens Brown te losse ver- algemenings. Die getuienis van 'n waarnemer van sekere gebeurlik- hede uit die verlede kan dikwels méér betroubaar wees as eie ervaring, veral as dit 'n geoefende waarnemer is. Verder kan 'n mens nie nood- wendig 'n ander se getuienis uitsluit omdat hy nie dieselfde opvoed- kundige peil of kultuur as jyself het nie. (Dit getuig eerder van arrogan- sie as gegronde argumentering - EJV). Dit is duidelik dat Brown nie met Hume saamstem nie omdat Hume te sterk vanuit sy vooronderstel- lings argumenteer. Hy het eers besluit dat wonders onmoontlik is, en toe begin argumenteer. Die standpunt van Hume het baie ná hom beinvloed. So het DF Strauss ook wonders verwerp omdat die wêreld 'n geslote sisteem van oorsaak en gevolg is en geen ingrype van 'n Hoërhand toelaat nie. Die wonders is hoogstens 'n produk van die 'myth-making mind' van die evangeliste (Brown 1984: 119—20). Ludwig Feuerbach (1804-1872) be- skou 'n wonder as 'n '... supranaturalistic wish realised - nothing more' (aangehaal deur Brown 1984: 124). 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Brown (1984: 126) kom tot die gevolgtrekking dat die grondliggende standpunt van diegene wat meen dat wonders wetenskaplik gesien, onmoontlik is, byvoorbeeld Strauss, Feuerbach, Hume, Spinoza en baie ander, daarop neerkom dat dit die wette van die natuur oorskry. Brown (1984: 129) formuleer dit soos volg: 'From Celsus to Feuerbach and beyond to the present day, the objections to miracles are essentially variations on this theme.' Ook pogings om die wonders te rasionaliseer, is 'n variasie op dié tema. So het Rudolf Bultmann (1884-1976) probeer om wonders aanvaarbaar te maak vir die mens van vandag (Brown 1984: 248-53). Alles wat in die natuur gebeur, word deur wette beheer. Wonders is vir die moderne mens onaanvaarbaar, want dit word deur die universele geldigheid van die natuurwette weerspreek. Wonders was deel van die wêreldbeeld van die eerste-eeuse kerk wat alles in mitologiese terme uitgedruk het. 330 Daarom het Bultman gekom met sy bekende idee van 'demitologise- ring'. Hiervolgens moes die wonders gestroop word van alle mitolo- giese terme om so by die punt of die boodskap van die wonder uit te kom. So kan wonders vandag verstaanbaar gemaak word. Tog is hier- die standpunt net nog 'n variasie op die eeue-oue standpunt wat won­ ders teen die wette van die natuur is, en derhalwe onmoontlik is. (Tog is dit ironies dat Bultmann die moontlikheid van 'n wonder nie heelte- mal uitsluit nie. Hy sê dat daar één wonder is en dit is die wonder van die openbaring van die genade van God en die wonder van vergewing van sondes wat uit die genade van God voortspruit - EJV.) Uit die aard van die saak het Brown horn nie alleen besig gehou met die bespreking en evaluasie van standpunte teen wonders nie - ook die voorstanders van wonders kom onder die vergrootglas. Die verdedi- gers van wonders ('apologete', soos Brown na hulle verwys) kan in twee kampe verdeel word (Brown 1984: 197). Eerstens is daar die soge- naamde 'offensiewe kamp' (ook 'evidentialists' genoem). Tweedens kry ons die sogenaamde 'defensiewe kamp'. Vir die eerste groep is die wonders objektiewe gebeure wat onweerlegbare bewys lewer van god- delike ingrype in die geskiedenis en die natuur. Verder bied die won­ ders objektiewe grond vir die geloof. Die wonders onderskryf en bewys die waarheidsaansprake van die Bybel en die geloof. Dit bewys verder die gesag van die leer en lewe van Jesus. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Hen van die eerste verteenwoordigers van hierdie standpunt was Origenes (185-254). Volgens Brown (1984: 4) was hy die grootste onder die 'apologete' (1984: 4). Volgens Origenes het die wonders gesag gegee aan die leer- stellings van Jesus en later aan dié van die apostels. Die wonders bewys die Goddelikheid van Jesus. Maar Origenes het verder gegaan as om hom te beperk tot die wonders van Jesus. Volgens hom was dit moont- lik dat wonders ook ná Jesus se tyd kon plaasvind. Dit kon gebeur deur mense wat in die voortgaande krag van Christus optree. Sulke mense besit dieselfde Gees as dié wat Jesus daartoe in staat gestel het om wonders te doen. Daarom kon die apostels wonders doen. Trouens, die apostels sou nooit die eerste hoorders kon oortuig van die nuwe leer- stellings aangaande Jesus Christus sonder om wonders te doen nie. Sonder wonders sou die apostels nie die nie-Christene kon oortuig om hulle ou gevestigde tradisionele godsdienste te laat vaar en die leerstel- lings van die apostels te aanvaar, met risiko om so hulle lewe te verloor nie. Ook ná die apostels kan daar mense wees wat in dié voortgaande krag van Jesus steeds wonders doen. Hierdie siening het lank na Ori- 331 genes die basis van die uitsprake van die meeste Rooms-Katolieke teoloë gebly. Van tyd tot tyd het die Roomse Kerk die evidensiële karakter van wonders bevestig, soos duidelik blyk uit 'n uitspraak van die Eerste Vatikaanse Konsilie (1869-1870), dat wonders en profesieë . so ex­ cellently display God's omnipotence and limitless knowledge, they constitute the surest signs of divine revelation, signs that are suitable to everyone's understanding' (aangehaal deur Brown 1984: 140). Die sogenaamde 'evidensialistiese' standpunt ten opsigte van won­ ders, het beide onder Roomse en Protestantse teoloë voorgekom. Jo­ hannes Calvyn (1509—1564) moet ook hieronder gereken word. Brown (1984: 15) stel dit soos volg: 'On the one hand, he pointed out that the gospel was attested by miracles. On the other hand, he insisted that where a rniracle is associated with false teaching, it should be dis­ missed as Satanic deceit.' Ware wonders bring eer aan God, pseudo­ wonders bevorder die eer van mense. Calvyn staan dus wel in die evidensialistiese tradisie, maar nie soseer as 'n 'harde evidensialis' nie, eerder as 'n 'gekwalifiseerde evidensialis'. So staan John Locke (1632-1704) ook in die evidensialistiese tradisie. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Tog beskou hy nie alle bo-natuurlike gebeurtenisse as bewys van goddelike ingrype nie. Die boodskap wat saam met die wonder gaan, m o e t .. rational, moral, honouring to God, and not contradicting other divine revelations' wees (Brown 1984: 55). Die bepalende faktore by die bepaling van 'n wonder as bewys van goddelike ingrype was 'n morele en teologiese oorweging wat die voorskrifte van Deuteronomium 13 gevolg het. Nietemin is beide Calvyn en Locke se standpunte variasies op die tema van die 'offensiewe kamp'. Deur die loop van jare het daar gereeld klemverskuiwings plaasge- vind. Dit bring ons by die tweede kamp onder die verdedigers van wonders, naamlik die sogenaamde 'defensiewe kamp'. Hierdie kamp glo ongetwyfeld in die moontlikheid van wonders. Hulle dink egter nie dat dit moontlik is om 'harde' historiese getuienis te bied om sodoende aan te toon dat die Bybelse wonders werklik gebeur het nie. Wonders kan egter ook nie op so 'n manier aangewend word dat dit die geloof- waarhede (openbaring van God, God-drie-enig, die Godheid van Jesus - EJV) kan bevestig of bev^s nie. Wonders word geëvalueer vanuit die breër visie van die geloof in God. Hers is geloof nodig, daarna kan die wonders geëvalueer word. Hierdie groep 'apologete' het hulle wortels so ver terug as Augustinus (354—430), biskop van Hippo. Vir hom, anders as Origenes, was wonders nie die bewys van die Goddelikheid 332 van Jesus nie. Wonders vorm nie die basis van geloof nie, dit is wel deel daarvan. Soos Brown (1984: 9) dit stel: 'What Augustine offers is a world view in which miracles can be seen to have a part. But the view itself is an explanation offered from the standpoint of faith' (1984: 9). Wonders word dus nie as geisoleerde dade uitgesonder nie, maar kry 'n plek in 'n wêreldbeeld met God as fundamentele realiteit. Deur die loop van die eeue het menige teoloog min of meer dieselfde standpunt gehuldig. Wonders gebeur, maar kan nie die leerstellings van Jesus en die kerk bewys nie. Samuel Clarke het in 1705 in 'n lesing beweer dat ons nie die sirkelargument kan handhaaf dat die leerstellings deur die wonders en die wonders deur die leerstellings bewys kan word nie: 'The Doctrine must be in itself possible and capable to be proved, and then Miracles will prove it to be actually and certainly true' (aangehaal deur Brown 1984: 56; beklemtoning deur Clarke). 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Die geloofwaardigheid van die leerstellings hang dus nie van die wonders af nie. Tot in die twintigste eeu word hierdie standpunt gehuldig. So kom Alan Richard­ son se standpunt daarop neer dat die wonders van Jesus vir die Nuwe- Testamentiese skrywers tekens was om meer van Jesus se persoonlik- heid te wete te kom. Hierdie tekens was deel van die openbaring en nie objektiewe bewyse wat die openbaring waarborg, losstaande van die geloof nie (Brown 1984: 225; Brown sluit in sy eie standpunt hierby aan, kyk later). Dit is dus duidehk dat niemand in die 'defensiewe kamp' die geloof in God op wonders as sodanig baseer nie. Die wonders word eerder geïnterpreteer as tekens wat in 'n reeds bestaande raamwerk van die geloof inpas. Ook in hierdie kamp is daar variasies. Daar is die stand­ punt dat wonders nie noodwendig radikaal van alledaagse gebeure hoef te verskil nie; dit is gebeure waarvan die oorsaak alleen nog onbekend is. Wonders word wel aanvaar as werklike gebeure, maar is ongewoon en onverklaarbaar binne die normale, natuurlike gang van sake. Ons kan John Donne (1571 — 1631) as voorbeeld neem (Brown 1984: 28). Die natuur is nie 'n afsonderlike entiteit nie. Dit is die werk van goddelike voorsienigheid. Donne sien geen radikale verskil tussen gebeurtenisse wat ons elke dag in die natuur sien en ongewone ge­ beure wat ons 'wonders' noem nie. Omdat God die verloop van die natuur geskape het, is daar geen verskil tussen die natuur en buitenge- wone gebeurtenisse nie. Donne staan dus eweneens in die Christelike tradisie wat die wonders en die natuur binne die konteks van die geloof in God sien. Dit wil dus voorkom asof daar deur die eeue heen slegs drie basiese 333 argumente ten opsigte van die moontlikheid al dan nie van wonders bestaan. Al die verskillende filosowe en teoloë deur die eeue heen het een of ander variasie op een van die drie temas gehad. Opsommend kan dit soos volg weergegee word: Eerstens, die argument bestaan dat wonders onmoontlik is omdat dit of onversoenbaar is met ons ervaring van die werklikheid of omdat dit teen die wette van die natuur is. Tweedens, daar is die standpunt van die sogenaamde 'evidensialiste': Wonders as sodanig bestaan los van die geloof en bewys die Bybelse waarhede. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE only those whose thoughts remain petrified do not modify and amplify their world views as they grow in experience and insight' (Brown 1984: 285). Brown wil dus tereg hê dat 'n mens oop moet wees vir oortuiging en nie in bepaalde voor- onderstellings moet versteen nie. Brown betoog dat by die interpretasie van die wonders daar altyd gevra sal word na wat die evangeliste daarmee bedoel het. (Hy sluit hier aan by Richardson.) Ons moet erken dat die wonders in die evan- gelies rapporte is van die evangeliste. Daar is ongeveer 2 000 jaar tusseh dié gebeure en ons. Ons het egter geen direkte toegang meer tot die werklike gebeure nie. Selfs al sou die wondergebeure deur 5 000 manu- skripte van die Nuwe Testament weergegee word, is dit nog nie 'n waarborg dat die gebeure waar is nie - net so min as wat 5 000 kopieë van 'n koerant die waarheid van 'n voorbladberig waarborg. Ons glo aan die wonders omdat ons die Skrif aanvaar en nie omdat die wonders die Skrifwaarhede bewys nie. Maar alhoewel ons nie die Christelike geloof op die wonders kan baseer nie, moet ons tog 'n wonderwer- kende Jesus in die geloof aanvaar. Die rede is dat as ons nie 'n wonder- werkende Jesus aanvaar nie, die alternatief nie die 'etiese leermeester van die liberale teologie' is nie, maar 'n historiese skeptisisme. Daar is geen manier waarop ons die wonderverhale van die evangelies los kan koppel om by 'n nie-wonderwerkende Jesus uit te kom nie. pp y Volgens Brown het die evangeliste nie bedoel om deur die wonders objektiewe bewyse te lewer van die Goddelikheid van Jesus nie. Hulle het die wonders vertel om die leser se oog te fokus op God die Vader, deur wie die Seun optree, en op die Seun, in verhouding tot die Vader. Die wonderverhale dra by tot die verstaan van Jesus, maar ook tot die verstaan van God. Die wonders is vir Brown 'n teken dat God deur Jesus werk. Die klem val op 'teken' en nie op 'bewys' nie. Dit kom daarop neer dat ons éérs moet aanvaar (in die geloof - EJV) dat God deur Jesus werk en dan vind ons bevestiging daarvan in die wonders. Dit is iets anders as om te beweer dat die wonders bewys dat God deur Jesus werk en dáárom aanvaar ons dit. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Derdens, daar bestaan 'n basiese mening dat wonders aan- vaar word as deel van die openbaring van God en as sodanig bewys dit niks: Wonders is deel van die raamwerk van die geloof. Dit is in laasgenoemde tradisie dat Colin Brown staan. 3. DIE BYDRAE VAN BROWN TOT DIE DEBAT OOR WONDERS Die basiese verskil tussen die gelowiges ('apologete' - EJV) en die skeptici, is 'n verskil in verwysingsraamwerk ('frames of reference'). Die kern van die skeptici se argument is dat daar geen analogie bestaan tussen wonders en ons ervaring nie. (Die gelowiges erken wel so 'n analogie - EJV). Wanneer die skeptikus eers tot die oortuiging gekom het van wat moontlik (of onmoontlik) is, vereis dit baie sterk oortui- gingskrag en kragtige argumente om dit te verander. Tog is die gedag- teprosesse (thought processes) van die gelowiges dieselfde as dié van die skeptici. Ook die gelowiges het gevestigde oortuigings in verband met die werklikheid. Dit bepaal wat vir die gelowige moontlik en waar is. Die groot probleem met hierdie twee benaderings is dat, wanneer daar eers standpunt ingeneem is, niks toegelaat word om daarteen te tel nie. Die kritiek wat Brown teen die meeste 'apologete' het, is dat hulle te selektief te werk gaan in die keuse van wonders. Net sekere wonders word gekies in ondersteuning van hulle eie argumente. (Dieselfde kan natuurlik ook van die skeptici gesê word - EJV). Die sogenaamde 'harde evidensialiste' (wat in die wonders objektiewe bewyse van god- delike gesag soek), is te simplisties. Brown (1984: 284) stel dit soos volg: 'We do not have to look far in the writings of the evidentialists before we find them making all kinds of theological presuppositions about the nature of God and his purposes for the world in order to explain the feasibility of the miracle stories.' Maar ook die skeptici benader die wonders met vooronderstellings wat die lees en interpretasie daarvan bei'nvloed. Brown (1984: 284) merk tereg op: 'Whether we take a sceptical or a believing attitude to 334 the miracle stories, we have to recognize a reciprocal relationship be­ tween our view of the stories themselves and our wider view of reality.' A1 twee groepe het 'n vooronderstelling wat geslote is. Dit laat geen ruimte vir 'n verbreding of uitbreiding van hulle onderskeie verwy- singsraamwerke nie. Dit is 'n fout, w a n t .. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE (Dit is duidelik dat Brown ook argumenteer vanuit sy eie vooronderstelling, naamlik dat die wonders aan die evangelies en die bedoeling van die evangeliste gekoppel moet bly, en dat die wonders aan die opstanding van Jesus gekoppel is.) 335 Brown (1984: 287—288) koppel die wonderverhale verder aan die opstanding van Jesus; 'The resurrection of Jesus is the ultimate vindi­ cation by God the Father of Jesus, whom he had attested by signs, wonders, and the Holy Spirit during his lifetime.' Jesus is gekruisig omdat hy volgens die Jode onder die vloek van God gestaan het. Vol- gens Matteus 26:65 en Markus 14:64 was Jesus se aanspraak dat Hy die Messiaanse Seun van God was, die deurslaggewende faktor vir sy veroordeling. Hierdie aanspraak was vir die hoëpriester 'n daad van Godslastering. Dit was 'n oortreding wat die doodstraf waardig was (vergelyk Lev 24: 16). Die gebruik van God se naam in towenary, sowel as onwettige vervloeking, kon ook die doodstraf opgelê word (vergelyk Eks 20: 7). So was deelname aan heksery, okkulte of buitelandse afgo- dery ook met die dood strafbaar (sien Deut 13: 1-18). Die Jode het Jesus beskou as iemand wat met die okkulte besig was en daarom op grond van Deuteronomium 13 regverdiglik met die dood gestraf kon word. Brown meen dat die Christelike kerk nooit die waarde van Deu­ teronomium 13 ten voile na waarde geskat het ten opsigte van die Jode se verstaan van Jesus nie. Vir die Joodse leiers was die wonders duide- like bewyse van skuld. Dit was vir die Jode 'n teken dat die Satan in Jesus werksaam was en daarom vir hulle genoegsame getuienis om die kwaad uit hulle midde te suiwer. Daarteenoor was die opstanding van Jesus a s't ware God se verdediging en verheffing van die Een in wie Hyself (en nié die Satan, soos die Jode gedink het nie), al die tyd werksaam was. Dit is daarom korrek dat die 'apologete' die opstanding as 'n historiese gebeurtenis en as sodanig as die hoeksteen van die Christelike geloof aanvaar het. Dit is nie 'n wonder langs die ander wonders nie, maar wel 'n seel op alles wat Jesus was en is. 2. DRIE BASIESE STANDPUNTE Die opstan­ ding dien nie as 'n toets vir die aanvaarding van die ander wonders nie, maar toon tog oortuigend dat al die ander aktiwiteite van Jesus ook die werk van God was; 'The resurrection of Jesus is related to the miracles of Jesus in the sense of identifying and confirming the truth that "God was with him'" (Acts 10: 88) (Brown 1984: 289). 4. EVALUASIE Dit wil dus voorkom of Brown die opstanding van Jesus en die koppe- ling van die wonders aan die opstanding, wil gebruik om die persoon van Jesus te verstaan. Die wonders, gekoppel aan die opstanding, gee aan hom die sleutel vir die verstaan van Jesus, en waarom die Jode Jesus wou kruisig (Brown 1984; vii). Die Jode het Jesus gekruisig omdat 336 hulle in die wonders bewyse gesien het dat die Satan in Horn werk. Daarteenoor het die opstanding die teendeel getoon. Die opstanding en die wonders is vir Brown 'n bevestiging dat God met Jesus was, en nie die Satan nie. Myns insiens is dit 'n interessante perspektief wat hy op die wonders plaas. As sodanig is dit, tesame met die vraag na die bedoeling van die evangeliste met die wonders, 'n insiggewende by- drae wat Brown tot die debat oor die wonders lewer. Ongelukkig slaag Brown nie daarin om nuwe insigte te lewer ten opsigte van die historisiteit van wonders, of die wonders van Jesus nie. Hy staan ook in die tradisie dat wonders in die geloof aanvaar moet word en dat ons die wonders van Jesus aanvaar omdat dit in die Bybel opgeteken staan. Hy weerspreek homself egter ten opsigte van die opmerking wat hy in sy inleiding maak: '... the miracle stories them­ selves are what enables us to make sense of the Gospel as history' (1984: vii; beklemtoning deur Brown). Hy slaag nie daarin om aan te toon dat die wonders historiese gebeurtenisse was nie, tensy dit in die geloof as sodanig aanvaar word. (Sodoende staan hy in 'n eeue-oue tradisie.) Ten opsigte van die wonders stel Brown die volgende; 'Where miracles of this sort (natuurwonders - EJV) are believed, they must be believed as mysteries or not at all' (1984: 290; beklemtoning deur my­ self- EJV). Brown (1984: 292) stel verder dat wonders nie die objek van wetenskaplike ondersoek kan wees nie. Dit geld myns insiens ook ten opsigte van die moderne geskiedskrywing as 'n wetenskap. As die wonders dan nie wetenskaplik ondersoek kan word nie en derhalwe nie histories bewysbaar is nie, maar in die geloof as misteries aanvaar moet word, kan die wonders nié bydra daartoe om die evangelies as geskiedenis ('history') te bewys nie. Trouens, ek is daarvan oortuig dat daar in die hedendaagse evangelienavorsing genoeg getuienis bestaan wat so 'n stelling weerspreek. 4. EVALUASIE In die teologie en die eksegese is dit bekend dat niemand die Bybel nader sonder voorafingenome vooronderstellings nie. Dit geld ook wanneer 'n mens die wonders nader. Dit is daarom niks nuuts wat Brown sê ten opsigte van die verwysingsraamwerk en vooronderstel­ lings van die skeptici teenoor dié van die 'apologete' nie. Tog kan ons met Brown saamstem dat ons altyd die moontlikheid oop moet hou om ons insigte en ervarings uit te brei, wat op sy beurt weer ons verwy­ singsraamwerk sal verbreed. Brown het al die standpunte ten opsigte van wonders chronologies probeer orden. Dit het aan hom 'n handige werksmetode gebied in sy evaluasie van die verskillende standpunte. Dit het egter die nadeel dat 337 dit vir die leser moeilik is om 'n geheelbeeld te vorm. Dit het die verdere nadeel dat sekere teoloë en filosowe geforseerd onder hoof- opskrifte geplaas word, om by die chronologiese patroon in te pas. Die 'Puritanisme' word onder die 'Deisme' geplaas. Ook John Locke, Sa­ muel Clarke, Joseph Butler en ander word onder die 'Age of Deism' gevoeg, terwyl hulle nie deïste was nie. So word die Deense filosoof Sóren Kierkegaard (1813: 55) onder die hoofopskrif 'Continental Skep­ ticism' geplaas, terwyl hy alles behalwe 'n skeptikus ten opsigte van die wonders was. dit vir die leser moeilik is om 'n geheelbeeld te vorm. Dit het die verdere nadeel dat sekere teoloë en filosowe geforseerd onder hoof- opskrifte geplaas word, om by die chronologiese patroon in te pas. Die 'Puritanisme' word onder die 'Deisme' geplaas. Ook John Locke, Sa­ muel Clarke, Joseph Butler en ander word onder die 'Age of Deism' gevoeg, terwyl hulle nie deïste was nie. So word die Deense filosoof Sóren Kierkegaard (1813: 55) onder die hoofopskrif 'Continental Skep­ ticism' geplaas, terwyl hy alles behalwe 'n skeptikus ten opsigte van die wonders was. Die groot waarde van Brown se studie lê in die feit dat dit 'n volle- dige studie is wat al die verskillende standpunte ten opsigte van die wonders probeer orden het. Derhalwe is dit 'n besonder handige na- slaanwerk vir diegene wat hulle wil verdiep in die studie van die wonders. Hiérin lê sy groot waarde, en nie noodwendig in sy bydrae tot die debat oor wonders nie, want Brown bied myns insiens weinig nuwe insigte. 338

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2162/3976

Afrikaans

What is science today? In this essay an attempt is made to answer the question as to what contemporary science is, by looking at science's main task, namely the sistematic methodical search for the truth. In this respect a cognitive model, which issued from radical change in recent science, is explicated; Attention is paid to a plural truth constitution of different sciences as well as to the problem of the existence and validity of different scientific paradigms in one and the same science. The importance as such, as well as the implications of radical reflection on science, is indicated. Wat is wetenskap vandag? AJ Antonites AJ Antonites 1. INLEIDEND Wanneer 'n chemikus besig is met 'n eksperiment om 'n chemiese reaksie te bewerkstellig, of 'n geoloog om die ontwikkeling van 'n bergreeks vas te stel, of 'n historikus die redes vir 'n bepaalde gebeure nagaan, of 'n wysgeer 'n bepaalde denkrigting ondersoek, of 'n teoloog met eksegese van 'n perikoop besig is, of 'n ingenieur die toepassing van 'n natuurwet in sy gebied ondersoek - weet al hierdie wetenskap- likes een ding seker, ondanks die uiteenlopende verskille in die aard van hulle onderskeie wetenskappe, en dit is dat hul besig is om vk^etenskap te beoefen en nie iets anders nie. Hulle is nie besig met sport, kuns of handel dryf nie, maar wetenskap. Almal is toegewyd besig met die oplos van probleme. Almal het wette en besef dat die kriteria van wetenskaplikheid vir hulle geld. Hoe is dit moontlik? Waar kom dit vandaan? Op die chronologiese vraag sal 'n antwoord waarskynlik nie moont­ lik wees nie. Logies gesproke, blyk daar egter iets merkwaardig, naam- lik dat mense onafhanklik van mekaar, sedert eeue gelede, gehoor gee aan die kriteria van wetenskaplikheid. Wysgerig gesproke, sou mens kon sê dat in soverre daar sprake is van menswees, daar 'n wekroep vir hom geld, en dit is om op 'n bepaalde en wel teoretiese manier met sy wêreld om te gaan. Sonder dat hy eksplisiet besin het oor die wekroep van teoretiese waardes, wat objektief daar is, het hy gehoor gegee aan 397 hierdie wekroep. Die uitkoms hiervan is wat ons noem wetenskap. Ons tref wetenskap aan in klassieke Griekeland, die Hellenistiese tyd- perk, Middeleeue, Renaissance, moderne en hedendaagse tydvakke. 'n Mens sou kon vra of ons by die Grieke van wetenskap kan praat. Wat nog te sê wat die Middeleeue betref. Twee sake moet mens toegee. Eerstens is die Middeleeue in vergelyking met die hedendaagse wetenskap darem heel anders: Ons hoor van geen wetenskaplike deur- brake, bevindinge ensovoorts nie. Tweedens is die Middeleeuse wetenskap baie eensydig en hoofsaaklik tot die teologie-wysbegeerte beperk. Tog openbaar die Middeleeuers 'n baie goeie kritiese inge- steldheid - hy probeer streng logies redeneer. Abelardus (1079-1142) stel selfs eksplisiet geformuleerde vereistes waaraan kennis behoort te voldoen. Kom 'n mens by die Grieke dan vind ons dat Aristoteles die grondlegger was van metodes en gebiede wat in die hedendaagse wetenskap nie net gebruik en ontwikkel word nie, maar van kardinale belang is. 1. INLEIDEND 'n Mens sou dus kon aflei dat die mens dit as sinvol beleef om gehoor te gee aan die wekroep van teoretiese waardes wat hom aanspreek. Hoé die mens daaraan gehoor gee, verskil van tyd tot tyd, plek tot plek en wetenskaplike tot wetenskaplike. 2. BETEKENIS VAN RADIKALE (WETENSKAPSFILOSOFIESE) REFLEKSIE In enige wetenskap gebeur dit van tyd tot tyd dat nuwe insigte, teoriee, paradigmas, hipoteses, modelle en werkwyses aan die lig tree. Reeds dit vertel ons iets van wat wetenskap is, naamlik 'n dinamiese gebeure. So vind ons 'n groot deurbraak en omwenteling in die geestesweten- skappe met die koms van die fenomenologies-hemeneutiese werk­ wyses; in die natuurwetenskappe weer die koms van die relatiwiteits- en kwantumteorie; in die teologiese wetenskappe die historiese kritiek en teksimmanente werkwyse. In meeste gevalle, val hierdie verandering en ontwikkeling enersyds nie sommer uit die lug nie en andersyds spruit dit ook nie altyd voort uit 'n blote logiese voortgang van die wetenskap nie (die sg innerUke logika van wetenskaplike vooruitgang). Sodanige veranderings is dik- wels radikaal van aard in 'n bepaalde wetenskap en is die deurwerking van sulke veranderings in 'n wetenskap dikwels ingrypend van aard. Daar kan meer as een rede hiervoor wees. Ons wil egter die volgende twee opmerkings maak. 398 Eerstens val dit op dat veranderinge in 'n wetenskap wat nie opper- vlakkig van aard is nie, dit wil sê min of meer radikaal, gewoonlik tot radikale en dus wysgerige refleksie lei. Wetenskaplikes begin om radi- kale vrae te vra cor die omvang, geldigheid, trefsekerheid en gronde ('radikaal' impliseer dat dit 'n wetenskap tot in sy grond raak) van hul vakke. Nuwe verwikkelinge word wysgerig geïnterpreteer. 'n Goeie voorbeeld by die natuurwetenskappe is die opkoms van die kwantum- teorie en die onsekerheidsprinsipe by die mikro-fisika. Heisenberg, die formuleerder van die onsekerheidsprinsipe, die atoomfisikus, Niels Bohr en CF von Weiszacker het almal intensiewe wetenskapsfilosofiese re­ fleksie en arbeid verrig. Die gevolg hiervan vir die wetenskapsfilosofie en terugwerkend weer op die wetenskappe, was tydig. Ons dink byvoor- beeld aan Niels Bohr se komplementariteitsprinsipe wat die weten- skaplike wêreldbeeld van perspektiwiteit (wat in die natuur- sowel as geesteswetenskappe vandag aanvaar word) mede help vorm het. Die omwenteling van die Newtonse tot die Einsteinse benadering in die fisika, beïnvloed die fisikus-filosoof Thomas Kuhn se paradigma-filo- sofie. Die nawerking hiervan word vandag nog gevind in die weten­ skapsfilosofie en talle vakwetenskappe. Die debat wat in wetenskapsfi­ losofiese kringe hierop gevolg het, gaan nog voort. Tweedens gebeur dit van tyd tot tyd dat die omgekeerde ontwikke- ling plaasvind. Dit beteken dat ingrypende wysgerige refleksie, insigte en omwentehnge lei tot betekenisvolle veranderinge in baie vak­ wetenskappe. 2. BETEKENIS VAN RADIKALE (WETENSKAPSFILOSOFIESE) REFLEKSIE Ten opsigte van die geesteswetenskappe is dit meer direk en ten opsigte van die natuurwetenskappe meer indirek. So het die filosofie van Ernst Mach vir Einstein in die ontwikkeling van sy denke beinvloed. Oneindig groter as Mach is die betekenis van die wiskundige-filosoof Rene Descartes (1596-1650). Descartes se filosofie rondom die res extensa en res cogitans word uiteindelik die wêreldbeeld waarmee die natuurwetenskappe gewerk het en wat hulle veronderstel het dwarsdeur die modeme tyd en vandag nog in die veld is. Hierdie wêreldbeeld behels die Cartesiaanse dualisme (Cartesiaans van Des­ cartes). Die wysgerige besinning van Heisenberg en Bohr het hierdie wêreldbeeld mede help verander. In die geesteswetenskappe het Husserl, Heidegger en Scheler 'n ingrypende wending in die filosofie gebring, bekend as die fenomeno- logie. Husserl het geen spesifieke vakwetenskaphke tegnieke uitge- werk nie, maar 'n basiese wysgerige benadering en werkwyse daarge- stel. Dit het deurgesuur na talle geesteswetenskappe soos die geskiede- nis, psigologie, sosiologie en opvoedkunde. Hierdie wetenskappe het 399 elkeen op sy eie manier en vanuit sy eie perspektief 'n vakwetenskap- like metode daarvan gemaak en ook aansluitende tegnieke ontwikkel. 'n Mens sou dus hierdie radikale refleksie as een van die redes noem vir omwentelinge en veranderinge in 'n vakwetenskap. elkeen op sy eie manier en vanuit sy eie perspektief 'n vakwetenskap- like metode daarvan gemaak en ook aansluitende tegnieke ontwikkel. 'n Mens sou dus hierdie radikale refleksie as een van die redes noem vir omwentelinge en veranderinge in 'n vakwetenskap. Hierdie veranderinge laat ons die vraag vra: Kom die wetenskap dan nie by die waarheid uit nie? Het dit nie gearriveer nie? Kan dit arri- veer? Dit roep die belangrike kwessie van die waarheid op. Die vraag, 'wat is wetenskap?', impliseer juis die waarheidsvraag. Die 'wete' van wetenskap dui op kennis. (Vgl die wissen in die Duitse Wissenschaft.) Praat jy van kennis, praat jy van waarheid. Die wetenskap wil die waarheid ken. 3. WAARHEID EN OBJEKTIWITEIT BY DIE WETENSKAP: EEN WAARHEID OF VELE? Ons sal dikwels kry dat mense buite die wetenskap tot 'n ware insig kom. Hulle praat dan die waarheid. Menigmaal het 'n boer al gesê dat koolstof goed is vir beeste wat siek is as gevolg van tulpe wat hul geëet het. Dit blyk korrek te wees. Die boer het dit nie wetenskaplik vasgestel nie, maar hy praat die waarheid. Ons vind dat sekere Griekse gedigte menslike gevoelens en emosies baie waar beskryf, asook wat die ge- bruik van slawe te Mycenae betref. Ook dit is nie 'n geesteswetenskap- like insig nie. Dis nogtans waar. Hoekom sou waarheid dan juis so prominent figureer by die vraag na wat die wetenskap is? Anders as by die boer of die digter gaan dit in die wetenskap nie net by uitnemendheid om die waarheid nie, maar dit gaan om 'n meto- diese oopdek of soeke na waarheid. Anders as die digter of boer wat geen sodanige rekenskap gee of hoef te gee nie, want dit gaan vir hulle om 'n heel ander omgang met hul wêreld, moet die wetenskaplike kan rekenskap gee van sy meta hodos, van die weg waarlangs hy geloop het om by hierdie insig te kom. Hodos dui op die pad of weg. Meta sê dat om by 'n bepaalde doel uit te kom, jy 'n geskikte en nie onvanpaste pad moet loop nie. Die wetenskap is 'n gesistimatiseerde metodiese manier om by die waarheid uit te kom. Die waarheid? Sou ons van die waarheid as een waarheid kan praat? Hike wetenskap ondersoek 'n bepaalde deel van die werklikheid, elkeen het te doen met 'n synde van die syn. Dis wat die begrip 'vak' by vakwetenskap wil sê, naamlik dat elke vak­ wetenskap met 'n vakkie of deeltjie van die wêreld te doen het. Ons het 400 met een en dieselfde wêreld te doen. Impliseer dit nie ook sy korrelaat, naamlik een waarheid nie? In die Cartesiaans-georiënteerde natuurwetenskaplike denke, veral in sy sterkste uitloper, naamlik die positivisme, wat sedert die dertiger- jare 'n opbloei beleef het, geld dat die werklikheid een groot synstotali- teit is. Laasgenoemde is 'n op-sigself-staande-wêreld. In terme van die Cartesiaanse dualisme staan daar teenoor hierdie objektivistiese wê- reld 'n suiwere bewussyn (van die wetenskaplike) wat hierdie wêreld op 'n objektiev^e wyse ken soos wat hy in homself is. 3. WAARHEID EN OBJEKTIWITEIT BY DIE WETENSKAP: EEN WAARHEID OF VELE? (Kuhn en Feyerabend is albei natuurv^etenskaplike filosow^e.) Alleen radikale deurdenking, soos wat onder andere in genoemde reak- sie plaasgevind het, sou 'n beter kognitiev^e model tot gevolg kon hê. Naas die bogenoemde omwenteling in natuurwetenskaplike kringe in die huidige periode, vind daar ook in dieselfde tydvak 'n ander radi­ kale deurdenking plaas en wel by die wysbegeerte. Wat merkwaardig is, is dat hierdie tv^ee omwentelinge heeltemal onafhanklik van mekaar plaasgevind het, maar dat die uitkoms daarvan 'n kognitiewe model vir die wetenskap v^as, asook 'n nuwe v^etenskaplike wêreldbeeld, v^at groot ooreenkoms met mekaar vertoon. Ten opsigte van die natuurwetenskappe is dit eintlik tv^^ee omwrentelinge: Eerstens is dit die revolusionêre verandering en refleksie van die kwantum-teorie, onsekerheidsprinsipe en relatiwiteitsteorie. Tweedens behels Popper, Kuhn, Lakatos, Feyerabend en Toulmin se anti-induktivsristiese en anti- positiw^istiese konstruksies 'n omv^enteling in natuurwetenskaplike denke. By die wysbegeerte is dit die fenomenologies-hermeneutiese omwenteling. waarheidsvisie gehad het, het die pendulum na die ander uiterste beweeg, naamlik dié van selfs radikale skeptisisme. Ons dink aan die 'anargie'-model van Feyerabend in die hedendaagse tyd, asook die minder radikaal-skeptiese, maar wel relativ^^istiese denke by Thomas Kuhn. (Kuhn en Feyerabend is albei natuurv^etenskaplike filosow^e.) Alleen radikale deurdenking, soos wat onder andere in genoemde reak- sie plaasgevind het, sou 'n beter kognitiev^e model tot gevolg kon hê. Naas die bogenoemde omwenteling in natuurwetenskaplike kringe in die huidige periode, vind daar ook in dieselfde tydvak 'n ander radi­ kale deurdenking plaas en wel by die wysbegeerte. Wat merkwaardig is, is dat hierdie tv^ee omwentelinge heeltemal onafhanklik van mekaar plaasgevind het, maar dat die uitkoms daarvan 'n kognitiewe model vir die wetenskap v^as, asook 'n nuwe v^etenskaplike wêreldbeeld, v^at groot ooreenkoms met mekaar vertoon. Ten opsigte van die natuurwetenskappe is dit eintlik tv^^ee omwrentelinge: Eerstens is dit die revolusionêre verandering en refleksie van die kwantum-teorie, onsekerheidsprinsipe en relatiwiteitsteorie. Tweedens behels Popper, Kuhn, Lakatos, Feyerabend en Toulmin se anti-induktivsristiese en anti- positiw^istiese konstruksies 'n omv^enteling in natuurwetenskaplike denke. By die wysbegeerte is dit die fenomenologies-hermeneutiese omwenteling. Die nuwe kognitiewe model het die oue verbygegaan. Die verbygaan is egter logics en nie chronologies nie, aangesien die ou model nog in die veld is. Die afgelope twee jaar is pogings aangewend tot 'n meer gesofistikeerde uitwerk van die ou model. So kan ons die poging noem van onder andere Solomon. 3. WAARHEID EN OBJEKTIWITEIT BY DIE WETENSKAP: EEN WAARHEID OF VELE? Laasgenoemde het belangrike kenteoretiese implikasies: Dit beteken dat as jy die wêreld kan ken soos wat hy in sigself is, dan besit hy (die wêreld) 'n rasionaliteit wat volledig deursigtig is en so geken kan word; dit bete­ ken dat kennis daarvan neerkom op 'n weerspieëling van so 'n volkome verklaarbare wêreld. As dit 'n weerspieëling behels, beteken dit weer dat jou kennis ook die waarheid oor die wêreld is - al wat verder kan gebeur, is dat daar 'n kontinue, kumulatiewe vermeerdering van ken­ nis kan wees. Dié kumulatiewe waarheidsvisie is tot vandag die sie- ning van die logiese empirisme en logiese positivisme. Nuwe teorieë omvat volgens hierdie rigtings ouer teorieë. Wat as waarheid bevind word, is die waarheid, omdat dit induktivisties-empiristies verifieer- baar en gerugsteun is. Hoewel daar verskillende wetenskappe is, geld dit dat hulle almal saam één objektiewe sintese vorm, waar mens dan één objektiewe waarheid het. Die kriteria wat objektiwiteit bepaal, het die empirisme en kwantitatiewe as inhoud. Wat nie empiristies-kwan- titatief is nie, is nie objektief nie. In werklikheid kom dit neer op een enkele wetenskap wat met één enkele metode op 'n volkome rasionele manier te ken is: Één objektivistiese wêreld wat ooplê en in één enkele wetenskap objektief te ken is. Dit impliseer 'n metodemonisme en wel dié van die fisika en chemie of liewers 'n bepaalde (positivistiese) benadering daarvan. Ook die geesteswetenskappe word 'n sosio-fisika. As ons praat van 'n suiwer bewussyn wat 'n objektivistiese wêreld kan weerspieël, dan volg dit dat die subjek- en objek-pool geskei is, elkeen onafhanklik op sigself (kenteoretiese dualisme). Dit volg ook dat die mens, met ander woorde subjektiwiteit, geelimineer is uit die wêreld, want die wêreld is mos 'objektief' daar. Die menslike wetenskap as subjek is min of meer 'n passiewe toeskouer van die wêreld. Hoogstens registreer en akkumuleer hy feite. Hierdie kognitiewe model van die wetenskap het die wetenskap grootliks aan bande gelê, verarm en tot reaksie gelei in die vorm van skeptisisme. Waar die eensydige kognitiewe model 'n te dogmatistiese 401 waarheidsvisie gehad het, het die pendulum na die ander uiterste beweeg, naamlik dié van selfs radikale skeptisisme. Ons dink aan die 'anargie'-model van Feyerabend in die hedendaagse tyd, asook die minder radikaal-skeptiese, maar wel relativ^^istiese denke by Thomas Kuhn. 3. WAARHEID EN OBJEKTIWITEIT BY DIE WETENSKAP: EEN WAARHEID OF VELE? Een van die belangrikste insigte van die nuwe kognitiewe model is dat wetenskappe nie met een wêreld te doen het nie, maar met vele wêrelde omdat die mens veelsydig gesitueerd is. Die wetenskap word gevoed en sal steeds gevoed word deur 'n oorspronklike situasie, waar die mens nie passief teenoor gegewe reële objekte staan nie, maar in 'n aksie van singewing. Oorspronklik is die menslike subjek dus primer geen passiewe 'innemer' van louter waamemings of gegewens nie - elke waameming geskied vanuit 'n bepaalde standpunt en onder 'n bepaalde gesigspunt of konteks wat te doen het met elke mens se unieke konkrete gesitueerdheid. Maar dit kleur elke waameming. Daar is sprake van perspektiwiteit. Te midde van die perspektiwiteit, is daar tussen subjek en objek 'n dialektiese verhouding waar sowel subjek- as objek-pool mede-betrokke is. In hierdie ontmoeting tussen mens en wêreld, bloei sin op. As dit so is, dan beteken dit heel konkreet dat te 402 midde van 'n gemeenskaplike leefwêreld, daar vele wêrelde is. So is daar vir elke mens sy eie wêreld wat vir horn oorspronklik is. Maar omdat elkeen in sy eie wêreld veelsydig gesitueerd is, is daar ook by elkeen veelheid van sin. Die wetenskap is nou (volgens die nuw^e kognitiewe model) 'n be- sondere vergestalting van bogenoemde. As dit so is, dan is wetenskap- like kennis 'n besondere ontmoeting met jou v^êreld, waarin die gel- digheid van teoretiese v^aardes meespreek en wetenskaplike sin op- bloei. Gevolglik bloei besondere sinvelde op en dit word die veld van wetenskaplike ondersoek. In die lig van wat ons tot dusver gesê het, beteken dit dat die wetenskaplik-teoretiese ontmoeting met die wêreld eweneens 'n veelsydige gestalte gaan openbaar. Anders gesê: Die sin­ velde wat na vore tree, word getematiseer (tot tema gemaak, dus tot objeksgebied gemaak). Hierdie tematisering geskied dan in baie ver- skillende vorme sodat daar soveel wetenskappe gaan wees as wat daar wyses is waarop die dinge (objekte) hulle in verskillende tematiserings laat konstitueer. In hierdie dialoog of ontmoeting waarby die subjek nie meer passief net feite registreer nie, maar tesame met die objek ak- tief is, word 'n bepaalde vakwetenskaplik-tematiese veld afgebaken. Ons kan sê dit word 'uitgehaal' of geabstraheer uit sy heel oorspronk- like veld. Dit beteken dat 'n bepaalde aspek van 'n saak belig word. 3. WAARHEID EN OBJEKTIWITEIT BY DIE WETENSKAP: EEN WAARHEID OF VELE? Volgens hierdie kenmodel het ons dus nie meer met 'n objektiwistiese wêreld met sy objekte te doen nie, maar 'objektief' lê by sowel objek as subjek; meer presies: in die dialoogrelasie tussen die subjek- en objek- pool. So 'n afgebakende sinveld van 'n bepaalde wetenskap, kan alleen ontsluit word deur 'n wetenskaplike metode, tegnieke, werkwyse, be- gripsapparatuur en taal wat korrelatief tot die objek is. Subjek en objek is nie meer twee op sigself algeheel onafhanklike wêrelde nie. Subjek-pool en objek-pool bly steeds belangrik, want anders kan die kenrelasie oorswaai na 'n subjektivisme. Nou is die wêreld deurtrek met subjektiwiteit en andersom. Kennis van die wê- reld is kennis van 'n menslike wêreld en die kennende subjek is wê- reld-gesitueerd. Sprake van 'n één wêreld is daar nie meer nie. Die korrelaat hiervan is dat die kennis van die verskillende wetenskappe nie 'n homogene eenheid vorm nie. Om te praat van 'n sintese van al hierdie kennis is nie moontlik nie, want daar is nie meer één waarheid nie. In elke wetenskaplike singebied geld waarheid onder voorwaardes wat konstituerend van daardie vakgebied is. Elke wetenskap het sy eie wêreld. Vir byvoorbeeld die eksegeties-teologiese wetenskappe geld die wêreld van die teks. Teologie is geen herhaling van die teks nie 403 (geen blote weerspieëling nie), maar ook hier is daar dialoog en ont- moeting tussen subjek en objek. Hier is die subjek in die laaste in- stansie God. Waarheid is relasionele waarheid. Ook hier is waarhei’d nie buite die mens moontlik nie (kyk Velthuysen 1985). Die nuwe kognitiewe model word verder gekenmerk deur die klem op probleemstelling en probleemformulering. Die hedendaagse wetenskap het 'n probleemgerigte houding. Uiteraard speel die subjek- pool hier 'n meer belangrike rol. HG Gadamer wys in sy opstel 'Practi­ cal philosophy as a model of the human sciences' daarop dat 'n histo- riese feit in die hedendaagse wetenskap van die geskiedenis nie iets is wat bloot werklik gebeur het nie, maar iets wat werklik gebeur het op so 'n manier dat dit besondere betekenis het vir 'n historiese vraag. In die geskiedeniswetenskap (en so ook ander geesteswetenskappe) gaan dit ook nie om 'n samebondeling van feitlike gegewens nie. Die doel is selfs nie eens die gegewens nie. Dit is slegs middele tot 'n doel, naam- lik die konstruksie van leefwêrelde en menslike handelinge (kyk Dreyer 1974). 3. WAARHEID EN OBJEKTIWITEIT BY DIE WETENSKAP: EEN WAARHEID OF VELE? Hier is wetenskaplike kennis geen hiaatlose kontinui'teit nie - daar is diskontinuiteite, hiate en onsekerhede. Probleemformule­ ring is aan die orde van die dag. Ons vind verskillende soorte weten­ skaplike verklarings, ook binne een en dieselfde wetenskap, omdat ons verskillende soorte vrae vra. Verskillende teorieë is 'n gevolg hiervan wat weer tot verdere probleemstelling lei. Dat probleemstelling soos pas genoem, die rol van die subjek beklemtoon en ons derhalwe by die wetenskap nie meer die objektivisme het waar die objek-pool hoof- saaklik alleen praat en die wetenskap objek-bepaald is nie, het ons in die hedendaagse wetenskap die situasie waar ons vind dat uiteenlo- pend verskillende wetenskappe dieselfde objek ondersoek. Dis die­ selfde objek, maar verskillende vrae word daaroor gevra; verskillende aspekte van die objek word uitgelig. So byvoorbeeld kry ons dat spier- weefsel deur verskillende wetenskappe tot objek in hul onderskeie sinvelde gekonstitueer word. Spierweefsel word onder meer ondersoek deur elektrofisiologie, biochemie en termodinamika. Die groter voor- rang van subjektiwiteit in die wetenskap-kenteoretiese relasie, word ook treffend geillustreer in die atoomfisika: Die ontdekkings van Ru­ therford en Thompson was nie die uitkoms van eksperimenteel-empi- riese toetsing ('objektiewe'-data) nie, maar vanweë subjektief-teore- tiese konstruksies en kategorieë. Einstein se relatiwiteitsteorie vervang dié van Newton ook nie as gevolg van die 'objektief-waargenome feite' nie, maar is 'n primêr teoretiese konstruksie. Dit staan gevolglik be- kend as 'n 'hoë-vlak'-teorie Dis probleme wat die mens beweeg om 404 aandag aan sake in 'n area te gee. Navorsing ontstaan as iets problema- ties oor sake in 'n area ontstaan. Langs heel ander weë as die fenomenologie het die natuurweten- skappe die afgelope dekades tot baie soortgelyke resultate met betrek- king tot die nuwe kognitiewe model gekom. In die mikrofisika is tot die insig gekom dat partikels nie meer as objektief-vasstaande objekte geken kan word nie (die kwantum-teorie en onsekerheidsprinsipe). Werner von Heisenberg en ook Niels Bohr sê dat die wetenskaplike subjek nie meer 'n passiewe registreerder van objektivistiese feite is nie, maar 'n medespeler. Die wetenskaplike ontdek in die wêreld wat hy ondersoek niemand anders as homself nie! Dis nie meer louter weergawe of weerspieeling nie, maar-'n-deur-die-mens-ondervraagde- natuur. By Popper verkry teorie voorrang bo die empiriese: Daar is geen louter onafhanklike empiriese feite nie, maar feite is altyd en alreeds geinterpreteerde (deur teorie as 'n subjektief-menslike skep- ping) feite. Daar is geen bruta facta in die natuurwetenskappe nie. 3. WAARHEID EN OBJEKTIWITEIT BY DIE WETENSKAP: EEN WAARHEID OF VELE? Teorie en empirie is wisselwerkend tot mekaar verbind en is nooit los te maak nie. Die positivistiese verifikasie-kriterium asook indukti- visme word afgewys. 4. PERSPEKTIWITEIT VAN WAARHEID EN HERMENEUTIESE DIMENSIE Ons het reeds gesien dat 'n bepaalde vakwetenskap self 'n perspektief op die werklikheid met sy eie sinveld het. As al hierdie dinge nou so is, dan is dit logies dat binne een en dieselfde wetenskap die veelheid van menslike konkrete gesitueerdheid ook tot uiting gaan kom. Daar is nie net 'n rykdom van verskeie wetenskappe nie, maar binne dieselfde wetenskap eweneens 'n verskeidenheid van perspektiewe op dieselfde saak. Die begrip perspektief (van Latyns perspicere = om deur te sien, aandagtig te kyk, ondersoek, verken) sê dat geen mens bloot waameem nie, maar op 'n besondere manier, by 'n besondere situasie vir 'n besondere doel. Niels Bohr se komplementariteitsgedagte lui dat geen enkele wetenskaplike beeld van die wêreld die werklikheid in al sy fasette kan omvat nie. 'n Pluraliteit van beelde of perspektiewe is onvermydelik en selfs nodig. In feite kry ons binne die natuur-, geestes- en teologiese wetenskappe verskillende perspektiewe in die vorm van paradigmas, teorieë en ander kontekste. In die natuurwetenskappe is daar onder andere die Newtonse, Einsteinse en kwantum-paradigmas. In die 405 geesteswetenskappe is daar die Hempeliaanse, fenomenologiese en funksionalistiese perspektiewe; in die teologies-eksegetiese weten- skappe die historiese kritiek en teksimmanente teoriee. Hierdie para- digmas of teorieë ('n teorie is 'n raamwerk van verklaring of interpreta- sie en nie iets voorlopigs soos dikwels populêr gemeen word nie) is kontekste of perspektiewe. Ons vind dan dat sake binne die weten- skaplike dialoogsituasie vanuit 'n perspektief verskillend gesien kan word. Hier kom 'n hermeneutiese dimensie ter sprake. Gadamer stel tereg dat 'n feit alleen 'n feit is met betrekking tot betekenisvolheid: Dis nie die feit nie, maar die konteks wat die betekenis van 'n feit definieer. Feit het betekenis vir 'n bepaalde wetenskaplike vraag wat weer moontlik word vanweë 'n bepaalde teorie. Hierdie hermeneutiese dimensie is nie net beperk tot die geesteswetenskappe nie. Dis nie so dat natuurwetenskappe te doen het met eksperimentele feite, terwyl die geesteswetenskappe te doen het met geinterpreteerde feite nie. Die hermeneutiese dimensie geld ook in die hedendaagse natuurwetenskappe: Hier is dit eweneens die konteks wat iets betekenisvol maak. Dis nie die blote vermeerdering en uit- breiding van eksperimentele data wat vooruitgang konstitueer nie, maar juis die hermeneutiese dimensie! Dis die probleem, die vraag, wat 'feite' konsitueer (kyk Dreyer 1974). So byvoorbeeld gee die Ptolemaise en Newtonse teorieë dikwels aanleiding tot verskillende indelings van dieselfde objekte. 4. PERSPEKTIWITEIT VAN WAARHEID EN HERMENEUTIESE DIMENSIE Vanuit die een teorie se dimensie is sekere sake relevant en soms van kardinale belang, terwyl dit in die ander teorie nie juis van belang is nie en soms heeltemal irrelevant. In die Newtonse meganiese teorie is ruimte en tyd twee verskillende kriteria, maar nie in die relatiwiteitsteorie nie. 'n Betreklik onlangse voorbeeld illustreer hoedat twee verskillende teorieë in dieselfde wetenskap aanleiding gee tot verskillende probleemstel- lings en dan weer tot die verskynsel dat daar glad nie 'n probleem ervaar word nie. By die wetenskap van die astronomie het Australiese sterrekundiges waarnemings gemaak van die verafgeleë ster Quasar 3 C 273. Radio-teleskope het aangedui dat 'n bondel van materie wegbe- weeg het vanaf die hoofliggaam van die Quasar. Waarnemings is ge­ maak tydens 'n periode van drie jaar. Dit het geblyk dat die bondel omtrent 25 ligjare in die periode beweeg het, wat beteken dat die materie se snelheid die snelheid van lig aansienlik moes oorskry het. Volgens die ouer Newtonse teorie se interpretasie van bogenoemde waarnemings, is daar geen probleem hiermee rfie. Vanuit die perspek­ tief van die jongere relatiwiteitsteorie is hierdie waarneming 'n enorme 406 probleem - tewens die waamemings kan nie wees nie. Dis nie ver- onderstel om voor te kom nie, want volgens die relatiwiteitsteorie kan niks vinniger beweeg as die snelheid van lig nie (kyk Brown 1977). Die belangrikheid van die hermeneutiese dimensie blyk ook daarin dat die oplossing van die meningsverskil tussen die twee teorieë, nie geleë is in 'n verdere noukeurige ondersoek van die data of feite nie. Bruta facta sou nie die probleem oplos nie. In die teologies-eksegetiese wetenskappe vind ons dat daar gekom is tot die insig dat daar in die evangelies teenstrydige vertellinge is ten opsigte van die detail oor ruimte of tyd met betrekking tot 'n bepaalde gebeure. Lukas en Matteus byvoorbeeld se vertel van dieselfde aange- leentheid weerspreek mekaar dikwels. Volgens 'n ouer teologiese teorie is die teenstrydighede 'n probleem. Vir jonger teologiese teorieë is dieselfde saak nie veel van 'n probleem nie. Weer eens is dit die hermeneutiese dimensies van die paradigma - perspektief wat pro- bleemstelling bepaal en nie bruta facta nie. Elke perspektief het sy eie veronderstellings, basiese kategoriee en interpretasies. Die historikus-filosoof RG Collingwood het reeds in die laat dertiger- jare gevra by watter geleenthede, en deur watter gebeure word een stel fundamentele konsepte of konstellasies van absolute veronderstellings deur 'n ander vervang? BROWN, HI 1977. A functional analysis of scientific theories. Zeitschrift fur Allgemeine Wissenschaftstheorie 8. 4. PERSPEKTIWITEIT VAN WAARHEID EN HERMENEUTIESE DIMENSIE Hierop antwoord die fisikus-filosoof TS Kuhn in 1962 met sy The structure of scientific revolutions (kyk Toulmin 1972). Kuhn meen dat verskillende paradigmas mekaar opvolg in die tyd, dat die breuk en verskil tussen twee paradigmas so fundamenteel diskon- tinu is, dat kommunikasie tussen die twee buite die kwessie is, omdat elkeen in verskillende wêrelde leef, byvoorbeeld die Newtonse en Einsteinse teorieë. Toulmin, weer, meen dat die diskontinuiteit nie so revolusionêr-fundamenteel is nie. Veel eerder lyk dit of ons die bestaan van 'n veelheid van paradig­ mas, teoriee, perspektiewe binne dieselfde wetenskap moet sien as voortspruitend uit wat ons vantevore oor tematisering, dialoog en gesi- tueerdheid gesê het. Dit is omdat ons mense is. Aan die een kant het die positivistiese wêreldbeeld van één wêreld, één waarheid, één wetenskap prinsipieel en in feite verbygegaan. Aan die ander kant weer beteken dit egter nie dat verskillende perspektiewe en verskil­ lende wetenskappe in 'n monadiese eensaamheidswêreld leef nie. We- tenskaplike gesprek, kritiek, kruisbestuiwing en korreksie is nie net wenslik nie, maar selfs noodsaaklik omdat geen perspektief gearriveer het nie. Geen mens, geen wetenskaplike gaan die waarheid finaal inpalm nie. Perspektiewe is aanvullend tot mekaar. Dit beteken nie dat 407 'n sintese as mikpunt gestel moet word nie, want dan val ons weer terug op die positivistiese waarheidsideaal. Martin (1965) het gelyk wanneer hy sê dat daar in 'n wetenskap kontradiksie is, maar nie alles is en kan kontradiksies wees nie. Ons kan dit so formuleer: Algehele eenstemmigheid in alles is sinneloos; algehele verskil in alles is ewe sinneloos. 'n sintese as mikpunt gestel moet word nie, want dan val ons weer terug op die positivistiese waarheidsideaal. Martin (1965) het gelyk wanneer hy sê dat daar in 'n wetenskap kontradiksie is, maar nie alles is en kan kontradiksies wees nie. Ons kan dit so formuleer: Algehele eenstemmigheid in alles is sinneloos; algehele verskil in alles is ewe sinneloos. Juis hierin is die dinamo van die dinamiek van die wetenskap geleë. MARTIN, G 1965. Allgemeine Metaphysik: Ihre Probleme und ihre Methode. Berlin; De Gruyter. TOULMIN S 1972 Human understanding Volume I: General introduction and Part I Oxford: TOULMIN, S 1972. Human understanding, Volume I: General introduction and Part I. Oxford: Clarendon Press. VELTHUYSEN, GC 1985. Die betekenis van die relasionele waarheidsbegrip vir die Skrifbeskouing. HTS 4 1 ,1 0 8 -1 1 3 . BROWN, HI 1977. A functional analysis of scientific theories. Zeitschrift fur Allgemeine Wissenschaftstheorie 8. DREYER, PS 1974. Inleiding tot die filosofie van die geskiedenis. Kaapstad: HAUM. MARTIN, G 1965. Allgemeine Metaphysik: Ihre Probleme und ihre Methode. Berlin; De Gruyter. TOULMIN, S 1972. Human understanding, Volume I: General introduction and Part I. Oxford: Clarendon Press. VELTHUYSEN, GC 1985. Die betekenis van die relasionele waarheidsbegrip vir die Skrifbeskouing. HTS 4 1 ,1 0 8 -1 1 3 . f R, PS 1974. Inleiding tot die filosofie van die geskiedenis. Kaapstad: HAUM. Gruyter. TOULMIN, S 1972. Human understanding, Volume I: General introduction and Part I. Oxford: Clarendon Press. VELTHUYSEN, GC 1985. Die betekenis van die relasionele waarheidsbegrip vir die Literatuurverwysings 408

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2169/3983

Afrikaans

1 Rede by geleentheid van die jaaropening van die Hervormde Teologiese Kollege, Fakulteit Teologie, Universiteit van Pretoria, op 30 Januarie 2007. Abstract Marriage in the first-century Mediterranean world (III): Jesus and marriage This article is the third in a three-part series that aims to stimulate the hermeneutical debate in the church regarding marriage as Biblical institution. In the first article attention was given to the relevant cultural scripts that are necessary to understand the institution of marriage in the time of Jesus. In the second article a description of what marriage, betrothal, adultery, divorce and remarriage in the first-century Mediterranean world entailed was given. In this article Jesus’ point of view on marriage is investigated. The conclusion reached is that Jesus’ stance towards marriage was negative. This, however, does not mean that Jesus had nothing to say as far as marriage as institution in a postmodern society is concerned. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) hermeneuties opereer met “’n kanon in die kanon”? Of is dit die gevolg van die insig dat kultuur en kanon, of dan, kultuur en evangelie, nie met mekaar verwar of vermeng moet word nie? Wallace (2006:84) maak in hierdie verband die volgende opmerking: “[T]he burden of discerning the truth of the Bible can only be handled – as Luther always insisted … – by readers who self-consciously take a particular interpretive stance towards the Bible in the light of their own ‘working canon’ or ‘hermeneutical template’”(Wallace 2006:84). In wat volg dien die volgende as “working canon”, of dan, “hermeneutical template”: in ’n poging om nie etnosentristies of anakronisties met die Bybelse teks om te gaan nie, word erns met ’n kultuur-kritiese lees van die ter sake tekste gemaak. Meer spesifiek word ’n sosiaalwetenskaplike lees van die teks ingespan in ’n poging om tussen dit wat kontingent (kultuur) en noodwendig (evangelie) in die teks is, te onderskei. In die tweede plek word die teks bewustelik hermeneuties benader, nie met ’n “kanon in die kanon” nie, maar met ’n “kanon agter die kanon” (kyk Marxsen 1986:284; Van Aarde 2001b:148:171), dit wil sê, die verkondigende Jesus (historiese Jesus), of dan die Jesus-saak. Wat die inhoudelike van die Jesus-saak betref, word aanvaar dat die vroeë Jesus-beweging in beginsel anti-hiërargies, nie-seksisties en inklusief van karakter was. Derdens word hermeneuties van die oortuiging uitgegaan dat wat ons in die Evangelies (en Paulus) vind, soms (en miskien dikwels) ’n vervreemding van die Jesus-saak is. Bogenoemde twee voorbeelde in Paulus se brief aan die Korintiërs is ’n goeie voorbeeld hiervan. Wat die Evangelies betref, is die saak van vervreemding van die verkondiging van die verkondigende Jesus miskien ’n bietjie meer ingewikkeld: nie alleen is outentieke Jesus-woorde deur die proses van mondelinge oorlewering op verskeie wyses aangepas ten dienste van die vroeë Jesus-beweging nie, maar ook is dit wat Jesus gesê het deur elke evangelis redaksioneel in die vorm van ’n vertelling neergepen in terme van ’n eie en spesifieke konteks (kyk o a Funk, Hoover & The Jesus Seminar 1993:19-34). In kort kom dit daarop neer dat Jesus se uitsprake oor die huwelik, egbreuk, egskeiding en hertrou in Q 16:18 (Luk 16:18 en Matt 5:31-32), Markus 10:2-12 en parallel (Matt 19:3-12) nie maar net as “the plain sense of Scripture” beskou kan word nie. 1. INLEIDING 1 Korintiërs 11:13 stel dat dit onbetaamlik vir ’n vrou is om sonder iets op haar kop in die erediens tot God te bid. Met enkele uitsonderings na, dra hierdie opdrag van Paulus vandag weinig gewig. 1 Korintiërs 14:34 stel verder dat vrouens nie toegelaat word om in die erediens te praat nie. Tog legitimeer die Kerk vandag vroue in die ampte, ook in die amp van predikant. Om die waarheid te sê, elke Sondag in die erediens luister vroue sonder enige vorm van hoofbedekking na die verkondiging van die evangelie, en die stem wat die evangelieboodskap dra is dikwels die van ’n vrou. Is die rede vir hierdie “gemaklike” opsy skuif van bogenoemde twee uitsprake van Paulus die gevolg van ’n interpretasie van die Bybel wat HTS 63(2) 2007 481 Ernest van Eck Die struktuur van die onderhawige rede is soos volg: na ’n kort beskrywing van die beskouing van die huwelik die eerste-eeuse Mediterreense wêreld, word daar gepoog om die outentieke Jesus-logia ten opsigte van die huwelik te identifiseer. Vervolgens word ’n kort beskrywing van die mees resente navorsing oor Jesus se beskouing van die huwelik aangebied, waarna die tese dat Jesus se beskouing van die huwelik nie losgemaak kan word van sy beskouing van die familie nie, beredeneer word. Ten slotte word Jesus se beskouing van die huwelik, as resultaat van bogenoemde studie, aangebied. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Alleen ’n etnosentristiese lees, en ’n gepaardgaande vermenging van kultuur en evangelie kan die gevolg van sodanige hermeneutiese ingesteldheid wees. In die onderhawige rede word daarom gepoog om, in soverre dit moontlik is, die outentieke Jesus-logia ten opsigte van die huwelik te identifiseer en as basis te gebruik om Jesus se beskouing van die huwelik daar te stel. HTS 63(2) 2007 482 2.1 Die huwelik in die tyd van Jesus y Die huwelik in die tyd van Jesus het soos volg daaruit gesien (kyk Van Eck 2007a:81-101; 2007b:103-128): Die huwelik tussen twee individue was ’n reëling tussen twee families. Die uitoefening van die keuse van huwelikmaats deur die betrokke man en vrou het dus nie bestaan nie. Bepaalde magsbelange het ten grondslag van die huwelik gelê (bv polities of ekonomies). Die huwelik was patriargaal, patrilokaal, hiërargies, poligamies en endogamies van aard. Laasgenoemde het verband gehou met die defensiewe huwelikstrategie wat tipies was van die tweede tempeltydperk (en dus ook van die eerste-eeuse Mediterreense wêreld en die Nuwe Testament). Seksuele kontak was uitsluitlik gerig op prokreasie, en dogters gebore uit ’n huwelik was belangrike (onderhandelings)middele waarmee magsbelange gedien is. Man en vrou het in duidelik sosiaal afgebakende ruimtes beweeg wat net soms oorvleuel het. Persoonlike kontak was dus min. Die eerste- eeuse Mediterreense wêreld se beskouing van persoonlikheid as diadies het verder nie ruimte gelaat vir die emosionele en psigologiese fasette van menswees en persoonlike verhoudings nie. Vir die vrou het dit alles beteken dat sy soos ’n “vreemdeling” in haar man se huis gewoon het. Egbreuk was gesien as die “steel” van ’n ander man se besitting of eer – daarom kon die man nooit egbreuk teenoor sy vrou pleeg nie (alleenlik “buite” sy huwelik). Die vrou kon egter egbreuk teenoor haar man pleeg. Net die man kon egskeiding inisieer, en egskeiding het plaasgevind by wyse van die uitreiking van ’n skeibrief. Egskeiding was die omkering van die proses van huweliksluiting tussen twee families: tydens die proses van huweliksluiting is twee families kontraktueel aan mekaar gebind, en met egskeiding is hierdie ooreengekome kontrak met mekaar ontbind. Die gee van ’n skeibrief het die vrou van die eer van haar man losgemaak, en aan haar die reg gegee om weer ’n huwelik aan te gaan. 2 10
              11           !"# 4 Navorsers wys gewoonlik op die volgende eienskappe in Matteus wat dui op die sogenaamde “Joodsheid” van die evangelie (kyk Van Eck 2006:4): klem op Jesus as die messias wat in die Ou Testament voorspel word, verskeie vervullingsitate in Matteus (vgl Matt 1:23; 2:6; 4:14-16), die begrip koninkryk van God wat met die begrip koninkryk van die hemel vervang word, klem op die blywende geldigheid van die wet (Matt 5:17), die struktuur van die Matteus (verhalende gedeeltes word onderbreek deur vyf redevoeringe van Jesus, analogies aan die 5 boeke van Moses), asook Matteus se gebruik van    teenoor    (in julle sinagoges). 3 6bMaar as hy van sy vrou skei en met ’n ander een trou, pleeg hy ook egbreuk (vertaling deur my; kyk Crossan 1986:30). HTS 63(2) 2007 483 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) 2.2 Wat het Jesus oor die huwelik gesê? Jesus se uitsprake wat verband kan hou met die huwelik (en verwante aangeleenthede soos die leviraathuwelik, egbreuk, egskeiding en hertrou) kom voor in Markus 12:18-27 en parallelle (Matt 22:23-33; Luk 20:27-40), Q 16:18 (Luk 16:18 en Matt 5:31-32), Markus 10:2-12 en parallel (Matt 19:3-12), en Matteus 5:27-28. Volgens Crossan (1991:301-302, 434-435) kan uit bogenoemde tekste Q 16:18, Markus 10:2-12 en Matteus 19:3-12 heel waarskynlik teruggevoer word na uitsprake van Jesus wat in verband met die huwelik gebring kan word. In terme van die beginsel van onafhanklike getuienis kom hierdie uitsprake van Jesus ook in 1 Korintiërs 7:10-112 en die Pastor van Hermas (Mandaat 4.1:6b3) voor. Meerdere attestasie is hieruit duidelik afleibaar. Wat betref kronologiese stratifikasie kan 1 Korintiërs en Q heel waarskynlik in die vroegste strata geplaas word (voor 60 nC), en Markus voor 80 nC (kyk Crossan 1991:427-430). Matteus 5:27-28 en Markus 12:18-27 word dus beoordeel as uitsprake in die Sinoptiese evangelies wat nie na Jesus teruggevoer kan word nie. Matteus 5:27-28 is die tweede antitese van die ses antiteses in Matteus 5:21- 48. Die patroon tese-antitese (“julle het gehoor dat daar gesê is” en “maar ek sê vir julle”) het geen parallel in enige ander uitsprake van Jesus nie, en is heel waarskynlik ’n konstruksie van of Matteus of ’n struktuur wat Matteus uit die mondelinge tradisie van die vroeë geloofsgemeenskap oorgeneem het (Funk et al 1993:141). Die gebruik van die “goddelike negatief” (daar is gesê = God het gesê) kom dikwels in rabbynse literatuur voor (Harrington 1991:86), en dui op die sterk Joodse agtergrond van Matteus (kyk Harrington 1991:8-16; Van Eck 2006:5). Die patroon van “wat die Skrifte sê” teenoor “dit wat Jesus sê” kan heel waarskynlik ook teen die agtergrond van die “Joodsheid” van Matteus verstaan word.4 Ook Markus 12:18-27 kan heel waarskynlik nie na Jesus en sy uitsprake wat verband hou met die huwelik teruggevoer word nie. Die styl van hierdie vertelling is tipies rabbinies van aard (die bespreking van ’n probleem op grond van ’n aanhaling uit die Skrifte), en die woorde van HTS 63(2) 2007 484 Ernest van Eck In die tweede deel van sy antwoord (Q 16:18, Mark 10:11- 12 en Matt 19:9) is die fokus meer spesifiek, te wete egskeiding, egbreuk, en hertrou. Lukas 16:18 Matteus 5:32 Markus 10:11-12 Matteus 19:9 18a2    32a    (    11  &0      9  (0      3   4 3  24           +        #     18b        # 32b 0       # 12           # Jesus se uitspraak oor die huwelik val dus in twee dele uiteen: in Markus 10:5-9 en Matteus 19:4-6 en 8 handel Jesus oor dit wat as die “wese” van die huwelik beskou kan word, of anders gesê, sy beskouing van die huwelik as sosiale instelling. In die tweede deel van sy antwoord (Q 16:18, Mark 10:11- 12 en Matt 19:9) is die fokus meer spesifiek, te wete egskeiding, egbreuk, en hertrou. Ernest van Eck Jesus (Mark 12:24-27) is duidelik deel van die struktuur van die groter vertelling (Funk et al 1993:105). Die agtergrond van hierdie vertelling lê heel waarskynlik in die vroeë geloofsgemeenskap in Palestina se konflik met die Fariseërs en ander groepe. Ernest van Eck ’n Parallelle vergelyking van die ter sake uitsprake van Jesus in Q 16:18, Markus 10:2-12 en Matteus 19-3-12 oor die huwelik sien soos volg daaruit: Markus 10:5-9 Matteus 19:4-6, 8 5 $ %&     '     8a ()*     '    6       & 8b+    (# 4  %& ( +     , 7('     -        .8 & (  /# 5 %&('              # 6a(   / 90% 1/  1 6b0% 1/  1# Lukas 16:18 Matteus 5:32 Markus 10:11-12 Matteus 19:9 18a2    32a    (    11  &0      9  (0      3   4 3  24           +        #     18b        # 32b 0       # 12           # Jesus se uitspraak oor die huwelik val dus in twee dele uiteen: in Markus 10:5-9 en Matteus 19:4-6 en 8 handel Jesus oor dit wat as die “wese” van die huwelik beskou kan word, of anders gesê, sy beskouing van die huwelik as sosiale instelling. Ernest van Eck In die tweede deel van sy antwoord (Q 16:18, Mark 10:11- 12 en Matt 19:9) is die fokus meer spesifiek, te wete egskeiding, egbreuk, en hertrou. Ernest van Eck Markus 10:5-9 Matteus 19:4-6, 8 5 $ %&     '     8a ()*     '    6       & 8b+    (# 4  %& ( +     , 7('     -        .8 & (  /# 5 %&('              # 6a(   / 90% 1/  1 6b0% 1/  1# 1/  1 1/  1# Lukas 16:18 Matteus 5:32 Markus 10:11-12 Matteus 19:9 18a2    32a    (    11  &0      9  (0      3   4 3  24           +        #     18b        # 32b 0       # 12           # Jesus se uitspraak oor die huwelik val dus in twee dele uiteen: in Markus 10:5-9 en Matteus 19:4-6 en 8 handel Jesus oor dit wat as die “wese” van die huwelik beskou kan word, of anders gesê, sy beskouing van die huwelik as sosiale instelling. 2.2.1 Markus 10:5-9 en Matteus 19:4-6 en 8 Markus 10:5-9 en parallel handel oor Jesus se antwoord op die vraag van die Fariseërs oor ’n aanvaarde gebruik in sy tyd, te wete dat ’n man, op grond van Deuteronomium 24:1, van sy vrou kan skei deur aan haar ’n skeibrief te gee. Jesus se reaksie op hierdie vraag is vyfledig van aard: • Moses se bepaling is die gevolg van harde (onbekeerde) harte; • Moses se bepaling is die gevolg van harde (onbekeerde) harte; • hierdie bepaling bestaan nie van die begin van die skepping af nie (is nie God se wil nie); • hierdie bepaling bestaan nie van die begin van die skepping af nie (is nie God se wil nie); • God het van die begin af man en vrou gemaak om bymekaar te wees; • in die geval van ’n huwelik behoort ’n man sy vader en moeder te verlaat en saam met sy vrou lewe; en • ’n man en vrou behoort nie twee te wees nie, maar een. Jesus se antwoord op hierdie vraag behels meer as ’n net ’n reaksie op die vraag van die Fariseërs oor die interpretasie van Deuteronomium 24:1, en is in twee opsigte interessant: Eerstens stel Jesus in sy antwoord Genesis 1:27 en Genesis 2:24 aan die orde, te wete dat man en vrou is gemaak om bymekaar te wees, dat (in die geval van ’n huwelik) die man sy vader en moeder behoort te verlaat, en dat man en vrou een behoort te wees, nie twee nie. Die tweede interessantheid van Jesus se uitspraak is dat dit sterk ooreenkomste toon met van sy ander antwoorde in die evangelies op vrae van byvoorbeeld die Fariseërs of Sadduseërs (vgl bv Mark 7:8, 13). Hieroor later meer in Afdeling 5.2. Wat bedoel Jesus met hierdie uitspraak? Sê hy iets oor die huwelik, of nie? As Hy iets oor die huwelik sê, kondoneer Hy dit wat in terme van die kultuurbedding en sosiale konvensies van die eerste-eeuse Mediterreense onder die huwelik verstaan is, of nie? Bevat sy uitspraak ernstige kultuur- kritiek? Sê dit iets oor die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (en huwelik) as patriargaal gedrewe? Sê dit iets oor ander (eerste-eeuse) aanvaarbare eienskappe van die huwelik soos patrilokaliteit, die posisie van die vrou, die hiërargiese struktuur in die huwelik, poligamie en endogamie? Sê Jesus verder iets oor seksualiteit in die huwelik (die twee sal een word)? HTS 63(2) 2007 HTS 63(2) 2007 485 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Ernest van Eck Ernest van Eck 2.2.2 Lukas 16:18, Matteus 5:32, Markus 10:11-12 en Matteus 19:9 Die tweede deel van Jesus se antwoord op die vraag van die Fariseërs handel oor egskeiding, egbreuk en hertrou. Anders as die eerste deel van Jesus se antwoord, is hierdie tweede deel – in terme van die identifisering van dit wat Jesus heel waarskynlik gesê het of nie gesê het nie – meer problematies, selfs enigmaties. Volgens Lukas 16:18a en Markus 10:11 pleeg ’n man egbreuk wanneer hy van sy vrou skei en met ’n ander vrou trou. Wanneer die voorwaardelike klousule in Matteus 19:9 (“behalwe oor owerspel” – bedoelende deur die vrou5) nie in ag geneem word nie (deur dit as ’n Matteaanse invoeging te beskou), sou Matteus 19:9 dus met Lukas 16:18a en Markus 10:11 ooreenkom: ’n man wat skei en weer trou pleeg egbreuk. Indien die voorwaardelike klousule in Matteus 19:9 egter wel in ag geneem sou word, beteken Jesus se uitspraak in Matteus 19:9 dat ’n man wat van ’n vrou skei wat owerspel gepleeg het en dan weer trou, nie egbreuk pleeg nie. Lukas 16:18a; Markus 10:11 en Matteus 19:9 sal dan alleen met mekaar versoen kan word indien aanvaar sou word dat beide Lukas 16:18a en Markus 10:11 na ’n situasie verwys waarin die vrou nie owerspel gepleeg het nie. Indien dit egter nie die geval is nie, sou Jesus se uitspraak in Lukas 16:18a en Markus 10:11 nie met Matteus 19:9 versoen kon word nie. Lukas 16:18a en Markus 10:11 sou dan impliseer dat alle egskeiding wat op ’n hertroue uitloop egbreuk beteken, terwyl Matteus 19:9 sou impliseer dat alleen egskeiding en hertroue sonder owerspel egbreuk beteken, en egskeiding en hertroue na owerspel nie egbreuk nie. Watter een van hierdie twee moontlikhede Jesus bedoel het, is nie so eenvoudig uit Lukas 16:18a, Markus 10:11 en Matteus 19:9 afleibaar nie. Alleen wanneer   as ’n Matteaanse invoeging beskou word kan ’n oordeel gefel word, wat dan sou impliseer dat volgens Jesus alle egskeiding en hertroue egbreuk beteken. Laasgenoemde afleiding roep ’n tweede vraag na vore, te wete egbreuk teen wie? Wanneer daar in ag geneem word dat ’n man in die eerste- eeuse Mediterreense wêreld nie egbreuk teenoor sy vrou kon pleeg nie (kyk weer Van Eck 2007b:103-128), is die vraag teenoor wie die man, volgens Jesus, egbreuk sou pleeg inderdaad belangrik. 5 Die man in die eerste-eeuse Meditereense wêreld kon nie owerspel pleeg nie, dus is die verwysing hier na die vrou (kyk Van Eck 2007b:103-128). 2.2.1 Markus 10:5-9 en Matteus 19:4-6 en 8 Hierdie is myns insiens belangrike vrae wat aan die orde gestel moet word. Alleen deur die kritiese beantwoording daarvan sal geoordeel kan word of Jesus in bogenoemde uitspraak enigsins ’n standpunt oor die huwelik gehad het, en as Hy wel het, wat sy beoordeling van die huwelik as instelling was. HTS 63(2) 2007 HTS 63(2) 2007 486 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) sy egskeiding getroud is, gepleeg word6. Markus 10:11 stel dit egter duidelik dat die egbreuk teen die man se eerste vrou gepleeg word (iets wat in die tyd van Jesus nie moontlik was in terme van die Mediterreense verstaan van die huwelik en die eer van die man nie). Indien aanvaar sou word dat Jesus wel bedoel het dat egbreuk teenoor die vrou van die man gepleeg word, sal Jesus se uitspraak in Markus 10:11 alleen met Lukas 16:18a en Matteus 19:9 versoen kan word indien aanvaar word dat beide Lukas 16:18a en Matteus 19:9 ook die egbreuk wat gepleeg word sien as teenoor die vrou van die man. Lukas 16:18a en Matteus 19:9 sê dit egter nie, en dit is ’n vraag of dit in hierdie twee tekste, in terme van die beskouing oor egbreuk in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld, wel die bedoeling of ’n moontlikheid is. Die vraag is dus of hierdie drie tekste wel met mekaar versoen kan word. En as hulle nie kan nie, is die volgende vraag logies of daar bepaal kan word wat Jesus werklik oor egskeiding, egbreuk en hertrou gesê het? ’n Moontlike oplossing sou wees om te aanvaar dat + in Markus 10:11 as ’n Markaanse byvoeging gesien moet word. Hierdie keuse sal beteken dat Lukas 16:18a, Matteus 19:9 en Markus 10:11 inderdaad met mekaar versoen kan word, behoudens die beslissing dat ook Matteus 19:9 se    ’n redaksionele wysiging van die evangelis is. Jesus se uitspraak ten opsigte van egskeiding, hertrou en egbreuk sal dan redelik maklik uit die drie genoemde tekste afleibaar wees: alle hertrou na egskeiding is egbreuk. Dit sou egter impliseer dat Jesus die vrou se posisie in die huwelik, so wel as die patriargale aard daarvan, kondoneer: die man pleeg egbreuk, maar nie teen sy vrou nie – hy steel alleen die besitting van die vader van sy eerste vrou, of die besitting van die man van sy tweede vrou. Indien die ander roete gevolg word – deur +  in Markus 10:11 nie as ’n Markaanse invoeging te sien nie – sou Markus 10:11 impliseer dat egskeiding gevolg deur hertrou egbreuk van ’n man teenoor sy eie vrou beteken. 6 Met ander woorde, teenoor die man in wie se eer die betrokke vrou ingebed is. Ernest van Eck Aangesien beide Lukas 16:18a en Matteus 19:9 nie die persoon teenoor wie egbreuk gepleeg word aandui nie, kan op grond van die verstaan van egbreuk in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (as die “steel van ’n man se besitting of eer”; kyk weer Van Eck 2007:103-128) aanvaar word dat die egbreuk óf teenoor sy (eerste) vrou se vader, óf teenoor die eerste man van die tweede vrou met wie hy na HTS 63(2) 2007 487 Ernest van Eck     ). Hierdie uitspraak van Jesus is inderdaad vreemd aan die eerste-eeuse Mediterreense verstaan van egskeiding, aangesien ’n vrou nie van haar man kon skei nie (kyk Van Eck 2007a:81-101). Indien Lukas 16:18a en Matteus 19:9 se stilswye in hierdie verband in ag geneem word, kan die vraag gevra word of Markus 10:12 ’n Markaanse byvoeging is ten opsigte van Jesus se verstaan van die huwelik, egskeiding, egbreuk en hertrou. Op grond van Matteus 5:32a sou geargumenteer kon word dat Matteus wel in hierdie verband Markus 10:12 ondersteun, aangesien Jesus volgens Matteus 5:32 oordeel dat ’n man wat van sy vrou skei en weer trou, maak dat sy egbreuk pleeg (  ). Matteus 5:32 sal egter alleen as ondersteunend ten opsigte van Markus 10:12 beskou kon word indien aanvaar sou word dat Matteus 5:32a met     impliseer dat die geskeide vrou weer trou. En indien dit wel die bedoeling van Matteus 5:32a is, sou die verdere implikasie wees dat die betrokke vrou, soos in die geval van Markus 10:12, egskeiding moes geïnisieer het.     ). Hierdie uitspraak van Jesus is inderdaad vreemd aan die eerste-eeuse Mediterreense verstaan van egskeiding, aangesien ’n vrou nie van haar man kon skei nie (kyk Van Eck 2007a:81-101). Indien Lukas 16:18a en Matteus 19:9 se stilswye in hierdie verband in ag geneem word, kan die vraag gevra word of Markus 10:12 ’n Markaanse byvoeging is ten opsigte van Jesus se verstaan van die huwelik, egskeiding, egbreuk en hertrou. Op grond van Matteus 5:32a sou geargumenteer kon word dat Matteus wel in hierdie verband Markus 10:12 ondersteun, aangesien Jesus volgens Matteus 5:32 oordeel dat ’n man wat van sy vrou skei en weer trou, maak dat sy egbreuk pleeg (  ). Matteus 5:32 sal egter alleen as ondersteunend ten opsigte van Markus 10:12 beskou kon word indien aanvaar sou word dat Matteus 5:32a met     impliseer dat die geskeide vrou weer trou. En indien dit wel die bedoeling van Matteus 5:32a is, sou die verdere implikasie wees dat die betrokke vrou, soos in die geval van Markus 10:12, egskeiding moes geïnisieer het. Ten slotte enkele opmerkings oor Lukas 16:18b en Matteus 5:32b (Q 16:18b). Ernest van Eck Volgens Q 16:18a pleeg ’n man wat met ’n geskeide vrou trou ook egbreuk. Ook hierdie uitspraak van Jesus is nie maklik om te verstaan nie. Verwys Jesus hier na ’n man wat nog nooit getroud was nie, of na ’n geskeide man? Indien Jesus na eersgenoemde verwys, is die vraag teenoor wie hy egbreuk pleeg? Is dit teenoor die vorige man van die vrou met wie hy trou? En as dit wel die geval is, hoe kan sy huwelik met ’n geskeide vrou egbreuk wees? Is dit omdat die vrou nie wettig van haar eerste man geskei is nie, of omdat haar vorige man na hulle egskeiding weer getrou het en so nie alleen egbreuk gepleeg het nie, maar in wese nog met haar getroud is omdat hertrou na egskeiding ’n betrokke egskeiding onwettig maak? Of verwys Jesus hier na ’n geskeide man wat weer trou? Teen wie pleeg hy egbreuk? Sy vorige vrou, sy vorige vrou se vader, of teen die vorige man van die vrou met wie hy nou getroud is (kyk ook Donahue & Harrington 1992:295)? Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Die logiese implikasie van hierdie interpretasie sou wees dat Jesus nie sy tydgenote se verstaan van egbreuk en die minderwaardige posisie van die vrou in ’n patriargale huwelik gekondoneer het nie. Hierdie keuse los egter weer eens nie die problematiek rondom die Matteaanse voorwaardelike klousule op nie. Word   in Matteus 19:9 as ’n Matteaanse invoeging gesien impliseer Markus 10:11 dat alle huwelike wat op egskeiding volg egbreuk teen die vrou in die huwelik beteken – al het die vrou owerspel gepleeg. Presies dit wat Matteus 19:9 nie impliseer nie. Markus 10:12 bevat egter ook ’n verdere byvoeging wat nie in Lukas 16:18a en Matteus 19:9 voorkom nie, te wete dat ook ’n vrou wat van haar man skei en weer trou egbreuk pleeg (     HTS 63(2) 2007 488 2.2.3 Opsommende opmerkings Wat het Jesus oor die huwelik, egbreuk, egskeiding en hertrou gesê? Uit bogenoemde bespreking is dit duidelik dat hierdie vraag nie so maklik beantwoordbaar is nie. Meer nog: as ons wel kan bepaal wat Jesus gesê het, wat het Jesus bedoel met wat Hy gesê het? Die beantwoording van hierdie twee vrae is van kardinale belang in ’n poging om te bepaal wat Jesus se houding oor die huwelik as instelling was, asook sy beskouing van egbreuk, egskeiding en hertrou. In ’n poging om hierdie twee vrae te beantwoord word daar vervolgens eerste ingegaan op die mees resente navorsing wat aandag aan bogenoemde twee vrae skenk. 3.1 Raymond Collins Collins (1992:103) oordeel dat Markus 10:11 (en par) heel waarskynlik as ’n outentieke Jesus-logion beskou kan word. Beide Markus en Matteus het egter hierdie Jesus-logion op so ’n wyse redaksioneel in hulle evangelies opgeneem dat die oorspronklike bedoeling daarvan nie meer vasstelbaar is nie. In die Markusevangelie is hierdie Jesus-logia (Mark 10:11) opgeneem in ’n groter literêre eenheid (Mark 10:1-12) – ’n redaksionele skepping van die Markusverteller – wat bestaan uit ’n inleiding (Mark 10:1), ’n konflikvertelling (Mark 10:2-10) en onderrig aan die dissipels (Mark 10:11-12). Volgens Collins (1992:102) is hierdie redaksionele skepping die produk van die kontekstuele wêreld van die Evangelie wat hy as Hellenisties-Joods (of dan Hellenisties- Christelik) beskryf. Die doel daarvan formuleer hy soos volg: “Jesus’ teaching on this Matter creates a social division between ‘us’, that is, Jesus and his disciples, and ‘you’, that is those who take issue with the Christian position, represented in the Markan narrative by the Pharisees, the traditional opponents of Christians and their way of life” (Collins 1992:102). In hierdie konteks word Jesus se verbod op egskeiding deur Markus tweeledig begrond: Wat God saamgevoeg het mag geen mens skei nie (Mark 10:9), aangesien dit ’n oortreding van die sesde gebod is (Mark 10:12). Met hierdie begronding, oordeel Collins, het Markus beide die Joodse en Hellenistiese komponent van sy geloofsgemeenskap aangespreek: vir die Jode word die verbod op egskeiding gegrond op die sesde gebod, en vir die Helleniste op die wil van God van die skepping af (Collins 1992:227). In Markus vind ons dus ’n “Christelike” standpunt ten opsigte van egskeiding, en nie die standpunt van Jesus nie. “In sum, Mark has created a new paradigm for the teaching of Jesus on divorce … divorce [is] a deviation of God’s creative will … marital fidelity in monogamous marriage was to be a hallmark of the Christian way of life” (Collins 1992:228; kyk ook Donahue & Harrington 2002:295). Ook Matteus, volgens Collins (1992:229), het die oorspronklike Jesus- logion (Mark 10:11//Matt 19:9) “verchristelik” om dit sinvol te laat spreek in die kontekstuele wêreld van sy evangelie. Matteus 19:3-12 (waarin die oorspronklike Jesus-logion opgeneem is) is redaksionele verwerking van Markus 10:2-12, in die besonder die byvoeging van die “voorwaardelike klousule” in Matteus 19:9, en die weglating van +  in Markus 10:11. HTS 63(2) 2007 HTS 63(2) 2007 489 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) 3.2 David Instone-Brewer Instone-Brewer (2002:133-188) oordeel dat Lukas 16:18, Matteus 5:32 en Markus 10:2-10 (en par) Jesus se outentieke standpunt ten opsigte van die huwelik, egbreuk, egskeiding en hertrou bevat. Markus 10:2-10 en Matteus 19:3-12 is albei verwerkings van ’n oorspronklike vertelling wat nie meer bestaan nie, maar wel op grond van die weergawes daarvan in Markus 10:2- 10 en Matteus 19:3-12 gekonstrueer kan word. Markus het die oorspronklike vertelling aangepas in die vorm van ’n preek, en Matteus het dit ingeklee in die vorm van ’n Rabbiniese debat. Lukas 16:18 en Matteus 5:32, op hulle beurt weer, is twee verkorte weergawes wat die essensie van die twee langer vertellings in Markus en Matteus weergee. Die doel van hierdie verkorte weergawes was om die essensie van wat Jesus in hierdie verband gesê het makliker te kon onthou. Dus: al vier genoemde vertellings gaan terug na Jesus sonder enige weersprekings ten opsigte van mekaar. Genoemde vertellinge bring ses sake na vore wat Jesus ten opsigte van die huwelik geleer het (Instone-Brewer 2002:177-178): die huwelik mag alleen monogamies wees, dit is ’n lewenslange verbintenis, egskeiding is nie verpligtend in die geval van owerspel nie, egskeiding is wel toelaatbaar wanneer daar op ’n hardvogtige wyse met owerspel voortgegaan word, die huwelik is nie verpligtend nie en daarom is kinderloosheid nie ’n rede vir egskeiding nie, en omdat egskeiding vir enige ander rede as aanhoudende (hardvogtige) egbreuk onaanvaar is, kom ’n huwelik (hertrou) na ’n egskeiding – vir enige ander rede as aanhoudende owerspel – op egbreuk neer. Hierdie konklusies word deur Instone-Brewer (2002:137-177) op die volgende argumente gebaseer: 3.1 Raymond Collins Collins (1992:143) oordeel dat genoemde byvoeging en weglating verklaar kan word teen die agtegrond van die feit dat in die eerste-eeu ’n teks van die Dekaloog (los van die Pentateug) in sirkulasie was wat as basis vir alle rabbynse eksegese gedien het. Matteus was bewus van hierdie rabbynse HTS 63(2) 2007 490 Ernest van Eck eksegese aan die hand van die teks van die Dekaloog (vgl bv Matt 5:21-48; 15:19), en alhoewel Matteus 19:9 nie ’n formele aanhaling uit die Pentateug is nie, verwys dit duidelik na die sesde gebod. Aangesien die sesde gebod nie Markus se +  bevat nie, laat Matteus dit weg. Die voorwaardelike klousule, aan die ander kant, is ’n byvoeging analoog met Matteus 5:32, en dien as antwoord op die vraag van die Fariseërs in Matteus 19:3. eksegese aan die hand van die teks van die Dekaloog (vgl bv Matt 5:21-48; 15:19), en alhoewel Matteus 19:9 nie ’n formele aanhaling uit die Pentateug is nie, verwys dit duidelik na die sesde gebod. Aangesien die sesde gebod nie Markus se +  bevat nie, laat Matteus dit weg. Die voorwaardelike klousule, aan die ander kant, is ’n byvoeging analoog met Matteus 5:32, en dien as antwoord op die vraag van die Fariseërs in Matteus 19:3. Die funksie van die byvoeging moet verstaan word in die lig van Matteus 5:17-20, Matteus se eis vir “oorvloediger geregtigheid”: Jodechristene in die Matteaanse gemeente handel nie volgens Deuteronomium 24:1 nie, wel volgens die eis van ’n groter geregtigheid – daarom is egskeiding alleen moontlik na owerspel, en nie sommer vir enige rede (Deut 24:1) nie. Wat ons dus in beide Markus 10:2-12 en Matteus 19:3-12 vind, aldus Collins (1992:103) is nie Jesus nie, maar die Jesus van die Nuwe Testament: “In all, the Jesus of the New Testament’s literary tradition proclaims a counter cultural stance” (Collins 1992:103). Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Jesus begrond die huwelik as monogamies deur in Markus 10:6-9 en Matteus 19:4-6 na Genesis 1:27 (God het hulle man en vrou gemaak) en Genesis 2:24 (die twee sal een word) te verwys wat, volgens Instone-Brewer (2002:134-136), die standaardtekste vir monogamie onder verskeie Joodse groepering was. Jesus se verwysing na Genesis 1:27 is veral van belang, aangesien dit in die Damaskus Dokument (CD 4:20-5:6) aan Genesis 7:9 (die diere het twee-twee, manlik en vroulik, in die ark ingegaan) verbind word. Volgens Jesus vind die huwelik dus tussen man en vrou (Gen 1:27) plaas, dit wil sê, twee mense (Gen 7:9), wat een word (Gen 2:24). Die feit dat Markus 10:6 Genesis 1:27 op presies dieselfde wyse as die Damaskus Dokument aanhaal, versterk die moontlike verband tussen Gen 1:27 en 7:9. Jesus se verwysing na Genesis 1:27 en 2:24 dui egter nie alleen op die monogamiteit van die huwelik nie, maar ook op die lewenslange aard daarvan: God het nie alleen man en vrou gemaak nie (Gen 1:27 = Mark 10:6/Matt 19:4), Hy het hulle ook aanmekaar verbind (Gen 2:24 = Mark 10:8/Matt 19:5), en daarom mag niemand wat God bymekaargevoeg het, van mekaar skei nie (1; Mark 10:9/Matt 19:6). Markus en Matteus se gebruik van 1 is hier veral van belang: dit was nie alleen die standaardterm vir egskeiding in die tyd van Jesus nie, maar ook die anoniem van wat deur die Fariseërs in hulle inleidende vraag gebruik word (Mark 10:4/Matt 19:7). Wat die reg tot egskeiding betref, is Instone-Brewer (2002:141-159) se argument soos volg: die invoeging van    in Matteus 19:9 en    in Matteus 5:32 was deel van die oorspronklike vertelling wat deur Matteus verwerk is, en die eerste-eeus leser sou dit as veronderstel beskou het in die lees van Markus 10:11 en Lukas 16:18. Vir Jesus was egskeiding dus wel toelaatbaar (in die geval van ). Dit was egter nie verpligtend nie, wat afleibaar is uit die Fariseërs se gebruik van  (beveel), en Jesus se gebruik van ' (toelaat; vgl Mark 10:2-2/Matt 19:7-8). Wanneer was dit toelaatbaar? Net in die geval van   (Mark 10:5/Matt 19:8), dit wil sê, volhardende owerspel as die gevolg van ’n harde hart (Instone-Brewer 2002:146). Egskeiding was dus alleen toelaatbaar, nie as ’n bevel nie, omdat berou en ’n vergifnis na owerspel ’n moontlikheid was (Luk 17:3-4). HTS 63(2) 2007 491 7 Malina (1981:119-120) se beskouing dat Lukas 16:18 (en par) as gelykenis verstaan moet word, is nie oortuigend nie. Matteus 19:3-12 voldoen wel aan die patroon gelykenis-private lering (Matt 19:3-9 gevolg deur Matt 19:10-12). In die geval van Markus 10:2-12 word die “gelykenis” van Matteus 19:9 egter as die verdere lering (Mark 10:10-12) aangebied. Wat dus in Matteus 19:3-9 as “gelykenis” aangebied word, dien in Markus 10:10-12 as verklaring van die gelykenis. In die geval van Lukas 16:18 word geen verklaring (private lering) aangebied nie. Ernest van Eck Ernest van Eck Ernest van Eck Ten slotte handel Instone-Brewer (2002:167-171) oor Matteus 19:12. Volgens hom verwys Matteus 19:12a na persone wat as eunugs gebore is, 12b na persone wat eunugs geword het deur ontmanning, en 12c na persone wat ’n lewe van selibaat kies (Instone-Brewer 2002: 170). Dit beteken dus, volgens Instone-Brewer (2002:182), dat Jesus nie die “vermeerderings- opdrag” van Genesis 1:28 onderskryf het nie. Die implikasie hiervan is dat Jesus nie egskeiding op grond van kinderloosheid goedgekeur het nie. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Egskeiding vir enige ander rede as volhardende owerspel het neergekom op ’n onwettige egskeiding (Instone-Brewer 2002:152). Dit is dan ook, volgens Instone-Brewer (2002:147-152), die agtergrond waarteen Markus 10:11/Matteus 19:9, Lukas 16:18 en Matteus 5:32 verstaan moet word: iemand wat met ’n ander vrou trou na ’n onwettige egskeiding pleeg egbreuk omdat so ’n persoon nie werklik geskei is nie en in werklikheid nog met sy eerste vrou getroud was. HTS 63(2) 2007 492 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) verbintenis nie). Soos die bloedverbintenis tussen vader en dogter nooit geskei kan word nie, so ook nie die twee partye in die huwelik nie. Egskeiding is dus nie moontlik nie, en daarom pleeg ’n man egbreuk wanneer hy skei en weer trou, aangesien die eerste huwelik in wese nie verbreek kan word nie. Interessant is dat Malina, in ’n latere werk saam met Richard Rohrbaugh (Malina & Rohrbaugh 1993:120-122, 240-242), ’n ander standpunt blyk te handhaaf. Die huwelik word steeds as ’n bloedverbintenis beskou (Malina & Rohrbaugh 1993:121), maar Lukas 16:18 (Mark 10:11//Matt 19:9) word nie gelees as ’n gelykenis nie. Inteendeel, dit moet letterlik verstaan word (kyk Malina & Rohrbaugh 1993:121). Letterlik verstaan beteken Jesus se uitspraak dat dit wat verbied word nie egskeiding en hertrou is nie, maar egskeiding met die doel om weer te trou, aangesien dit op egbreuk neerkom (Malina & Rohrbaugh 1993:121-122, 240-241). Die verbod op egskeiding in die Tien Gebooie se bedoeling was, aldus Malina & Rohrbaugh, om die moontlikheid van voortdurende konflik in die Israelitiese gemeenskap te beperk. Egbreuk het neergekom op die steel van ’n ander man se besitting, die steel van sy eer. Eerbare optrede het beteken dat die man met wie se vrou egbreuk gepleeg is, moes reageer by wyse van wraak, wat gewoonlik gevolg is deur ’n bepaalde teenreaksie. Egbreuk het dus inherent die potensiaal van voortdurende konflik gehad. In die geval van egskeiding met die doel om weer te trou is die eer van die vader (en manlike familielede) van die vrou wat geskei word aangetas, wat tot bogenoemde konflik sou lei. Om dit te voorkom, beskou Jesus daarom egskeiding met die oog op hertrou as egbreuk. Laasgenoemde is egter nie die geval wanneer egskeiding geskied op grond van “unchastity” (onkuisheid) nie (Matt 19:9). Volgens Malina & Rohrbaugh (1993:121, 240) verwys onkuisheid (  ) hier nie na Deuteronomium 24:1 nie, maar wel na Levitikus 18:6-23 wat handel oor die verbod van geslagsgemeenskap met nabye familie (bv ’n seun met sy moeder of suster en ’n vader met sy kleindogter) of die vrou van ’n man wat jou naaste is. Interessant, volgens Malina & Rohrbaugh (1993:241), is dat Jesus egter niks sê oor egskeiding wat nie hertroue ten doel het nie. 3.3 Bruce Malina en Richard Rohrbaugh 3.3 Bruce Malina en Richard Rohrbaugh Malina (1981:118-121), in die interpretasie van Jesus se uitsprake oor die huwelik, fokus daarop om Jesus se uitsprake oor die huwelik te interpreteer teen die agtergrond van die dominante kulturele konvensies van die eerste- eeuse Mediterreense wêreld. Die huwelikstrategie in die tyd van die Nuwe Testament was defensief van aard, en die huwelik ’n reëling tussen twee families met die oog op die instandhouding of uitbreiding van bepaalde magsbelange (bv polities of ekonomies). Die huwelik was patriargaal, patrilokaal, hiërargies, poligamies en endogamies van aard. Egbreuk het neergekom op die “steel” van ’n ander man se besitting of eer – daarom kon die man nooit egbreuk teenoor sy vrou pleeg nie (alleen “buite” sy huwelik). Alleen die man kon egskeiding inisieer, en egskeiding het plaasgevind by wyse van die uitreiking van ’n skeibrief (Malina 1981:94-121). Lukas 16:18 bevat Jesus se oorspronklike uitspraak ten opsigte van egbreuk, egskeiding en hertrou (Malina 1981:120), en moet om twee redes as ’n gelykenis gelees word. Die eerste is dat hierdie uitspraak van Jesus, wanneer daar gepoog word om dit letterlik te probeer verstaan, nie sin maak nie (Malina 1981:118). Tweedens vind Malina (1981:119-120) in Markus 10:2- 12 en Matteus 19:3-12 ’n bepaalde struktuur wat dikwels in Jesus se vertel van gelykenisse voorkom, te wete dat die (openbare) vertel van ’n gelykenis gevolg word deur ’n (private) verklaring van die betrokke gelykenis (vgl bv Mark 4:1-9 gevolg deur Mark 4:10-20; Mark 7:6-16 gevolg deur Mark 7:17-23; Matt 13:1-9 gevolg deur Matt 13:10-23; Matt 15:10-14 gevolg deur Matt 15:15- 20).7 In die verklaring van Lukas 16:18 (Mark 10:11//Matt 19:9) as gelykenis, oordeel Malina (1991:120-121), is Markus 10:8-9 (en par) van belang (dat God twee mense in die huwelik saamvoeg, dat twee so een word, en dat dit wat God saamgevoeg het niemand mag skei nie). Hierdie uitsprake toon aan dat Jesus die huwelik as ’n bloedverbintenis gesien het (dus nie as ’n wettige HTS 63(2) 2007 493 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Ernest van Eck konklusie eksegeties soos volg: Markus 10:9//Matteus 19:6 (’n oorspronklike anekdoot/”one-liner” van die historiese Jesus wat “agter” Mark 10:2-9//Matt 19:3-9 lê, weerspieël duidelik Jesus se siening van die huwelik – wat God saamgevoeg (1/4 het, mag geen mens skei (14 nie. Jesus se gebruik van beide 1/ en 1 is “huwelikstaal”: eersgenoemde is in die volksmond gebruik om na ’n huwelik te verwys, en laasgenoemde na egskeiding. Vir Jesus was die huwelik dus ’n bloedverwantskap (vgl Mark 10:8//Matt 19:6 – die twee sal een wees) wat nie tot ’n einde gebring kan word nie. Wanneer Q 16:18 en Markus 10:2-12 (en par) teen hierdie agtergrond gelees word, is dit wat Jesus verbied nie egskeiding met die oog op hertrou nie, maar egskeiding in beginsel. Hertroue na egskeiding kan alleen egbreuk beteken indien die vorige huwelik nie ontbind is nie, en aangesien ’n huwelik nie ontbind kan word nie, impliseer ’n volgende huwelik egbreuk: “The sayings forbid divorce and remarriage by designating the latter as adultery. This assumes the original marriage has not been dissolved; otherwise the charge of adultery would not be valid” (Loader 2005:112). Bo is reeds aangetoon dat in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld die vrou, deur byvoorbeeld owerspel, teenoor haar man egbreuk kon pleeg. Die man kon nie egbreuk teenoor sy vrou pleeg nie, wel teenoor ’n ander man (in die geval van seksuele kontak tussen hom en die ander man se vrou). Ook in hierdie verband, oordeel Loader (2005:239), is Jesus se verstaan van egbreuk nuut, veral wanneer Markus 10:11 in ag geneem word: ’n man wat van sy vrou skei en weer trou pleeg egbreuk teen sy vrou. ’n Derde faset van Jesus se beskouing van egskeiding, wat volgens Loader (2005:24) as nuut getipeer kan word, hou verband met die sogenaamde “voorwaardelike klousule” in Matteus 5:32 en 19:9. Volgens Jesus gee Deuteronomium 24:1 nie aan die man die reg om van sy vrou te skei na owerspel nie, dit bied alleen die moontlikheid (wat in wese ’n onmoontlike moontlikheid is, aangesien geen mens kan skei wat God saamgevoeg het nie). As begronding vir hierdie interpretasie van Matteus 5:32 en 19:9 lê Loader (2005:239) klem op die woordkeuse van enersyds die Fariseërs, te wete beveel () en Jesus andersyds, te wete toelaat ('). Wat die Fariseërs as opdrag sien, interpreteer Jesus as moontlikheid. Harde harte maak hierdie moontlikheid, volgens Jesus, ’n bevel. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) In wese kom hulle argument egter daarop neer dat egskeiding, aangesien die huwelik ’n verbintenis in terme van bloed is (soos vader en dogter), nie verbreek kon word nie. 3.4 William (Bill) Loader Loader (2005:61-93, 238-241), op grond van sy eksegese van Q 16:18 (Luk 16:18//Matt 5:32) en Markus 10:2-12 (en par), oordeel dat die historiese Jesus in beginsel teen egskeiding was (Loader 2005:238). Hy begrond hierdie HTS 63(2) 2007 494 8 Loader (2004:2), in sy analise van Eksodus 20:2-17 en Deuteronomium 5:6-21 (waar hy as teks die Biblia Hebraica Stuttgartensia van Elliger & Rudolph [1983] gebruik), maak gebruik van die eklektiese LXX-uitgawe van Göttingen (Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum). Steyn (1996:451-458) toon egter by implikasie aan dat Loader, indien hy van Kodeks Aleksandrinus (LXX) of Kodeks Vaticanus (LXX) gebruik gemaak het, hy nie tot dieselfde gevolgtrekkings sou kon kom nie. Die volgorde van Eksodus 20:13-15 en Deuteronomium 5:17-20 in Kodeks Aleksandrinus (LXX) is byvoorbeeld doodslaan, egbreuk, steel en valse getuienis, en dié van Kodeks Vaticanus (LXX) weer egbreuk, steel, doodslaan en valse getuienis. Behalwe dat hierdie twee Kodekse se orde ten opsigte van Eksodus 20:13-15 en Deuteronomium 5:17-20 van mekaar verskil, plaas beide die Kodekse egbreuk nie bo aan die lysie nie (d w s, as die sesde gebod en by implikasie die eerste gebod van die tweede tafel nie). Ernest van Eck Dit is egter nie, aldus Loader (2005:239), wat God verwag nie: “As with the instruction about swearing oaths in the Sermon on the Mount, the true follower of God’s ways should not make use of the divorce provision”. HTS 63(2) 2007 HTS 63(2) 2007 495 Ernest van Eck Volgens Instone-Brewer gaan Jesus se uitsprake ten opsigte van die huwelik, egbreuk, egskeiding en hertrou terug na ’n tradisie wat nie meer bestaan nie, deur Markus 10:2-10 en Matteus 19:3-12 verwerk is, en in Lukas 16:18 en Matteus 5:32 tot die essensiële daarvan verkort is. Volgens hierdie verwerkings en verkortings het Jesus die huwelik as ’n monogame en lewenslange verbintenis gesien, en egskeiding alleen as ’n moontlikheid na hardvogtige owerspel (alhoewel nie verpligtend nie). Egskeiding om enige ander rede het op “onwettige” egskeiding neergekom, met die implikasie van egbreuk in die geval van hertroue. Collins is meer beskeie in sy poging om die uitsprake van Jesus rakende die huwelik te verstaan. Hy oordeel dat Markus 10:11 (en par) heel waarskynlik as ’n outentieke Jesus-logion beskou kan word, maar so deur Markus en Matteus redaksioneel in hulle evangelies verwerk is dat die oorspronklike bedoeling daarvan nie meer vasstelbaar is nie – al wat ons wel kan bepaal is dit wat die Nuwe-Testamentiese Jesus se beskouing van die huwelik was. Malina weer oordeel dat Lukas 16:18 ’n oorspronklike Jesus-logion ten opsigte van die huwelik bevat, en as ’n ’n gelykenis gelees behoort te word. Sy interpretasie van hierdie gelykenis kom daarop neer dat Jesus die huwelik as ’n bloedverbintenis gesien het, dus ’n verbintenis wat nie verbreek kan word nie. Egskeiding was dus nie ’n moontlikheid nie, en daarom het alle tweede huwelike op egbreuk neergekom. In ’n latere werk saam met Rohrbaugh wil dit egter lyk of Malina nie meer bogenoemde standpunt handhaaf nie: die huwelik word steeds as ’n bloedverbintenis beskou, maar Lukas 16:18 moet nie as ’n gelykenis van Jesus gelees word nie. Lukas 16:18 sou dan beteken dat wat Jesus afwys nie egskeiding en hertrou is nie, maar egskeiding met die doel om weer te trou, aangesien dit op egbreuk neerkom en sou lei tot voortdurende konflik tussen die betrokke families. Loader, ten slotte, identifiseer Q 16:18 en Markus 10:2-12 (en par) as outentieke Jesus-logia ten opsigte van die huwelik. Hierdie logia toon syns insiens aan dat Jesus in beginsel teen egskeiding was. Omdat God twee mense in die huwelik saamvoeg, is die huwelik ’n bloedverbintenis wat nie tot ’n einde gebring kan word nie, en daarom kom alle tweede huwelike op egbreuk neer. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Loader (2004) is verder van oordeel dat Jesus se streng beskouing ten opsigte van egskeiding, egbreuk en hertrou ’n duidelike invloed op die LXX se vertaling van onder andere Eksodus 20:2-17 en Deuteronomium 5:6-21 gehad het. Waar Eksodus 20:13-15//Deuteronomium 5:17-19 die volgorde doodslaan, egbreuk en steel het (i t v die sesde, sewende en agste gebod), daar lees die LXX egbreuk, steel en moord.8 So word die verbod op egbreuk die eerste gebod in terme van die tweede tafel van die wet, duidelik ’n posisie van belangrikheid. Dieselfde klem ten opsigte van die begeer van die vrou van ’n ander man is ook uit die LXX afleibaar: waar Eksodus 20:17 die begeer van die huis van ’n naaste voor die begeerte na sy vrou plaas, daar is die volgorde in die LXX eers die begeerte na die vrou en dan na die huis van ’n ander man. Deuteronomium 5:21 weer het wel die volgorde vrou en dan huis, maar die LXX het bewustelik die begeerte na vrou, huis, land, dienskneg, diensmaagd, os of esel as aparte gebooie vertaal. Ook Markus 7:21, Lukas 18:20-21, Romeine 13:9 en Jakobus 2:11 toon die invloed van die volgorde egbreuk- moord-steel in die LXX. Volgens Loader (2004:25) is die vertaling van die LXX, asook die invloed wat dit op sekere tekste in die Nuwe Testament het, ’n aanduiding van die streng standpunt wat Jesus ten opsigte van veral egbreuk ingeneem het. In die woorde van Loader (2004:117, 118): “This may be an innovation of the Septuagint perhaps reflecting greater concern with adultery and related matters ... in the first century CE”. Ten slotte vind Loader (2004:119-124) ook in die LXX se vertaling van onder andere Genesis 1:27, Genesis 2:24 en Deuteronomium 24:1 grond vir Jesus se beskouing van die huwelik as monogame en ’n lewenslange bloedverbintenis. 3.5 Opsommende opmerkings: Wat het Jesus gesê en bedoel? Uit bogenoemde bespreking van die vier mees resente navorsers oor Jesus en die huwelik is dit duidelik dat daar nie alleen verskil bestaan ten opsigte van die identifisering van die outentieke Jesus-logia rakende die huwelik nie, maar ook wat betref die betekenis (bedoeling) daarvan. HTS 63(2) 2007 496 Ernest van Eck Jesus se uitsprake ten opsigte van die verstaan van die huwelik in sy tyd was in verskeie opsigte nuut: ’n man kon egbreuk teenoor sy eie vrou pleeg, en Deuteronomium 24:1 het alleen die moontlikheid van egskeiding daargestel, en nie die reg daartoe nie. HTS 63(2) 2007 497 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) 4. JESUS EN DIE FAMILIE IN DIE EERSTE-EEUSE MEDITERREENSE WÊRELD Bogenoemde opsomming van die mees resente navorsing oor Jesus en die huwelik toon aan dat daar nie eenstemmigheid bestaan oor dit wat Jesus oor die huwelik sou gesê het en, indien bepaal sou kon word wat Jesus gesê het, wat sy bedoeling daarmee was nie. Myns insiens sou daar miskien meer klarigheid oor bogenoemde twee sake verkry kon word indien erns gemaak word met die insig dat die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld in die familiale instelling ingebed was, dit wil sê, ’n produk van die sosiale instelling van die familie was, in diens van die familie gestaan het, en altyd ondergeskik aan die belange van die familie gefunksioneer het (kyk Malina 1981:94-95, Malina & Rohrbaugh 1992:29 in Van Eck 2007a:81-101). Uitgaande van hierdie insig word die tese aangebied dat Jesus se beskouing van die huwelik nie losgemaak kan word van sy beskouing van die familie nie. As deel van die beredenering van hierdie tese word daar nou kortliks ingegaan op ’n beskrywing van Jesus se beskouing van die familiale instelling van sy tyd. Hierdie beskrywing is funksioneel van aard in twee opsigte, te wete dat daar geoordeel word dat Jesus se beskouing van die familie van hulp kan wees in enersyds die identifisering van outentieke Jesus- logia rakende die huwelik, en andersyds ’n meer presiese beskrywing van Jesus se beskouing of evaluering van die huwelik as instelling in sy tyd moontlik kan maak. Met ander woorde, dit kan dalk antwoorde verskaf op die twee wat herhaaldelik hierbo gestel is: wat het Jesus oor die huwelik gesê, en wat het Hy daarmee bedoel? 10 Guijarro (2004:114-15), Lang (1990:281) en Hellerman (2001:67) is van oordeel dat verskeie tradisies in die Evangelies op die teendeel dui, te wete dat Jesus ook positiewe uitsprake oor die familie as instelling gemaak het. Die volgende voorbeelde word genoem: in Markus 7:6-13 ondersteun Jesus die oortuiging dat kinders aan hulle ouers gehoorsaam moet wees, Markus 10:2-12 evalueer die huwelik as instelling positief, Markus 3:31-35 en 10:28-30 gebruik die beeld van die familie as analogie vir dissipelskap, Jesus gee aan die dissipels die opdrag om die evangelie aan huishoudings te gaan verkondig (Mark 6:10: 10:5-7), en die dissipels word soms deur families gehuisves (Mark 11:11; 14:3; kyk Guijarro 2004:114-115). Jesus se viering van die paasmaaltyd – wat in wese ’n familiefees was – dui ook op sy positiewe waardering van die familie (Lang 1990:281; Hellerman 2001:67; Countryman 1988:173). Die vraag is egter of genoemde tradisies na Jesus teruggevoer kan word, en of hierdie tradisies nie ’n weerspieëling van die vroeë na-Pase Jesusbeweging(s) is nie. Malina (1999:30-32) is byvoorbeeld van oordeel dat Jesus se uitsprake waarin daar na die Jesusvolgelinge verwys word in terme van ’n fiktiewe (surrogaat) familie ’n na-Pase situasie reflekteer. 9 Horsley (1993:242) is van oordeel dat Q 14:11 (Lukas 14:11; 18:14//Matt 23:12), te wete wie eerste is sal laaste wees, en wie laaste eerste, ook as ’n anti-patriargale Jesus-logion beskou kan word. Die gebruik van Q 14:11 deur Matteus 23:12 is in hierdie verband belangrik, aangesien dit in Matteus aangebied word as deel van Matteus 23:8-12 waarin Jesus sy dissipels vra om niemand vader te noem behalwe hulle Vader in die hemel nie. Ernest van Eck Die volgende voorbeelde word genoem: in Markus 7:6-13 ondersteun Jesus die oortuiging dat kinders aan hulle ouers gehoorsaam moet wees, Markus 10:2-12 evalueer die huwelik as instelling positief, Markus 3:31-35 en 10:28-30 gebruik die beeld van die familie as analogie vir dissipelskap, Jesus gee aan die dissipels die opdrag om die evangelie aan huishoudings te gaan verkondig (Mark 6:10: 10:5-7), en die dissipels word soms deur families gehuisves (Mark 11:11; 14:3; kyk Guijarro 2004:114-115). Jesus se viering van die paasmaaltyd – wat in wese ’n familiefees was – dui ook op sy positiewe waardering van die familie (Lang 1990:281; Hellerman 2001:67; Countryman 1988:173). Die vraag is egter of genoemde tradisies na Jesus teruggevoer kan word, en of hierdie tradisies nie ’n weerspieëling van die vroeë na-Pase Jesusbeweging(s) is nie. Malina (1999:30-32) is byvoorbeeld van oordeel dat Jesus se uitsprake waarin daar na die Jesusvolgelinge verwys word in terme van ’n fiktiewe (surrogaat) familie ’n na-Pase situasie reflekteer. Ernest van Eck (die roeping van die dissipels wat hulle families agterlaat); Markus 10:29- 30//Lukas 18:29-30//Matteus 19:28-29 (niemand het ’n huis, broer of suster, vader of moeder, vrou of kind ter wille van Jesus verlaat en is nie daarvoor beloon nie); Markus 8:34//Lukas 9:23//Matt 16:24 (as iemand Jesus wil volg moet hy/sy bereid wees om die kruis op te neem en te volg); en Markus 6:1-6/Matteus 13:53-56 (’n profeet word nie deur sy eie familie gerespekteer nie). (die roeping van die dissipels wat hulle families agterlaat); Markus 10:29- 30//Lukas 18:29-30//Matteus 19:28-29 (niemand het ’n huis, broer of suster, vader of moeder, vrou of kind ter wille van Jesus verlaat en is nie daarvoor beloon nie); Markus 8:34//Lukas 9:23//Matt 16:24 (as iemand Jesus wil volg moet hy/sy bereid wees om die kruis op te neem en te volg); en Markus 6:1-6/Matteus 13:53-56 (’n profeet word nie deur sy eie familie gerespekteer nie). • Evangelie van Thomas 99:1-3; Markus 3:32-35//Lukas 8:20-21//Matteus 12:47-50: Jesus se familie is nie sy moeder en broers nie, maar hulle wat die wil van die Vader doen. Belangrik van hierdie logion is die afwesigheid van enige verwysing na die vader (kyk Horsley 1993:238). • Evangelie van Tomas 16:1-4; Q 12:51 (Luk 12:51-53//Matt 10:34-36): Jesus het nie gekom om vrede te bring nie, maar om families te verdeel. Vergelyk ook die Evangelie van Thomas 49:1 en 75 in hierdie verband: slegs hulle wat “alleen” is, sal gekies word. • Evangelie van Thomas 86; Q 9:57-60 (Luk 9:57-60//Matt 8:18-22): Jesus het geen vaste woonplek nie, en vir diegene wat Jesus volg is daar nie tyd om eers ’n vader te begrawe en Jesus dan te volg nie. Bogenoemde Jesus-logia9 toon ’n duidelik anti-familiale tendens,10 en word deur navorsers op een van twee wyses geïnterpreteer. Theissen (1989:343- 360; Theissen & Mertz 1998:186-190), as voorbeeld, is van oordeel dat 10 Guijarro (2004:114-15), Lang (1990:281) en Hellerman (2001:67) is van oordeel dat verskeie tradisies in die Evangelies op die teendeel dui, te wete dat Jesus ook positiewe uitsprake oor die familie as instelling gemaak het. 4.1 Wat het Jesus oor die familie gesê? In terme van onder andere die kriteria van onafhanklike, meerdere vroeë betuiging, onderskeidende kenmerke, verleentheid, onvergeetlikheid en koherensie (kyk o a Funk et al 1993:19-33; Theissen & Hertz 1998; Tatum 1999:102-107; Van Aarde 2005:23-26; Wallace 2006:68-69) gee die volgende vier Jesus-logia waarskynlik Jesus se houding ten opsigte van die familie in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld weer (kyk o a Crossan 1991:427-450; Kloppenborg 1988; Funk 1990; Funk et al 1993; Horsley 1993:233-240; Robinson, Hoffmann & Kloppenborg 2000; Guijarro 2004:114): • Evangelie van Tomas 55:1-2, 101:1; Q 14:26-27 (Luk 14:26-27//Matt 10:37-38): die volg van Jesus impliseer haat teenoor die eie familie. Op grond van die beginsel van koherensie kan die saaklike inhoud van die volgende uitsprake van Jesus (alhoewel heel waarskynlik nie outentieke Jesus-logia nie) as ondersteuning dien vir bogenoemde uitspraak as outentieke Jesus-logion: Markus 1:16-20//Matteus 4:18-22//Lukas 5:1-11 • Evangelie van Tomas 55:1-2, 101:1; Q 14:26-27 (Luk 14:26-27//Matt 10:37-38): die volg van Jesus impliseer haat teenoor die eie familie. Op grond van die beginsel van koherensie kan die saaklike inhoud van die volgende uitsprake van Jesus (alhoewel heel waarskynlik nie outentieke Jesus-logia nie) as ondersteuning dien vir bogenoemde uitspraak as outentieke Jesus-logion: Markus 1:16-20//Matteus 4:18-22//Lukas 5:1-11 HTS 63(2) 2007 498 11 Horsley (1993:231) formuleer die fokus van Jesus se bediening soos volg: “Many important teachings of Jesus clearly concern local community relations, yet there is no reason to believe that they pertained only or primarily to the inner group of the disciples or to the earliest post- resurrection community in Jerusalem. The only realistic concrete alternative would appear to be local (town or village) communities, where the ministry of Jesus and his disciples were focused”. HTS 63(2) 2007 499 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) bogenoemde Jesus-logia alleen betrekking op Jesus se onmiddelike dissipels gehad het. In die vroeë Jesusbeweging was daar twee soorte dissipels, te wete die rondreisende charismate (op wie bg logia van toepassing was), en ander volgelinge van Jesus wat tuis gebly het en aan die reisende charismate ondersteuning en huisvesting verskaf het. Jesus het dus nie ’n anti-familiale beskouing gehad nie, aangesien bogenoemde logia slegs van toepassing op ’n paar van sy volgelinge was en dus geen impak of die familie as instelling gehad het nie. Theissen & Mertz (1998:188-190) oordeel verder dat Jesus dikwels na sy volgelinge as ’n fiktiewe familie verwys het na analogie van die eerste-eeuse familiale instelling (bv Mark 3:31-35; 10:28-30; Matt 23:9), maar met een besliste uitsondering: hierdie fiktiewe familie het geen plek vir die vader – die patriargale simbool van gesag – gehad nie: die dissipels was deel van ’n nuwe familie waarvan die vader God was (kyk ook Schüssler Fiorenza 1992:151-154). Navorsers soos Horsley (1993:231-24511), Schüssler Fiorenza (1992:151-154) en Van Aarde (2001a:77) is egter van mening dat bogenoemde Jesus-logia nie net van toepassing op sekere van Jesus se volgelinge was nie. Jesus het ’n besliste anti-familiale beskouing gehad ten opsigte van die patriargale familie as instelling (kyk ook Countryman 1988:168-173, 181; Meier 1991:316-317; Loader 2005:142; Osiek 2006:838- 842). Ook Crossan (1991:299-301) handhaaf hierdie oortuiging. Volgens Jesus was sy familie nie die moeder wat Hom in die lewe gebring het (EvTom 79:1-2) of sy moeder en broers wat buite vir Hom staan en wag nie (EvTom 99:1; Mark 3:32-35 en par), maar hulle wat die wil van sy Vader doen. Jesus het Homself verder skerp teenoor hiërargie as aanvaarde gesagsnorm in die familie uitgespreek (EvTom 16:1-4; Q 12:51), en Jesus se uitspraak oor die haat van die eie familie (EvTom 55:1-2, 101:1; Q 14:26-27) laat geen twyfel oor wat Jesus se standpunt ten opsigte van die familie was nie. Daarom ook dat Jesus, aldus Crossan (1991:300-301), weier om betrokke te raak by ’n dispuut tussen twee broers oor hulle vader se erflating (EvTom 72:1-3; Luk 12:13-15). Die essensie van die patriargale familie in die tyd van Jesus kan soos volg beskryf word: [I]n ... a ... culture, where the principal symbolization of social rela- tions was in terms of kinship (bv die eerste-eeuse Mediterreense [I]n ... a ... [I]n ... a ... culture, where the principal symbolization of social rela- tions was in terms of kinship (bv die eerste-eeuse Mediterreense 12 Kyk ook Van Aarde (2000:226): “Mediterranean family life was patriarcichally oriented, with the father the most important figure within the first-century family. The male head of the family enjoyed absolute authority over his wife(s), children, slaves and other dependants”. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) culture, where the principal symbolization of social rela- tions was in terms of kinship (bv die eerste-eeuse Mediterreense HTS 63(2) 2007 500 Ernest van Eck 4.2.1 Vroue Jesus het met vroue as gemarginaliseerdes in ’n patriargale samelewing geassosieer:13 vroue was deel van Jesus se volgelinge (Mark 15:40-41; Luk 8:1-13; 10:38)14 en verskeie vroue is deur Jesus genees (Mark 5:21-43; 7:24- 30; Luk 7:11-17; 8:1-3; 13:10-17). Jesus het nie onderskeid tussen man en vrou in terme van geslag gemaak, of vroue as seksuele objekte of simbole van onreinheid gesien nie (Mark 7:24-30). Ook het Jesus respek vir die vrou se seksualiteit geopenbaar (Matt 5:28). Vroue word verder deur Jesus dikwels as voorbeelde van ware geloof en dissipelskap voorgehou (Mark 7:24-30; 14:41-44), Hy laat ’n vrou toe om Hom te salf (Mark 14:3-9), praat met ’n vrou by ’n put (Joh 4:1-20), eet waar prostitute teenwoordig is (Luk 7:34-50), en vroue is dikwels deel van sy gelykenisse (Matt 13:31-33//Luk 15:4-1015). Jesus se geslagsregister sluit die name van vroue met bedenklike reputasies Jesus se geslagsregister sluit die name van vroue met bedenklike reputasies 13 Corley (2002a; 2002b:137-160) is nie oortuig dat Jesus ’n subversiewe houding ten opsigte van vroue gehad het nie. Corley onderskei egter nie op ’n histories-kritiese wyse noukeurig genoeg tussen die nie-androsentriese historiese Jesus en die androsentriese perspektiewe van die onderskeie evangeliste nie. Dreyer (2002:1679-1706) het oortuigend aangetoon dat Jesus se nie-androsentriese houding ten opsigte van vroue aantoonbare “vervreemding” in die Evangelies ondergaan het. Markus teken vroue oorwegend positief (Tolbert 1998:350- 362), maar eindig egter sy evangelie met die vroue wat die graf weghardloop (Dreyer 2002:1680-1687), Matteus teken vroue nie as gelyke deelnemers in die geloofsgemeenskap nie (Dreyer 2002:1687-1692), en Lukas is allesbehalwe “vroue-vriendelik” (Dreyer 2002:1698; kyk ook Schaberg 1998:363; Karris 2002:23-43; Dreyer 2007). 14 Die volg van Jesus deur vroue-dissipels was ’n besondere sterk subversiewe handeling in terme van die sosiale waardes van die eerste-eeuse Mediterreense wêreld – beide Jesus se aanmoediging daarvan en vroue wat hulle dit laat welgeval (veral Maria Magdalena; vgl Howes & Van Aarde 2005a:319-322) Horsley (2003:304) maak in hierdie verband die volgende opmerking: “[I]t seems clear (in Mark – EvE) that the implicit paradigm of leadership is the service role of woman in the patriarchal family, now being held up against the male disciples who represent the imperial model of exploitative power and privilege” (kyk ook Howes & Van Aarde 2005b:1205-1207; Schüssler Fiorenza 1979, 1980, 1982). 13 Corley (2002a; 2002b:137-160) is nie oortuig dat Jesus ’n subversiewe houding ten opsigte van vroue gehad het nie. Corley onderskei egter nie op ’n histories-kritiese wyse noukeurig genoeg tussen die nie-androsentriese historiese Jesus en die androsentriese perspektiewe van die onderskeie evangeliste nie. Dreyer (2002:1679-1706) het oortuigend aangetoon dat Jesus se nie-androsentriese houding ten opsigte van vroue aantoonbare “vervreemding” in die Evangelies ondergaan het. Markus teken vroue oorwegend positief (Tolbert 1998:350- 362), maar eindig egter sy evangelie met die vroue wat die graf weghardloop (Dreyer 2002:1680-1687), Matteus teken vroue nie as gelyke deelnemers in die geloofsgemeenskap nie (Dreyer 2002:1687-1692), en Lukas is allesbehalwe “vroue-vriendelik” (Dreyer 2002:1698; kyk ook Schaberg 1998:363; Karris 2002:23-43; Dreyer 2007). Ernest van Eck wêreld – EvE) the social structure was patriarchal. The father was the head of the family, in no uncertain terms; … in such traditional patriarchal societies … wives and children … are treated as the property of the male head of the household.12 (Horsley 1993:232) (Horsley 1993:232) Die status van die man as hoof van die familie was gebaseer op die oortuiging dat lewe in manlike saad geleë was: “the female provided nothing beyond a place for the seed’s growth until birth” (Malina-Jacobs 1993:1). Die gevolg van hierdie beskouing oor voortplanting (prokreasie) was ’n samelewing waarin die man as die vrou se meerdere beskou is. Hierdie meerdere posisie van die man was uitgedruk deur die kernwaarde van die eerste-eeuse Mediterreense wêreld, te wete eer. Die posisie van die vrou, daarenteen, was gesimboliseer deur skande. Unlike the male whose gender made him whole and complete, the female was raised with a sense of shame which made her as dependent on the male for her own “completeness” as she was dependent on him for children, support and honor. The woman whose modesty and strictly controlled behavior in public manifested this sense of shame brought honor on the males to whom she was attached. (Malina-Jacobs 1993:1) Vrouens en kinders was dus die patriarg se mindere, sy besittings. Die patriargale verhouding tussen man en vrou is selfs gesien as analoog vir die verstaan van God se skeppingsorde: “God is to man as man is to woman; man is to nature what man is to woman; the master is to slave as man is to woman, the emperor is to his people as man is to woman, the teacher is to his pupil as man is to woman” (Malina-Jacobs 1993:2). 4.2 Jesus: Anti-familiaal en anti-patriargaal Volgens Jesus het die familie as androsentriese/patriargale/hiërargiese instelling vroue, kinders en nie-dominante mans (die met min of sonder eer) gemarginaliseer, gedomineer en gesubordineer (Kloppenborg 1990:196). In kort: die familie as patriargale instelling het persone (legitieme) slagoffers van ’n gelegitimeerde institusionele patriargale instelling gemaak (Crossan 1991:302; kyk ook Pilch 1993:101-113; Osiek 2006:832-835). In die woorde van Loader (2005:142): “Jesus’ radical sayings about family are more HTS 63(2) 2007 501 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) subversive than is usually recognized … it is a challenge to the (patriarchal – EvE) household system which underpinned social structure in the ancient world [as] basis for the systems of control, economy, production and patronage”. subversive than is usually recognized … it is a challenge to the (patriarchal – EvE) household system which underpinned social structure in the ancient world [as] basis for the systems of control, economy, production and patronage”. Die onderhawige bestek maak dit ontmoontlik om Jesus se subversering van die partriargale eerste-eeuse Mediterreense wêreld in detail beskryf. In wat volg word breë lyne getrek wat myns insiens volledig genoeg aantoon dat Jesus anti-patriargaal ingestel was. Aandag word aan drie sake gegee wat direk met die familie verband hou, te wete Jesus se houding teenoor vroue en kinders, asook Jesus se genesings. 16 Alhoewel die tekste hierbo genoem heel waarskynlik nie in elke geval na die historiese Jesus teruggevoer kan word nie (vgl Crossan 1991:427-450; Funk et al 1993; Robinson et al 2000) word aanvaar dat hierdie tekste ten minste saaklik in kontinuïteit staan met die historiese Jesus se nie-androsentriese houding teenoor vroue. Alhoewel daar beslis “vervreemding” in die Evangelies ingetree het ten opsigte van Jesus se houding teenoor die vrou (kyk weer voetnoot 13), beteken dit egter nie dat die Evangelies tog die “saak” van Jesus in hierdie verband weergee nie, veral wat die “Jesus-dade” betref. Ernest van Eck Ernest van Eck in (Matt 1:1-17, Luk 3:21-38), Hy weier om op ’n seksistiese wyse tussen die twee geslagte te onderskei (EvTom 22:3-4), en weier ook om betrek te word by androsentriese humor oor ’n vrou wat met ’n sewende man getroud is (Mark 12:18-27; kyk o a Loader 2005:18, 44, 57-58, Bultmann 1988:13; Van Aarde 2001a:135; Crossan 1991:267, 302; Johnson-Debaufre 2005:43-80). Jesus se inklusiewe, nie-seksistiese en gelykwaardige hantering van die vrou was dus duidelike kritiek op ’n patriargale samelewing wat die vrou seksisties uitgesluit en gemarginaliseer het.16 4.2.1 Vroue 15 Vergelyk in hierdie verband dat in die eerste gelykenis (Luk 15:4-7; die gelykenis van die verlore skaap) ’n man as die een wat soek aangebied word, en in die tweede gelykenis (Luk 15:8-10) ’n vrou hierdie rol vervul. Beide gelykenisse se uitkoms word ook dieselfde beskryf. HTS 63(2) 2007 502 17 Horsley oordeel dat die twee gesondmakings wat op die genesing van die besetene van Gerasa (Mark 5:1-20) volg, te wete die vrou wat vir twaalf jaar aan bloedvloeiing gelei het en die twaalfjaaroue dogtertjie van Jaïrus (Mark 5:21-43) ook toon dat vroue, en nie mans nie, gesien moet word as voorbeelde van ware dissipels (kyk weer Afd 4.2.2 hierbo). Hy formuleer hierdie standpunt soos volg: “[T]he woman who had been hemorrhaging for twelve years and the twelve-year old woman (whose father is head of a village assembly) are not simply individuals, but figures representative of Israel, which is bled under the Roman imperial order and indeed is virtually dead. Through the hemorrhaging woman’s own trusting initiative, she is healed, while the young woman who is dying just as she reaches child-bearing age is restored to life, presumably including reproductive power” (Horsley 2003:303; sy beklemtoning). In hierdie opsig is hierdie twee gesondmakings kritiek op die patriargale familie en patriargale magstrukture in die tyd van Jesus. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) (kyk Van Aarde 2001a:146; 2004:134). In die lig hiervan, oordeel Loader (2005:20-24), kan Jesus se woorde in Markus 9:42-48//Matteus 18:6-9 gesien word as ernstige kritiek teen pederastie (kyk ook Brooten 1996:175-186). Pederastie was, in hierdie konteks, die indirekte gevolg van die posisie van die kind in ’n patriargale samelewing, en Jesus se kritiek op pederastie was dus kritiek op die patriargale familie as instelling. 4.2.2 Kinders In die eerste-eeuse patriargale samelewing is kinders as “nobodies” gereken (Crossan 1991:266-269). Kinders was die mees kwesbare persone in die eerste-eeuse Mediterreense samelewing, en is altyd eerste geraak deur droogtes, oorlog, siekte en verskuiwing. ’n Kind het geen status in die patriargale familie gehad nie, dit wil sê, hulle status was gelyk aan die van slawe wat deel was van dieselfde huishouding. Weeskinders is as stereotipe gebruik om na die swakste en kwesbaarste persone in die samelewing te verwys, en om na ’n volwasse persoon as ’n kind te verwys is as ’n belediging beskou (vgl Matt 11:16; kyk Malina & Rohrbaugh 1992:117-118). Teen hierdie agtergrond kan Jesus se beskouing van en optrede teenoor kinders nie anders as kritiek op die patriargale samelewing van sy tyd beskou word nie. Vir Jesus kon alleen hulle wat soos kinders word deel wees van die koninkryk van God (EvTom 22:2; Mark 9:33-37 en Markus 10:15//Lukas 18:17//Matteus 18:1-4). Aangesien kinders geen status of eer gehad het nie, was hierdie uitspraak van Jesus niks anders as kritiek op ’n patriargale samelewing waarin eer en status alles was nie (Crossan 1991:269). In die woorde van Countryman (1988:188): “By making the child and not the father the model for entry into the reign of God, Jesus again negated the family structures of the society and reversed the hierarchical assumptions that governed all life”. Jesus assosieer selfs met straatkinders, en bied hulle aan as juis diegene wat deel van die koninkryk is (Van Aarde 2001a:135-154; 2004:132- 136). As “nobodies” is kinders in terme van die sosiale stratigrafie van die eerste-eeuse wêreld as deel van die “expendables” gesien. Lees laasgenoemde letterlik. Kinders is om verskeie redes weggegooi, wat dikwels daartoe gelei het dat hulle seksueel (bv by wyse van prostitusie) misbruik is HTS 63(2) 2007 503 Ernest van Eck gestaan het, bevestig dat selfs in Jesus se gesondmakings kritiek teenoor uitbuitende magstrukture uitgespreek is (kyk ook Carter 2006:41-43). En vir Jesus was die patriargale familie een daarvan. gestaan het, bevestig dat selfs in Jesus se gesondmakings kritiek teenoor uitbuitende magstrukture uitgespreek is (kyk ook Carter 2006:41-43). En vir Jesus was die patriargale familie een daarvan. 5.1 Weer eens: Wat het Jesus gesê? In terme van bogenoemde beskrywing van Jesus se houding teenoor die patriargale familie, en veral die posisie van die vrou in die familie (en by implikasie in die huwelik), word geoordeel dat die volgende, in terme van Q 16:18, Markus 10:2-12//Matteus 19:3-12, saaklik na Jesus teruggevoer kan word: Fariseërs, op grond van die toegewing (van Moses) in Deuteronomium 24:1, het by geleentheid Jesus gevra of ’n man van sy vrou mag skei. Jesus se antwoord hierop (my parafrase) was soos volg: Dit is as gevolg van die hardheid van harte dat hierdie bepaling aanvaar word. Voor Moses was dit anders. God het man en vrou gemaak, en wanneer ’n man en ’n vrou trou, moet ’n man sy vader en moeder verlaat en saam met sy vrou gaan woon, en hulle twee sal een word. As gevolg van hierdie verbintenis is die implikasie dat ’n man wat van sy vrou skei teenoor sy vrou egbreuk pleeg, en ’n vrou wat van haar man skei pleeg teenoor haar man egbreuk. Die huwelik het dus die potensiaal om slagoffers te skep, en daarom is dit dalk beter om nie te trou nie, maar selibaat te bly. 4.2.3 Genesings en eksorsismes Kultureel-antropologiese studies het oortuigend die verband tussen duiwelsbesetenheid/geestesiektes en sosiale spanning of konflik aangetoon (Theissen 1983:249; Pfohl 1985:38-40; Sanders 1993:133-135, Davies 1995:81-111; Van Aarde 2000; 223-236; 2001a:146; Guijarro 2002:164-167). In the world of Jesus were two social domains: the public (political) and private (familial), and in both were people under constraints of abusive authority. In the kinship con- text, persons subject to the authority of the paterfamilias, and especially women, were more likely to recur to demon possession to soften the tensions of the patriarchal family. (Guijarro 2002:165) (Guijarro 2002:165) In die eerste-eeuse Mediterreense wêreld was duiwelsbesetenheid en ander geestesiektes ’n sosiaal-aanvaarbare wyse om sosiale konflik, en veral konflik in die patriargale familie, te hanteer (Davies 1995:81). Jesus se eksorsismes en gesondmakings van duiwelbesetenheid en ander geestesiektes (kyk bv Mark 1:21-28; 5:1-20; 7:24-30; 9:14-27) was dus kritiek op die familie as patriargale instelling, in besonder die gelegitimeerde misbruik van mag wat deur hierdie instelling moontlik gemaak is. Sy eksorsismes en gesondmakings was daarmee saam ook ’n bedreiging vir die aanvaarde sosiale orde van sy tyd (Guijarro 2002:166). Die feit dat sowel die Romeinse elite (Luk 13:31-32), die Joodse elite (hier die Fariseërs, vgl Mark 3:3:21-30) en gewone dorpsmense (Mark 5:17)17 negatief ten opsigte van Jesus se eksorsismes In die eerste-eeuse Mediterreense wêreld was duiwelsbesetenheid en ander geestesiektes ’n sosiaal-aanvaarbare wyse om sosiale konflik, en veral konflik in die patriargale familie, te hanteer (Davies 1995:81). Jesus se eksorsismes en gesondmakings van duiwelbesetenheid en ander geestesiektes (kyk bv Mark 1:21-28; 5:1-20; 7:24-30; 9:14-27) was dus kritiek op die familie as patriargale instelling, in besonder die gelegitimeerde misbruik van mag wat deur hierdie instelling moontlik gemaak is. Sy eksorsismes en gesondmakings was daarmee saam ook ’n bedreiging vir die aanvaarde sosiale orde van sy tyd (Guijarro 2002:166). Die feit dat sowel die Romeinse elite (Luk 13:31-32), die Joodse elite (hier die Fariseërs, vgl Mark 3:3:21-30) en gewone dorpsmense (Mark 5:17)17 negatief ten opsigte van Jesus se eksorsismes HTS 63(2) 2007 504 5.2 Wat het Jesus bedoel? Indien aanvaar sou word dat bogenoemde wel dit is wat Jesus oor die huwelik gesê het, is die logiese vraag wat sy bedoeling daarmee was. In ’n poging om hierdie vraag te beantwoord moet daar, as vertrekpunt, erns met die volgende kenmerkende karakteristiek van die eerste-eeuse Mediterreense wêreld gemaak word: “Religion”, as we call it, was thoroughly embedded in kinship, fictive kinship, and political groupings …. Hence it become very difficult to discuss the “religion” of a particular Mediterranean group apart from a characterization of their patterns of kinship and marriage, their social organization and catchment, and their relationship with their neighbors. (Kloppenborg 1990:186) Die verband tussen godsdiens, sosiale organisasie, familie en huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld kan kortliks soos volg beskryf word: Die Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Jodedom van die tweede tempeltydperk se grondnarratief was tekste soos Levitikus 19:2 (wees heilig soos Ek, julle God, heilig is). God se heiligheid was geleë in sy skeppingsorde, ’n skeppingsorde waarin aan elke faset van die skepping ’n bepaalde plek of tyd toegeken is. Om heilig soos God te wees het vir die Jood beteken dat die skeppingsorde van God in elke faset van alle sosiale geledinge gerepliseer moes word (kyk Van Eck 2005:197-206). In die woorde van Douglas (1966:51): “Holiness … involves keeping distinct the categories of creation; it involves correct definition, discrimination and order”. In die eerste-eeuse Mediterreense wêreld het die familiale instelling primêr uitdrukking aan die replisering van God se skeppingorde gegee: In … the … Mediterranean world … the centrally located institution maintaining societal existence is kinship and its sets of interlocking rules. This results in the central value of familism. The family or kinship group is central in societal organization; it is the primary focus of personal loyalty and it holds supreme sway over individual life. In … the … Mediterranean world … the centrally located institution maintaining societal existence is kinship and its sets of interlocking rules. This results in the central value of familism. The family or kinship group is central in societal organization; it is the primary focus of personal loyalty and it holds supreme sway over individual life. (Malina 1989:131; sy beklemtoning) Die huwelik, op sy beurt weer, was produk van die familie as dominante instelling wat uitdrukking aan God se heiligheid gegee het. Die posisie van die vrou was weer produk van die verstaan van die huwelik. In kort: ’n bepaalde verstaan van God se heiligheid het aan die familiale instelling dominansie verleen, die dominansie van die familiale instelling het die huwelik as patriargaal gelegitimeer, en so het die patriargale huwelik die minder- waardigheid van die vrou gelegitimeer. Jesus het egter God se heiligheid anders verstaan (kyk veral Q 6:36 = Matt 5:48//Luk 6:36). Vir Jesus was God se heiligheid God se barmhartigheid (Q 11:42 = Luk 11:42//Matt 23:23). Hierdie verstaan van God se barmhartigheid het uitdrukking gevind in Jesus se houding teenoor die patriargale familie, die vrou en die kind. 18 Met ander woorde, aan die begin van die Tweede Tempel-tydperk, of dan, die aanvang van die defensiewe huwelikstrategie wat die Joodse tydperk kenmerk (kyk weer Van Eck 2007a:81-101). HTS 63(2) 2007 505 19 Dit is belangrik om raak te sien dat Jesus se gebruik van Genesis 1:27 en Genesis 2:24, in sy antwoord aan die Fariseërs, nie verstaan moet word dat Jesus die huwelik skeppingsordelik verstaan nie. Soos in die geval van byvoorbeeld Markus 7:8 en 13, het ons hier te make met Jesus se “soort Skrifgebruik”. In Markus 7:1-13 (waar die Fariseërs aan Jesus die vraag stel oor eet met onrein hande – kyk in die besonder Mark 7:5) antwoord Jesus hulle deur verder terug te gaan as die “oorgelewerde gebruike van die voorgeslagte” – Jesus gryp terug na Eksodus 20:12 (Deut 5:16) en Eksodus 21:17 (Lev 20:9). Omdat Jesus teruggaan na voor die gebruike van die voorgeslagte, dra sy interpretasie meer gewig. In antwoord op die vraag van die Fariseërs oor hulle interpretasie van Deuteronomium 24:1 doen Jesus presies dieselfde – Hy gryp terug na Genesis 1:27 en Genesis 2:24,. “Van die begin af was dit nie so nie” beteken voor Moses – ’n argument wat meer gewig dra as dié van die Fariseërs. 20 13    5&   # Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Met bogenoemde as agtergrond, kan Jesus se antwoord aan die Fariseërs oor die interpretasie van Deuteronomium 24:1-2 waarskynlik soos volg (in parafrastiese vorm) uitgedruk word: Julle sê, op grond van die wet van Moses (Deut 24:1) dat ’n man aan sy vrou ’n skeibrief kan gee. Die rede vir hierdie gebruik is die hervormings van Esra en Nehemia na die ballingskap18 waar ’n ideologie van “heilige land, heilige saad en heilige volk” beteken het HTS 63(2) 2007 HTS 63(2) 2007 506 21 In die woorde van Kloppenborg (1990:196): “[T]he mode of Jesus’ discourse is not directly moralizing – even in the case of the divorce saying …. Jesus’ message cannot be conveniently compartmentalized into discrete or non-contiguous realms. It is equally clear that we can no longer think of a Jesus who preached a purely religious message of interiorized piety, and avoided social questions”. Ernest van Eck Ernest van Eck dat alle Joodse mans – wat met “vreemde vroue” getroud was – verplig was om van hierdie vrouens te skei. Die huwelik het dus in diens gestaan van ’n bepaalde ideologie (en verstaan van God!), maar die gevolg daarvan was die weerloos laat van vrouens en kinders.19 Wanneer ’n man sy vrou om hierdie redes skei, en hy trou weer, pleeg hy egbreuk. Dit pla julle nie, want die gebooie van mense is vir julle belangriker as die gebod van God (vgl Markus 7:1320). Julle glo die vrou is minderwaardig teenoor die man, dat eer manlik is, en dat die vrou in diens van die eer van die man staan. Daarom is die huwelik vir julle patrilokaal, hiërargies, androsentries en selfs poligamies. Daarom kan die man nie teenoor sy vrou egbreuk pleeg nie, en mag die man aan sy vrou ’n skeibrief gee wanneer sy eer op die spel is. In wese kom dit daarop neer dat julle ’n instelling geskep het wat die marginalisering van vroue en die misbruik van mag legitimeer. Maar van die begin af was dit nie so nie. Moses se toestemming oor die gee van ’n skeibrief was die gevolg van julle verstaan van God se heiligheid en die huwelikshervormings onder Esra en Nehemia net na die ballingskap. Met die oog op ’n heilige volk gebore uit heilige saad in ’n heilige land was die mans toe beveel om van alle “vreemde vroue” te skei (kyk bv Esra 9 en 10; Bossman 1979:32-38; kyk ook Van Aarde 2001a:131). Dit het beteken dat vrouens weerloos gelaat is – asook kinders. Verstaan teen hierdie agtergrond is Jesus se antwoord op die vraag oor egskeiding dus in wese kritiek op die Fariseërs se verstaan van God, hulle bepaalde replisering van God se heiligheid, die legitimering van die patriargale familie, asook die legitimering van die siening van die vrou en kind as minderwaardige besittings. Vir God is daar egter nie ’n verskil tussen man en vrou nie. Daarom, indien ’n man en vrou trou, behoort die man sy pa en ma te verlaat en saam met sy vrou gaan woon. Anders is die huwelik patrilokaal, waar die vrou as minderwaardige inwonende vreemdeling gereken word. Verder kan ook die vrou van haar man skei, en die man kan ook teenoor sy eie vrou egbreuk pleeg. Ek bevraagteken dus julle hiërargiese en androsentriese legitimering HTS 63(2) 2007 507 GEVOLGTREKKING 6. Jesus was negatief teenoor die huwelik as instelling. Vir Jesus het die huwelik as instelling nie alleen die marginalisering van vrouens en kinders gelegitimeer nie, maar ook as instelling die moontlikheid van slagoffers daargestel. Die huwelik as instelling het bepaalde mense ontmagtig – waarvan Deuteronomium 24:1 ’n goeie voorbeeld is. Daarom was Hy van oordeel dat dit miskien beter is om nie te trou nie (vgl Matt 19:12). Sou Jesus van ’n vrou verwag het om in ’n huwelik te bly waarin sy as besitting gereken en as minderwaardige geag is? Heel waarskynlik nie. Sou Jesus van ’n man en ’n vrou verwag het om saam in ’n huwelik te bly terwyl hulle geen keuse gehad het wat huweliksmaats betref nie? Heel waarskynlik nie. Wat ons wel sou kon aflei is dat Jesus van oordeel was dat ’n man wat sy vrou om die verkeerde redes skei (soos in die geval van Deut 24:1 in terme van die opdrag van Esra en Nehemia) en dan weer trou, nie alleen egbreuk pleeg nie, maar egbreuk teen sy eie vrou pleeg (Mark 10:11). ’n Verdere moontlike standpunt van Jesus – ook teen die konvensies van sy tyd in – was dat ’n vrou ook egskeiding kon inisieer (vgl Mark 10:12). Hier moet ons egter raaksien dat beide hierdie standpunte van Jesus alleen verstaan kan word teen die agtergrond van sy afwysing van die marginalisering van enige persoon – veral vroue en kinders. Meer kan daar egter nie gesê word nie, omdat Jesus niks hieroor gesê het nie. Daar sou selfs gesê kon word dat Jesus eintlik niks oor die huwelik gesê het nie (vgl ook Craffert 2006:20). Feit is: dit wat Jesus oor die huwelik gesê het kan nie gebruik word om vandag etiese uitsprake oor egskeiding, egbreuk en hertrou te maak nie. Dit was immers nie die bedoeling van Jesus se uitsprake oor hierdie sake nie. Sy bedoeling was eerder om die uitwasse van die huwelik as instelling in sy tyd uit te wys. Tog beteken dit nie dat die evangelie niks oor die huwelik vandag te sê het nie. Op die vraag of mense tog maar moet trou, sou Jesus heel waarskynlik die volgende gesê het: indien daar vir die huwelik as instelling gekies word moet man en vrou in die huwelik as gelykes geag word. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) van die huwelik. Inteendeel. Julle het ’n instelling geskep waaruit slagoffers gebore word. Van so ’n instelling kan ek nie deel wees nie. Selibaatskap is daarom beter (Davies & Allison 2004:26; Guijarro 2004:114; Nolland 2005:767, 782). In die woorde van Kloppenborg (1990:196): The mode of Jesus’ discourse (oor die huwelik – EvE) is not directly moralizing …. Rather than offering simple prescriptions the point of this saying … was to expose and lampoon certain structures of social exchange which from the point of view of God’s reign were false and debilitating. (Kloppenborg 1990:196) Jesus se antwoord op die vraag van die Fariseërs kom dus in wese daarop neer dat Hy eintlik niks oor die huwelik, egskeiding, egbreuk en hertrou sê nie.21 Meer spesifiek: Jesus sê nie of iemand mag of nie mag skei nie. Vir Jesus skep die vraag die geleentheid om dit wat agter die eerste-eeuse Mediterreense verstaan van die huwelik lê, en nie aan sy verstaan van God se wil voldoen nie, te ontbloot: eer en status as sogenaamde dominante middel, die patriargale familie, die dominansie van die familiale instelling as uitdrukking van die verstaan van God se heiligheid, die legitimering van ’n hiërargiese samelewing, en die gepaargaande marginalisering van vroue en kinders (kyk ook Horsley 1993:235-236). Om dus Jesus se uitspraak in Q16:18//Markus 10:11//Matteus 19:9 te verstaan as ’n blote verbod op egskeiding, sou myns insiens nie reg aan hierdie uitspraak laat geskied nie. Dit gaan oor veel meer, ’n afwys van androsentriese eer wat die nie-menswaardige behandeling van vroue, kinders en nie-dominante mans legitimeer. Dit gaan oor die afwys van ’n bepaalde verstaan van die heiligheid van God, en die beklemtoning van God se barmhartigheid. Dit gaan oor die koninkryk van God wat anders as die tempelkoninkryk van die eerste-eeuse Mediterreense wêreld is. Dit gaan oor barmhartigheid teenoor heiligheid. Dit gaan oor die koninkryk teenoor kultuur. Dit gaan oor Jesus se uitspraak in Markus 1:15: Bekeer julle en glo in die evangelie, want die koninkryk is hier! HTS 63(2) 2007 508 Ernest van Eck Literatuurverwysings Bossman, D 1979. Ezra’s marriage reform: Israel redefined. BTB 9, 32-38. Brooten, B J 1996. Love between women: Early Christian responses to female homoeroticism. Chicago, IL: University of Chicago Press. Brooten, B J 1996. Love between women: Early Christian responses to female homoeroticism. Chicago, IL: University of Chicago Press. Carter, W 2006. The Roman Empire and the New Testament: An essential guide. Nashville, TN: Abingdon. Collins, R F 1992. Divorce in the New Testament. Collegeville, MN: The Liturgical Press. Corley, K E 2002a. Women and the historical Jesus: Feminist myths of Christian origins. Santa Rosa, CA: Polebridge. Corley, K E 2002b. Gender and class in the teaching of Jesus: A profile, in Hoover, R W (ed), Profiles of Jesus, 137-160. Santa Rosa, CA: Polebridge. Countryman, L W 1988. Dirt, greed and sex: Sexual ethics in the New Testament and their implications for today. Philadelphia, PA: Fortress. Craffert, P F 2006. Godsdiensaktueel: Wat sê die Bybel van die huwelik? Beeld, 3 Desember 2006, bl 20. Crossan, J D 1986. Sayings parallels: A workbook for the Jesus tradition. Philadelphia, PA: Fortress. Crossan, J D 1991. The historical Jesus: The life of a Mediterranean Jewish peasant. San Francisco, CA: HarperSanFrancisco. Davies, S 1995. Jesus the healer. London: SCM Press. Davies, W D & Allison, D C 2004. A critical and exegetical commentary on the gospel according to Matthew, Vol III: Commentary on Matthew, 19-28. London: T & T Clark International. (ICC.) Donahue, J R & Harrington, D J 2002. The Gospel of Mark. Collegeville, MN: The Liturgical Press. (Sacra Pagina, Volume 2.) Douglas, M T 1966. Purity and danger: An analysis of the concepts of pollution and taboo. London: Routledge & Kegan Paul. Dreyer, Y 2002. Vroue in die Sinoptiese Evangelies – méér as dekoratiewe karakters. HTS 58(4), 1679-1706. Dreyer, Y [2007]. ’n Manlike vertellersperspektief op vroue in die Evangelie van Matteus: ’n Gender-kritiese uitleg, in Nortje-Meyer, L (red), ’n Gender Bybelkommentaar. Kaapstad: Lux Verbi. (Tans ongepubliseer.) Elliger, K & Rudolph, W 1983 (eds). Biblia Hebraica Stuttgartensia. Stuttgart: Württembergische Bibelgesellschaft. Funk, R W 1990. New Gospel parallels, Vol 1, 2: Mark. Sonoma: Polebridge. Funk, R W, Hoover, R W & The Jesus Seminar 1993. The five gospels: The search for the authentic words of Jesus. New York: Macmillan. Guijarro, S 2001. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) is die kultuurgebonde Bybelse kategorieë nie baie bruikbaar nie. Kultuur mag nooit kanon word nie. Alles in die Bybel is nie evangelie nie. is die kultuurgebonde Bybelse kategorieë nie baie bruikbaar nie. Kultuur mag nooit kanon word nie. Alles in die Bybel is nie evangelie nie. is die kultuurgebonde Bybelse kategorieë nie baie bruikbaar nie. Kultuur mag nooit kanon word nie. Alles in die Bybel is nie evangelie nie. GEVOLGTREKKING Die huwelik, soos enige ander instelling waarvoor gekies mag word, behoort mense te bemagtig. Dit beteken dat die huwelik nooit patriargaal, poligamies, hiërargies of patrilokaal kan wees nie. En onthou: die huwelik as instelling hou altyd die moontlikheid en versoeking in om op ’n sogenaamde legitieme wyse slagoffers langs die pad te los. Net so dra die verabsolutering van die huwelik as instelling in homself die potensiaal om teen ander se seksualiteit te diskrimineer. Wat die kerk vandag nodig het is ’n eietydse huweliksetiek wat met die Jesus-saak se evangeliese (nie Bybelse) waardes gevul word. Vir hierdie doel HTS 63(2) 2007 509 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Ernest van Eck Guijarro, S 2002. The politics of exorcism, in Stegemann, W, Malina, B J & Theissen, G, The social setting of Jesus and the Gospels, 159-174. Minneapolis, MN: Fortress. Guijarro, S 2004. The family in the Jesus movement. BTB 34(3), 114-121. Harrington, D J 1991. The Gospel of Matthew. Collegeville, MN: The Liturgical Press (Sacra Pagina, Vol 1.) Hellerman, H 2001. The ancient church as family. Minneapolis, MN: Fortress. Hollenbach, P W 1981. Jesus, demoniacs, and public authorities: A socio-historical study. JAAR 49, 561-588. Horsley, R A 1993. Jesus and the spiral of violence: Popular Jewish resistance in Roman Palestine. Minneapolis, MN: Fortress. Horsley, R A 2003. Feminist scholarship and postcolonial criticism: Subverting imperial discourse and reclaiming submerged histories, in Matthews, S, Kittredge, C B & Johnson-Debaufre, M (eds), Walk in the ways of wisdom: Essays in honor of Elisabeth Schüssler Fiorenza, 297-317. Harrisburg, PA: Trinity Press International. Howes, L & Van Aarde 2005a. ’n Pre-kanonieke bron van die leë graf tradisie. Ekklesiastikos Pharos (New Series 16) 87; 301-324. Howes, L & Van Aarde, A G 2005b. Handelinge se uitbeelding van die rol van vroue in die vroeë kerk. HTS 61(4), 1183-1208. Instone-Brewer, D 2002. Divorce and remarriage in the Bible: The social and literary context. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Johnson-Debaufre, M 2005. Jesus among her children: Q, eschatology, and the construction of Christian origins. Cambridge: Harvard University Press. (Harvard Theological Studies 55.) Karris, R J 2002. Women and discipleship in Luke, in Levine, A-J & Blickenstaff, M (eds), A feminist companion to Luke, 23-43. London: Sheffield Academic Press. (Feminist Companion to the New Testament and Early Christian Writings 3.) Kloppenborg, J S 1990. Alms, debt, and divorce: Jesus’ ethics in their Mediterranean context. Toronto Journal of Theology 6/2, 182-200. Kloppenborg, J S 1988. Q parallels: Synopsis, critical notes & concordance. Sonoma: Polebridge. Lang, B 1990. Charisma and the disruption of family in early Christianity, in Kohl, K H, Muzinski, H & Strecker, I, Die vielvalt der kultur: Ethnologische aspekte von verwandschaft, kunst und weltanfassung. Ernst Wilhelm Müller zum 65 Geburtstag, 278-287. Berlin: Diter Riemer Verlag. Loader, W 2004. The Septuagint, sexuality, and the New Testament: Case studies on the impact of the LXX in Philo and the New Testament. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Loader, W 2005. Sexuality and the Jesus tradition. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Malina, B J 1981. The New Testament world: Insights from cultural anthropology. Literatuurverwysings Kingdom and family: A contribution to the study of the historical Jesus, in Pilch, J J (ed), Social scientific models for interpreting the Bible: Essays by the Context Group in honor of Bruce J Malina, 210-238. Leiden: Brill. HTS 63(2) 2007 510 Ernest van Eck Louisville, KY: John Knox. Malina, B J 1989. Dealing with biblical (Mediterranean) characters: A guide for US consumers. BTB 19(4), 127-141. Malina, B J 1999. Criteria for assessing the authentic words of Jesus: Some specifications, in Chilton, B D & Evans, C A, Authenticating the words of Jesus, 27-45. Leiden: Brill. HTS 63(2) 2007 511 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Malina, B J & Rohrbaugh, R L 1992. Social science commentary on the Synoptic Gospels. Minneapolis, MN: Fortress. Malina-Jacobs, D 1993. Beyond patriarchy: The images of family in Jesus. New York: Paulist. Marxsen, W 1968. Introduction to the New Testament: An approach to its problems. Philadelphia, PA: Fortress. Meier, J P 1991. A marginal Jew: Rethinking the historical Jesus, Vol 1. New York: Doubleday. Newsom, C A & Ringe, S H (eds). Women’s Bible Commentary. Louisville, KY: Westminster. Nolland, J 2005. The gospel of Matthew: A commentary on the Greek text. Grand Rapids, MI: Eerdmans. (NIGTC.) Osiek, C 2006. The New Testament teaching on family matters. HTS 62(3), 819-843. Pfohl, S 1985. Images of deviance and social control: A sociological history. New York: McGraw-Hill. Pilch, J 1993. “Beat his ribs while he is young” (Sir 30:12): A window on the Mediterranean world. BTB 23, 101-113. Robinson, J M, Hoffmann, P & Kloppenborg, J S 2000. The critical edition of Q: Synopsis including the Gospels of Matthew and Luke, Mark and Thomas with English, German, and French translations of Q and Thomas. Leuven: Peeters. Schaberg, J 1998. Luke, in Newsom & Ringe 1998:363-380. Sanders, J T 1993. Schismatics, sectarians, dissidents, deviants: The first hundred years of Jewish-Christian relations. Valley Forge, PA: Trinity Press International. Schüssler Fiorenza, E 1979. Marriage and discipleship. The Bible Today April 1979, pp 2027-2034. Schüssler Fiorenza, E 1980. Der Beitrag der Frau zur urchristlichen Bewegung: Kritische
berlegungen zur Rekonstruktion urchristlicher Geschichte, in Schottroff, W & Stegemann, W (Hrsg), Traditionen der Befreiung: Sozialgeschichte Bibelauslegungen, Band 2: Frauen in der Bibel, 60-90. München: Kaiser. Schüssler Fiorenza, E 1982. Discipleship and patriarchy: Early Christian ethos and Christian ethics in a feminist theological perspective, in Rasmussen, L (ed), The Annual of the Society of Christian Ethics: Selected papers, 131-172. Waterloo: Council of the Study of Religion. Schüssler Fiorenza, E 1992. In memory of her: A feminist theological reconstruction of Christian origins. New York: Crossroad Books. Steyn, G J 1996. Pretexts of the second table of the Decalogue and early Christian intertexts. Neotestamentica 30(2), 451-464. Tatum, W B 1999. In quest of Jesus. Nashville, TN: Abingdon. Theissen, G 1983. The miracle stories of the early Christian tradition. Edinburgh: T & T Clark. Theissen, G & Mertz, A 1998. The historical Jesus: A comprehensive guide. Minneapolis, MN: Fortress. Tolbert, M A 1998. Mark, in Newsom & Ringe 1998:350-362. Van Aarde, A G 2000. Ernest van Eck Van Aarde, A G 2001a. Fatherless in Galilee: Jesus as child of God. Harrisburg, PA: Trinity Press International. Van Aarde 2001b. The “cause of Jesus” (Sache Jesu) as the Canon behind the Canon. HTS 57(1&2), 148-171. Van Aarde A G 2004. Jesus’ affection toward children and Matthew’s tale of two kings. Acta Theologica 24(2), 127-146. Van Aarde, A G 2005. Christologie van die Nuwe Testament: Die historiese Jesus. Ongepubliseerde studiehandleiding, Universiteit van Pretoria. Van Eck, E 1995. Galilee and Jerusalem in Mark’s story of Jesus: A narratological and social-scientific reading. Pretoria: Kital (HTS Suppl 7.) Van Eck, E 2006. Inleiding en teologie: Evangelies (Matteus ). Ongepubliseerde studiehandleiding, Universiteit van Pretoria. Van Eck, E 2006. Inleiding en teologie: Evangelies (Matteus ). Ongepubliseerde studiehandleiding, Universiteit van Pretoria. Van Eck, E 2007a. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (I): Vroue in ’n man se wêreld. HTS 63(1), 81-101. Van Eck, E 2007a. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (I): Vroue in ’n man se wêreld. HTS 63(1), 81-101. Van Eck, E 2007b. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (II): Huwelik, egbreuk, egskeiding en hertrou. HTS 63(1), 103-128. Van Eck, E 2007b. Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (II): Huwelik, egbreuk, egskeiding en hertrou. HTS 63(1), 103-128. Wallace, M I 2006. The rule of love and the testimony of the Spirit in contemporary Biblical hermeneutics, in Padgett, A G & Keifert, R K (eds), in But is it all true? The Bible and the question of truth, 66-85. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Wallace, M I 2006. The rule of love and the testimony of the Spirit in contemporary Biblical hermeneutics, in Padgett, A G & Keifert, R K (eds), in But is it all true? The Bible and the question of truth, 66-85. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Wevers, J W 1974 (ed). Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum I: Genesis. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Wevers, J W 1974 (ed). Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum I: Genesis. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Wevers, J W 1977 (ed). Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum III, 2: Deuteronomium. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Wevers, J W 1991 (ed). Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum ii, 1: Exodus. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. 513 Die huwelik in die eerste-eeuse Mediterreense wêreld (III) Understanding Jesus’ healings. Scriptura 74, 223-236. HTS 63(2) 2007 HTS 63(2) 2007 512

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/217/151

Afrikaans

Geskiedsfilosofie in 'n krisis: Die noodwendigheid en aktualiteit van die nasionale staatsidee MJ Schoem an Abstract Philosophy of history in crisis: The actuality and necessity of the concept of the national state Philosophy of history in crisis: The actuality and necessity of the concept of the national state The aim of this essay is to explicate the thesis of an intrinsic relationship between the Enlightenment philosophy of history and the (ideological) war amongst world citizens in which we are entangled today. This is explained in terms of certain 'deficiencies' (philosophical, theological, political and historical) inherent in the Enlightenment view of history. It is argued that a truly modern approach to history (as opposed to the anti­ modern, eschatological and moralistic view of the Enlightenment) should take its bearing from the idea of the nation, thereby acknowledging the rise of a global network of national states as one of the most remarkable features of our age. Ek gaan uit van 'n standpunt wat reeds implisiet by Sokrates en Plato, en eksplisiet by Aristoteles teenwoordig is, en dit is naamlik dat filoso- fie primêr politieke filosofie is. Die filosofie is deel van die mens se lewenspraxis wat horn altyd voltrek binne die raamw^erk van wat een- maal genoem is die 'polis', en wat ons vandag breedweg kan bestempel as die politieke proses waardeur mense in staatlike en interstaatlike verband poog om iets van die goeie lewe (the good life) te verwerklik. Die filosofie reflekteer hierdie politieke praxis, en wel op so 'n wyse dat dit wat implisiet daarin vervat is, eksplisiet aan die orde gestel word. Die opheldering (A u fklarun g) wat hierdeur meegebring word, is daarby 'n kritiese opheldering in dié sin dat dit nie bloot 'n artikulasie is van wat is nie, maar tegelyk ook van wat behoort te wees. Geen filosofie is sy sout werd as dit nié sy vinger kan lê op die onderliggende probleme van sy tyd nie. Probleme is daar immers altyd - selfs al het die meeste mense nie die geringste vermoede daaromtrent nie. Die filosoof moet 'n fyn aanvoeling openbaar vir die impasses of naderende krisisse waarin die menslike lewenspraxis momenteel verstrengel raak, en in sy verwoording daarvan moet hy tegelykertyd die uitkomkanse aandui wat daar inherent aan die krisissituasie is. En dit alles natuurlik sonder 594 enige pretensie as sou die aangeduide weg die finale opiossing vir alle tye en vir alle probleme bied. Odo Marquard skryf iewers dat die filosofie (hy noem dit hermeneutiek) die kuns is om jouself op 'n elegante wyse te verskoon van die werklikheid en die onmiddeilike impak wat dit op jou het. Die geskiedsfilosofie waarvan hier sprake is, is 'n dateerbare feno- meen. Die geskiedsfilosofie wat homself uitdruklik so noem, het rondom die middel van die E18 sy opwagting gemaak (Marquard 1973: 67; Koselleck 1969). Dit is dus 'n produk van die Europese A ufklarung met sy universalistiese voorstellings van 'n wêreldburgerlike humani- teit. Die universaliteit wat hier in vooruitsig gestel is, was nie meer die universaliteit van die Kosmos en sy ewige Skepper nie - dit was 'n Philosophy of history in crisis: The actuality and necessity of the concept of the national state Merleau-Ponty noem die filosofie 'die luukse van 'n besit op 'n afstand' (in sy Éloge de la philosophie). Die soge- naamde radikaliteit van die wysgerige denke omskryf hy soos volg: 'Radikaliteit is die hardnekkige weiering om enige opiossing vir 'n probleem te aanvaar wat daardie probleem finaal verstik.' Tot sover dan wat betref die aard van die filosofiese denke. Vervol- gens wil ek uitkom by die tema wat vir behandeling in vooruitsig gestel is, en hierin is daar allereers sprake van die geskiedsfilosofie. En nou wil ek die leser nie verveel met 'n historiese relaas oor die ontstaan van die geskiedsfilosofie en hoe dit deur sy verskillende eksponente heen ontwikkel het nie. Ek volstaan met 'n baie kort omskrywing van die begrip 'geskiedsfilosofie' en wat ek daaronder verstaan. Die leser sal merk dat ek in my siening van wat geskiedsfilosofie is, swaar op veral Odo Marquard (1973) leun, wat vir baie seker geen onbekende is nie. Ek persoonlik vind sterk aanklank by Marquard en by wat hy noem sy 'Schwierigkeiten mit der Geschichtsphilosophie'. Ek is dit veral eens met sy siening betreffende die politieke konsekwensies van die geskiedsfilosofie, en ek wil veral hierdie aspek verder uitbou. (Ek het immers vroeer gesê dat filosofie vir my primêr politieke filosofie is.) Ek het egter bedenkinge wat betref Marquard se 'Abschied' (afskeid) van die geskiedsfilosofie. Ek verkies om te praat van 'n 'ver- nuwing' van die geskiedsfilosofie - miskien omdat ek meer met die politiek gepreokkupeerd is as Marquard. (Marquard se denke bied waardevolle vertrekpunte vir 'n politieke filosofie, maar hy het dit self nie positief verder ontwikkel nie. Sy 'skepsis' laat hom dit skynbaar nie toe nie.) Die geskiedsfilosofie waarvan hier sprake is, is 'n dateerbare feno- meen. Die geskiedsfilosofie wat homself uitdruklik so noem, het rondom die middel van die E18 sy opwagting gemaak (Marquard 1973: 67; Koselleck 1969). Dit is dus 'n produk van die Europese A ufklarung met sy universalistiese voorstellings van 'n wêreldburgerlike humani- teit. Die universaliteit wat hier in vooruitsig gestel is, was nie meer die universaliteit van die Kosmos en sy ewige Skepper nie - dit was 'n 595 wêreldimmanente orde wat deur die mens self opgebou moes word. wêreldimmanente orde wat deur die mens self opgebou moes word. pg Daar was vroeër reeds die Kerkhervorming. Dit het 'n traumatiese uitwerking in Europa gehad. Die eenheid van die geloof is sigbaar verbreek. Philosophy of history in crisis: The actuality and necessity of the concept of the national state Dit is belangrik om híér reeds in te sien dat die revolusionêre pro­ 596 gram van die A u fk la ru n g hom uit die staanspoor laat dikteer het vanuit die raamwerk van 'n verlore geloof. Dit was dan ook des te meer die geval namate die A ufklarers te staan gekom het voor die steeds magtig voorhande werklikhede van die ou geloofspraktyke in die Kerk. Maar die eintlike probleem van die geskiedsfilosofie was dat hy in die nuwe heilsekerheid wat hy gaan proklameer het, geen beroep op die gelowige aanname van 'n transendente openbaring kon doen nie. A1 gou moes hy toesien hoe sy program van universaliteit omswaai in 'n program van betwisbaarheid. Hierdie feit is veral beklemtoon deur Reinhart Koselleck (1969) in sy grondige werk oor die samehang van 'aufgeklarte Kritik' en 'weltbiirgerliche Krise'. Enersyds het die geskiedsfilosofiese universalismes die karakter van 'n uit en uit noodwendige en apodiktiese oriënteringswete, soortgelyk aan die heilsekerheid van die Christelike geloof. As sodanig was die A u fk la ru n g -id ees (aangaande die mens, die wêreld, die toekoms en die weg daarheen) buitengewoon dinamies. Ook die vooruitgang wat op die gebied van die natuurwetenskap en die tegniek gemaak is, het groot stukrag aan hierdie idees verleen. Maar op die lange duur kon die burgerlike wêreld nie die feit miskyk nie dat sy eie idees (kragtens die beginsel van die twyfel wat hy sy eie gemaak het) net so aanvegbaar was as dié van die tradisie wat hy verwerp het. En daar dit vir die A u fklarun g tegelykertyd ook gegaan het om 'n wêreldveranderende, reele handelingsoriëntering, was dit dan ook onvermydelik dat die kwessie van die aanvegbaarheid van idees op 'n fisiese geveg moes uitloop. Die geskiedsfilosofie van die A u fklarun g het oorgegaan in 'n ideologiese wêreldburgeroorlog, 'n ontwikkeling wat in dieselfde jaar deur beide Koselleck en Hanno Kesting (1959) uitgewys is. Kesting trek hierdie ontwikkeling verder deur na die huidige Oos-Wes-konflik as die aktuele gestalte van 'n wêreldburgeroorlog. In die Oosblok sowel as in die Wesblok gaan dit steeds om die elkaar-uitsluitende alléénaan- spraak op definiëring van die wese en die toekoms van die mens en van die geskiedenis. Die samehang van die teenswoordige wêreldburgeroorlogsideologie en die geskiedsfilosofie van die A u fklarun g kan derhalwe maklik aange- toon word. Philosophy of history in crisis: The actuality and necessity of the concept of the national state Die Christelike geloof het onvermydelik pluralisties geword, dit wil sê 'n saak van individuele beslissing. Vir die modeme mens het niks anders oorgebly as om die wêreld vanuit homself weer op te bou nie, en daarby moes hy tot die besef kom dat hy niks anders tot sy be- skikking het nie as net homself en sy 'Wille zu sich selbst grundge- bender Rationalitát', soos wat Blumenberg (1966: 188) dit stel. Wat in die geloof verlore was, moes deur kennis weer bygebring word, en so het die universalistiese heilsekerheid oorgegaan in die geskiedsfiloso- fie van die A ufklárung. A u fklarun g definieer Kant in 1784 as 'der Ausgang des Menschen aus seiner selbstverschuldeten Unmúndigkeit'. Wat hier van die Aufkla ru ng gesê word, word net so op die geskiedenis oorgedra. Vir die geskiedsfilosofie is die geskiedenis die toneel van vooruitgang, eman- sipasie en die bewerkstelliging van menslike outonomie. Dié siening kan 'n mens maklik nagaan by figure soos Voltaire, Turgot, Lessing, die denkers van die Franse Revolusie en Condorcet, vanwaar dit verder strek tot in die sogenaamde klassieke Duitse filosofie en uiteindelik die Marxisme. Met die aanspraak op outonomie, vervul die mens geskiedsfilosofies die rol van subjek van die geskiedenis - 'n rol wat geskiedsteologies (d w s minstens vanaf Augustinus tot en met Bossuet) uitsluitlik vir God gereserveer is. Karl Lowith (1970) het ook daarop gewys dat die ge­ skiedsfilosofie 'n surrogaat is vir die geskiedsteologie van weleer. (Ek vermy met opset die term 'sekularisasie'!) Die geskiedsteologie, met sy idee van 'n universele 'heilsgeskiedenis', leef in 'n sekere sin voort in die geskiedsfilosofie. Die geskiedsfilosofie proklameer te midde van 'n veelheid van geskiedenisse 'die' geskiedenis in enkelvoud - die 'mono- mythos' (Marquard 1981; 99) van 'n onkeerbare wêreldhistoriese voor­ uitgang na vryheid in die medium van die revolusionêre emansipasie. Hierdie 'singularisering' van die geskiedenis (Koselleck) beteken die einde van die polimitiese veelvoud van geskiedenisse. Die mensdom durf hom nie langer individueel en multi-kultureel in afsonderlike geskiedenisse laat boekstaaf nie. Daar is maar een weg ('n smal weg) na ware humaniteit, en wie hom nie aan hierdie weg wil hou nie, word verklaar tot ketter, 'verraaier van die geskiedenis', 'vyand van die mensdom', of minstens 'reaksionêr'. Philosophy of history in crisis: The actuality and necessity of the concept of the national state Dit het egter daartoe gelei dat geskiedsfilosofie as sodanig in die Westerse denke gediskrediteer is. Daarvan getuig nie slegs Kes­ ting se boek nie; ook Popper se eensydige, maar nietemin treffende 597 boek oor die P overty of Historicism moet hierby gereken word. En Hermann Lubbe (1971: 11) skryf soos volg: 'Die beroep op die deur- skoude gang van die geskiedenis behoort sonder uitsondering tot die belangrikste ideologiese magsmiddele. Politieke besluite wat aan- spraak daarop maak dat dit lei tot die verwerkliking van dit wat in ieder geval die onvermydelike gevolg van historiese prosesse skyn te wees, verskaf daardeur legitimiteit aan sigself. Wie poog om sy politiek te begrond in 'n gepretendeerde kennis van die wêreldhistoriese doel van die mensheid, het ideologies iedere reg aan sy kant gekry.' Dan is daar natuurlik ook Marquard, wat soos reeds gesê, sulke groot 'Schwie- rigkeiten mit der Geschichtsphilosophie' konstateer dat hy 'n 'Ab- schied von der Geschichtsphilosophie' as onvermydelik beskou (Mar­ quard 1973; 20 vv). Daar is myns insiens drie redes waarom ons nie afskeid kan neem van die geskiedsfilosofie nie, maar waarom ons ons veel eerder vir 'n vernuwing daarvan moet beywer. In die eerste plek is dit onmoontlik om die probleem van die geskie­ denis eenvoudig te verontagsaam. Die filosofiese refleksie het nou maar eenmaal die uitdaging erken en aanvaar om die werklikheid ook as geskiedenis op te vat en uit te lê. Ons kan nie agter hierdie refleksie- niveau terugval nie. Ons sal altyd bewus bly van 'n tekortkoming, hoeseer ons ook al die taak om die geskiedenis as geheel te begryp afmaak as uitgedien en gevaarlik. Odo Marquard meen dat daar ge- noegsame vorme is waarin die filosofie kan kompenseer vir die afskeid van die geskiedsfilosofie. Maar hoe belangrik die antropologie en este- tiek in die verband ook al is, dit kan die problematiek van die geskie­ denis nie werklik verdring nie, laat staan nog oplos. Die tweede rede waarom hernude geskiedsfilosofiese bemoeienis noodsaaklik is, is die volgende: Daar kan geargumenteer word dat die sosialisme as verklaringsmodel van die geskiedenis skynbaar wêreld- wyd uitgedien is en gediskrediteer kan word. Dit is seker ook so dat Lenin se voorstelling dat die lande van die Derde Wêreld hulle 'nood- wendig' by sy sosialistiese revolusie sou aansluit, geensins werkiik- heid geword het nie. Philosophy of history in crisis: The actuality and necessity of the concept of the national state En tog kan niemand ontken nie dat die sosialis­ tiese wêreld- en geskiedenisbeskouing oral oor steeds 'n groot aanhang het en besonder werksaam is in die politiek. Dit kan na alle waarskyn- likheid daaraan toegeskryf word dat universele antwoorde verskaf word, en dat mense klaarblyklik 'n behoefte het aan algemene lewens- orientasies wat die wêreld en die geskiedenis in die geheel omvat. Kennis van alomvattende teorieë oor die wêreldgeskiedenis het 'n 598 stabiliserende invloed op juis die swakkere denkers, en dit is waarom hulle hulle na die sosialisme wend. Reeds in 1922 het Georg Lukács opgemerk dat die inherente swakheid van die burgerlike mentaliteit geleë is in die totale onvermoë van sy denkers en historic! om die gebeurtenisse van die hede te vertolk in terme van die wêreldgeskiede- nis. Bykans vyftig jaar later sê die Amerikaanse Marxis, Paul M Sw^eezy, dat hierdie opmerking van Lukács nog niks van sy waarheid ingeboet het nie en dat die krag van die Marxisme, in teenstelling met die burgerlike ideologie, geleë is in sy vermoe om eietydse gebeure binne 'n wêreldhistoriese samehang te interpreteer en wel op so 'n wyse dat dit nie slegs die afguns van die burgerlike mentaliteit ontlok nie, maar ook sy bereidheid tot kapitulasie (Sweezy 1970: 35-36). 'n Ideologiese geskiedsfilosofie, al is dit ook hoe simplisties en dogmaties, is kennelik vir baie nog steeds aantrekliker as (hoegenaamd) glad niks nie. Die derde en belangrikste rede vir 'n vernuwing in die geskiedsfilo- sofiese besinning is die huidige wêreldtoestand en spesifiek die toe- stand van die wêreldpolitiek self. Ons beleef naamlik 'n eskalasie van die ideologiese wêreldburgeroorlog met al die absurde afmetings wat dit aanneem. In so 'n situasie kan dit vir die filosofie nie bloot gaan om 'n soeke na sogenaamde 'fundamenteel-Westerse w^aardes', wat as basis kan dien vir 'n geestelike weerbaarheidsfront nie. Die historiese situasie moet as geheel in sy ontwikkelingsgang begryp w'ord. Die antagonisme wat daarin vervat is, moet blootgelê word, asook die moontlikhede wat dit inhou om die pynlike konfrontasie af te weer. Eers wanneer al hierdie dinge verreken is, kan daar sprake wees van 'n verantwoordelike en vasberade standpuntinname. 1. Die filosofiese bankrotskap Sedert die E17 het daar weliswaar 'n 'Wille zu sich selbst grundge- bender Rationalitat' (Blumenberg) posgevat. Terugskouend blyk dit egter duidelik dat dit baie makliker is om Christelik-teologiese leerin- houde te bestry as wat dit is om los te kom van die denkstrukture wat daarmee saamhang en wat deur soveel eeue heen 'n vormende invloed gehad het. So het dit dan ook gebeur dat denkvorme wat op 'n transen- dente orde betrekking gehad het, bloot op die immanente werklikheid oorgedra is: Die voleinding in 'n lewe na die dood word nou vereensel- wig met 'n utopiese toestand iewers in die toekoms, die Skepper word 'n konglomeraat van rede en natuur, die goddelike gerig oor die wêreld word gesien as die immanente gang van die wêreldgeskiedenis of die 'finale slag' (laaste geveg) wat eenmaal sal plaasvind, en die heilseker- heid wat in die geloof gegrond is, word oorgedra op die wetenskap. Die basiese teëspraak wat daar in die samehang van wetenskap en toekomssekerheid geleë is, word verdring deur 'n aggressiewe vooruit- gangsoptimisme. Die strukturele gebrek in hierdie denkpatroon is dat dit volhard in 'n wete wat volgens hiedie denke se eie reëls streng gesproke nie gehand- haaf kan word nie. Grondliggend aan hierdie denkhouding is immers die reël dat uitsprake altyd onderworpe is aan toetsing en diskresie, en dat die geldigheid daarvan dus in beginsel betwyfelbaar/aanvegbaar is. Wil 'n mens dit as beginsel van kritiese wetenskapsbeoefening in ere hou, dan kan dit onmoontlik gebruik word om die plek van die eertydse heilsekerheid in te neem. Word hierdie beginsel wel so mis- bruik, dan dra dit uit die staanspoor die kiem van 'n wêreldburgeroor- log in homself, en moet dit gesien word as 'n anti-moderne, reaksio- nêre stap terug na 'n posisie vóór Hobbes en die aanvang van die Moderne tydvak. Ill Die hernude begronding van 'n omvattende geskiedsfilosofie moet nietemin, naas die argument vir sy eie noodsaaklikheid, ook 'n verkla- ring gee vir die mislukking van die pogings wat tot dusver aangewend is. Vir kritiek op die geskiedsfilosofie in die Verligtingstradisie, en veral op die vooruitgangsgeloof wat vanaf Perrault, Fontenelle en Hol- bach via Saint-Simon, Comte en Marx na die wêreldburgeroorlogs- fronte van vandag deurloop, kan onder meer verwys word na die werke van Resting, Koselleck en Marquard, asook 'n belangrike opstel oor politieke teologie wat onlangs uit die pen van Reinhart Maurer (1982) verskyn het. Hierdie kritiek sentreer rondom vier punte wat deur- slaggewend was vir die ontwikkeling van die geskiedsfilosofie en die 599 dilemma waarin hy horn bevind. Dit kan genoem word die filosofiese bankrotskap, die politieke bankrotskap, die teologiese bankrotskap en die historiese bankrotskap van die geskiedsfilosofie in die gees van die A ufklarung. Vervolgens wy ons 'n kort bespreking aan elk van hierdie vier punte. 2. Die politieke bankrotskap Dit bring ons dan ook by wat genoem is die politieke bankrotskap van die geskiedsfilosofie in die gees van die A ufklarung. Dit hang saam met 600 die revolusionêr-subversiewe uitgangspunt wat die Aufklarung-tradi- sie van die begin af domineer. Die tipiese A ufklarer is 'n individualis. Hy is aangewese op sy eie deugde en begaafdhede. Hy seek wel na 'geesgenote' met wie hy in 'n klub of vereniging saam kan verkeer, maar die ekstreme individualis voel homself verplig om in opposisie te verkeer met die beskikbare politieke instellings. Die gewigtige status daarvan moet in die naam van vryheid en geregtigheid teengewerk word. Daarby betrek hy homself graag op 'die mensheid'. As revolusio- nêr moet die A u fklarer afsien van die konkrete politieke bemiddelings- proses, want dit is na alles wat hy eintlik verafsku. In so 'n abstrakte sfeer tussen individu aan die een kant en mensheid aan die ander kant, gebeur dit onvermydelik dat iedere motivering vir die lewe vermorali- seer word. Die deugsaamheid wat nagestreef word, word uiteindelik onverbiddeliker as enige despoot, en word mens eenmaal gewoond aan hierdie gestrengheid van die revolusionêre etiek, gebeur dit maklik dat iemand wat hom nie daarmee vereenselwig nie, gebrandmerk word nié slegs as 'vyand' nie, maar as 'vyand van die mensdom'. Trouens, die gestrengheid van die deug kan daarop uitloop dat 'n nuwe despoot weer aanvaar en met absolute gesag beklee word. Die rigorisme wat gepaard gaan met die oordrag van 'n transendente heilswaarheid op die mundane werklikheid en die mensheid, moet noodwendig burgeroorlogsfronte laat ontstaan. In hierdie omstandig- hede sou dit wys wees om die staatsfilosofie van Hobbes (kyk o a Willms 1970; Schmitt 1982; Bermbach & Kodalle 1982) weer in herinne- ring te roep. Belangrik is veral die feit dat hy sy siening van die staat as 'Leviathan' ontwikkel het teen die agtergrond van die konfessionele burgeroorloë in die E17. Soos wat dit met alle waarlik groot filosofiee die geval is, was ook Hobbes se Leviathan 'n antwoord op die konkrete uitdagings van sy tyd, wat hy dan raakgesien het in die konfessionele burgeroorlog wat daar gewoed het. Vir Hobbes is die Leviathan 'die met groot inspanning verhinderde burgeroorlog'. Anders as in die Bybel word die Leviathan in 'n positiewe lig gestel. Dit is geen monster nie, maar 'n groot 'm asjien', 'n 'reusagtige mens', 'n 'sterflike god'. 2. Die politieke bankrotskap Hierin kom tot uitdrukking dat die staat deur mense gekonsipieer en opgerig moet word, dat dit sy uitgangspunt in individue het en voort- durend aan hulle teruggekoppel moet kan word, dat dit eintlik self 'n individu is en dat dit, soos die Skepper, die grond is vir die konkrete bestaan van mense. Dit is met ander woorde 'n god aan wie se voortbe- staan en onderhoud, juis omdat dit sterflik is, onophoudelik gearbei moet word. En met Calvyn is Hobbes dit eens dat die 'Leviathan' in 601 stand gehou moet word om die mens te verlos van 'n angs vir die dood, en so die grondslag te verskaf waarop die menslike bestaan, maar meer nog: alle reg, gemeensaamheid en kultuurontpiooiing in rustigheid kan gedy (Hoepfl 1982). g y p Die staatsopvatting van Hobbes antisipeer die hele gees van moder- niteit wat staan in die teken van grootskaalse neutraliseringe (Schmitt 1963: 79 vv), nié slegs in die politiek nie, maar ook op die gebied van die wetenskapsbeoefening. Die neutraliserings (en ons kan dit ewe goed ook sekulariserings noem) het 'n heilsame uitwerking gehad wat vandag helaas nie naastenby genoeg op prys gestel word nie. Daardeur is die mens immers onthef van die ondraaglike las om in hierdie wêreld op te tree as verteenwoordiger van die Goddelike intellek. Insgelyks is die mens gevrywaar van die vrees dat hy deur sy politiek of wetenskapsbeoefening of watter ander kultuuruiting ook al, dalk God se oordeel op die een of ander wyse kan kompromitteer. Deur onder meer die instellings van 'n konfessieneutraie staat en wetenskap is die mens prinsipieel vrygespreek van die moontlikheid tot kettery. Soos reeds gesuggereer, het die gevaar van burgeroorlog in ons eeu weer sterk na vore getree, en dit hang ongetwyfeld saam met die nei- ging tot 'n rekonfessionaiisering van die waarheid (Marquard 1981:47 praat van 'n 'Ubertribunalisierung' van die werklikheid) waaraan veral die geskiedsfiiosofie medepiigtig was. Polities gesproke beteken dit beslis 'n regressie op die posisie van Hobbes. Die toppunt hiervan is te vind in die herinterpretasie wat gegee is van die vriend-vyand-verhou- ding wat aan die wortel iê van alle politieke aktiwiteit. Politiek is van oudsher die kuns van die onderskeiding tussen vriend en vyand (Carl Schmitt). 2. Die politieke bankrotskap In die era van die geskiedsfiiosofie word die min of meer neutrale begrip 'vyand' egter gelykgestel met die begrip 'misdadiger', Hiermee word daar 'n morele kleed oor die politiek getrek, en word die outonome status van die politiek misken. Die vermoralisering van die politiek het bedenklike gevolge. Dit haal alle elemente van ridderlik- heid en 'fair play' uit die politiek. Waar die vyand uitsluitlik in mora- listiese terme geoordeel (veroordeel!) word, lei dit tot 'n verhewiging in die intensiteitsgraad van die vriend-vyand-onderskeid. Hierop het veral Carl Schmitt (1979) gewys. In sy voordrag Die Tyrannei der W erte skryf hy soos volg: 'Vir die hoogste waarde is die hoogste prys nie te hoog n ie ---- Enige konsiderasie vir die vyand hou op om te bestaan, of word selfs 'n onwaarde, sodra die stryd teen die vyand gevoer word in die vorm van hoogste waardes. Die onwaarde het dan geen reg meer teenoor die waarde nie, terwyl geen prys meer te hoog is vir die verwe- 602 senliking van die hoogste waardes nie. Die gevolg hiervan is uitdelgers en uitgedelgdes.' senliking van die hoogste waardes nie. Die gevolg hiervan is uitdelgers en uitgedelgdes.' 3. Die teologiese bankrotskap Die teologiese bankrotskap is daarin geleë dat die A u fklarun g sélf horn aan 'n betreklik minderwaardige, kleingeestige teologie gaan oriënteer het in sy pogings om die (transendente) heiiswaarhede van die Ciiristelike geioof te vertaal in terme van die iiier en die nou. Reinhart Maurer (1982) is van mening dat die universalisme wat gepaard gaan met die A u fklarun g en wat by Marx 'n hoogtepunt bereik, histories 'n struktuurooreenkoms met die voor-Augustiniese Chiliasme toon. Die Chiliasme verteenwoordig 'n vervalsvorm in die geskiedenis van die Christeiike teologie, en is as sodanig uit die staanspoor deur groot teoloë soos Origenes en Augustinus bestry - veral vanweë die latente fanatisme daarin. Gesien vanuit die standpunt van Augustinus (wat 'n voortsetting vind by Luther, Hobbes en Hegel), kom die Chiliasme neer op 'n ongeoorloofde vermenging van godsdiens en politiek, civi- tas dei en civitas terrena, kerk en staat. Juis in die Christendom kan dit gevaarlike konsekwensies hê. In die meeste ou godsdienste is die ver- binding van godsdiens en politiek onproblematies. By die Christen­ dom word dit egter hoogs problematies omdat hier uitgegaan word van die voorstelling en begrip van 'n bowe-wêreldlike en daarmee ook 'n bowe-politieke God. Hier kan dan 'n teenstrydigheid ontstaan, naam- lik dat 'n opperwese wat veronderstel is om bo die politiek verhewe te wees, hom tog (via die gesindhede van diegene wat aan hom glo) in die politiek inmeng. Die Christendom bring 'n element van dubbelsinnigheid in die spel. Enersyds word daar gestel: 'My koninkryk is nie van hierdie wêreld nie' (Joh 18:36), maar andersyds: 'Die koninkryk van die hemele is soos suurdeeg wat 'n vrou neem en in drie mate meel inwerk totdat dit heeltemal gerys is' (Matt 13:33). Die genialiteit van Augustinus (naas ander groot teoloë) lê daarin dat hy 'n gevoeligheid openbaar het vir hierdie dubbelsinnigheid en die onopgeloste spanning wat daarin op- gesluit le. Daarenteen gaan die Chiliaste uit van 'n oorvereenvoudigde sin-kontinuiteit tussen God, skepping en mensheid. So 'n teologie het ooglopende voordele as die primêre oorweging dié is van 'geestelike versorging', stigting en vertroosting van die massas. Bybels gesproke is dit natuurlik dié soort teologie wat ons by Job se vriende aantref: 'n Teologie wat die sin van die lewe en die handelinge van God op 'n 603 vroom manier wou verklaar aan die hand van maatstawwe wat by die deursnee menslike denkwyse aangepas is. 3. Die teologiese bankrotskap Die geskiedsfilosowe van die A u fklárun g het met hulle idee van 'n alomvattende rasionaliteit net op 'n ander manier hierdie simpiistiese voorstelling van 'n sin-kontinuiteit voortgesit. En soos die teoioë van ouds het ook die geskiedsfilosoufe nou voor die probleem van die kvkfaad te staan gekom. As daar uitgegaan word van 'n sin-kontinuum in die geskiedenis, hoe rym dit dan met die verskynsel van die kwaad wat hom in soveel gestaltes aan ons opdring? Inderdaad 'n moeilike probleem, maar die draers van die Verligting het 'n eenvoudige oplos- sing hiervoor gehad; Hulle laat die eintlike geskiedenis eers met hulle eie A u fk la ru n g 'n aanvang neem. Alles wat dit voorafgaan, hoort tot die 'slegte voorgeskiedenis van die mensdom' (Marx). Daarmee word die kwaad in beginsel skadeloos gestel. Die vooruitgang wat die waarlik verligte mensdom maak, sal 'n einde bring aan alle euwels. 'n Latere weerklank van hierdie mentaliteit vind 'n mens onder andere in die feit dat in die Sowjetunie vandag nog doodgewone natuurrampe sover moontlik verswyg word deur die media - om nie eens te praat van ander rampe en ellendes nie. Ook by ons is 'n aansienlike deel van die offisiële politick daarop afgestem om die mense te paai, hulle gemoe- dere te kalmeer, en hulle te verseker 'dat sake volkome in beheer is'. Benewens 'n aardse paradys vir die bekeerdes, skep die profane heils-ideologiee ook 'n aardse hel vir die 'vyande van die mensdom' - waarby hulle met laasgenoemde beslis meer sukses het as met eersge- noemde. Marquard (1981: 132-133) wys in dié verband op 'n merk- waardige ontwikkeling wat nogmaals die teologiese bankrotskap van Die geskiedsfilosowe van die A ufklarung het met hulle idee van 'n teologie 'n duidelike neiging is weg van dogmatiese uitsprake, daar kry ons in die geskiedsfilosofie net mooi die teenoorgestelde ontwikkeling. Die teologiese fakulteite het ná die Reformasie (en heeltemai in pas met die gees van modemiteit) al hoe meer die karakter van 'n filologies- historiese fakulteit begin aanneem. Dit het gelei tot ongekende presta- sies op akademiese gebied, en dit geld nie net vir die Protestantse teologie nie, maar ook vir die Katolieke. Beide (en ek beklemtoon: beide) het immers die Reformasie deurgemaak en op sy eie manier die gevolge daarvan vir homself verwerk. 'n Teologie wat vandag nog voor-Reformatories is, moet 'n mens wel elders gaan soek. 3. Die teologiese bankrotskap En jy kry dit, naamlik in die moderne geskiedsfilosofie wat eintlik anti-modern is, en eintlik ook geen gesekulariseerde teologie (Lowith) nie, maar (soos wat Marquard dit stel) 'die enigste teologie waarby die sekularisering tot 604 dusver misluk het' - 'n teologie kompleet met Heilige Skrif, kerklike leeramp, ortodoksie, kettery, Kategismus, banvloek, en waar moontlik ook 'n duiwel, of hy nou Kapitalisme heet of wat ook al anders. Die anti-moderne inslag van die geskiedsfilosofie kom in die laaste instansie dáárin tot uitdrukking dat dit opnuut stukrag gee aan die motief van 'n eskatologiese wêreldnegasie (voleindiging as vernieti- ging van die wêreld). Daarmee speel dit aan by elemente wat in die vóór-moderne Christendom, en meermale in die Chiliastiese tradisie, skerp geaksentueer en selfs op die spits gedryf is: Dit is naamlik die kwessie van die Joodse apokaliptiek asook die sogenaamde Johannes- apokaliptiek. In respektabele teoiogiese kringe is en was daar nog altyd 'n neiging cm die gedagte van 'n apokaliptiese wereldeinde af te skaal. 'n Mens kry selfs die indruk dat dit 'n verleentheid geword het. Van- daar alleriei pogings om dit deur gedifferensieerde interpretasie-strate- gieë 'af te bou' of te 'dekonstrueer' en dit skyn heeltemaal in pas te wees met die gees van moderniteit. Die onderliggende motief van die moderne periode is immers die van 'n afkeer aan die eskatologiese wêreldnegasie (Marquard 1981a). Dit is, soos wat Hans Blumenberg (1966; 75-200) heeltemaal tereg opgemerk het, 'n wêreld-konserwa- tiewe motief. Die moderne era is die eintlike konserwatiewe era, en daarin het hy sy legitimiteit. Die moderne era moet verstaan word as 'n wêreld-konserwatiewe repliek op die motief van 'n eskatologiese wê- reldnegasie. Vandaar die noodsaaklikheid om die waardigheid en eer van hierdie wêreld te herstel, onder andere deur 'n einde te maak aan die digotomie van 'Sein' en 'Sollen', asook aan die skeppingsmetafi- siese vraag 'waarom is daar iets en nie veel eerder niks nie?'. Die vraag na 'n absolute aanvang en 'n absolute voleinding kom voort uit 'n basiese onvergenoegdheid met die bestaande werklikheid - 'n misnoee in die lewe. Die bestaande werklikheid is by voorbaat reeds in die ongelyk gestel. Dit word gediskrediteer ten gunste van die sogenaamde 'ware werklikheid' waarin dit sy oorsprong en voleinding sou hê. Daar is 'n volkome disjunksie tussen waarheid en werklikheid, en dit bring mee dat die bestaande werklikheid aan 'n permanente legitimasie- dwang onderwerp word. 3. Die teologiese bankrotskap Die bestaande orde word genadeloos in die beskuldigdebank geplaas. Hy word gedwing om homself te legitimeer of te regverdig. Die totale bewyslas rus op hom om aan te toon dat daar inderdaad regverdiging is vir sy voortbestaan. hi di b l i l i i i k di d l Teen hierdie absolute eis om legitimasie kom die moderne lewens- houding in opstand. Die bewyslas word omgekeer. Dit berus nie by die 605 bestaande werklikheid nie, maar by diegene wat dit radikaal wil ver- ander om die nodige regverdigingsgronde aan te voer. Intussen geld minstens die primêre vermoede dat die bestaande werklikheid redelik oftewel legitiem is (kyk Lúbbe 1977: 329-330; 1978: 130-132; Mar- quard 1979: 331-342). Die moderne lewenshouding kan met die beste wil ter wêreld nie insien waarom die mens permanent gebukkend moes gaan onder die las van 'n absolute eis om legitimasie nie. Die lewenslustigheid van die modeme mens kan nie versoen word met 'n basiese houding van onvergenoegdheid en misnoegdheid met die lewe nie. Die moderne mens soek ook na waarheid, maar vir hom impliseer die waarheid- soeke geen askese nie. Die moderne mens het geleer dat dit een ding is om die waarheid na te streef, maar 'n ander om met die waarheid saam te leef. Dit gaan vir hom ten diepste om 'n leefbaarheidsrelasie met die waarheid - 'n relasie waarin dit vir die mens draaglik gemaak word om met die waarheid saam te leef en dit met hom uit te hou. En so 'n situasie waarin daar optimaal ruimte gelaat word vir spontaneiteit, kreatiwiteit en spel, is totaal ondenkbaar waar die pluriformiteit van die waarheid misken word - waar daar aangedring word op 'n uni- forme, absolute waarheid. Die modeme waarheidsopvatting kom neer op 'n pluralisering in teenstelling tot 'n singularisering van die waar­ heid. Dit is waarom die skeppingsmetafisiese vraag na 'n absolute oorsprong van alles al hoe meer op die agtergrond geskuif word. Dit is waarom die eis om 'n eksplisiete begronding van die totale werklik­ heid verwerp word. Bevry van die ondraaglike las om alles te moet begrond en ewig verantwoording te moet doen van die werklikheid in sy geheel (die mens is immers nie God wat die werklikheid so geskep het nie!) kan die mens hom wy aan die hier en die nou. Dit beteken geen kritieklose boedeloorgawe aan die bestaande orde nie. 3. Die teologiese bankrotskap Om mo- demisme met kritiekloosheid te identifiseer, is absurd. Maar wat dit wel beteken, is die erkenning dat die mens mens is en nie God nie: dat die mens eindig is. Hy is sterflik. Die lewe is kort (vita brevis), en ons het eenvoudig nie die tyd én die vermoë om alles te bevraagteken en krities te ondersoek nie. Ons moet rekening hou met die 'Unvermeid- lichkeit von Ublichkeiten' (Marquard 1979) in ons lewe - daardie oor- wig van vanselfsprekendhede wat aan ons leefwêreld 'n objektiewe diepgang, kontinuiteit en duursame kwaliteit verleen. Geen mens kan hom na willekeur distansieer van wat hy is nie. Daar is en biy iets soos die ondistansieerbare; dit wat die mens eenvoudig vitaal repeteer; dit wat die mens nie aan kritiese interpretasie en begronding kan onder- 606 werp nie, maar wat hy bloot nog is. Die mens se bestaan is in die laaste instansie onoplosbare en onontrafelbare gegewenheid (faktisiteit). 'n Denke wat erns maak met die eindigheid en faktisiteit van die menslike bestaan is 'n denke wat staan in die teken van 'n 'Abschied vom Prinzipiellen' (Marquard 1981). So 'n denke staan noodwendig skepties teenoor enige poging om die wêreid en die geskiedenis te verklaar vanuit 'n enkele oerprinsipe. So 'n denke is noodwendig ook anti-Christelik as dit in die Christendom bloot net sou gaan om die verkondiging van 'n eenvoudige sin-kontinui'teit tussen God en sy skepping. Maar gelukkig omvat die Christelike tradisie veel meer as dit. Die Christelike tradisie beskik oor 'n ontsaglike innoveringspoten- siaal wat aan hom 'n duursaamheid gee wat seker ongeewenaard is. Telkens wanneer die Christendom dreig om te verstar in 'n vrome wê- reldverklaringsisteem, het daar die groot vernuwers in die teologie na vore getree. Daar is reeds verwys na Augustinus en sy stryd teen die fanatisme van die Chiliaste. Belangrik is ook die sogenaamde 'via moderna' wat as teologiese stroming sedert die E ll begin opgang maak het. Tradisio- neel staan dit bekend as Nominalisme, wat veral in die werk van Willem van Ockham voortreflik tot uitdrukking gekom het. Ons kan nie hier op die filosofiese en teologiese inhoud van Ockham se denke ingaan nie; belangrik is in ieder geval sy verset teen leerstelsels wat God as rasionele verklaringsprinsipe wou gebruik, en sy aandrang daarop dat God as die waarlik transendente, die 'Cans Andere' gere- spekteer moet word. Hiervolgens is hierdie wêreld in ieder geval kon- tingent. 3. Die teologiese bankrotskap Uitmuntende voorbeelde van so 'n negatiewe politieke teologie het ons nie slegs in Augustinus, Ockham, Luther en Hobbes na wie reeds verwys is nie; daar is (soos altyd waar daar sprake is van grootsheid en voortreflikheid) natuurlik ook Hegel. So kan ek verwys na die gedeelte in Hegel se Grundlinien der Philosophie des Rechts (para 270, Zusatz) wat handel oor die verhouding Staat en godsdiens. Daarin skryf Hegel onder meer die volgende: 'Wanneer die godsdiens homself in die staat wil laat geld soos wat hy op sy eie terrein gewoond is, dan sal dit die staat se organisasie omverwerp, want in die staat staan die onderskeie lewensfere naas mekaar, elk in sy eie reg: In die godsdiens daarenteen is alles altyd op die totaliteit b etrok k e.... Dit is fanatisme om die onderskeidinge in die lewe nie te respekteer nie.' Heelwat vroeër reeds het Hegel die oortuiging uitgespreek dat dit fanatisme is 'das Ewige, das himmelreich als solches auf Erden einfiihren zu wollen, d h der Wirklichkeit des Staates entgegen' (kyk Maurer 1982: 354 voetnoot 10). Vir diegene wat nog soos die Chiliaste droom van 'n toekoms waarin die mense, gerugsteun deur broederlikheid en liefde, saamwoon in vryheid en gelykheid - vir al diesulkes hou Hegel 'n waarskuwing in. By Hegel hang die godsdienskritiese begrip 'fanatisme' ten nouste saam met die politiekkritiese begrip 'totalitarisme'. Die skakel tussen die twee vind Hegel in 'n pervertering van die Christelike liefde in die Uitmuntende voorbeelde van so 'n negatiewe politieke teologie het ons nie slegs in Augustinus, Ockham, Luther en Hobbes na wie reeds verwys is nie; daar is (soos altyd waar daar sprake is van grootsheid en voortreflikheid) natuurlik ook Hegel. So kan ek verwys na die gedeelte in Hegel se Grundlinien der Philosophie des Rechts (para 270, Zusatz) wat handel oor die verhouding Staat en godsdiens. Daarin skryf Hegel onder meer die volgende: 'Wanneer die godsdiens homself in die staat wil laat geld soos wat hy op sy eie terrein gewoond is, dan sal dit die staat se organisasie omverwerp, want in die staat staan die onderskeie lewensfere naas mekaar, elk in sy eie reg: In die godsdiens daarenteen is alles altyd op die totaliteit b etrok k e.... 3. Die teologiese bankrotskap Met ander woorde, God sou, as mens met sy Almag wil erns maak, die wêreld ook heel anders kon geskep het. Daar is dus geen harmoniserende sin-kontinui'teit tussen die immanente en die transen­ dente werklikheid nie. Daar is dan ook geen kans vir die menslike denke om die goddelike sin in die geskape heelal op te spoor nie. Die mens moet dit self in die hier en die nou telkens verwerklik. Die kon- tingensie maak die wêreld geensins sinloos nie. Inteendeel; dit skep juis die geleentheid vir werklike rasionaliteit in 'n 'relativen Autono- mie des Zeitlichen' (Maurer 1982: 359) wat reeds deur Augustinus erken is, veral in die betekenis wat dit het in die skepping van 'n vreedsame toestand in die hier en die nou. Van wesenlike belang is vir ons ook die politieke konsekwensies van Ockham se denke. Hieraan is daar heeltemal nog te min aandag in filosofiese literatuur gewy. Verdienstelike werk is nietemin deur Ber­ nard Willms (1983) gelewer. Willms wys onder meer daarop dat daar in 607 die teologie van Ockham 'n selfstandige en betekenisvolle stelwaarde aan die politiek toegeken word. Na sy mening is dit ook nie toevallig dat Thomas Hobbes in die tradisie van die Nominahsme staan nie. Samevattend kan ons stel dat die teologiese bankrotskap van die geskiedsfilosofie daarin gelee is dat hy verbind gebly het aan die ver- kapte en uitgediende konsepte van wat breedweg genoem kan word die 'Chiliastiese onderstroming' in die Christelike tradisie. Daardeur het die geskiedsfilosofie nie alleen tred verloor met die innovasies wat daar in die Christendom plaasgevind het nie, maar het dit tegelyk ook vasgesteek in 'n vóór-moderne (inderdaad anti-moderne!) lewens- houding sonder om ag te slaan op die gevare wat dit inhou - gevare waaraan ons myns insiens slegs kan ontkom deur 'n konsekwente en volgehoue toeëiening van die gees van moderniteit soos wat ek dit hierbo kortliks getipeer het. Belangrikste van alles bly steeds dat ons sal waak teen 'n rekonfessionalisering en 'n singularisering van die waar- heid. Wat die verhouding godsdiens en politiek betref, impliseer dit 'n soort negatiewe politieke teologie wat voortdurend waak teen 'n té kompakte verhouding tussen godsdiens en politiek en die fanatisme wat daaruit voortvloei. 3. Die teologiese bankrotskap Dit is fanatisme om die onderskeidinge in die lewe nie te respekteer nie.' Heelwat vroeër reeds het Hegel die oortuiging uitgespreek dat dit fanatisme is 'das Ewige, das himmelreich als solches auf Erden einfiihren zu wollen, d h der Wirklichkeit des Staates entgegen' (kyk Maurer 1982: 354 voetnoot 10). Vir diegene wat nog soos die Chiliaste droom van 'n toekoms waarin die mense, gerugsteun deur broederlikheid en liefde, saamwoon in vryheid en gelykheid - vir al diesulkes hou Hegel 'n waarskuwing in. By Hegel hang die godsdienskritiese begrip 'fanatisme' ten nouste saam met die politiekkritiese begrip 'totalitarisme'. Die skakel tussen die twee vind Hegel in 'n pervertering van die Christelike liefde in die 608 oorspronlike sin - daar waar hierdie liefde homself te buite gaan en te ver gevoer word. Volgens Hegel was die liefdesgebod oorspronklik van toepassing daar waar persone ten nouste met mekaar saamgeleef het in konkrete daaglikse situasies. Die liefde kon 'n kragtige saambindende faktor in die oer-Christeiike gemeentetjies wees. In die groter politieke opset werk hierdie liefde egter destruktieí wanneer dit hom sonder voorbehoud wil laat geld. Die liefdesaanbod kan oorgaan in 'n dreige- ment: 'Und willst du nicht mein Bruder sein, so schlag ich dir den Schádel ein.' Hieroor skryf Hegel soos volg: 'Die onnatuurlike uitbrei- ding van die omvang van die "liefde" kan homself vaswikkel in 'n teëspraak, in 'n valse strewe, wat die vader moet word van die ver- skriklikste fanatisme' (kyk Maurer 1982: 354). Reinhart Maurer (1982: 354) is van mening dat 'n persoon soos Ha­ bermas (om maar een te noem) nie genoegsaam kennis geneem het van hierdie waarskuwende woord van Hegel nie - veral daar waar hy in Theorie und Praxis (bladsy 200) 'n byna Chiliastiese toekomsblik bied op 'n 'vergottlichte Menschengattung' wat hom 'uiteindelik in liefde aan die mensgeworde God laat verbind'. Hierteenoor, en in aansluiting by Hegel en Nietzsche, kritiseer Arnold Gehlen die etos van die mens- liewendheid ('Humanitárethos') en sy alléénaanspraak op geldigheid in die politiek as 'n geforseerde ekstrapolasie van die oorspronklike familie-etos (M oral und H yp erm o ra l 1969). Hiermee is genoeg gesê oor die teologiese bankrotskap van die ge- skiedsfilosofie. Ek sou vanselfsprekend graag 'n draai wou maak by Nietzsche, maar ek wil uitkom by wat vroeer genoem is die historiese bankrotskap van die A u fk la ru n g en sy filosofie van die geskiedenis. 4. 3. Die teologiese bankrotskap Historiese bankrotskap van die A u f k l a r u n g en sy filosofie van die geskiedenis 4. Historiese bankrotskap van die A u f k l a r u n g en sy filosofie van die geskiedenis Hier kortliks net die volgende: Die geskiedsfilosowe van die A u fkla­ rung het weliswaar uitgegaan van die wêreld, menende die aarde in sy geheel. En tog was hulle beskouings gebou op die smalle basis van die Europese rasionalisme en die Europese beskawing. Enersyds was daar diegene wat die sogenaamde 'primitiewe' of 'barbaarse' mense so gou doenlik wou ophef tot die standaarde van die Europese beskawing. Andersyds was daar diegene wat die sogenaamde bon sauvage (noble savage) tot 'n toonbeeld van voortreflikheid verhef het. Watter van hierdie standpunte ook al gehuldig is - die voorstelling van 'n ideale mensheid waarheen die geskiedenis moes beweeg, was uit die staan- 609 spoor begripsimperialisties (vgl die insiggewende werk van Bitterli 1976:207 vv en 367 vv). Vroeër of later moes dit dan ook aanleiding gee tot 'n ideologie van imperialisme: die argelose imperialisme van wel- eer, en die arglistige Sowjetimperialisme van vandag. spoor begripsimperialisties (vgl die insiggewende werk van Bitterli 1976:207 vv en 367 vv). Vroeër of later moes dit dan ook aanleiding gee tot 'n ideologie van imperialisme: die argelose imperialisme van wel- eer, en die arglistige Sowjetimperialisme van vandag. IV Om hierdie tekortkominge in die geskiedsfilosofie van die Aufklarung uit te wys, beteken nog nie dat dit te bowfe gekom is nie. Wie 'n voor- stander van 'n vernuwing van die algemene geskiedsfilosofie is, is in sy strategie gelukkig nie slegs op homself aangewese om bestaande gebreke te oorkom nie. Die filosofiese dilemma kan deur filosofiese refleksie te bowe gekom word. Hier sal 'n mens met groot vrug kan aanleun by die grootse filosofieë van onder meer Hobbes en Hegel, en veral by die politieke en geskiedsfilosofiese konsekwensies van hulle denke. Veral Hegel is heeltemal ten onregte gereken tot die C.hiliastiese linie wat strek deur die A u fklarun g en sy geskiedsfilosofie been tot by die ideologiese wêreldburgeroorlog van vandag. Immers, vir Hegel was slegs dit redelik ('vem únftig'), dit wil sê filosofies konstrueerbaar, wat ook werklik is ('wirklich'), dit wil sê in die geskiedenis reeds daad- werklik sy opwagting gemaak het. Heeltemal ten onregte doen die Marxisme-Leninisme hier 'n beroep op Hegel. In aansluiting by die 'grootse filosofieë' kan die filosofiese gebreke oorkom word, net soos wat mens die teologiese bankrotskap te bowe kan kom deur te breek met die harmoniserende middelstandkonfor- misme van die A u fklarun g én die teologie waarvan dit 'n afskynsel was. Die politieke bankrotskap soos ook die historiese, kan opgehef word deur 'n behoorlike rekenskap van die objektiewe voorwaarde van ons huidige wêreldervaring, en veral die ervaring dat mensheidsvoorstel- linge as sodanig net tot absurde antagonismes gelei het. Ek wil my graag aansluit by die skerpsinnige Duitse politieke filo- soof Bernard Willms (1977; 1982: 32 vv) wanneer hy soos volg beweer; 'Die enigste wat ons as die werklike resultaat van alle geskiedenis tot hier toe kan erken, is die vorming van nasionale state dwarsoor die ganse aardbol. Dit is die uitkoms van die E20: Nié 'n "klaslose" maat- skappy nie; nié "one world" nie, maar 'n geslote pluraliteit van nasies.' Willms meen dat dit van kardinale belang is om hierdie ervaring van die werklikheid deeglik van dié van die Europese A ufklarung af te grens. Die wêreldwye dekolonialisasie wat die E20 in so 'n groot mate bepaal het, is van groot betekenis. Waar dit vroeër gegaan het om 610 politieke subjekte of wêreldmagte wat in kolonialisme teenoor poli- tieke objekte te staan gekom het, daar gaan dit vandag om 'n geslote pluraliteit van politieke subjekte. IV Die politieke selfbewussyn, die strewe na 'n afsonderlike politieke identiteit en selfbeskikking is tans wêreldwyd verbrei. Dit is 'n universele werklikheid. Die nog bestaande imperialismes soos dié van die Sowjetunie kan derhalwe as reaksionêr bestempel word. Die radikale A u fk ld rer en anargistiese sosialis, Proudhon, het een- maal gesê: 'Wie God sê, wil bedrieg.' Carl Schmitt (1963:xx) het hierdie formulering verander na: 'Wie Mensheid sê, wil bedrieg.' Sedert die dae van Aristoteles weet ons reeds dat die mens 'n 'zoon politikon' is, dit wil sê dat hy konkreet slegs in 'n bepaalde politieke gemeenskap bestaan, en dat hy slegs so (aldus polities) 'n identiteit kan hê. Toe die Griekse stadstate begin verval en daar geleidelik groter en groter poli­ tieke groeperinge ontwikkel wat die ou grense laat vervaag het, het mense hulleself uiteindelik veral in die tyd van die A u fklarun g begin sien in terme van 'die mensheid'. In die globale kommunikasie-ge- meenskap van vandag is die begrip 'mensheid' geen spekulatiewe begrip meer nie: Dit is eenduidig en sonder meer insigtelik. En tog is dit so dat die mens - hoeseer hy ook al op die mensheid in die alge- meen betrokke is - konkreet altyd nog leef binne die raamwerk van 'n spesifieke politieke orde of nasie, al lê daar ook hoeveel onordelikheid en gebrek aan identiteitsbesef daarin opgesluit. Hierdie ontwikkeling van 'n politieke, nasionaal-staatlike bestaan vir alle mense - die be­ staan in die besef dat jy deel is van 'n nasie - dit is die weg en daarmee ook die sin van alle geskiedenis tot hiertoe. En dit is nie iets wat as voorskrif vir die toekoms uitgedink is nie, maar 'n feit wat hom in die konkrete ervaring aan ons opdring. Die begrip 'nasie' bevat in homself die waardigheid en verhewenheid van 'n noodwendigheid wat aan ons geen ander opsie laat nie. In die idee van die nasie vind ons 'n bemiddelingsterm wat 'n ver- soening tussen individu en mensheid bewerk. Soos wat die individu sy identiteit en sy waardigheid slegs binne die politieke raamwerk van die nasie waarvan hy deel is, besit, so is ook die mensheid vandag slegs te bedink in terme van 'n veelheid van nasies wat dwarsoor die wêreld in politieke selfbewussyn bestaan. IV Wanneer die idee 'nasie' in die middelpunt gestel en gesien word as die bemiddelingsfaktor tussen mens en mensheid, kan die geskiedsfi- losofie ontkom aan die gevaarlike perspektief van 'n wêreldburgeroor- log en die gewraakte veralgemenings wat op 'n moralistiese en buro- 611 kratiese wyse op ons afgedwing word. Ek sê dat ons hierdie dinge kan vermy, want die idee van die nasie as die sin van die geskiedenis beteken bo alles veelvoud. Daar is gewoon niks denkbaars in die konkrete hier en nou wat ons bo die idee van die nasie kan verhef nie. Waar ook al die een of ander idee bo die van die nasie gestel word, het 'n mens met niks anders te make as die ideologiese vergoeiliking van 'n spesifieke nasionale magsaanspraak nie. Die beste voorbeeld hiervan het ons in die identifisering van die sosialistiese 'mensheidsidee' met die belange van die Sowjetunie. (Vergelyk Stalin se opvatting van Rusland as die 'moederland' van die internasionale Kommunisme - die moeder wat te alle tye en sonder enige voorbehoud vooropgestel moet word.) Hier tree die perspektief van 'n wêreldburgeroorlog in sy voile skerpte na vore. Die absurditeit van die hele ontwikkeling vanaf die geskiedsfilosofie van die A u fklarun g tot en met die wêreldburgeroorlogsfronte van ons eeu, is dat daar oorspronklik gepoog is cm deur die progressiewe perspektief van 'n toekomstige wêreldvrede weg te kom van die euwel van oorlog en geweld waardeur die mense geteister is. In die proses het dit egter oorloë ontketen wat die vroeëre oorloë na kinderspeletjies laat lyk. Nou kan daar natuurlik met reg gevra word of die idee van die nasie nie maar net so gelaai is met die moontlikhede van geweld en oorlog nie. Hierdie vraag is deel van die vraagstuk wat vroeër die 'teodisee' genoem is: Die vraag na 'n verklaring van die bose, en 'n vraag wat ons in ons vernuwing van die geskiedsfilosofie beslis nie kan ontwyk nie. Odo Marquard (1973:59) beskryf die idealistiese oplossing wat veral Kant en Fichte vir hierdie vraagstuk gehad het, soos volg: '... nie God is vir hierdie slegte wêreld verantwoordelik nie, want dit is nie Hy wat dit maak en onderhou nie, maar iemand anders, naamlik die m ens___ Die nadruk wat hierop geplaas is, meer as enigiets anders, maak die wese van die Idealisme uit. IV Die Idealisme is 'n teodisee met behulp van die outonomie-tese: Die tese naamlik dat God nie die skuldige is nie; nie Hy maak en onderhou die wêreld nie, maar wel die mens.' Binne die raamwerk van die A ufklarung en sy vermoralisering van die problematiek van die kwaad, het hierdie standpunt van die mens­ like outonomie egter gelei tot die skepping van wêreldburgeroorlogs- fronte: die absolute en genadelose skuldtoewysing van een groep mense aan 'n ander; die terroriserende aanwys van sondebokke of sogenaamde 'vyande van die mensdom'. Die vraag is nou: Hoe staan dit met die probleem van die kwaad (van 612 oorlog en van geweld) in 'n geskiedsfilosofie wat die idee van die nasie vooropstel? Hier lyk dit vir my sal 'n mens moet toelaat vir die kwaad. Dit skyn dan ook heeltemal in lyn te wees met die gees van moderniteit wat (as ek Marquard 1981a reg verstaan) juis deur middel van 'n 'per­ mission du mal' - 'n positivering van die kwaad - die hele teodisee- kwessie voer tot 'n radikale uiterste. Die positivering van die kwaad ('Entúblung der Ubel' - Marquard) was uiteindelik die enigste manier waarop die wêreldkonserwatiewe moderne mens effektief weerstand kon bied teen die idee van 'n eskatologiese wêreldnegasie. Kyk ons nou na die ontstaan en opkoms van die nasionale state, elk met sy eie politieke selfbewussyn, dan moet ons in alle nugterheid konstateer dat dit nie sonder geweld en oorloë plaasgevind het nie. En dit is die geval omdat hier nie teruggeval kan word op 'n aprioriese beginsel, 'n natuurlike reg of natuurlike grense nie. Die mensheid kon sigself tot 'n universum van nasies ontwikkel slegs deur geweld en teengeweld. Wat 'n mens in hierdie ontwikkelingsgang ervaar, is niete- min méér as net sinlose bloedvergieting. Hier is immers ook sprake van 'n 'stryd om die reg tot selfbeskikking'. En volgens Willms berus die reg op selfbeskikking op 'n 'Anerkennungssystem': 'n Sisteem waarin regte wedersyds gerespekteer word. So 'n sisteem kan nie apriories gekonstrueer word nie. Dit sal ook nie uit die lug val nie. Dit is volledig kontingent en kan slegs deur volgehoue inspanning in stand gehou word, 'n Vreedsame en geweldlose afweging van belange is wel moontlik, maar as gevolg van 'n bevolkingstoename en die begrensd- heid van lewensruimte is dit onwaarskynlik. IV Die ontwikkeling van 'n netwerk van nasionale state wat vandag die hele aardbol omspan, en die idee 'nasie' wat daardeur na vore gestoot is, is gelaai met geweld, maar daar is geen geskiedsfilosofiese alterna- tief daarvoor nie - in elk geval nie die vermoralisering van die geskie- denis soos wat dit in die A u fklarun g plaasgevind het nie. Laasge- noemde het immers, veel meer as enigiets anders, gelei tot die wêreld- burgeroorlogsfronte waarin ons vandag vasgevang sit. Die idee 'nasie' omvat in homself die oerbeginsel van die politiek, naamlik die onder- skeiding tussen vriend en vyand (Carl Schmitt) - 'n onderskeiding wat die onvermydelike voorwaarde is vir alle ontwikkeling. Kultuuront- plooiing gebeur nie sommer so vanself nie: Dit geskied op die basis van die konkrete politiek, en hierdie feit kan nie deur abstrakte be- grippe soos 'm ensheid', 'publikum' of 'samelewing' verdoesel word nie. Die mens se bestaan is in die politiek gewortel, en in die moderne tydsgewrig is dit die politiek van die nasionale state. 613 Die steriliteit en angs van die huidige burgeroorlogsituasie kan slegs beredder word wanneer die idee 'nasie' die nodige erkenning kry. Ons sal niks regkry met oproepe tot vrede en versoening, of met fantasiee van 'n 'wêreldstaat' nie. Ook nie met nuwe politieke teologieë nie. Die politieke bestemming van die E20 is geleë in 'n erkenning van die verskeidenheid van nasionale state en hulle reg op politieke self- beskikking. En volgens Bernard Willms hoef ons nie te ver te gaan soek na riglyne vir die praktiese verwierkliking hiervan nie: Die Volkereg is vir 'n geruime tyd reeds besig om kategorieë in dié verband te ontwik- kel. Die Volkereg word daarmee die vernaamste hulpwetenskap van die aktuele politieke filosofie. Die uitdaging waarvoor die geskiedenis ons geplaas het, is duidelik: Die nasies moet hulle veelvoud en die eiesoortigheid van hulle historiese ervarings inbring in 'n regsisteem wat as uitgangspunt die idee van die nasie het en die daarin geimpli- seerde norme van 'Selbstbehauptung und Anerkennung' (Willms). Die werklikheid dwing ons vandag tot die insig in die noodwendigheid en aktualiteit van die nasionale staatsidee. Literatuurverwysings Literatuurverwysings BERMBACH, U & KODALLE, KM (Hrsg) 1982. Furcht und Freiheit: Leviathaii-Diskussion 300 Jahre nach Thomas Hobbes. W iesbaden; W estdeutscher Verlag. BITTERLI, U 1976. Die “Wilden" und die “Zivilisierten": Grundziige einer Geist geschichte der europaisch-U berseeischen Begegnung. Miinchen: CH Beck. BITTERLI, U 1976. Die Wilden und die Zivilisierten : Grundziige einer Geistes- und geschichte der europaisch-U berseeischen Begegnung. Miinchen: CH Beck. BLUMENBERG, H 1966. Die Legitimitdt der Neuzeit. Frankfurt: Suhrkamp. HOEPFL, H 1982. The Christian polity o f John Calvin. Cambridge: Cambridge University Press. RESTING, H 1959. Geschichtsphilosophie und W eltburgerkrieg. Heidelberg: Carl Winter. KOSELLECK, R 1969 [1959]. Kntik und Krise: Em Beitrag zur Pathogenese der burgerlichen STING, H 1959. Geschichtsphilosophie und W eltburgerkrieg. Heidelberg: Carl Winter RESTING, H 1959. Geschichtsphilosophie und W eltburgerkrieg. Heidelberg: Carl Winter. KOSELLECK R 1969 [1959] K ik d K i E B i P h d b li h KOSELLECK, R 1969 [1959]. Kntik und Krise: Em Beitrag zur Pathogenese der burger Welt. Frankfurt: Suhrkamp. LÓWITH, K 1970 [1949]. M eaning in history. Chicago: University of Chicago Press. LUBBE, H 1971. Theorie und Entscheidung. Freiburg: Rombach. Ú LÚBBE, H 1977. G eschichtsbegriff und Ceschichtsinteresse. Basel: Schwabe. LUBBE, H 1978. Praxis der Philosophie, praktische Philosophxe, Geschichtstheorie. Stuttgart: Reclam. KÁCS, G 1970 [1922]. G eschichte und Klassenbewusstsein. Neuwied: Luchterhand. MARQUARD, O 1973. Schw iengkeiten mit der G eschichtsphilosophie. Frankfurt: Suhrka MARQUARD, O 1979. U ber die Unvermeidlichkeit von Ublichkeiten, in Oelmuller, W (Hrsg), Normen und Geschichte. Paderborn: Ferdinand Schoningh. MARQUARD, O 1981. Abschied vom Prinzipiellen. Stuttgart: Reclam. MARQUARD, O 1981a. Vernunft als Grenzreaktion: Zur Verwandlung der Vernunft durch Theodizee, in Poser, H (Hrsg), Wandel des Vernunftbegriffs. Freiburg: Karl Alber. durch Theodizee, in Poser, H (Hrsg), Wandel des Vernunftbegriffs. Freiburg: Karl Alber. MAURER, R 1982. Thesen zur politischen Theologie: Augustinische Tradition und heu- tige Probleme. ZThK 7913, 349-373. MAURER, R 1982. Thesen zur politischen Theologie: Augustinische Tradition und heu- tige Probleme. ZThK 7913, 349-373. g SCHMITT, C 1963 [1932]. Der Begriff des Politischen. Berlin: Duncker & Humblot. SCHMITT, C 1963 [1932]. Der Begriff des Politischen. Berlin: Duncker & Humblot. SCHMITT, C 1979 Die Tyrannei der Werte, in Jungel, E, Schmitt, C & Scheltz, S, Die Tyrannei der Werte. Hamburg: Lutherisches Verlagshaus. SCHMITT, C 1979 Die Tyrannei der Werte, in Jungel, E, Schmitt, C & Scheltz, S, Die Tyrannei der Werte. Hamburg: Lutherisches Verlagshaus. 614 SCHMITT, C 1982 [1938]. Der Leviathan in der Staatslehre des Thomas Hobbes. Literatuurverwysings Stuttgart; Klett-Cotta. SWEEZY, P 1970. Theorie der kapitaUsfischen Entwicklung. Frankfurt: Suhrkamp. WILLMS, B 1970. Die Aniwort des Leviathan: Thomas Hobbes' pohtische Theorie. Berlin: Duncker & Humblot. WILLMS, B 1977. Selbstbehauptung und Anerkennung: Grundriss der polilischen Dtalektik. W iesbaden: W estdeutscher Verlag. WILLMS, B 1982. Antaios - oder die Lage der Philosophie ist die Lage der Nation, in Bolz, N W (Hrsg), Wer hat Angst vor der Philosophie? Eine EinfUhrung in Philosophie. Paderborn: Ferdinand Schoningh. WILLMS, B 1983. Kontingenz und Konkretion. Wilhelm von Ockham als Vorbereiter der neuzeitlichen Staatstheorie, in Schnur, R (Hrsg), Die Rolle des Juristen bet der Entste- hung des modernen Staates. Berlin: Duncker & Humblot. 615 615

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2175/3989

Afrikaans

Redaksioneel Die lede van die Fakulteit Teologie (Afd A) aan die Universiteit van Pretoria gee op velerlei maniere uitvoering aan die opdrag van die Nederduitsch Hervormde Kerk om in die besonder die teologiese ar- beid te bevorder en die Kerk van advies te bedien ter wille van die voortgang van die verkondiging van die evangelie. In die onderhawige redaksionele voorwoord gee die dekaan, prof BJ Engelbrecht, 'n oorsig van eerstens die personeelposisie van die Fakulteit, tweedens enkele aspekte van die dosente se onderrig- en navorsingsaktiwiteite en der- dens die studenteposisie in die Fakulteit. Lede van die Departement Nuwe-Testamentiese Wetenskap het ge- durende Augustus tv^ee vakkonferensies in die VSA bygewoon. Die verslag wat proff GMM Pelser en AG van Aarde vir die Universiteit en die Kuratorium vir Teologiese Opleiding hieroor opgestel het, word ook ter wille van wyer bekendstelling in die redaksionele voorwoord opgeneem. As die derde deel van die redaksionele voorwoord word 'n kort erkenningswoord ter ere van Rudolf Bultmann en Karl Barth gepubli- seer. Dié artikel word met enkele wysigings uit Die Hervormer, April 1986 oorgeneem. Rudolf Bultmann is op 30 Julie 1986 tien jaar gelede oorlede en op 10 Mei 1986 is Karl Barth honderd jaar gelede gebore. Kerk en teologie in die twintigste eeu is nie sonder hulle denkbaar nie. Bultmann, gebore 20 Augustus 1884, was in die Lu- theraanse tradisie 'n teoloog van die Bybelse woord. Hy het dit beklem- toon dat die Bybel die woord van God is wanneer dit die verkondigde woord is en God is alleen God in Jesus Christus wat die konkrete histo- riese woord is. Op 'n briljante wyse bied hy met sy teologie 'n oplos- sing op die vraag hoe 'n mens in die twintigste eeu 'n Christen kan wees terwyl die mens weet dat die natuur 'n proses van oorsaak en gevolg is. Barth stel insgelyks as reformatoriese teoloog die soewereine genade van God voorop. Elders in hierdie Aflewering is 'n artikel van dr Johan Buitendag oor Barth se skeppingsleer opgeneem. Hoewel Buitendag, naas sy waardering vir Barth, ook hom skerp kritiseer, blyk duidelik in sy artikel wat Barth se teologiese grondgedagtes in die algemeen was: sy Christologie, sy beskouing oor die verbond, die skepping en die uitverkiesing, sy Godsleer en sy antropologie enso- voorts. In Jaargang 43, Aflewering 1 van die Hervormde Teologiese Stu­ dies sal daar weer volgens beplanning twee artikels oor Rudolf Bult­ mann gepubliseer word. Nuus uit die Fakulteit Teologie (Afd A), Universiteit van Pretoria Prof dr BJ Engelbrecht (Dekaan) Prof dr BJ Engelbrecht (Dekaan) Redaksioneel 626 HTS 42/4 (1986) HTS 42/4 (1986) 1. PERSONEELPOSI Die personeelposisie in ons Teologiese Opleiding is so gunstig soos nog nooit tevore nie. Tans is daar tien permanent-voltydse professore en elf tydelik-deeltydse dosente. In die Departement Dogmatiek en Christelike Etiek is prof BJ Engelbrecht die departementshoof en hy word, ook omdat die dekaanskap tans 'n redelik voltydse pos is, byge- staan deur drr JH Koekemoer, RM Naudé, DJ Smith en GC Velthuysen. 'n Belangrike en verblydende uitbreiding sal vanaf 1987 plaasvind wanneer dr Velthuysen die voltydse mede-professoraat aanvaar en dr JH Koekemoer ook 'n mede-professor in hierdie Departement sal word met die lesingopdrag Ensiklopedie van die Teologie en die direkteur- skap van die nuut-gestigte Sentrum vir Voortgesette Teologiese Toe- rusting. Ampsdraers en lidmate wat in hierdie Sentrum, wat in noue verband met die Departement Praktiese Teologie sal fungeer, opleiding ontvang, sal nou universitêre erkenning vir geslaagde kursusse kry. Prof PJ van der Merwe is die hoof van die Departement Godsdiens- en Sendingwetenskap en hy word bygestaan deur drr CJ viljoen en DJC van Wyk, albei in tydelik-deeltydse hoedanigheid. Dr van Wyk is ook sekretaris van die redaksie van die Hervormde Teologiese Studies. Aan die stuur van die Departement Kerkgeskiedenis staan prof AD Pont en sý tydelik-deeltydse hulp is ds JJ Steenkamp. Die professor-hoof van die Departement Nuwe-Testamentiese Wetenskap is prof GMM Pelser terwyl sy voltydse mede-professore prof JJ Engelbrecht met die opdrag Bybelkunde en prof AG van Aarde is. Behalwe sy doseeropdrag behar- tig prof Van Aarde ook die redakteurskap van die teologiese tydskrif, die Hervormde Teologiese Studies, waarin veral die fakulteitslede publi- seer en wat vir subsidiedoeleindes deur die Departement Nasionale Opvoeding akkrediteer word. Ds PA Geyser tree hier as gas-dosent op, terwyl prof JP Oberholzer aan die hoof van die Departement Ou-Testa- mentiese Wetenskap staan. Sy mede-professore is proff APB Breyten- bach en PM Venter, welke laasgenoemde se leeropdrag Bybelkunde is. Verblydend is dat vanaf 1 Januarie 1987 die Departement Bybelkunde 'n selfstandige en dus sewende Departement in die Fakulteit Teologie 627 HTS 42/4 (1986) HTS 42/4 (1986) word. In prof Oberholzer se Departement gee die Dekaan van die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, prof WC van Wyk, spesialiteits- lesings in Bybelse Argeologie. Aan die hoof van die Departement Prak- tiese Teologie staan prof TF] Dreyer. Hy word bygestaan deur dr MJ du P Beukes, terv^l prof SJ Prins van Unisa sekere spesialiteitslesings in hierdie Departement gee. 2. ENKELE ONDERRIG- EN NAVORSINGSAKTIWITEITE • Die studente kan met so 'n span dosente eintlik niks anders as 'n teologiese vorming en toerusting van hoogstaande gehalte ontvang nie. • Die studente kan met so 'n span dosente eintlik niks anders as 'n teologiese vorming en toerusting van hoogstaande gehalte ontvang nie. • Behalwe vir hulle doseerwerk, doen elkeen van bogenoemde dosente ook deeglike navorsing op hoe vlak. Dit blyk onder andere uit die relatief hoe aantal publikasies per persoon in erkende wetenskaplike tydskrifte van ons Kerk en van ander kerke en universiteite hier te lande. Daar verskyn selfs nou en dan ook artikels in wetenskaphke teologiese tydskrifte van die buiteland. • 'n Ander parameter vir die meting en vasstelling van die dosente se navorsingsbedrywighede, is die groot aantal doktoraal-studente (tans 35) en veral hulle wat promoveer. Hen van so 'n promovendus se eksaminatore is altyd van buite, dikwels top-vakkundiges uit Duitsland en dies meer. Feitlik altyd maak hulle melding van die hoë gehalte van ons promovendi se werk. • Ons dosente kry gereeld ook uitnodigings na internasionale kon- gresse. So is prof Pont en ekself vir die Internasionale Calvyn- Kongres wat in 1986 in Budapest gehou is, uitgenooi. Ongelukkig kon ons dit nie bywoon nie, maar proff Pelser en Van Aarde kon in 1986 wel twee vakkongresse in die Nuwe-Testamentiese Wetenskap in die stede Washington, DC en Atlanta, Georgia (albei dus in die VSA) bywoon. • Die dosente van ons Fakulteit behoort ook aan die landswye weten­ skaplike vakwerkgemeenskappe en spreek hulle woord en lewer hulle bydraes soos ook uit die publikasies van hierdie werkgemeen- skappe blyk. • Die dosente lewer nie net gereeld deur die media (koerante, radio, televisie) vakkundige bydraes nie, maar dien veral op kerklike ter­ rain ons Kerk en volk. Dikwels tree hulle voor Ringe op, preek hulle in gemeentes en spreek hulle vergaderings van ampsdraers en lid- mate toe. Prof JP Oberholzer en die benoemde professor GC Velt- 628 HTS 42/4 (1986) huysen is onderskeidelik voorsitter en vise-skriba van die Kommis- sie van die Algemene Kerkvergadering terwyl proff Pont en TJF Dreyer óók op dié Kommissie dien. Dr DJC van Wyk, tydelik-deel- tydse dosent in die Departement Godsdiens- en Sendingwetenskap, is vise-voorsitter daarvan. Deur die aanvaarding van die nuwe bestuurstelsel deur die Univer- siteit van Pretoria stel elke Departement vir elke jaar 'n noukeurige gedefinieerde en gespesifiseerde jaarlikse werkprogram op met doelstellings, uitvoerige doelwitte en 'n gedetailleerde aksiepro- gram. 2. ENKELE ONDERRIG- EN NAVORSINGSAKTIWITEITE Hierdie werkprogram word deurlopend deur die dekaan met departementshoofde bespreek en deur hom gemonitor. Ek beskou hierdie ontwikkeling as 'n groot wins, omdat die vroeëre lukraak werkwyse nou deur een van doelgerigte beplanning vervang word, terwyl die uitvoering daarvan goed gekontroleer word. Deur die aanvaarding van die nuwe bestuurstelsel deur die Univer- siteit van Pretoria stel elke Departement vir elke jaar 'n noukeurige gedefinieerde en gespesifiseerde jaarlikse werkprogram op met doelstellings, uitvoerige doelwitte en 'n gedetailleerde aksiepro- gram. Hierdie werkprogram word deurlopend deur die dekaan met departementshoofde bespreek en deur hom gemonitor. Ek beskou hierdie ontwikkeling as 'n groot wins, omdat die vroeëre lukraak werkwyse nou deur een van doelgerigte beplanning vervang word, terwyl die uitvoering daarvan goed gekontroleer word. Ook op universiteitsliggame doen ons fakulteitslede hul deel. Hulle sit byvoorbeeld op die Universiteit se Biblioteek- en Rekenaarsko- mitee, terwyl die dekaan alreeds vir jare lid van die Raad van die Universiteit en Senaatslid van die Universiteit van die Noorde is. Uiteraard sit hy op heelparty Raadskomitees. 3. STUDENTEPOSISIE Tans is daar 21 studente in BD I, 20 in ED 11 en 20 in BD 111. Onder hulle is van die knapstes wat ons nog ooit gehad het. Van hulle dien ook op die VSR en 'n hele paar dien die studentegemeenskap deur lidmaat- skap van verskeie ander studentekomitees en -liggame. Van die hui- dige BD-studente is 8 dames, terwyl twee ander, ds Y Dreyer-Papp en prop E Dannhauser met hulle doktoraalstudie besig is. Ten slotte: Ons is dankbaar teenoor die Heer van ons Kerk en van ons lewe dat Hy aan ons dié heerlike geleentheid uitleen om met die teologiese opleiding en ander kerkwerk besig te mag wees. Ons is veral dankbaar dat Hy gedurig ook begaafde, toegewyde en geroepe stu­ dente stuur om opgelei en gevorm te word om in sy diens te staan. 629 HTS 42/4 (1986) Verslag van die 49ste algemene vergadering van die CBA en die 41ste algemene vergadering van die SNTS G M M Pelser en A G van Aarde Professore GMM Pelser en AG van Aarde wens soos volg verslag te doen oor die verrigtinge van en deelname aan die ondergenoemde konferensies: 1. DIE NEGE EN VEERTIGSTE ALGEMENE VERGADERING VAN DIE CATHOLIC BIBLICAL ASSOCIATION OF AMERICA, 6-9 AUGUSTUS 1986 TE GEORGETOW N UNIVERSITEIT, W ASHINGTON, DC Benew^ens 'n wye verskeidenheid onderwerpe wat in kort en lang referate onder die soeklig gekom het, is wat die Nuwe-Testamentiese veld betref, die volgende deurlopende seminare en taakgroepbespre- kings aangebied; Deurlopende seminare: Feministiese hermeneutiek; Die gebruik van die Skrif in teologie en etiek; Paulus en die wet in Galasiërs. Taakgroepe: Lukas-Handelinge; Die literatuurteoretiese studie van Matteus; Christologiese aspekte in die brief aan die Hebreërs; Die sosiale wetenskappe en Nuwe Testament eksegese. GMM Pelser en AG van Aarde het onderskeidelik ingeskakel by die taakgroepe oor die sosiale wetenskappe en oor Matteus. 1.1.1 Die sosiale wetenskappe en Nuwe Testament eksegese 1.1.1 Die sosiale wetenskappe en Nuwe Testament eksegese Hierdie taakgroep werk onder die leiding van prof B] Melina (Creigh­ ton University) en die kerngroep bestaan uit DJ Harrington (Weston School of Theology), PW Hollenbach (Iowa State University), CR Kazmierski (University of Ottawa), H Moxnes (Oslo University), FJ Murphy (College of the Holy Cross), JH Neyrey (Weston School of 630 UTS 42/4 (1986) Theology), JJ Pilch (Medical School of Wisconsin), J Plevnik (Regis College, Toronto), JM Reese (St John's University, Jamaica), DM Rhoads (Carthage College), AJ Saldarini (Boston College), BB Scott (St Meinrad School of Theology) en FD Weinert (St John's University, Jamaica). Theology), JJ Pilch (Medical School of Wisconsin), J Plevnik (Regis College, Toronto), JM Reese (St John's University, Jamaica), DM Rhoads (Carthage College), AJ Saldarini (Boston College), BB Scott (St Meinrad School of Theology) en FD Weinert (St John's University, Jamaica). Dit is 'n onderwerp hierdie wat in die afgelope dekade of meer toenemende aandag ontvang het van verskeie leidende figure op die gebied van die Nuwe-Testamentiese wetenskap. Dit is egter interes- sant om daarop te let dat, hoewel daar reeds belangrike bydraes uit Europa gekom het, die meeste werk tot dusver in die Engelssprekende wereld gedoen is, en dan veral in die VSA. Soos dit reeds uit die betiteling van hierdie studie-terrein blyk, gaan dit hierin basies om die vraag na die verstaanshulp wat die sosiale wetenskappe vir eksegese en teologie kan bied. Dit gaan dus om die vraag in watter mate die resultate en insigte van die sosiale weten­ skappe ons kan help om nie alleen die situasie of konteks van die teks beter te verstaan nie, maar ook die situasie waarin die teks tot spreke gebring word en hóé dit in die huidige situasie tot spreke gebring moet word. Onder sosiale wetenskappe word in hierdie verband dan veral verstaan vakgebiede soos sosiologie, antropologie en ekonomiese, staats- en politieke wetenskappe. Dit is eenvoudig 'n feit dat daar in alle tekste in 'n mindere of meer- dere mate iets na vore kom van die sosiaal-maatskaplike, ekonomiese, politieke ensovoorts situasie wat geheers het tydens die ontstaanstyd van die teks. Die probleem by die interpretasie van so 'n teks, en veral 'n teks uit die verre verlede, is dat 'n mens by gebrek aan voldoende kennis van die agtergronde van die teks die teks verkeerd of slegs gedeeltelik sal verstaan. HTS 42/4 (1986) 1.1.1 Die sosiale wetenskappe en Nuwe Testament eksegese Daar is ook steeds die gevaar dat by gebrek aan so 'n agtergrondskennis 'n mens modeme sosiale modelle op die teks kan oordra en sodoende die teks iets anders laat sê as wat die teks werklik wou sê. Aangesien enige gemeenskap in mindere of meerdere mate saamge- stel is uit verskillende strukture en sub-strukture, sisteme en sub-sis- teme, samelewingsverbande, lewenspatrone, handelings- en waarde- modelle en nog meer, is dit inderdaad nodig dat so 'n multifaset-ge- meenskap vanuit verskillende hoeke bestudeer moet word om dit enig- sins na behore te verstaan. Dit is daarom dat daar gekyk word na die bydraes wat die verskillende sosiale wetenskappe, elkeen op sy terrein, kan lewer om die samelewing(s) van die Nuwe-Testamentiese tyd beter te verstaan en so moontlik die teks beter te verstaan. Die taakgroep se werksaamhede het gesentreer rondom die boek van Die taakgroep se werksaamhede het gesentreer rondom die boek van 631 Lewellen, TC 1983, Political anthropology: An introduction (Massachu­ setts: Bergin & Gamey Publishers). Hieruit het geblyk dat daar wat samelewingsverbande betref, polities onderskei kan word tussen ver- skillende strukture. Daar is die meer primitiewe, ongeorganiseerde samelewing met geen spesifieke hoof nie, genoem 'n sodaliteit. Daar is verder die samelewing waarvan 'n hoofman aan die hoof staan {chief- dom). En daar is die meer gesofistikeerde strukture, naamlik 'n staats- bestel. Toegepas op die tyd van die Nuwe Testament sou Herodes die grote waarskynlik met die tweede van bogenoemdes vergelykbaar wees en die Romeinse owerheid met laasgenoemde. Ons het verder die situasie dat 'n bepaalde sisteem of sisteme deur 'n grotere sisteem ingesluit word, soos byvoorbeeld die Joodse wat in die Nuwe-Testa- mentiese tyd deur die Romeinse ingesluit is. Dit blyk ook dat in 'n sosiale sisteem dit hoofsaaklik kultuur, lewens- patrone en historiese situasie is wat 'n belangrike rol speel. In 'n poli- tieke sisteem weer het ons te doen met die interrelasie en interaksie tussen groepsverbondenheid (familie, onderlinge verpligtinge ens), singewing (ideologic, godsdiens ens), aanpassings (ekonomie, mate- riële dinge ens) en organisasie (magsuitoefening). Daar moet ook on­ derskei word tussen politieke veld, die algemeen politiese, en politieke arena, waarin politieke kragte aan die werk is. In 'n gemeenskap be- staan daar verder normatiewe reëls waarvolgens bepaalde waardes nagestreef en gehandhaaf word en pragmatiese reels waarvolgens 'n gemeenskap sy behoeftes probeer bevredig. So word ook onderskei tussen moral teams en contract teams. 1.1.1 Die sosiale wetenskappe en Nuwe Testament eksegese Eersgenoemde is ingestel op wat van gemeenskaplike belang vir die groep is, terwyl laasgenoemde op eie pragmatiese doeleindes ingestel is. In elke gemeenskap kom die verskynsel van strukturele funksiona- lisme voor. Hierin is daar latente en manifesterende funksies aanwesig en dit word gekenmerk deur die bestaan van groepe, groepsbelange en konflikte. Die doel van hierdie funksionalisme is ekwilibrium. Sosiale konflik werk ekwilibrium in die hand. In die hg van hierdie strukturele funksionalisme moet daar dan ook by die bestudering van 'n gemeen­ skap gevra word na motiewe en nie na oorsake nie. Wat die godsdienstige terrein betref, moet daarop gelet word dat godsdiens konserwatief en progressief is. Wanneer 'n godsdiens meer progressief as konserwatief is, is dit afwykend. 'n Nuwe godsdiens is dus in werklikheid 'n afwykende godsdiens. Die progressiewe tendens verteenwoordig 'n wegbeweeg van konsepte en beskouings wat in 'n bepaalde tyd gegeld het, en die vervanging daarvan deur ander. In die 632 HTS 42/4 (1986) HTS 42/4 (1986) lig hiervan kan die ontstaan van die Christendom dus as 'n afwyking of koersverandering beskou word. Dit is derhalwe belangrik om te pro­ beer uitmaak watter sosio-religieuse uitwerkings dit op bestaande eerste-eeuse gemeenskappe gehad het. lig hiervan kan die ontstaan van die Christendom dus as 'n afwyking of koersverandering beskou word. Dit is derhalwe belangrik om te pro­ beer uitmaak watter sosio-religieuse uitwerkings dit op bestaande eerste-eeuse gemeenskappe gehad het. Soos reeds aangedui, is die oogmerk van hierdie studie om so na as moontlik die plek, aard en rol van die vroegste kerk in die wêreld van die Nuwe-Testamentiese tyd te probeer bepaal. Hiervoor word nie alleen as noodsaaklik geag die bestudering van die totale milieu waarin die kerk ontstaan en gegroei het nie, maar ook die vasstelling van hoe die kerk homself en sy rol gesien het soos uitgedruk in die geskrifte van die Nuwe Testament. Daar moet dus gevra word na al die relevante sisteme, motiewe en kragte waarmee die kerk te doen gekry het, hoe hy daarop gereageer het, hoe hy homself as 'n nuwe struktuur of gemeen- skap gevorm het en hoe daar weer op hom gereageer is, ensovoorts. So kan daar in die tekste van die Nuwe Testament nuwe dimensies sig- baar word wat 'n beter of ander verstaan ten gevolg kan he. HTS 42/4 (1986) 1.1.2 Die literatuurteoretiese studie van Matteus Hierdie taakgroep van die CBA hou hulle met 'n gevestigde projek oor 'n literêre studie van die Matteusevangelie besig. Die leiers van die seminaargroep is proff RA Edwards (Marquette University) en KA Barta (Seattle University). Die kemgroep het bestaan uit OC Brooks (Golden Gate Baptist Seminary), FW Burnett (Anderson College), R Doran (Amherst College), JD Kingsbury (Union Theological Seminary, Richmond), FJ Matera (St John's Seminary, Brighton) DP Senior (Catho­ lic Theological Union) en RD Witherup (Theological College, Washing­ ton, DC). Gedurende die seminaar het proff Donald Senior en Jack Kingsbury onderskeidelik as inleiers opgetree. Beide is intemasionaal erkende leiers op die gebied van die Matteusnavorsing. Besondere kontak is veral met JD Kingsbury gemaak en daar is ooreengekom om deur middel van korrespondensie inligting in verband met die literêre stu­ die van die Matteusevangelie uit te ruil. Die werkwyse gedurende die seminaar was dat lede van die genoemde kerngroep die inleiers se insette kon bevraagteken en daarna het die ander lede van die semi­ naar die bespreking verder gevoer. Senior het die debat geopen deur te praat oor die verhouding tussen redaksiekritiek en literêre kritiek. Kingsbury het gefokus op narratologie as 'n modeme literatuurteore­ tiese benadering. 1.1.1 Die sosiale wetenskappe en Nuwe Testament eksegese Ons sal, om maar slegs een voorbeeld te noem, nie te oorhaastig moet 'teologiseer' wanneer ons probeer verstaan wat die eerste Petrusbrief bedoel deur van sy lesers as 'vreemdelinge' en 'bywoners' te praat nie. Ons sal dit nie uitsluitlik of glad nie mag sien as 'n verwysing na 'n aardse teenoor 'n hemelse bestaanswyse of heenkome nie, maar as 'n verwysing na die lesers se sosiaal-politieke situasie as gevolg van hulle Christenskap. Dit is duidelik dat hierdie betreklik nuwe studierigting in die Nuwe- Testamentiese wetenskap sal voortgaan en in momentum gaan toe- neem. Dit is verder duidelik dat dit bepaalde nuwe insigte sal oplewer en dat daar om hierdie rede van die resultate daarvan kennis geneem sal moet word. Soos met betrekking tot elke rigting sal ook hierdie een egter met die nodige kritiese ingesteldheid benader en hanteer moet word. Wat beslis na 'n probleem lyk, is dat dit altyd moeilik sal bly om met sekerheid bepaalde sosiale en ander agtergronde agter die tekste te rekonstrueer. Dat daar egter uit die tekste self en dikwels tussen die reels baie af te lees is wanneer 'n mens daarvoor oplet, is seker. Die lig wat hierdeur op die tekste gewerp word, kan alleen bydra tot 'n beter verstaan. Daar sal egter ook krities daarteen gewaak moet word dat sosiologiese teorieë of modelle wat empiries op ander terreine of vanuit ander gemeenskappe ontwerp is, veralgemenend op die Nuwe-Testa- mentiese situasie(s) oorgedra word. Die Nuwe Testament sal dus steeds toegelaat moet word om vir homself te spreek met die inagne- ming van alle relevante gegewens of faktore, sosiaal en religieus. 633 HTS 42/4 (1986) 1.1.2.1 Verhouding redaksiekritiek-literére kritiek Senior het daarop gewys dat die aanvanklike doelstelling van die re- daksie kritiek baie meer raakpunte met moderne literatuurteoretiese benaderinge het as wat erken word. Hy het 'n pleidooi teen 'n monis- tiese metodologie gelewer. Literêre kritiek bereik volgens horn die- selfde resultate as die redaksiekritiek, maar gebruik net ander termino- logie. Literêre kritiek het dié voordeel dat dit die aard van die tekssoort emstiger opneem. Wanneer 'n mens die tekssoort 'evangelie' egter in berekening bring, is die redaksie kritiek meer relevant omdat die evan­ gelie, veral wat die lydensgeskiedenis betref, sterk aan tradisies ge- bonde is. Senior sien dus die redaksiekritiek as 'n volgende metodolo- giese stap ná 'n literêr-kritiese vraagstelling. Hy beskou die eksegese egter nie as 'n optelsom van metodes nie. Dit is belangrik om te weet waarna die eksegeet vra. En dit is die teologieë van die evangeliste. Hierdie teologiee is retories van aard. Dit wil sê, dit wil oorredend wees. Daarom is die teologie van 'n evangelis 634 HTS 42/4 (1986) prinsipieel kontekstueel, want dit is 'n aangeleentheid wat 'n outeur én 'n leser raak. Dramatiese tonele, soos genesings en aardbewings, het derhalwe meer impak op die leser as idees en formules. Die bekende Matteusnavorser, prof WG Thompson en lid van die seminaargroep, het Senior gesteun. Hy het 'n teks met 'n diamant vergelyk. Dit het vele fasette. Redaksiekritiek en literêre kritiek kyk respektiewelik alleen vanuit die hoek van één faset. Kingsbury het gese dat redaksiekritiek komposisiekritiek genoem kan word. Dit behels 'n totale ander vraagstelling as 'n literêr-kritiese. Die belangrikste verskil is dat die konsep 'tradisie' in die komposisiekritiek beklemtoon word, terwyl dit nie die geval by die literêre kritiek is nie. Literêre kritiek hef egter nie die vraag na 'tradisies' op nie. HTS 42/4 (1986) 1.1.2.2 Narratologie en die Matteusevangelie Kingsbury het na aanleiding van sy mees resente boek, Matthew as story (Philadelphia: Fortress 1986), kortliks aandag gegee aan sy driede- lige indeling van die verhaalstruktuur van die Matteusevangelie en daarna in meer besonderhede aan die karakterbeelding van die oppo- nente in die verhaalstruktuur. Eergenoemde saak het emstige kritiek gekry omdat Kingsbury se indeling die resultaat is van sy vroeere redaksie-kritiese studie van die Matteusevangelie en daar tereg verwag kan word dat 'n analise van die verhaalstruktuur miskien ander resul- tate sal oplewer. Kingsbury het hom verantwoord deur gebruik te maak van die literatuurteoretiese begrippe 'implisiete outeur' en 'implisiete leser'. Laasgenoemde ontvang van eersgenoemde riglyne hoe om die verhaal en die intrige daarin te interpreteer. Kingsbury het betoog dat wendinge in die ontvouing van die verhaal sodanige riglyne is. Hy onderskei tussen ten minste primêre en sekondêre wendinge. Hy noem sulke wendinge 'theoretical devices' en beskou dit as deel van die diskoers. Volgens hom is die driedelige indeling die gevolg van die gebruik van 'n formule ('van toe af het Jesus begin — ') wat in Matteus 4: 17 en 16: 21 voorkom. Hierdie formule veroorsaak 'n primêre wen­ ding in die verhaalstruktuur. Dit sny die voorafgaande deel skerp af en dit laat 'n nuwe begin van Jesus se bediening 'n aanvang neem. Die ander bekende formule in die Matteusevangelie ('en toe Jesus ... geëin- dig het___') wat in Matteus 7: 28; 11: 1; 13: 53; 19: 1 en 26: 1 voorkom, bring 'n vyfdeling in die verhaalstruktuur mee. Hierdie formule het egter nie dieselfde krag as die vorige een nie en Kingsbury verwys daarna as sekondêre wendinge. Hy tipeer die kern van die intrige van 635 HTS 42/4 (1986) HTS 42/4 (1986) Matteus se verhaalstruktuur as 'conflict between Jesus and Israel: who is Jesus and what is Jesus about?' Matteus se verhaalstruktuur as 'conflict between Jesus and Israel: who is Jesus and what is Jesus about?' Kingsbury het wat die opponente in die verhaalstruktuur betref, sy siening van die 'plot' van die Matteusevangelie verder geëksploiteer. Hy tipeer hulle as flat characters, omdat hulle net één karaktertrek het, en dit is boosheid en 'n affiliasie met Satan. Aangesien die 'plot' sen- treer rondom die begrip 'konflik', is daar in die Matteus se karakter- beelding basics net twee alternatiewe, naamlik die 'goeie' en die 'slegte'. Kingsbury het in sy behandeling van die Joodse leiers as oppo­ nente op twee vrae ingegaan. 1.1.2.2 Narratologie en die Matteusevangelie Eerstens die vraag of die Joodse leiers in die Matteusevangelie werklik één homogene groep is en tweedens die vraag hoe die afwesigheid van die Joodse leiers, as die antagoniste van Jesus, in die lydensvertelling verklaar moet word. Op die eerste vraag- stelling het hy probeer antwoord deur te sê dat die diversiteit 'n kwes- sie van fraseologiese uitdrukkinge is. Op die tweede vraagstelling het hy geantwoord dat 'n karaktergroep nie geisoleerd van 'n ander gesien kan word nie. Die teenwoordigheid van byvoorbeeld die Joodse skare, heidene, dissipels, ensovoorts verklaar die motiewe van die afwesig­ heid van die Joodse leiers by die kruisiging en dit is deel van karakte- ristieke funksionele rolle in die ontvouing van die verhaalstruktuur. Aspekte wat in die seminaarbespreking vorendag gekom het en nog deeglike aandag in die literêre studie van die Matteusevangelie behoort te kry, is: 'n analise van die toesprake van die Joodse leiers; die onder- skeid tussen showing en telling en die feit dat die Joodse leiers altyd vanuit die perspektief van die verteller aangebied word; hoe moet Matteus 23:39 verklaar word? - is Matteus nie ook soos Paulus wat 'n deur oophou met die oog daarop dat daar 'n verandering van stand- punt van die kant van die Joodse leiers kan kom nie? Die vraag is gevra of daar in die Matteusevangelie 'n onderskeid tussen 'office' en 'the performative content of die officebearer' aanwesig is. Hierop het Kingsbury in die lig van die diskoers oor die Joodse leiers in Matteus 23 geantwoord dat Matteus wel kritiek op die amp as sodanig uit- spreek. 1.2.1 (Presidentsrede) DJ Harrington (Cambridge, MA): The Jewishness of Jesus: Facing some problems Harrington wys daarop dat een van die wyses waarop daar deesdae 636 HTS 42/4 (1986) 1.2 Referate 636 gevra word na die historiese Jesus, is om Jesus as Jood van die eerste eeu te bestudeer. As inleiding tot sy eie metodologiese vraagstelling met betrekking tot die toegang tot Jesus se Joodsheid, gee Harrington 'n oorsig van wat geleerdes, soos G Vermes, EP Sanders en H Falk, oor Jesus binne die konteks van die eerste eeu te sê het. Die vraag is met ander woorde: Watter soort Jood was Jesus? Vermes sê Jesus was een van die Galilese Hassidim, 'n heilige, 'n garismatiese figuur. Sanders, weer, meen Jesus was 'n eskatologiese profeet wat spesifieke idees oor die tempel gehad het. Jesus het naamlik vanuit 'n apokaliptiese perspektief 'n verwagting van 'n nuwe eskatologiese tempel gehad en het Homself as die simbool daarvan gesien. Harvey Falk plaas Jesus tussen Shammai en Hillel. Volgens Falk het Jesus nie van sy volgelinge verwag om enige aspek van hulle Joodse tradisie te verloën nie. Hy het hom wel by Hillel geskaar. So gesien het Jesus 'n nuwe godsdiens vir die Jode verkondig en die Shammaitiese Fariseërs gekritiseer. Harrington sluit sy inleiding af deur daarop te wys dat al drie karak- teristieke wat onderskeidelik deur Vermes, Sanders en Falk uitgewys is, die Jode sover gebring het om met die Romeine saam te span en Jesus dood te maak. Uit die oorsig blyk dit egter dat daar geen konsen- sus bestaan met betrekking tot die antwoord op die vraag watter soort Jood Jesus was nie. Daarom het Harrington vervolgens aandag gegee aan die eerste-eeuse Judaisme as sodanig. Die ontdekking van die Dooie See-Rolle te Qumran in Palestina gedurende die jare na 1947 het meegebring dat die eerste-eeuse Jode- dom nie meer eenvoudig gesien kan word as bestaande uit Sadduseërs, Fariseërs en Christene nie. Die probleem is egter dat hoe meer ons weet, hoe minder weet ons. Die Qumran-, apokriewe en pseudepigra- fiese. Midrash- en Targumliteratuur het die diversiteit van die Pales- tynse Jodedom aan die lig gebring. 'n Sentrum kan nie simplisties aangewys word nie. Die Judaisme van die tweede tempel-periode was deel van die Hellenistiese wêreld en die invloed van die Hellenisme op die Jodedom was baie sterk. Wat was Jesus se Joodse kontakte? Die volgende was moontlik: eskatologiese profeet, politieke revolusionér, wonderdoener, Galilese garismatikus of Galilese rabbi. Die eerste me­ todologiese probleem omtrent Jesus se Joodsheid is dus volgens Har­ rington die meervoudigheid van die Judaisme. HTS 42/4 11986) 1.2 Referate Tog kan die konsepte 'eskatologiese profeet' en 'Galilese rabbi' ernstiger as die ander opge- neem word. Die bronne oor lesus is die tweede metodologiese probleem. Die 637 HTS 42/4 11986) verwysings in Josefus blyk Christelike interpolasies te wees. Die evan- gelies, weer, se probleem is dat dit enersyds geskryf is vanuit en vir latere Christelik-gemeentelike situasies, en andersyds 'n komplekse wordingsgeskiedenis het. Die kriteria wat ontwerp is om terug te vra na die historiese Jesus is derhalwe ontoereikend. So byvoorbeeld laat die sogenaamde kriterium van dissimilarity Jesus totaal losmaak van sy Joodsheid deur Horn as bloot 'n nuwigheid te sien. Die derde probleem wat Harrington aanraak, is die Jode en die Christene se twee verskillende teologiese waardebepalings van Jesus. Vir laasgenoemde is Jesus die redder van die wêreld ooreenkomstig 'n goddelike plan en word die Jode sterker as die Romeine verantwoorde- lik gehou vir sy verhoor en kruisiging. Vir die Jode is Jesus net nog 'n Joodse rabbi, dit wil sê 'n outoritatiewe interpreteerder van die wet wat ook nie gehuiwer het om dit te kritiseer nie. Christene en Jode kan tot op 'n punt saamstem, maar dan gaan die paaie uiteen. Harrington het sy presidentsrede afgesluit met die opmerking dat die Jode sowel as die Christene die debat oor Jesus se Joodsheid be- hoort te verwelkom. Die erkenning van die verskil ten opsigte van invalshoek dien as aansporing om die studie voort te sit. 1.2.2 DR Bauer (Wilmore, KY): Literary structure of the Gospel of Matthew 1.2.2 DR Bauer (Wilmore, KY): Literary structure of the Gospel of Matthew Bauer het probeer aantoon dat Matteus 16: 21 ('Van toe af het Jesus dit vir sy dissipels duidelik begin stel dat Hy Jerusalem toe moet gaan en baie moet ly onder die familiehoofde, die priesterhoofde en die skrifge- leerdes, en dat Hy doodgemaak moet word, en die derde dag uit die dood opgewek moet word') die hooftemas bevat wat in die res van die Matteusevangelie uitgewerk is. So is die reis na Jerusalem uitgewerk in 'n geografiese raamwerk volgens 'n belofte-vervullingskema en na 'n hoogtepunt gevoer. Verder is Jesus se beklemtoning dat Hy moet ly, uitgewerk met behulp van 'n herhalende vergelyking tussen sy gehoor- same bereidwilligheid en die opdrag aan die dissipels om ook hulle kruis te dra. Die kontras tussen Jesus en sy dissipels word egter herha- lend beklemtoon. Tog word hulle aan die einde van die evangelie bemoedig om hulle roeping te volvoer. Bauer is daarom van mening dat die Griekse woord deiknúmi (wat in Afrikaans vertaal is met 'duide­ lik stel') in Matteus 16: 21 nie 'instruksie' of 'onderrig' beteken nie, maar dat die inhoud daarvan betrekking het op die noodsaak van Jesus se kruis (en dié van die dissipels). 638 HTS 42/4 (1986) 1.2.3 ES Malbon (Christiansburg, VA): Parabolai and dunameis: Mark 4 :1 -8 :2 1 Die siening dat die middelste gedeelte van die Markusevangelie, 8: 22-10; 52 driedelig rondom drie lydensaankondiginge gestruktureer is, het algemene aanvaarding begin geniet. Malbon probeer aantoon dat die voorafgaande gedeelte, naamlik Markus 4: 1-8: 21, ook driede­ lig gestruktureer is. Hierdie keer is die materiaal rondom drie see- insidente gesentreer en val dit uiteen in 4: 1-34, 5: 6-44 en 6: 53-8: 13. In die eerste gedeelte vertel Jesus gelykenisse (parabolai) oor die koninkryk van God en verduidelik Hy dit aan sy volgelinge. In die tweede en derde gedeeltes word Jesus se wonderwerke (dunameis) ver­ tel om daarop te fokus dat Jesus 'n lydende sowel as 'n magtige messias is en dat Hy 'n messias vir sow^el die heidene as die Jode is. So gesien werp parabolai lig op parabolai en dunameis op dunameis, maar parabolai werp ook lig op dunameis en dunameis op parabolai. 1.2.4 JA Grassi (Santa Clara University): The paradoxical centrality of consuming the Son of Man's flesh and blood in John's gospel and its significance 1.2.4 JA Grassi (Santa Clara University): The paradoxical centrality of consuming the Son of Man's flesh and blood in John's gospel and its significance Die tese van Grassi is dat die omarmende twee 'tekens' (semeia) in die Johannesevangelie, naamlik die eerste 'teken' waar water in Kana wyn gemaak is (Job 2: 1-12) en die gesuggereerde sewende 'teken' waar waterige bloed uit die sye van die gekruisigde Jesus loop (Joh 19: 25-37), kan bydra om die middelste 'teken' te verstaan waar Jesus brood vermeerder het en gesê het dat sy volgelinge sy liggaam moet eet en sy bloed moet drink (Joh 6: 1-71). Grassi sluit aan by M Girard se studie wat aantoon dat die so genoemde 'tekens' in die Johannesevan­ gelie giasties gerangskik is: (1) die huweliksfees in Kana (2: 1-12); (2) die genesing van die sterwende seun van die koninklike beampte (4: 46-54); (3) die genesing van die sieke op die sabbatdag in Betesda (5: 1-16); (4) die vermeerdering van brood (6: 1-71); (5) die genesing van die blinde op die sabbatdag (9: 1-41); (6) die opwekking van Lasarus (11: 1-41) en (7) die 'uur van Jesus' en die kwessie oor bloed en water (19: 25-38). Grassi meen dat 'n literêre en 'n eksegetiese vergelyking van die eerste, die sewende en die middelste 'tekens' daarop dui dat die evangelis veral fokus op die vervulling van die 'teken van bloed' (Eks 12: 13) by die dood van Jesus. Jesus is die nuwe paaslam en die eet van sy liggaam en die drink van sy bloed is die bron van die lewe. 639 HTS 42/4 (1986) HTS 42/4 (1986) 1.2.5 M M Waldstein (Cambridge, MA): Foundations of Bultmann's work: Lutheran existentialism as a critique of the Enlightenment Waldstein onderstreep die briljante oplossing wat Rudolf Bultmann gebied het op die vraag hoe ons in die twintigste eeu Christene kan wees. Hoe kan 'n mens 'n Christen wees terwyl hy weet dat die natuur 'n proses van oorsaak en gevolg is? Hierdie vraag is 'n produk van die Verligting. Bultmann het die denke van die Verligting as 'n uitdaging gesien om met die geloof 'n antwoord op die genoemde vraag te gee. Waldstein meen dat Bultmann se teologie daarom 'n 'teologie van die natuur' genoem kan word, want hy doen geweld aan die 'wetenskap van die natuur'. In die oplossing van die probleem doen Bultmann volgens Waldstein op 'n drieërlei v^ryse ook geweld aan die Nuwe Testament. Eerstens misbruik Bultmann die historiese kritiek, en by name die Formgeschichte, vir 'n apologetiese doel. 1.2.4 JA Grassi (Santa Clara University): The paradoxical centrality of consuming the Son of Man's flesh and blood in John's gospel and its significance Hy wou naamlik geloof waarborg deur die vraag na die historiese Jesus te onderdruk. Tweedens sien Bultmann kritiese afwysing van die teks as 'n vorm van interpretasie. Hy het naamlik sy ontmitologiseringsprogram ingespan as 'n poging om met die teks van die Nuwe Testament te verskil. Derdens laat Bultmann God opgaan in die Bybelse woord. Hy het naamlik, in die lig van sy onderskeid tussen die Duitse terme historisch en geschichtlich, gesé dat die woord van God geschichtlich is wanneer dit die verkondigde woord is. So gesien, is God die uitdaging van die oomblik in 'n wêreld waar die natuur 'n proses van oorsaak en gevolg is. Om in die 'natuurlike wêreld' te leef, is om in sonde te leef. God is die hoe van ons bestaan. As 'konkrete historiese woord' is God alleen God in Jesus Christus. Daarom is Bultmann 'n eksponent van die Lutheraanse teologie van die sola Scriptura. 1.2.6 D Senior (Chicago, IL): 'With swords and clubs' - Mark's critique of abusive power Donald Senior reken die Markusevangelie is nie apokalipties van aard nie, maar eerder esoteries en evangelisties. Markus predik nie revolusie nie, maar wel 'n vorm van subtiele subversie. Hy skryf sy evangelic in die tyd onmiddellik na die Nero-vevolginge en sy verbinding van die Jesusstorie met hierdie omstandighede is dus belangrik. HC Kee se teorie dat die Markusevangelie op die Siriese platteland ontstaan het, moet daarom verwerp word. Senior reken dat M Hengel baie meer korrek is in sy tipering van die Markusevangelie se Sitz im Leben. Volgens Hengel kan hierdie Sitz met meer sekerheid bepaal word as in 640 HTS 42/4 (1986) die geval van die ander evangelies. Enersyds aanvaar hy die kerklike teorie dat Johannes Markus die outeur is en dat die evangelie in Rome geskryf is. Andersyds reken hy dat die ontstaanstyd daarvan post-Nero is, maar voor 70 n C. 1.2.7 FJ Matera (Brighton, MA): The apologetic function of Paul's paraenesis in Galatians 5—6 Die paranese van Galasiërs 5 en 6 is 'n verwaarloosde aspek van Pau- lusnavorsing. Geleerdes verskil oor die omvang van die paranetiese materiaal in Galasiërs (begin dit by 5: 1 of by 5: 13?) sowel as oor die doel daarvan (spreek Paulus werkHke probleme in Galasie aan, byvoor- beeld 'n libertinistiese front, of hou hy horn besig met stereotipe para­ nese?). Matera stel 'n nuwe struktuur vir Galasiërs 5 en 6 voor. Die struktuur van hierdie hoofstukke suggereer dat dit hierin om meer gaan as 'n morele aansporing wat toegevoeg is tot die teologiese argu- mente van hoofstuk 3 en 4. In werklikheid wend Paulus in Galasiërs 5 en 6 paranese vir 'n dogmatiese en apologetiese doel aan, naamlik om die konkrete betekenis te illustreer van 'geloof wat deur die liefde tot dade oorgaan' (5: 6) en van die heerskappy van hulle wat nuwe mense in Christus is (6: 15). Die paranese van Galasiers 5 en 6 is Paulus se finale en beslissende argument dat besnydenis nie nodig is vir Chris- tenskap nie. Christene kan 'n morele lewe lei sonder die wet. Galasiers 5 en 6 moet derhalwe gesien word as 'n teologiese argument teen die agitators in Galasie eerder as 'n gewone morele aansporing gekoppel aan die teologiese argumente van Galasiërs 3 en 4. HTS 42/4 (1986) 2. DIE EEN EN VEERTIGSTE ALGEMENE VERGADERING VAN DIE STUDIORUM NOVI TESTAMENTI SOCIETAS, 11-15 AUGUSTUS 1986 TE EMORY UNIVERSITEIT, ATLANTA, GEORGIA Benewens 'n wye verskeidenheid onderwerpe wat in kort en lang referate aan die orde gekom het, het die volgende seminaargroepe in gereelde sessies byeengekom: Die pseudepigrafiese geskrifte en die Nuwe Testament; Die sosiale agtergrond van die vroee Christendom; Philo van Aleksandrie en die begin van die Christendom; die evangelie volgens Markus; die Johannese geskrifte; Paulus en Jesus; Paulus en Israel; die Apokalips; Inhoude en probleme van 'n Nuwe Testament 641 teologie; Die rol van die leser in die interpretasie van die Nuwe Testa­ ment; Tekskritiek. teologie; Die rol van die leser in die interpretasie van die Nuwe Testa­ ment; Tekskritiek. GMM Pelser en AG van Aarde het meegewerk aan die seminaar oor die rol van die leser. 2.1.1 Die rol van die leser in die interpretasie van die Nuwe Testament Die Sekretariaat van die SNTS het op aanbeveling van die voorsitter van bogenoemde seminaargroep, prof BC Lategan, 'n uitnodiging gerig aan proff GMM Pelser en AG van Aarde om deel te neem aan die inter- nasionale navorsingsprojek wat die resepsie van die Nuwe Testament bestudeer. Dit het dit vir die Departement moontlik gemaak om die navorsing wat plaaslik in hierdie verband gedoen word, aan die inter- nasionale projek te koppel. Die agtergrond van die navorsing is dat die hermeneutiese vraagstelling in die Bybelwetenskap, op grond van onder andere 'n algemene sosiologiese problematiek, na die pragma- tiek van tekste verskuif het. Die sosiologiese problematiek het meege- bring dat individue en gemeenskappe die Bybel op uiteenlopende maniere interpreteer en in die samelewing toepas. Hierdie verskynsel vra van die Bybelwetenskaplike kontrolerende kriteria om die geldig- heid van 'n bepaalde persepsie en resepsie te evalueer. In die onder- soek na die beperkthede wat tekste en tekstipes en hulle outeurs op die resepsie van lesers plaas, word daar feitlik algemeen vanuit die vol- gende skema uitgegaan: reële outeur Hierdie skema toon duidelik aan dat die skrywer van vlees en bloed sowel as die leser van vlees en bloed buite die literêre kommunikasie- akt staan. In die verlede was die fokus in die Nuwe-Testamentiese wetenskap meesal op die studie van die veronderstelde historiese le­ sers en skrywer geplaas. Modeme ontwikkelinge op die gebied van veral die literatuurteorie het die aandag ook gevestig op die tekstuele resepsie en die rol wat die leser in die betekenistoekenning van 'n Hierdie skema toon duidelik aan dat die skrywer van vlees en bloed sowel as die leser van vlees en bloed buite die literêre kommunikasie- akt staan. In die verlede was die fokus in die Nuwe-Testamentiese wetenskap meesal op die studie van die veronderstelde historiese le­ sers en skrywer geplaas. Modeme ontwikkelinge op die gebied van veral die literatuurteorie het die aandag ook gevestig op die tekstuele resepsie en die rol wat die leser in die betekenistoekenning van 'n 642 HTS 42/4 (1986) (polivalente) teks speel. Dit is in hierdie opsig dat onder andere die konsepte 'implisiete outeur' en 'implisiete leser' in die skema hierbo baie bruikbaar is. Volgens die voorsitter van die seminaargroep, prof BC Lategan, voor- sien die spesifieke seminaar 'n forum waar die resultate van historiese navorsing en die insigte van resepsieteorieë met mekaar in verband gebring kan word. Die doelstelling is om 'n balans tussen teorie en praktyk te vind en om teoretiese konsepte te evalueer deur dit op bepaalde Nuwe-Testamentiese tekste toe te pas. As resepsie ook met die sosiale konteks van die 'reële outeur' en die 'reele leser' te doen het, kan die spesifieke navorsing volgens Lategan nuwe perspektiewe open op historiese aspekte van Nuwe-Testamentiese tekste. Dit kan in die besonder lig werp op die 'sosiologiese' interrelasies tussen teks en konteks. Die navorsing is beplan om oor 'n periode van vyf jaar te strek. In 1985 is algemene insigte van resepsieteoriee ondersoek. In 1986 is die verhouding bestudeer tussen strukturele aspekte van die teks en tekstuele resepsie as 'n teksgeoriënteerde saak. In 1987 in Gottingen, Wes-Duitsland sal die impak van die historiese en sosiale konteks op die resepsiegebeurtenis bestudeer word. In 1988 sal daar in Cambridge, Engeland ondersoek ingestel word na 'n moontlike metodologiese raamwerk wat vir die strukturele sowel as die historiese aspekte van 'n teks voorsiening kan maak. Die navorsingsprojek word in 1989 afge- sluit deur 'n konkluderende evaluasie te doen. reële outeur Die seminaargroep het in 1986 uit 24 lede bestaan, naamlik: prof Bernard Lategan (leier; Stellenbosch, RSA); prof Edgar V McKnight (mede-leier; Greenville, SC, VSA); prof Schuyler Brown (Toronto, Ka- nada); prof Marcel Dumais (Ottawa, Kanada); prof Isak du Plessis (Unisa, RSA); prof Robert Fowler (Berea, OH, VSA); prof Olivette Ge- nest (Montreal, Kanada); dr David Hellholm (Bergen, Noorweë); dr James Hester (Redlands, CA, VSA); prof Robert Jewett (Evanston, IL, VSA); dr James Martin (Vancouver, Kanada); dr Stephen Moore (Dub­ lin, lerland); prof Daniel Patte (Nashville, TN, VSA); prof Gert Pelser (UP, RSA); prof Wolfgang Schenk (Eppstein, Wes-Duitsland); dr Robert Spivey (Lynchburg, VA, VSA); prof Georg Strecker (Gottingen, Wes- Duitsland); prof Joseph Tyson (Dallas, TX, VSA); prof Andries van Aarde (UP, RSA); dr Bas van lersel (Landstichting, Nederland); dr Sjef van Tilborg (Arnhem, Nederland); dr James Voelz (Fort Wayne, IN, VSA); prof Willem Vorster (Unisa, RSA) en dr Wilhelm Wuellner (Ber­ keley, CA, VSA). 643 HTS 42/4 (1986) Vorster, Fowler, Van lersel en Wuellner het die verskillende aspekte van die onderwerp ingelei. Sake wat besondere aandag gekry het, was die konsep 'implisiete leser'; die onderskeid tussen die verskillende vlakke in die teks deur ems te maak met die onderskeid tussen story en discourse; eksplisiete en implisiete vertellerskommentaar; die oopheid en beperkthede van 'n teks; die konsepte direction (dit wil sê norme 'eksplisiet' van die kant van die implisiete outeur) en indirection (dit wil sê norme 'implisiet' van die kant van die implisiete leser); die funksio- naliteit van gemeenskaplike kulturele kodes van onderskeidelik die implisiete outeur en die implisiete leser; intertekstualiteit, trans- tekstualiteit en hipertekstualiteit; refleksiewe referensialiteit; signale riglyne in die teks met die oog op interpretasie; teoretiese implikasies vir die resepsie van respektiewelik vertelmateriaal en nie-vertelmate- riaal; die onderskeid tussen die so genoemde 'ingeligte leser' en die algemene interpreterende gemeenskap; die verskil in mondelinge, ge- skrewe, ouditiewe en visuele kommunikasie. Pelser en Van Aarde is genooi om in 'n omsendskrywe aan die semi- naargroeplede met die oog op die bespreking gedurende 1987 in Got­ tingen, Wes-Duitsland op bepaalde debatsaspekte te fokus. 'n Konsep- omsendskrywe is opgestel en gedurende die naweek 17-18 Oktober aan die Hermeneutiek-subgroeplede van die Nuwe-Testamentiese Werkgemeenskap van Suid-Afrika voorgelê. Hierin is veral aandag gegee aan die feit dat enige verbale kommunikasie uit 'n taalhandeling en 'n perseptuele dimensie bestaan. 2.2 Referate Van die getal kort en lang referate wat tydens die kongres gelewer is, 2.2 Referate Van die getal kort en lang referate wat tydens die kongres gelewer is, reële outeur Dit kom daarop neer dat tekste (artistiek of triviaal; antiek of modem) op een of ander manier die produkte is van werklike skrywers van vlees en bloed en bedoel is om gelees en/of gehoor te word deur werklike lesers/hoorders van vlees en bloed. 'n Literêre kommunikasie-akte veronderstel verder 'n 'ideologie' wat gekommunikeer word en wat alleen in 'n bepaalde 'sosiale kon- teks' betekenisvol is. In die konsepstuk word dus gemaan teen 'n encoded reader fallacy en word 'n literatuurteoretiese weg bespreek waarop daar ems met die prinsiepes 'intertekstualiteit', 'transtekstuali- teit' en 'hipertekstualiteit' gemaak kan word. Op hierdie wyse kan die interrelasie tussen die tekstuele 'ideologiese' perspektief en die 'sosio- logiese' konteks van skrywer en leser literatuurteoreties verantwoord en prakties op Nuwe-Testamentiese tekste toegepas word. 2.2 Referate die getal kort en lang referate wat tydens die kongres gelewer is, 644 HTS 42/4 (1986) word hieronder opsommenderwys slegs die aan die orde gestel wat vir die doeleindes van hierdie verslag as van belang beskou v^ord. 2.2.1 (Presidentsrede) RE Brown (New York): The Gospel of Peter and canonical priority HTS 42/4 (1986) 2.2.1 (Presidentsrede) RE Brown (New York): The Gospel of Peter and canonical priority Dit kan juis nuwe betekenisse na vore bring, 'n nuwe wêreld voor die teks skep. 2.2.3 G Ludemann (Gottingen): Die Aniange simonianischer Gnosis und die Apostelgeschichte 2.2.1 (Presidentsrede) RE Brown (New York): The Gospel of Peter and canonical priority Dit gebeur in toenemende mate dat verskeie vooraanstaande Nuwe Testamentici die mening toegedaan is dat van die aan-ons-bekende apokriewe geskrifte of evangelies gesien meet word as voorstadiums van die materiaal wat ons in die kanonieke evangelies aantref. Dit sou beteken dat die skrywers van die kanonieke evangelies nie alleen van hierdie apokriewe materiaal gebruik gemaak het nie, maar dit ook geredigeer het vir die doeleindes van hulle eie produkte. Wat die logia- materiaal betref, is dit veral Q, die evangelie van Tomas en Papirus Egerton 2 wat ter sprake gebring word, en wat die lydensvertelling betref, die evangelie van Petrus. Dit is op laasgenoemde dat die referaat gekonsentreer het na aanleiding van die bydrae in hierdie verband deur Crossan, JD 1985, Four other gospels (Minneapolis; Winston). Na oorweging van die moontlikhede kom die referent tot die slotsom dat ten spyte van die waarde van Crossan se rekonstruktiewe arbeid, die prioriteit van die kanonieke evangelies in vergelyking met die Petrus- evangelie, nog steeds bo verdenking staan. 2.2.2 S Brown (Toronto): Reader response: Demythologizing the text Daar is drie wyses van lees van 'n (Bybelse) teks, naamlik die histo- riese, leerstellige (doctrinal) en literêre. By die historiese lees van by- voorbeeld 'n evangelie word daar deur die teks heen teruggelees na die wêreld 'agter' die teks, dit wil sê na die outeur, na die gelowige ge- meenskap en na Jesus toe. By die leerstellige lees word die teks gelees deur die bril van die leerstelling of dogma wat funksioneer as die wê- reld 'in die pad van' die teks, dit wil sê staande tussen teks en leser. By die literêre lees word daarvan uitgegaan dat die teks 'n struktuur vir sy eie onthalwe het, en waarvan die resultaat is dat 'n wêreld 'voor die teks' tot stand kom. In elke leeservaring kan een of twee van hierdie wyses van lees, of al drie in werking tree. Die prioriteit van historiese lees moet egter bevraagteken word. Die projeksies van die leser kan nie buite rekening gelaat word of geelimineer word nie. 'n Suiwer resep- tiewe lees is nie moontlik nie. Teenoor die leerstellige wyse van lees moet gestel word dat 'n oop of altruistiese lees van die Bybel nie wille- 645 HTS 42/4 (1986) keur beteken nie. Dit kan juis nuwe betekenisse na vore bring, 'n nuwe wêreld voor die teks skep. keur beteken nie. 2.2.3 G Ludemann (Gottingen): Die Aniange simonianischer Gnosis und die Apostelgeschichte In sy eerste apologie (155 n C) skryf Justinus oor 'n sekere Simon Ma­ gus aan wie hy alle dwaalleer toeskryf. Hiervan kan ons aflei dat die terminus ad quern van die Simoniaanse gnosis die helfte van die tweede eeu is. Die vraag is egter waar die terminis a quo geleë is. Hoewel daar moeilik vasgestel kan w^ord wat die presiese aard van Simon se leer v^as, is dit duidelik dat sy volgelinge nie as 'n geringe groep beskou kan word nie. Hierdie groep of leer kon klaarblyklik nie sy ontstaan kort voor die helfte van die tweede eeu gehad het nie. Aangesien Han- delinge 8:22 genoeg blyke gee dat die outeur iets geweet het van die Si­ moniaanse leer, kan ons met reg veronderstel dat die inhoude van hierdie leer wat vir die tweede helfte van die tweede eeu te bespeur is, teruggedateer kan word na die tyd van die skrywe van Handelinge. Die terminus a quo van hierdie leer sal dus minstens kan saamval met die tyd van die skrywe van Handelinge. 2.2.4 JP Martin (Vancouver): Toward a post-critical paradigm 2.2.4 JP Martin (Vancouver): Toward a post-critical paradigm Die twintigste-eeuse ontwikkeling verteenwoordig in die ken-akt 'n verandering vanaf die kritiese na die post-kritiese of post-liberale pa- radigma. Dit verteenwoordig 'n holistiese teenoor 'n meganiese bena- dering tot 'n saak. Hoe meer kompleks 'n saak begin raak, hoe meer word patroon sigbaar. In die lig hiervan is dit volkome te begrype dat daar narratiewe paradigmas na vore gekom het vir die lees van vertel- tekste. Die kritiese paradigma wat ook bekend staan as die meganiese paradigma, opereer deur 'n werk in dele op te breek, kousale en gene- tiese oorspronge daarvan te probeer vasstel en die geskiedenis van die vorming van die werk te probeer nagaan. Dit is dus reduksionisties van aard. Die holistiese paradigma daarenteen, kyk vanselfsprekend na die geheel in stede van die dele. Hierdie paradigma het oor die hele spektrum van die wetenskap na vore getree, dus ook by die natuurwe- tenskappe. Daar kan nie twyfel bestaan oor die positiewe betekenis van hierdie paradigmaverandering nie. Die resultate wat dit oplewer, spreek vir hulleself. 646 HTS 42/4 (1986) 2.2.5 H Ráisánen (Vantaa, Finland): Paul's conversion and the development of his view of the law Wat het aanleiding gegee tot Paulus se beskouing oor die wet? Was dit sy bekeringservaring? Baie glo dat dit wel die geval was en dat Paulus as't ware tot Paulinisme bekeer is. Paulus is dikwels moeilik te ver- staan en veral wat betref sy beskouings oor die wet. Kan dit met 'n dialektiek opgelos word? Selfs dit lyk nie na 'n uitweg nie. Dit lyk eerder of daar 'n geleidelike ontwikkeling by horn plaasgevind het. Dit het waarskynlik begin plaasvind na sy ontmoeting met Helleniste in Antiogië. Hierdie ontwikkeling moes geskied het in die 'tonnel'-pe- riode vóór die ontstaan van die briewe wat ons van horn het, hoewel daar in beide Romeine en Galasiërs nog 'n worsteling te bespeur is. Volgens sy uitsprake in Filippense 3 kan 'n mens alleen 'n apostel van die nie-Jode word as jy nie meer die besnydenis en ander rituele voor- skrifte praktiseer nie. Maar hoe meet ons Filippense 3: 6, 9 verstaan? Is die implikasie daarvan dat dikaiosúnê ek nómou tog as altematief vir dikaiosúnê ek pisteds verstaan kon word? Dit wil tog lyk of Paulus beide die menslike poging en die genade beklemtoon, dus geloof en genade. 2.2.4 JP Martin (Vancouver): Toward a post-critical paradigm Die vloekterminologie van Galasiërs 3: 13 kom nie weer by Paulus voor nie en dit lyk ook nie of hierdie konsep gelei het tot sy wetsbeskouing nie. Ook is dit nie af te lei uit die feit dat hy die fout by die wet as soda- nig gesien het nie. Sy uitsprake oor die wet bevat positiewe én nega- tiewe elemente. Die negatiewe ervarings wat hy van die wet gehad het, het telkens in konfliksituasies na vore getree. HTS 42/4 (I9«6) 3. SLOTOPMERKINGS EN DANKBETUIGING Die opstellers van hierdie verslag vetrou dat hulle hiermee aan hulle opdrag voldoen het. Ons kan die versekering gee dat die bywoning van en deelname aan bogenoemde konferensies vir ons 'n leersame en verrykende ervaring was. Die resultate en insigte wat hieruit gespruit het, is reeds in die Fakulteit en in die Nuwe-Testamentiese Werk- gemeenskap van Suid-Afrika deurgegee. Ons voortgesette deelname aan die SNTS-projek sal dit ook moontlik maak om hierdie intemasio- nale kontakte verder uit te bou. Soos reeds vermeld sal die Departe- ment tydens die seminaarreses by wyse van 'n omsendskrywe direkte insette lewer met die oog op die byeenkoms in Augustus 1987 te Got­ tingen, Wes-Duitsland. Die Departement sal derhalwe poog om die nodige fondse te vind met die oog op die voortgesette medewerking aan hierdie internasionale projek. 647 HTS 42/4 (I9«6) Hartlike dank word aan die volgende persone en instansies betuig vir die finansiële ondersteuning wat ons vir hierdie doel sover ontvang het: Die Universiteit van Pretoria en in die besonder die vise-rektor (Akademies/Geesteswetenskappe), prof P Smit en die dekaan Fakulteit Teologie (Afdeling A), prof BJ Engelbrecht asook die Raad van Finan- sies en Kuratorium vir Teologiese Opleiding van die Nederduitsch Hervormde Kerk, in die besonder mnr L de Munnik (Administrateur) en dr DJC van Wyk (vorige voorsitter van die Kuratorium). 648 HTS 42/4 (1986) Rudolf Bultmann en Karl Barth in herinnering AG van Aarde Karl Barth word die kerkvader van die twintigste eeu genoem. In Bult­ mann, het Barth self gesê, het ons nie net 'n man met konsistente en onkreukbare wetenskaplike ems nie, maar die mees toonaangewende Nuwe-Testamentikus van ons eeu. Is hulle insigte vandag nog geldig? Die feit dat heelwat daarvan agtergehaal geraak het, kan nie dien as die maatstaf waarmee hulle enorme bydraes beoordeel moet word nie. Geen standaardwerk in onderskeidelik die Nuwe-Testamentiese wetenskap of die Dogmatiek kan Bultmann of Barth systap nie. Die herinnering aan hulle werk en uitwerking het baie dimensies. Hoewel beide se belangrikste bydraes gedateerd is, bevat dit die visies waar­ mee hulle studente en kritici die teologiese gesprek vandag beheers. HTS 42/4 (1986) SAAM MET DIE KERK Dit was veral Bultmann, maar ook Barth, wat dikwels skerp kritiek ont- vang het. Daar is selfs van Bultmann gesê dat hy nie soos en saam met die kerk was nie. Barth self het gemeen dat sy boesemvriend, Bult­ mann, se teologie skadelike momente het. Inderdaad was Bultmann se insigte vir kerk en teologie nuwe klanke. Dit het immers bygedra dat die negentiende-eeuse liberale teologie beëindig is. Dit was veral die eksistensialisme en individualisme in sy teologiese denke wat vir die kerk vreemd was. Maar dit was kerklike teologie. Hy was lewenslank teoloog in en vir die kerk. Hy was tot sy dood getroue lidmaat van die kerk. Sy hele teologie was kerklike teologie. Soos Karl Barth het hy ge- glo dat God alleen deur die kerk en die Bybel met ons praat. Nee, om- gekeerd: deur Bybel en kerk. Bultmann was nie skaam om te erken dat hy beslissend deur Martin Heidegger se eksistensie-filosofie beinvloed is nie. Die kern van wat hy van Heidegger oorgeneem het, is dat filosofie/teologie nie kan be- staan sonder die tastende vraag na wat dit is om te bestaan nie; die vraag na wat dit is om waaragtig te lewe. En die antwoord is geleë in die oorwinning van die grootste aanstoot, naamlik om die valse eie- geregtigheid met die genade van God te vervang. Soos Paulus en Lu­ 649 HTS 42/4 (1986) HTS 42/4 (1986) ther het Bultmann benadruk dat die kanon in die kanon daaruit be- staan dat geloof die daad van God is en dat die mens eers vanuit die ge- loof waaragtig lewe. Baie se misverstaan van Bultmann begin by hulle misverstaan van Paulus. Hulle kan nie Bultmann se twfee stellings met mekaar versoen dat die hoofsaak van die teologie God is én dat die mens die objek van die teologie is nie. Vir Heidegger word die mens deur die dood begrens. Eers as die mens dit werklik insien, besef hy die nietigheid van sy bestaan en kan hy die kommer van die lewe hanteer. Vir Bultmann is dit 'n beslissing wat uit wanhoop spruit. Nie die dood as noodlot nie, maar God se beslissende daad in die dood van Christus skep vir die mens die moontlikheid om eg te bestaan. SAAM MET DIE KERK Eers as die mens in geloof God so ontmoet, besef hy die nietigheid van die bestaan van die mens sonder Christus en kan hy as gelowige in Chris­ tus die toekoms vreesloos ingaan. Die wat van die toekoms ken ons nie, maar ons weet wie vir ons in die toekoms wag. Daarom moet kerk- mense hier en nou vreugde en liefde van mekaar ervaar. OPENBARING EN ERVARING Die grondstelling in Barth se teologie is enersyds sy 'openbarings-' en andersyds sy 'verbondsbeskouing'. Barth voer ontradisioneel die ver- bondgedagte nie na die verbond met Abraham en die verbond met die volk Israel terug nie. Die syn van en met God vorm die uitgangspunt van sy siening oor die verbond, naamlik dat God is wat Hy is in die daad van sy openbaring en dit is dat God gemeenskap tussen Homself en ons soek en skep. So het God ons lief. Die skepping is dus die produk van die verbond. God openbaar Homself in sy daad van skep­ ping en verbond. Soos daar geen ander God is as die Verbonds-God nie, so is daar ook geen ander mens as die verbondsmens nie. Om waaragtig as mens te bestaan, is om saam met God te wees. Die geloof is die eis van God se verbond; ongeloof is bondsbreuk, want dit is die uitoefening van die keuse van die eie ongeloof wat meen om sonder God te wees. Versoening met God is die versoening van die onwaar- dige bondgenoot van God. In die liefde van God gaan dit om die soek en skep van gemeenskap met die mens, sonder dat daar by die mens of in sy ervaring 'n aanknopingspunt bestaan. Jesus Christus, waaragtig God en waaragtig mens, is die 'teentrou' van die mens teenoor die 'trou' van God, en daarom is Jesus Christus die vervulling van die verbond. 'In Christus' is die gemeente ingesluit en 'in en met die gemeente' is ook die individuele gelowige ingesluit. God openbaar 650 H T S 4 2 / 4 ( i m > Horn dus in Jesus Christus en in Horn alleen. God openbaar Horn met ander woorde nie in die godsdienstige ervaring van die mens en laat Hom ook nie deur dié ervaring duideliker ken nie. Horn dus in Jesus Christus en in Horn alleen. God openbaar Horn met ander woorde nie in die godsdienstige ervaring van die mens en laat Hom ook nie deur dié ervaring duideliker ken nie. Die konsekwente deurtrek van Barth se teologie kan egter nie volhou om die openbaring van God en die ervaring van die mens as twee uitsluitende sake te beskou nie. Dit verras daarom nie dat Barth op sy oudag met ongeremde bewondering van Friedrich Schleiermacher begin praat het nie - dié teoloog wat die ervaring van die mens so sterk beklemtoon het. OPENBARING EN ERVARING Hy het na Schleiermacher verw^ys as die kerkvader van die negentiende en miskien ook van die twintigste eeu. Indien Barth langer as 1968 sou gelewe het, sou hy moonthk deur die teologie van Schleiermacher ook miskien die die konsistente Bultmann herontdek het___Dit was immers Bultmann wat die gees van Schleiermacher in die twintigste eeu met balans oorgeplant het. 651 HTS 42/4 (198b)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2200/4014

Afrikaans

Opmerkings oor die teologie van Psalm 106 JP O berholzer Remarks on the theology of Psalm 106 Remarks on the theology of Psalm 106 A structural analysis of this liturgical song shows up the prayer for deliverance (vs 47) as focal point, cast against the background of the confession of guilt (vs 6), elaborated by reference to past history. Theo­ logically the psalm is representative of what can be found on many pages of the Old Testament. A liturgy constructed around the history between God and man finds full richness in the contrast between divine and htmian acts and in the confession of the saving grace which gives life in spite of the contrast. D ie opskrif van hierdie artikel, wat ek met erkentlikheid aan 'n groot geleerde, 'n toegewyde gelowige en 'n kinderlike prediker wy, het rede. D ie teologie van Psalm 106, dit wil sê die psalm se getuienis oor God en sy handelinge, omvat 'n groot deel van wat beskryf sou kon word as die teologie van die Ou Testam ent. Dit bly daarom by opm erkings, sonder selfs die pretensie om m eer te gedoen het as aan die oppervlakte te gekrap het en verblind te w ees deur die rykdomme wat daar wag om ontginning. D ie verwysing na die geskiedenis wat so 'n groot deel van Psalm 106 uitm aak, speel ook elders 'n belangrike rol. Dit geskied hoofsaaklik in twee vorme: Daar is 'n aantal tekste waarin na die geskiedenis verwys word met al die klem op die dade van die Here. H ieronder val D euteronom ium 6: 2 1 -2 3 , 'n kategetiese parenese; Deuteronom ium 26: 5 - 9 , 'n form ulier by die offer van die eerste opbrengs van die oes; Josua 24: 2 - 1 3 , 1 7 -1 8 , 'n form ulier by verbondsluiting; Psalm 105, 'n verbondsparenese met die Abraham sverbond as uitgangspunt; Psalm 135: 8 - 1 2 , 'n loflied m et die verkiesing van Israel as tem a; Psalm 136, 'n loflied m et die gawe van die land as tema. 'n Tw eede vorm w aarin na die geskiedenis venvys word, kom voor in dié tekste waar die klem spesifiek lê op die teenstelling tussen die dade van die Here en die optrede van sy volk. Remarks on the theology of Psalm 106 H ieronder val Psalm 78, 'n kategetiese parenese m et die verkiesing van Sion en Dawid as tem a; 380 ISSN 0259-9422 = HTS 44/2 (1988) N ehem ia 9: 6 - 3 1 , 'n loflied m et skuldbelydenis gevolg deur 'n belofte; en Psalm 106, 'n loflied m et skuldbelydenis en 'n gebed om bevryding uit die ballingskap. By hierdie laaste reeks kan ons ook voeg Hande- linge 7: 2 - 5 5 , die aanklag teen die Joodse Raad soos uitgespreek deur Stefanus. D it is duidelik dat in"elkeen van hierdie tekste die verw ysing na die geskiedenis nie 'n doel in sigself is nie, m aar in diens staan van 'n bepaalde struktuur. In die m eeste gevalle dien dit ter illustrasie van 'n bepaalde situasie in die verhouding tussen die sprekers en Jahwe. p g p D it is ook die geval m et Psalm 106, soos duidelik blyk w anneer ons sy strukturele elem ente ontleed. Die lofprysing w aarm ee hierdie lied begin en eindig sowel as die parenetiese spreuk in vers 3 vorm 'n om ram ing wat hierdie lied liturgies bruikbaar gemaak het ook vir later tye. D ie eintlike liggaam van die lied word gevorm deur verse 4 - 4 7 , naam lik die gebed van 'n enkeling om gem eenskap m et die uitverko- renes, vers 4 en 5; 'n kollektiewe skuldbelydenis, vers 6, ge'illustreer deur die verw ysing na die geskiedenis vers 7 - 4 6 ; en 'n gebed om redding vers 47. D it is duidelik dat die sw aartepunt van die lied juis in vers 47 lê. D ie gebed om gem eenskap m et die uitverkorenes, die skuldbelydenis en die verwysing na die geskiedenis vorm tesam e die aanloop op die gebed om redding. In die vertaling wat volg, word die onderskeie elem ente aangedui. Ter wille van die aanduiding van bepaalde styl- en inhoudskenm erke word 'n redelik konkordante weergawe gemaak. D ie probleem van m eersinnigheid is as probleem gelaat ten einde iets te probeer w eergee van die klem wat in die psalm val op die interaksie tussen die twee hoofakteurs. Remarks on the theology of Psalm 106 Aan die een kant word die Godsnam e spaarsam ig gebruik (Jahwe: 2, 4, 16, 25, 40; El: 14, 21; Jahw e ons God: 47, Jahw e God van Israel 48), aan die ander kant word Israel telkens deur m iddel van die persoonlike voornaam woord a s 't ware vasgem aak aan Jahw e (u volk 4, sy volk 40, u uitverkorenes 5, u nasie 5, u eie volk 5, sy eie volk 40). Die groot spel is egter dié van die voom aam w oorde: 'n 'Ek' wat bid om solidariteit m et die volk van Jahw e, 'n 'ons' wat skuld bely en om redding bid, 'n 'hulle' wat 'ons voorvaders' is en die sondegeskiedenis gemaak het, teenoor die 'U ' van nou, die 'H y' van die geskiedenis. HTS 44/2 (1988) D oksologie 1. Halleluja! Loof Jahw e, want Hy is goed, ja, vir altyd sy liefde! 1. Halleluja! Loof Jahw e, want Hy is goed, ja, vir altyd sy liefde! 381 HTS 44/2 (1988) 2. W ie kan die m agsdade van Jahw e in woorde om sit, sy lof ten voile laat hoor? 2. W ie kan die m agsdade van Jahw e in woorde om sit, sy lof ten voile laat hoor? Parenetiese spreuk 3. Voorspoed vir dié wat die reg in stand hou, dié wat reg doen deurentyd! Skuldbelydenis 6. O ns het gesondig saam m et ons voorvaders, O ns het verkeerd gedoen, ons is skuldig! G ebed om deel in die gem eenskap 4. D ink aan my, Jahwre, in u geneentheid teenoor u volk, hou my in gedagte in u reddende werk, 5. sodat ek die voorspoed van u uitverkorenes kan beleef, bly kan w^ees in die blydskap van u nasie, my kan verheug saam m et u eie volk. HTS 44/2 (1988) Verw ysing na die geskiedenis 7. O ns voorvaders in Egipte het nie ag geslaan op u wonderdade nie, hulle het nie gedink aan die oorvloed van u liefdesdade nie en hulle was in verset by die see, by die Rietsee. 8. Tog het Hy hulle gered ter wille van sy Naam, om sy mag bekend te maak. 9. Hy het die Rietsee aangespreek en dit het opgedroog: Hy het hulle laat deurgaan deur die watervloede heen asof dit w oestyn was. Hy het hulle laat deurgaan deur die watervloede heen asof dit w oestyn was. 10. So het Hy hulle gered uit die mag van die hater, hulle verlos uit die mag van die vyand. 11. Die waters het hulle teenstanders toegem aak; nie een van hulle het oorgebly nie. 12. Daarom het hulle geglo in sy woorde, het hulle sy lof besing. 13. M aar hulle het gou vergeet wat Hy gedoen het, en hulle nie gehou aan sy raad nie. 382 HTS 44/2 (1988) 14. Hulle het hulle vraatsug laat botvier in die w oestyn, hulle het El beproef in die wilde wêreld. 15. Toe het Hy hulle gegee wat hulle gevra het, m aar ook 'n uitterende kwaal onder hulle in gestuur. 16. Hulle was vol nayw er teen M oses in die laer, teen Aaron, gewyde van Jahwe. 17. D ie aarde het oopgeskeur en vir Datan opgesluk, dit het toegem aak oor die bende van Abiram . 18. 'n Vuur het hulle bende verteer, die vlamme het die skuldiges verbrand. 19. Hulle het 'n kalf gemaak by H oreb, hulle het gebuig voor 'n stuk gietwerk, 20. hulle het hulle M agtig-Teenw oordige verruil vir 'n bees wat gras vreet, 20. hulle het hulle M agtig-Teenw oordige verruil vir 'n bees wat gras vreet, 21. hulle het hulle Redder El vergeet, Hy wat groot dinge in Egipte gedoen het, 21. hulle het hulle Redder El vergeet, Hy wat groot dinge in Egipte gedoen het, 22. wonderdade in die land van Gam, ontsagw ekkende dinge by die Rietsee. 23. Hy het gepraat om hulle uit te wis, m aar sy uitverkorene, M oses, het in die bres gaan staan vir hulle om sy gramskap af te keer, sodat hulle nie verdelg sou word nie. 23. 47. Red ons, Jahw e ons God, maak ons bym ekaar onder die nasies uit. Verw ysing na die geskiedenis Daarom het die toom van Jahw e ontbrand teen sy volk en het Hy Hom gewalg aan sy eie volk. 41. Hy het hulle oorgegee in die mag van die hulle haters het die mag oor hulle gekry. 42. Hulle vyande het hulle verdruk en hulle laat buig onder hulle mag. 43. Keer op keer het Hy hulle bevry m aar hulle het hulle eiesinnig bly verset en dieper w eggesink in hulle verkeerdheid. 44. Tog, Hy het hulle raakgesien in hulle nood, Hy het hulle sm eekbede gehoor. 45. Hy het sy verbond m et hulle in gedagte gehou, Hy het Hom ontferm in sy groot liefde 46. en hulle erbarm ing laat vind by almal wat hulle gevange gehou het. 44. Tog, Hy het hulle raakgesien in hulle nood, Hy het hulle sm eekbede gehoor. 45. Hy het sy verbond m et hulle in gedagte gehou, Hy het Hom ontferm in sy groot liefde 46. en hulle erbarm ing laat vind by almal wat hulle gevange gehou het. Verw ysing na die geskiedenis Hy het gepraat om hulle uit te wis, m aar sy uitverkorene, M oses, het in die bres gaan staan vir hulle om sy gramskap af te keer, sodat hulle nie verdelg sou word nie. 24. Hulle het die kosbare land versm aai, hulle het nie geglo in sy woorde nie, 25. hulle het in hulle tente gesit en mor, hulle het nie geluister na die stem van Jahw e nie. 25. hulle het in hulle tente gesit en mor, hulle het nie geluister na die stem van Jahw e nie. 26. Toe het Hy 'n eed geneem teen hulle om hulle te laat omkom in die woestyn 26. Toe het Hy 'n eed geneem teen hulle om hulle te laat omkom in die woestyn, 27. om hulle nageslag te laat omkom onder die nasies en hulle te verstrooi oor die lande. 27. om hulle nageslag te laat omkom onder die nasies en hulle te verstrooi oor die lande. 28. Hulle het Baal-Peor gedien en die offerm aaltye vir dooie gode geëet. 29. So het hulle Hom getart m et hulle optrede, en 'n plaag het uitgebreek onder hulle. 30. Pingas het tevoorskyn getree en gestraf, en die plaag het opgehou. 31. D it is vir hom as 'n goeie daad gereken van geslag tot geslag, vir altyd. 383 HTS 44/2 0 988) HTS 44/2 0 988) 32. Hulle het sy toom laat ontvlam by M eribaw ater, en M oses het ter wille van hulle in die m oeilikheid gekom. 33. Hulle het sy gem oed verbitter, sodat hy onbesonne dinge gesê het. 34. Hulle het nie die volke uitgeroei wat Jahw e vir hulle gesê het nie, 35. hulle het ondertrou m et die nasies, dié se optrede aangeleer 36. en hulle afgode gedien, sodat dit vir hulle die valstrik geword het. 36. en hulle afgode gedien, sodat dit vir hulle die valstrik geword het. 37. Hulle het hulle seuns geoffer, en hulle dogters, aan die veldduiwels. 37. Hulle het hulle seuns geoffer, en hulle dogters, aan die veldduiwels. 38. Ja, hulle het onskuldige bloed vergiet, die bloed van hulle eie seuns en dogters wat hulle aan die afgode van Kanaan geoffer het. So is die land m et moord besoedel. 39. Dit is verontreinig deur hulle dade; hulle het troubreuk gepleeg met hulle o 40. Lofprysing 48 Lof aan Jahw e, God van Israel, van die ver verlede af tot die verre toeko D ie hele volk m oet sê: Amen! Halleluja! 48 Lof aan Jahw e, God van Israel, van die ver verlede af tot die verre toekom s toe! D ie hele volk m oet sê: Amen! Halleluja! 48 Lof aan Jahw e, God van Israel, van die ver verlede af tot die verre toekom s toe! D ie hele volk m oet sê: Amen! Halleluja! Daar is verskillende opm erklike sake wat hulle by die lees van die psalm aan 'n m ens se aandag opdring. So byvoorbeeld val die term i- nologiese opstapeling op; 'n wye verskeidenheid term e v^rord gebruik vir die dade van Jahw e, (m agsdade, reddende werk, w onderdade, liefdesdade, groot dinge, ontsagw ekkende dinge) en veral vir die sonde van Israel (m instens sestien algem ene term e naas spesifieke beskry- w ing). Tesam e genom e kan hierdie term inologie op sigself al aandui- ding daarvan wees dat dié psalm 'n lang teologiese ontw ikkelingsgang w eerspieël. O ns het hier te doen met teologiese begrippe wat reeds vaste inhoud het en elk op eie wryse 'n belydenis en verkondiging bevat. 'n Tweede saak wat opval in die vervvysing na die geskiedenis, is dat daar 'n progressie van sonde is. D ie v erv ^sin g begin m et 'n bepaalde ritm e, naam lik sonde, redding en geloof (vers 7 -1 2 ), en vorder tot 'n situasie waarin sonde op sonde volg m et toorn en straf as resultaat, vers 3 2 -4 2 . Na die Rietsee het geloof gevolg, na Kades ongeloof (vgl vers 12 en 24). Juis dié M oses wat vir hulle in die bres getree het by Sinai is dié een m et w ie dit sleg gaan by die M eribaw aters deur hulle toedoen (vgl vers 23 en vers 32). 'n Derde opm erklikheid in die vervvysing na die geskiedenis is dat ons te doen het m et interpretasie van historiese gebeure eerder as m et geskiedenisvertelling. Dit lei tot 'n geskiedenisstruktuur wat die kon- tras beklem toon tussen die liefde, redding en bevryding van die kant van Jahw e enersyds, en die sonde, verset en uittarting van die kant van Israel andersyds. G ebed cm redding 384 HTS 44/2 (1988) sodat ons u heilige Naam kan roem en ons kan verheug in u lof. sodat ons u heilige Naam kan roem en ons kan verheug in u lof. HTS 44/2 (1988) Lofprysing D ie geskiedenis kom so te voorskyn as 'n bew eging waarin die groot reddingsdade in hulle skeppende w erking w eerstaan word deur die toorn en straf in sy vem ietigende w erking, 'n beleefde w erklikheid op die rand van die afgrond. p g 'n Vierde opm erklike saak is dat toom en straf steeds as reaksie van Vierde opm erklike saak is dat toom en straf steeds as reaksie van 385 HTS 44/2 (1988) die kant van Jahw e teenoor die optrede van die volk beskryf word, terv ^ l redding en genade as 'n w esenshandeling van Jahw e te voorskyn kom. D ie liefde en geneentheid van Jahw e het geen grond anders as sy verbond nie, terwyl sy toom en straf te voorskyn geroep word deur die dade van sy volk. Lewe en behoud vir dié volk berus op die groot ten-spyte-van. Op sigself genom e vertoon Psalm 106 'n teologiese rykdom wat in sigself 'n verteenw oordigende sam evatting vorm van baie wat in die res van die Ou Testam ent te vind is. Om te begin by die bede om redding, vers 47, wat ons vroeer aangedui het as die kem van hierdie psalm ; hierdie gebed berus op geloof, dié geloof naam lik dat Jahw e soew erein genadig was en is en sal w ees; anders gesê, dat sy genade, wat 'n w esenshandeling van Horn is, dit m oontlik maak dat Hy die volk uit sy huidige nood sal red. D it berus daarop dat Hy in die verlede gered het en dat dit steeds 'n redding was ten spyte van wat Israel gedoen het. Toorn en straf wás daar in die geskiedenis omdat Israel dit te voorskyn geroep het, m aar dit was steeds reaksie en nie w esenstrek van Jahw e, die God van Israel, nie. Die gebed om redding kom dan ook voort uit die oortuiging dat selfs die w eersin van Jahw e in sy volk oorw in sal word deur sy liefde, maar dit was genade ten spyte van hulle (43—46). Die gebed om redding volg na skuldbelydenis, en wel 'n skuldbely- denis wat uitgespreek word in solidariteit met die volk van die geskiedenis. Daardeur vind vereenselw iging plaas m et die totale skuld in die hele geskiedenis tussen God en sy volk. Lofprysing O pm erklik is die rol wat vers 4 en 5 in hierdie sam ehang speel. Dit lyk korrek om saam m et die m asoretiese lesing die eerste persoon enkelvoud te behou, sodat die individu hierdeur eers die bede uitspreek om ingesluit te word in die liefde van Jahw e vir sy volk en te mag deel in die voorreg en vreugde van daardie volk, om dan direk hom te vereenselw ig m et die sonde van die vadere en sy skuldbelydenis uit te spreek in gem eenskap m et die volk van nou én van die verlede. D ie visie op die sondegeskiedenis van die verlede verhinder nie dat die Godsvolk aangedui word met 'n reeks benam inge wat die volk onlosm aaklik verbind aan Jahw e nie. W at hierdie volk is, is hy omdat Jahw e hom dit gemaak het, maar sy dade staan in skrille kontras daarmee. Dié visie op die geskiedenis lei dan ook vanself tot die lof van Jahw e en tot skuldbelydenis oor die eie aandeel in die geskiedenis. Die individu wat deel in die liturgie, vind sy identiteit in sy gem eenskap m et die Godsvolk, en die Godsvolk op sy beurt vind sy identiteit in sy gebed om redding, 'n gebed wat voortkom uit die belydenis van die 386 NTS 44/2 am) dade van God in teenstelling m et die dade van die volk soos dit in die geskiedenis vertoon word. Belydenis en gebed op dié v ^ s e kan net geskied deur diegene wat die toom en straf van God as 'n totale bedreiging ervaar het. In die w oorde van Psalm 90: 1 1 , . . w ie ken die krag van u toom beter as u dienaars'. H ier is m ense aan die woord wat oor 'n lang tydperk op verskillende w yses die nabyheid van God geken het, 'n nabyheid in redding, m aar ook 'n nabyheid in toorn en straf. 'n Liturgie wat gevorm word rondom die geskiedenis tussen God en m ens, kry dan sy voile rykdom in die kontras tussen die goddelike en die m enslike handeling en in die belydenis van die genade wat die lewe m oontlik maak ten spyte van daardie kontras. Lofprysing D ie doksologie waarmee hierdie psalm begin en eindig, betuig op eie wyse die kontras m et wat in die verw ysing na die geskiedenis gestel word en ook m et die huidige toestand van die volk soos dit tot uiting kom in die agtergrond van die bede om redding. W at sy teologiese struktuur betref, is Psalm 106, soos bo gestel, verteenw oordigend en sam evattend van wat op talle bladsye van die Ou Testam ent gevind word, en strek dit inderdaad by die grense van die Ou Testam ent verby. Die twee trekke, redding-deur-die-straf-heen en genade-ten-spyte-van, is albei ook teenw oordig in die teologiese struktuur wat ons in die Nuwe Testam ent aantref rondom die versoe- nende sterwe en opstanding van Christus. W at dit betref, staan Psalm 106 dus in die hoofstroom van die Christelike teologie en het hy tot vandag toe 'n besondere appel binne die teologie van ons tyd. Sowel die volk se selfverheffende teologie wat hom oriënteer aan die Dawid- Sions-ideologie as die bevrydingsteologie wat hom oriënteer aan 'n vertekende beeld van die eksodus-ideologie in die Ou Testam ent, loop hulle te pletter teen die teologie van die geskiedenis soos dit in hierdie psalm w eerspieël word. D ie soew erein genadige God wat in hierdie psalm geloof en gesm eek word, bly Hom self, en wat die m ens voor Hom kan sê, is uiteindelik niks m eer as die gebed om redding en die lof aan Hom wat goed is en aan w ie se liefde daar geen einde is nie. 387 HTS 44/2 (1988)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2217/4031

Afrikaans

Abstract Ecclesiastical discipline according to 1 Cor S & 6 Abstract Ecclesiastical discipline according to 1 Cor S & 6 According to Paul the believers in Jesus Christ form a com m unity, being in certain aspects com pletely different from Jews or Gentiles. In order to be what they in principle already are, and for the ultimate benefit of the offenders, ecclesiastical discipline should be applied by this community of believers. The principle is put clear by Paul, but how should it be put into practice in present day circumstances and in each individual case? Do these chapters have any relevance for today’s church? Kerklike tug volgens 1 Korintiërs 5 en 6 JJ Engelbrecht Universiteit van Pretoria Abstract Abstract Ecclesiastical discipline according to 1 Cor S & 6 1. INLEIDING Mislukte huwelike en egskeidings kom selfs in die geledere van kerklike ampsdraers al hoe meer voor; seksuele praktyke wat tradisioneel as ongeoorloof in Christelike kringe beskou is, word skynbaar in toenemende mate as normaal en dus as geoor- loof beoefen en beoordeel dear sekere kerkmense. Kerkmense wat mekaar dagvaar, soms juis oor dinge wat op kerklike terrein gebeur het, is ook nie ’n heeltemal onbekende saak in ons kerklike lewe in die Republiek van Suid-Afrika nie. In kerklike kringe word op hierdie verskynsel onder andere op twee teenoor- gestelde wyses gereageer; Die een groep beskou kerklike tug as ’n verouderde en uitgediende praktyk, onder andere ‘omdat ons tog maar almal sondaars is en dit lewenslank sal bly’. Die ander groep pleit vir verskerpte kerklike tug, maar sender toepassing van die uiterste tugmaatreel. Met laasgenoemde maatreel word bedoel die uitsluiting uit die gemeenskap van die gelowiges, met behulp van die kerklike ban. Ander bepleit en beoefen selfs op ’n relatief groot skaal die praktyk van die kerklike ban, om van die ‘vroeere’ stadia van die kerlike tug nie eers le praat nie. 387 ISSN 0259 9422 » HTS 45/2 (I9S9) 387 Kcrklikc tug Genoetnde verskynsels was die stimulus om onder andere noukeuriger te gaan kyk na ’n Nuwe Testamentiese gedeelte soos 1 Korintiërs 5 en 6. Natuurlik is dit nie die enigste deel van die Nuwe Testament of van die Bybel wat in ’n debat oor kerklike tug ter sake is nie, maar as deel van die KANON van die Nuwe Testament, kan dit beslis nie by voorbaat oorgeslaan word nie. Vervolgens word veral aan die volgende aspekte van 1 Korintiërs 5 en 6 aandag geskenk: • Die aanleiding tot Paulus se betoog • Die vraag wat en wie volgens Paulus tugwaardig is • Die vorm van tug wat deur Paulus voorgestaan word • Wie moet die tug uitoefen? • Die doel en effek van die tug • Die rol van die oortreder se gesindheid. 2. DIE AANLEIDING TOT PAULUS SE BETOOG 2. DIE AANLEIDING TOT PAULUS SE BETOOG In die opbou van hierdie Paulusbrief is daar nie ’n duidelike en logiese oorgang vanaf die vorige hoofstukke na die betrokke twee hoofstukke nie (vgl Bruce 1980: 53; Fascher 1975: 155). Conzelmann (1979: 115) wys wel op wat by as moontlike raakpunte beskou wanneer by vra of daar nie uit die tema logos van hoofstukke een tot vier en die tema bios van hoofstukke vyf en ses ’n einheitliche houding in Korinte blyk en waarteen Paulus stry nie. Sy vermoede word versterk deurdat volgens 5: 9v, die tema van nopi/e'ux reeds in ’n vroeëre brief bespreek is. Nou moet Paulus die verbod op nopveia in ’n praktiese situasie toepas en tegelykertyd voorkom dat dié gebod in ’n asketiese beginsel verander. Waar Paulus wat vermoedelik van Efese af skrywe (vgl 1 Kor 16; 8; Guthrie 1974: 442; Lategan 1984: 64), aan sy inligting oor die wanpraktyke in die gemeente kom, word nie gesê nie. Vermoedelik bet dit op mondelinge oorlewering berus (vgl 11: 18), maar die informant(e) is onbekend (Conzelmann 1979: 115). Dat hierdie twee hoofstukke werklik deel vorm van wat in die kanon van die Nuwe Testament bekend staan as 1 Korintiërs, word algemeen aanvaar (Kiimmel 1973: 238; Lategan 1984: 76v; Richardson 1983: 41-43). Die problematiek van hierdie hoofstukke kan dus nie so maklik omseil word deur te beweer dat dit nie deel van die brief vorm of dat dit nie Paulinies is nie! Die eerste geval wat in hoofstuk vyf ter sprake kom, is die van ’n manlike lidmaat van die gemeente wat vir hom iemand as vrou geneem het met wie sy pa 388 HTS 45/2 (1989) JJ EngeWrecht destyds nog steeds getroud was of tevore getroud was (5: 1-13). Vervolgens skenk Paulus aandag aan die verskynsel dat lidmate van die gemeente nie alleen oor alledaagse kwessies (npoyno, Puotuca Kpitfipia) regsgedinge teen mekaar voer nie, maar, erger nog, daarmee na heidense regters gaan om oor geskille tussen kerk- mense te beslis (6: 1-11). Richardson (1983: 37) meen dat dit in hierdie geskille oor seksuele kwessies handel. Daaraan word later aandag geskenk. Dan volg ’n betoog en oproep met die strekking dat die Christene in Korinte God in hulle liggame moet verheerlik. 2. DIE AANLEIDING TOT PAULUS SE BETOOG Dit impliseer dat hulle nie aan seksuele losbandigheid of enigiets anders mag deelneem wat nie te rym is met die feit dat elkeen van hulle se liggaam ’n tempel van die Heilige Gees is en dat hulle nie aan hulleself behoort nie (6: 12-20). 3. W ATENW m iSTU G W A A RD IG ? Syns insiens het hierdie houding daartoe meegewerk dat die 389 HTS 45/2 (1989) Kerklike tug Christelike gemeente in Korinte so lou en slap was in hul houding teenoor oortre- ders in hul midde: Christelike gemeente in Korinte so lou en slap was in hul houding teenoor oortre- ders in hul midde: Will man die Entriistung des Paulus und sein Urteil, so etwas kame nicht einmal unter Heiden vor, recht erschatzen, so muss es sich um ein Verhaltnis des Sohnes zur Stiefmutter noch zu lebzeiten des Vaters handeln, so dass hier weder bei Heiden noch bei Juden eine mildere Rechtspraxis zu erwarten ist, da Bigamie bei beiden Gruppen verboten ist. As Fascher gelyk het, beteken dit dat die vrou van 1 Korintiërs 5 aan bigamie skuldig was. As Fascher gelyk het, beteken dit dat die vrou van 1 Korintiërs 5 aan bigamie skuldig was. Dit trek aandag dat hoewel Paulus as Joodse teoloog sekerlik goed onderlê was in die Joodse halaka, hy hoegenaamd nie daarna verwys wanneer hy hier oor etiese kwessies standpunt inneem nie (vgl Fascher 1975; 157; Lindemann: 1986: 246-265, veral 247, 261-265); trouens, hoewel Paulus elders in sy briewe horn herhaaldelik beroep op Bybeltekste om te bewys dat daar ’n ooreenstemming bestaan tussen die evangelic wat hy verkondig en die belofte van God, verstaan hy die Ou Testament nie meer as Tora in eintlike sin nie; Paulus vel sy etiese beslissinge veel meer vanuit sy geloof in Christus; dit vloei vir hom uit die evangelic voort (vgl Lindemann 1986; 263-265). Volgens 5: 3 vel hy sonder cnige verwysing na ’n Skrifgedeelte of die halaka, met apostoliese gesag ’n skerp oordeel oor die oortreder. Daarmee word egter nie ontken dat Paulus in sy etiek oor die algemeen ook in ’n male van tradisies gebruik maak nie (vgl Wendland 1970; 50; Sanders 1975; 65-66). Dit is belangrik om raak te sien dat nie net hierdie spesifieke vorm van seksuele losbandigheid (nopueia, nopvou; 5; 9-11) deur Paulus as veroordelenswaardig (en dus tugwaardig?) beskou word nie; so ook nie slegs seksuele losbandigheid nie. Volgens 5; 11 (vgl ook 5; 9-10) mag die gemeentelede nie ‘omgaan met iemand wat homself ’n gelowige noem, maar wat onsedelik of geldgierig of ’n afgodsdienaar of kwaadprater of dronkaard of bedrieër is nie. Met so iemand mag (hulle) nie eens saam eet nie’. 3. W ATENW m iSTU G W A A RD IG ? Klaarblyklik kan Paulus en die res van die gemeente slegs oor mede-kerkmense oordeel, mense wat deel vorm van die Christelike gemeente (5: 12-13). Die oordeel oor mense buite die gemeente sal deur God gehanteer word (5: 12-13). Dit is vermoedelik ook die rede waarom Paulus niks sê oor tughandelinge teenoor die vrou wat in hoofstuk vyf ter sprake kom nie. Tog skryf Paulus elders dat ons ‘almal voor die regterstoel van Christus (moet) verskyn, sodat elkeen kan ontvang volgens wat hy tydens sy aardse lewe gedoen het, of dit nou goed was of kwaad’ (2 Kor 5: 10). Sou laasgenoemde stelling dalk impliseer dat die tug of oordeel van die gemeente nie finaa! is nie? Vermoedelik is dit die bedoeling. Die fmale beslissing ook oor die lot van die kerkmens wat die spoor byster geraak het, berus by Christus. Die man is lidmaat van die gemeente en as sodanig is hy aanspreeklik vir sy optrede (2 Kor 5: 1-13). Hierdie man en ’n vrou met wie sy pa nog steeds of tevore getroud was, het soos man en vrou saam geleef (5: 1). Of sy pa reeds oorlede was, geskei was van die vrou of dalk nog met haar getroud was, word nie gesê nie. Volgens Paulus is hierdie man en vrou se optrede ’n vorm van onsedelikheid (nopucia) ‘wat selfs onder die heidene nie voorkom nie’ (5: 1). Hoe letterlik dit verstaan moet word of hoe feitlik korrek Paulus se stelling is, is nie so’n uitgemaakte saak nie: Conzelmann (1969: 116) stel dat sowel die Joodse as die Romeinse reg ’n huwelik tussen ’n stiefmoeder en ’n stiefseun verbied, om nie eers te praat van ’n huwelik tussen ’n kind en sy eie moeder nie (vgl Lev 18: 7; Gen 35: 22; 49: 4 en ander literatuur waarna Conzelmann (1969: 116) verwys. Fascher (1975: 157) daarenteen, beroep hom op Strack-Billerbeck vir sy stelling dat die meeste Joodse geleerdes geen beswaar gehad het teen die huwelik van ’n heiden of ’n proseliet met sy stiefmoeder nie. 3. W ATENW m iSTU G W A A RD IG ? Hierdie sondelyste, net soos die lyste van deugde wat elders in die Nuwe Testament aangetref word, is nie bedoel as volledige katalogi nie, maar slegs as ’n paar voorbeelde, miskien voorbeelde van die ergste sondes of die wat die meeste voorgekom het (Conzelmann 1969; 121-123 met voetnotas; Mark 7; 21w; Rom 1: 29-31; 13; 13; 2 Kor 12; 20-21; 6-7; Ef 4; 2-3; 2 Pet 1; 5-7 ens). 390 HTS 45/2 (I9H9) JJ Engeíbrecht ’n Paar belangrike vrae wat nou opduik, is die volgende; Bedoel Paulus met die pomeia (nopveía) net die uiterste vorm van seksuele losbandigheid, of sluit dit die Voorstadiums’ soos gedagtes en begeertes in, soos dit byvoorbeeld die geval is in Romeine 7: 7? Ook van mense wat aan ander sondes as seksuele losbandigheid skuldig is, geld dat die gemeentelede selfs nie eens saam met hulle mag eet nie (1 Kor 5: 11). Tog lyk dit of die onsedelikheid (ítopveía) in ’n nog ernstiger lig beskou word as die ander vorms van sonde, omdat Paulus sê dat ‘elke ander sonde wat ’n mens d oen,... buite sy liggaam plaas(vind), maar (dat) iemand wat seksueel losbandig lewe (nopi/eúwu), ... horn (vergryp) aan sy eie liggaam (elg tó ï6iou ctSjjxi ócnapxávei 1 Kor 6:18). Wat sou Paulus met hierdie onderskeiding bedoel en waarop sou hy dit fundeer? Word vir die seksuele vergrype enersyds en die ander sondes andersyds verskillende vorme of grade van tug verwag? Op die vraag of Paulus met ‘onsedelikheid’ (nopveia) net die uiterste vorm van seksuele losbandigheid bedoel, moet hoogs waarskynlik ‘nee’ geantwoord word. Die uiterste vorm sou seker die beoefening van geslagsgemeenskap wees met enigeen wat geinteresseerd is teen betaling of nie. Dit lyk nie of dit is waaraan die man of die vrou in 1 Korintiërs vyf skuldig is nie. Volgens die Greek-English Lexicon van Nida en Louw (1988), gaan dit in die Nuwe Testament by die betrokke selfstandige naam w oord en werkwoord (iiopvcta, nopueúo)) om deelnam e aan ‘sexual immorality of any kind, often with the implication of prostitution’. Romeine 7: 7 is ’n voorbeeld waaruit blyk dat Paulus, blykbaar met ’n beroep op die tiende gebod, minstens in dáárdie konteks reeds die ongeoorloofde begeerte na die vrou van ’n ander man, as sonde beskou. Conzelmann (1969: 197) stel dat die ganse wet hier saamgevat word in die verbod op die begeerte. KerkHke tug KerkHke tug Wanneer Paulus waarsku teen die vergryp of sonde teen jou eie liggaam, is dit nie so eenvoudig om vas te stel wat hy met die term liggaam bedoel nie. Verder is dit ook nie so duidelik hoe die liggaam (orS^xa) en vlees (aópQ in hoofstuk ses van mekaar onderskei word nie. Volgens Louw en Nida (1988) het vlees (aópO die volgende betekenismoontlikhede: ‘flesh, body, people, human, nation, human nature, physical nature, life’. Liggaam (aSjoa) het op sy beurt volgens genoemde outeurs die volgende betekenismoontlikhede: ‘body, physical being, church, slave, reality’. In 1 Korintiërs 15: 50, dus in dieselfde brief, word gestel dat ‘vlees (aópO en bloed ... nie aan die koninkryk van God (kan) deel kry nie’ en volgens 15: 44 word ’n natuurlike liggaam (ao))ia) gesaai wanneer ’n gelowige mens te sterwe kom. In albei gevalle gaan dit dus om iets wat sterf en vergaan (vgl ook 15: 35, 39-41). Daarteenoor word ’n geestelike liggaam (aSfia |uxiKÓi/) opgewek (15: 44). Daar kan dus nie sonder meer gesê word dat die vlees dui op die sterflike aspek van mens wees, terwyl die liggaam dan sou dui op die nuwe en onsterflikc aspek van mens- wees nie. Die nuutheid of nuwe situasie waarin die Christengelowiges verkeer, kom in 1 Korintiërs vyf en ses onder andere daarin tot uitdrukking dat hulle ‘nuwe, ongesuurde deeg’ is (5: 6), dat hulle hul ‘sonde laat afwas’ het, dat hulle ‘geheilig’ en ‘vrygespreek’ is ‘in die Naam van die Here Jesus Christus en deur die Gees van God’ (6: 11). Verder ook daarin dat hulle liggaam ‘deel is van Christus’ (6: 15) en hulle dus geestelik een is met Hom (6: 17). Boonop is hulle liggaam ’n tempel waarin die Heilige Gees woon, behoort hul nie aan hulleself nie en moet hulle God dus in hulle liggaam verheerlik (6: 19-20). Volgens Minear (1983: 347) identifiseer Paulus se teenstanders vlees en liggaam, sodat hulle aan die een net so min waarde heg as aan die ander. Minear dink hier verm oedelik aan die teenstanders wat volgens 1 Korintiërs 15 die opstanding van die dooies ontken het. Daarmee sou dan saamgaan ’n ‘gnostiese’ minagting van die liggaam en die dinge wat met die liggaam gedoen word (Minear 1983: 347). 3. W ATENW m iSTU G W A A RD IG ? Daar is geen goeie rede om te veronderstel dat hy in 1 Korintiërs 5 en 6 die ‘eerste stadium’ van onsedelikheid, naamlik die gesindheid, die begeerte na ’n ongeoorloofde verhou- ding, uitgesluit het van sy veroorde ling nie. Maar reeds in 1 Korintiers 10: 6 word gewaarsku teen ‘sondige begeertes’ (nfi elvai Vjpog éniGujiTTcáq KcactDv), al gaan dit daar miskien nie uitsluitlik of primêr por ongeoorloofde seksuele begeertes nie, maar ook oor afgodediens (vgl Conzelmann 1969:197). 391 H T 5 4 S /2 (im ) KerkHke tug Anders as sy teenstanders wat vlees en liggaam identifiseer en as onbe- langrik beskou, onderskei Paulus tussen vlees (aópO en liggaam (aiojia) en konsen- treer dan op die liggaam. Die liggaam van die gelowige het radikaal ‘verander’ in vergelyking met die situasie voordat die betrokke persoon ’n Christengelowige geword het. As die gelowige egter nie lig loop nie, kan hy lelik terugval in ’n toestand wat permanent agter die rug moes gebly het: To the extent that self and body were inseparable, to that extent their body had moved from the world to the kingdom. When they denied 392 HTS 45/2(1969) JJ Engelbrecht this transfer, the flesh became again the property of Satan, part and parcel of the world (Minear 1983: 347). Byrne (1983: 610-612) sê dat hy Paulus se gebruik van liggaam (orajfKx) verstaan soos Kasemann en huldig die standpunt dat Byrne (1983: 610-612) sê dat hy Paulus se gebruik van liggaam (orajfKx) verstaan soos Kasemann en huldig die standpunt dat The essence of soma for Paul lies in being the vehicle of communi­ cation, so that Paul can conceive of a mode of communication - of presenting oneself and being acted upon in turn - that is very different from present physical existence but which remains, nonetheless, somatic existence.... (1 Cor 15: 35-49).... In the passage we are considering (1 Cor 6: 12-20) soma is in this sense factually and concretely identifiable with the physical body. The latter, Paul insists, retains full theological and moral significance. Not only must it be preserved from misuse, as in fornication. It can and should be positively an instrument for the glorification of God (20b v). Bogenoemde interpretasie wat Byrne van Paulus se gebruik van die term liggaam gee, is verhelderend en aanvaarbaar. Tog wil ons die vraag vra of daar nie nog meer reg aan die teks sal geskied as by die interpretasie van die gebruik van liggaam (aSjia) in 1 Korintiers vyf en ses, rekening gehou word met die dialektiek wat in ander opsigte ook so’n belangrike rol in Paulus se teologie speel nie. Die dialektiek naamlik van alreeds en nog nie of die verhouding tussen die indikatief en imperatief (vgl Coetzee 1984: 238-239; 249-251; U tegan 1984: 323- 324). Enersyds is die liggaam van die Christengelowige reeds nuut, ’n tempel van die Heilige Gees, andersyds is dit in hierdie lewe nog steeds ’n sterflike liggaam, vlees (aópO , nie geskik vir die koninkiyk van die hemele nie. 3.1 Sonde teen die eie liggaam Maar in watter opsig is onsedelikheid, anders as ander sondes, ’n vergryp teen die gelowige se eie liggaam (elg xo ISiou aSjaa ajoapTau'ei vgl 6: 18)? Volgens Paulus het die gelowige se liggaam danksy sy verbintenis met Christus, nuut geword, al is dit dan slegs ’n geloofswerklikheid wat nie fisies waarneem baar is nie (ons onderskeiding. Paulus gebruik nie hierdie terme nie). Hierdie liggaam is ’n tempel van die Heilige Gees (6: 19-20) waarin God verheerlik moet word (6: 20); hierdie liggaam is deel van Christus en dit mag nie dear omgang met ’n ontugtige vrou, deei van haar gemaak word nie (6: 15-17). 393 H T S 4 S /2 (im ) Kcrklike tog Paulus se redenasies kan nie altyd konsekwent deurgevoer word nie, soos blyk uit sy redenasie oor die gelowige se een wees met Christus wat dit in beginsel onmoontlik maak om met ’n los vrou een te wees. Tog het Paulus geen beswaar teen die een word van ’n gelowige egpaar met mekaar nie (1 Kor 7: 5). Dit word blykbaar nie deur hom beskou as in teenspaak met die gelowige se een wees met Christus nie. Was dit Luther wat gesê het dat alle konsekwensie na die duiwel lei? Wanneer met hierdie vrae geworstel word, moet toegegee word dat Minear (1983; 341) in ’n groot mate gelyk het wanneer hy beweer dat ons hierdie twee hoofstukke nie kan verstaan nie. 3 2 Homoseksualiste Wat betref die seksuele sondes wat by die naam genoem word, word hier nou nog net oor ‘mense wat homoseksualiteit beoefen’ (fioXaKol en ápCTevoKoÏTai 6: 9) enkele opmerkings gemaak. In hierdie konteks is die fioXaKol waarskynlik die passiewe manlike deelnemers aan homoseksuele omgang, terwyl die opaevoKOiTai die aktiewe manlike deelnemers is. In die Pauliniese literatuur word homoseksualietit of dan ten minste bepaalde aspekte daarvan, verbied (Rom 1: 26; 1 Kor 6: 9; 1 Tim 1: 10). Die teologiese debat oor die vraag of eties onderskei moet word tussen homofilie wat yolgens sommige aanvaarbaar sou wees en homoseksuele prostitusie wat veroordeel word, is nog lewendig aan die gang (vgl Labuschagne 1970: 55-65; Wright 1984: 125-153; Ukleja 1983: 350-358). In hierdie debat word onder andere beweer dat die Nuwe Testa­ ment slegs homoseksuele prostitusie veroordeel, terwyl ander meen dat homo­ seksuele teoloë meer bekommerd is oor aanvaarding deur die samelewing as oor die eise van Gods Woord. 33 Hofsake tussen gelowiges In 6: 1-11 word gehandel oor die verskynsel dat gem eentelede nie alleen oor alledaagse dinge (PiwxiKoc) regsgedinge teen mekaar het nie, maar dat hulle boonop daarmee na heidense regters gaan. In die lig van die gemeente se eskatologiese roeping om eendag oor die wêreld te oordeel (ol iiyioi xbv k6<j )i o u KpivoOoii'), is dit vir Paulus totaal onaanvaarbaar dat hulle met onderlinge geskille gaan hulp soek by mense ‘op wie die gemeente neersien’ t o vx; éíouGevrméuouq év tti éKKXiiCTÍ^ 6: 4). Hulle, die Christene wat s6 maak, is besig om onreg te doen (iSiKeiTe) aan medegelowiges. Verder: Mense wat oiu-eg doen sal geen deel kry aan die koninkryk van God nie (6: 8-9). Met hulle sal dit net so gaan soos met die onsedelikes, 394 HTS 45/2(1989) JJ Engelbrechl afgodsdienaars, egbrekers, die mense wat homoseksualiteit beoefen, ensovoorts (6: 9-10). Dit moenie uit die oog verloor word dat hulle reeds skuldig is deurdat hulle hoegenaamd as Christene onderlinge regsgedinge het nie (6: 7). afgodsdienaars, egbrekers, die mense wat homoseksualiteit beoefen, ensovoorts (6: 9-10). Dit moenie uit die oog verloor word dat hulle reeds skuldig is deurdat hulle hoegenaamd as Christene onderlinge regsgedinge het nie (6: 7). In ’n lesenswaardige artikel probeer Peter Richardson (1983; 37-58) aantoon dat die hele hoofstuk vyf en ses, 6: 1-11 ingesluit, oor seksuele vrae handel. Hy gee toe dat nêrens in die betrokke twee hoofstukke gesê word waaroor die hofsake gaan nie en dat die navorser vir inligting daaroor, dus afhanklik is van leidrade onder die oppervlakte. Sy argumente is nie heeltemal oortuigend nie, omdat ’n betoog oor regsgedinge (sonder seksuele konnotasies) ons insiens nie so’n Fremdkorper in hierdie hoofstukke hoef te wees nie: Die raakvlakke met die res van hierdie twee hoofstukke kan ook wees die prinsipiële andersheid van die Christelike gemeente in vergelyking met hulle omgewing - Nie noodwendig net wat seksuele norme betref nie (vgl 5: 7v, 11). Hier word nie nou verder in besonderhede ingegaan op die ander sondes wat in die betrokke hoofstukke genoem word nie, maar dit behoort uit wat reeds gesê is, duidelik te wees dat dit nie net seksuele losbandigheid is wat deur Paulus as onversoenbaar met ’n Christelike lewe beskou word nie: Die Christene moet ook gem eentelede wat geldgieriges, afgodsdienaars, kwaadpraters, dronkaards en bedrieërs is, vermy (vgl 5: 9-12). 33 Hofsake tussen gelowiges Egbrekers en mense wat homoseksualiteit beoefen, sal geen deel kry aan die koninkryk van God nie, maar so ook die diewe, geldgieriges, dronkaards, kwaadpraters, bedrieërs en mense wat onreg doen (vgl 6: 9v)! Tog is daar vir hulle almal sonder uitsondering hoop: As hulle hul sonde laat afwas, as hulle geheilig word, as hulle vrygespreek word ‘in die Naam van die Here Jesus Christus en deur die Gees van ons God’ (6: 11). Enersyds lyk dit of die onsedelikheid (nopueia) as sonde teen die eie liggaam (6: 18) skerper veroordeel word as ander sondes, m aar andersyds sluit ook dronkenskap en kwaadpratery die beoefenaar daarvan uit die koninkryk van God uit - En wat kan volgens hierdie hoofstukke en volgens die res van die Pauliniese literatuur erger wees as dit? Aan die vraag of daar (om praktiese redes?) van kerklike wee teen oortreders op seksuele terrein emstiger tugmaatreëls getref moet word as teen oortreders op ander terreine, sal later aandag geskenk moet word. 4. WATTER VORM VAN TUG STAAN PAULUS VOOR? Die antwoord op bogenoemde vraag is nie so eenvoudig nie. Volgens 5: 2 moes die gemeente klaarblyklik oor die vergrype van die oortreder ‘getreur’ en hom so uit 395 HTS 45/2 (1989) KerkHkc tug hulle kring verwyder het. In die lig van 5: 3-4, lyk dit of hierdie ‘treur’ wat Paulus in gedagte het, nie net ’n emosie is nie, maar beslis ook ’n oordeel en ’n groeps- handeling om daardie oordeel tot uitdrukking te bring; Hulle sou daardie oortreder aan die Satan oorgee. Hoe moet hierdie handeling voorgestel moet word? Weiss (1925: 129v) meen dat die verwydering uit die gem eente die eerste waarneembare effek van die oordeel is, soos syns insiens duidelik uit verse 7 en 13 blyk. Dit is egter slegs die sigbare kant van ’n gebeure op die terrein van die Geistenvelt. Hier word volgens Weiss gewerk met die oortuiging dat die uitspraak (Spruch) van die gemeente kragtens die krag (6úva^.ig) van die Here, gewis die gevolg sal hê dat die veroordeelde aan die Satan oorgegee sal word. Vir Paulus en die Korintiërs was die Satan en sy mag ’n realiteit (vir die NT demonologie, vgl Van Aarde 1986: 547-563). Die nuwe, Christelike gemeenskap, het tot stand gekom danksy die feit dat die Satan deur Jesus Christus oorwin is (1 Kor 15: 24-27; Fil 2: lOv; Kol2: 15). 33 Hofsake tussen gelowiges Wie uitgesluit is uit die sfeer waarin Christus in ’n besondere sin werk, is dus terug- gewerp in die sfeer waarin die Satan nog in ’n beperkte sin heerskappy voer. Die veronderstelling is minstens dat die ‘oorgelewerde’ sal ly (vgl Hand 13: 11) en moontlik dat hy sal sterf (vgl Hand 5: 5,10; 1 Kor 11: 30; Barrett 1976: 126v; Conzelmaim 1969: 118, met verwysings na 11: 30; Wendland 1968: 43). Barrett (1976: 127) hou ook rekening met die moontlikheid dat die bedoeling gewoonweg kan wees ‘th a t... man’s essential self will be saved with the loss not only of his work but of his flesh.’ Klaarblyklik is die gedagte dat hierdie verwydering van die oortreder uit die geledere van die gemeente, moet geskied in die Naam van die Here Jesus en dat sy krag daarvoor nodig is. Dit lyk of die gemeente bymekaar moet kom, dat die apostel in die gees teenwoordig sou wees by die byeenkoms, dat hulle die hulp van die Here Jesus in die gebed moet afsmeek en vervolgens by wyse van ’n formele besluit die oortreder aan die Satan moet oorgee (5: 3-4). Die veronderstelling is blykbaar dat hy sal sterf (vgl ‘so sou sy sondige aard vernietig word...’ 5: 5; De Boor 1968: 85v; Pop 1971: 102-104). Gedagtig aan die feit dat nóg die Jode nóg die Christene as inwoners en onder- dane van die Romeinse Ryk die reg gehad het om doodvonnisse in watter vorm ook- al te voltrek, kan die moontlikheid dat die gemeente so ’n getugtigde moet teregstel, uitgesluit word (vgl Bruce 1980: 55). Paulus dink waarskynlik aan een of ander kragtige bomenslike ingryping soos byvoorbeeld die dood van Ananias en Saffira (Hand 5: 1-11: vgl Wendland 1968: 44) of die wurms wat Herodes Agrippa 1 verteer het (Hand 12: 23). 396 HTS 45/2(1989) JJ Engelbrecht ’n Ander vorm van tug wat in hierdie twee hoofstukke ter sprake kom, is dat die gemeente nie moet omgaan (cjwai'aM.iyi/wSai) met iemand wat homself ’n gelo- wige noem, maar aan sekere vergrype skuldig is nie. ‘Met so iemand moet (hulle) nie eens saam eet nie ouyeaGiei 1/5 11) Dit kan nie met sekerheid vasgestel word of dit hier net om ’n verbod op deelname aan die nagmaal gaan of selfs om gewone maaltye nie. Volgens Barrett (1976: 132) gaan dit sowel om uitsluiting van die nagmaal as van privaat maaltye. 33 Hofsake tussen gelowiges So ook Conzelmann (1969:123). 5. WIE MOET DIE TUG UrrOEFEN? HET H U LLE’N KEUSE? Soos reeds gesê, laat Paulus in hierdie twee hoofstukke geen twyfel daaroor dat hy as apostel die gesag en verantwoordelikheid het om hom met die tughandeling besig te hou nie, maar dit is net so duidelik dat hy veronderstel dat dit nie sy alleenreg- of plig is nie: Die gemeente moet ook vergader en ’n besluit neem, terwyl die tug in die Naam van die Here Jesus en met sy krag moet geskied (5: 3v; Barrett 1976: 124). Of en hoe dit sal blyk dat dit met die krag van die Here Jesus geskied, kan slegs vermoed word. Onder die vorige punt is reeds een hipotese hieroor genoem. Nog Paulus, nog die gemeente het ’n keuse of hulle die tug wil uitoefen of nie: Danksy die dood van Jesus Christus, is die gemeente reeds ‘nuwe, ongesuurde deeg’ (5: 7; vgl 6: 11, 18-20), en daar word doodeenvoudig van hulle verwag om te wees wat hulle in Christus reeds is. Dit impliseer onder andere dat hulle ‘die ou suurdeeg’ verwyder (5: 7), dat hulle ‘treur’ oor die wanpraktyk in hulle midde (5: 1- 4,11-13). 7. IS DAAR RUIMT1E VIR ’N GESINDHEIDSVERANDERING BY DIE OORTREDER? In die lig van 6: 11 en 2 Korintiërs 2, moet seker veronderstel word dat as die nodige gesindheidsverandering by die oortreder sou plaasvind, die tughandeling nie uitgevoer sou word nie (vgl Fascher 1975: 161). . DIE DOEL EN EFFEK VAN DIE TUG 6. DIE DOEL EN EFFEK VAN DIE TUG As die tug die verwydering van die ou suurdeeg, die verwydering van die slegte mens uit die midde van die gemeente is, is die onmiddellike doel wat die getugtigde betref, dat ‘sy sondige aard vernietig word’ (5: 5), maar die langtermyn doel is dat ‘sy gees gered kan word op die dag wanneer die Here kom’ (5: 5). Wat die besonder- hede betref is dit uiters moeilik om vas te stel wat Paulus hier bedoel, maar wat wel duidelik is, is dat die doel met die tug nie is om die getugtigde finaal verlore te laat gaan nie, maar juis om hom uiteindelik te behou met die wederkoms. Vir die gemeente hou die tug die voordeel in dat dit ’n verderwende invloed wat die hele gemeente kon laat skade ly, uit hulle midde verwyder (5: 6). In hierdie konteks is daar geen sprake van dat die kerk ’n corpus permixtum is in In hierdie konteks is daar geen sprake van dat die kerk ’n corpus permixtum is in 397 HTS 45/2 (1989) Kerklikc tug die sin dat onkruid en koring maar tot met die oes deurmekaar op die land moet staan om dan eers van mekaar geskei te word nie (vgl Matt 13: 30; 1 Kor 5: 6-8, 13; 6: 11, 19v). Tog is die blote feit dat die apostel die gemeente moet aanspreek soos hy dit doen, ’n aanduiding dat hulle beslis nie ’n idilliese klomp Christene was vir wie die stryd teen die sonde finaal agter die rug gelê het nie. Hulle was nog glad nie bevry van die worsteling om te wees wat hulle in beginsel reeds was nie (5: 7). 8. SLOTOPMERKINGS Dit blyk dat daar oor die wyse van tuguitoefening in Korinte nie baie duidelikheid bestaan nie. Dit moet aanvaar word dat daar nog nie vaste voorskrifte en vorme in hierdie verband bestaan het nie. Dit is ook nie duidelik waarom Paulus soos iemand dit gestel het, hier nie met ink skryf nie, maar met gal, terwyl hy in 2 Korintiërs ’n veel milder toon aanslaan nie. Wat egter wel duidelik is, is dat hy uitgaan van die veronderstelling dat die Christene van eienaar verwissel het. Hulle behoort nou aan Iemand anders. Hulle is nie meer heidene nie, en dit het konsekwensies ook vir hulle gesindheid en optrede teenoor mekaar en tenoor ander mense. Verder: Dit is nie die individuele gemeentelid se eie saak hoe hy wil lewe nie en dit is ook nie net ’n saak tussen hom en die Here nie: Die gemeente word as groep daarvoor verantwoordelik gehou dat daar iets aan die saak en dus aan die oortreder gedoen sal word. Dit is in belang van die oortreder en in belang van die gem eente as geheel. Niemand mag die indruk kry dat die oortreder se optrede goedgekew word nie. Hierdie hoofstukke bring aan die lig dat volgens Paulus veel meer as net seksuele sondes die welwese van die gemeente bedreig en dat teen alle sondes gestry moet word. Daarteenoor word nie presiese voorskrifte gegee oor hoe in elke individuele geval opgetree moet word nie. Met hierdie stelling word nie bedoel om die erns van seksuele sondes af te water nie, maar word daarop gewys dat die erns van die ander sondes nie onderskat moet word nie. Kan uit die konteks afgelei NTS 45/2 (1989) 398 JJ EngelbredU word dat in elke geval ander of strenger tugmaatreëls ten opsigte van seksuele sondes getref moet word as ten opsigte van die ander genoemde sondes? word dat in elke geval ander of strenger tugmaatreëls ten opsigte van seksuele sondes getref moet word as ten opsigte van die ander genoemde sondes? In verband met regsgedinge waarmee Christene met mekaar hof toe gaan, sal in die hede ook daarmee rekening gehou moet word dat baie landdroste en regters in die RSA self Christengelowiges is. Dit sou dus nie korrek wees om te sê dat hulle ‘heidense regters’ (vgl 6: 1) is nie. 8. SLOTOPMERKINGS Oor die rol van die prediking, kategese en pastoraat as (moontlike) aspekte van kerklike tug, word in die bestudeerde gedeelte niks gesê nie. ’n Kerklike praktyk in die hede waar mense links en regs met behulp van ’n kerklike banformulier uit die koninkryk uitgesluit word (as die aanspraak wat in die formulier gemaak word gefundeerd is) en dit boonop meermale oor randsake, kan sekerlik nie gesteun word met ’n beroep op 1 Korintiërs 5 en 6 ses nie (vgl De Boor 1968: 100). Wanneer in die hede (vgl Patte 1984: 9, 11) besluit moet word oor die wyse van tug wat in ’n bepaalde geval toegepas moet word, sal in ’n kerk waarin die Bybel as kanoniek aanvaar word, vanselfsprekend ook na al die ander Bybelse gegewens wat ter sake is gekyk moet word. Literatuurverwysings BARRETT, CK 1976. The first epistle to the Corinthians. 2nd ed repr. London: Black (Black’s NT Commentaries.) Black (Black’s NT Commentaries.) BRUCE, FF 1980. l & l l Corinthians. London: Eerdmans (NCB.) BYRNE, SJ 1983. Sinning against one’s own body: Paul’s understanding of the sexual relationship in 1 Corinthians 6: 18. CBQ 45/1, 608-616. COETZEE, JC 1984. Die Heilige Gees in die prediking van Paulus, in Du Toit 1984: 234-255. CONZELMANN, H 1969. Der erste Brief an die Korinther. Gottingen: Vanden- hoeck. DE BOOR, Werner 1968. Der erste Brief des Paulus an die Korinther. Wuppertal: Brockhaus. (Wuppertaler Studienbibel NT.) DU TOIT, AB (red) 1984. Handleiding by die Nuwe Testament Band V: Die Pauli- niese briewe: Inleiding en teologie. Pretoria: NG Kerkboekhandel. FASCHER, E 1975. Der erste Brief des Paulus an die Korinther. Erster Tell. Berlin: Evangelische Verlag. (Theologischer Handkommentar.) GUTHRIE, D 1974. New Testament irUroduction. 3rd revised ed. London: Inter- Varsity. LABUSCHAGNE, CJ 1970. De Bijbel en het probleem van de homofilie. Kerk en 399 HTS 45/2 (19S9) KcxkHke tog Theologie 21/1,55-65. LATEGAN, BC 1984b. Die Pauliniese etiek, in Du Toit 1984: 320-331. LINDEMANN, A 1986. Die biblische Thoragebote und die Paulinische Ethik, in Schrage, (Hrsg), Studien zum Text und zur Ethik des NT: Festschrift zum 80. Gebwtstag von Heinrich Greeven, 242-265. Berlin: De Gruyter. LOUW, JP & NIDA, EA (eds) 1988. Greek-English Lexicon o f the New Testament based on semantic domains, Vol 1 & 2. New York: UBS. MINEAR, PS 1983. Christ and the congregation; 1 Corinthians 5-6. Review & Expositor 80, 341-350. PATTE, D 1984. Preaching Paul. Philadelphia: Fortress (Fortress resources for preaching.) POP, FJ 1971. De eerste brief van Paulus aan de Corinthiërs. 2de druk. Nijkerk: Callenbach. (PNT.) RICHARDSON, P 1983. Judgment in sexual matters in 1 Corinthians 6: 1-11. N T 25/1,37-58. SANDERS, JT 1975. Ethics in the New Testament: Change and development. Philadelphia: Fortress. SCHRAGE, W (Hrsg) 1986. Studien zum Text und zur Ethik des NT: Festschrift zum 80. Gebwtstag von Heinrich Greeven. Berlin: De Gruyter. UKLEJA, PM 1983. Homosexuality in the New Testament. Bibliotheca Sacra 140/560 Oct - Dec, 350-358. VAN AARDE, AG 1986. Demonologie in die Nuwe- Testamentiese tydvak. HTS 42,547-563. WEISS, J 1925. Der erste Korintherbrief. 10. Aufl. Gottingen: Vandenhoeck. (Meyer.) WENDLAND, H 1970. Ethik des Neuen Testaments: Eine Einfiihrung. Gottingen; Vandenhoeck. WRIGHT, DF 1984. Homosexuals or prostitutes? The meaning of ((SipCTeuoKotTai) (1 Cor. 6; 9,1 Tim. 1-10). g LATEGAN, BC 1984a. 1 Korintiers, in Du Toit 1984: 52-79. LATEGAN, BC 1984b. Die Pauliniese etiek, in Du Toit 1984: 320-331. Theologie 21/1,55-65. Theologie 21/1,55-65. g , EGAN, BC 1984a. 1 Korintiers, in Du Toit 1984: 52-79. Literatuurverwysings Vipliae Christianae 38, 125-153. 400 HTS 45/2(1989)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2272/4086

Afrikaans

Abstract The foundation of the unity of the church in the New Testament and the quest for unity today Early Christendom was not an Unitarian movement, but in the New Testam ent there is a quest for unity. However, this unity was not juridically meant to be institutional of nature. The concern of this article is to argue that the unity of the church in the New Testament is Theologically, Christologically, Pneumatically and kerygm atically founded. Since the church is the household of God, the relationship similar to that of a family home will hold the church together. Building upon the foundation laid by the apostolic tradition the presbyters-bishops, like fathers taking responsibilty for a home, are to be providing the foundation of the unity of the church grounded on their kerygm a that the household of God is pneumatically united with the body of the crucified and risen Christ. ’n Nuwe-Testamentiese begronding van die eenheid van die kerk en die eis om kerkeenheid vandag AG van Aarde Universiteit van Pretoria 1. INLEIDING d di k Hoe word die ekumeniese simbool in die Nicaeno-Constantinopolitanum wat in Artikel 9 sê dat die kerk een, heilig, algemeen en apostolies is (vgl ook die Confessio Belgica, Art 27 en die Heidelbergse Kategismus, Antw 54), ’n werklikheid in die lewe van gelowiges en van kerke vandag? Die uitdrukking ‘eenheid-van-die- kerk’ word gewoonlik in hierdie debat as organisatoriese eenheid verstaan. So ’n eis om institusionele kerkeenheid kan egter nie sonder meer op die Nuwe Testament gegrond word nie. Oor die eenheid van die kerk behoort ons ook ISSN 0259 9422 => HTS 45/2 (1989) 461 Bcgrooding van en eis om kcrkecnlieid nie naief te rom antiseer met ’n beroep op die sogenaamde vergange eenheid waarvan die Nuwe Testament na bewering sou getuig nie. Ons moet ook nie meen dat die blote goeie gesindheid rondom ’n konferensietafel, met die openheid vir die eise van die Nuwe Testament, dié aanvanklike eenheid in die Nuwe-Testamentiese tyd vandag sal kan herstel nie. Die Nuwe-Testamentikus, Paul Achtemeier (1987), het onlangs in sy boek, TTie quest for unity in the New Testament church, hierdie saak soos volg beklemtoon: Unless we are clearly aware that such a romantic view of an original unity does not stand up under historical scrutiny, all contemporary attempts to achieve unity will be unrealistic about the problems facing that quest. The evidence in the New Testament is clear: The church, from its beginning, faced problems of division and disunity, with the result that such unity still remains a goal to be achieved in the life of the visible body of Christ. Only a clear, hard-eyed view of the kind of problems that have beset the Christian community from its beginning will enable that community to move forward, under the guidance of God’s Spirit, to that unity to which it is called (Achtemeier 1987: 2). Hierdie roeping tot kerkeenheid waarvan Achtemeier praat, is blykbaar ook ’n soon organisatoriese eenheid (kyk ook Hahn 1986). Dit is egter histories baie seker dat die ‘eenheid-van-die-kerk’ wat die skrywers van die geskrifte in en rondom die Nuwe Testament in die oog gehad het, nie ’n institusionele eenheid was nie, dat daar ook nie só ’n institusionele eenheid bestaan het nie en dat die eenheid waartoe Christene opgeroep is, ’n eenheid te midde van ’n verskeidenheid was (kyk Van Aarde 1987). 1. INLEIDING d di k Net so is die roeping tot eenheid van die drie tradisionele Afrikaansspre- kende kerke vandag ’n oproep tot eenheid te midde van verskeidenheid. Was dit in die geskiedenis van die kerk ooit anders en sal dit ooit anders voorgestel kan word as ’n eis om eenheid op grond van die verskeidenheid? Hierdie oortuiging gaan uit van die realistiese aanname van die pluraliteit van die kerk; let wel, nie maar net van die pluriformiteit van die kerk nie. Laasgenoemde aanname sou rekening kon hou met die verskeidenheid wat bepaal word deur nasio- nale grense. So gesien, sou daar sprake kon wees van ’n Duitssprekende kerk, ’n Nederlandssprekende, ’n Afrikaanssprekende kerk ensovoorts. Prof FJ van Zyl het hom in die lig hiervan in 1978 teen die gangbare oortuiging in die Nederduitsch Hervormde Kerk uitgespreek dat die bestaan van drie Afrikaanssprekende suster- kerke nie afbreuk doen aan die ‘Bybels-Reformatoriese visie oor die eenheid van 462 HTS 45/2 (1989) AG van Aarde die kerk van Christus nie’ (kyk o a Engelbrecht 1978: 18). Ook Calvyn sou seker nie goedkeuring geheg het aan die bestaan van soveel afsonderlike kerke binne een volks- en kultuurverband, solank hulle maar een is in die waarheid nie. Dit moet noodwendig tot verwarring by die lidmate lei wat ’n struikelblok in die evangelic kan veroorsaak. Ons moet dan ook erken dat die afsonderlike bestaan van drie kerke binne ons eie volks-, taal- en kultuurverband, en bowendien nog drie kerke wat dieselfde belydenisgeskrifte het, dieselfde erediensinrigting, inderdaad ongehoord is (Van Zyl 1978: 24). Aan die ander kant was Van Zyl (1978: 25-26) ook nie ’n voorstander van óf ’n ‘opportunistiese’ eenheid óf ’n ‘sinkretistiese’ eenheid van die drie Afrikaans- sprekende kerke nie. 2. ’N HISTORIESE NOTA 2. N HISTORIESE NOTA Wat die eis om eenheid tussen die tradisionele drie Afrikaanssprekende kerke in Suid-Afrika betref* , is daar op die Tussenkerklike Kommissie reeds so vroeg as 6 Augustus 1958 verklaar dat die veelheid van kerke aanvaar word, maar nie om daarby te berus nie. Die kerke sien dit as sy roeping om dit wat die kerke uitmekaar hou, SÓ onder oë te neem sodat die kerke in een ‘kerkverband’ gebring kan word. Op die vergadering van 14 April 1965 word daar deur die afgevaardigdes van die drie kerke aanvaar dat daar steeds uitgegaan sal word van die basis waarop op 6 Augustus 1958 besluit is. Daar word beklemtoon dat die drie kerke na ‘meer eenheid’ moet soek. Bykans tien jaar later nadat die eerste voorneme uitgespreek is, op 13 Junie 1968, stel die afgevaardigdes van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika dit duidelik dat die begeerte van sekere lede van die Tussenkerklike Kommissie dat die drie Afrikaanssprekende kerke nader aan mekaar gebring moet word met die oog op ‘eventuele eenheid’, soos die vergadering van 14 April 1965 genotuleer is, nie vir die Hervormde Kerk daarop neerkom dat die Tussenkerklike Kommissie hom ‘doelbewus sal beywer vir organisatoriese kerkvereniging’ nie. Hierdie standpunt van die lede van die Kommissie vir Gesprek met die Susterkerke van die Hervormde Kerk spruit waarskynlik voort uit ohder andere die besluit van die Algemene Kerkvergadering van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika in April 1967 dat dit nie in ’n omvattende sin moontlik of noodsaaklik is dat die kerk, en dus as eenheid, vir algemene waarneming sigbaar verskyn nie. In hierdie besluit is onder andere gesê dat die enigste werklike grond van die ekumeniese gesprek en strewe die Bybelse voorstelling is van die eenheid van die kerk van Christus wat ’n eenheid in waarheid is. Die ekumeniese gesprek behoort daarom met die Svaarheidsvraag’ te begin. Die “waarheidsvraag’ is ’n konfessionele vraag met betrekking tot die minimum basis van leer en geloof waarop die één kerk gebou kan word. Waar Calvyn sê dat waar daar van meer as een kerk sprake is daar word die liggaam van Christus verdeel (kyk Engelbrecht 1978: 15), het hy nie die verspreiding van die kerk oor die hele wêreld en op baie plekke onder verskillende mense en organisasies in die oog gehad nie. Hy het ook nie die verdeling op grond van die Svaarheidsvraag’ in die oog gehad nie. Kyk die vcrslag wat skrywer in opdrag van die Kommissie vir die Gesprek mel die Susterkerke van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika opgestel het oor ‘Die missie van die Tussenkerklike Kommissie volgens die Hervormde Kerk - 1989-1992’, soos goedgekeur vir voorlegging aan die twee en sestigste Algemene Kerkvergadering, Junie 1989 (Agenda mel Bylaes, bl 435-441). 1. INLEIDING d di k Die eerste tipe eenheid sou die produk wees van mense wat meen ‘dat ons dit nie kan bekostig om verdeeld te wees op kerklike gebied in die aangesig van al die dreigende gevare van ons tyd nie.’ Die tweede tipe eenheid kom neer op "n deurmekaar menging van die voorhandene.’ Enersyds is daar egter geen waarborg dat die ‘geskille nie weer navore sal kom sodra die dreiging van gevare verdwyn het nie.’ Andersyds is ’n eenheid van die drie kerke wat ‘gemeng (is) tot een waarbinne almal hulle kan tuis voel’, ...‘egter ’n baie oppervlakkige en kunsmatige eenheid waarin werklike diepgaande verskille dikwels uit die pad gegaan of verdoesel word ter wille van die eenheid.’ Hierdie tipes eenheid is volgens Van Zyl (1978; 26) eenheid ten koste van die waarheid, en dit is vir hom ondenk- baar. Die roeping tot ‘eenheid’ word deur hom voorgestel as ’n proses van eenwording. Hiertoe is ons as medewerkers geroep. Die oortuiging wat ek vervolgens wil beredeneer en Nuwe-Testamenties wil begrond, is wat Oscar Cullmann (1986) die eenheid van die kerk op grand van die veelheid (‘Einheit durch Vielfalt’) noem. Ek reken daarom nie dat dit nodig is om tussen die begrippe ‘eenheid’ en ‘eenwording’ te onderskei nie. Maar daarby is ’n eenheid wat nie sigbaar konkretiseer nie, vir my ’n onegte eenheid. Die gronde van my beredenering hieroor is, anders as in die verlede in die kring van die Hervormde Kerk, nie basics konfessioncel van aard nie, maar Nuwe-Testamenties. Dit is waarskynlik in die lig van laasgenoemde opmerking nuttig om eers ’n kort historiese nota oor die gang van argumentvoering in die Hervormde Kerk oor die eenheid van die kerk ter wille van die agtergrond te skryf. HTS 45/2(1989} -«,3 Bcgrooding van cn cis om kcrkeenhcid 2. ’N HISTORIESE NOTA Dit is ’n verdeeldheid onder mekaar as gevolg van menslike twis, tweedrag en hooghartigheid. Hierdie verdeeldheid 464 HTS 45/2 (1989) AG vanAwde word soms verwar met ’n twis oor die waarheid. Die laaste amptelike standpunt van die Hervormde Kerk in verband met die eenheid van die kerk is op die een en sestigste Algemene Vergadering in Mei 1986 geneem. Toe is geformuleer dat die kerk vir die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika één is en dit gaan om die ‘eenheid met die kerk (liggaam van Christus, volk van God ens) en dus een met die waarheid wat in Christus is’ (my beklemtoning). Wat die drie Afrikaansprekende kerke betref, sien die Hervormde Kerk die ‘merk- teken van die eenheid alreeds in die gemeenskaplike belydenis en wat daaruit voortvloei.’ Die Hervormde Kerk meen dat soos die kerke in die tussenkerkiike gesprek mekaar vind in hulle ‘interpretasie van die Waarheid, word organisatoriese eenheid realiseerbaar’ (my beklemtoning). Vir die Hervormde Kerk is ‘organisa­ toriese eenheid sender eenheid in die Waarheid ’n vaise eenheid. Eenwording volg uit eenheid en nie andersom nie.’ Uit bogenoemde amptelike besluite is dit baie duidelik dat die Hervormde Kerk die eis om kerkeenheid konfessioneel benader en nie sy standpunt dat die bestaan van die verskeidenheid van denominasies nie noodwendig neerkom op die verdeling van die kerk as die één liggaam van Christus nie, as sodanig Skriftuurlik begrond nie. Dit is daarom verstaanbaar dat daar nou gevra sal word na dit wat as die minimum basis van leer en geloof beskou moet word waarop die eenheid berus en wat in die toekoms daartoe aanleiding kan gee dat eenwording uit dié eenheid volg. In die besluit van die Algemene Kerkvergadering van April 1967 is daar egter ook iets gesê wat nie deur die latere besluit ongedaan gemaak is nie, en dit is dal daar in die ekumeniese gesprek ruimte behoort te bestaan vir verskil tussen kerke oor die leer wat nie die minimum basis in gedrang bring nie. Teologiese begronding gebaseer op konfessionele oorweginge is egter ’n begronding van sekondêre status, ten minste in die kring waar die Bybel as die klassieke model en as van primêre orde geag word, soos dit van ’n kerk binne die Reformatoriese tradisie behoort te geld. In die 1967-besluit het die Hervormde Kerk dan ook verklaar dat die ekume­ niese gesprek met die Susterkerke by die Skrif moet begin. 2. ’N HISTORIESE NOTA Daar is verder gesê dat as ons mekaar hier nie vind nie, kan ons mekaar alleen maar in Christelike liefde verdra, terwyl ons daaraan vashou dat Jesus Christus die waarheid en eenheid van die kerk is. 4. ’N EKSKURS: DIE TERM ICERK’ 4. ’N EKSKURS: DIE TERM ICERK’ Ons bedoel met die term ‘kerk’ in die uitdrukking ‘eenheid-van-die-kerk’ dit waarvoor ’n komplementêre kerkbegrip voorsiening maak. Dit wil sê, ons bedoel nie net ons/my kerk nie. Maar ons verwys ook nie na die ‘universele onsigbare kerk’ in die sin van ’n ideële of hemelse grootheid wat met die uitdrukking ‘koninkryk van die hem el’ gelyk gestel word en wat eers in die volkomenheid van die saiige hiernamaals ten voile ’n realiteit sal wees, maar waarna daar nou reeds met die mens se goeie wil en met ’n heiligmakingsproses gestrewe kan word nie. Die kerk is nie die negatiewe teenpool van die koninkryk van die hemel nie (kyk Barth 1972: 56). Die kerk is ’n gemeenskap van gelowiges in die wêreld waar die heerskappy van God erken en deur middel van eksistensiale beslissingsmomente gehoorsaam behoort te word. Begrippe soos ‘kerkverband’ in Gereformeerde sin of ‘volkskerk’ in Hervormde sin of ‘kerkfamilie’ in Nederduits-Gereformeerde sin is ook nie nou ter sake nie. Maar ‘kerk’ in die gesekulariseerde post-moderne sin van die woord - sender die Woord as basis, erediens, ampte of die priesterskap van die gelowiges - is nie deel van my denkkategorieë nie. Tog het ons ter wille van die gesprek en die gemelde historiese agtergrond spesifiek die tradisionele drie Afrikaanssprekende kerke in die oog. Wat in hulle gevalle geld, het wel betrekking op die ‘kerk’ in die komplementêre sin van die woord, soos die ekumeniese simbool ten opsigte van die een, heilige, algemene en apostoliese kerk in die Geloofsbelydenis van Nicéa betrekking het - waarom sou dit nie? 3. VRAAGSTELUNG In die gees van bogenoemde standpuntstelling van die Hervormde Kerk in die verlede oor die eis om kerkeenheid wil ons in hierdie artikel inderdaad by die Skrif begin. Eerstens wil ons vra of dit we! so is dat die voorstelling van die eenheid van 465 HTS 45/2 (1989) Bcgrandmg van cn ctt om kta-krrnhcid die kerk in die Nuwe-Testamentiese tyd ’n eenheid in die waarheid is, en veral waarop s6 ’n eenheid betrekking sal hê. Tweedens gaan ons uit van die aanname dat enige oortuiging op een of ander manier sigbaar behoort te konkretiseer, en die vraag is, indien dit wel so is dat die Nuwe-Testamentiese eis otn kerkeenheid nie institusionele eenheid as sodanig in die oog het nie, hoe word die Nuwe-Testamen­ tiese voorstelling van ’n eenheid in Christus dan sigbaar? 5. ’N NUWE-TESTAMENTIESE BEGRONDING VAN KERKEENHEID S.l Die evangelie as paradoks Die menswording van Jesus Christus het die ‘kerk’ tot gevolg gehad. Die absolute oorsprong van die ‘kerk’ is dus geleë in dié Jesus-gebeure. Net soos die opstanding van Jesus uit die dood, staan hierdie wonder van die oorsprong van die ‘kerk’ bo die historiese menslike samehang. Die Jesus-gebeure is die daad waardeur God die 466 H TS45/2 (19X9) AG van Aarde mens met Homself versoen het. In en deur Jesus Christus is God bevrydend teenwoordig. God se heilsame teenwoordigheid word egter nie alleen daar ervaar waar die probleme van die lewe afwesig is nie. Die paradoksale aard van Jesus se geboorte, gehoorsaamheid, kruisdood en opstanding toon die wyse waarop God te midde van, ten spyte van, en selfs op grond van aanvegting teenwoordig is. Ervaring van dié heilsame teenwoordigheid van God is vir die mens nie natuurlik nie, maar is die genade (xápiq") van God. Die ‘evangelic’ van Jesus Christus as ’n ‘blye boodskap’ is derhalwe ’n paradoks. Die krag van die opstandingsgeloof bestaan immers op grond van die kniisgebeure en is nie moontlik sonder die aanvegting van die kruis nie. Dié genade (xópiq-) van God bewerk die dialektiek van blydskap (xSpá) en die beproewinge van die lewe. Dit is iets wat in die geloof ontvang word en dié genadegawe is die geestesgawe (xópujjia) van God se Gees wat ook die Gees van Jesus Christus is. Eenheid met Christus is ’n eenheid in waarheid - ’n paradoksale waarheid. Hieroor sê Bultmann (1968: 309): ‘Die cKKXriaia ist ein genau so zweideutiges Phanomen wie das Kreuz Christi: sichtbar als weltliches Faktum, unsichtbar, jedoch fiir das Auge des Glaubens zugleich sichtbar, als Grosse der kunftigen Welt.’ Wat uit SÓ ’n opmerking myns insiens afgelei kan word, is dat, soos enige ding in die wêreld op een of ander manier sigbaar is of sigbaar voorgestel kan word, so ook die eenheid van die kerk. Die eenheid van die kerk, as ’n eenheid met Christus, is slegs vir die oog van die ongelowige onsigbaar, en in die woorde van Efesiers 5: 32 ’n jaucrcripiov. Maar vir die oog van die gelowige is dit sigbaar. Waar die eenheid van die kerk onsigbaar is, daar word die gelowige geroep om die kerk as iets in die wêreld sigbaar te maak. Dit is ’n kwessie van ’n indikatief-imperatief verhouding, ofte wel om te wees wat reeds is. 5. ’N NUWE-TESTAMENTIESE BEGRONDING VAN KERKEENHEID Hierdie eenheid word ook nie op ’n ander manier sigbaar gemaak in die plaaslike gemeente as in die groepering van gemeentes en selfs in die groepering van denominasies nie. Die vraag is: Hoe word die eenheid van die kerk wat ’n eenheid in waarheid is, sigbaar in die gemeente, groepering van gemeentes of groepering van denominasies gemaak? Die meer fundamentele vraag is egter dié na die essensie van die eenheid van die kerk as ’n eenheid van gelowiges met Christus. Hoe is die kerk één, as hy één is in die waarheid? 5.2 In Christus Daar is net één Heilige Gees en dié Gees is die eenheidsband wat gelowiges aan die Jesus-gebeure en aan mekaar bind. Die Pauliniese formule-agtige uitdrukking ‘om in Christus / die Here te wees’ (év xpiwTw / êv Kupioj) druk die grond van die bestaan van die geloofsgemeenskap uit, en dit is ’n geestelike, ’n pneumatologiese 5.2 In Christus NTS 45/2 (1989) 467 BcgraodÍDg van cn cis am kcrkccnhcid bestaan (év nveúfiaxi) (kyk Neugebauer 1957: 128-129). Hierdie Pauliniese uit- drukkings kan beskou word as die grond van die Nuwe-Testamentiese ekklesiologie (B ultm ann 1968: 312). Kourie (1987: 41) form uleer dit soos volg: ‘... the ecclesiological aspect (of the "in Christ" formula - AG v A) emphasises the fact that to be "in Christ" means to belong to the body of Christ.’ Die ervaring van die heilsame teenwoordigheid van God is met ander woorde nie ’n individualistiese aangeleentheid nie. Volgens Rudolf Bultmaim (1968: 311) is die uitdrukking ‘liggaam van Christus’ (1 Kor 12:27) of ‘een liggaam in Christus’ (Rom 12:5) ’n aanduiding daarvan dat die kerk die wil en daad van die mens transendeer: Hierdie terme is uitdrukking van die eenheid van die kerk sowel as van die oorspronklike begronding van dié eenheid wat die wil en daad van individue te bowe gaan. Dit is daarom uitdrukking van die tran- sendente aard van die eenheid van die kerk. Die éKKXrioría is nie ’n klub waarin soort-soek-soort individue saamstroom nie, hoewel dit van buite so kan lyk. Dit is nie ’n konglomeraat van Geesgevulde individue wat elkeen sy eie private verhouding met Christus het en daarin (op sy eie selfbevredigende manier - AG v A) vreugde vind nie. Paulus het juis s6 ’n wanopvatting wat in Korinte vorendag gekom het, in 1 Korintiërs 12: 12-30 bestry. Deur dit te doen, het hy op ’n sekon- dêre vlak die kerk as ’n organisme (affijia) bestempel - ’n metafoor wat hy uit die klassieke Griekse tradisie ontleen het. Dáár het dit betrekking gehad op ’n organies ontwikkelde en kompakte gemeen- skap. Paulus het egter hierdie assosiasie alleen op sekondêre vlak in die oog gehad. Hy beskryf die kerk prim êr as die ‘liggaam van Christus’. Sy gedagte wat hier voorop staan, is nie dat die onderskeie lede van die liggaam, verskillend soos hulle is, die geheel konstitueer nie en daarom, in hulle verskeidenheid, ewe belangrik vir die liggaam is nie. Sy hoofgedagte is eerder dat die lede met mekaar gelyk is omdat hulle aan Christus behoort. En daarom is hulle onderlinge verskille onbelangrik (1 Kor 12: 12v). Dit is nie die lede wat die liggaam konstitueer nie, maar Christus. 5.2 In Christus (Rom 12: 5 impliseer dieself- de.) Dus, die liggaam van Christus is daar, nie deur en in sy lede nie, maar nog voordat hulle daar is en buite hulle om (Bultmann 1968: 311; my vertaling; beklemtoning deur Bultmann). 468 H T S 4 5 /2 (im ) AG van Aarde Hierdie selfde gedagte word deur die Pauliniese tradisie oorgelewer en verder uitgebou. Dit vind plaas in ’n tyd toe die vroegste kerk, as die liggaam van Christus, soos en in term e van ’n huishouding (kyk die uitdrukking elq olKo5o)anu xov orúfiaxoq Tou xpuTXOu in Ef 4:12) begin funksioneer het. Hierdie selfde gedagte word deur die Pauliniese tradisie oorgelewer en verder uitgebou. Dit vind plaas in ’n tyd toe die vroegste kerk, as die liggaam van Christus, soos en in term e van ’n huishouding (kyk die uitdrukking elq olKo5o)anu xov orúfiaxoq Tou xpuTXOu in Ef 4:12) begin funksioneer het. Hierdie tradisie kom voor in die deutero-Pauliniese geskrif, Efesiers 4: 15, waar Christus die hoof KetjiaXfi) van die liggaam genoem word. Hier word dit beklemtoon dat die hoofskap van Christus ook die dienswerk van die ampsdraers (apostels, profete, evangeliste, herders en leraars - Ef 4: 11-12) voorafgaan. Almal wat hier as die ‘hoofde’ van huishoudings gemeld word, is op een of ander manier tradente van die kerugma van die liefde. Hoewel hulle ‘hoofde’ van verskillende huishoudings is, is hulle één met mekaar, omdat hulle één liggaam vorm, één familie van God die Vader (oÍKeíoi toO 0eoO - Ef 2: 19), inééngeskakel met en ondergeskik aan die één hoof, die ‘hoeksteen’ van die hele huishouding, Jesus Christus (Ef 2: 20). Hierdie eenheid bestaan op grond van die kruis-gebeure (eu éul aú^axi xG) 6ui xoO ataupou - Ef 2: 16) en op grond van die begeleiding van die Gees (eul nueú^oTi npcx; TÓV naxépa - Ef 2: 18). Hierdie huishouding word gebou op die fondament van die apostels en die profete (Ef 2:20) Die eenheid van die liggaam word dus teologies, Christologies, pneumato- logies (eu CTS)j.a k oI eu ni/euna - Ef 4: 4) en kerugmaties begrond. So gesien, is die Gees en die verkondiging (kerugma) reeds sedert die geboorte van die institusiona- iisering van die kerk as konstituerende elemente van die eenheid van die kerk beskou. In hierdie verband is dit sinvol om te onthou dat die sakramente reeds baie vroeg al as gestaltes van die kerugma beskou is. 5.2 In Christus 0ns kan tot op hierdie punt soos volg saamvat: Op grond van die inwoning van die één Gees - veruiterlik deur die ontvangs van die doop en die deelname aan die nagmaal - is gelowiges in familieverband aan mekaar gebind. Vanwee die liefde van God en die werk van die Gees ontvang en ervaar hulle van mekaar liefde en vreugde wat hulle te midde van die aanvegting van die lewe sinvol laat voortbestaan. Paulus sê juis in sy diskoers oor die kerk as die liggaam van Christus in 1 Korintiërs 12: 26 dat as een lid ly, ly al die lede saam en as een lid geëer word, is al die lede saam bly (vgl ook Rom 12: 15). 53 Die kerugma 53 Die kerugma Jesus het nie self geskrifte nagelaat wat sy volgelinge kon lees en op grond van die meditasie daarvan God se heilsame teenwoordigheid kon ervaar nie. Dit is die verkondiging (kerugma) van die na-pase geloofsgemeenskap, die voortsetting van die dissipelgemeenskap wat Jesus self bymekaar gemaak het, wat die Jesus-saak 469 HTS 45/2 (1989) Bcgronding van en eis om kcrkccnheid verder gedra het. Dié verkondiging (kerugma) is die evangelic dat die mens, op grond van God se genade, in die Gees deur die geloof, aan Christus se kruis en opstanding deel kan hê. God is dus deur sy Woord en Gees teenwoordig. Die na- pase geloofsgemeenskap het horn gaandeweg rondom die oorlewering van die Jesus- saak, mondeling en skriftelik, en rondom die viering van die sakramente begin organiseer en institusionaliseer. Die wese van die kerk is daarom in die grond van die saak dié van in-die- erediens-versamelde gemeente in die midde van wie en aan wie die ‘gelegitimeerde’ bedienaar van die Woord, in wie die Heilige Gees woon en wat deur handoplegging deur mede-gelegitimeerdes sy opdrag ontvang het, die Jesus-saak verkondig. Hierdie Jesus-saak is deur die vroegste Christene verstaan as die voortsetting van die heilsgeskiedenis wat God met die volk Israel begin het en is daarom ook in terme van die Ou Testament verkondig. Die één, heilige, algemene kerk is so gesien gebou op die fondamente van die verkondiging (kerugma), soos gedra deur die profete en die apostels. Indien iemand hierdie kontinuum tussen die profete en die apostels in verband sou bring met die uitsprake in Artikel 27 van die Nederlandse Geloofsbelydenis en in Sondagsafdeling 21 van die Heidelbergse Kategismus dat die ‘kerk’ as die gemeenskap van gelowiges reeds van die begin van die wêreld daar was, sou ek geen beswaar hê nie. Daar moet net nie uit die oog verloor word nie dat die CKKXriaia as die a2)j.a xoO xpitTtoO primêr betrekking het op die geloofs­ gemeenskap van Christene in die Nuwe-Testamentiese tyd. 5.4 Partikuliere teenoor universele Wanneer die spore van ’n ontwikkeling van die begrip ‘eenheid-van-die-kerk’ in die Nuwe Testament nagegaan word, is dit duidelik dat dit in die Nuwe Testament nie gaan om institusionele eenheid nie. Die oorsprong van die begrip ‘eenheid-van-die- kerk’ in die Nuwe Testament kan teruggevoer word na hoofsaaklik die konflik tussen ’n ‘partikuliere’ en ’n ‘universele’ oortuiging (kyk o a Achtemeier 1987). 53 Die kerugma Die beweging van gelowiges wat aanvanklik uit veral Jode bestaan het, het spoedig ook Helleniste en ander ingesluit. Hierdie bymekaarkom van Jode en nie-Jode het ernstige aanvegting meegebring. Partyskappe het ontstaan wat konflik tussen persone, strominge en selfs gemeentes (éKicXricríai) veroorsaak het. Hierdie konflik het meegebring dat die band met die Heilige Gees, die éi/ nueufian-bestaan van die geloofsgemeenskap, verduister geraak het. Dit is moontlik om hierdie party­ skappe te sien as deel van die konteks in terme waarvan die gebruik van die liggaam-beeld (oiSfux xoO xpit^ou) wat in sekere latere briewe van Paulus en in die briewe aan die Efesiërs en die Kolossense voorkom, verstaan en toegepas kan word 470 H T S 4 5 /2 (im ) AG van Aarde met betrekking tot die vraag na die ‘eenheid van die kerk’. So gesien, bestaan die eenheid van die kerk op grond van die verskeidenheid. Die verskeidenheid dien tot die opbou en die funksionering van die liggaam. Selfs met die behoud van die verskeidenheid kan vreugde in die plek van konflik ervaar word. Eenheid en algemeenheid is alleen denkbaar as daar verskeidenheid bestaan. Die eenheid van gelowiges kom nie neer op die eis dat daar geen verskeidenheid moet wees en dat, indien dit bestaan, dit opgehef moet word nie. So ’n eis sal op daarop neerkom dat die krag van die opstandingsgeloof voorgestel word as iets wat in afwesigheid van die kruisgebeure moontlik sou wees. Verskeidenheid word dan nie alleen as iets kwantitatief voorgestel nie, maar, soos Cullmann (1986: 15-16) dit uitdruk: ‘... wir (miissen) die Einheit prazisieren als "Einheit in der Vielheit", wobei Vielheit nicht nur quantitativ, sondern auch qualitativ im Sinne von Verscheidenheit zu verstehen ist’ (my beklemtoning). met betrekking tot die vraag na die ‘eenheid van die kerk’. So gesien, bestaan die eenheid van die kerk op grond van die verskeidenheid. Die verskeidenheid dien tot die opbou en die funksionering van die liggaam. Selfs met die behoud van die verskeidenheid kan vreugde in die plek van konflik ervaar word. Eenheid en algemeenheid is alleen denkbaar as daar verskeidenheid bestaan. Die eenheid van gelowiges kom nie neer op die eis dat daar geen verskeidenheid moet wees en dat, indien dit bestaan, dit opgehef moet word nie. So ’n eis sal op daarop neerkom dat die krag van die opstandingsgeloof voorgestel word as iets wat in afwesigheid van die kruisgebeure moontlik sou wees. 53 Die kerugma Verskeidenheid word dan nie alleen as iets kwantitatief voorgestel nie, maar, soos Cullmann (1986: 15-16) dit uitdruk: ‘... wir (miissen) die Einheit prazisieren als "Einheit in der Vielheit", wobei Vielheit nicht nur quantitativ, sondern auch qualitativ im Sinne von Verscheidenheit zu verstehen ist’ (my beklemtoning). Hierdie teologiese begronding van die eenheid van die kerk op grond van die verskeidenheid in die kerk word daarop gebaseer dat die aanvegting wat verskeiden­ heid meebring, gesien word na analogie van die aanvegting van die kruis. Die werk van die één Gees wat die wrywing, as die gevolg van die verskeidenheid, in oorwin- nende en opbouende liefde omskep, word verstaan na analogie van die opstandings­ geloof. Hoewel Kourie nie hierdie analogiese spreke as sodanig in die oog het nie, druk die volgende opmerking as een van haar konklusies van haar ondersoek na die éu xpicrcS-formule dié analogie goed uit: ‘... the objective nature of the "in Christ" formula is of prime importance. Because of the historical saving event of Christ’s death and resurrection, believers are "determined by Christ", and share proleptically in the life of the resurrection’ (Kourie 1987: 41). In die lig van Bultmann (1968: 306) en Kasemann (1933: 138) wat meen dat die metafoor ‘liggaam van Christus’ gnostiese konnotasies het, is ek van mening dat dié betrokke m etafoor vir Paulus beslis ook uitdrukking is van bogenoemde analogiese spreke. Fritz Neugebauer (1961: 98) formuleer hierdie analogie soos volg: ‘Fragen wir nun nach dem Sinn der Leibvorstellung, so ist die Antwort eindeutig: Leib Christi ist die Ekklesia, weil mit ihr dasselbe geschehen ist wie mit dem Leibe Christi.’ Hierdie selfde gedagte word by Roberts aangetref wanneer hy die uitdrukking ...tti éKKXfiaia, nriq ecrriu t o aíBjia aúxoC (‘die kerk wat sy liggaam is’) in Efesiërs 1: 23 soos volg verduidelik: Wat met die Gesalfde gebeur het, het met hulle gebeur: Toe Hy gesterf het ... was die lede van die Godsvolk by Hom aan die kruis geïnkorporeer en het hulle saam met Hom gesterwe; en toe Hy opge- wek is uit die dood, is hulle as diegene wat by Hom ingelyf is, saam HTS 45/2 (1989) 471 Bcgrondiiig van en cis om kerkecnheid met Horn opgewek (vgl Ef 2: 4-6). Christus wil aandui dat ons aan die Gesalfde behoort, by Horn ingelyf is soos ledemate aan ’n liggaatn behoort (Roberts 1983: 54). 5.5 Die vToeg-katolieke kerk Die oorgang van die charismatiese huishouding na die ampsdraer-huishouding wat reeds in die Nuwe-Testamentiese tyd ’n aanvang geneeem het, veronderstel nie dat die charismatiese aard van die huishouding iosgelaat meet word nie. Indien juridiese maatreëls konstituerend van die wesenlike funksie van die kerk raak en die strukture in die kerk ’n doel op sigself word, terwyl daar uit die oog verloor word dat die kerk se ampsdraers die funksionele draers is van die paradoksale evangelic met die oog op die eenheid van die lede van die kerk met Christus, word die essensie van kerk-wees teegegaan (Bultmann 1968: 449-450). ’n Juridiese kerkbegrip is ’n verwording van die kerkopvatting van die apostohese en na-apostoliese periode. Daar was ’n tyd dat sekere Reformatoriese teoloë gedink het dat die vroeg- katolieke periode die verlies meegebring het van die Pauliniese klemtoon dat die geregtigheid uit die geloof alléén is. In hierdie verband het Gager (1974: 67) gelukkig die volgende waarskuwing laat hoor: ‘a good deal of nonsense has been written about the decline of primitive Christianity into "early Catholicism'”(kyk ook Brown 1984: 37). Die ampsdraer-huishouding was bedoel om onder andere die ‘een­ heid’ en die ‘algemeenheid’, soos dit hierbo uiteengesit is, te dien. Die uitspraak van Ignatius aan die begin van die tweede ecu n C en van Cyprianus in die eerste helfte van die derde eeu n C dat die één, algemene kerk daar gevind word waar die biskop is, moet juis verstaan word teen die agtergrond van die behoud van die charis­ matiese in hierdie huishouding (kyk Getting 1964: 44-45). Die volgende uitspraak van Raymond Brown (vgl ook Elliott 1981; Osiek 1984: 73-84) druk hierdie belangrike saak goed uit: First and foremost in the Pastorals the presbyter-bishops are to be the official teachers of the community, holding to the sound doctrine that they have received from Paul through Titus and Timothy and rejecting any novel or different teaching. They can protect the community from false doctrine because they can silence wrong teachers (Titus 1: 9-2: 1; 1 Tim 4: 1-11; 5: 17). Second, since the church is ‘the household of God (1 Tim 3: 15: a comparison heightened because the church met in a house), the presbyter-bishops are to be like fathers taking responsibility for a home, administering its goods and providing example and discipline. 5.5 Die vToeg-katolieke kerk As charismatiese begrippe (geestelike genadegawes) het ‘eenheid’ en ‘algemeen- heid’ betrekking op die gemeenskaplike deelhê, die Koiuwvia, aan die Jesus-saak, moontlik gemaak deur die kerugma, gedra deur ‘amptelike’ bedienaars van die Woord. Die funksie van die kerklike ‘ampsdraer’ in die vroegste kerk hou direk verband met die sigbaarmaking van hierdie eenheid en algemeenheid met betrek­ king tot die deelkry aan die ieer’ (die belydenis dat Jesus die Here is) en die ‘lewe’ (die handel volgens die Gees). Die eenheid en algemeenheid van gelowiges, gegrond in die Jesus-saak en in die werk van die één Gees, het in ’n belangrike en invloedryke deel van die vroeg-katolieke, na-apostoliese kerk sigbaar geword in die één kerugma van verskeie ‘bedienaars van die Woord’ dat Jesus Christus hoof en Here van kerk en wêreld is. Die feit dat hierdie eenheid en algemeenheid so in die verkondiging (kerugma) sigbaar geword het, kan onder andere gesien word in die wyse waarop die Pauliniese ‘liggaam van Christus’-beeld opgeneem is in die brief aan die Efesiërs en in die wyse waarop Lukas vertel hoedat die gem eentes (éKKXriaíai) paradoksaal, te midde van die spanning as gevolg van die wrywing tussn Jode en nie-Jode, gegroei het. Die feit dat die woord cKKXiiaia met ’n enkele uitsondering as die tegniese term in die plek van die woord auvayw yii gebruik is om die Christelike geloofsgemeenskap aan te dui, hou hoogs waarskynlik verband met die verskynsel dat dit ’n gemeenskap van Jode en nie-Jode geword het (kyk Schrage 1963). Daar is aanduiding in vroeë eerste-eeuse Joods-Hellenistiese literatuur dat die term éKKXnaía teenoor die term ouudycjyri gebruik is om ruimte te maak vir proseliete (kyk Van Aarde 1987; 339-345). Die woord éKKXriaía as tegniese term waarmee die kerk aangedui word, dien semanties om die Christene as ’n versamelde groep, behorende aan Christus (kyk Louw & Nida 1988: 126) aan te dui en dit het hoofsaaklik betrekking op die bymekaarkom met die oog op die erediens. Die spore van die ontwilckeling van die begrip ‘eenheid-van-die-kerk’ in die Nuwe Testament het dus in die ooggehad die eis, enersyds om kontinutteit in die oordra van die verkondiging van die Jesus-saak, en andersyds om onbelemmerde gemeen­ skaplike deelhê van gelowiges aan dié Jesus-saak in die versamelde erediens. 472 HTS 45/2 (1989) AG van Aarde 5.6 Die ampsdraer-huishouding Die icerk is ’n charismatiese huishouding (ofte wel ’n óiKOVo^ía, ’n óiKo5o)j,n), begelei deur die Heilige Gees. 5.5 Die vToeg-katolieke kerk Stability and close relationship similar to that of a family home will hold the church together against the disintegrating forces that surrround or invade it (Brown 1984: 34). 473 HTS 45/2 (1989) R ^ y Q fw K n g v a n f.n e i s O m AD Pont wys ook op hierdie saambindende funksie wat Calvyn (Inst IV.3.2) aan die bedienaar van die Woord verleen: ‘praecipuum esse nervum quo fideles in uno corpore cohaerant, ofwel die dienaar van die Woord is die belangrikste senuwee waardeur die gelowiges in een liggaam verbind is’ (Pont 1989). 6. DIE EIS OM KERKEENHEID VANDAG Wat die eis om ‘eenheid’ van die drie Afrikaanse susterkerke betref, kan die volgende afleiding op grond van Nuwe-Testamentiese getuienis gemaak word: Deelname deur gelegitimeerde bedienaars van die Woord van die onder- skeie kerke aan die handopleggingsserem onie tydens die bevestiging van ’n bedienaar van die Woord, onbelemmerde kanselruil en onbelemmerde deelname deur die gelowige lidmate van die onderskeie kerke aan die Woordverkondiging en die sakramente is, naas die ervaring van liefde en vreugde van mekaar, die wyse waarop die eenheid te midde van, ten spyte van en selfs op grond van die verdelende faktore sigbaar kan word. Gemeentes of kerke/denominasies wat hierdie eenheid teëstaan op grond van byvoorbeeld die gebrek aan die eenheid in kerkorde of die gebrek aan kulturele eenheid, se kerkbegrip is miskien juridies of antropologies begrond, maar klaarblyklik nie teologies, Christologies, pneumatologies en kerugmaties nie. Institusionele eenheid, selfs verstaan as ’n proses tot eenwording, is nie ’n Skriftuurlike eis nie en so ook nie die ophef van die verskeidenheid met betrekking tot kerklike etos, Skrif- en belydenisinterpretasie nie. Die blote voortbestaan van die drie kerke en van selfs die genoemde verskeidenheid hoef nie die eenheid en die algemeenheid van die één, algemene kerk in gedrang te bring nie en behoori derhalwe nie as sodanig as ‘sonde’ of as ‘ongehoord’ tipeer te word nie. Ons word wel opgeroep om die eenheid wat daar in Christus is, ên waarin ons, in die geloof, ingedoop is, hier en nou sigbaar te maak deur één met die liggaam van Christus te word. y g ACHTEMEIER, PJ 1987. The quest for unity in the New Testament church: A study in Paul and Acts. Philadelphia: Fortress. BARTH, K [1960] 1972. The humanity o f God. Transl by JN Thomas. Tenth printing. Richmond: John Knox. BROWN, RE 1984. The churches the apostles left behind. New York: Paulist. BULTMANN, R [1958] 1968. Theologie des Neuen Testaments. 6. Aufl. Tubingen: Mohr. BULTMANN, R [1958] 1968. Theologie des Neuen Testaments. 6. Aufl. Tubingen: Mohr. Literatuurverwysings BROWN, RE 1984. The churches the apostles left behind. New York: Paulist. BULTMANN, R [1958] 1968. Theologie des Neuen Testaments. 6. Aufl. Tubingen: Mohr. BULTMANN, R [1958] 1968. Theologie des Neuen Testaments. 6. Aufl. Tubingen: Mohr. 474 NTS 45/2 ( im ) AG van Aarde CULLMANN, O 1986. Einheit durch Vielfalt. Tubingen: Mohr. ELLIOTT, JH 1981. A home for the homeless: A sosiological exegesis o f 1 Peter. Its situation and strategy. Philadelphia: Fortress. gy p ENGELBRECHT, BJ 1978. Die vraag of (die) drie (susters-) kerke met een en dieselfde belydenis binne een en dieselfde volk (met dieselfde taal, geskiedenis en kultuur) mag bestaan in die lig van die Bybels-Reformatoriese visie oor die eenheid van die kerk van Jesus Christus. Almanak en Bybelse dagboek: Uitgegee vanweë die Algemene Kerkvergadering van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika 72.15-18. f GAGER, JW 1974. Kingdom and community: The social world o f early Christianity. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. HAHN, F 1986. Die Einheit der Kirche und Kirchengemeinschaft in Sicht, in Exegetische Beitrage zum okumenischen Gesprach: Gesammelte Aufsatze, Band I, 116-158. Gottingeru Vandenhoeck. KaSEMANN, E 1933. Leib und Leib Christi. Tubingen: Mohr. (Beitrage z. hist. Theol. H. 9.) KOURIE, CET 1987. ‘In Christ’ and related expressions in Paul. Theologia Evangelica 2Q/2, 33-43. LOUW, JP & NIDA EA 1988. Greek-English lexicon o f the New Testament based on semantic domains, Volume I: Introduction á domains. New York: U B S . NEUGEBAUER, F 1957. Das Paulinische ‘in Christo’. NTS 4, 124-138. NEUGEBAUER, F 1961. In Christus/Efi XPIZTQI: Eine Untersuchung zum Paulinischen Glaubensverstandnis. Gottingen: Vandenhoeck. GETTING, W 1964. The church o f the catacombs: An introduction to the surging life o f the early church from the apostles to AD 250. Based on first-hand accounts. Saint Louis: Concordia Publishing House. (Church and History Series.) OSIEK, C 1984. What are they saying about the social setting of the New Testament? New York: Paulist Press. PONT, AD 1989. Die priesterskap van die gelowiges soos Calvyn dit gesien het. HTS A^ll. ROBERTS, JH 1983. Die brief aan die Efesiërs. Kaapstad: NG Kerk Uitgewers. SCHRAGE, W 1963. 'EKKXnaía und cruuóyuyri: Zum Ursprung des urchristlichen Kirchenbegriffs. ZThK 60, 178-202. VAN AARDE, AG 1987. Gedagtes oor die begin van die kerk: ’n Geskiedenis van versoenende verskeidenheid. HTS 43, 325-351. VAN ZYL, FJ 1978. Vereniging of samewerking? CULLMANN, O 1986. Einheit durch Vielfalt. Tubingen: Mohr. CULLMANN, O 1986. Einheit durch Vielfalt. Tubingen: Mohr. ELLIOTT, JH 1981. A home for the homeless: A sosiological exegesis o f 1 Peter. Its situation and strategy. Philadelphia: Fortress. Literatuurverwysings Almanak en Bybelse dagboek: Uitgegee vanweë die Algemene Kerkvergadering van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika 72, 23-26. 475 HTS 45/2 ( i m )

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2289/4103

Afrikaans

Verhandelingbespreking Van der Westhuizen, HG - Gericke, EM 1989. Die rol van Die Her- vormer as kommunikasiemedium tussen kerk en lidmaat: ’n Leser- kundige ondersoek ......................................................................................... Van der Westhuizen, HG - Gericke, EM 1989. Die rol van Die Her- vormer as kommunikasiemedium tussen kerk en lidmaat: ’n Leser- kundige ondersoek ......................................................................................... 225 G ericke, EM 1989. Die rol van Die Hervormer as kommunikasiemedium tussen kerk en lidm aat; ’n ieserkun- dige ondersoek G ericke, EM 1989. Die rol van Die Hervormer as kommunikasiemedium tussen kerk en lidm aat; ’n ieserkun- dige ondersoek G ericke, EM 1989. Die rol van Die Hervormer as kommunikasiemedium tussen kerk en lidm aat; ’n ieserkun- dige ondersoek Boekbespreking Coertze, RD - Janse van Rensburg, NS 1989. Die wet het van my ’n Kleurling gemaak: Die houdbaarheid van statutêre bepaling van Kleurlingskap ................................................................................................. 230 De Beer, PJ - Van der Walt, B 1984 - Ideologiese stryd in Suider-Afrika! Vlugvirdie afgode! ....................................................................................... 233 Engelbrecht, JJ - De Wet, DR 1989. Biblical studies leaching: A new perspective ...................................................................................................... 235 Gericke, JD - Schlichting, W 1989. Selbstfindung - Gottfindung............. 237 Labuschagne, JP - Van Wyk, JA 1988. ’n Christelike etiek van die arbeid ............................................................................................................... 239 Labuschagne, JP - Antonides, H 1989. A Christian perspective on work and labour relations .................................................................................... 243 Pont, AD - V a n ’t Spijker, W & Van Drimmelen, L C (reds). Inleiding tot de studie van het kerkrecht .................................................................... 245 Van Wyk, BJ - Schlichting, W & K oberlin, A 1989. Fragwiirdiges Kairos-dokument ........................................................................................... 252 Van Wyk, DJC - Abma, G & De Bruijn, J (reds) 1989. Hoedemaker herdacht ......................................................................................................... 254 Van Wyk, IWC - Hubmer, F 1989. Weltreich und Gottesreich ............... 256 Vorster, WS - Kodjak, A 1986. A stmctural analysis o f the sermon on the mount ....................................................................................................... 260 Gericke, JD - Schlichting, W 1989. Selbstfindung - Gottfindung............. 237 UTS 46/1A 2 (1990) 223 224 HTS 46/1A 2 (1990) O ngepubliseerde M Bib-verhande- ling, U niversiteit van Suid-Afrika. Studieleier: Prof PJ Lor O ngepubliseerde M Bib-verhande- ling, U niversiteit van Suid-Afrika. Studieleier: Prof PJ Lor D ie projek is op versoek van die redakteur van Die Hervormer onder- neem. ’n Lx)odskomitee bestaande uit die navorser self, die studieleier, die lede van die redaksie en ’n kun- dige op elk van die terreine van die leserkunde, die kommunikasiekunde en die joernalistiek substansieer die om vattende w etenskaplike benade- ring. Verhandelingbespreking bou van die koninkryk van G od’. Die kort opsomming in Afrikaans en Engels vat die navorsing, bevin­ dings en aanbevelings bondig in een bladsy elk saam. INLEIDING essensieel lineêre susterkerke alkoholisme misnoeë evangelic essensieel (bl 37) linieêre (bl 35) susterskerke (bl 122) alkolismc (bl 135) misnoë (bl 308) Evangelic (bl 370) essensieel lineêre susterkerke alkoholisme misnoeë evangelic essensieel (bl 37) linieêre (bl 35) susterskerke (bl 122) alkolismc (bl 135) misnoë (bl 308) Evangelic (bl 370) Afleidings uit die navorsing word in hoofstuk 10 gegee. In hoofstuk 11 word interessante gegewens cor lees- baarheid en tipografiese aanbieding van Die Hervormer gegee. Gevolg- trekkings en aanbevelings kom in hoofstuk 12 aan die beurt. Tikfoute is minimaal. Die volgendc kan egter as voorbeclde aangem erk word: koerantfenom eem (n bl 16), m edclcr (m cd ed eler bl 52), gelet (g elet g elet bl 142), v erspreiding (versprci-ding bl 275), H indoeism e (Hinddoehismc bl 313). D at die navorser nie m aar som- mer in die bepaalde uitgawes van Die Hervormder ingeplons en net nage- vors het nie, blyk uit die nege bladsye bronnelys. Sy het elke stukkie navor­ sing onderbou m et noukeurige ver- bandhoudende studie. D ubbel negatief ontbreck soms (bv bl 36). V akliteratuur (bv bl 92) word soms m et vaklcktuur (bl 85, 133) vervang. INLEIDING E lizabeth M artina G ericke het ’n unieke werk gelewer. Eerstens is dit die eerste verhandeling, wat die re­ sensent altans te lese kry, uit die Departem ent Biblioteek- en Iniigting- kunde wat vir die Kerk ten dienste wil of kan w ees. T w eedens is dit die eerste akadem iese ondersoek na Die Hervormer. Derdens is dit werklik ’n o m v atten d e en p ry sen sw aard ig e w erkstuk van 390 bladsye met baie min taal- en tegniese tekortkomings. Die navorser het haar wetenskap­ like metode baie volledig in hoofstuk 2 uiteengesit en die teoretiese ver- trekpunte in hoofstuk 3. Die drie navorsingsterreine be- tref die boodskap van die blad, die blad self en die lesers van die blad. T en opsigte van al drie is die wetenskaplike metodes wat van toe- passing kan wees, noukeurig onder­ soek en geim plem enteer. Die bood­ skap is genorm eer en getoets; die blad is geidentifiseer en ontleed; die lesers is per posvraelys betrek. Dit is mooi stewig gebind en die g ed eta illeerd e inhoudsopgaaf van dertien bladsye verleen maklike toe- gang tot enige aspek van die navor- sing en bevindings. V erm eldensw aardig is ook die gesindheid teenoor die Kerk wat blyk uit die feit dat die w erk aan die N ederduitsch H ervorm de Kerk van Afrika opgedra is ‘m et die vertroue dat dit ’n geringe bydrae sal maak tot beter kommunikasie in die kerkblad, om sodoende mee te werk tot die uit- Van hoofstuk 4 of bladsy 64 af kom Die Hervormer self onder die ontleedm es. In hoofstuk 5 word die doelstellings van kerklike jo ern ali­ stiek bespreek, terwyl die kategoriee en kriteria vir Die Hervormer se in- houdsanalise in hoofstuk 6 aan die beurt kom. Die resultate van laas- ISSN 0259 9422 - H7X <6/i <t 2 (/990} 225 ‘aan die ander kant’ is nie korrek nie (bl 22). Verder is korrek; foutief; ‘aan die ander kant’ is nie korrek nie (bl 22). Verder is korrek; foutief; genoem de w ord in hoofstuk 7 ont- leed. H oofstuk 8 voorsien ’n verwy- singsraam w erk vir die bestudering van die lesers van Die Hervormer. Verskillende leesmotiewe word onder andere bespreek. D ie verwysings- raamwerk word in hoofstuk 9 op die betrokke lesers aangelê. TAALKUNDIG EN TEGNIES Ds Jac van Belkum het negentig jaar gclcde, op 15 Septem ber 1899, De Hervormer die cerste keer laat ver- skyn. Die Driejarige Oorlog het ver- oorsaak dat ds Van Belkum dit eers op 15 Mei 1909 op ononderbroke grondslag kon plaas. Kerk word byna konsekwent met ’n hoofletter geskrywe w aar dit na die kerk in die algem een verwys. Die kleinletter word vir ’n verwysing na ’n spesifieke kerk gebruik. Dit is mis- kien nie so logics nie en kom ook nie m et die algem ene praktyk in die k erklike lite ra tu u r (uitgesonderd miskien Die Hervormer self) ooreen nie (vgl egter bv bl 101). Die skryf- ster verkies ‘op die stadium’ en nie ‘in die stadium ’ nie (bv bl 4, 22). Beide is natuurlik gebruiklik alhoewel ‘in’ myns insiens veld wen. Die bcstc reaksie (vgl bl 237) op die vraelys (9,28% ) het uit die ring van Nclspruit gekom en die swakste uit die ring van Brakpan (1,34%). As plattelandse ring het Potcheftroom die swakste gereageer (1,45%). Wat laasgenoem de betref, is dit ironies dat ’n vorige redakteur vir dekades juis in dié ring gefigurcer het. D ie aanm ekaarskryfw yse van 226 HTS 46/1A 2 (1990) geen bydrae in die rubriek as interes- sant uitgewys nie (bl 262). Dit is op grond hiervan duidelik dat die Her- vorm des die skeiding wat sommige predikante wil maak tussen prediking en Skrifuitleg nie aanvaar nie. Om Skrifuitleg en die tradisioneel onher- vormde, sogenaam de Bybelstudie in groepies en kringetjies te verskuif en van prediking ’n kort boodskappie te maak, word deur Die Hervormer se lesers verwerp. Die lesers soek ge- loofsopbou, dit is Skrifverklaring. Wat die teologiese rubriek, die Kital- vraerubriek en boekresensies betref, is die belangstelling ook m aar baie laag (bl 262-265). Van die lesers wat gereageer het, was byna 69% mans en 31% dames (bl 239). Die ouderdom sgroep wat die beste gereageer het, is die van veertig tot nege en veertig jaar, en die m eeste het tersiêre opieiding gehad (bl 241, 317). ’n Mens wonder of dit nie m aar hoofsaaklik predikante en hulle vrouens is wat op die vraelys geantw oord het nie. Miskien moes die ondersoek die leraars in ’n aparte kategorie lesers geplaas het. Bejaar- des lees die getrouste, dit wil sê die m eeste in ’n uitgawe en die meeste uitgawes (bl 246). TAALKUNDIG EN TEGNIES O or geloofsake wil 56% lesers m eer te lese kry (bl 250); 49% ver- lang meer Skrifverklarings; 42% ver- lang m eer kerk- en gem eentenuus; 42% verlang ook m eer oor kerkbe- leid; 36% wil m eer oor sektes lees; 35% m eer oor m aatskaplike vraag- stukke, en so m eer (vgl bl 250-253). S endingw erk (1 8 % ) en teo lo g ie (14%) is m aar laag in meerdere aan- vraag. Tewens wat sending en teolo­ gie betref wil 8% en 10% onderskei- delik nog m inder he as wat reeds in Die Hervonner verskyn (bl 253). Wat die formaat van die blad be­ tref, verkies meer as 61% ’n tydskrif- form aat (bl 273). V eral bejaardes verkies dit omdat die bylaes gedurig uitval en die koerantform aat onge- maklik groot is, veral as die leser bed- lêend is (bl 273). D ie m aandelikse verspreiding word deur byna 88% lesers verkies (bl 274, 281). Dit blyk dat die inhoudsopgaaf vir die gewone leser nie veel waarde het nie (bl 276). Voorkeure vir bestaande rubrie- ke is soos volg: voorblad (95% mans, 93% vroue) redaksioneel (89% mans, 78% vroue), briewe van lesers (90% m ans, 89% vroue), gem eentenuus (86% vroue, 80% mans), oordenking (84% vroue, 71% mans), Bybelstudie (73% vroue, 55% m ans), ’n Paar lesers het gemeld dat die oordenking ‘te kort en niksseggend is’ (bl 261, 310). Wat die Bybelstudie betref, is Politiek en venyn en eensydig- heid m oet uit die blad geweer word (bl 277). Politiek is die ongewildste terwyl verm aak en kunste ook baie laag aangeskryf staan (bl 280). Op bladsy 289 word gestel, wat waarskynlik van 1990 af deels gei'm- plem enteer gaan word: ‘D it lyk dus asof daar gedink kan w ord aan ’n minder lywige maandblad en ’n meer UTS 46/1A 2 (1990) 227 bladsye is, sou die b en u ttin g van beide kante van ’n blad die aantal blaaie van 390 m et die helfte ver- m inder het. Dit kon bantering ver- gem aklik en koste verm inder het. Miskien is dit ’n voorgeskrewe reël. gereelde nuusbrief of net ’n twee- w eek lik se k e rk lik e ty d sk rif van beperkte om vang’. TAALKUNDIG EN TEGNIES (R esensent het die probleem van ruim te vir vars skrywes reeds in Julie 1964 onder die titel ‘O or nog wat, m aar nie ailes’ in Die Hervormer bespreek.) By aanhalings uit die Bybel is die Bybelboek waarna tussen hakies ver- wys word voluit geskryf. D ie afkor- ting sou egter voldoende wees. Die grootste persentasie het aan- gedui dat ’n intek entarief van R20 per jaar vir die m aandblad aanvaar- baar is (bl 289). Figure, tabelle, grafieke, lyste, bydraes, selfs afdrukke en so m eer verhoog die waarde geweldig deurdat bevindings en standpunte met ’n oog- opslag begryplik is. Lesers wil by opvolgartikels ’n kort samevatting hê van wat in vorige artikels geskryf is (bl 305). Aangesien ’n agterblad byna soos die voorblad voorrang by lesers ge- niet, behoort dit ook op die algemene lidmaat gerig te wees en net so aan- treklik soos die voorblad te wees (bl 306). Vanwee die feit dat die navorser dieselfde gegewens uit verskillende oogpunte moet benader, word die in­ druk soms gewek dat daar baie dupli- sering is. Uit die aard van die saak is hoofstuk 12 wat oor die aanbevelings handel, in groot m ate ’n weergawe van wat reeds vantevore bevind is. Afgesien dat Die Hervonner ’n eie identiteit m et m ashoof en al hand- haaf, n etjies g eju steer is, genoeg kantwit, foto’s en so m eer het, skep dit oor die algem een tog ’n oorvol indruk (bl 328). Foto’s van skrywers is dikwels gedateer (bl 330). D ie navorser verwys na die feit dat 1988, die jaar van die navorsing- uitgawes, sendingjaar was en dat dit die inhoud van Die Hervormer bein- vloed het (bv bl 167, 185). Dit dien daarop gelet te word dat die H er- vormd® Kerk nie 1988 as sendingjaar waargeneem het nie. Interessant is die verskillende m etodes om die leesbaarheid van ’n stuk te bepaal. Een metode byvoor- beeld word toegepas deur ’n ‘sekere woord uit ’n sin (te) laat, byvoorbeeld elke tiende woord. Die leesbaarheid van die teks word dan bepaal volgens die mate waarin die leser daarin kan slaag om die ontbrekende woord reg te voorspel’ (bl 335). VOORUITSIG k erk blad soek. D ie alternatiew e gemeenskap wil ’n alternatiewe blad hê volledig met vermaak en ontspan- ning daarin in plaas van die publieke tydskrifte. Die konsekwensie hiervan is dat die kerk dan ook sy alterna­ tiewe bioskoop, televisie, party en so meer moet hê. In die lig van die feit dat 1990 van ow erheidsweë as ja a r van die leser afgekondig is, is dit goed d at Die H ervormer die bevindings van die onderhaw ige navorsing gaan imple- menteer. G epas sal die nuwe gesins- blad ook in 1990 die eerste keer ver- skyn. In die bepaalde uitgawes van Die H ervormer w at nagevors is, is die m eeste a rtik e ls goed aan g eb ied (73,35%). Predikante was vir nage- noeg 39%, lidm ate vir 30%, die re- daksie vir 19%, akademici vir 10% en Kital vir 1% van die skryfwerk verant- woordelik (bl 184). Behalwe dat daar in Suid-Afrika 8 miljoen volwassenes is (meestal nie- blank) wat nie kan lees nie, behoort ons projekte in die Kerk te loods om lidm ate wat kan lees, tot die verry- kende ervaring van lees te beweeg. (H ierdie oproep het resensent reeds in September 1973 baie ernstig in Die Hervormer onder die opskrif ‘Lees- stof (bl 29) gestel.) Waarskynlik m eer mans as vroue lees Die Hervormer (bl 221). Rubrie- ke waaraan waarskynlik meer aandag gegee m oet word weens lesersvoor- keure is kerkhistoriese sketse, per- sone in die kerk en gemeentenuus (bl 222). Van die 25 000 lesers (biblioteke, ambassades, hospitale ens ingesluit) het sowat 3,34% die vraelys beant- woord (bl 215, 235, 381). Dit nadat alle voorsorg getref is en aanm oedi- ging gegee is om te respondeer (vgl bl 229-235). Dit meen dat waarskyn-lik ’n baie klein p e rsen tasie van die Hervormde Kerk die kerklike leesstof benut. Dit behoort tot verandering gebring te word. Terloops, die sty- ging van intekenare van 1963 se 20 000 (A genda AKV 1964 bl J l ) tot 1988 se 25 000 is te min! O or ’n kwart eeu slegs 5 000 meer! Die navorser het bevind dat ook die gebruik van lang sinne, afgesien nog van moeilike woorde en moeilike sinskonstruksies, die leesbaarheid van die blad bemoeilik. Sy stel dat mak- like lees by elf woorde per sin plaas- vind. BEVINDINGS Verniaak en ontspanning word eintlik nie sterk in ’n kerkblad vereis nie. By hierdie bevinding sou ’n mens vanuit die volkskerkgedagte kon by- voeg dat slegs ’n kerkbegrip wat die C hristengem eenskap as ’n alterna- tiewe gem eenskap sien, alles in ’n ANDER OPMERKINGS O m dat dit ’n lywige werk van 390 O m dat dit ’n lywige werk van 390 O m dat dit ’n lywige werk van 390 228 HTS 46/1A 2 (1990) VOORUITSIG Die sin waarin sy dit sê, is egter self een en dertig w oorde (bl 353)! Kort sinne is dus maklik om te lees maar moeilik om te skryf. Veral die redaksie van Die Her­ vormer en die publikasiem ense van die Kerk behoort hoofstuk 12 nou- keurig te bestudeer. Aanbevelings op g ro nd van die navorsing, en die gevolgtrekkings van die navorsing, kom in hierdie hoofstuk aan bod. Die navorser beveel aan dat daar oor verskillende ander aspekte nog verdere navorsing gedoen moet word; ‘V erspreidingsprosedures is ook net aangeraak. V erdere navorsing kan moontlik fokus op die organisatoriese HTS 46/1A 2 (1990) 229 skrywer uitmuntend voorberei is om ’n studiestuk oor die Kleurlinge te kan saamstel. samestelling van die redaksie van die kerkblad in die algemeen en verskil- lende bedryfsaspekte en doelstellings m et betrekking tot kerklike publisi- teit’ (bl 368). D ie opvallende is juis dat die skrywer nêrens na sy eie navorsing verwys nie. V an die agtien bronne wat in die bibliografie genoem word is tw aalf d eu r die South A frican Institute o f Race Relations uitgegee. ’n Mens kan reeds hieruit aflei dat die aanbieding van die feite effens eensydig plaasvind - trouens, die titel van die pamflet wil selfs impliseer dat Kleurlingskap sy ontstaan vanuit wet- gewing gehad het! Ons wil werklik aan EM Gericke baie dankie sê vir die kosbare studie- stuk; ook baie geiuk met die waardi- ge m eestersgraad. Die vooruitsig w ord tog g e k o e ste r d at m et die nodige opvoiging van die studieresul- tate daar ’n leeslus by ons kerkmense sal ontwaak. Die kern van die skrywer se be- toog kan met aanhalings op bladsy 13 so saamgevat word: ‘Die moontlik- heid om m ense w eten sk ap lik op grond van ras (fenotipies) te klas- sifiseer, is tans uiters twyfelagtig ... gevolglik kan verwag word dat statu- têre pogings om mense in sekere ka- tegorieë in te deel met aansienlike onsekerheid en beslissingsprohlem e te doen sal h ê .’ U it die ‘pynlike implikasies wat dit vir die algemene lewe en welsyn van individue gehad het en nog het, kom pertinente etiese vrae en problem e na vore. VOORUITSIG H ierdie etiese problem e kan nie los van die algemene stelsel gesien word nie en sal noodwendig hanteer moet word teen die agtergrond daarvan dat hier­ die stelsel van klassifikasie nooit (eie kursivering) sal kan funksioneer soos wat veronderstel en gehoop is dat dit sou funksioneer nie .... Geen realis- tiese en konsekw ente C hristen kan praat van die aftakeling van onreg Boekbespreking Jansen van Rensburg, NS 1989 - Die wet het van my ’n Kleuriing gemaak. (D ie h o u d b aarh eid van sta tu tê re bepaling van Kleurlingskap) Potchefstroom : Instituut vir Refor- matoriese Studies, Studiestuk 261. 14 bladsye. Prys onbekend. Resensent; Prof RD Coertze Die skrywer van hierdie kort pamflet is ’n senior dosent in die D eparte- m ent V olkekunde aan die Potchef- stroomse Universiteit vir Christeiike H oër Onderwys. Hy het in 1985 aan die bogenoem de universiteit gepro- moveer met ’n proefskrif wat oor die Kleurlinge van die woonbuurt Promo- sa (naby Potchefstroom ) gehandel het. As vakm an en vanuit sy eie navorsing, wil dit voorkom asof die 230 HTS 46/1A 2 (1990) Dit gaan in Suid-Afrika nie om ’n wetenskaplik korrek geform uleerde biologiese ‘rasbegrip’ nie, m aar om die feit dat fisiese oorerflike uiterlike kenmerke as etiket vir aanhorigheid aan besondere sosiale groepe dien. Die feit dat sosiale afbakening op hierdie basis kan plaasvind, is wel- bekend in die volkekundige vaklite- ratuur: ‘The im portance of race in fusion situations lies in the fact that obvious physical differences between groups can be used as criteria for the assignment of social status’ (Linton 1963:514). Dat dit die geval in Suid- A frika is en dat onder andere vel- kleur en haarvorm as oorerflike be- wyse van groepaanhorigheid beskou word, weet elkeen wat hier woon. Vir hierdie verskynsel het Monnig (1980: 25) die m inder aan v aarb are term sosiale ras voorgestel. D it is geen wetenskaplike onding nie. Dit is slegs deel van die w erklikheid in Suid- Afrika. sonder om hierdie fondament van on- reg te erken vir wat dit is nie. ’n Juri- diese, wetenskaplike en etiese ending kan nie hervorm word nie; dit moet van die wetboek verwyder word.’ Die fondam ent van onreg verwys sekerlik na die W et op Bevoikingsregistrasie, 1950, (W et no 30 van 1950, bl 8). Die feit dat die huidige grondwet ook op hierdie wet gebou is en dus vermoe- delik deel van die ongeregtigde bo- bou is, kon die skrywer, as vakman, moeiiik uit die cog gebly het. sonder om hierdie fondament van on- reg te erken vir wat dit is nie. ’n Juri- diese, wetenskaplike en etiese ending kan nie hervorm word nie; dit moet van die wetboek verwyder word.’ Die fondam ent van onreg verwys sekerlik na die W et op Bevoikingsregistrasie, 1950, (W et no 30 van 1950, bl 8). Die feit dat die huidige grondwet ook op hierdie wet gebou is en dus vermoe- delik deel van die ongeregtigde bo- bou is, kon die skrywer, as vakman, moeiiik uit die cog gebly het. Resensent; Prof RD Coertze So eenvoudig is die saak darem nie. Die vermeng­ ing van H o tten to tte, Boesm ans en slawe (hoofsaaklik uit A frika) vorm die belangrikste kom ponent van die K leurlingbevolking van W es-Kaap- land. D ie K oukasoiede of blanke komponent is vergelykenderwyse van veel geringer omvang. ’n M eer ewe- wigtige formulering van die feite is in die uiteensetting van prof PJ Coertze (1982) te vinde. Dit is duidelik dat dr Jansen van Rensburg die kompleksiteit en dina- m iek van die sam estelling van die Kleurlingbevolking in W es-Kaapland miskyk. D aar is ook geen w aarborg dat die bevindinge oor die ontstaan en sam estelling van die W es-K aapse K leu rlin g e vir K leu rlin g e in die n oordelik e g eb ied e geldig is nie. N avorsing w at in dié areas onder- neem is, dui byvoorbeeld daarop dat E ngelstaliges, en veral die B ritse tro e p e g ed u ren d e en n e t na die Engelse Oorlog, ’n beduidende by- drae tot die ontstaan van Kleurlinge gelew er het (vgl bv Kies 1972: 65). Miskien sou die skrywer se eie navor­ sing ’n aanduiding van die werklik- heid in die omgewing van Potchef- stroom kon gee. Dit gaan by afbakening egter nie net om die herkom s van die Kleur- linge nie, maar ook om veranderinge in hulle erflik-bepaalde groepvorming in die huidige tyd. R eeds in 1964 skryf prof JP Bruwer (destyds hoof van die D epartem ent V olkekunde aan die U n iv ersiteit van S tellen ­ bosch) ‘Die proses van verm enging gaan nog steeds voort en het ’n nuwe betekenis gekry vir die samestelling van die Kleurlinge met die geweldige invloei van die Bantoe in die tradi- sionele tuisgebied van die Kleruling- bevolking in W es-Kaapland. ... die B antoe-K leurling kontak in Wes- K aapland [kan] die begin wees van die verdwyning van ’n groep mense wat biologies en kultureel oorhel na die b lanke bevolking om plek te maak vir ’n nuwe groep wat al m eer sal o o rh el na die B antoe in ras- biologiese sin’ (Bruwer 1964: 105). Dit is baie duidelik dat ’n juri- diese formulering van groepsverband in Suid-A frika sowel oorerflike as kulturele kenm erke in ag sal moet neem. Resensent; Prof RD Coertze Die studiestuk bevat geen nuwe gegewens of diepsinnige bevinding nie. ’n Mens kry die gevoel dat dit by die pubiikasie nie gegaan het om die inhoud nie maar we! om die tydsoom- blik waarop ’n ou en bekende stand- punt nog eens gepubliseer kon word. W anneer die juridiese en etiese komponente van die ‘onding’ van ‘ras- seklassifikasie’ vir ’n oom blik daar gelaat word, wonder ’n mens waarom die wetenskaplike komponent van die argument so eensydig aangebied is. Die Kleurlinge of Bruinmense is so ’n groep binne die RSA-verband en het ’n bewussyn van eie identiteit gehad reeds lank voor die wetgewing van 1950. As groep is hulle nie deur enige wet tot bestaan verklaar nie. W anneer die skrywer beweer dat daar ’n w isselende oordeel bestaan oor die geregverdigheid om rassetipes (d i o orerflik-bepaalde biologiese mensetipes) aan te dui, is hy op vaste grond. W at egter verswyg word, is dat die iede van ’n oorerflik-bepaalde biologiese groep niks m eer met me- kaar in gemeen het as hulle fenoti- piese en/of genotipiese ooreenkoms nie. Die persoon wat hulle saamgroe- peer is die navorser self, onderling hoef die Iede van een ‘ras’ self geen .samehorigheid te openbaar nie. Die herkoms van die Kleurlinge word deur die skrywer *wetenskaplik’ slegs aan die hand van die uiteenset- ting van die pubiikasie van prof HF Heese (1984) van die Universiteit van W es-Kaapland {Groep sonder grense: die rol en status van die gemengde bevolking aan die Kaap, 1652-1795) verduidelik. Die onverm ydelike in- HTS 46/1A 2 (1990) 231 druk word so gewek dat die Kleur- lingbevolking sy beslag gekry het uit verm enging tussen blankes en slawe aan die Kaap en as bevolkingsgroep gestabiliseer is vóór die koms van die Britte na Suid-Afrika. So eenvoudig is die saak darem nie. Die vermeng­ ing van H o tten to tte, Boesm ans en slawe (hoofsaaklik uit A frika) vorm die belangrikste kom ponent van die K leurlingbevolking van W es-Kaap- land. D ie K oukasoiede of blanke komponent is vergelykenderwyse van veel geringer omvang. ’n M eer ewe- wigtige formulering van die feite is in die uiteensetting van prof PJ Coertze (1982) te vinde. druk word so gewek dat die Kleur- lingbevolking sy beslag gekry het uit verm enging tussen blankes en slawe aan die Kaap en as bevolkingsgroep gestabiliseer is vóór die koms van die Britte na Suid-Afrika. Van der W alt, B 1984 - Ideologiese stryd in Suider-Afrika! Vlug vir die afgode! dige wat ook die Biologiese Volke- kunde ken, w eet dat oorspronklike rassetipes wat vermeng vanaf die F2- generasie weer na vore tree. Dit is ’n w elbekende feit dat sulke donkerge- kleurdes uit ‘blanke ouers’ dan met- tertyd na die K leurlinggem eenskap uitgeskuif is en nie deel van ’n groei- ende ‘blanke’ gem eenskap gebly het nie. Of dit eties regverdigbaar is, kan beredeneer word. Die feit is dat die skrywer self so ’n gebeurtenis, waar ’n donkervellige kind na ’n skool vir nie- blankes verwys is (bl 12) en wel op versoek van ’n ouergem eenskap as een van die kritiseerbare beslissings wat voor ’n appêlondersoek na klassi- fikasie gedien het, aandui. Resensent; Prof RD Coertze As die form ulering m et die opstel van die W et op Bevolkings- registrasie, 1950, ’n ‘juridiese onding’ was, m oet ’n m ens m aar hoop dat ‘groepsafbakening’ in 1990 ’n suiwer- der resultaat sal oplewer. Die weten- skaplike elem ente wat in ag geneem sal m oet w ord, het oor al die jare dieselfde gebly. D ie skryw er en sy bro n , p ro f Heese, aanvaar albei dat al die nasate van verm enging tu ssen slaw e en blankes aan die Kaap in die geledere van blankes oor alle geslagte opge- neem is (vgl bl 7). Enige volkekun- 232 HTS 46/1A 2 (1990) Van der W alt, B 1984 - Ideologiese stryd in Suider-Afrika! Vlug vir die afgode! Potchefstroom : Instituut vir Refor- matoriese Studies, Versamelwerke nr 22. 159 bladsye. Prys onbekend. Van der W alt, B 1984 - Ideologiese stryd in Suider-Afrika! Vlug vir die afgode! Resensent: Dr PJ de Beer O m m aar één v o o rb eeld te noem : E laine B otha skryf; ‘O m dat ideologieë hierdie "natuurlike" nei- ging het om aanhangers daarvan te verslaaf, m oet dit as demonies geti- peer word’ (bl 26). Van der Walt vat soos volg saam: ‘Ideologieë het meest- al ’n demoniese karakter’ (bl 5). Baie lesers sal nie m et alles in hierdie boek volm ondig saam stem nie. Waarskynlik het die skrywers dit ook SÓ bedoel. D aarom roep die ge­ sprek ook tot selfkritiek en om hand in eie boesem te steek is nie altyd ewe maklik nie. Om vreemde gevaar­ like ideologieë te kritiseer is dikwels makliker as om die op die oog af on- skuldige troetelideologieë te ontleed. g g D ie skrywers het, w aarskynlik vanweë die opdrag wat aan die begin genoem is, terwyl hulle nie daarvan teruggedeins het om te kritiseer en te ontleed nie, tog ’n eensydigheid ge- openbaar. Om ’n karikatuur te skep van ie ts, v o o rd a t d it vlym skerp gekritiseer word, is natuurlik verdag. ’n G oeie voorbeeld hiervan is die b esp re k in g van die so g en aam d e volksideologie, C hristelik-nasionaai (bl 56, 57). O f die sogenaam de ‘A frikanerlesing’ w erklik d aaraan skuldig is dat dit alle beweegruim te vir die Christelike deur die voorkeure van die volkse ingeperk het, moes liewer duideliker bewys word - of is dit maar nog ’n hedendaagse cliché? Dit is net so onaanvegbaar soos die volgende uitspraak van die regsfilo- soof van Potchefstroom op bladsy 58: ‘Sommige Wit rassiste beweer dees- dae selfs dat iets soos ’n Blanke volk in Suid-Afrika bestaan’. D aar is dan wel seker meer ‘Wit rassiste’ in Suid- A frika as wat ’n mens redelikerwys sou kon verwag. D ie skryw ers van die sestien hoofstukke het hulle dit ten doel gestel om in eenvoudige, toeganklike taal en skryfwyse aan die gesprek oor ideologieë deel te neem. Daarin het hulle werklik geslaag! Dit is ’n entoe- siastiese, lewendige gesprek wat daar­ in slaag om op bevatlike wyse die selfbedrog en misleiding van ideolo- gieë te ontm asker asook die ellende wat dit voortbring. Die skrywers het doelbewus die aksent op die donker, gevaarlike kant van ideologieë laat val - vandaar die subtitel: Vlug vir die afgode! Resensent: Dr PJ de Beer Op ’n IRS-konferensie in 1983, waar- aan verteen w o o rd ig ers vanuit die Swart-, Bruin-, Indier- en Blankege- meenskappe van Suid-Afrika deelge- neem het, is onder andere besluit om die ‘gevaarlikste ideologieë in Suider- Afrika te bestudeer, kritiseer, evalu- eer en ontm asker’ (bl 4). H ierdie bundel is dan die eerste stap om die voornem e uit te voer. G enoem de konferensie het verder ook besluit w atter ideologieë in Suid-Afrika die belangrikste en gevaarlikste is, naam- lik ‘rassisme (Swart en W it), inslui- tende apartheid, kapitalism e, kom- munisme en sekularisme’ (bl 4). Die blote herroeping van wetge- wing gaan aan die werking van hier- die meganism e van sosiale ostrase- ring in d ie S u id -A frik a van die onmiddellike toekoms niks verander nie. Dit is duidelik dat die skrywer so ’n handeling van verw erping as on- eties beskou. Sy stryd is dus eintlik teen ’n openbare oordeel in die ge­ m eenskap en nie teen ’n besondere stuk wetgewing nie. D aar lê vir hom en diegene wat sy oortuiging deel, ’n lang kru isto g teen die o p en b are mening voor. Die skrywer van die eerste hoof- stuk van die bundel is Bennie van der W alt wat dit noem: ‘In ’n koeeldop - ’n heildronk’. Benewens die agter- grond tot die ontstaan van die boek, die werkwyse wat gevolg is om die verskillende bydraes te bespreek en te bundel, skryf hy ook ’n opsomming van al die hoofstukke wat as ‘aptyt- w ekker’ m oet dien. D it is ’n baie geslaagde aanbiedingswyse wat inder- daad daarin slaag om die sestien ver­ skillende bydraes, in ’n eenheid saam te voeg. Of Van der Walt egter daar- ’n M ens w onder dus met reg of die w etenskaplike basis vir die ver- oordeling van ’n juridiese en etiese stellingnam e deeglik en korrek in hierdie geskrif (studiestuk?) gelê is. HTS 46/1A 2 (1990) 233 in geslaag het om elke skrywer se presiese bedoeling in sy opsomming w eer te gee, sal die leser m aar self m oet beoordeel. Persoonlik twyfel ek. Resensent: Dr PJ de Beer V erder is die gesprek aktu- eel en dit is w aarskynlik die groot winspunt van die bundel. Die leser kan voortdurend saamstem, twyfel of radikaal verskil - m aar nooit onbe- trokke lees nie. Die werk dwing die leser om voortdurend rekenskap te gee waar hy self staan, wat hy glo en in w atter kam p hy in hierdie stryd staan. M et tem as soos ‘Ideologiee - ons m oderne dem one’, ‘Ons troetel- ideologiee’ en "n Kerk sonder goue kalw ers’ ensovoorts, beloof dit om ook ’n “warm’ gesprek te wees. H ierdie boekie bevat ongetwy- feld w aardevolle m ateriaal en be- hoort deur veral studente en predi- 234 HTS 46/1A 2 (1990) kante gelees te word. Van die stand- punte wat hierin gestel word, m eet beslis kennis geneem word. dende studie van die godsdiensweten- skap m oet maak. Ook dié voorstel lyk sinvol, om dat dit die student op wetenskaplike vlak laat kennis maak met die verskynsel van godsdiens as sodanig en met belangrike term e en begrippe. De Wet, DR 1989 - Biblical studies teaching: A new perspective Pretoria: A cadem ica. 122 bladsye. Prys onbekend. De Wet, DR 1989 - Biblical studies teaching: A new perspective O or die vraag of ’n dosent in Bybelkunde aan ’n tersiêre inrigting ’n volledige teologiese opieiding tot op B-graad vlak behoort te hê, sal daar seker heelw at m eningsverskil w ees. A an die U n iv e rsite it van Pretoria en vermoedelik ook op som- mige ander plekke, sal niem and as dosent in Bybelkunde aangestel word as hy nie minstens ’n BA- en ’n BD- graad of gelykwaardige kwalifikasie verwerf het nie. In die praktyk word in werklikheid hoer vereistes gestel, en dit hou seker net voordele vir die vak en vir die studente in. Pretoria: A cadem ica. 122 bladsye. Prys onbekend. Resensent: Prof JJ Engelbrecht Resensent: Prof JJ Engelbrecht Volgens die ‘Woord vooraf deur prof H Askes van Vista Universiteit, poog hierdie boek om ’n nuwe grondslag te lê vir die onderrig van Bybelkunde. U it die boek self blyk dat dit hier enersyds gaan om Bybelkunde in on- derskeid van Bybelonderrig of gods- diensonderrig, en andersyds om die vakdidaktiek vir die opieiding en ontwikkeling van die leermeesters in Bybelkunde aan kolleges en universi- teite. ’n Dosent aan ’n onderwyskollege lei natuurlik hoegenaam d nie aspi­ rant predikante op nie, m aar aspirant onderwysers, wat in baie opsigte ’n ander soort opieiding nodig het. Vir my lyk dit egter noodsaaklik dat ook SÓ ’n dosent m instens ’n elem entêre kennis van H ebreeus en G rieks sal hê, om nie eers te praat van nagraad- se kwalifikasies in Ou- en Nuwe-Tes­ tamentiese wetenskap nie. Die outeur wil genoem de lesers help om die nodige balans te vind tus- sen die vakspesialis op die terrein van Bybelkunde en die spesialis op die terrein van die didaktiek en die vak­ didaktiek. Syns insiens behoort die Bybelkunde-onderwyser akadem ies onderlê te wees in die teologiese dis- siplines. Hoewel hy dit nie sê nie, is die veronderstellin g seker dat dit gaan om Ou- en Nuwe-Testamentiese wetenskap. D aarm ee het ons geen fout te vind nie. Hy pleit wel deeglik daarvoor dat die student ook ’n inlei- De W et pleit ook daarvoor dat die d o se n t d e u r a k a d e m ie se en professionele vakonderrig toegerus sal word om sy vakkennis sinvol oor te dra. Sy opieiding in die vakdi­ daktiek moet hom help om die brug te slaan tussen die te o rie en die im S 46/1 á 2 (1990) 235 Testam ent reflects the fulfillment of these expectations in Jesus Christ’ (bl 18). praktyk. Die outeur verskaf dan ook ’n breë raamwerk vir ’n voorgestelde kursus in vak didaktiek vir Bybel- kunde. Dat daar in die Ou Testam ent ’n verwagting is van ’n gesalfde wat deur G od gestuur sou w ord, is w aar. ’n Mens sou egter te ver gaan as jy sou dink dat die Ou Testam ent net Chris- tusverwagting of profesie aangaande die koms van Jesus Christus is, terwyl die Nuwe Testam ent dan handel oor die vervulling daarvan. INLEIDING nie bedoel om ’n handboek vir die ge- skiedenis van ’n bepaalde tydvak te wees nie. Verder: Die waar- of vals- heid van die boodskap of prediking van die Bybel kan nie langs weten- skaplike weg geverifieer of gevalsi- fiseer word nie. D aaroor word ’n geloofsbeslissing gevel. Selbstfindung-Gottfindimg is ’n publi- k asie in die L u th erisch e Verant- wortung heute-Tceks, en die resultaat van ’n voordrag wat die skrywer gedu- rende 1984 in Marburg gelewer het. INHOUD In die eerste deel van die boekie poog Schlichting om enersyds die vraag na die mens se identiteit uit ’n Christelike perspektief te beantwoord en andersyds om vir die Christen lei- ding te gee in sy soeke na ’n eie iden­ titeit. Die tweede deel handel meer spesifiek oor die selfbeeld van die gelowige en hoe hierdie beeld in die praktiese lewe tot uitdrukking kom. Tog is De W et nie blind vir die gevaar van die ons insiens onhoud- bare opvatting dat die Bybel in alle opsigte, dus ook taalkundig, histories, plantkundig ensovoorts, onfeilbaar is nie. O nder andere gedagtig daaraan dat v o o ro n d erstellin g lo se w eten- skapsbeoefening nie menslik moont- lik is nie, is dit baie te verwelkom dat hoewel die skrywer 'n starre dogma- tiese benadering tereg afwys, hy dit sterk b ek lem to o n d at die Bybel- kunde-onderwyser ’n oortuigde Chris- tengelowige behoort te wees. Die skrywer begin deur die kon- tras tussen die mens se soeke na eie identiteit en God se aanspraak op sy lewe uit te lig soos versinnebeeld is in N atan se woorde aan Dawid na die dood van U ria. Hy vind ’n aankno- pingspunt in een van die stellings van Friedrich N ietzche: Jeder trág eine produktive Einzigkeit in sich ’ en die daaropvolgende opdrag: Sei du selbst! (bl 8). K ortom , die boek lees lekker, bevat heelwat bruikbare illustrasies en wenke vir Bybelkunde-onderwy- sers en is sekerlik die m oeite werd om van kennis te neem op die terrein van die Bybelkundevakdidaktiek. D ie oplossing vir die m ens se strewe om homself te vind, moet eg- ter in die Bybel gesoek word waar ons onder andere lees dat God die mens ‘in die lewe geroep het’, en dat hy die mens spesifiek as individu aanspreek. Verder word verneem van die identi­ teit van G od en nie van dié van die mens nie. W aar die identiteit van die m ens wel ter sprake kom, is dit ’n ‘geleende’ identiteit; ’n identiteit wat Schlichting, W 1989 - Selbstfindung - Gottfindung N euhausen: H anssler V erlag. 48 bladsye. Prys onbekend. Resensent: D r JD Gericke HTS 46/1A 2(1990) Resensent: Prof JJ Engelbrecht So eenvoudig is dit nie, maar ons laat dit daar. Om die gevaar van stagnasie teen te werk, word inligting verskaf oor vakverenigings en vaktydskrifte wat die onderwyser kan help om verder te ontwikkel. Heelwat aandag word gegee aan onderrigstrategieë en onderrigmedia. D ie opstel van en werk volgens on- derrig- en leerdoelw itte word baie kortliks verduidelik en sterk aanbe- veel. Sonder beplanning kan die on- derrig nie slaag nie: Wie nalaat om te beplan, beplan om te misluk, word tereg vir die leser gesê. In ’n voorbeeldles trap die skry- wer in ’n ander slagyster wanneer hy uitdruklik as sy hipotese stel dat die Bybelse verslag oor Jesus se profesie aangaande die verw oesting van die tempel in Jerusalem, deur die geskie- denis bevestig word. Sy konklusie is dat die opgrawings by Masada en an­ der resultate van historiese navorsing die teks van die Bybel bevestig. Dit gaan hier vir hom onder andere om ‘... the enhancem ent of the pupil’s faith in the Bible as the living Word of God for all people and all genera­ tions’ (bl 56). In die vierde hoofstuk, getiteld ‘S itu atio n al analysis: a practical guide’, stel De W et dat in ons multi- kulturele komplekse samelewing baie probleme en misverstande vermy sou kon word as die onderwyser in Bybel- kunde hom self op die hoogte sou bring van die geestelike agtergrond van sy leerlinge en hul gesinne. ’n Situasie-analise verskaf syns insiens hierdie tipe w aardevolle inligting. W enke word gegee oor hoe om so ’n situasie-analise aan te pak, terwyl tegelykertyd baie belangrike inligting oor die onderrigsituasie by die ver- skillende bevolkingsgroepe in die RSA verskaf word. N atuurlik word baie historiese uitsprake in die Bybel deur historiese navorsing en met name deur argeolo- giese opgrawings bevestig. ’n Mens sal egter bedroë daarvan afkom as jy dit as bewysgrond wil aanvoer vir jou oortuiging d at die Bybel histories betroubaar en die lew ende W oord van God is: Historiese navorsing het ook aangetoon dat nie alle ‘historiese’ verwysings en uitsprake in die Bybel korrek is nie. Die Bybel is immers ’n Ou probleem in verband met S krifbeskouing en S krifhantering w ord aan g ero er w anneer D e W et skryf: ‘The Old Testament depicts the coming of Jesus Christ, while the New 236 HTS 46/1A 2 (1990) uit God ontstaan. uit God ontstaan. D ie mens se problem atiek met hom self is hoofsaaklik daaraan te wyte dat hy beide subjek en objek is en dat hy slaaf van sy eie bewussyn is. H ierbenewens is iiy ook ’n wese wat met teenstrydighede te kampe het. In die stryd tussen homself en die ‘hoër self, gemeet aan die norme wat hy vir homself aanlê, dreig die mens om in vertwyfeling te verval want hy kan nie sy eie verlosser wees nie. In Romeine 7 beskryf Paulus die tweestryd wat daar in die mens heers en wel dit wat hy in werklikehid doen en dit wat hy behoort te doen. Hy probeer hierdie teenstrydighede op verskillende ma- niere ontkom deur byvoorbeeld kant te kies teen sy gew ete of deur die ontkenning van sy menslike drange. H ierdeur word die mens se aandeel aan sy eie toestand a s ’t ware van hom self na an d er verplaas of die teenstryd ighede w ord uit die weg geruim deur dit eenvoudig te ontken. G od se wet laat die mens egter nie los nie, selfs wanneer hy probeer om sy gewete die stilswye op te lê: Gott erlaubt kein Ausweichen (bl 23). So bly die teenstrydighede voortbestaan. Aangesien die gelowige homself as ’n unieke skepsel van God beskou, is hy tevrede hoe God hom geskape het. Op grond hiervan kan hy homelf wees en word hy terselfdertyd van enige m eerderw aardigheidsgevoel teenoor ander, wat ook ew eneens deur God geskape is, bew aar. Die mens durf nooit in die sonde te bly lê nie, want God eis van hom onvoor- w aardelike gehoorsaam heid. God het die mens wel as ’n unieke wese geskape, maar Hy is nie verantwoor- delik vir sy (verkeerde) handelinge nie. Christus se veriossing is dus geen vrypas vir die mens om te sondig nie. Hy roep eerder die mens op om sy lewe in dankbaarheid te lei. Die oplossing vir die teenstydig- hede lê in Jesus Christus. In Horn vind die Christen sy identiteit omdat Hy die sondelas van die m ens op Horn geneem het. Die mens kan dus slegs deur die evangelie van genade verlos word en so as bevryde leef. Schlichting, W 1989 - Selbstfindung - Gottfindung N euhausen: H anssler V erlag. 48 bladsye. Prys onbekend. N euhausen: H anssler V erlag. 48 bladsye. Prys onbekend. Resensent: D r JD Gericke HTS 46/1A 2(1990) 237 m aar die wete dat Christus die mens gevind het. Op die vraag wie die m ens is, is die antw oord dat hy ’n wese is wat aan God behoort. Hy is deel van die liggaam van Christus. Die mens se identiteit is dus verweef met sy lidmaatskap van die gemeente van Jesus Christus op aarde. In hier­ die nuwe identiteit vind die mens uit wie en wat hy werklik is. Die voor- w aarde is egter dat hy hom self met voile oorgawe aan die evangelie van Jesus Christus moet wy, want op hier­ die wyse kan hy die ou mens ontgroei. Reseasent: Dr Kobus Labuschagne Reseasent: Dr Kobus Labuschagne V an Wyk, JA 1988 - ’n Christelike etiek van die arbeid V an Wyk, JA 1988 - ’n Christelike etiek van die arbeid Pretoria: NG Kerkboekhandel. 180 bladsye. Prys R29.50 SLOTOPMERKINGS In die lig van die verwarring wat daar dikwels in die gemoed van die gelo­ wige heers oor die vraag wie hy is, wat die sin en betekenis van sy be- staan is en w at sy verhouding m et God is, is Selbstfindung - Gottfindung In die liefde van Jesus Christus is die mens geborge. Dit gaan nie so- seer of die mens Hom gevind het nie, NTS 46/1A 2 (1990) 238 ’n nuttige boekie. In baie opsigte bied dit vir die gelow ige ’n beter perspektief op sy Christenskap. ‘his m aster’s voice’ was nie. Dit alles ten spyte van goed versorgde boeke, m et instansies van groot nam e en kapitaal agter hulle. D it is in m aklik leesbare taal geskryf en as sodanig is dit selfs vir die leek toeganklik. ’n Mens wonder egter of die skrywer se verwysings en bantering van sekere uitsprake van N ietzsche nie miskien die teenoor- gestelde uitwerking op die leser kan hê as wat sy bedoeiing is nie. In die iig hiervan moet die uiterste mate van versigtigheid aan die dag gelê word by die lees daarvan. Dit is nogtans ’n boekie wat die teoloog en die gewone lidmaat baie interessant sal vind. Wat beïndmk, is die volgende: Wat beïndmk, is die volgende: * Hier skrywe ’n nederige Christen- gelowige w at vanuit die agter- grond van wye belesenheid met groot insig grondig kan teologie- seer oor ’n baie belangrike en aktuele saak - die etiek van die arbeid. * D aar word deurgaans gestrew e na deeglike en objektiewe weten- skaplikheid. * Hoewel by noodwendig aandag m oet gee aan die invloede van die ideologieë op die terrein van die arbeid, en veral aandag gee aan M arxism e-K om m unism e, D e m o k ra tie se S o sialism e en Liberalisme-Kapitalism e, het hy tog nie die C h riste lik e etiek u itg eiew er aan kn eg sk ap ten opsigte van enige van die ideo- logiee nie. Dit is verbasend, want dit word gewoonlik in mindere of meerdere mate gedoen! * Hoewel by noodwendig aandag m oet gee aan die invloede van die ideologieë op die terrein van die arbeid, en veral aandag gee aan M arxism e-K om m unism e, D e m o k ra tie se S o sialism e en Liberalisme-Kapitalism e, het hy tog nie die C h riste lik e etiek u itg eiew er aan kn eg sk ap ten opsigte van enige van die ideo- logiee nie. Dit is verbasend, want dit word gewoonlik in mindere of meerdere mate gedoen! heerskappy (bl 74). Die uitgangspunt van die Christe- like etiek van die arbeid is vryheid (bl 36). Menslike arbeid word gekoppel aan die mens wat as God se verteen- w oordiger geskep is (d w s na die beeld van God geskep is), en in hier- die verband die opdrag tot arbeid van God ontvang het (bl 44). Mensewerk is altyd die werk van God se navol- gers, w at arb eid verrig binne die raam werk van G od se plan m et die wêreld, binne die raamwerk ook van God se werk (bl 62). W anneer arbeid vervolgens uitdrukking is van die mens se vryheid (bl 72), dan gee ar­ beid aan die mens die geleentheid om tot uitdrukking van homself te kom - soos G od hom geskep het. A rbeid vorm die mens. Selfverwesenliking is dus ook deel van die doel van arbeid - afgesien van heers oor en bewerk en bewaring van G od se skepping (Gen 1 tot 3; vgl bl 72, 73). Die mens as onvoltooide wese verwesenlik hom ­ self via sy arbeid (bl 103), m aar alles beweeg alleen binne die moontlikhe- de wat God self daargestel het. ’n Besliste groot bydrae van die boek is om menslike arbeid te verklaar bin- ne die perspektief van God se arbeid. In aansluiting by Karl Barth, leer die skryw er dat ons arbeid in die algemeen (as arbeid op die ‘omtrek’) altyd ruimte moet maak vir en in ver- band moet staan met daardie sentrale arbeid (in die ‘sentrum ’) wat te doen het met diensbaarheid aan die evan- gelie van Jesus Christus en die ere- diens van die kerk en die groot doel van God se werk van skepping, voor- sienigheid, versoening en bevryding (vgl bl 142, 144). D ie sabbatsgebod w erk bevry- dend ten opsigte van arbeid wat die mens van homself vervreem en sy vry- heid tot selfverwesenliking ontneem. Die sabbatsgebod verteenwoordig be­ vryding en vernuwing: God heers oor die m ens se arbeid, en G od eis tyd waarin die mens sal leer dat al sy heil van God atleen kom (bl 66). In die erediens w ord die m ens se arbeid begrens, kom hy tot rus om sy arbeid in die lig van die evangelie van Jesus Christus te evalueer en opnuut die doel van sy arbeid in Christus vas te stel. INLEIDEND Van die talle boeke en geskrifte wat handel oor die samelewing, en waar- oor ek die afgelope aantal jare resen- sies geskrywe het, is hierdie boek die eerste uil Suid-Afrikaanse hodem wat ek met nagenoeg algemene instemming kan aanbeveel as beslis die m oeite werd! W aaroor ons baie jam m er is, is om te verneem dat JA van Wyk oorlede is voor die eerste uitgawe van hierdie boek verskyn het. Hierdie soort teo­ loog is op die terrein van die sam e­ lewing ongelukkig skaars, terwyl daar juis op hierdie terrein baie van sy soort nodig is. Dit is totaal anders as die ander wat alm al min of m eer ideologies- bepaald, propagandisties, bevooroor- deeid, te subjektief, nie veel meer as UTS 46/! A 2 (1990) UTS 46/! A 2 (1990) 239 heerskappy (bl 74). Tog is hierdie probleem van die tegnokrasie eerd er ’n sosiale probleem : ’n pro­ bleem van seggenskap oor die produk- Sodra die sw aartepunt van die mens se arbeid wegbeweeg van diensge- rigtheid na selfgerigtheid, voig daar boosheid en selfsug (bl 74). Boosheid en selfsug lei na ’n arbeidsopset wat uitdrukking gee aan ’n vervreem de mens, en dis ’n mens wat van sy mens- waardigheid beroof word (bl 105). geregtigheid wat in strukture verlore gaan wanneer een groep mense oor- m atig afhanklik w ord van ’n ander groep, veral ook w anneer d aar in magteloosheid gestaan word teenoor oormatige selfgenoegsaamheid (bl 76). Die groeiende gaping tussen ryk en arm is ’n ernstige gevaarteken (bl 124). D ie arbeidsgem eenskap is im m ers daar vir al sy lede, en nie net vir die rykes en hulle in beheer van produk- sie nie; die massa en die swakstes is ook van belang (bl 124). Hy wys ook op die gevare van m onopoliee (bl 125), en spreek hom gunstig uit ten opsigte van vakbonde, m aar dan in term e van verantw oordelikheid (bl 131 en 139). Hoewel die skrywer nie altyd duidelik onderskei tussen die ideologiee (en dis ’n punt van kri- tiek), veral tussen Marxisme-Kommu- nisme en D em okratiese Sosialisme, kritiseer hy ook die opoffering van die vrye individu en selfs die vak­ b onde o n d e r die k o m m u n istiese bewind in Pole (in die onmiddellike verlede) (bl 132). Hy spreek hom v e rd e r u it te e n b y v o o rb eeld die onderw erping van die mens aan die tegnologiese apparaat van ons tyd, in plaas daarvan dat die tegnologie die mens help om die natu u r b eter te benut. D ie m asjien dreig om die mens se baas te word (bl 98). Tog is hierdie probleem van die tegnokrasie eerd er ’n sosiale probleem : ’n pro­ bleem van seggenskap oor die produk- sie-apparaat (bl 99). Hy stel dat in die onderskatting van die arbeidsgemeenskap (en al die Die Chrislelike etiek van die ar­ beid stel ten doel om geregtigheid in sy voile omvang te laat geskied, en dit wil selfsug vermy en inperk, sodat bereid- heid tot diens in almal se belang op die arbeidsgebied gehandhaaf sal word (vgl o a bl 151). heerskappy (bl 74). Die regte doelstel- lings en strukture van die samelewing kan arbeid bevry van onderdrukking en vervreem ding, en lei tot daardie niveau van vrylieid waarin die mense hulle volledig kan laat opgaan in hulle arbeid in diens voor G od en God se werk (vgl bl 151). heerskappy (bl 74). Die Sabbat bied ook liggaamlike rus en versterking wat nodig is vir die taak wat wag (vgl bl 145-147). Die sabbatsgebod se bevryding is gerig op Christus se toekomstige Ryk (bl 70). D aaglikse arbeid, van w atter aard ook al, moet altyd diensbaar wees aan God se werk van die Koninkryk (bl 46 en 70), en staan in diens van God se Die groot doelstelling m et mens­ like arbeid, sê die skrywer, is ‘vrede en geregtigheid’ wat belangriker is as produksie alleen (bl 75). Eties beoor- deel, kan geregtigheid op die arbeids- terrein alleen in die geloof in Jesus C hristus gehandhaaf word (bl 76), want na die sondeval het die mens verval ten opsigte van geregtigheid. So word menslike arbeid eties beoor- deel tussen die twee pole van diens- gerigtheid en selfgerigtheid (bl 62). HTS 46/1A 2 (1990) 240 geregtigheid wat in strukture verlore gaan wanneer een groep mense oor- m atig afhanklik w ord van ’n ander groep, veral ook w anneer d aar in magteloosheid gestaan word teenoor oormatige selfgenoegsaamheid (bl 76). Die groeiende gaping tussen ryk en arm is ’n ernstige gevaarteken (bl 124). D ie arbeidsgem eenskap is im m ers daar vir al sy lede, en nie net vir die rykes en hulle in beheer van produk- sie nie; die massa en die swakstes is ook van belang (bl 124). Hy wys ook op die gevare van m onopoliee (bl 125), en spreek hom gunstig uit ten opsigte van vakbonde, m aar dan in term e van verantw oordelikheid (bl 131 en 139). Hoewel die skrywer nie altyd duidelik onderskei tussen die ideologiee (en dis ’n punt van kri- tiek), veral tussen Marxisme-Kommu- nisme en D em okratiese Sosialisme, kritiseer hy ook die opoffering van die vrye individu en selfs die vak­ b onde o n d e r die k o m m u n istiese bewind in Pole (in die onmiddellike verlede) (bl 132). Hy spreek hom v e rd e r u it te e n b y v o o rb eeld die onderw erping van die mens aan die tegnologiese apparaat van ons tyd, in plaas daarvan dat die tegnologie die mens help om die natu u r b eter te benut. D ie m asjien dreig om die mens se baas te word (bl 98). SLOTSOM Die boek slaag baie goed daarin om die doel te bereik wat op bladsy 4 genoem word: om goeie agtergrond- formulering te bied vir geldige Chris- telike etiese beslissings wat elke dag gem aak m oet word. (Sy bantering van ‘beginsels’ en ‘toepassings’ in die Christelike etiek word goed gedoen, bl 2 w .) W anneer die natuur vir die mens, deur arbeid, bruikbaar gemaak word, moet dit op so ’n wyse geskied dat die natuur se eie balans nie versteur word nie (bl 89). Die natuur se eie voort- gang m oet nie versteur word nie (bl 91). Daar moet bome en grondstow­ we vir die nageslag oorbly, en die natuur moet sy vrughaarheid en doel- matigheid kan behou (bl 91), en daar moet steeds onthou word dat God in die laaste instansie die Alleeneienaar is (bl 92). Die boek word aanbeveel vir leo- loë en alle ander belangstellendes wat ’n grondige verwysingsraaniwerk wil opbou in sake rakende die same- lewing en die Christelike etiek. Daar hoef nie met elke praktiese voorstel vir oplossings saam gestem te word nie. Daaroor kan beslis verskil word. A R B E ID L O S G E M A A K VAN DIENS AAN GOD W anneer arbeid losgemaak word van diens aan G od, word nie alleen die geestelike dimensie verloor nie, m aar ook die menslike dimensie. Dan volg d ie m aterialism e en w ord arbeid onmenslik (bl 108). Daarom waarsku die skrywer teen venverping van diens- gerigtheid aan alle mense en voor God - want dit lei tot groot hebsug en die euwels van eiebelang (bl 129). So kan hy dan waarsku teen die gevare van die Kapitalistiese multinasionale korporasies, terwyl hy positief staan teenoor die klein sake-ondernemings (bl 133). Hy waarsku teen vryheid en Hy stel dat in die onderskatting van die arbeidsgemeenskap (en al die HTS 46/1A 2 (1990) 241 241 het. Ten opsigte van die etiek van die arbeid m oet die kerk dringend hoor- baar word in konkrete arbeidsituasies (bl 149, 150). Lidmate het besondere to eru stin g oor die e tiek van die arbeid nodig. Vir die gesonde saam- bestaan van die verskillende belange- groepe, naamlik w erknem ers, werk- gewers en die staat, is dit nodig, sê die skrywer, dat die kerk as vierde deelnemer erken sal word en ’n aktie- we rol sal speel. In Suid-Afrika staan die kerk tradisioneel in die algemeen immers by Wit en Swart hoog aange- skrewe (bl 168, 169). faktore wat daarin ter sake is; kultu- reel, polities, ekonom ies en sosiaal) die kiem lê van groot spanninge en botsings (bl 119). D aar moet gestrewe word na die grootste m oontlike geregtigheid (bl 77). D ie sosialiserende funksie van arbeid is hier ter sake, in sover dit ander mense raak wat jy in jou arbeid verrig, en terwyl jy in jou arbeid ook ander mense nodig het (bl 117). G e­ regtigheid in praktyk behoort te lei tot ’n vernouing in die gaping tussen ryk en arm (bl 77). Wat nodig is, is ‘sosiale geregtigheid’ ten opsigte van arbeiders, ‘saaklike geregtigheid’ ten opsigte van ’n ondernem ing se pro- duktiw iteit en w insgew endheid, en geregtigheid ten opsigte van die gebruik van die natuur se grondstowwe (bl 78). AFRIKA D ie kerk het in die verlede so in alg em en e term e g ep raat oor die terrein van die arbeid dat sy woorde as nie baie ter sake nie verbygegaan UTS 46/! A 2 (1990) 242 A ntonides, H 1989 - A Christian p e rsp e c tiv e on w ork and lab o u r relations eenheid in Christelike etiese beslissings. Hierdie soeke na wêreld-eenheid sou selfs on d er die verdenking van ’n ideologiese standpunt geplaas kon word. Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studies, Studiestuk 254. 25 bladsye. Prys onbekend. Indien vervolgens g ev ra mag word waarheen die skrywer eintlik wil lei m et sy v ero n d ersteld e ‘id e n ti­ fiseerbare Christelike wêreldsiening’, dan is die antwoord duidelik, veral in sy ‘konklusies’ (bl 23 w ). Hy wil die siening tuisbring dat die welsynstaat- gedagte, wat wil dat die owerheid sal inmeng in die ekonomie en arbeids- verhoudinge, ter wille van geregtig- heid vir alm al, nie sal lei na die ‘b elo o fd e la n d ’ n ie, m aar na ’n ‘slawehuis’ en ondergang. Sy oplos- sing is dat ons die o w erh eid en politiek sal weer uit die ekonomie en die arbeidsterrein. Daarmee maak hy ’n keuse vir die tipiese filosofie van die L iberalism e-K apitalism e. Die p ro b leem lê e g te r d a a rin d at hy hierdie keuse maak op basis van die C hristelike etiek, terwyl die C hris­ telike etiek van die owerheid verwag om op alle sam elew ingsterreine (en nie net op ’n beperkte terrein nie) die orde te bew aar en die C hristelike geregtigheid te handhaaf! W anneer hy deurgaans stelling inneem teen die Sosialisme ten gunste van die Kapita- lisme, dan m oet onm iddellik opge- merk word dat die Christelike etiek nooit uitverkoop mag word tot diens- baarheid aan één enkele ideologic nie, m aar vry bokant alm al, alm al moet beoordeel ten opsigte van goed en kwaad. D aar bestaan ook nie ’n Resensent; Dr Kobus I^abuschagne D ie skryw er, dr H A n to n id es, is D irekteur van Navorsing en Onder- wys van die Christian Labour Asso­ ciation of Canada. Die boek poog om tot ’n Christe- iike perspektief te kom op die terrein van arbeid. Die skrywer is oortuig van ’n identifiseerbare C hristelike wêreldsiening’ (bl 1) wat gevind sal word onder Christene wêreldwyd, en juis dit probeer hy nou na vore bring. U iteeniopende C h ristelik e etiese standpunte word deur horn betreur as ’n gebrek aan eenheid en ’n swakheid. Tog kan hierdie siening beskrywe word as aanvegbaar, omdat uiteenio­ pende Christelike etiese perspektiewe ook kan dui op die dinamiese in die Christelike etiek - as ’n etiek wat nie stagneer in ewige gearriveerde mens­ like veronderstelde algemeengeldig- hede nie, maar die Bybelse beginsel elke keer opnuut in ’n norm of beslis- sing moet vasstel binne ’n bepaalde om.standigheid. Dit beteken dan dat die Christelike etiese norm en beslis- sing altyd vars en nuut is, en van situasie tot situasie beweeg. Wat nou gesê is, dien dan as ernstige kritiek teen die skrywer se soeke na wereld- HTS 46/1 2 (1990) 243 die vrye m ark, tot nadeel van ver- bruikers en arbeiders, word nie in berekening gebring nie. ideologic wat nét goed is, of een wat nét sleg is nie. H ierm ee word die sicrywer beslis beskuldig van gebrek aan ohjektiwiteit en van eensydigheid. D aarby sou sy eeniieidsdenlce seifs onder verdenking van imperialistiese denke geplaas kon word. Die suggesties wat hy m aak tot verbetering van die arbeidsituasie, het wel m eriete, m aar dit raak nie werklik diepgaande aan die wese van bestaande strukture nie. Hy noem ook dat arbeiders en arbeiderbew e- ging meesal teen genoemde verbete- ringe gekant is, as nie goed genoeg nie. Wat hy voorstel is: D aar is nie w erklik so ’n groot p robleem indien ’n keuse gem aak w ord op basis van die C iiristelike etiek op ’n verantw oordbare wyse in ’n bepaalde situasie nie. W at die probleem wel is, is w anneer jy jou keuse as die enigste keuse op ander wil afdwing, en dan nog op die basis van die C h ristelik e etiek. D it is o n aan v aarb aar, en daarby, totaal verkeerd. D IE INLEIDENDE DEEL In die inleidende vyf opstelle, beant- woord W Bakker allereers die vraag na wat presies kerkreg is. Belangrik is hier dat hy klem lê op die feit dat die kerkreg in die ekklesiologie wortel. D aardie argument word deur Plomp in sy artik el g e illu stre e r m et die standpunt van die Bekennende Kirche van die dertigerjare wat gestel het (bl 39): in der Kirche ist eine Scheidung der ausseren Ordnung vom Bekennt- nis nicht moglich.’ Daarm ee, so kan gestel word, is Sohm se herhaaldelik- aangehaalde stelling, wat ook deur Emil B runner nagepraat is, dat die reg in teenspraak m et die wese van die kerk is, vir die soveelste maal afgewys. Juis in hierdie verband is Van de Beek se stelling behartens- w aardig w an n eer hy stel (bl 62): ‘Want het recht is niet ongenadig, het is v eele er de vorm geving van de genade. H et belem m ert niet de vrij- heid, m aar waarborgt deze.’ Art III van die Kerkwet van die NHKA is ’n p rag tig e illu stra tie w e v o o rb eeld hiervan. Van ’t Spijker, W & Van Drimmelen, LC (red). Inleiding tot de studie van het kerkrecht K am pen: Kok. 231 bladsye. Prys F1 37.50 Van ’t Spijker, W & Van Drimmelen, LC (red). Inleiding tot de studie van het kerkrecht Resensent: Prof AD Pont Resensent: Prof AD Pont H ierdie versamelwerk wat in Neder­ land ontstaan het vanweë die inisia- tief van die inmiddels oorlede drs W Bakker, do.sent in die vak Kerkreg aan die Vrije Universiteit te Amster­ dam, en onder redak.sie staan van die bekende prof W van ’t Spijker en dr LC van D rim m eien, dosent in die K erkreg aan die Vrije U niversiteit, moet as ’n uitm untende inleiding be- skryf word. Die werk bestaan uit 17 opstelle wat onderverdeel is in drie groepe te wete ’n inleidende deel (5 opstelle), die geskiedenis van die inrigting van die kerk (7 opstelle) en ’n groep van vyf opstelle onder die titel: die gel- dende kerkreg. In dié groep, het één hoofstuk sewe onderafdelings. Alte- saam elf kundiges het aan hierdie boek saam gewerk, wat afkomstig is U iteindelik kom B akker tot ’n netjiese definisie van die kerkreg as hy dit omskrywe as (bl 16): ‘... Resensent; Dr Kobus I^abuschagne D aar m oet egter deurgaans gewaak word teen diensbaarm aking van die C hristelike etiek aan een of ander ideologie, soos byvoorbeeld in hierdie geval, Liberaiisme-Kapitalisme. Resensent; Dr Kobus I^abuschagne • Werksomstandighede moet verbe- ter word, en arbeiders moet gro- ter verantwoordelikheid ontvang ten opsigte van die w erk w at hulle verrig. • A rbeiders m oet verteenwoordig word op die hoogste bestuurs- vlak. As deel van sy oplossing (bl 7-11 en 18-25), stel die skrywer verder dat ons as heelddraers van God sal besef dat ons geskep is vir verantwoordelik- Iteid en vryheid. D aarm ee w ord gepleit vir vryheid op ekonomiese en arbeidsgebied, en beklemtoon dat ons almal daar verantwoordelikheid teen- oor m ekaar m oet aanvaar, en ook verantwoordelikheid ten opsigte van die werk wat ons verrig. W aaraan nie aandag gegee w ord nie, is dat die oorspronklike Kapitalisme van Adam Sm ith (1723-1790) nie gelei word deur die etiek nie, nie gebou is op verantwoordelikheid teenoor mekaar nie, m aar op die hebsugtige individu wat alleen deur die kragte van aan- bod en aanvraag op die vrye mark bedwing m oet word. Die geweldige krag w at kapitaalkrag (in monopo- lieë) kan uitoefen tot manipulasie van • Vergoeding m oet m eer op basis van konsensus beding word, en in hierdie konsensus moet die alge- m ene stand van die ekonom ie, toenam e in produktiwiteit, en die winste van die betrokke firma in ag geneem word. ’n Konsultasieforum moet geskep word sodat die bestuur van fir- mas, vakbonde en die owerheid ’n beleid kan form uleer oor ver­ goeding. ’n Konsultasieforum moet geskep word sodat die bestuur van fir- mas, vakbonde en die owerheid ’n beleid kan form uleer oor ver­ goeding. • Die vryheid van ‘nie-staatstruk- ture’, soos die besigheidswêreld moet ‘erken’ en ‘beskerm’ word. • Die vryheid van ‘nie-staatstruk- ture’, soos die besigheidswêreld moet ‘erken’ en ‘beskerm’ word. D ie C hristelike etiek behoort baie m eer aandag te gee aan samelewing- sake. Daarom is dit goed om ook van 244 HTS 46/1A 2 (1990) ’n werk soos hierdie kennis te neem, en die hele problematiek te leer ken. D aar m oet egter deurgaans gewaak word teen diensbaarm aking van die C hristelike etiek aan een of ander ideologie, soos byvoorbeeld in hierdie geval, Liberaiisme-Kapitalisme. uit die N HK, die G K N , die GKN (vrijgem aakt), die CGKN ên uit die RK Kerk. ’n werk soos hierdie kennis te neem, en die hele problematiek te leer ken. D IE INLEIDENDE DEEL het geheel van de norm en die de struc- tuur van de kerkelijke organisatie en de rechtsverhoudingen binnen de ker- ken (ofwel gem eentes), alsm ede de betrekkingen van de kerken naar bui- HTS 46/1 * 2 (1990) 245 ten, zowel tot elkaar als tot de staat, bedoelen te regelen.’ Maar dan moet in ag geneem word dat Bakker, vanuit die gesigsveld van die D oleansie kerkreg, werk met outonome kerke/ gemeentes wat op grond van die bely- denis in ’n kerkverband saamgevoeg is. Hier word dit sommer ook duide- lik hoé die ekklesiologie die kerk- begrip van die kerkreg bepaai. Ef- fens later gee Bakker, miskien onbe- doeld, ’n enkelvoudiger omskrywing van die kerkreg as hy verwys na die vraag (bi 16): wat de kerk is en hoe hiet in de kerk behoort toe te gaan.’ die beste oplossing om die kerkreg by die historiese vakke te plaas sonder om daarm ee die verbondenheid aan die dogmatiek ên die Skrif self, prys te gee. V an b eso n d ere w aard e is AJ Bronkhorst, emeritus hoogleraar van Utrecht, se bydrae oor Skrif en kerk- orde, bladsy 43. Uit die aard van die saak was dit seker net moontlik om die breë lyne te trek, sonder veel beredenering, maar dit word tog op ’n voortreflike wyse gedoen. Belangrik is sy stelling (bl 45) dat ongeag al die veranderinge in die wêreld waarin die kerk leef, in die kerk self alléén sprake kan wees van ’n Christokrasie en dat al die ander m oontlikhede soos ’n demokrasie, aristokrasie enso- voorts, geweer sal moet word. D aar­ om stel hy: '... m aar het ius in sacra kan niet w orden uitgeoefend door w ereldse m achthebbers of w orden vastgesteld bij meerderheid van stem- men; de plaats van Jezus Christus in zijn gem eente kan door niem and anders worden bekleed.’ Tereg onderskei Bakker die vak kerkreg van die gybernetiek wat hy omskryf as (bl 17): de kunst van de praktische kerkregering of de toe- passing van de geidende regels in de p rak tijk van het kerkelijk leven.’ D aarom ook hou hy vas aan Kuyper se ensikiopediese plasing van die vak wat dit ’n ekkiesioiogiese en daarom historiese vak gem aak het. In die N ederiandse Hervorm de Kerk word dié vak dee! D IE INLEIDENDE DEEL van die Praktiese Teoio- gie hoewei een van die groot ekspo- nente van die kerkreg in die NHK die dogmatikus H aitjem a was. Ensiklo- p ed ies gesien bly die k erk reg ’n m oeilik plaasbare vak om dat soos B ak k er d it stel (bl 16): ‘... h et bestrijkt een terrein waar gegevens uit verscheidene andere disciplines... verw erkt en geintegreerd w orden.’ Vanweë die noue verbondenheid met sowel die geskiedenis as die dogma van die kerk, lyk dit egter nog steeds Interessant is ook sy verwysing na I Tim oteus 4: 14, waar sprake is van die raad van ouderlinge en hy dit aan- dui as ‘het synodale elem ent in het kerkrecht’ (bl 51-52). M aar hy is tog versigtig om nie te veel daarin te lees nie want, stel hy (bl 52) ‘het NT geeft ons trouwens toch weinig directe aan- w ijzingen op kerkordelijk gebied. Tog gee B ronkhorst ’n sam evatting van ‘... enkele wezenlijke principiële trekken uit het NT, die in de Refor- matie opnieuw naar voren zijn geko- 246 HTS 46/1A 2 (1990) m en’ en soos dit deur NJ Hommes saam gevat is (bl 52-53). D aarnaas gee hy ’n lys ‘negatieve grondlijnen’, sake wat onder geen omstandighede in die kerklike orde en reg na vore mag kom nie. So stel hy (bl 54): ‘Het kan n iet gaan om : een kerkorde waarin de waarheid zou worden uitge- maakt door de, al dan niet gekwalifi- ceerde, meerderheid der stemgerecii- tigde lidm aten, met voorbijgaan aan S ch rift en b e lijd e n is.’ D it is ‘n w esenlik belangrike saak wat hier gestei word. As dit gestel word, kom die vraag op of ’n K erk soos die Nerderduitsch Hervormde Kerk, met K erkraadsinode van byna 700 lede, werklik met inagneming van Skrif en belydenis, al ons besluite neem. Dit bly opvailend dat sodra daar so ’n saak na vore kom, die vergadering gou is om die saak weg te verwys. Soms bekruip die ongemakiike vraag ’n mens, naamlik of die demokrasie in die kerk nie sterker gewortel is as die Christokrasie nie en of almal in die kerk, wat by die orde van die kerk betrek is, inderdaad die orde hand- haaf na die eis van Skrif en belydenis. D IE INLEIDENDE DEEL Op die voetspoor HTS 46/1A 2 (1990) 247 van Langemeijer noem Van de Beek dan drie m oontlikhede, naamlik die n atu u rreg , die histo ries-k u ltu rele konteks en die gewete, dit wil sê wat deur die gem eente as reg of onreg ervaar word. skerper en duideliker lyne getrek kan word as die gehoorsaamheid aan God die uitgangspsunt bly vir die vasstel- ling van die lewensorde van die volk van God. Die tweede groep opstelle handel oor die Geschiedenis van de Kerkin- richting, bladsy 75-148. HB Wijland hoogleraar te K am pen, open die ry van opstelle met ’n goeie oorsig oor die vroee kerk se kerkinrigting ên die opkoms van die episkopaat. Dan volg ’n uitnemende artikel van die beken- de Apeldoornse hoogleraar W v a n ’t Spijker oor die opvatting van die reform atore, bladsy 86. Dit is een van die allerbeste opstelle, kort en tog helder en ’n duidelike uiteen- settin g van die k e rk -(re g te lik e ) opvatting van Luther, Zwingli, Bucer en Calvyn. Enigiemand wat hom met die vak Kerkreg wil besig hou, sou eintlik verplig (!) m oet w ord om hierdie uiteensetting grondig deur te werk. Juis in die kader van hierdie werk wat op die teologiese student gerig is, is dit ’n uitnemende inleiding. H ierop volg dan ’n paar kort opmer- kings oor die E rastianism e (V a n ’t S pijker) die K o ngregasionalism e (Deddens), die Nederlandse gerefor- m eerde kerke van 1560-1816 (D ed­ dens), die NHK en die A lgem een R eglem ent van 1816 (B ronkhorst). D an volg ’n uiteen settin g oor die kerkinrigting by die G ereform eerde kerke en dan kort opstelle oor die kerke van die afskeiding van 1834 (V a n ’t Spijker), die kerke van die D oleansie (D eddens), die G erefor- Dit wil egter voorkom asof die saak h ier o n tsp o o r het. A an die begin het Van de Beek tereg gestel dat die kerk, dit wil sê die gelowiges wat die kerk is, gebonden (is) aan een externe gezagsinstantie uit het v erled en ’ (bl 62). D IE INLEIDENDE DEEL Ju is d áárom sou die o p stel van Bronkhorst byna so iets soos verpligte leesstof moes wees vir élke lidmaat én ampsdraer. Juis omdat dit so ’n rus- tige, gebalanseerde bespreking in ’n neutedop is van wat hiér ter sake is. van die feit dat die reg voorskrywend is, is belangrik. D aarom kan sy stel- ling, bladsy 61: ‘E en rech tste k st beschrijft niet wat was of wat is, maar wat zijn moet.’ D aar is dus ’n dwing- ende elem ent in die regsreel wat nie ontken kan word nie. Van de Beek wys op die verskil- lende soorte hermeneutiek wat by die uitleg van die regsreëls toegepas kan word. In sy bespreking van die rasio- naliteit van die wet of regsreel ge- bruik hy ’n interessante voorbeeld wat hy die ‘... discrepantie tussen wet en als rechtvaardig ervaren praxis’ (bl 67) by die geval van die deelnam e van kinders aan die nagmaal noem. Die reformatoriese tradisie is dat alléén belydende lidmate na die nag- maalstafel mag gaan. M aar nou ge- beur dit dat in baie N ed erlan d se g em eentes dit as ‘o n ju ist’ erv aar word. Pogings om die kerklike orde op dié punte te wysig het m isluk. Nou ontstaan die prinsipiele vraag wat Van de B eek so form uleer én antwoord (bl 68): ‘Is het nu onjuist dat kinderen aan het avondmaal deel- nem en? Ik m een van niet; w aar in een gemeente ouders en kinderen de viering van de m aaltijd alleen ge- m eenschappelijk als zinvol ervaren, werkt strikte toepassing van de regel fru stre re n d op het leven van de gem eente en is het kerkrecht niet meer expressie van het evangelie.’ ’n Baie interes.sante artikel is dié van die Leidse hoogleraar Van de Beek oor die ‘Hermeneutiek van het K e rk rech t’, bladsy 59. D it is ’n belangrike bydrae en sy beklemtoning Daarop word dan die vraag gevra w atter k rite ria die h erm en eu tiek moet hanteer om sodoende vas te stel wát reg en onreg is. D IE INLEIDENDE DEEL D aarom is die vraag na die kinderkommunie nie die vraag wát vir die gem eente aanvaar- baar is of nie, maar wat uit die Skrif self daaroor gesê m oet en kan word en verder wát die voortdurende ge- w oonte van die kerk was (W ezei 1568). D it lyk eg ter ongew ens om ’n vaste reel kerkordelik te handhaaf, naamlik dat alleen belydende lidmate nagmaal kan gebruik en om dit dan willekeurig op te hef ten opsigte van sommige gemeentes, wat dié reel nie wil handhaaf nie. Dán word die kerk- ordelike reel implisiet neergelê, dat die kerkreg voorskriftelike ordereëls neerlê, m aar die gemeente self moet besluit of hulle daaraan gehoorsaam wil wees of nie. Dit lyk asof daar dan ’n onhoudbare situasie geskep word en vergeet word dat geloof óók ge- hoorsaamheid is. Maar gehoorsaam- heid aan een externe gezagsin- stansie uit het verleden ...’ of aan die wysheid van die kerk, is skynbaar ’n moeilik haalbare saak. Dit wil my tog voorkom dat in die kerkregwetenskap 248 HTS 46/1A 2 (1990) m eerde kerke na die vereniging van 1892 (Deddens). Omdat dit hier gaan om hoofsaaklik historiese m ateriaal word daarop nie verder kommentaar gelewer nie. O orsigtelik kan gestel word dat elk van die skrywers op ’n helder en saaklike wyse aantoon wat die eiesoortigheid van elk van die kerkinrigtings onder bespreking is. Heelwat historiese materiaal is uit die aard van die saak hier verw erk en hoewel verdere verduideliking hier en daar tog wenslik is, was dit binne die formaat van die aanbieding seker nie moontlik nie. m eerde kerke na die vereniging van 1892 (Deddens). Omdat dit hier gaan om hoofsaaklik historiese m ateriaal word daarop nie verder kommentaar gelewer nie. O orsigtelik kan gestel word dat elk van die skrywers op ’n helder en saaklike wyse aantoon wat die eiesoortigheid van elk van die kerkinrigtings onder bespreking is. Heelwat historiese materiaal is uit die aard van die saak hier verw erk en hoewel verdere verduideliking hier en daar tog wenslik is, was dit binne die formaat van die aanbieding seker nie moontlik nie. In die tyd van die hervorming het Luther die kanonieke reg as kerklike reg finaal verwerp. D IE INLEIDENDE DEEL U it die tyd van die reform asie ontstaan dan, in die breë gesien, die Lutherse en gerefor- m eerde kerklike struktuur m et veral in die gerefo rm eerd e kring nogal heelw at variasie. D ie uitgangspunt bly egter dat die kerklike struktuur die w esenlike C hristokrasie in die kerk m oet w eerspieel. D an is daar die min of m eer sektariese groepe- ringe wat moeilik onder een vormtipe gerangskik kan word. Daar volg dan ’n hoofstuk oor die kerkreg en die Nederlandse reforma- toriese kerke wat uit ses onderafde- lings bestaan en waarin die hoofsake van die geldende kerkreg in die NHK en die verskillende G ereform eerde kerke geskets word. Die derde groep opstelle word saam gevat onder die titel ‘H et Gel- dende K erkrecht’, bl 149-220. Dit word ingelei deur ’n opstel deur die immergroen D Nauta oor ‘Typen van structuur der kerk’, bl 149. Nauta begin om aan te dui dat die Skrif self bepaalde aanwysings gee ten opsigte van die kerk in die w êreld. D ie belang rikste elem en t is eg ter die erk en n in g d at Jesus C hristus die enigste hoof van die kerk is. Waar dit ontbreek, kan daar eintlik nie meer van 'n kerk sprake wees nie. Dan dui N auta aan dat die eerste onderskei- ding in die struktuur van die kerke die aanvaarding, al dan nie, van die kanonieke reg is, ’n reg wat beweer om terug te gaan tot die tyd van die apostels. In hierdie struktuurtipe onderskei Nauta tussen die Roomse Kerk, die Grieks-Ortodokse Kerk en die Anglikaanse Kerk. Feitlik moes die Russies-Ortodokse Kerk hier ook genoem gewees het. H ierd ie o o rsig te lik e o p stelle word afgesluit deur Van Drim melen wat ’n oorsig gee van die feit dat die NHK en die GKN in 1973 besluit het tot ’n ‘procesmatige vorm van samen- gaan’ (bl 177). Dit lei daartoe dat ’n gesam entlike vergadering van die twee kerke se sinodes in 1986 besluit het dat die N HK en GKN ‘in een staat van hereeniging’ is. Terselfder- tyd is toe besluit dat die Evangelisch- Lutherse kerk ook deel van die her- enigingsproses sou word. D IE INLEIDENDE DEEL Van Drim m elen stel dat hoewel al drie kerke ’n presbiteriaal-sinodale kerkordelike struktuur het, daar tog opvallende verskille is wat die uit- werking daarvan betref. Die ideaal is d at ’n nuwe k erk o rd e u itein d elik UTS 46/1 á 2 (1990) 249 207), en as sodanig is dit ’n spieel van die teologie van daardie kerk. In ’n interessante uiteensetting wat inder- daad die gedagtes prikkel, bespreek Dingemans die vraag hoe die ekkle- siologie die kerkorde bepaal. Die ekklesiologie gaan aan die kerkorde vooraf en dan kom die vraag na vore: is die kerk ’n instituut m et vaste, om skrew e stru k tu u r o f is d it 'n dinamiese geloofsgemeenskap met ’n oop en losser struktuur? Hier stel hy: ‘K erkorde lijkt een voortd u ren d e aanvechting te zijn voor een dyna- mische en open kerkopvatting’ (bl 210). D aar is, inderdaad, ’n voort­ durende spanning tussen die ekklesio- logie en die kerkorde juis omdat laas- genoemde voorskrywende reëls neer- lê om die goeie orde in die kerk te handhaaf. 207), en as sodanig is dit ’n spieel van die teologie van daardie kerk. In ’n interessante uiteensetting wat inder- daad die gedagtes prikkel, bespreek Dingemans die vraag hoe die ekkle- siologie die kerkorde bepaal. Die ekklesiologie gaan aan die kerkorde vooraf en dan kom die vraag na vore: is die kerk ’n instituut m et vaste, om skrew e stru k tu u r o f is d it 'n dinamiese geloofsgemeenskap met ’n oop en losser struktuur? Hier stel hy: ‘K erkorde lijkt een voortd u ren d e aanvechting te zijn voor een dyna- mische en open kerkopvatting’ (bl 210). D aar is, inderdaad, ’n voort­ durende spanning tussen die ekklesio- logie en die kerkorde juis omdat laas- genoemde voorskrywende reëls neer- lê om die goeie orde in die kerk te handhaaf. aldrie die bestaande kerkordes in die een, verenigde kerk m oet vervang. Hy stip p e l d an ook die lyne uit waarlangs die proses verder moet ver- loop. Dié saaklike oorsig, m eer is dit n ie, dui aan d a t d a a r g eleid elik gew erk word aan ’n hereniging wat skynbaar nie m eer so ver in die toe- koms lê nie. D IE INLEIDENDE DEEL van gem eenteleden, aan niet-hiërar- chische bestuursvorm en en aan het priesterschap van alle gelovingen’. Dit klink baie goed, m aar die vraag o n s ta a n of d it ’n b illik e ofw el Skriftuurlik-bepaalde onderskeiding en teenstelling is. Daar is tog en kan nie werklik ’n verskil gemaak word tussen C hristus se regering van sy kerk of volk en die leiding van die Heilige Gees nie. Miskien lê juis die probleem dáárin dat die kerk gesien word as ’n vrug van die uitstorting van die Heilige Gees op die eerste pink- sterdag (hi 215). Dit klop egter nie met die Skriftuurlike gegewens nie en beslis nie met die siening van die kerk as die volk van God nie. Hoe dit ookal sy, Dingemans het hier ’n saak aangesny wat van wesen- like belang is, want die kerk in die wêreld is nie daar ter wille van hom- self nie m aar ter wille van die evan- gelie en die eer van God. Nou is die vraag inderdaad: hoe m oet die kerk gestruktureer word sodat die volk van God in die wêreld inderdaad sy taak reg volvoer soos God dit wil hê. Die probleem is dat ons wat mense in die kerk is altyd die neiging het om die verbondenheid met God, die hoor en verkondiging van die W oord sélf te wil bepaal ên te waarborg. So gesien gaan dit om geloof alleen. Maar, en daar lê die probleem, die kerk is kerk in die wereld met alles wat dit mee- bring. Dit is belangrik dat Dingemans beklemtoon dat die kerk ’n dinamiese geloofsgem eenskap is ‘... die staat voor een zaak’ (bl 216), dit is belang­ rik om die priesterskap van die gelo- wiges te beklemtoon, dit is noodsaak- lik dat die amp prim êr as diens ver- staan sal word en nie as ’n gesagspo- sisie nie. M aar die argum ent spring verkeerd weg as die twee kerktipes, die statiese en dinamiese, as Christo- logies en Pneum atologies dan téén- oor m ekaar gestel word. D aarm ee word ’n onmoontiike teenstelling ge- formuleer en val die saak wat na vore kom, in die water. Dit lyk my beter om die onderskeid te trek tussen ’n ju rid ie s-sta tie se stru k tu u r en ’n dinamiese geloof.sgemeenskap. D IE INLEIDENDE DEEL Hierop volg ’n interessante opstel van RGN Huysmans, ‘Hoofdijnen uit het K atholiek K erkrecht’ (bl 183). Dit is ’n kort, oorsigtelike samevat- ting van die jongste codex iuris cano- nici van 1983 wat die vorige, gesiste- m atiseerde w etboek van 1917 ver­ vang. Die nuwe codex wat veral die insigte van Vaticanum II, 1962-1965, kerkregtelik verwerk het, toon nogal interessante verskuiwings aan. So blyk dit dat die plaasiike biskop nou ’n sterker pastorale opdrag het en dat selfs die plaasHke priester se herder­ like taak m eer beklem toon word. Ruimte is ook geskep vir die iekedom om ’n positiewer rol te kan speel. Om die verskil wat hierbo tussen instituut en geloofsgemeenskap gestel is te illustreer, behandel Dingemans die vrae wat na vore kom rondom lid- maatskap, amp en die aard van die kerk. Veral ten opsigte van die derde saak sien Dingemans ’n duidelike ver­ skil tussen ’n kerk wat uitgaan van die Christokrasie en die Pneumatokrasie. Dan stel hy (bl 215): ‘Een kerkorde van christologiesche opzet heeft de neiging alles in een stru ctu u r te brengen en alles voorgoed te willen vastleggen en regelen’. D aarteenoor stel hy verder (bl 215): ‘Een pneuma- tologische kerkorde biedt meer ruim­ te aan pluriform iteit, aan kultureel bepaalde structuren, aan gelijkheid Van Drimmelen handei in ’n op- volgende hoofstuk oor die saak van kerk en staat. Op ’n oorsigtelike wyse word verskillende temas aangesny en die situasie van die kerk in Nederland in die b u rg erlik e sam elew ing en staatsorde verduidelik. Die afsluitende opstel is van GDJ Dingemans wat handei oor ‘Kerkorde als Exxlesiologische vormgeving’ (bl 207), stel as uitgangspunt die waar- heid: ‘een kerkorde is een in rechts- regels vertaalde ecclesiologie’ (bl 250 UTS 46/1A 2 (1990) pelagiam ism e en reform asie, as ’n verskil tussen ’n C hristologiese of Pneumatologiese uitgangspunt, want daar bestaan, teologies gesproke, nie so ’n verskil nie. Die verskil tussen ’n staties-juridiese of dinam iese ver- staan van die kerk kan ook terugvoer na ’n verskil in opvatting oor hoe die belydenisskrif in die kerk funksio- neer: is dit ’n vaste, finale omskry- wing van die inhoud en grense van die kerk of is dit ’n lew ende bely- denis, uitdrukking van die geloof in en gehoorsaamheid aan die H eer van die kerk. N euhausen: H anssler V erlag. 93 bladsye. Prys DM 8.80 Resensent; Dr BJ van Wyk D IE INLEIDENDE DEEL Dán lê die ekklesiologiese verskil eerder tu ssen ’n o u to rite itsg e lo o f en ’n lew ende g e lo o f of tu ssen sem i- Daarom, ten slotte, kan die stel- ling, bladsy 220, volledig onderskryf word: Kerkrecht raakt de fundamen- ten van het kerk-zijn in de praktische vormgeving van het instituut van elke dag. HTS 46/1A 2 (1990) 251 Vir die skrywer het die Bybel eie gesag as die objektiewe maatstaf. Die Bibel hat in ihrem Selbsverstandnis ihre Vollmacht nicht aus der Wertung des Lesers abzuleiten. Sie empfangt ihre Vollmacht aus der Autoritdt Gottes, der hinter ihr steht. Die Bybel is die skrif- tuurlike getuienis van die openbaring van God in Jesus Christus. Hy wys op die betekenis van die woord ‘kairos’ en stel In dem so gefiillten Begriff [KairosJ geht es um die Mitte der Bihel, um Christus: die in der Bibel bezeugte eine Offenharungsquelle. Kairos is die goddelike moment as genadegeskenk van God m et die koms van Christus tot voordeel van die heil van alle tye en alle volke. Samevattend van die geheel kan gesê word dat hierdie Inleiding tot de studie van het kerkrecht ook vir ons hier te lande, ’n uitnem ende werk is en kan w ord. D ie b e la n g rik ste momente word aangesny en behandel en elkeen wat hierdie boek deurge- werk het, sal daardeur verryk wees in kennis en insig. Schlichting, W & Koberlin, A 1989 - Fragwflrdiges Kairos-dokument Resensent; Dr BJ van Wyk schen Verháltnisse im Sinn des kom- munistischen Systems fiihren soil Aus dem Christus-Kairos wurde der Revolu- tions-Kairos. In Suid-Afrika vind die verandering neerslag in die Kairos- dokument wat die oomblik van waar- heid sien as ’n politieke program teen die apartheid en goedkeuring vind daarvoor in die Bybel. In hoofstuk 4 wys die skrywer daarop dat die M arxistiese sisteem gebruik word as basis van die kairos dokument. Der im Kairos-Dokument enthaltene A ufruf zum [HandelnJ wird zugespitzt fiir Christen zum Anschluss an die kom m unistische Revolutions- hewegung:.... Die kerk moet selfs met burgerlike ongehoorsaam heid in die stryd betrokke raak sodat die politiek en die strukture van die gemeenskap verander kan word. Die verdeling van die bevolking in onderdrukkers en onderdruktes ist das entscheidene G ru n d sch em a des m arxistischen System s. D ie Bybel word gebruik m aar tog so verander dat die rewo- lusie daarm ee gedien word. Bybelse tekste word gebruik as oproep tot rewolusie. Es richtet den Blick auf die Bibel, kehrt dabei aber ihren Inhalt und ihr Ziel um. Die tweede deel van die publika- sie bestaan uit die bydrae van Wolf- h art Schlichting. D ie titel van sy bydrae is Heiliger Krieg statt Versdh- nung? w aarin hy die aannam e be- spreek wat dit beteken dat die opstel- lers van die dokum ent die stryd in Suid-Afrika sien as ’n heilige oorlog met die aanname dat God met ons is, dat G od sender m eer aan die kant van die sogenaamde onderdruktes is. Dit bring mee dat G od en die duiwel in die oorlog betrokke is wat beteken dat versoening onmoontlik is. Hoof­ stuk 2 gee die inhoud van die doku­ m ent oorsigtelik weer. Hoofstuk 3 handel oor die stryd teen die afgode om dat die naam van G od misbruik word om m ense te onderdruk. Die bewys daarvan word in die aanhef van die grondwet gevind. Hoofstuk 4 be- spreek die dokument se aannam e dat R om eine 13 asook O penbaring 13 H oofstuk 5 begin die skrywer deur op Allan Boesak se uitspraak te wys op die F an k fu rter D eutschen Evangelischen Kirchentag 1987 waar hy dit gehad het oor die koms van die nuwe Jerusalem en gesê het: Es wird aus der Asche all dessen erstehen, was heute [Pretoria] heisst. Resensent; Dr BJ van Wyk Dit het ernstige gevolge wanneer hierdie uitgangspunt, naamlik dat die Bybel die enigste bron van die waar­ heid is, aangevul word m et ander buite-Bybelse bronne. In hoofstuk 2 verwys hy onder andere na die debat Tillich-Hirsch as voorbeeld hoe in die eksistensiaalhistoriese interpretasie van die Bybelse begrip kairos, deur Tillich van die Sosialism e en deur Hirsch van die Nasionaal-sosialisme gebruik gemaak word as aanvullende bronne naas die Skrif. Die skrywer dui in die derde hoofstuk aan hoe, in die periode sedert die Barm en ver- klaring 1934 en 1985, die uitgangs­ punt dat naas die Bybel ook ander openbaringsbronne mag bestaan, be- slag kry. An die Stelle der Christus- offenbarung riickte die marxistische Doktrin einer notwendigen Revolution, die zu einer Veranderung aller politi- Die publikasie Fragwiirdiges Kairos- dokum ent bestaan uit twee gedeeltes wat deur die twee Duitse predikante A lb re c h t K o b erlin en W o lfh art S chlichting as lutherische Verant- wortung heute, aangebied word. Die eerste gedeelte uit die pen van eers- genoem de outeur dra die titel A u f dem Wege zu einer neuen Konfession: Die christo-marxistische Kairos-Kirche. In die eerste hoofstuk word die vraag gevra wat dit beteken w anneer die Bybel as die enigste gesaghebbende bron van die waarheid gebruik word. D ie situasie in Suid-A frika is dat sowel AP T reurnicht as D esm ond Tutu hulle albei op die Skrif beroep, terwyl hulle standpunte radikaal van mekaar verskil. 252 HTS 46/1A 2 (1990) nie. Die skrywer stel dat die jongste dag van die Kairos-dokument en die jongste dag wat in die Bybel geteken word van m ekaar verskil. Die een is die klaslose g em eenskap van die Marxisme terwyl die ander een gesien word as verlossing en heiligmaking in C hristus. D ie skryw er stel in die sesde hoofstuk die betekenisvolle uitspraak dat Christus in die Kairos- dokument vervang word met ’n Chris­ tus der als Bahnbrecher der kommunis- tischen R evolution das ungetriibte materielle Gluck der sudafrikanischen Bevolkering bringt. Dit openbaar die skrywer se indruk van die dokument genoegsaam. schen Verháltnisse im Sinn des kom- munistischen Systems fiihren soil Aus dem Christus-Kairos wurde der Revolu- tions-Kairos. In Suid-Afrika vind die verandering neerslag in die Kairos- dokument wat die oomblik van waar- heid sien as ’n politieke program teen die apartheid en goedkeuring vind daarvoor in die Bybel. Resensent; Dr BJ van Wyk Niemand het teen die Bybeluitleg beswaar gemaak HTS 46/1 Sl 2 (1990) 253 Kampf! Die slothoofstuk word gewy aan die rol wat die sakramente speel binne die rew oiusionêre stryd. Die skrywer druk sy verbasing uit dat selfs die sakram ente verander moet word om die rewolusie tot diens te wees. Schiichting se laaste sin vat sy indruk van die K airos-dokum ent volledig saam as hy stel: Der Gott des Kairos- Dokumentes erscheint wie ein Gotze. verkeerdelik gebruik word om ge- hoorsaam heid aan die staat te eis. Die skrywer se kom m entaar daarop is: as die dokument tog ’n Christelik, Bybeise en teologiese kom m entaar op die situasie in Suid-A frika wou wees so miisste es hervorhehen, dass O ffenbarung 13 a u f [G eduld und Glauben der HeiligenJ abheht. H oofstuk 5 handel oor die on- m oontlikheid van versoening in die situasie. Die stryd is nie tussen son- daars wat aim al lewe uit die genade van G od nie, m aar tussen goed en sleg, tussen G od en die bose, tussen G od en die duiwei. Nicht menschen kampfen hier, sondem Gott und Teu­ fel, ndm lich [G ott mit unsj und der Teufel m it dem Weissen. Dit is be- gryplik, versoening is nie moontlik tussen G od en die duiwei nie. Die onversoenlike houding word in die sesde hoofstuk beklem toon as die skrywer stel dat O hne Busse keine Vergebung: das ist eine G laubens- wahrheit. Aher die Parole: Ohne Busse keine Verhandlungen, Lst ein Aufruf zur Unversdhnlichkeit. Ten slotte moet gestel word dat die lees van Fragwiirdiges Kairos- dokument ’n aangename ervaring was omdat hierdie ’n buitelandse mening is oor die situasie in Suid-Afrika, wat objektief, vanuit Bybel.se hoek daarna kyk. Die skrywers het daarom ook met die bedenklike teologiese basis van die Kairos-dokument afgereken. Dit bevestig baie duidelik, veral in die lig van die jongste gebeure in Suid-Afrika, dat Christendom vanuit ’n Marxistiese basis, uiteindelik net Marxisme is. Die skrywers beklem ­ toon ook dat daar nie ander openba- ringsbronne naas die Skrif bestaan nie. Die slotsom waartoe die skrywer in die sewende hoofstuk kom, is dat die m ilitante gees wat in die doku­ m ent openbaar word, herinner aan Thomas Muntzer. Hoofstuk 8 dra die opskrif Naturrechtliche Argum enta­ tion. H oofstuk 9 wys op die iden- tifikasie van die onderdruktes met Israel. Resensent; Dr BJ van Wyk Die siotsin in die hoofstuk is insiggewend. Extra revolutionem nulla salus; es gibt keine wahres Christentum ausserhalb der Teilnahme an unserem Baarn: Ten Have. 300 bladsye. Prys onbekend. Baarn: Ten Have. 300 bladsye. Prys onbekend. G edurende 1989 is die geboortedag van PJ H oedem aker 150 jaar gelede 254 HTS 46/1A 2 (1990) • Hoe neutraal is neutraal? H oede­ m aker en die p o litiek - dr G Abma. herdenk, veral in Nederland. herdenk, veral in Nederland. As ’n deel van dié herdenking is hierdie bundel deur ’n groep akade- mici, onder redakteurskap van Abma & De Bruijn, saamgestei. • H o e d e m a k e rs p ro g ra m van grondw etsherziening uit 1901 - prof mr dr A Postma. In drie afdelings word die teolo- giese en kerklike werk, die politieke opv attinge en die ak tu aliteit van Hoedemaker behandel. • H oedem aker en de antirevolu- tionairen - dr H van Spanning. • Vreemden onder het uitverkoren volk. H oedem aker en de katho- lieken in de Nederlandse politiek ’n O orsig oor die uitgebreide reeks tem as wat onder hierdie drie afdelings d eu r kenners behandel word, gee ’n aanduiding van die om- ang en betekenis van hierdie werk: • Theokratie en sukularisatie. Het visioen van Ph J Hoedem aker en de huidige problematiek van kerk en sam elew in g - p ro f dr LA Hoedemaker. PJ H oedem aker: ’n Biografiese skets - dr J de Bruijn. • De betekenis van Hoedemaker in de tegen w o o rd ig e tijd - ds S Kooistra. Hoedemaker en die reorganisasie van die Nederlandse Hervormde Kerk - prof dr G Bos. H oedem aker as hoogleraar aan die Vrije Universiteit - dr J Vree. Die lewe en werk van H oedem aker het wye invloed uitgeoefen. Alle m edew erkers erken sy invloed op latere Nederlandse teoloë soos Th L H aitjem a en AA van R uler en deur hulle op die kerkorde van die Neder­ landse Hervormde Kerk van 1951. So is H oedem aker se jarelange bemoei- ing vir kerkherstel beloon. Sy siening oor die kerk, en dan veral die kerk as volkskerk, het groot invloed uitgeoe­ fen. So ook sy fel verset teen party- skap en groepvorming in die kerk. Resensent; Dr BJ van Wyk H et wijsgerige vrijheidsbegrip van de jonge Hoedemaker - dr A Vos. Hoedemaker en de Schriftkritiek - prof dr KA Deurloo. Hoedemaker en de uitleg van de Bijbel - dr MJ Paul. Openbaring. Geschiedenis. Bij­ bel. Drie kernmomenten van de theologie van Fioedem aker in hun onderlinge samenhang - prof dr J Veenhof. Hoedemaker en de godsdienstige opvoeding van de jeugd - drs AHM de Jonge. Hoewel H oedem aker se teokra- tiese ideaal in ’n groot mate onprak- ties was, word daar tot selfs in die huidige politieke partye in Nederland tog besliste nawerkinge daarvan aan- getoon. H o e d e m a k e rs o p v attin g van s ta a tsre c h t - m r G JJA D elf- gaauw. UTS 46/1A 2 (1990) 255 die kerk te leer ken. die kerk te leer ken. O ok H o ed em ak er se w erk as akadem ikus aan die V rije U niver- siteit, sy standpunte oor die plek van d ie te o lo g ie se fa k u lte it aan die universiteit en sy publikasies oor ’n wye spektrum van onderw erpe, bly die m oeite w erd om van kennis te neem. H ubm er, F 1989 - W eltreich und Gottesreich H ubm er, F 1989 - W eltreich und Gottesreich N euhausen: H ánssler V erlag. 286 bladsye. Prys DM 24.80 N euhausen: H ánssler V erlag. 286 bladsye. Prys DM 24.80 Ongelukkig openbaar die bundel opstelle hier en daar die mankemente wat m eerm ale voorkom in die werk van ’n groep outeurs. Die leser vind byvoorbeeld nêrens ’n bevredigende uiteensetting van die belangrikste kwessies wat direk tot die Doleansie van 1886 gelei het nie, veral byvoor­ b e e ld die so g en aam d e attesten- kwestie. ’n Mens het die indruk dat kennis van dié sake as bekend veron- derstel word. M aar dit is by lesers van honderd jaar later nie vanself- sprekend nie. En sonder dié kennis kan die Hoedemaker-Kuyperkontro- vers nie reg beoordeel word nie. Resensent: Dr IWC van Wyk Resensent: Dr IWC van Wyk H ierdie boek beskryf die ontwikke- lingsgang van die ryk van God in die wêreldgeskiedenis. H ierdie ontwik- kelingsgang word deur stryd geken- merk. Stryd tussen die ryk van God en die ryk van die w êreld en stryd tussen die geloof en die ongeloof. H ierdie stryd tussen God en die vors van die w êreld, die satan, word in nege hoofstukke beskryf. H oofstuk 1 beskryf die o p to g / aantog van die ryk van G od in die wêreld. In sy eintlike en uiteindelike gestalte is die ryk van God die al- en alleenheersk ap p y van G od in die skepping. T een hierdie heerskappy bestaan d aar w eerstand. H ierdie weerstand word aangevoer deur die satan en sy magte. Die tema van die w êreldgeskiedenis is dus die geveg tussen die ryke van God en satan. In hierdie stryd gryp God in deur middel van die kruis - nie soseer om vir die skuld van die m ens te b etaal nie, m aar om die satan se mag te ver- breek. Op Golgota word satan tot die dood veroordeel, maar nog nie tereg- gestel nie. Dus - die stryd gaan voort. N ietem in bied hierdie bundel goeie insae in wat ’n mens bykans as H oedem aker se heroiese stryd teen die geniale, form idabele figuur van Abraham Kuyper, kan noem. Hoede­ m aker was ’n kerklike denker. Sy afkeer teen kerkskeuring, partyskap en prysgaw e van ’n deel van die Nederlandse volk aan die heidendom, kon hy nie ste rk g en o eg o n d e r woorde bring nie. Hy bly ’n boeiende figuur in die geskiedenis van die kerk en die teologie. Die werk van Abma & De Bruijn is ’n kosbare gids om hierdie boei­ ende figuur uit die geskiedenis van 256 HTS 46/1A 2 (1990) Hoofstuk 2 beskryf die slag tus- sen die w êreldryk en die G odsryk. H ierdie slag is die stryd tussen die Christendom en die heidendom. Die gemeente word geskilder as die vegs- troepe van Christus - maar dan, skie- lik, word ons teruggevoer na Adam en na A braham en ander gelowiges; want sien, Ou en Nuwe Testam ent lê in hierdie boek op een vlak. Oorwin- ning vir die ryk van God is daar waar daar vrywillig geglo word. Resensent: Dr IWC van Wyk O f dit die geloof van Moses of van Petrus is, is o m ’t ewe. W aar geglo word, oorwin God. God laat mense selfs ly om hul- le to t ’n geloofskeuse te help. Ja, Hubmer noem die lyding selfs God se ‘w êreldevangelis’ (die regverdiging van die kw aad to t by die absurde verby!) ryk van die harte. Dit is volgens hom die hart van die mens, wat die oor- winning of neerlaag van die Konink- ryk bepaal. D ie innerlike mens en nie die ganse w êreld nie, is dus die eintlike magsveld van die Koninkryk. Die skepping word volgens hom slegs d a a r h e rs te l w aar die h a rte van mense vir Christus gewen word. God se heilsplan word daarom nie bereik deur ’n m agsvolle ingrype teen sy vyande nie, maar deur die oorwinning van die harte. Hoofstuk 6 bevat ’n beskrywing van die historiese deurbraak van die Godsryk in die laaste uur. Die ver- trekpunt kom daarop neer dat ’n ver- Christeliking van die samelewing nie die aanbreek van die Koninkryk kan verseker nie. Nie deur ontwikkeling nie, maar deur die vervulling van die eindtydprofesieë sal die Koninkryk in ons wêreld aanbreek. H ierdie eind- tyd of ‘laaste uur’, meen H ubm er, is tans. Die ‘einde van die dae’ is nou en die ‘dag van die H ere’ is baie naby. Die profesiee van die Ou Testament, wat grootliks deur die Nuwe T esta­ ment oorgeneem is, gaan tans in ver­ vulling. Die voorspellings van Open- baring, die kentekens van die laaste tyd, kan in ons d ae w aarg en eem word. Dit sluit in die vorming van ’n E uropese grootryk, die nasionale terugkeer van die Jode na Palestina, die ontwaking van die koloniale volke en die uitbreiding van die w êreld- sending. H oofstuk 3 beskryf die wending wat Christus in hierdie stryd teweeg gebring het. D ie ongeloof van die Jode en die gevolg wat dit vir Israel ingehou het, word beskryf. H oofstuk 4 beskryf die rol van die volkskerke/volkerekerk (?) in die ryk van God. Hubmer het hier ’n pragtige hoofstuk geskryf oor wat kindskap van G od en lidm aatskap van die kerk beteken. Aan die hand van ’n uitleg van die gelykenisse, skilder hy kontroversteologies, die ware karakter van ’n gemeente as ’n corpus permixtum. Resensent: Dr IWC van Wyk Die oordeelsbood- skap van die gelykenisse word tref- fend uitgelig om die leser op te skerp vir die profetiese woorde van Open- baring 2 en 3. Hoofstuk 7 beskryf dan in detail hoe in die (eintlik net in die Euro- Hoofstuk 5 handel oor die Gods­ HTS 46/1A 2 (1990) 257 pese) karakterbeeld van die huidige tyd, die eindtydelike profesieë huile vervulling vind. Hubmer gee die vol- gende redes aan hoekom juis ons tyd, die tyd van vervulling van die profe- sieë is: Die tempo w aarteen gebeure hulle afspeel, die in te n site it van hierdie gebeure en die universaliteit van b y v o o rb e e ld d ie o o rlo ë en hongersnode. V erder skilder hy ons tyd, kultuur en godsdienstigheid as kentekens van die aanbreek van die ‘laaste uur’. word behandel onder die tem as van die paradysvlug wat beëindig word, die nuwe hemel en die nuwe aarde, die wese van die nuwe tyd en ruimte en die aanskouing van G od. Die boek word afgesluit m et gedeeltes oor die lewe van die voleinding. H ieronder behandel hy tem as soos die saligheid van die ewige lewe en die lied van die saliges. Hierdie boek is na alle waarskyn- lik h eid vir die kerkvolk geskryf. G een bewyse vir aan h alin g s (die enkeles) word aangebied nie. By die lees van die boek wonder mens dik- wels uit waiter kerklike en teologiese kring die skrywer kom. Soms kry mens die gevoel dat hy uit ’n charis- matiese groep kom, maar die oorwe- gende indruk is dat hy ’n konserwa- tiewe predikant uit die Lutherse deel van die ‘Evangeliese K erk’ in Wes- D uitsland is. (D a a r is n êren s ’n aanduiding wie die skrywer is nie.) Die skrywer steun nie op ’n weten- skaplike teologiese teorie nie. Hy wil bekend wees as ’n ‘Bybelse teoloog’ wat die Skrifinhoud net wil sistema- tiseer en orden, om dat daar van die veronderstelling af uitgegaan word dat die Skrif self ’n eenduidige en insigtelike ‘te o rie ’ aan b ied . Resensent: Dr IWC van Wyk Die metode van die boek berus grootliks op ’n bihlisistiese fundamentalisme, ’n onkritiese Christologiese interpretasie van die Ou Testament en ’n verhou- ding tussen Ou en Nuwe Testament waar die Nuwe Testament in dermate as ’n verlengstuk van die Ou T esta­ m ent gesien word dat byvoorbeeld H oofstuk 8 behandel die tem a van die ‘duisen d jarig e vred ery k ’. O nder die opskrif; ‘Die verandering van die w êreldtoestande’, beskryf hy die verandering wat sal plaasvind ten opsigte van die w ereldm oraal wan- neer die satan ‘gebind’ sal word en die m oraal van die geregtigheid sal heers. Op politieke terrein sal daar vrede tussen die volke wees en Israel sal sy priesterlik e voorrangposisie herwin. In die natuur sal daar ’n ver- hoogde vrugbaarheid speurbaar word en in die dierewêreld sal daar vrede en harm onie wees. H ubm er wil die dwalinge van Papias (te veel waarde aan milleniumdenke) en Origenes (te min w aarde aan m illenium denke) vermy. Hy wys op die rykwydte en die grense van hierdie konsep. Uit- eindelik is die kulminasiepunt van die geskiedenis, die eindoordeel. Dit is waarvoor die wêreld hom meet voor- berei. Hoofstuk 9 handel oor die vol- einding van die wêreld - die doel van G od. Die wese van die voleinding 258 UTS 46/! A 2 (1990) larism e. V ir hom is die stryd nog tussen gelo o f en o n g elo o f in die enigste H ere, Jesus Christus. Kon- septe soos ‘alversoening’ en die ‘kos- miese C hristus’ het geen plek binne hierdie teologie nie. Sonde is vir H ubm er nog persoonlike skuld. Die sondebokdenke van die maatskappy- kritiese teoloë kan daarom ook nie vastrapplek kry in sy boek nie. Hier- uit voortspruitend lê die positiewe waarde van hierdie boek daarin dat verdedig word dat die Koninkryk van God deur G od self aangebreek sal laat word en dat dit nie progressief deur die w êreldverbeteraars gereali- seer kan word nie. Hierdie boek is in ’n groot mate ’n daarstelling van die profetiese stof van die Bybel. Die belangrikheid van Hubmer se bydrae lê daarin, dat hy in teenstelling tot die huidige profetiese teologie van die daad (bv die K airos-dokum ent) ’n profetiese teologie van die W oord aanbied. Resensent: Dr IWC van Wyk Afge- sien van die sistematiese wankelbaar- heid wat so ’n poging oplew er (die feit byvoorbeeld dat ’n uitspraak soos: ‘niemand ken die dag en uur van die wederkoms nie’ geignoreer word) is die risiko altyd daar dat so ’n persoon se w êreldduiding vinniger verkeerd bewys word as wat die boek gelees kan word. Die huidige gebeure tans in Europa en Rusland laat Hubm er se verklaringsmetode aan geloofwaar- digheid verloor. L utherane beskuldig word, naamlik die to tale onverantw oordelikheid teenoor die kultuur en die politick. Ek is daarvan oortuig dat Luther se twee-ryke-leer nie daarop uitloop dat die ganse w êreld as boos verklaar m oet word en die Christen horn van die w êreld m oet d istan sieer soos Hubm er verlang nie. Luther het ons wel geleer om die korrekte onderskei- dings (Ebeling) te maak, maar nie om aan wêreldveragting te ly nie. H ub­ m er oorskat ongelukkig die mag van die duiwel in ons wêreid en onderskat daarom die posisie van die kruis. Dit is juis hier waar die groot teleurstel- ling van die boek lê. In ’n tyd waar die belangrikste Duitse monografiee die Lutherse kruisteologie laat her- leef (o a Jiingel en M oltmann), sou mens verwag dat hierdie aspek radi- kaier deurdink sou word, sodat die heilsw erkende krag van die kruis in hierdie w êreld tot sy reg kon kom. Ek is verder daarvan oortuig dat ’n ‘koninkryksteologie’ vandag nie son- der m eer by al die bydraes wat poog om die gerealiseerdheid van die eska- tologie (D odd) en die proleptiese karakter van die koninkryksverwag- ting (Pannenberg), uit te werk, verby te gaan nie. Om alles in swart en wit, tussen bokke en skape te verdeel is nie teologies legitiem nie. Die natuur en kultuur getuig nie net van die mag van die bose nie en vir die nuwe lewe in C hristus m oet d aar ook ruim te wees. Die laaste groot probleem met die boek w at ek wil uitlig is die Ten slotte. ’n Boek wat dispuut, m eningsverskil en opgewondenheid veroorsaak, verdien om gekoop en gelees te word. Hierdie is so ’n boek. Hubm er skryf in ’n maklik verstaan- bare Duits. D aar is dus geen rede waarom hierdie boek nie in ons land gelees sal word nie. Resensent: Dr IWC van Wyk ’n Profetiese teologie wat gerig is op die toekomstige dade van G od en nie dwang uitoefen tot die m eem aak van ideologies-bepaalde sosiaalpolitieke aksies nie. die profesieë van die Nuwe T esta­ ment grootliks as slegs herhaiings van die Ou Testam ent gesien word. Uit- eindelik ’n gelowige Bybelse teoloog, sal gesê word. Talle ander sal so ’n boek weer so gou moontlik wil neer- sit. Ek glo egter nie dat die waarde of w aardeloosheid van hierdie boek aan sy metode gemeet moet word nie. Hierdie boek is ’n boek wat ek meen tog gelees moet word aangesien hy, gelees in die konlelcs van die modeme teologie, ’n mens weer duidelik terug- verplaas na ’n vroeëre fase van die teologie, toe d aar nog nie soveel verwarring, skole, opinies en teoriee was nie. Hier het ons met die ‘evan- gelie’ te make in sy naiwe ongekom- pliseerde vorm, wat die basis was vir die geloof van geslagte. Van hierdie punt af kan die negatiewe ontwikke- ling in die teologie goed waargeneem word. Ek noem enkele voorbeelde: Hubmer stei dit baie duidelik dat die kenmerk van ware kerk en gelowige wees in die ware geloof lê en nie in die betrokkenheid by sosiaal-etiese vrae nie. Die sentraalstelling van die oordeel van God, die oordeel oor die ongeloof, die oordeel voor die finale aanbreek van die ryk van God, het vergete geraak in die nuwere konink- ryksteologiee. Hubm er se boek het did groot waarde, dat die verskillende dimensies van God se oordeel breed- voerig ter sprake kom. Hubmer stel nog met absolute oortuiging die ab.so- lutistiese godsdiensw etenskaplike v ertrek p u n t van die heilspartiku- Daar kan na my mening ook talle tekortkom inge, besw are en kritiek teen hierdie boek uitgewys word. Af- gesien van die talle eksegetiese en herm eneutiese vrae wat geopper kan word, w aarvan ek my eerder weer- hou, kan na die volgende dogmatiese sake verwys word: H ubm er se radikale ‘twee-ryke- leer’ laat hom werklik skuldig word aan dit w aarvan die vooroorlogse HTS 46/1A 2 (1990) 259 waagstuk wat Hubm er aangegaan het om die eindtydprofesieë van die Ou en Nuwe Testam ent uit te lê aan die hand van ons eietydse gebeure. Resensent: Dr IWC van Wyk Indien dit wel gedoen word, sal menige predikant ontdek dat hulle in H ubm er ’n gees- genoot en segsman het. Talle ander sal w eer in dankbaarheid besef dat hulle gelukkig al verby hierdie fase van teologiebeoefening is. Die laaste groot probleem met die boek w at ek wil uitlig, is die HTS 46/1A 2 (1990) 260 K odjak, A 1986 - A stru ctu ral analysis of the sermon on the mount die m oderne w êreld bied, naam lik angs vir die dood en strew e om te (oor)leef. Volgens die skrywer bied die Bergrede juis in hierdie opsig ’n visie wat navolgenswaardig is. Aan- gesien die tradisionele verklarings van die rede van die gesag daarvan en nie van die kom m unikasie daarvan uitgaan nie, is sulke verklarings ook nie in staat om insig te verleen aan wat die rede wil sê nie. W eerstand teen die rede is verstaanbaar omdat dit wat die rede bied, juis die strewe om te oorleef teenwerk. Dit bedreig die veiligheid van byvoorbeeld die persoon van wie dit verwag word om sy wang te draai, arm en nederig te wees ensovoorts. A m ste rd a m : D e G ru y te r. 234 bladsye. Prys DM 98.00 A m ste rd a m : D e G ru y te r. 234 bladsye. Prys DM 98.00 Resensent: Prof WS Vorster Resensent: Prof WS Vorster K odjak se boek is in feitlik alle opsigte anders as die publikasies wat die afgelope jare oor die rede van Jesus op die berg (M att 5-7) uit die penne van N uw e-Testam entici ver- skyn bet. Dit is in die eerste plek nie binne die raamwerk van die tradisio- nele uitleg van die Nuwe Testam ent gedoen nie. Trouens, daar is ’n doel- bew uste keuse gem aak om hierdie interpretasie nie aan die hand van die tradisionele vrae wat eksegete die afgelope tyd besig gehou het, te bena- der nie (bl 39). D ie belangrikste in te rp re ta sie s van die B ergrede, naamlik dat dit ’n etiese kode is, die buitelyne van ’n ideale lew ensw et bied, ’n etiese rigfyn is, slegs van toepassing is op die dissipels, nie in die huidige vorm deur Jesus uitge- spreek is nie, of interim etiek is, word van die hand gewys (bl 16 v). Die boek is verder nie deur ’n professio- nele teoloog geskryf nie, maar deur ’n kenner van die Russiese literatuur en iem and w at g e in te re sse e rd is in m oderne sem iotiek. Die skrywer is uit die O osters-O rtodokse C hriste- like tradisie afkomstig. ’n Verdere kenmerk van die boek is dat die skrywer daarvan oortuig is dat die B ergrede nie ’n kom pilasie van tradisies is wat M atteus saamge- stel het nie, m aar dat dit deur Jesus by verskillende geleenthede uitge- spreek is. Wat Matteus ons nou bied, is slegs ’n verkorte weergawe van ’n preek wat meermale uitgespreek is en waarskynlik selfs meer gestruktureerd was as die preek wat ons nou in M at­ teus vind (bl 166 w ). Die uitleg van die huidige rede in M atteus word aan die hand van ’n strukturele analise gedoen. M atteus se teks van die Bergrede word nie beskou as ’n kom­ pilasie nie, m aar as ’n artistiek e, gestruktureerde teks wat uit sewen- tien verskillende subtekste bestaan, Dit is verder ’n outentieke kommuni­ kasie van Jesus by ’n spesifieke histo- riese geleentheid toe hy ’n skare toe- D ie boek is geskryf vanuit die nexus tussen lewe en dood binne die dilemma wat die kernbewapening van irrS 4 6 /IA 2 (1 9 9 0 ) 261 gespreek het (bl 33). gespreek het (bl 33). Resensent: Prof WS Vorster Die afsonderlike subtekste word individueel binne die bestek van vyf hoofstukke g ein terp reteer. D it is veral opm erklik hoeveel klem daar op die saligsprekinge gelê word as die raam w erk w aarbinne die hele rede verstaan m oet word. Aangesien die tradisionele vrae van eksegete heel- tem al buite rekening gelaat word, kom baie sake w at tradisioneel as problem e ervaar is in die uitleg van die teks, glad nie aan die orde nie. In hoofstuk 7 word die struktuur en die boodskap van die Bergrede aan die hand van die resultate van die vorige hoofstukke bespreek. In twee aan- hangsels w ord die verhouding van Matteus se rede op die berg en Lukas se rede op die plein en die verhou­ ding tu ssen die B ergrede en die gelykenis van die saaier behandel. Die boek bevat ook twee lyste m et teksverwysings. Vir ’n ieser wat oortuig is van die historiese probleme wat daar met die Bergrede en sy ontstaan saamhang en wat bewus is van die detailproblem e w at fe itlik elke u itsp raak in die B ergrede oplew er, sal hierdie boek baie onbevredigend wees. Vir die leser wat wil sien hoe die teks struk- tureel sonder inagnem ing van die geskiedenis van die uitleg van die teks geinterpreteer kan word, sal dit interessante leesstof aanbied. Kan ’n leser van die Nuwe T estam ent wat die skool van die historiese kritiek deurloop het, ooit weer ’n Nuwe-Tes- tamentiese teks naief lees? H TS46/IA2(I990) 262

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2309/4123

Afrikaans

INLEIDEND Today the text we are to study is the book of our own experience.... Anyone who has received this mystical kiss from the mouth of Christ at least once, seeks again that intimate experience, and eagerly looks for its frequent renewal. Today the text we are to study is the book of our own experience.... Anyone who has received this mystical kiss from the mouth of Christ at least once, seeks again that intimate experience, and eagerly looks for its frequent renewal. Abstract R eligious ex p erience: C in d erella o f th eo lo g ical reflection How is the concept ‘experience’ to be understood, a concept frequently used but which defies clearcut definition? How is religious experience, which is not a terminus technicus, to be understood? These questions are addressed from a historic survey of developments in the interpretation of the nature and understanding of religious experience, spanning A ristotle to m odern G erm an theologians. Stressing the fundam ental im portance for theology of reflection on religious experience, this article describes religious experience as feeling plus a religious conceptual framework, consti­ tuted by recollection and embodied in hope. Religieuse ervaríng: Aspoestertjie van teologiese besinning D P Veldsman Universiteit van Pretoria Abstract R eligious ex p erience: C in d erella o f th eo lo g ical reflection (Bernardus von Clairvaux, aangehaal deur Jantzen 1989:303) In hierdie uiteensetting van religieuse ervaring as A spoestertjie van teologiese besinning word ’n historiese perspektief vooropgestel. H ierdie vooropstelling, waarin die reeds gevormde en m edebepalende historiese gesprek interpretatief ISSN 0259 9422 * HTS 46/3 (1990) 323 Rcligicusc crvaríiig tegem oetgetree word, spruit enersyds vanuit die inhoudelike onduidelikiiede en verwarring m et betrekking tot die verstaan van ervaring, andersyds vanuit die ontbreking of verbrokkelde karakter van sodanige oorsigteiike historiese perspek- tief. Om aan hierdie noodsaaklike opheldering op afdoende wyse te voidoen, word nié binne die ruimte van hierdie artikel aanspraak op gemaak nie, maar hierdie oorsig geld alleen as ’n eerste terreinverkenning tot die identifisering van die hoofm om ente van religieuse ervaring. H ierdie historiese perspektief, vanself- sprekend dus oorsigtelik en verantwoordeiik willekeurig met betrekking tot die gekose eksponente van die ervaringsbegrip, * neem ’n aigemene begripsomskrywing as vertrekpunt; * neem ’n aigemene begripsomskrywing as vertrekpunt; * verdiep hierdie omskrywing histories-inhoudelik in verwysing na die Europese denktradisies en in toespitsing op die Duitse teologie; * wys vanuit hierdie perspektief, spelenderwys op die A spoestertjie-verhaal toegepas, op die probleemsamehange in kontemporêre besinning oor die erva­ ringsbegrip. * neem ’n aigemene begripsomskrywing as vertrekpunt; * verdiep hierdie omskrywing histories-inhoudelik in verwysing na die Europese denktradisies en in toespitsing op die Duitse teologie; * wys vanuit hierdie perspektief, spelenderwys op die A spoestertjie-verhaal toegepas, op die probleemsamehange in kontemporêre besinning oor die erva­ g g p y g p ; * verdiep hierdie omskrywing histories-inhoudelik in verwysing na die Europese denktradisies en in toespitsing op die Duitse teologie; * wys vanuit hierdie perspektief, spelenderwys op die A spoestertjie-verhaal toegepas, op die probleemsamehange in kontemporêre besinning oor die erva­ ringsbegrip. Sou vir die filosofie die woorde van Gadamer (1972:329) geld waarin hy stel: ‘Der Begriff der Erfahrung scheint mir - so paradox es klingt - zu den unaufgeklartesten Begriffen zu gehoren, die wir besitzen’, dan soveel te meer vir teologiese besinning oor religieuse ervaring. Indien hierdie besinning ‘unfinished business’ (M artin 1987:330) is, is die vraag of hierdie onklaarheid en onduidelikheid moet kulmineer in ’n negatiewe kwalifisering van die status, rol en aard van religieuse ervaring. 1. R EU G IEU SE ERVARING 1.1 Aigemene omskrywing van die ervaringsbegrip g y g g g p Gewortel in ’n breë opvatting van ervaring (Martin 1987:323), is religieuse ervaring geen teologiese terminus technicus nie (Kopf 1982:109). Ervaring is ’n veelduidige en veeldimensionele begrip vanuit die alledaagse lewe (Evans 1982:81) en sluit ’n wye spektrum van gebeure of fenomene in, naamlik sintuiglike waarneming, fanta- sie, drome en buitengewone toestande (Proudfoot 1985:180). Ten minste dui die ervaringsgebeure op die bewussyn van en die deurm aak van (D euser 1979:428; Martin 1987:323) waarvan die ‘gegewene’ en interpretasie onlosmaaklike en konsti- tuerende elemente is (vgl Heath 1967:157). Hierdie bewussyn van het betrekking op die ervaring van ‘werklikheid’. Hierooreenkomstig omskrywe Wagner (1977:258) ervaring soos volg: ‘Erfahrung ist urspriingliches Innewerden der Wirklichkeit durch 324 HTS 46/3 (1990) D PVeidsman den Menschen’. Ervaring is dus ’n fundamentele gegewenheid van menswees, die antropologiese poort - as gebeure of proses - van die verinnerliking van ‘werk- likheid’ (vgl Lange 1984:2). den Menschen’. Ervaring is dus ’n fundamentele gegewenheid van menswees, die antropologiese poort - as gebeure of proses - van die verinnerliking van ‘werk- likheid’ (vgl Lange 1984:2). Ervaring, gekwalifiseer as religieuse ervaring, vertoon inhoudeiik ’n ‘immense diversity’ (Hepburn 1967:165; vgl Vorgrimmier 1979:629). Beide begrippe, naamlik religie en ervaring, is relatief jong geprofileerde begrippe, veral binne die kader van W esterse denke (Proudfoot 1985:xii). V aspenbaar en afsluitend kan die begrip religieuse ervaring nie gedefinieer word nie, maar alieen in wesenstrekke of onder- skeidende kenmerke omskrywe word (vgl hieroor veral Proudfoot 1985). Vir ’n er­ varing om as ’n religieuse ervaring te kwalifiseer, is die biote verwysing na ’n religieuse inhoud nie voldoende nie. Bepalend is die betekenis van hierdie ervaring. Hierdie betekenis is geleë in die noetiese kwaliteit van die ervaring vir die waarheid van religieuse oortuiginge. Met verwysing na die rol van religieuse oortuiginge, stel Vergote (1989:5): Reiigieuze ervaring heeft piaats binnen een religieuze context. Onze onderzoekingen wijzen er op dat er geen spontane religieuze ervaring bestaat. Het is dus niet zo dat de mens religieus is op grond van zijn reiigieuze ervaring. Ik zou eerder zeggen dat het omgekeerde het geval is. De mens kan slechts een religieuze ervaring hebben wanneer hij zich laat opnem en in een religieuze context, een soort verin- nerlijking waarbij men eigenlijk een geloofsverwijzing, die uitwendig tot die mens komt, opneem in het reele gevoelsleven. 1. R EU G IEU SE ERVARING Vir Hepburn (1967:165) geld die ervaring van verwondering oor bestaan as sodanig, as die oorsprong van religieuse ervaring w aaruit die ‘bewussyn’ (‘sense’) van transendensie voortspruit. Ook Geisler (1988:18 ev) omskrywe religieuse ervaring - wat volgens hom onderskei moet word van die morele, estetiese en sekulêre erva­ ring - ten minste as die bewussyn van transendensie. Duideiiker dalk: die self- transenderend-bew ussynsm atige grondverbintenis tot transendensie. H ierdie bewussyn van transendensie vertoon volgens Evans (1982:80) drie wesenstrekke: ’n bewussyn van eenheid met, aflianklikheid en verwydering van (of onderskeid van) die transendente of goddelike. Hierdie bewussyn word binne ’n drieledige horison voltrek, naamlik die horisonne van ruimte, tyd en kultuur (‘G eist’) (vgl Lange 1984:28 ev). HTS 46/3 (1990) 325 12 Die enraríngsbegríp in historíese perspektief Vanuit ’n historiese perspektief op die ervaringsbegrip blyk ’n ryk woordeskat (Kopf 1982:109; Ebeling 1975:7ev; Honecker 1978:490; Lange 1984:8ev): 12 Die enraríngsbegríp in historíese perspektief 12 Die enraríngsbegríp in historíese perspektief Vanuit ’n historiese perspektief op die ervaringsbegrip blyk ’n ryk woordeskat (Kopf 1982:109; Ebeling 1975:7ev; Honecker 1978:490; Lange 1984:8ev): • In die Griekse werkwoord neipSaGai staan die betekenis van poog, probeer, waag voorop en sekondêr ervaar as die resultaat van hierdie poging. In die gebruik van die adjektief éfineipoq en die selfstandige naamwoord é^neipía staan die sekondêre beklemtoning voorop en vervaag eersgenoemde betekenis. • In die Griekse werkwoord neipSaGai staan die betekenis van poog, probeer, waag voorop en sekondêr ervaar as die resultaat van hierdie poging. In die gebruik van die adjektief éfineipoq en die selfstandige naamwoord é^neipía staan die sekondêre beklemtoning voorop en vervaag eersgenoemde betekenis. • In die Latynse werkwoord experiri asook in die selfstandige naamwoorde experentia en experimentum word beide betekenisnuanses aangetref, alhoewel ten opsigte van experentia die nuanse van probeer in die eerste eeu n C vervaag. Hieraan verwante begrippe kom ook voor: comperire (kennis verkry) en peritus (ervaar wetend). • In die antieke Hoogduits word die begrippe suohhan, finden en faran aangetref; in Middelhoogduits die begrippe bevinden en empfinden; in die laat Middeleeue kom die begrip ervam (en hiermee saam erleben) na vore waarvan as domine- rende nuanse die resultaat van hierdie aktiwiteit geld. Benewens hierdie begrippe word die ervaringsgebeure ook deur ander begrippe g e tip eer w at ’n duidelike in terp re tatiew e o o rd eel w eersp ieël: n ó a x e ii'; Ó ia9ai/éa0ot asook pati, affici, sentire en usm. 12.1 Die ervaringsbegrip by Aristoteles In die denke van Aristoteles is die ervaringsbegrip van funksioneel konstituerende belang in die kenproses (vgl Honecker 1978:491; Kopf 1982:110; Lange 1984:9). Ervaring enersyds begrond die wetenskap en kuns, andersyds die verwerwing van lewenservaring (wysheid ?) deur tyd en ouderdom. Hierooreenkomstig is cunetpia (Latyn: Experentia; Duits: Erfahrung) die kwaiifiserende grond van ’n bepaalde handelingsvermoë van die mens, naamlik die (kuns) in onderskeid van die Tuxn (lot) en ótxexi'ío (‘onge-kuns-teide’ handeling). Hierdie onderskeid spruit daaruit voort dat die éjxneipía op Xoyoq berus en dus waarheid - en nie onwaariieid nie - impliseer (vgl Herms 1982:89). As inhoud van die éjiTteipía geld Ttpáyiaxxxo (dade), dit wil sê die individuele omgang van die mens met dinge. Bemiddei deur óiaGriau; (sintuiglike waarneming), geld die (herinnering) as grond van die menslike kenvermoe, dit wil sê as spesifieke grond van die €)i,neipia Vir Aristo­ teles is ervaring dus in kort herinneringsvolle praxis. 326 HTS 46/3 (1990) D PVddsm m 1 2 2 1 2 2 Die ervaringsbegrip in die vroeë Christelike tradisie In die algemeen-wetenskaplike bewussyn van die antieke speel ervaring ’n funda- mentele rol, veral in die geneeskunde. Hierin kom die ervaringsbegrip teenoor die dogmatiese en empiriese opvatting te staan waarin sintuiglike waarneming reeds ’n vaste funksionele plek ingeneem het. Aihoewel die ervaringsbegrip in alledaagse nuanses in voorchristelike Latyn voorkom, dra hierdie begrip geen eiesoortige religieuse stempel nie. Indien wel, dan met die interpretatiew e oordeel van die mens leer deur lyding. In die vroeë Bybelse spreekwyse ontbreek ’n geprofileerde ervaringsbegrip, aihoewel die Vetus Latina (vgl H eb 2:18) en Vulgaat (vgl Ps 33:9; 2 Kor 13:3; H eb 5:8) enkele teks- gedeeltes bled w aaraan latere Christelike nadenke oor religieuse ervaring kon aanknoop (vgl Ebeling 1975:8; Kopf 1982:110). V eral in die Confessiones van Augustinus waar die religieuse subjek in die sentrum van die teksgedeelte staan en oor sy lewensverloop besin, word die individuele religieuse ervaring geaksentueer, maar nóg nader getipeer nóg geproblematiseer. 1.23 Die ervaringsbegrip in die monnikwese en skolastiek .23 Die ervaringsbegrip in die monnikwese en skolastiek Tot die verdere uitbouing en verstaan van ’n teologiese (of religieuse) ervarings­ begrip, het veral die monnikwese (Antonius, Atanasius en Cassianus) ’n belangrike en betekenisvolle bydrae gelewer (vgl Kopf 1982:110). Binne die denkkader van die monnikwese oor ervaring, het ervaring vanaf die begin ’n meervoudige funksie gehad. Hierdie funksie het onder andere behels: * Selfwaarneming (d i afstanddoening van die uiterlike wêreld en toespitsing op die persoonlikinnerlike lewe) wat gedra is deur die Delfiese eis tot selfkennis (yvCGi CTOirróv), gestimuleer deur die biegpraktyk; * waarneming van en heenwysing na die ervaring van die ander (bv die monnik- vader); en * intensiewe Skrifondersoek as bron tot ervaring en die verstaan van ervaring. Veral in die Griekse monnikwese is oor die moontlikheid, wese en voltrekking van religieuse ervaring as innerlike ervaring (mistiek) besin. Hierdie ervaring is deur innerlike of uiterlike waarneming bemiddel waarvan onderskeidelik as geestelike orgaan die hart of gees ten opsigte van eersgenoemde gegeld het, en byvoorbeeld ligverskynsels ten opsigte van laasgenoemde. H ierdie bem iddelde eivaring het binne die kader van hierdie besinning ’n fundamentele en sentrale rol gespeel. Na ’n tydperk waarin die fundamentele en sentrale rol van religieuse ervaring in die teologiese besinning ’n momenteie lae profiel ingeneem het as gevolg van die HTS 46/3 (1990) 327 Rcligicusc crvaring ingrypende breuk tussen die antieke en middeleeuse tydperk, word hierdie besin- ning op ongekende wyse deur en rondom veral die persoon van Bernardus von Clairvaux (1090-1153) in die twaalfde eeu hervat. In sy verstaan van die ervaringsfenomeen spits hy horn nie op sintuiglike waar- neming toe nie, m aar op die nie-dinglike, tussen-menslike relasies en religieuse ervaring as geestelike ervaring. Sterk gestempel deur die omringende kloosterom- gewing, is religieuse ervaring vir Bernardus die geestelike reis van die gelowige tot die mistieke vereniging met die goddelike as innerlik-geestelike ervaring, waar- geneem deur die innerlike sintuie. Hierdie ervaring is gevoelsmatig en begrond as ervaring, kennis van die God van liefde. Binne hierdie verband moet die beroemde woorde van Bernardus verstaan word: ‘Na die mate wat God bemin word, word hy geken’ (Van Itterzon 1956:569). Goed stel Jantzen (1989:306) die aard van reli­ gieuse ervaring in die denke en lewe van Bernardus: Experiences of God are not to be sought for their own sake, for their delightfulness, or out of intellectual curiosity. 1.23 Die ervaringsbegrip in die monnikwese en skolastiek They are to be sought only and solely as the opening of the heart to God in com­ munion with Christ through scripture and sacrament, which is the pathway of increasing union with God. Hierdie deur die gevoel bepaalde ervaring van God tot eenheid (‘union’), beskryf Bernardus ‘smaakvol’ in uiteenlopende beelde van die fisiese kosverteringsproses in die menslike liggaam. In hierdie proses is die religieuse subjek passief, aangesien hierdie ervaring ’n genadegeskenk van God is wat alle menslike aktiwiteit voor- afgaan. Op om vattende en omsluitende wyse is religieuse ervaring die bron en transform ator van die religieuse lewe. H ierdeur word die relevansie van die religieuse lewe bevestig en begrond dit sowel geloofsekerheid as die ontsluiting van die Skrif en ander vreemde ervaringe. Hierdie ander, vreemde ervaringe was vir Bernardus nie alleen aansporing tot die voltrekking van eie ervaring nie, maar ook ’n onontbeerlike interpretasiehulp van religieuse ervaringe. Alhoewel Bernardus die rol en invloed van religieuse ervaring op ingrypende wyse uitbou, slaag hy nie daarin om die wantroue wat vanuit die kader van die wetenskap (rede teenoor ervaring) voortgespruit het, te oorwin nie. Op oorspronk- like wyse en as uitstaande verteenwoordiger van die m iddeleeuse teologie, het Anselmus (1033-1109) die aard van religieuse besinning beinvloed waarvolgens rasionele (logiese) analise van die Christelike geloof nie alleen noodsaaklik is vir die verstaan van geloof nie {credo ut intelligam), m aar as religieuse verpligting gegeld het (Allen 1987:128)! Vanuit ’n apologetiese motief, hersien Anselmus die 328 HTS 46/3 (1990) DPVddsnum denktradisie van en na Augustinus en reageer hierdeur in sy ontw erp van die ontologiese argument vir die Godsbestaan teenoor die anti-intellektualisme van sy tyd (vgl Fairweather 1987:130). Hierdeur was Anselmus grootliks die inisieerder van die 12de- tot 13de-eeuse skolastieke opbloei. denktradisie van en na Augustinus en reageer hierdeur in sy ontw erp van die ontologiese argument vir die Godsbestaan teenoor die anti-intellektualisme van sy tyd (vgl Fairweather 1987:130). Hierdeur was Anselmus grootliks die inisieerder van die 12de- tot 13de-eeuse skolastieke opbloei. In die skolastieke teologie, w aarin veral onder andere ook by A ristoteles aangesluit word (vgl Lange 1984:10), speel religieuse ervaring ongeag die strem- minge ten opsigte van besinning hieroor, ’n fundamentele en duidelike rol. Hierdie rol was eerder gerig op ’n probleemaanduiding as ’n middel tot probieemopiossing (vgl Ebeling 1975:10; Kopf 1982:112). 1.23 Die ervaringsbegrip in die monnikwese en skolastiek As sentrale probleemopgawe geld die vraag na die ervaringsekerheid van Jesus as iieiland: wat is die verhouding van kennis deur ervaring in die lewe van Jesus tot die goddelike kennis van Jesus? Hierdeur is twee tipes van sekerhede onderskei, naamlik sekerheid wat op kennis berus en sekerheid wat op ervaring berus. In hierdie besinning deur die teoloe van die vroeë skolastiek (Halesius, Bonaventura, Thomas van Aquino), is die ervaring van die eie onvermoë, die vertrouensvolle spreke oor die ervaarbaarheid van goddelike genade in die hart of gewete, vooropgestel. In aansluiting by Bernardus word in die Franciskaanse teologie die gevoelvolle aard van ervaring, asook die sentrale fundamentele rol van religieuse ervaring in die religieuse lewe van die gelowige en by die totstandkoming van godskennis, voorop­ gestel, alhoewel ervaring beskou is as die bron van godskennis. As bron het die nadere ontleding van verskillende wee tot hierdie godskennis eerder beperkend en hinderlik op die uiteensetting van religieuse ervaring ingewerk. Ingeperk tot die mistieke ervaring, het die cognito Dei experimentalis aan universele reikwydte as religieus-teologiese kenbron ingeboet. As uitsondering geld Johannes Gerson (1363-1429) wat die religieus-mistieke ervaring uitbou. Mistieke ervaring het vir Gerson nie alleen die teologiese besin­ ning gevoed nie, m aar ook die vorm daarvan bepaal. Vir Gerson is die mistieke ervaring deur ekstase en meditatiewe nadenke gekenmerk waaruit kennis asook verdere mistieke ervaringe voortgespruit het<vgl Jaanus 1958:201). In sy denke het die kognitiewe en affektiewe van die siel in ’n noue relasie gestaan waarvolgens kennis van die kenobjek op ’n gevoel ten opsigte van hierdie objek berus het. Terselfdertyd het genade ’n element van intellektuele kennis ingesluit (vgl Smart 1967: 317). 1.2.4 Die ervaringsbegrip in die reformasie en piëtisme 1.2.4 Die ervaringsbegrip in die reformasie en piëtisme g g p p Met die verandering van die gesig van die wetenskap in die Middeleeue, veral deur die sentrale beroep op ervaring asook die aanwending van empiriese metodes (die eksperiment), kring die problematiek met betrekking tot die inhoudelike vaslegging HTS 46/3 (1990) 329 Rcligicusc crvaring van die ervaringsbegrip alleen maar wyer uit. Hierdie verandering word soos volg beskryf: Mit dem Ruckgriff auf antike Traditionen greift man zugleich voraus in eine neue, andersartige Zukunft. Die Welt verandert sich, und mit ihr die Art, die W elt zu erfahren. Man erfahrt sich unbekannte Lander und entdeckt, dass die Erde sich um die Sonne dreht. Man m acht Experim ente und verlasst sich nicht mehr auf iiberlieferte Erfahrung. (U nge 1984:11) (U nge 1984:11) Tot hierdie verandering van die gesig van die wetenskap het veral onder andere Francis Bacon (1561-1626) bygedra (vgl Cranston 1967:235ev; Track 1982:116; Lange 1984:16ev). Teenoor die tradisionele, aristoteliaanse ervaringsbegrip waar- volgens ervaring die besit van menslike vermoe is (ervaring as herinneringsvolle praxis), stel Bacon ervaring as die proses en metode in die verkryging van hierdie besit (‘...den Vollzug methodischen Vorgehens’). Gerig op die ontmaskering van die drogbeelde of afgode van kennis (vgl Cranston 1967:237ev; Lange 1984:17), was dit vir Bacon ’n vereiste dat die toegang tot die werklikheid deur middel van ervaring nie subjektief-willekeurig moes wees nie, maar metodies gekontroleer. Hierdie verskuiwing deur Bacon stel Honecker (1978:491) bondig: ‘Experientia wird zum methodischen experimentum’. Ook John Locke (1632-1704) en David Hume (1711-1776) sou hierdie problematiek verder uitbou (vgl Lange 1984:16ev; Track 1982:90). In die reformatoriese denke word die ervaringsbegrip losgewikkel vanuit die middeleeuse inperkinge ten opsigte van hierdie veranderde gesig van die wetenskap: enersyds losgemaak van die inperkinge van die religieuse ervaring as mistieke ervaring soos by Gerson, andersyds uitgebrei in aansluiting by Bernardus. Hiertoe het veral Luther (1483-1546) en in ’n veel mindere mate Calvyn (1509-1564) byge­ dra. Luther het, volgens Kopf (1982:14), die ‘Heimatrecht’ van religieuse ervaring in die teologiese besinning gevestig op grond waarvan Ebeling (1975:11) stel: ‘Von nun an erst ist das Thema "Erfahrung" theologisch auf der Tagesordnung und nicht mehr ungestraft zu iibergehen’. Besinning oor religieuse ervaring het ’n vaste plek op die teologiese agenda verkry. In sy teologiese besinning oor religieuse ervaring, rig Luther hom teenoor die skolastieke teologie (vgl Lange 1984:12). 1.2.4 Die ervaringsbegrip in die reformasie en piëtisme Hierdie besinning brei hy uit tot buite die grense van sy ervaring as monnik en rig sy besinning op die totaliteit van menslike 330 HTS 46/3 (1990) D PVddsnum eksistensie. Vir Luther het ervaring nie empiriese kennis van die wêreld beteken nie, m aar ‘...(e)in den Menschen im Innersten treffendes, vernichtendes Wider- fahrnis’ (Lange 1984:12). Nóg die waarborg deur vreemde outoriteite (vgl Hiller- brand 1987:60), nóg gedistansieerde (onbetrokke) fllosofiese refleksie begrond die teologiese besinning, maar kritiese geloofsverantwoording deur die gelowige wat God self ervaar het. Teen hierdie agtergrond moet die bekende woorde van Luther verstaan word: Aileen die ervaring maak die teoloog {‘Sola ... experientia facit theologam’), en: Met ervaring moet nuwe ervaringe gemaak word (vgl Ebeling 1975: 10; Lange 1984:12). In sy uiteensetting van religieuse ervaring, blyk oneffenhede in die verhouding van ervaring en geloof asook met die hiermee gepaardgaande Skrifbeskouing. Bo en teenoor ervaring staan die fundam entele rol, belang en gesag van die Skrif; geloof moet ten spyte van ervaring voltrek word. Religieuse ervaring staan teenoor uiterlike woorde (verba), teenoor die cogitatio en speculalio. Hierdie religieuse ervaring word gevoelsmatig deur die innerlike sintuie voltrek. V anuit hierdie ervaring (as gevoei) spruit godskennis voort. Godskennis - en hiermee saam dus sondekennis - is geen rasionele insig nie, m aar die gevoelsmatig gestem pelde gegrepenheid deur God (vgl Lange 1984:13). Soos Bernardus beskryf Luther hier­ die gevoelservaring m et beelde van die kosverteringsproses en sm aaksintuie. Tussen geloof en ervaring bestaan vir Luther ’n innerlike samehang. Enersyds is die religieuse ervaring die voorveronderstelling van geloof, andersyds voorveronderstel ervaring die instemming van die geloof. Luther stel selfs in enkele gevalle geloof en ervaring geiyk {experimentum fidei). ‘A gter’ hierdie geioofservaring staan die werking van die Heilige Gees as die innerlike waarneming van die werk van God deur/in die gelowige. Hieruit ontvou die Skrifbeskouing en -verstaan van Luther, naamlik die Skrif as die skriftelike neerslag van die geloofservaringe van God deur individue. Ervaring het dus vir Luther ’n bepalende herm eneutiese funksie: die Skrif kan nie sola cogitatione verstaan word nie, maar is aileen vir die een wat self ervaring deurmaak, toeganklik. As orgaan van religieuse ervaring geld die hart of gewete. Soos vir Bernardus is vir Luther die aard van hierdie religieuse ervaring as aanvegting te bestem pel: aanvegting as die vernietiging van alle menslike self- sekerheid van waaruit aileen die ervaring van heilsvertroue kan ontvou. HTS 46/3 (1990) 1.2.4 Die ervaringsbegrip in die reformasie en piëtisme In die lig van bogenoemde uiteensetting, kan ’n drievoudige aksentuering van die ervaringsbegrip in die denke van Luther onderskei word (vgl Track 1982:118- 119; Lange 1984:14): • Die loswikkel van religieuse ervaring vanuit die inperking tot die mistieke ervaring, sodat die geioofservaring die horison of totaliteit van menswees • Die loswikkel van religieuse ervaring vanuit die inperking tot die mistieke ervaring, sodat die geioofservaring die horison of totaliteit van menswees 331 HTS 46/3 (1990) RcKgiciisc crvaríng RcKgiciisc crvaríng insluit; • die fundam entele belang van religieuse ervaring as eksistensiële poort tot godskennis, Skrifverstaan en geloofsekerheid; en • die fundam entele belang van religieuse ervaring as eksistensiële poort tot godskennis, Skrifverstaan en geloofsekerheid; en • die fundam entele belang van religieuse ervaring as eksistensiële poort tot godskennis, Skrifverstaan en geloofsekerheid; en • die otilosmaaklike verbondenheid van die religieuse ervaring met die evange- liese beloftewoord waardeur die ervaring bemiddel word en ’n meer (transen- dente) karakter aanneem. Hierdie ervaring is geskenk van God waaroor die mens nie beskik nie. • die otilosmaaklike verbondenheid van die religieuse ervaring met die evange- liese beloftewoord waardeur die ervaring bemiddel word en ’n meer (transen- dente) karakter aanneem. Hierdie ervaring is geskenk van God waaroor die mens nie beskik nie. • die otilosmaaklike verbondenheid van die religieuse ervaring met die evange- liese beloftewoord waardeur die ervaring bemiddel word en ’n meer (transen- dente) karakter aanneem. Hierdie ervaring is geskenk van God waaroor die mens nie beskik nie. In die denke van Caivyn kom die ervaringsbegrip nie op selfstandige wyse ter sprake nie. Ervaring is ’n deskriptiewe term wat in ’n ‘bewildering variety of contexts’ (Partee 1973:169) aangewend word. Negatiewe sowel as positiewe kwalifiseringe van die rol en aard van religieuse ervaring word aangetref. Soos by Luther is die oorsprong van religieuse ervaring onlosmaaklik aan die Skrif gebonde. Geen naak- te of direkte godservaring, losgemaak van die Skrif, is dus moontlik nie. Terself- dertyd stel Caivyn ook dat ervaring ons leermeester {experientia magistra) is om die in sy woord geopenbaarde God, te vind. Hierdie ervaring beskryf Caivyn in terme van die menslike smaakoordeel (soet). In enkele gedeeltes word die Skrif teenoor ervaring gestel, in ander word die Skrif en ervaring in samehang beskou (vgl Partee 1973). Hierdie oneffenhede hang waarskynlik saam met die onderskeid wat deur Caivyn getref word tussen ware kennis deur die geloof en kennis deur ervaring wat feilbaar kan wees. 1.2.4 Die ervaringsbegrip in die reformasie en piëtisme In die denke van Caivyn kom die ervaringsbegrip nie op selfstandige wyse ter sprake nie. Ervaring is ’n deskriptiewe term wat in ’n ‘bewildering variety of contexts’ (Partee 1973:169) aangewend word. Negatiewe sowel as positiewe kwalifiseringe van die rol en aard van religieuse ervaring word aangetref. Soos by Luther is die oorsprong van religieuse ervaring onlosmaaklik aan die Skrif gebonde. Geen naak- te of direkte godservaring, losgemaak van die Skrif, is dus moontlik nie. Terself- dertyd stel Caivyn ook dat ervaring ons leermeester {experientia magistra) is om die in sy woord geopenbaarde God, te vind. Hierdie ervaring beskryf Caivyn in terme van die menslike smaakoordeel (soet). In enkele gedeeltes word die Skrif teenoor ervaring gestel, in ander word die Skrif en ervaring in samehang beskou (vgl Partee 1973). Hierdie oneffenhede hang waarskynlik saam met die onderskeid wat deur Caivyn getref word tussen ware kennis deur die geloof en kennis deur ervaring wat feilbaar kan wees. In die linkse vieuel van die reform asie (w o M iintzer) word die religieuse ervaring as noodsaaklik vir die ‘toetsing’ van Skrifwoorde vooropgestel. Losgemaak van die deur Luther en Caivyn beklemtoonde onlosmaaklike band van Skrif en erva­ ring, word die selfstandige rol van religieuse ervaring erken (vgl Track 1982:120). God se gees kan direk ervaar word. Sonder hierdie direkte ervaring sou die Skrif alleen die funksie van ’n wet hê. In die denke van die piëtisme vanaf die sewentiende eeu word teen die verintel- lektualisering van die geloof asook teen die (skynbare) gebrek aan geloofservaring in die tradisioneel gestempelde ortodokse geloofsbelewing gereageer (vgl Van der Linde 1960:453; Macquarrie 1967:311; Track 1982:120). Religieuse ervaring was vir die piëtiste m eer as net die vir-waar-hou van ’n oninsigtelike som totaal van gesagvolle leerstellinge. As direkte religieuse ervaring word die individuele vroom ervaring as selfstandig beskou en tot kriterium van geloofegtheid verhef (so veral Spener en Francke). As kernbegrippe geld wedergeboorte en bekering wat die praxis pietatis begrond. Kernagtig stel M acquarrie (1967:311): ‘By stressing experience, feeling and personal participation as essential to a true Christian faith. Pietist hoped to bring new life into the Lutheran church’. 332 HTS 46/3 (1990) D PVeUsnum Enersyds het die pietisme in die algemene, bree eietydse toespitsing op die individu gedeel, andersyds was dit in die inhoudelike ontvouing van die religieuse ervaring (bv vooropstelling van sondebewussyn; verloëning van die wêreid) gerig teen die nuwe (seifvoldane) verstaan van die eietydse mens. 1.2^ Die ervaringsbegrip in die agtiende en negentiende eeu g g p g g In hierdie tydperk is die ervaringsbegrip opnuut grondig beinvloed deur filosowe, digters, psigoioë en teoloë waaronder Reimarus, Lessing, Semler, Kant, Feuerbach, Marx, Freud, Nietzsche, Goethe, Schieiermacher en Kierkegaard. Ingrypende godsdienskritiek is in hierdie tydperk van die mondigwording van die mens teenoor die religieuse bewussyn (of Christendom) gemonster. Hierdie kritiek kan nie onaangeraak tersyde gestel word nie, maar moet in die besinning oor religieuse ervaring grondig ter sprake kom. S6 stel Koberle (1976:95): ‘W er in unseren Tagen ein Wort zur Ehrenrettung religioser Erfahrung zu sagen wagt, muss der vehementen Religionskritik des 19. Jahrhundert standhalten’. Hieronder veral die kritiek van Feuerbach (‘Religion als Selbstanbetung des M enschen’), Marx (‘Religion als Opium des Volkes’), Freud (‘Ursprung der Religion aus uralten Vaterángsten’) en Nietzsche (‘G ott ist tot’). As (onwillige) inperking van hierdie ingrypende en uiteenlopende kritiek, word hieropvolgend verantwoordelik wille- keurig slegs breedvoeriger na Kant verwys. In die filosofie van Kant (1724-1804) word die skopus en rol van die rede herwaardeer waarvolgens die rede die allesbepalende sleutel tot die ontsluiting van menslike kennis word (vgl Honecker 1978:491; Herms 1982:96; Lange 1984:20ev; M artin 1987:328). Duidelik stel Kasper (1989:264): ‘Aus der kritisch interpre- terenden Funktion der Vernunft wurde nun eine kritisch normative Funktion’. Vir Kant het die menslike rede alleen deur sintuiglike waarneming toegang tot die empiriese werklikheid. Ooreenkomstig aprioriese denkkategorieë (ruim te/tyd) word hierdie waarneming geprogrammeer, dit wil sê kennis is ’n produk van die proses waardeur die menslike rede eksterne data tot ’n samehangende geheel orga- niseer. Geen objektiewe kennis van die Ding an sich is moontlik nie. Kant rig hom hierdeur nie teen geloof in God nie, maar teenoor ongegronde, spekulatiewe (meta- fisiese) godskennis. In die lewe van die praktiese rede, die morele bewussyn, die bewussyn van die kategoriese imperatief, is die hart van die religieuse ervaring gelee (en die bestaan van God as afleiding hiervan), begrens deur die empiriese werklik­ heid en dus deur menslike subjektiwiteit. Deur Kant is die tradisioneel-W esterse metafisiese denksisteme onKant betrap en op hulle kniee gedwing! Menslike self- bewussyn, subjektiwiteit en gevoel het hieropvolgend sentraal binne die kader van Westerse denke te staan gekom. 1.2^ Die ervaringsbegrip in die agtiende en negentiende eeu 333 HTS 46/3 (1990) Rcligiciisc dvaring Teen hierdie agtergrond moet die denke van Schleiermacher (1768-1834) in sy bestem peling van die aard van religieuse ervaring as die gevoel van volledige afhaniclikheid, en Kierkegaard (1813-1855) in sy eiesoortige bestempeling van die religieuse ervaring as irrasionele sprong wat wilsmatig in die innerlike van die individu op paradoksale wyse voltrek word, verstaan word (vgl Veldsman 1989:252 ev). Aangesien Schleiermacher elders bespreek word (kyk artikel van Mouton), sal slegs die basisvrae waarmee hy worstel ten opsigte van religieuse ervaring en waarin hy teenoor die Kantiaanse opvatting van die aprioriese denkkategorie reageer (vgl hieroor veral Clements 1987 en ook Proudfoot 1985:21ev), aangedui word: • Wat is die verhouding van algemene ervaring tot geloofservaring; • wat is die verhouding van menslike deelnam e in sy/haar verlossing tot die handeling van God in sy openbaring; • wat is die verhouding van menslike deelnam e in sy/haar verlossing tot die handeling van God in sy openbaring; • wat is die verhouding van die woord van God tot ervaring en • hoe moet die geskiedmatige bemiddeling van ervaring verstaan word? In die teologiese besinning na Schleiermacher het hierdie ingrypende probleem- stellinge ingewerk op feitlik alle kontinentaal-teologiese tradisies, óf in navolging óf in reaksie hierteenoor. In die teologiese besinning na Schleiermacher het hierdie ingrypende probleem- stellinge ingewerk op feitlik alle kontinentaal-teologiese tradisies, óf in navolging óf in reaksie hierteenoor. In navolging van die ‘Erweckungstheologie’ (veral Tholuck, 1799-1877) waarin die grondmotiewe van Schleiermacher opgeneem is, stel die ‘Erlanger Schule’ (w o veral Hofmann, 1810-1877; Frank, 1827-1894 en Zahn, 1838-1933) die religieuse ervaring van die eie wedergeboorte en bekering tot voorwerp van teologiese besin­ ning. Alleen hiervandaan uit kan na die oorsprong van die verandering in die self teruggevra en vooruitgevra word na die doel van hierdie ervaring (vgl Meulemann 1957:628-629). Kenmerkend van hierdie teologiese besinning, en dus ook van die aard van die religieuse ervaring, is die woorde van Hofmann: ‘Ich der Christ bin mir dem Theologen eigenster Stoff meiner Wissenschaft’ (Track 1982:123). In hierdie denke kan drie grondmotiewe aangedui word: In hierdie denke kan drie grondmotiewe aangedui word: • In navolging van Schleiermacher berus die geloofslewe op ’n voorafgaande en begrondende religieuse ervaring. Teologie is dus vanuit die geloofservaring voortspruitende gereflekteerde selfuitsprake. • In navolging van Schleiermacher berus die geloofslewe op ’n voorafgaande en begrondende religieuse ervaring. Teologie is dus vanuit die geloofservaring voortspruitende gereflekteerde selfuitsprake. 1.2^ Die ervaringsbegrip in die agtiende en negentiende eeu • As inhoud van hierdie ervaring geld nie ’n stik-of-sluk somtotaal van leerstel- linge wat vir-waar-gehou moet word nie, maar die deur die ervaring begronde en bevestigde selfgetuienis van die godservaring. • As inhoud van hierdie ervaring geld nie ’n stik-of-sluk somtotaal van leerstel- linge wat vir-waar-gehou moet word nie, maar die deur die ervaring begronde en bevestigde selfgetuienis van die godservaring. 334 HTS 46/3 (1990) D PVeldsnum • Religieuse ervaring is dus ’n spesifiek geestelike ervaring waarvan die noodsaak tot verantwoording binne die kader van alledaagse ervaring ontbreek. Teolo- giese refleksie of besinning is besinning wat op die eie-aard van die religieuse ervaring as geestelike ervaring berus, wat inhoudelik bepaal word deur die tegemoettredende God in die persoonlik-gestempelde religieuse ervaring. • Religieuse ervaring is dus ’n spesifiek geestelike ervaring waarvan die noodsaak tot verantwoording binne die kader van alledaagse ervaring ontbreek. Teolo- giese refleksie of besinning is besinning wat op die eie-aard van die religieuse ervaring as geestelike ervaring berus, wat inhoudelik bepaal word deur die tegemoettredende God in die persoonlik-gestempelde religieuse ervaring. Wesenlike grondvrae bly dus onbeantwoord: wat is die voorwaardes en aanleiding tot religieuse ervaring; wat is die verhouding van algemene of alledaagse ervaring tot die religieuse ervaring; hoe kan die aanspraak op selfstandigheid (of eie- soortigheid) van die religieuse ervaring tot algemene ervaring nader aangedui word; hoe kan aan die verwyt van werklikheidsverlies (‘llussionsverdacht’) ontkom word (vgl Track 1982:123), dit wil sê hoe kan die vraag na die kognitiewe of epistemiese status van religieuse ervaring beantwoord word? • Religieuse ervaring is dus ’n spesifiek geestelike ervaring waarvan die noodsaak tot verantwoording binne die kader van alledaagse ervaring ontbreek. Teolo- giese refleksie of besinning is besinning wat op die eie-aard van die religieuse ervaring as geestelike ervaring berus, wat inhoudelik bepaal word deur die tegemoettredende God in die persoonlik-gestempelde religieuse ervaring. 1.2.6 Die ervaringsbegrip in die twintigste eeu met spesifieke verwysing na die Duitse teologie 1.2.6 Die ervaringsbegrip in die twintigste eeu met spesifieke verwysing na die Duitse teologie In die oorgang van die negentiende- na die twintigste-eeuse denke birme die kader van die Duitse teologie, word enersyds die bewustelike of onbewustelike gesprek in aansluiting by of reaksie op Schleiermacher voortgesit, andersyds het die opkoms van die histories-kritiese metode en die uitdaging van godsdienshistoriese vrae, die vraagstelling na die verhouding van religieuse ervaring tot algemene ervaring op die spits gedryf. Hierdie vraagstelling is verder histories versterk deur die ingrypende traumatiese impak van die wêreldoorloë en die hiermee gepaardgaande ineenstor- ting van die ‘Kulturprotestantismus’. Met hierdie eeuwenteling lees die Europese intellektuele spyskaart indruk- wekkend: * as voorgereg: Ontnugtering met piëtisme en bloeiende Kantianisme; • as hoofgereg: Indringende historiese navorsing; anti-ewolusionêre idealisme; filosofiese empirisme; status van die natuurwetenskap; * as nagereg: ’n Nuwe belangstelling in sosiale etiek; ’n Christelike sensiwiteit ten opsigte van die uitdaging van etiese rasionalisme asook sekularisme. AJhoewel Albrecht Ritschl (1822-1888) deur die dialektiese teoloe (ongeveer 1920- 1933) as aartsketter beskou is, het hy reeds aan die einde van die negentiende eeu die hoofkontoere van die teologiese besinning wat hierop sou volg in Duitsland, programmaties vasgelê. 335 HTS 46/3 (1990) Rcligiciisc crvaring Ritschl konstnieer ’n korporatief-geëtiseerde geloofsbegrip ten opsigte van die bedreigende invloed van die natuurwetenskap wat poog om die mens in ’n kousali- teitsnetwerk van oorsaak en gevolg vas te vang. Teenoor die teenstrydigheid in die Kantiaanse ontwerp waarvolgens enersyds die werklikheid van die DING erken word, andersyds die onkenbaarheid van die Ding an sich gehandhaaf word, stel Ritschl dat in die ervaring van die kenobjek, die kenobjek volledig teenwoordig is in sy werkinge. Anders gestel: die kenobjek is werklikheid in sy werkinge. As eerste werklikheid wat die mens ervaar, geld die werklikheid van sy/haar ek en hierop volg die werklikheid van die werkinge op die ek. Dus is die sekerwees van die werk­ likheid van die buite-subjektiewe werklikheid begrond deur die ervaring van die self. Hieruit blyk die kenteoretiese primaat van die ek (vgl Veldsman 1989:23ev). Hierdie kenteoretiese standpuntinname vind neerslag in sy teologiese besinning in ’n tipering van die aard van religieuse ervaring wat as ’n selfstandige waarde- oordeel voltrek word. Hierdie waarde-oordeel wat vanuit die selfbewussyn voort- spruit, word begrond deur eties-religieuse kennis. 1.2.6 Die ervaringsbegrip in die twintigste eeu met spesifieke verwysing na die Duitse teologie Onlosmaaklik is die nuwe self- verstaan m et godskennis verbind, deurdat die uitsprake oor God terselfdertyd uitsprake is oor my gevoel - as hart van die geloofservaring - ten opsigte van die wêreldse werklikheid. In sy bestem peling van die aard van die religieuse ervaring as selfstandige w aarde-oordeel, beweeg Ritschl na ’n gedeobjektiveerde godsverstaan waarin ‘objektiewe’ geloofsuitsprake met ‘subjektiewe’ geloofservaring verenig word. Ten aansien van die eis tot geen metafisiese spekulasie, omvorm Ritschl die transenden- siebegrip tot diepte en nie meer bo hierdie werklikheid nie. Hierin sou Wilhelm Herrmann Ritschl volg. Op treffende wyse het Rudolf O tto (1869-1937) die aard van die religieuse ervaring in sy bekende boek ‘Das Heilige’ beskryf. In aansluiting by die tipering van die aard van religieuse ervaring as die gevoel van volledige afhanklikheid (Schleiermacher), munt Otto die begrip kreatuurgevoel (‘Kreaturgefuhl’). Hierdie gevoel lê die religieuse ervaring van die numineuse (‘Numinose’) ten grondslag, dit is die nie-etiese verstaan van die heilige {das ‘Heilige m inus seines sitllichen Moments’). Vir Otto word die numen deur religieuse gevoelens openbaar, dit wil sê dit is die (lewens)bron van die konsepvorming van die numineuse. Hierdie gevoels- gebeure is nie uiterlik waarneembaar nie, maar - soos Otto graag stel - ’n refleks wat in die innerlike van die mens voltrek word. Vir Otto kan hierdie refleks beskryf m aar nie gedefinieer word nie! Hierdie innerlike refleks (as religieuse ervaring) kan beskryf word as die onlosmaaklike, tweesydige ervaring van die Mysterium Tremendum en Fascinans. Kenmerkend stel Otto: ‘So grauenvoll-furchtbar das D am onisch-G ottliche dem G em iite erscheinen mag, so lokkend-reizvoll ist es 336 HTS 46/3 (1990) DPVeldsnum gleichzeitig’ (Wissmann 1982:86). In sy uiteensetting van die verhouding van die religieuse gevoelens tot religieuse kennis, stel Otto dat die waarheidsaansprake van religie nie deur die rede begrond kan word nie, maar hierdie waarhede gleichzeitig’ (Wissmann 1982:86). In sy uiteensetting van die verhouding van die religieuse gevoelens tot religieuse kennis, stel Otto dat die waarheidsaansprake van religie nie deur die rede begrond kan word nie, maar hierdie waarhede * is andersoortig in verhouding tot die waarhede van die wetenskap; * berus op die hart en gewete, gevoel en intuisie; kan alleen voorlopig en onvolledig beskiyf word (d w s gekonseptualiseer word). Nogtans is hierdie waarhede kommunikeerbaar (vgl Wainwright 1967:13 ev). kan alleen voorlopig en onvolledig beskiyf word (d w s gekonseptualiseer word). 1.2.6 Die ervaringsbegrip in die twintigste eeu met spesifieke verwysing na die Duitse teologie * kan alleen voorlopig en onvolledig beskiyf word (d w s gekonseptualiseer word). Nogtans is hierdie waarhede kommunikeerbaar (vgl Wainwright 1967:13 ev). kan alleen voorlopig en onvolledig beskiyf word (d w s gekonseptualiseer word). Nogtans is hierdie waarhede kommunikeerbaar (vgl Wainwright 1967:13 ev). Nogtans is hierdie waarhede kommunikeerbaar (vgl Wainwright 1967:13 ev). Op eiesoortige wyse het Wilhelm Herrmann (1846-1922), leermeester van Barth en Bultmann, Ritschl gevolg in die uiteensetting van die aard van die religieuse ervaring in afgrensing van die metafisika, wetenskap en historiese vraagstelling. H errm ann omskrywe die religieuse ervaring as die persoonlik-individuele ont- moeting (‘Begegnung’) met die innerlike lewe van Jesus (vgl Veldsman 1989:47 ev). Hierdie ontmoetingservaring, voltrek binne die kader van die ervaarbare werklik- heid (in onderskeid van die verklaarbare werklikheid) met die innerlike lewe van Jesus, is die navoltrekkingsgebeure van die geloof waarin Jesus Christus nie alleen as grond van die geloof nie, maar terselfdertyd as inhoud van die geloofservaring geld. Hierdie ervaring kan nie aan kritiek onderwerp word nie, en in die navol- trekking van hierdie ervaring self is die sekerheid van die geloof geleë. T eenoor hierdie positiewe w aardering en selfstandige aard van religieuse ervaring in die denke van Ritschl en Herrmann, dra die rol en status van religieuse ervaring in die denke van veral Barth en Bultmann, ’n negatiewe beklemtoning. Hierdie beklemtoning is enersyds tereg ’n direkte protes teenoor ’n werklikheids- verstaan wat tot die empiries-metodies toeganklike gereduseer is^ Andersyds hang hierdie negatiewe kwalifisering onlosmaaklik saam met die krisis van ontwortelde bestaan met die afloop van die eerste wereldoorlog. In verwysing na hierdie ingry- pende gebeure, wys Lange (1984:VII-VIII) daarop dat ‘...(d)ieses Erleben sich in die Grundiiberzeugung von der volligen Ungesichertheit menschlicher Existenz (iiber- setzt hatte). Der Mensch sah sich ins Nichts einer gottlosen Welt gestellt.’ Op indrukwekkende wyse het sowel Barth as Bultmann onderskeidelik hierdie kri.sis van die twintigste-eeuse Duitsland te woord gestaan. Nóg Barth nóg Bultmann sou egter daarin slaag om in hulle onderskeie reaksies die eenheid van die werklikheid terug te wen. In ’n tweegedeelde werklikheid het die religieuse ervaring van die gelowige vasgevang gebly. Ook aan die kritiese (wetenskaplike) eis tot verant- woording en kritiese verwyt van die verghettosering van die teologie, kon ni)g Barth nóg Bultmann ontkom. 1.2.6 Die ervaringsbegrip in die twintigste eeu met spesifieke verwysing na die Duitse teologie 337 HTS 46/3 (1990} Rcligiciisc crvaríiig In die teologiese besinning van Barth (1964:206ev) diskwalifiseer hy ervaring as kriterium vir geloofsekerheid asook die noodwendigheid van ervaring daarin dat dit die onmoontlike poging deur die mens sou wees om, benewens die openbaring in Jesus Christus as God se selfbekendmaking, ’n tweede selfstandige bron van open- baring te handhaaf (vgl Koberle 1976:98; R itter 1980:557ev; Track 1982:125). G eloofservaring is die religieuse ervaring van die bepaaldheid van menslike eksistensie deur die woord van God, dit wil sê religieuse ervaring word alleen deur God se selfbekendmaking in en deur sy woord begrond en ontsluit. Godservaring is die deur God bemoontlike en geinisieerde religieuse ervaring deur die gelowige. Is menslike ervaring nie die grond van en voorwaarde tot die Godservaring nie, is die Godservaring as religieuse ervaring alleen as Godgegewe moontlikheid moontlik. Alhoewel Bultmann in aansluiting by Herrmann en in onderskeid van Barth, op eiesoortige wyse in ’n terminologiese affaire met Heidegger die religieuse ervaring verw oord, diskwalifiseer ook hy die selfstandige rol van religieuse ervaring. Alhoewel hy die teologiese probleemhorison verbreed deur die toevoeging van godsdienshistoriese motiewe, en terselfdertyd die hermeneutiese probleembewussyn verdiep, verval hy in ’n metodedualisme (vgl Veldsman 1989:268) wat die ‘hart’ van religieuse ervaring raak. Hierdie negatiewe kwalifisering enersyds van die rol van religieuse ervaring teenoor die selfstandige status van God se woord, is die direkte gevolg van: * die negatiewe kwalifisering van die interpretasie van gebeure van die verlede as gevolg van die tweeduidige aard daarvan, en hiermee saam * die onbetroubare resultate van die histories-kritiese ondersoek; * die aard van werklikheidservaring, verdeel in die sigbare en onsigbare werk- likheid; * die invloed van die reformatoriese insig van die regverdiging deur die geloof alleen wat in die denke van Bultmann geradikaliseer word en in felste konse- kwensie deurgetrek word. Andersyds maak Bultmann in sy eksistensiale interpretasie van die Nuwe-Testamen- tiese boodskap, waarvolgens teologie as die begripsmatige uiteensetting van die deur God bepaalde menslike eksistensie ontvou en programmaties as ontmitologi- sering deurgevoer word, volledig erns met die eietydse en alledaagsc ervaring van die mens. Hierdie ervaring word gekenmerk deur die sorg en angs van die mens wat in sy/haar eksistensie die vervalle-aan-die-dood-ervaring en Godloosheid in die voltrekking van inoutentieke eksistensie moet verduur. 1.2.6 Die ervaringsbegrip in die twintigste eeu met spesifieke verwysing na die Duitse teologie Teenoor hierdie alledaagse lewenservaring (inoutentieke synsvoltrekking) staan die religieuse ervaring (ou- 338 NTS 46/3 (1990) D PVeUsnum tentieke synsvoltrekking), wat gekenmerk word deur die geloofsprong (K ierke­ gaard) van die geloofsbeslissing (‘Entscheidung’) op grond van die paradoksale, eskatologiese Godsdaad in Jesus Christus, teenwoordig gestel in die gemeente as die verkondigde Christus. In iiierdie ervaring ontvou die geloofspreke as die Godgegewe moet in en van die geioof (‘Wir konnen nur iiber G ott reden, wenn wir miissen’). Teenoor iiierdie negatiewe kwalifisering van die aard en status van religieuse ervaring, ontstaan ’n teologiese onvergenoegdiieid en wyd uitrimpelende kritiek sowel as die lig van epistemologiese wenkbroue tot buite die grense van die Duitse teoiogie binne Europa! 2. R E L IG IE U SE ERV A RIN G AS A SPO ESTER TJIE VAN TEO LO G IESE BESINNING In die lig van die voorafgaande uiteensetting, kan hierdie bree, oorsigtelike historiese perspektief spelenderwys vir interpretasiedoeleindes op die verhaal van aspoestertjie toegepas word. Ongerep, onskuidig en gelukkig het Aspoestertjie (religieuse ervaring) in die huis van haar ouers gewoon (tydperk deur Middeleeue, reformasie tot by pietistiese tradisie). Met die dood van haar ouers (Kantiaanse rewolusie), is haar lewe versuur deur haar selfaangestelde stiefma (natuurw etenskap) en stiefsusters (historiese wetenskappe en opbloeiende geesteswetenskappe). Op uitnodiging sou laasge- noemdes alleen die koninklike bal (Aufklarung en veral die ingrypende godsdiens- kritiek van die negentiende eeu) bywoon. Alhoewel onherkenbaar in haar skoon- heid, was Aspoestertjie ook ongenooid daar, want die goeie fee was oortuig dat haar skoonheid nie te versmaai was nie! Twaalfuur het gekom met ’n dubbele ingryping; enersyds die eenkant-ontnugtering van ’n voortsnellende, transformerende Aspoes­ tertjie, andersyds die onvergenoegdheid van die agtergeblewe gaste met alleen ’n skoen as herinnering aan wat was. In voile erns het die soeke met die skoen (voor- lopige, tastende aard van die verwoording van religieuse ervaring in verhouding tot algemeen menslike ervaring en die vraag na kognitiwiteit of epistemiese status van religieuse ervaring) begin. Aan elkeen se voet het die hofdienaars (teoloe, gods- diensfilosowe, psigoloe, sosioloë, ens) die skoen gepas, gedryf tot ’n passing sodat die beloofde maar nog uitstaande huwelik met die prins verwerklik kon word! HTS 46/3 (1990) 339 Rcligicusc crvaring 2.1 Teologiese skoensoekers: ’n kontemporêre profiel in breë lyne ‘Das Erfahrungsdefizit - oder weniger modisch ausgedriickt: der Erfahrungsmangel - bedeutet fiir die Theologie eine Erkrankung, die todlich sein kann’ (Ebeiing 1975:3). Binne die kader van Europees-teologiese denke sentreer die inteilektueie on- vergenoegdheid en uitrimpelende kritiek ten opsigte van besinning oor religieuse ervaring rondom die volgende grondvrae: * hoe kan religieuse ervaring iiberhaupt omskrywe word; • wat is die betekenis van ervaring in die totstandkoming van die geloof; • wat is die verhouding van religieuse ervaring tot openbaring - of is hierdie ’n valse teensteiiing? Vanaf veral die sewentiger jare het hierdie uitrimpelende vraagstelling duideiiker profiel begin aanneem van sowel katolieke kant (enkele voorbeelde: Schillebeeckx, Hasenhuttl, Rahner) as van evangeliese kant (o a Ebeiing, Zahrnt, Pannenberg). As kern van hierdie profiel geld die vooropsteliing en beklemtoning van die religieuse dimensie van alle ervaring en kennis wat opgesluit lê en vooronderstel word in die uiteensetting van algemeen menslike ervaring in die verwoording van ’n wêreld- beskouing. 2. R E L IG IE U SE ERV A RIN G AS A SPO ESTER TJIE VAN TEO LO G IESE BESINNING Enkele grondteses van hierdie eksponente kan as voorbeeld dien (vgl Track 1982:125; Lange 1984:IX): Rahner: ‘Die tranzendentale Erfahrung als Grund und Einheit aller Erfahrung und als Anknupfungspunkt fiir alle konkrete religiose Erfahrung.’ Rahner: ‘Die tranzendentale Erfahrung als Grund und Einheit aller Erfahrung und als Anknupfungspunkt fiir alle konkrete religiose Erfahrung.’ Hasenhuttl: ‘Erfahrung als Ort der Theologie.’ Hasenhuttl: ‘Erfahrung als Ort der Theologie.’ Ebeiing: ‘Erfahrung der menschlichen Grundsituation und ihrer Angewiesenheit auf das Wort Gott und das Wort Gottes.’ Ebeiing: ‘Erfahrung der menschlichen Grundsituation und ihrer Angewiesenheit auf das Wort Gott und das Wort Gottes.’ Ebeiing: ‘Erfahrung der menschlichen Grundsituation und ihrer Angewiesenheit auf das Wort Gott und das Wort Gottes.’ Pannenberg: ‘Die Erfahrung der Offenheit der Geschichte und der Sinnthematik des Ganzen und die darin gelegene Notigung zur Gottesfrage.’ Pannenberg: ‘Die Erfahrung der Offenheit der Geschichte und der Sinnthematik des Ganzen und die darin gelegene Notigung zur Gottesfrage.’ Vanuit hierdie uitrimpelende kritiek blyk die duidelike beklemtoning dat werklik- heidservaring m éér is as net die empiriese werklikheid (d w s die sintuiglik waar- neem bare); dat die inhoudelike omskrywing en verstaan van religieuse ervaring duidelik ‘unfinished business’ (Martin 1987:330) is; dat die beantwoording van die 340 HTS 46/3 (1990) D PVeUsnum omskrywing van religieuse ervaring nie los gesien kan word van die sinvraag (so Zahrnt) en alledaagse ervaring nie. Op oorspronklike en indringende wyse stel die Rooms-Katolieke teoioog, Bernhard W elte van Freiburg i.B. (Duitsland), hierdie vraag ten opsigte die eie- soortige religieuse ervaring van die postmoderne mens van Europa. Hierdie (reli­ gieuse) ervaring tipeer Welte as die ervaring van die niks. In ’n tyd van transen- dentale dakloosheid (Metz), is die aard van die religieuse ervaring daarin geleë dat geen religieuse ervaring gemaak word nie. Vanuit hierdie ervaring van die niks as religieuse ervaring, moet volgens Welte (1985) gevra word na die ontsluiting van die moontlikheid en vestiging van nuwe religieuse ervaring. Hierdie poging deur Welte sluit ten nouste aan by die hiervan onafhanklike oortuiging van Vergote (1989:9) w aarin hy verwys na die negatiewe aksentuering tot religieuse ervaring: ‘De begeerte (naar religieuze ervaringen) kan ook in negatieve zin gewekt worden, wanneer de mens zich verzet tegen een bepaalde verarming van zijn beleving’. Vir teologiese besinning staan egter die waarskuwing van Ebeling (1975:3) vas dat die ervaringsgebrek in die teologie ‘dodelik’ kan wees. HTS 46/3 (1990) 2. R E L IG IE U SE ERV A RIN G AS A SPO ESTER TJIE VAN TEO LO G IESE BESINNING Om met hierdie ‘dodelike’ innerlike gevaar met betrekking tot die teologie erns te maak, sal ’n andersoortige, tweeledige (teoretiese) gevaar vermy moet word ten einde nie in onvrugbare alternatiewe te verval nie: enersyds om nóg die proprium van die teologie andersyds nóg die konkrete werklikheid uit die oog te verloor (vgl Lange 1984:X). Nóg mag besinning oor religieuse ervaring sigself skuldig maak aan ’n (filosofiese) soeke na God sender God (so Husserl), nóg hierdie besinning pro- bleemloos vanuit ’n ‘God’s eye view’ struktureer (vgl Hood 1989:336ev). Met die kontem porêre vraagstellinge van religieuse pluralisme, kontekstualiteit en relati- witeit, moet met openheid en intellektuele eerlikheid erns gemaak word in die soeke na die uiteensetting van die identiteit van die Christelik-religieuse ervaring. • Hierdie vooriopige omskrywing sal deur die skrywer in ’n referaat op die teologiekongres van die RGN, wat op 20-22 September 1990 le Stellenbosch gehou word, uitgewerk word. As uitgangspunt sal die klassieke en invloedryke werk van William James (1902), The varieties of religious experience geneem word wat a g v die ingeperkte skopus van heirdie ondersoek, nie bespreek is nie. 2 2 Religieuse ervaring: ’n voorlopige omskrywing 2 2 Religieuse ervaring: ’n voorlopige omskrywing g g p g y g Vanuit hierdie historiese oorsig kan, myns insiens, die volgende momente van die omskrywing van religieuse ervaring, aangedui word: Vanuit hierdie historiese oorsig kan, myns insiens, die volgende momente van die omskrywing van religieuse ervaring, aangedui word: • Ervaring, wat passief en aktief voltrek kan word, kan as die bewussyn van, of die deurmaak van, die onlosmaaklike eenheid van die gegewene en interpretasie beskryf word. In Aristoteliaanse terme: herinneringsvollepraxis. • Ervaring, wat passief en aktief voltrek kan word, kan as die bewussyn van, of die deurmaak van, die onlosmaaklike eenheid van die gegewene en interpretasie beskryf word. In Aristoteliaanse terme: herinneringsvollepraxis. • Die hart van alledaagse ervaring en dus ook van religieuse ervaring, is gevoel: hierdie gevoelservaring transendeer die individu; is gerig op ’n ervaringswerklikheid ‘buite’ die self; HTS 46/3 (1990) 341 R cli^usc crvaríng word verwoord in konsepte wat histories eie is aan die betrokke interpre- terende geloofsgemeenskap; word verwoord in konsepte wat histories eie is aan die betrokke interpre- terende geloofsgemeenskap; vanuit die Bybel as die grondteks of oorleweringsdokument van die Chris- telike geloof spruit die herinnering voort en word terselfdertyd die hoop gevoed; g hierdie verwoording (op persoonlike vlak, in belydenisse of in teologiese refleksie) vanuit die herinnering geskied in tastende voorlopigheid. Samevattend kan die voigende werkbare, vooriopige omskrywing wat verder gepro- blematiseer en verdiep (asook gekorrigeer!) moet word, gestel word:’ Religieuse ervaring is gevoelservaring wat gekonseptualiseerd, self- transenderend en geintensionaliseerd is, ingebed in en medebepaal deur die historiese vergestalting van die betrokke interpreterende geloofsgemeenskap, em otief spontaan en /o f doelbewus refleksief, vanuit die herinnering van die oorgeiewerde grondteks met God in Israel en die historiese Jesus, Geesdriftig kreatief voltrek in/deur die gelowige, tot hoop. Literatuurverwysings Allen, R E 1987. s v Anselm, St: Anselm’s life and the proofs. Encyclopedia o f Religion. Barth, H-M 1980. Erfahrung, die der Glaube bringt: Beobachtungen zu einer These Martin Luthers. WPKUG 69, 567-579. Barth, K 1964. Kirchliche Dogmatik 1/1: Die Lehre vom Wort Gottes. Ziirich: EVZ- Verlag. Bultmann, R 1958. Jesus Christus und die Mythologie. Hamburg: Furche-Verlag. (Stundenbiicher, Band 47.) Clements, K W 1987. Friedrich Schleiermacher: Pioneer o f modem theology. Lon­ don: Collins. Cranston, M 1967. s v Bacon, Francis. Encyclopedia o f Philosophy. Deuser, H 1979. Glaubenserfahrung und Anthropologie. EvTh 39, 409-431. Ebeling, G 1975. Wort und Glaube, Bd III. Tubingen; Mohr. Ebeling, G 1975. Wort und Glaube, Bd III. Tubingen; Mohr. 342 HTS 46/3 (1990) DPVeldsman Evans, C S 1982. Philosophy o f religion: Thinking about faith. Illinois: Intervarsity Press. Evans, C S 1982. Philosophy o f religion: Thinking about faith. Illinois: Intervarsity Press. Fairweather, E 1987. s v Anselm, St: Anselm’s Theology. Encyclopedia o f Religion. Gadamer, H-G 1972. Wahrheit und Methode: Grundziige einer philosophischen Her- meneutik. Tubingen: Mohr. Gadamer, H-G 1972. Wahrheit und Methode: Grundziige einer philosophischen Her- meneutik. Tubingen: Mohr. Geisler, N 1988. Philosophy o f Religion. Michigan; Baker. Heath, P L 1967. s v Experience. Encyclopedia o f Philosophy. p epburn, R W 1967. s v Religious experience, argument for the existence of God Hepburn, R W 1967. s v Religious experience, argument for the existence of God. Encyclopedia o f Philosophy. Hepburn, R W 1967. s v Religious experience, argument for the existence of God. Encyclopedia o f Philosophy. Herms, E 1982. s v Erfahrung: Philosophisch. TRE. Herms, E 1982. s v Erfahrung: Philosophisch. TRE. Herms, E 1982. s v Erfahrung: Philosophisch. TRE. Hillerbrand, H J 1987. s v Luther, Martin. Encyclopedia o f Religion. Honecker, M 1978. Erfahrung und Entscheidung. Z77i/i 75,485-502. Hood, R W 1989. The relevance of theologies for religious experience. JPsyTh 17, 336-342. Jaanus, H J 1958. s v Johannes Gerson. Christelijke Encyclopedic. Jantzen, G 1989. Mysticism and experience. Rel Stud 25,295-316. Jonker, H 1959. s v Kierkegaard. Christelijke Encyclopedie. Kasper, W 1989. Zustimmung zum Denken. ThQ 169, 257-271. Koberle, A 1976. Legitimation der religio.sen Erfahrung. NZSThR 18, 91-110. Kopf, U 1982. s V Erfahrung: Theologiegeschichtlich: M ittelalter und Refor- mationszeit. TRE. ange, D 1984. Erfahrung und die Glaubwiirdigkeit des Glaubens. Tubingen: Mohr. Macquarrie, J 1967. s v Pietism. Encyclopedia o f Philosophy. Martin, J A 1987. Vorgrimmler, H 1979. Was ist religiose Erfahrung? Zur Eingrenzung eines viel- deutigen Begriffs. EK 12, 629-632. Wagner, H 1977. Theologie und Wirjclichiceitserfahrung. ThQ 157, 255-264. Wainwright, W J 1967. s v Otto, Rudolf. Encyclopedia o f Philosophy. Welte, B 1985. Das Lichi des Nichts: Von der Moglichkeit neuer religidser Erfahrung. Diisseldorf: Patmos. Wissmann, H 1982. s v Erfahrung; Religionsgeschichtlich. TRE. Diisseldorf: Patmos. Wissmann, H 1982. s v Erfahrung; Religionsgeschichtlich. TRE. orgrimmler, H 1979. Was ist religiose Erfahrung? Zur Eingrenzung eines viel- deutigen Begriffs. EK 12, 629-632. Literatuurverwysings s v Religious Experience. Encyclopedia o f Religion. Meulemann, G E 1957. s v Erlangerschool. Christelijke Encyclopedie. Partee, C 1973. Calvin and experience. ScJTh 26, 169-181. Partee, C 1973. Calvin and experience. ScJTh 26, 169-181. Proudfoot, W 1985. Religious experience. Berkeley: University of California Press Ritter, W H 1980. Offenbarung und Erfahrung: Reflexionen zum Glaubensver- standnis. WPKuG 69, 555-567. Smart, N 1967. s v Gerson, Jean de. Encyclopedia o f Philosophy. Track, J 1982. s v Erfahrung: Neuzeit. TRE. Track, J 1982. s v Erfahrung: Neuzeit. TRE. Van der Linde, S 1960. s v Piëtisme. Christelijke Encyclopedie. Van Itterzon, G P 1956. s v Bernard van Clairvaux. Christelijke Encyclopedie. Veldsman, D P 1989. Etisering - personalisering- eksistensialisering van die gehofs- begrip. Pretoria: s n. Veldsman, D P 1989. Etisering - personalisering- eksistensialisering van die gehofs- begrip. Pretoria: s n. Vergote, A 1989. Religieuze ervaring. Fré Bijker in gesprek met prof dr A Vergote. Random het Woord 31/4, 3-13. Vergote, A 1989. Religieuze ervaring. Fré Bijker in gesprek met prof dr A Vergote. Random het Woord 31/4, 3-13. 343 HTS 46/3 (1990) Rcligicase crvaríng 344 UTS 46/3 (1990)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2321/4135

Afrikaans

* Finansiële ondersteuning van die Raad vir Gecsteswctenskaplikc Navorsing in die voorbereiding van hierdie artikel word hiermee erken. Die menings wat in hierdie artikel uitgespreek word en die gevolgtrekkings waartoe gekom word, is dié van die outeur en nie noodwendig did van die RGN nie. Hierdie is 'n uittreksel uit die skripsie ‘Van der Hoff: Liberalis en skeurmaker of gelowige kerkman en -bouer?’ wat ingedien en aanvaar is as dec) van die vereistes vir die M Div-graad, Fakulteit Teologie (Afd A), Universiteit van Pretoria, onder leiding van prof dr A D Pont. Dirk van der Hoff: Skeurmaker? E Oliver & A D Pont Universiteit van Pretoria Abstract Dirk van der Hoff: A schismatic? Dirk van der Hoff, the first m inister of the N eder- duitsch Hervormde Kerk in the Transvaal is commonly seen as a schismatic and it is said that the consequences of his actions are still felt today in the South African Churches. This article aims to give a very short and synoptic view of the accusations and their tenability. INLEIDING ’n Predikant het, omdat hy Voor zijn geestelijk werk ongeschikt’ (Du Plessis 1925:2) was, en daarom geen beroep kon kry nie, ’n toneelspeler geword (Smellekamp 1854). Dat hy ’n totaal oneerbare persoon was, lei geen twyfel nie. ’n Drank- verslaafde (Spoelstra 1915:243), vervalser (Scholtz 1956:83) en oproerm aker (Smellekamp 1854) by uitnemendheid. Die kerk wat hom uiteindelik, na twaalf jaar, ’n heenkome gebied het, het hy deur sy uitspattige en wanordelike gedrag en onbeheersde heersug (Van Velden 1853) feitlik heeltemal van die evangelic en die betekenis daarvan vervreem. Hierdie man was Dirk van der Hoff: stigter van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (Van der Watt 1977:72 w ). ’n Patriot. Kerkman en staatsman. Deur toewyding, opoffering, deursettings- vermoë en leierskap het ds Dirk van der Hoff sy aangenome land en mense vir meer as agt-en-twintig jaar dikwels in ongerief en ongemak gedien en gelei. ‘Met Gods Woord het hy op alle lewensterreine sy mense in hulle doen en late begelei, het hy vermaan, aangespoor, moed ingepraat, getroos, geinspireer en leiding gegee en geneem’ (Pont 1974:181). Van hom sê Pelzer (1950:200): 414 ISSN 0259 9422 = HTS 46/3 (1990) E OUverAA D Pont Ondanks die leemtes wat hom soos enige aardse wese aangekleef het, moet ons erken dat hy beter as enige ander persoon voorbestem was om die geestelike bearbeiding van die heie uitgestrekte b o ere- gemeenskap, m an-alleen op sy breë skouers te neem. Slegs ’n per­ soon m et sy werkvermoë kon die las van sy swaar taak oor ’n hele aantal jare dra en al sou hy in die uitoefening van sy taak by meer as een geleentheid tekens van oorprikkelbaarheid openbaar het, dien dit alleen verder ter illustrasie van die besondere eise wat sy werk aan die psigiese weerstand van die kerklike en godsdienstige ampsdraer gestel het. In dieselfde mate moet sy neiging om invioed uit te oefen op ander terreine as die bloot kerklike, aanvaar word as ’n aanduiding van die geweldige omvang van sy geestelike taak in die ongevormde Boeregemeenskap. Ds Van der Hoff het tydens sy ampsbediening nie alleen baanbrekerswerk nie, m aar ook beskawingswerk van onskat- bare waarde verrig. Dirk van der Hoff, wat van 1853 tot 1881 predikant in die Transvaalse Republiek was, is een van die mees omstrede figure in die Suid-Afrikaanse kerkgeskiedenis. INLEIDING Vandag nog, meer as ’n honderd jaar na sy dood, kan die blote noem van sy naam reaksie tot gevolg hê. En hierdie reaksie kom gewoonlik uit een van die boge- noemde teenoorstaande pole. Die vraag ontstaan onwillekeurig na wat daartoe aanieiding kon gee dat twee sulke wyd uiteenlopende sienings vir soveel jare langs mekaar kon bly voortbestaan. O or die biografiese gegewens betreffende die lewe van ds Van der Hoff bestaan daar nie veel onsekerheid nie, hoewel daar betreklik min histories-betroubare argiefm ateriaal aangaande hom bekend is. Pont (1974:165) sê tereg dat die probleme ontstaan wanneer hierdie gegewens geinterpreteer word. Lees ’n mens die verskillende verwysings na en beskrywings van die lewe en werk van ds Van der Hoff, word dit gou duidelik dat die aanklagte wat deur die Spoelstra-skool (Spoelstra 1915; Du Plessis 1925; Scholtz 1956; Van der Watt 1977) teen hom ingebring word, hoofsaaklik in twee kategorieë uiteenval. Aan die een kant word hy daarvan beskuldig dat hy ’n liberalis is, wat hierdie teologie so diep in die Hervormde Kerk ingedra het, dat die oorblyfsels daarvan vandag nog deel uit- maak van hierdie kerk se teologie. Aan die ander kant word hy by voorkeur gesien as ’n schismaticus. Van der Hoff word verantwoordelik gehou vir die sogenaamde afskeiding van die Transvaalse kerk van die Kaapse kerk. Hy, en hy alléén, was ook die oorsaak van die kerkskeurings in Transvaal. HTS 46/3 (1990) 415 Dirk van der Hoff Met hierdie oorsigartikel word verkennend na die bestaande, gepubliseerde materiaal omtrent die werk en lewe van Dirk van der Hoff gekyk. Slegs één aspek uit die beskikbare stof geniet aandag, naamlik die kontrovers rondom die figuur van Van der H off as skeurm aker in die kerk. H ierdie aantygings, die agtergrond w aarteen die gebeure gesien m eet word en die houdbaarheid van hierdie tipering word oorsigtelik ondersoek en geëvalueer. W IE WAS DIRK VAN DER HOFF? Die Nederlander Dirk van der Hoff is op 2 September 1814 te Dordrecht gebore. Hy was die seun van Pieter van der Hoff en Jacoba Botbijl. Nadat hy sy skool- loopbaan, wat volledig in Latyn aangebied is, voltooi het, is hy in 1833 na Leiden om horn in die teologie te bekwaam. In Mei 1840, nadat hy die proponentseksamen gesiaag het, word hy beroepbaar gestel. Veel meer as dit is nie oor sy ouerhuis en jeugjare bekend nie. Op daardie stadium was daar ’n oorvloed van predikante in die Nederiandse Hervormde Kerk en moes Van der Hoff saam met ander wag op ’n beroep. Manne soos Ham, Stucki, Begemann en Van Warmelo het ook nie gou beroepe gekry nie en hulle daarom later in Suid-Afrika kom vestig (Erasmus 1950:37). Terwyi Van der Hoff op ’n beroep gewag het, het hy onder meer by die bekende boekhandel van Frederik Muller te Amsterdam gewerk. Hy is getroud met AM van Otterloo. Prof UG Lauts, ’n pleitbesorger vir die beiange van die Trekkers (Ploeger 1952), oortuig Van der Hoff op 1 Julie 1852 om ’n beroep na die Transvaal te aanvaar. Die egpaar vertrek per skip na Kaapstad waar hulle op 5 November 1852 aan- land. Van der Hoff het dadelik sy dokumente aan ds A Faure, aktuaris van die Kaapse kerk, voorgelê en is so as predikant van die kerk gelegitimeer. Vyf maande later het hulle na Natal vertrek om vandaar die reis na Transvaal oor land voort te sit. Op 27 Mei 1853 kom hulle eindelik in Potchefstroom aan. Ses jaar lank was ds Van der H off die enigste predikant in die Transvaal en hy bedien die Potchef- stroomse gemeente tot sy dood op 9 Oktober 1881. TOESTANDE IN TRANSVAAL Die jare wat Dirk van der Hoff predikant in Transvaal was, was moeilike vormings- jare op sosiale, kerkiike en staatkundige gebied. Dit was die tyd waarin ’n nuwe vaderland sy beslag gekry het. Die groeipyne, stryd en onenigheid wat met sulke ontwikkelings gepaard gaan, het dan ook nie uitgebly nie. 416 trrS 46/3 (1990) E Oliver <i A D Pont Reeds tydens die G root Trek het hierdie worsteling begin, toe daar skynbaar net oor één ding eenstemmigheid was, naamlik die strewe na ’n Vrye, onafhanklike vaderland’ (Storm 1989a:682). O or byna aile ander sake het spanning geheers (Oberholzer 1989:675). Dit is dus ondenkbaar dat aile probleme in die vroee vyf- tigerjare, kort na die totstandkoming van die Voortrekkerrepubliek in Transvaal, uitgestryk sou wees. Die feit dat Van der Hoff nie altyd bewus was van die onderliggende struwe- linge, partyskappe en vooroordele nie, het horn dikwels duur te staan gekom. Pelzer (1950:61) stel dit so; ‘Heel dikwels was onkunde, ongeletterdheid of die onvermoe om ’n bedoeling reg te begryp, vir die oorgevoeligheid verantwoordelik.’ Duvenage (1966:6) stel dat die gebrek aan intellektuele ontwikkeling daartoe gelei het dat die Afrikaner-pioniers hulle menseregte persoonlik gehandhaaf het, eerder as om dit aan ’n owerheid op te dra. Daarom is probleme eerder emosioneel as rasioneel benader. Bevordering en beveiliging van persoonlike belange het baie swaarder geweeg as die algemene volks- of staatsbelange. ‘Hoewel bedeel met voldoende gesonde verstand, vlugheid van begrip en ’n verbasende veelsydigheid wat die alledaagse handvaardighede en praktiese bedre- w enhede aanbetref, het die Oorvaalse Em igrante geestelik nog in die sewen- tiende-eeuse toestande verkeer toe hulle aan negentiende-eeuse intellektuele standaarde moes beantwoord’ (Duvenage 1966:5). Ook die leiers was produkte van hulle tyd en omgewing. Hulle was hoofsaaklik aangewese op ‘gesonde verstand waarvan alm al nie ewe veel ontvang het nie’ (D uvenage 1966:9). Die feit dat die leiersfiguur so ’n belangrike rol in die vestigingsgeskiedenis in die Oorvaalse speel, bring mee dat daar min of meer drie regionaal-politieke groeperinge in die Oorvaalse ontstaan: In die noorde was die Potgieter-groep wat staatkundig gesproke, die leierbeginsel voorop gestel het. Die Lydenburgse groep onder leiding van JJ Burgers het ’n oordrewe demokrasie nage- streef. Die westelike Pretorius-party het ’n demokrasie met ’n sterk uitvoerende gesag verlang. Tussen die drie groepe was daar meer male spanning en stryd. DIE INLYWING BY DIE KAAPSE KERK DIE INLYWING BY DIE KAAPSE KERK DIE INLYWING BY DIE KAAPSE KERK Scholtz (1956:83) stel dat Van der Hoff daarvoor verantwoordelik was dat die ‘kerk- like eenheid van die volk verbreek’ is. Hy meen dat Van der Hoff gekant was teen die inlywing en dat hy ’n Algemene Kerkvergadering laat hou het waar hy politieke onafhanklikheid as hoofmotief vir die afstem van inlywing gegee het. J P Jooste (1871:2) het ds Van der Hoff daarvan beskuldig dat hy die Transvalers afvallig gemaak het van die Kaapse kerk. Die geskiedenis toon baie duidelik dat die Voortrekkerkerk nie deel van die Kaapse kerk was nie en daarom ook nie van die Kaapse kerk kon afskei of skeur nie. Die Voortrekkerkerk was ’n selfstandige voortsetting van die kerk waarin die V oortrekkers in die Kaapkolonie gebore is en grootgeword het. Die Algemeen Reglement van 1824 bepaal in artikel 20 dat die fisiese grense van die kerk en die grense van die Engelse kolonie saam val. D ie kerk het feitlik as staatskerk gefunksioneer (Jooste 1946:145). Die Voortrekkers het die Kaap verlaat met die uitsiuithke doe! om huileself van die Engelse bewind en kolonie los te maak en dit het vanselfsprekend die kerk in die Kaapkolonie ingesluit. Die Kaapse kerk het tydens die sinode van 1837 sy standpunt ten opsigte van die Groot Trek in ’n Herderlijken Brief gestel (Pont s a:91-103). Dit het meegebring dat die ring van G raaff-Reinet die Voortrekkers nie meer as lidmate van die kerk beskou het nie. Hierdie brief, die gesindheid waarin dit opgestel is en dit wat daaruit voortgespruit het, was seker die grootste enkele faktor wat meegebring het dat daar ’n aansienlike afstand tussen die kerk in die Kaap en die Trekkers ontstaan het (Pont 1986:155). Die Voortrekkerkerk kon nie ’n voortsetting van die kerk in die Kaap wees nie, want dit kom tot stand deur die toedoen van die Voortrek- kerowerheid en, interessant genoeg, was die eerste predikante, Smit en Lindley, nie predikante óf lidmate van die Kaapse kerk nie (Pont 1989:661-663). Die pad wat hierdie kerk geloop het was nie altyd maklik nie. Die Voortrekkerkerk, waarin al die Voortrekkers opgeneem is, is deur politieke verwikkelinge geknou. TOESTANDE IN TRANSVAAL Veral die deurtastende optrede van Pretorius met die ondertekening van die Sandrivier- traktaat het W es- en Oos-Transvaal van mekaar vervreem. Van der Hoff vestig hom in Potchefstroom en laat hom deur Pretorius lei in sy eerste optrede (Engelbrecht 1936:79). Dit verbind hom onherroeplik aan die W es- Transvaalse regionaal-politieke groep. Dit word beklemtoon deur sy aanvaarding van die beslissing van die Algemene Kerkvergadering van 1853 om die inlywing van die Transvaalse gemeentes by die Kaapse kerk te verwerp. 417 UTS 46/3 (1990) 417 Dirk van der Hoff DIE INLYWING BY DIE KAAPSE KERK Met die anneksasie van die Natalse deel van die V oortrekkerrepubliek in 1843 en die Oranjeriviergebied in 1848, het net die Oorvaalse gemeentes selfstandig voort- bestaan (Pont 1989:665-667), maar sonder ’n predikant want Lindley het al in 1847 sy bediening onder die Voortrekkers neergelê. Dit gee aanleiding tot die ontstaan van ’n merkwaardige situasie: Aan die een kant is gevrees dat noue skakeling met die Kaapse kerk tot anneksasie kon lei en aan die ander kant het die behoefte aan kerklike bediening noue skakeling met die Kaapse kerk genoodsaak (Pont 1989: 666). Vir die Transvaalse gemeentes was die verkryging van ’n eie predikant die hoogste prioriteit, maar die Kaapse predikante wouceers die Transvaalse gemeentes by die Kaapse kerk inlyf voordat die saak van ’n eie predikant aandag sou kry. 418 HTS 46/3 (1990) E Oliver A A D Pont Gesien in die lig van die bepaling van 1824 is dit vreemd dat die Kaapse predikante van mening was dat dit moontlik sou wees om gemeentes buite die grense van die Kaap by die ‘staatskerk’ van die kolonie in te lyf. Na die ondertekening van die Sandrivierkonvensie in 1852 waarin die onafhank- likheid van die Transvaal deur Engeland erken is, maak di A Murray en J H Neeth- ling, tydens ’n besoek aan Transvaal, ’n vreemde, onuitvoerbare voorstel. Hulle stel dat ’n predikant na die Transvaal sou kom indien die gemeentes én die Volksraad inlywing by die Kaapse kerk sou aanvaar. Hierdie aanbod word in Oktober 1852 deur die sinode van die Kaapse kerk in gewysigde vorm bekragtig. Die eerste Alge- mene Kerkvergadering van die Transvaalse gemeentes, wat in Augustus 1853 plaas- gevind het, verwerp hierdie voorstel enersyds omdat ds Van der Hoff in Mei 1853 in Potchefstroom aangekom en die behoefte aan hulp van die Kaapse kerk verval het, en andersyds omdat dit bekend geword het dat ds Andrew Murray by Sandrivier die onafhanklikheidserkenning deur Engeland teengestaan het en ook standpunt inge- neem het teen die onafhanklikheid van die Vrystaat (Spoelstra 1963:108). Die Transvalers het gevoel dat die ultimatum ‘5f onder de Synode óf zonder Leeraars’ (Engelbrecht 1952b: 140) van hulle afgepers is. Die vraag ontstaan of ds Van der H off vir die verwerping van die inlywing verantwoordelik was of nie. Hy is onder andere deur A W J Pretorius self gevra dat hy moet toesien dat die kerk nie onder die Kaapse sinode gestel moet word nie. DIE INLYWING BY DIE KAAPSE KERK Pretorius en talle burgers was bang vir gelykstelling en die ‘geestelijke zwaard’ waarmee Sir Harry Smith hulle gedreig het (Van Warmelo 1881:174). Gevolglik is ’n gesamentlike vergadering van die Krygsraad, Volksraad en Algemene Kerkver­ gadering te Potchefstroom gehou. Tydens hierdie vergadering, gehou op 22 November 1853 word besluit om nie die inlywing goed te keur nie. Ds Van der Hoff was aanvanklik egter ten gunste van inlywing: Zijn Eerw. geeft den wensch te kenne dat de gemeente alhier onder de K. Sijnode mogten ingelijfd worden. Hy stelt der vergadering het voordeelige en wenschlijke dier zaak voor en waarschuwt emstig voor de nadelige gevolgen die uit eene weigering der inlijving kunnen voortvloeijen. De geheele vergadering is echter van een geheel ander gevoeien. H aar hoofdleuse is: burgerlijk vrij en onafhankelijk, wenschen wij dit ook in het kerkelijke. Wij wenschen onze eigene kerkelijke zaken zelf te besturen, en in deze niet ondergeschikt te zijn aan de Kaapsche Sijnode. De Koning der Kerk Jesus Christus onze Heer, zij ons eenige hoofd. Deze en dergelijke andere uitdrukkingen door krachtige drangredenen, te veel om hier te vermelden, onder- 419 HTS 46/3 (1990) Dirk van dcr HoiT steund, deed den Leeraar eindelijk ook besluiten zijne toestemming te geven aan den algem eene wensch des Kerkeraads, die volgens het zeggen der kerkraadsleden, ook de algemeen wensch van het publiek was. (AKV 1853:3, 4) (AKV 1853:3, 4) So het Van der Hoff doelbewus vir die Voortrekker-ideaal gekies en ywerig daar- voor begin werk (Oberholzer 1989:673). Scholtz (1956) stel dat Van der Hoff reeds voor sy aankom s in Suid-A frika afkerig gestaan het teenoor die K aapse kerk (Scholtz 1956:77) as gevolg van indoktrinasie deur prof Lauts. Die optrede van Van der Hoff bewys hierdie afleiding egter as geforseerd. Van der Hoff se omstandighede, waar hy as vreemdeling in ’n komplekse situa- sie instap, maak dat hy die leiding en opvattings wat hy ontmoet, aanvaar en daarby aanpas. Die feit dat A W J Pretorius en van sy invloedrykste kerkraadslede stand- punt inneem téén die inlywing, dwing Van der Hoff in hierdie rigting. Tog meen hy om tydens die Algemene Kerkvergadering die inlywing aan te beveel — ’n bewys dat hy beide kante van die saak wil beklemtoon. Die gevoel téén die inlywing noop Van der Hoff om sy gemeente en gemeenskap se wens te eerbiedig. DIE INLYWING BY DIE KAAPSE KERK Dit is opvai- lend dat die Oos-Transvaalse gemeenskap in Augustus wel die inlywing verwerp het m aar tog daaroor krieweirig gebly het terwyl ’n groep in W es-Transvaal dit nie aanvaar het nie (Scholtz 1956:91). Dit wil dus voorkom asof Van der Hoff se koms na Transvaal, juis op ’n kritieke tydstip in die geskiedenis, deur sommige historici misbruik word om sodoende ’n ‘kerkskeuring’ in die geskiedenis ‘in te skryf. Van der Hoff word ’n sondebok gemaak terwyl die kompleksiteit van die situasie, die spanning tussen die regionaal- politieke groepe in Transvaal en die duidelike standpunt van die kerkvolk onderskat word (kyk veral Spoelstra 1982:152-155). VAN D ER HOFF EN D IE LYDENBURGERS Erasmus Smit het saam met die Retieftrek na Natal gegaan en op die reis is hy as predikant deur die Trekkers aangestel (Storm 1989b:44 w ). Ten spyte van die feit dat hy nie ’n geordende predikant was nie, was hy wyd beiese en teoiogies goed onderlê (Pont 1986:175). Hy was ’n voorstander van die Calvinistiese teokratiese ideaal en nasionale volkskerk. Hiervoor vind hy steun by á Brakel, die skrywer van die popuiêre dogmatiekhandboek van die Trekkers. Smit is egter nie algemeen deur die Trekkers aanvaar nie. Die teenkanting het veral van sy swaer Maritz se 420 HTS 46/3 (1990) E OUverAADPont mense gekom waar Sarel Cilliers groot aansien geniet het. Hierdie groep was meer patrioties gesind (Beyers 1967:285 w ) met ’n groot waardering vir die demokrasie. Aansluitend hierby het hulle die viyekerkgedagte gesteun. Later sluit die Maritz/Cilliers-volgelinge merendeels by J J Burger aan met sy oordrewe demokratiese opvattings. Na die anneksasie van Natal het hierdie groep, wat grotendeels na Lydenburg se wêreld verhuis het, groot invloed daar begin uit- oefen. Dit was onder invloed van hierdie Trekkers uit Natal dat daar op 1 Augustus 1845 ’n Volksraad in Transvaal gestig is, wat gesien is as ’n voortsetting van die vroeëre Pietermaritzburgse Volksraad. Hierdeur het die leierskap van Potgieter in gedrang gekom, en as gevolg daarvan ontstaan twee partye. Erasmus (1950:8) stel: ‘Hierdie Burger-party het later die Lydenburgse party geword waarvan H T Biihr- mann die aanvoerder was. Dit was die oorsaak van latere staatkundige en kerklike moeilikhede. Pretorius en Potgieter het glad nie so baie van mekaar verskil nie. Dieselfde geld van hulle opvolgers. Dit was gewoonlik Biihrmann wat die aanstoker was.’ Die saad van verdeeldheid (kerklik en staatkundig) was reeds vanaf die Groot Trek aanwesig. Dit lei tot die ontstaan van die verskillende regionaal-politieke groepe in Transvaal, met nog verdere nuansering binne die partye (Spoelstra 1982: 153). Die Lydenburgse probleem, op kerklike vlak, ontstaan wanneer ds Van der Hoff in 1853 in Transvaal aankom en sender meer deel word en as ‘kerklike woord- voerder’ van die Wes-Transvaalse regionaal-politieke groep gesien word. VAN D ER HOFF EN D IE LYDENBURGERS Spoelstra (1982:153) tipeer die Lydenburgers soos volg: ‘Die volksraadgesinde Lydenburg en Potgieterm ense te Zoutpansberg was krities en selfs vyandig teenoor Pretorius, staatkundig nog los en het inlywing by die Kaapse sinode of hulp van Smellekamp uit Nederland verwag om ’n eie predikant te bekom....’ D it was dus, indien die beskikbare m ateriaal sorgvuldig nagegaan word (Duvenage 1966) duidelik dat die bestaande antitese W es-Transvaal: Oos-Trans- vaal, ook kerklik sou deurwerk. Met die konstituering van die Algemene Kerkvergadering te Rustenburg in Augustus 1853 was die kerkraadslede van Lydenburg nie teenwoordig nie. In die notule van die Volksraadsitting wat in September 1853 plaasgevind het, staan ‘Den Ed Volksraad...zijn van gevoelens, als meede den Kerkraad van Lijdenburg, dat onze Kerk op het oogenblik niet meer is verbonden aan de Synode der Kaap.... ’ Lydenburg het homself dus as ’n integrate deel van die Transvaalse kerk beskou en het medeverantwoordelikheid vir die besluit van die eerste Algemene Kerkverga­ dering aanvaar. Die gesag van die Algemene Kerkvergadering is volledig erken deurdat hulle die tweede vergadering bygewoon het en daaraan deelgeneem het 421 HTS 46/3 (1990) Dirk van dcr Hoff (Pont 1965:160). Tog het die regionaal-politieke groep in O os-Transvaal nie sonder meer die leiding van Wes-Transvaal aanvaar nie. (Pont 1965:160). Tog het die regionaal-politieke groep in O os-Transvaal nie sonder meer die leiding van Wes-Transvaal aanvaar nie. Tydens sy besoek aan Lydenburg in 1854 kom Van der Hoff te staan voor ’n aanbod van J A Smellekamp, om deur middel van die Amsterdamse geestelike kom- missie onder leiding van Jacob Swart, die reiskoste van ’n predikant na Lydenburg te borg. Smellekamp, ’n besoeker by die kerkraadsvergadering, wou hê dat die Algemene Kerkvergadering in Junie 1854 byeen moes kom om oor so ’n beroep van ’n tweede predikant, spesifiek vir Lydenburg, te handel. Van der H off het as ’n nuweling in die land, waarskynlik nie besef dat dié voorstel m aar die punt van ’n ysberg was nie. Die Maritz-Cilliers groep het al vantevore dieselfde soort voorstel tydens die G root Trek geloods toe hulle nie Erasmus Smit as predikant wou aanvaar nie (Storm 1989b:45). Dit wil voorkom asof Lydenburg klaar besluit het om ds Van der Hoff as ‘Wes-Transvaalse’ predi­ kant nié te aanvaar nie en dáárom hierdie voorstel loods. VAN D ER HOFF EN D IE LYDENBURGERS Van der Hoff trap a s ’t ware in die slagyster en kant hom teen hierdie voorstel, hoofsaaklik om dat sy traktem entsvoorsiening en reiskoste nog nie finaal gereël was nie. Hy was van mening om ‘eerst de eene zaak in orde brengen alvorens die tweede ondernomen werd’ (Engelbrecht 1936:100). Dit loop op ’n rusie uit tussen Van der Hoff en Smellekamp as die kerkraad vir Van der Hoff steun. Smellekamp wend hom na die kommissieraad van Lydenburg wat namens die Volksraad ’n Algemene Kerkvergadering vir Junie belê. So word die tafel gedek vir ’n botsing tussen Smellekamp en Van der Hoff wat op ’n klein- burgerlike vlak verloop. Die uiteinde van die saak is dat die Algemene Kerkver­ gadering Smellekam p vir ’n jaar onder sensuur plaas. Hy word later deur die landros van Potchefstroom uit die land verban (Engelbrecht 1936:103-104). Dit is opvallend dat die Lydenburgse afskeiding wat eventueel gevolg het op die kerkraadsvergadering te Lydenburg in 1854, feitlik sonder uitsondering op die rekening van ds Van der Hoff geplaas word met byna ’n uitsondering by Du Plessis (1925:15 w ). Dit was veral Spoelstra (1915) wat die noot hieroor die sterkste ingesit het en daarin nagevolg is (Scholtz 1956:111). H ierdie botsing tussen twee regionaal-politieke groepe wat uitloop op die stigting van die republiek Lydenburg, word die basis vir die kerklike afskeiding deur ds F L Cachet in 1865-1866 (Engelbrecht 1952a:181 w). VAN DER H OFF EN DIE PSALMSINGERS Een van die moeilike probleme wat ds Van der Hoff moes hanteer, was die afskei­ ding in 1859 van ’n betreklik omiynde groep ‘Psalmsingers’. Rondom hierdie NTS 46/3 (1990) 422 E OUveritA D Pont gebeure is daar weinig ooreenstemming wat betref die interpretasie van gebeure. Die primêre feit is dat ’n groep Voortrekicers, hoofsaakiik afkomstig uit Colesberg se wêreld (Spoelstra 1963:63) reeds voor hulle vertrek uit die Kaap besware gehad het oor die sing van Evangeliesche Gezangen in die erediens. H ulle opvatting hieroor is grotendeels bepaal deur die geskrifte van die oude schrijvers; hoofsaakiik uit die kring van die sewentiende-eeuse Nadere Reformasie; wat kerkordelik ge- sproke vasgehou het aan die opvattings van die Nederlandse Calvinistiese orto- doksie (Pont 1979:69). gebeure is daar weinig ooreenstemming wat betref die interpretasie van gebeure. Die primêre feit is dat ’n groep Voortrekicers, hoofsaakiik afkomstig uit Colesberg se wêreld (Spoelstra 1963:63) reeds voor hulle vertrek uit die Kaap besware gehad het oor die sing van Evangeliesche Gezangen in die erediens. H ulle opvatting hieroor is grotendeels bepaal deur die geskrifte van die oude schrijvers; hoofsaakiik uit die kring van die sewentiende-eeuse Nadere Reformasie; wat kerkordelik ge- sproke vasgehou het aan die opvattings van die Nederlandse Calvinistiese orto- doksie (Pont 1979:69). Dit is uit hierdie groep dat die versoek cm die Gesange in die erediens te laat vaar op die Algemene Kerkvergadering van Augustus 1853 na vore kom (Du Plessis 1925:59). D ie vergadering se kom prom is-voorstel dat dit alm al vrystaan om Gesange te sing of nie, skuif die probleem net vorentoe. Spoelstra (1982:150-170) dui in ’n netjiese artikel aan hoe verwikkeld die Gesangekwessie, die aanvaarding van ’n eie kerkwet en die eerste grondwet van die ZAR in die Transvaalse gemeen- skap geword het. Van der Vyver (1858:230 w ) trek die kerklike skeuring groten­ deels oor die boeg van die ‘liberalisme’ wat Van der Hoff in die kerk ingedra het en waarvan die Gesange die duidelike simtoom was. Hierdie argument klop egter nie met die feit dat die Psalmberyming van 1775 dieselfde soort opvattings as die G esange vertoon en nié verset ontlok het nie (Pont 1988:181). D aarby het Engelbreght (1936:153-160) aangetoon dat die leerstellige argument skaars aan die orde was, gesien die wyse waarop Van der Hoff en Postma saam eredienste gehou het en mekaar aanvaar het. VAN DER H OFF EN DIE PSALMSINGERS Van der Hoff en Postma het mekaar die regterhand gegee, ‘de broederhand der gemeenskap, als overeenstemmende in hetzelfde geloof, gemeenschappelijk beleden, en gaf men wederkeerig de verzekering dat het verschil van gevoelen, om trent het punt der Evangelische Gezangen, geen hinderpaal zou zijn, om elkander als broeders in de bediening te erkennen’ (Engelbrecht 1936:158). Hoewel Van der Hoff die kompromis wat Paul Kruger probeer deurvoer het, gesteun het (Spoelstra 1982:167), is dit duidelik dat dit hier prim er gaan om die vraag na die sing van Gesange al dan nie en nie om ’n leerstellige kwessie nie (Van der Vyver 1958:232 w ). Dit is opvallend dat die afgevaardigdes in 1859, meer nog as Van der Hoff, die noodsaaklikheid van die sing van Gesange beklemtoon en so Postma en sy medestanders voor die keuse stel om die sinodale besluite te eerbiedig of te verwerp (Engelbrecht 1936:156-160). Die vraag is nié of Van der Hoff kerkskeurend opgetree het nie, m aar veel eerder of die afskeiding van Postma regverdigbaar is of nie (Dreyer 1960:87). Dit is opvallend dat hierdie vraag, veral vanuit die kerkordelike hoek, nog m aar min aandag geniet het. Die mate waarin die politieke onderstrominge van die dag in die afskeiding ’n rol gespeel het, net soos in die daaropvolgende pogings om die 423 UTS 46/3 (1990) Dirk van der skeuring ongedaan te maak (Engelbrecht 1936:160-166), vra ook nog verdere navor- sing. Tog bly dit merkwaardig dat die optrede van Postma om die groep Psalmsingers uit die Nederduitsch Hervormde Kerk te lei, en uit die Vrystaatse en Kaapse Ned G eref Kerke, deur sommige historici (Spoelstra 1982:156, 168; Van der Vyver 1958: 230 w ) vierkantig op die breë skouers van ds Van der Hoff gepak word. Dit is duidelik dat die Psalmsingers as ’n eie, omlynde groep, ook gedra deur die konven- tikel-opvattings wat in die Nadere Reformasie-denke so vanselfsprekend was, nooit tevrede sou wees met enige kerklike gemeenskap wat nie ooreengekom het met hul- le opvattings nie (Du Plessis 1925:76). Vandaar die iiooghartige maar terselfdertyd oppervlakkige veroordeling van die Nederduitsch Hervormde Kerk ’n dekade later, in 1869, toe die Psalmsingers hulle eie skeidingsakte van 1859 weerspreek het (Engelbrecht 1936:169). VAN DER H OFF EN DIE PSALMSINGERS Op grond van die beskikbare materiaal kan dit gestel word dat die 1859-afskeiding deur die koms van Postma ’n werklikheid geword het en dat dit ’n gebeure was wat ondanks ds Van der H off se optrede, in ieder geval sou plaasvind. KONKLUSIE Op grond van die gegewens uit beskikbare en voorhande gepubliseerde materiaal blyk dit dat ds Van der Hoff dikwels verkeerdelik voorgestel word as kerkskeurder, aangesien die vooroordele van die historici meespreek in hulle interpretasie van die historiese materiaal. Dit alles hang waarskynlik saam met die lang stryd wat teen die Nederduitsch Hervormde Kerk gevoer is na die mislukte ‘kerkvereniging’ van 1885. Dit lyk dus of die werk en persoon van ds Dirk van der Hoff onnodig en onregverdig veroordeel word. SLOT Dit kan nie nagelaat word nie om kortliks te wys op die groot en verdienstelike bydrae wat Dirk van der Hoff gemaak het tot die ordening en bestendiging van die Transvaalse gemeenskap in die jare 1853 tot 1881. W anneer hy in Transvaal aan- kom, word die eerste stappe in die proses van staatvorming geneem. Teen 1881, as Van der Hoff sterf, het die Republiek ontwikkel in ’n geordende staat en volk wat die aanslag van die Engelse in die Vryheidsoorlog kon afslaan. Van der Hoff het in die grotendeels ongeordende Voortrekkergemeenskap waarin hy in 1853 ingetree het, baanbrekers- en beskawingswerk van onskatbare waarde verrig (Pont 1974: 175). 424 HTS 46/3 (1990) E Oliver A A D Pont D irk van der Hoff was ’n gelowige kerkman, m et menslike beperkinge en tekortkominge. Hy het op die fondament van die Voortrekkerkerk voortgebou en in die Transvaal ’n standhoudende kerklike tradisie begin. Die feit dat hy nie alleen predikant was nie, maar ook as opvoeder en gemeenskapsleier moes optree, het sy taak nie vergemaklik nie. Van Warmelo (1881:170), ’n tydgenoot en kollega van ds Van der Hoff, skryf na laasgenoemde se dood soos volg: A cht-en-tw intig jaren en eenige maanden was hij in deze gewesten predikant, eerst van de geheele Transvaal, naderhand, toen er meer hulp kwam, van het district Potchefstroom. Daar is hij aangekomen, daar is hij gestorven, getrouw tot in den dood. Wij willen aan zijne nagedachtenis eene eervolle hulde toebrengen. Bij velen onzer zal hij in levendig aandenken blijven; hij is den weg van alle vleesch gegaan, m aar heeft niet te vergeefs geleefd, en terwijl hij het loon der getrouwe diensknechten van den H eer heeft ontvangen, zullen wij hem als onzen voorganger gedenken, ziende de uitkomst zijner wan- deling....Als mensch, in den dagelijkschen omgang, had hij zijne gebreken. Hij was kort gebonden, een kwaal die met de jaren niet verminderde. Maar, zooals bijna algemeen gezegd werd, hij mocht een foutje maken; het werd hem vergeven, hij is onze oudste en eerste leeraar. [1952b]. Ds Dirk van der Hoff en die Voortrekker-ideaal. HTS 9/3,130-163. [1952a], Ds Frans Lion Cachet. WT5 9/3,181-230. y g Beyers, C 1967. Die Kaapse patriotte gedurende die laaste kwart van die agtiende eeu en die voortlewing van hulle denkbeelde. Pretoria: Van Schaik. Litcratuurverwysings Beyers, C 1967. Die Kaapse patriotte gedurende die laaste kwart van die agtiende eeu en die voortlewing van hulle denkbeelde. Pretoria: Van Schaik. Dreyer, J G M [I960]. Afskeiding prinsipieel benader. WTS 16/2,76-88. Du Plessis, J 1925. De Gereformeerde Kerk in wording en werking. Paarl: Paarlse Drukpers. Duvenage, G D J 1966. Die republiek Lydenburg in Suid-Afrika: Agtergrond, ont- staan en einde. O ngepubliseerde proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria. Engelbrecht, S P 1936. Geskiedenis van die Nederduits Hervormde Kerk van Afrika. Pretoria: De Bussy. - [1952a], Ds Frans Lion Cachet. WT5 9/3,181-230. — [1952b]. Ds Dirk van der Hoff en die Voortrekker-ideaal. HTS 9/3,130-163. 425 HTS 46/3 (1990) Dirk van dcr HofT Erasmus, F W L 1950. Ds Dirk van der Hoff, ’n kritiese beoordeling van sy werk- saamhede in die Zuid-Afrikaanse Republiek. Ongepubliseerde MA verhande- ling, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys. Jooste, J P 1846. Die verhouding tussen kerk en stoat aan die Kaap tot die helfte van die negentiende eeu. Bloemfontein: Sacum. — 1871. Open brief aan ds D van der Hoff. Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Notule van die Algemene Kerkverga- dering 1853-1874, Deel 1. Oberholzer, J P 1989. Die Voortrekkerideaai; Natal of Transvaal? HTS 45/3, 598- 609. Pelzer, A N 1950. Geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Republiek, deel 1. Kaapstad: Baikema. Ploeger, J [1952], Prof Ulrich Gerhard Lauts. HTS 9/3,100-129. Pont, A D s a. Die Herderlijken brief van die sinode van 1837. HTS 34/4, 91-105. — [1965]. Die vestiging van die Nederduitsch Hervormde Kerk in 1853 en die eerste afskeiding van Lydenburg in 1854: Kerkregtelike implikasies. HTS 20/3, 149-161. — [1974]. Rondom die figuur van ds Dirk van der Hoff. HTS 30/3 & 4, 163-182. — 1979. Die Psalmzingers, in Loader, J A (red), ’n Nuwe lied vir die Here. Pretoria: HAUM. — 1986. Die Voortrekkerkerk 1836-1852. Ongepubliseerde lesingaantekeninge, Universiteit van Pretoria. — 1986. Die Voortrekkerkerk 1836-1852. Ongepubliseerde lesingaantekeninge, Universiteit van Pretoria. — 1988. Algemene Kerkgeskiedenis: ’n Inleiding tot die Nederlandse Kerkge- skiedenis - van die beginjare tot 1795. Ongepubliseerde lesingaantekeninge, Universiteit van Pretoria. — 1988. Algemene Kerkgeskiedenis: ’n Inleiding tot die Nederlandse Kerkge- skiedenis - van die beginjare tot 1795. Ongepubliseerde lesingaantekeninge, Universiteit van Pretoria. — 1989. Die Groot Trek en die Kerk. HTS 45, 655-669. — 1989. Die Groot Trek en die Kerk. HTS 45, 655-669. — 1989. Die Groot Trek en die Kerk. HTS 45, 655-669. Scholtz, G D 1956. Van der Vyver, G C P 1958. Professor Dirk Postma 1818-1890. Potchefstroom: Pro Rege. — 1989b. Die Voortrekkerkerk 1836-1853. Pretoria: Kital. g Van der Watt, P B 1977. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1834-1866. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Van Warmelo, N J 1881. Een herinnering aan ds Dirk van der Hoff. HTS 9/3. 170- 176. — 1989b. Die Voortrekkerkerk 1836-1853. Pretoria: Kital. — 1989b. Die Voortrekkerkerk 1836-1853. Pretoria: Kital. Van der Vyver, G C P 1958. Professor Dirk Postma 1818-1890. Potchefstroom: Pro Rege. Van der Watt, P B 1977. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1834-1866. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Van Warmelo, N J 1881. Een herinnering aan ds Dirk van der Hoff. HTS 9/3. 170- 176. Van der Vyver, G C P 1958. Professor Dirk Postma 1818-1890. Potchefstroom: Pro Rege. Van der Watt, P B 1977. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1834-1866. Pretoria: NG Kerkboekhandel. g Van der Watt, P B 1977. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1834-1866. Pre NG Kerkboekhandel. Litcratuurverwysings Die geskiedenis van die Nederduits Hervormde o f Gerefor-meerde Kerk 1842-1885. Kaapstad: NG Kerkboekhandel. Scholtz, G D 1956. Die geskiedenis van die Nederduits Hervormde o f Gerefor-meerde Kerk 1842-1885. Kaapstad: NG Kerkboekhandel. Smellekamp, JA 1854. Mijn wedervaren in de Zuid-Afrikaansche Republiek vooral in betrekking met den Predikant D van der Hoff. Kaapstad. Smellekamp, JA 1854. Mijn wedervaren in de Zuid-Afrikaansche Republiek vooral in betrekking met den Predikant D van der Hoff. Kaapstad. Spoelstra, B 1982. Paul Kruger as lid van die Nederduitsch Hervormde kerk, 1853- 1859. Die kerk in die wêreld. Pretoria: HAUM. Spoelstra, C 1915. Het kerkelijk en godsdienstig leven der Boeren na den Grooten Trek. Kampen: Kok. — 1963. Die Doppers in Suid-Afrika 1760-1899. Kaapstad: Nasionale Boek- handel. Storm, J M G 1989a. Die konvensie van Sandrivier as die afsluiting van die Groot Trek. //75 45,680-694. ^26 ISSN 0259 9422 - HTS 46/3 (1990) E Oliver & A D Pont HTS 46/3 (1990) 427

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2331/4145

Afrikaans

Die teenwoordigheid van God in die Rutverhaal PM Venter Universiteit van Pretoria The presence of God in the book of Ruth as story The presence of God in the book of Ruth as story A study of the book of Ruth as a story, substantiates the viewpoint that it has as its main theme, the question of G od’s presence in the world. Two features of the narrative are investigated to prove the point. The two main characters of the story, Boaz and Naomi, never meet each other. This feature is used by the narrator to indicate the dialogue between God and Naomi as indi­ rect and only visible in human activity. The spatial aspect of the story is used to enhance the theological perspective, namely that there is a third dimension to human interaction: God uses everyday events and com­ mon people in his ongoing dealings with mankind. ABSTRACT ABSTRACT The presence of God in the book of Ruth as story ONDERSOEK NA DIE VERHAALMATIGE IN DIE RUTVERHAAL Volgens die model van De Bruin (1988: 17) kan twee groepe faktore onderskei word: teksinterne en tekseksterne faktore. Onder interne faktore word alles in die teks self, wat die hoorder in ’n bepaalde gedagterigting lei, verstaan. Sleutel- woorde, dialoog wat gevoer word, gebeure wat herhaal word en inligting wat ver- swyg word, is maar ’n paar van die sake in ’n vertelteks wat die denke van die hoorder stimuleer en in ’n bepaalde koers stuur. Eksterne faktore by die vertel­ gebeure is al die sake wat bepaal hoe die hoorders die verhaal beleef. Die tipe hoorder en die resepsiesituasie bepaal wat die persoon uit ’n vertelervaring gaan uitlig as dit wat hom sal bybly. groter vrymoedigheid aan hom ’n ‘kreatiewe funksie, weliswaar nie ten opsigte van die ontstaan van die openbaring nie, maar wel ten opsigte van die linguale en met name die metaforiese spreke oor die openbaring’ (Heyns 1987: 19) toeken. Die Ou- Testamentikus is egter van oortuiging dat hy in hierdie ‘kreatiewe funksie’ van die skrywer(s) van Rut ’n teologiese paradigma sal vind vir die openbaring en teenwoor- digheid van God in die wêreld. ’n Bybelskrywer het nie alleen reseptief gestaan tot die openbaring van God in sy lewe nie, maar het ook uit daardie ervaring kreatief oorgegaan tot die daarstelling van ’n paradigma wat instrumented kon wees in die voortgaande openbaring van God. Om sy geloofskennis oor te dra, het die skrywer uit al die moontlike kommunikasie-strategieë vir die verhaalvorm gekies: ’n Stra­ tegic van kommunikasie waarin die estetiese elemente van die verhaal die mees effektiewe onderbou gebied het vir die tipe inligting wat die spreker wou kommuni- keer (vgl Williams 1982: 15). Om die woord oor God, die teologie in Rut oor God se teenwoordigheid in die wêreld te begryp, moet die Bybelleser hom dus in die tipe kommunikasiegebeure laat betrek waartoe die Rutverhaal hom uitnooi. Hy moet deel word van ’n vertelgebeure waarin verskillende faktore ’n dinamiese rol speel. Volgens die model van De Bruin (1988: 17) kan twee groepe faktore onderskei word: teksinterne en tekseksterne faktore. Onder interne faktore word alles in die teks self, wat die hoorder in ’n bepaalde gedagterigting lei, verstaan. Sleutel- woorde, dialoog wat gevoer word, gebeure wat herhaal word en inligting wat ver- swyg word, is maar ’n paar van die sake in ’n vertelteks wat die denke van die hoorder stimuleer en in ’n bepaalde koers stuur. ONDERSOEK NA DIE VERHAALMATIGE IN DIE RUTVERHAAL ONDERSOEK NA DIE VERHAALMATIGE IN DIE RUTVERHAAL Die tema van God se teenwoordigheid in die wêreld kom baie in Dogmatiek- handboeke voor. In die GKN-dokument ‘God met ons’, word die openbaring van God met sy teenwoordigheid verbind. Die Christen bely dat alles om hom, soos skepping, historiese gebeure en die oorgelewerde Bybel, ‘enerzijds gewone dingen en woorden zijn, anderzijds hun wezenlijke betekenis missen als niet de derde dimensie, de beslissende betekenis van goddelijke Aanwezigheid erin onderkend wordt’ (God met ons, 1981: 20). Hierdie formulering kan vanuit ’n ondersoek na die verhaalmatige aspekte van die Rutverhaal ondersteun word. Die wyse waarop die Ou-Testamentiese weten- skap by hierdie formulering uitkom, sal noodwendig verskil van die wyse waarop die Dogmatiek daarby uitkom. Waar die metafoorvorming van die dogmatikus ingestel is op die formulering van universele simbole, druk die Ou-Testamentikus homself uit in terme van die taaihantering en die historiese taalgemeenskap waarin die Bybel tot stand gekom het. Waar die dogmatikus aan die Bybelskrywers eerder ’n reseptiewe funksie toeken ten opsigte van die openbaring, sal die Biblikus met 916 ISSN 0259 9422 - HTS 45/4 (1989) PM Venter groter vrymoedigheid aan hom ’n ‘kreatiewe funksie, weliswaar nie ten opsigte van die ontstaan van die openbaring nie, maar wel ten opsigte van die linguale en met name die metaforiese spreke oor die openbaring’ (Heyns 1987: 19) toeken. Die Ou- Testamentikus is egter van oortuiging dat hy in hierdie ‘kreatiewe funksie’ van die skrywer(s) van Rut ’n teologiese paradigma sal vind vir die openbaring en teenwoor- digheid van God in die wêreld. ’n Bybelskrywer het nie alleen reseptief gestaan tot die openbaring van God in sy lewe nie, maar het ook uit daardie ervaring kreatief oorgegaan tot die daarstelling van ’n paradigma wat instrumented kon wees in die voortgaande openbaring van God. Om sy geloofskennis oor te dra, het die skrywer uit al die moontlike kommunikasie-strategieë vir die verhaalvorm gekies: ’n Stra­ tegic van kommunikasie waarin die estetiese elemente van die verhaal die mees effektiewe onderbou gebied het vir die tipe inligting wat die spreker wou kommuni- keer (vgl Williams 1982: 15). Om die woord oor God, die teologie in Rut oor God se teenwoordigheid in die wêreld te begryp, moet die Bybelleser hom dus in die tipe kommunikasiegebeure laat betrek waartoe die Rutverhaal hom uitnooi. Hy moet deel word van ’n vertelgebeure waarin verskillende faktore ’n dinamiese rol speel. ONDERSOEK NA DIE VERHAALMATIGE IN DIE RUTVERHAAL Eksterne faktore by die vertel­ gebeure is al die sake wat bepaal hoe die hoorders die verhaal beleef. Die tipe hoorder en die resepsiesituasie bepaal wat die persoon uit ’n vertelervaring gaan uitlig as dit wat hom sal bybly. Vanweë die groot verskeidenheid van tekseksterne faktore, soos verskille in kultuur en die verskil in die tyd waarin verskillende lesers leef, maar ook vanweë teksimmanente faktore soos doelbewuste verswyging (reticence - Alter 1981: 114- 130) en dubbelsinnighede (ambiguity - Sasson 1979: 218) wat lesers uitlok om ’n verhaal op m eer as een manier te verstaan, sluit verskillende hoorders by verskillende teksimmanente eienskappe aan en lig verskillende sake uit as die belangrikste in ’n vertelling. Loader (1987: 111-113) toon vier kategorieë in die beskouings oor die betekenis van die Rutverhaal aan: * Rut is ’n protes teen Esra se verbod op gemengde huwelike; * Rut is ’n protes teen Esra se verbod op gemengde huwelike; * Rut is ’n verhaal van liefdestrou en solidariteit; * Rut is ’n verhaal van God se onopsigtelike leiding in die lewe; HTS 45/3 (1989) 917 Die Rutverhaal * Rut is ’n verhaal waarin getoon word dat God se leiding nie risiko vir mense uitsluit nie. By elkeen van hierdie vier beskouings bestaan daar ’n groot aantal variasies, soos die beklemtoning van die Moabitiese afkoms van Dawid, die ruimte in die volk van God vir mense van heidense afkoms en so meer. My indruk dat Rut ’n novelle oor God en sy wyse van optrede in die wêreld is (Venter 1983: 12), sluit by die standpunt van ander lesers aan wat Rut beskou as ‘a paradigm of God’s guiding hand in the life of man’ (Thompson 1978: 130) en as ‘hidden but absolute causality’ (Hals 1984: 759). Daar is veral twee verskynsels in die verhaal self wat tot hierdie standpunt aanleiding gee: * Boas en Naomi ontmoet mekaar nooit in die verhaal nie en het alleen * Boas en Naomi ontmoet mekaar nooit in die verhaal nie en het alleen skakeling met mekaar deur middel van Rut. skakeling met mekaar deur middel van Rut. * Die karakters in die verhaal het direkte belang by mekaar, maar beweeg in verskillende ruimtes. * Die karakters in die verhaal het direkte belang by mekaar, maar beweeg in verskillende ruimtes. Prinsloo (1978: 119; 1980: 334) het reeds by verskillende geleenthede op die eerste verskynsel gewys. ONDERSOEK NA DIE VERHAALMATIGE IN DIE RUTVERHAAL Wat belangrik is, is dat hy teologiese betekenis aan hierdie verskynsel heg: ‘The theology of the book of Ruth must be seen within this frame­ work’ (Prinsloo 1980: 334). Hy het egter nie in besonderhede aangetoon hoe hy hierdie verskynsel by die teologie van die boek uitbring nie. Dit kan gedoen word deur teksimmanente aspekte van die verhaal van nader te bekyk en aandag te gee aan die verteltegniek van die verhaal. DIE VE RTELSTRUKTUUR VAN DIE RUTVERHAAL Die vertelstruktuur skakel ineen met die linguistiese struktuur van die werk. ’n Linguistiese struktuuranalise van die Rutverhaal toon ’n ringskomposisie aan. Inlei- ding en slot sluit bymekaar aan. In albei is daar ’n familiegeskiedenis ‘waarvan die eerste Rut se vroeë geskiedenis en die laaste die geskiedenis van haar nageslag uitmaak’ (Loader 1987: 108). Simmetrie binne hierdie ringskomposisie kenmerk die komposisie in sy geheel asook in die afsonderlike perikope (Green 1980: 35). Die werk bestaan uit ses perikope wat simmetries gerangskik is. HTS 45/4 (1989) 918 PM Venter 1:1-5 Naomi se geslag begin uitsterf. 4: 17-22 Die beroemde nageslag van Naomi. In dié simmetriese patroon is daar egter ’n kontras ingebou. Die begin van die gebeure staan in skerp kontras met die afloop daarvan. Dit word duidelik wanneer die omstandighede waarmee die verhaal begin, vergelyk word met dié waarmee dit eindig: BEGIN AFLOOP hongersnood dood: lys van afgestorwenes Naomi sonder versorging Naomi sonder erfgename Rut ’n weduwee die Here neem weg verwyt aan God Rigterstyd ingesamelde garsoes lewe: lys van geboortes Boas tree op as losser vir Naomi Naomi word ouma Rut getroud met Boas die Here laat Rut swanger word loflied tot God koningstyd. 1:1-5 Naomi se geslag begin uitsterf. 1:1-5 Naomi se geslag begin uitsterf. 1:1-5 Naomi se geslag begin uitsterf. 1:6-22 Naomi bevestig haar toekomsloosheid. 2:1-23 Boas ontmoet Rut en voorsien kos. 3:1-18 Boas word oorreed om as losser en eggenoot op te tree. 4:1-17 Boas trou met Rut en Naomi word ouma. 4: 17-22 Die beroemde nageslag van Naomi. 4: 17-22 Die beroemde nageslag van Naomi. KARAKTERBEELDING God word nie as ’n ‘karakter’ in die verhaal uitgebeeld nie. Naomi, Rut en Boas verwys wel na die Here, maar tree nie in gesprek met Hom of staan in interaksie met Hom soos karakters normaalweg met mekaar staan nie. Tog speel God ’n we- senlike rol in die ontwikkeling van die verhaal. Hy is deurgaans aanwesig, maar op ’n onsigbare manier. ‘The presence of God permeates the action so subtly that the emphasis falls on the human whit and courage it takes for the characters to improvise a mutually pleasing state of affairs out of their initially desperate straits’ (Wojcik 1985: 147). In die verloop van die verhaal word daar wel drie en twintig keer na God verwys (Green 1980: 96). Hierdie verwysings kom oorwegend in formules, soos seënbedes en eedswerings voor (Sasson 1979: 221). Slegs in twee gevalle word verwys na iets wat God op eie inisiatief doen sonder dat iemand gebid of gewens het dat Hy dit sou doen. Hierdie optredes oefen ook direk invloed uit op die ontwikkeling van die verhaal (Sasson 1979: 221). Die een ding wat God doen, staan aan die begin van die verhaal (Rut 1: 6). God gee uitkoms uit die nood deur ’n goeie oes te voorsien. Dit sit die verhaalgebeure aan die gang. Naomi keer as gevolg van hierdie wending terug na Betlehem en dit lei tot ’n reeks gebeure wat uiteindelik haar lewe verander. Die ander daad wat God verrig staan aan die einde van die verhaal (Rut 4: 13). Die Here gee aan Rut die gawe van swangerskap. Sodoende word die intrige van die verhaal ontknoop in die geboorte van ’n seun en ’n nageslag vir Naomi. Al die ander verwysings na God se optrede met behulp van formules, staan tussen hierdie twee uiterstes van die spanningsboog. Hulle is volgens Sasson (1979: 221) nie uitbeeldings van God se dade nie en sê niks oor sy aandeel in die gebeure van die verhaal nie. Sy Proppiaanse analise van Rut as volksverhaal (‘folk tale’) beskou die geformuleerde Godsverwysings as tipiese folkloristiese tegnieke om die voortgang van die vertelling te bewerk. Hy stem nie saam met die analise van onder andere Auerbach, dat daar in hierdie formulerings ’n verwysing na die aandeel van die verborge God in die voortgang van gebeure gelees moet word nie. AFLOOP Tussen die twee eindpunte is daar dus ’n spanningsboog waarin daar ’n ontwikkeling plaasvind. Dit kan gekarakteriseer word as ’n ‘movement from emptiness to full­ ness’ (Crenshaw 1986: 334). Daar kom ’n tipies verhaalmatige ontwikkeling voor van ’n ‘kinetic plot line’ (Thompson 1978: 31) waarin ’n hele reeks verteltegnieke aangewend word. Vir die doel van hierdie artikel is dit voldoende om te wys op aspekte van die verteller se hantering van sy karakters en van die ruimte waarin hulle optree. HTS 45/3 (1989) 919 Die Rutverhaal KARAKTERBEELDING Volgens Green (1980: 95) is dit egter juis in hierdie formules, veral in die seënbedes, waarin die aandeel van God se dade in die voortgang van gebeure uitgebeeld word. Met uitdrukkings soos ‘dit het toevallig gebeur’ 0 $ ? } ij}jpp - Rut 2: 3) en deur plegstatige eedswering in die dialoog tussen die karakters ‘the fact that Yahweh is actually the acting subject is indicated in a subtle manner’ (Prinsloo 1980: 335). In die seënbedes word die karakterrelasies funksioneel ingeskakel in die ontwikkeling van die verhaal. Al die dinge wat vir mense toegebid is in hierdie seënbedes, word juis binne die ruimte van die verhaal uitgevoer. God verhoor die bedes en doen wat gevra is. Wat egter opvallend is, is dat die persoon wat die seënwens uitgespreek het, telkens betrek word in God se uitvoering daarvan 920 HTS 45/4 (1989) PM Venter (Green 1980: 95). Boas byvoorbeeld, bid Rut toe dat die Here, onder wie se vleuels sy kom skuil het (Rut 2: 12), haar mag beloon vir haar weldade aan Naomi. Daardie bede word verwesenlik wanneer Boas self vir Rut onder sy beskerming (letterlik: vleuels - Rut 3: 9) neem en met haar trou. In die opbou van die verhaal is hierdie seënbedes ‘not just an extra ornament, but a very direct way of combining human activity with divine in such a way as to make them inseperable; each major character acts as a servant of the Lord to others and at the same time to (it)self (Green 1980: 96). God se optrede sit nie alleen die gebeure aan die gang en volvoer dit tot ’n hoogtepunt aan die einde nie, maar God is deur die hele ontwikkeling van die verhaal teenwoordig en speel ’n aktiewe rol in die voortgang van gebeure. Teenoor Sasson (1979: 221) is die outeur van mening dat die verhaal wel die verhulde werking van God uitbeeld. Die manier waarop Hy teenwoordig is en waarop Hy inwerk op die gebeure, word egter vanuit ’n besondere teologiese perspektief in die verhaal uitgewerk. Die verhaal speel op die alledaagse menslike vlak af. Die verhaal impliseer egter voortdurend dat die gebeure binne menslike ruimte ook ’n Godsdimensie het. God is onsigbaar aanwesig en tree op in en deur die menslike karakters van die verhaal. KARAKTERBEELDING Dit is vir Naomi en haar oorlede seun dat daar ’n losser gekom het (Rut 4: 14). Rut funksioneer as karakter in die verhaal in terme van haar waarde vir Naomi. Sy is die een wat vir Naomi ‘meer werd is as sewe seuns’ (Rut 4: 15) - ’n ommekeer van die kinderloosheid en leegheid van Naomi aan die begin van die verhaal. Rut speel deurentyd die rol van ‘faithful mediator between Naomi as the needy and Boaz as the benefactor’ (Prinsloo 1978: 125). Rut identifiseer haar van die begin van die verhaal af met die lewensruimte en belange van Naomi (Rut 1: 16-17). Haar optrede getuig deurentyd van getrouheid aan Naomi se belange en uitvoering van die opdragte wat sy van haar skoonma ontvang het. Om die kontoere van die vertellersperspektief duideliker te trek, is dit belangrik om daarop te let dat Rut nie as ’n blote marionet van die begeertes van Naomi uit- gebeeld word nie. Naomi is die hooffiguur in die vertelling, maar Rut is die heldin van die verhaal (Berlin 1983: 84). Die verteltyd en die omvang van vertelinhoud wat aan Rut afgestaan word, maak van haar die held van die verhaal (Sasson 1979: 201- 2). Sy lê inisiatief aan die dag in haar optrede en laat sake tot haar eie voordeel en tot meerdere voordeel van Naomi verloop. Rut is die karakter in die verhaal wat ’n vrye keuse het en uit eie oorweging haar lot by ’n ouer vrou inwerp. Sy kies vir ’n vreemde land en God, en ’n man om mee te trou (vgl Wojcik 1985: 151). Sy neem die inisiatief op subtiele wyse. In beide ontmoetings met Boas is daar dialoog ‘involving a request by Ruth and a response by Boaz ...’ (Green 1980: 37). In haar eerste ontmoeting met Boas manipuleer sy hom so met haar woordspel dat sy nie bloot net toestemming kry om as armlastige die verlore garshalms agter die snyers op te tel nie, maar dat sy selfs soos een van sy werknemers behandel word, met vrye toegang tot alle geriewe vir die werkers. In haar tweede ontmoeting met Boas, gedurende die nag by die dorsvloer, verbind sy twee sake aan mekaar wat wesenlik apart staan. KARAKTERBEELDING Daar is ’n baie nou verband tussen menslike prestasie en inisiatief aan die een kant, en die Here se seen aan die ander kant (Prinsloo 1982: 108). Die optrede van die karakters en die dade van God val op ’n manier met mekaar saam wat aan die ont-knoping van gebeure ’n ambivalensie gee van heil vir die menslike karakters en verheerliking van die Naam van God. Hier word van ’n tipe vertellingstaal gebruik gemaak wat Thompson (1978: 13) *... covenantal mythology ...’ noem, ‘... showing God in special relation to certain people and select places which in his freedom he chooses’. Die perspektief van Goddelike teenwoordigheid en deelname aan die alledaag­ se wêreld word in die Rutverhaal uitgedruk deur die bepaalde manier waarop die verteller sy karakters uitbeeld. Daar is twee eienskappe van sy tegniek wat hierin ’n wesenlike rol speel: ’n Bepaalde indirektheid in die optrede van sy hoofkarakters en die terughou van enige toneel waarin die hoofkarakters Naomi en Boas mekaar ont- moet. In hierdie twee aspekte van sy karakterbeelding druk die verteller sy oor- tuiging uit dat God onsigbaar teenwoordig is en indirek deur mense met mense werk. Die karakters in die verhaal, veral Boas en Rut, funksioneer nooit net ter wille van hulleself nie. Hulle optrede lei altyd tot gevolge wat tot buite hulle eie persoonlike belange strek en die belange van ander mense raak. Die aard van die Rutverhaal is sodanig dat hierdie gevolge altyd gunstig is vir die mense wat daar- deur geraak word. Dit maak dat die karakters altyd ’n soort indirektheid vertoon. So byvoorbeeld, lyk die ontmoeting tussen Boas en Rut op die oog af na ’n roman- HTS 45/3 (1989) 921 Die Rutvcrhaal tiese ontmoeting wat eventueel op ’n welkome huwelik uitloop. Die huwelik tussen Boas en Rut funksioneer egter nie in die verhaal as ’n doel op sigself nie. Die huwelik beteken wel vir Rut ’n einde aan haar weduweeskap en ’n maatreël vir per- manente versorging, maar dit was nie die probleempunt waarby die verhaal begin het nie. Die denouement van die verhaal is ’n losser en ’n nageslag vir Naomi, en dit is die vraagstukke waarmee die verhaal geopen het. Rut en Boas se Verhaal’ is daar ter wille van Naomi se ‘verhaal’. Rut se seun wat gebore word, is ’n seun wat vir Naomi gebore word (Rut 4: 17b). KARAKTERBEELDING Op grond van sy losserskapverbintenis aan Naomi oorreed Rut hom om as losser vir haar skoonma op te tree en boonop haar tot sy vrou te neem (vgl Sasson 1979: 192 en 193). Rut beskik oor die bedrewenhede wat van haar ’n waardige vrou vir Boas sal maak. Soos wat hy ’n man van aansien is (Rut 2: 1), is sy ’n vrou van aansien (Rut 3: 11). Rut het die chutzpah (Sasson 1979: 230) om die 922 HTS 45/4 (1989) PM Venter knoop deur te haak en die verhaal na ’n gelukkige einde te voer. Die vertelling se ‘successful resolution depends on the essential goodness of Ruth and the nobility of her character’ (Hunter 1981: 435). Terwyl Rut dus die instrument is in die oplossing van Naomi se probleem, is daar genoeg ruimte vir haar eie inisiatief en vernuf. Volgens die vertellersperspektief tree mense in medewerking met God op. Hulle is die instrumente van sy wil en tree ten behoewe van mekaar op . Dit gebeur egter met die voile gebruikmaking van hulle eie talente en verwesenliking van hulle eie begeertes. Die verteller gebruik tradisionele materiaal oor die aartsvaders, maar verbind dit aan ’n vroulike karakter. Daardeur dui hy aan watter mense in diens van God kan staan. In die eerste ontmoeting tussen Rut en haar toekomstige man Boas, het ons met die tipiese tradisionele ‘betrothal type-scene’ (Alter 1981: 58-60) te doen. Al die tipiese elemente van ’n bruidegom of sy verteenwoordiger wat na ’n vreemde land reis om ’n eggenote te gaan soek, is aanwesig. Daar ontmoet hy sy toekomstige bruid, gewoonlik by ’n waterput. Die meisie nooi hom na haar huis. Nadat daar geëet is, maak hy die doel van sy sending bekend en die meisie beloof om met hom in die huwelik te tree. In die geval van Rut vind daar ook ’n ontmoe-ting plaas waar kos versamel word, ’n Uitnodiging om water te drink by die water-put word gerig en ’n gesamentlike ete vind plaas. Anders as in die verhale van Isak en Jakob, is die protagonis hier ’n vrou wat op reis gegaan het. Sy kom nie in ’n vreemde land aan nie, maar kom vanuit ’n buurland in Israel aan. Soos die aarts-vaders het ook sy haar ouers en geboorteland verlaat (Rut 2: 11). H ierdeur wil die verteller assosiasies met die stamvaders van Israel by sy hoorders oproep. KARAKTERBEELDING Rut word met die vroue van die aartsvader, met Lea en Ragel vergelyk (Rut 4: 11). Die verteller wil aantoon dat die dinge wat in die R utverhaal gebeur en uitloop op die Dawidsdinastie, ’n voortsetting is van God se aandeel in die lewe van die aarts­ vaders. Daar is ‘an eminently monotheistic purpose: To reproduce in narrative the recurrent rhythm of a divinely appointed destiny in Israelite history’ (Alter 1981: 60). Anders as in die tradisionele verhale, gebeur dit hier deur ’n vrou wat in die hoofrol staan. Rut funksioneer as ’n soort ‘antipatriarch’ (Williams 1982: 112). Die bedoeling hiermee is om die oortuiging uit te druk dat die ‘divinely appointed destiny’ in die lewe van alledaagse mense afspeel. Die wonderagtige en die heroi'ese is hier uitgeskakel. Die jong weduwee Rut bring die nageslag van Naomi in die wêreld, en nie Naomi self deur een of ander wonderbaarlike gebeure op ’n hoë ouderdom nie. Hier is dit ’n vrou en van alle moontlikhede selfs ’n buitelandse vrou deur wie se toedoen God se sorg vir sy volk gerealiseer word. Die alledaagsheid van God se werkterrein word hier dus na sy breedste denkbare omvang uitgebrei. 923 HTS 45/3 (1989) Die Rutvcrha.31 Die vertellersperspektief kom ook duidelik na vore in die gebruik van ’n ander stuk tradisionele materiaal. Rut word met Tamar in verband gebring (Rut 4: 12; Gen 38). Soos Tamar was Rut ook ’n kinderlose weduwee. Albei is nie-Israelitiese vrouens. Albei verlei met voorbedagte rade ’n ouer man. Albei word deur die kind wat hulle in die wêreld bring, een van die stammoeders van Israel (vgl Brenner 1985: 106-108). Albei bring seuns voort in die geslagslyn van Dawid (Merrill 1985: 134; Green 1980: 81). Soos met die gebruik van die aartsvadertradisie, word Rut deur die gebruik van hierdie Tamartradisie aangedui as iemand wat onlosmaaklik deel is van God se geskiedenis met Israel. Die verskynsel dat Rut en Tamar van nie-Israelitiese afkoms is, ‘exemplify the principle of the sovereign grace of God who is not only able to use, but who seems to delight in using the foreign, the frail, and perhaps even the disreputable to accomplish His eternal purposes’ (Merrill 1985: 138). Die verteller dra egter ook sy eie perspektief op die tradisie oor. Rut is nie bloot ’n tweede Tamar nie: ‘... the Tamar figure is split in two, represented by Naomi-Ruth ... KARAKTERBEELDING Hy vertoon ook chutzpah en is ook ‘an example of human initiative which achieves its goal by means of a subtle strategy’ (Prinsloo 1980: 338). Waar Rut se inisiatief afneem, ontwikkel Boas se optrede vanaf aanvanklik reaktiewe gedrag na selfstandige inisiatiewe. In die eerste ontmoeting met Rut moet Boas reageer en besluit of hy haar in die geledere van sy werkers wil toelaat. Hy doen dit nie onmiddellik nie, maar eers later tydens die ete nadat hy daaroor nagedink het. Van daar af begin sy insette toenemend outonoom word. Waar hy by die eerste ontmoeting Rut toelaat om dertien kilo­ gram gars in te samel (Rut 2: 17), gee hy na die tweede ontmoeting by die dorsvloer aan haar ses en twintig kilogram gars (Rut 3: 15). Aan die einde van die verhaal neem hy volledig die inisiatief oor. In die toneel by die stadspoort is Boas besig om die eerste aanspraakmaker op die losserskap met knap diplomasie te uitoorlê. Hy wou die spreekwoordelike twee vlieë met een klap doodslaan. Rut het hom gevra om met haar te trou. Dit is sy een doelwit. Maar Rut het hom tot die huwelik oorreed deur op sy plig teenoor Naomi te wys. Boas speel nou ’n fyn diplomatiese set met die eerste losser. Hy verswyg aanvanklik sy voorgenome huwelik met Rut. Eers wanneer die losser instem om Naomi se grond te koop, maak Boas sy plan met Rut bekend en wys die losser daarop dat die eiendomwat hy koop, steeds bedreig word deur die verbintenis van Rut aan Naomi. Sodra Rut kinders in die wêreld bring, is daar erfgename vir Naomi se seun Maglon en dus erfgename vir die eien- dom wat die losser by Naomi koop. Dit sal uit sy hande gaan wanneer Rut se kin­ ders dit moet erf. Deur vernuftige regsmanipulasie kry Boas dus twee dinge gelykty- dig reg: Hy trou met Rut en hy tree op as losser van Naomi. Daardeur behou Rut boonop haar verbintenis met haar skoonma, omdat haar man ook haar skoonma se losser en versorger is (vgl Sasson 1979: 194, 230). So word die aspek van menslike vernuf as onderdeel van die gebeure beklemtoon. Naas die rol van iemand wat inisiatief neem in gebeure, speel Boas ook die rol van iemand deur wie God hom oor mense ontferm. KARAKTERBEELDING The full sexuality of Tam ar has to be represented by Ruth’ (Thompson 1978: 134). Naomi beraam die planne, maar Rut moet hulle uitvoer. Rut se vroulike bekoorlikheid en haar chutzpah is onlosmaaklik deel van die voortgang van die gebeure. Rut het haar aktiewe inset gelewer deur eers vir Boas te oorreed om haar as een van sy mense en vervolgens as sy vrou te aanvaar. Enersyds dus die werk van God met sy mense en andersyds die aandeel van die mens in die realisering van God se werk in die wêreld. Wanneer Rut vir Boas so ver gekry het om te belowe om met haar te trou en sy op aanbeveling van Naomi alle verdere inisiatief in die hande van Boas (Rut 3: 18) laat, is dit duidelik dat daar aan die menslike inisiatief in die vertellerperspektief grense gestel word (vgl Prinsloo 1982: 109). Die verteller onderskei tussen die aandeel van God soos dit deur Boas na vore kom en dié van die mens deur Rut. Die verteller dissinkroniseer die twee insette in die verdere verloop van die vertelling. Hy doof eers die aandeel van Rut uit deur haar verder in passiwiteit te laat verval en dan so goed as van die toneel te laat verdwyn. Wanneer hy in die finale episode vertel dat Rut ’n seuntjie in die wêreld gebring het (Rut 4: 13), word die geboorte onmiddellik in die verhaal opgeneem in terme van Naomi se belange: Dit is ’n nageslag vir Naomi. Daardeur word die inisiatiewe van Rut uitgebeeld as optrede wat binne die ruimte en die groter verband van God se werk inpas en ondergeskik is aan sy finale seën om die huwelik met kinders te begenadig. O k i di k kt itb ldi B k di t l t Ook in die karakteruitbeelding van Boas kom die twee elemente voor van menslike inisiatief en God se werking deur middel van ’n mens. Tussen Rut en Boas is daar ooreenkoms, ’n ‘common worthiness ... Their strength and goodness draws them to one another and makes their differences productive’ (Green 1980: 924 HTS 45/4 (1989) PM Venter 95). Soos Boas ’n V o T13J BhX is (Rut 2: 1), ontluik Rut in die verloop van die verhaal in ’n (Rut 3: 11) (Berlin 1982: 88-89). Ook by Boas is daar inisiatiewe wat die voortgang van die verhaal bei'nvloed. KARAKTERBEELDING Sasson (1979: 208) verwys in sy Proppiaanse model na die funksie van Boas as dié van die ‘donor’. Boas is goedhartig, gasvry (Rut 2: 8-9), voorsien kos (Rut 2: 9, 14), vertroos (Rut 2: 11-12), en verleen voorregte op sy garsland (Rut 21: 15-16) (vgl Green 1980: 90). Rut se pleidooi dat Boas haar in sy bekerming moet neem (ï|5J}3 9 ^ 9 ^ ' Rut 3: 9) is binne die struktuur van die verhaal ’n betekenisvolle woordspeling op die beskerming van God (T^pp^-DOB DX^I - Rut 2: 12). ‘Boaz is actually indicated here by Ruth as the substitute and instrument of Yahweh’ (Prinsloo 1980: 338). Die rol van Boas is so verweef met die werk van God dat hulle ‘identical on 925 HTS 45/3 (1989) Die Rutverhaal some level of the story, though distinct on others...’ (Green 1980: 36) is. Boas bewerkstellig nie alleen deur sy optrede self die uitvoering van die beloning wat hy vir Rut van God toegewens het nie (Rut 2: 12), hy word self die vleuels van God waaronder Rut kom skuil het. Soos God vir sy volk uitkoms bring deur aan hulle ’n goeie oes te gee (Rut 1: 6), stel Boas sy lande tot Rut se beskikking en gee hy vir haar gars om huis toe te neem. Boas gee aan Rut ’n nuwe tuiste en hy gee deur sy huwelik met haar aan Naomi die nageslag waarop sy alle hoop laat vaar het. Net soos Rut, strek al die gebeure waarin Boas betrokke is en wat hy inisieer verder as sy eie belange. Wat Boas doen, lei tot ’n seun wat vir Naomi gebore word en ’n geslagsregister wat op Dawid uitloop. Deur Boas is dit in laaste instansie God self wat optree in die lewe van mense. Naomi is in der waarheid die ‘central character in the book. All other charac­ ters stand in relation to her’ (Berlin 1983: 83). Die hele verhaal word vanuit haar perspektief vertel (Berlin 1983: 84). Haar probleem is die eintlike vraagstuk waarmee die vertelling worstel. Dit is haar probleem waarmee die verteller die hoorders wil laat identifiseer. In die vertelling wil hy die hoorders saamvoer met die dramatiese ontwikkeling wat daar by haar plaasvind. KARAKTERBEELDING Meer nog, Naomi moes nie net die les leer dat God steeds teenwoordig is deur soet en suur nie, maar sy moes leer om op ’n nuwe wyse oor God en sy wyse van optrede in die lewe te dink. En juis in die uitbeelding van hierdie nuut-leer-dink oortref die verteller homself wanneer hy net soveel oor Naomi sê as wat hy oor haar verswyg en deur hierdie tegniek van ‘reticence’ en ‘gaps’ (Fewell & Gunn 1988: 102) die leser subtiel intrek in die vertelgebeure om met Naomi se probleem te identifiseer en deur lesersreaksie en reflektiewe denke self deel te word van ’n leergebeure waarin God se aandeel in die alledaagse lewe nuut ontdek word. Die leerskool wat Naomi deurmaak, word nie eksplisiet in die vertelling uitge­ beeld nie. Dit kom eerder implisiet na vore in haar verhouding met die ander karakters. In daardie verhoudings vind daar ’n stelselmatige ontwikkeling plaas wat parallel loop aan haar ontdekking van die Here se verhouding met haar. Naomi sien aanvanklik geen weg oop na die toekoms nie. Sy is verbitter en beskou haar lot as iets wat God vir altyd beseël het. Algaande begin sy egter ontdek dat daar wel ’n toekoms is. Na hongersnood kom daar weer oeste en na die winter weer lente. In die gars wat geoes en gedors word en in die huwelik van Rut en die geboorte van ’n nageslag ervaar sy God wat nog steeds in haar lewe teenwoordig is en met haar besig is. Sy ontdek veral dat Hy deur mense sy werk doen. Sy ontdek opnuut haar eie menswaardigheid voor God en begin in toenemende mate self aan gebeure deel- neem. Sy begin haar insette lewer deur die planne wat sy met Rut se hulp uitvoer en sy ervaar in Rut se huwelik die vervulling wat sy gedink het vir haar vir ewig verlore is. In haar verhouding met Rut is sy aanvanklik afwysend. Sy sien geen voordeel in die geselskap van haar skoondogter nie. Soos wat die verhaal egter vorder, maak sy al meer op Rut staat. Rut is haar verlengstuk, haar alter ego, deur wie sy weer begin deelneem aan gebeure random haar. Met skranderheid begin sy die moontlikhede wat sy deur Rut het, algaande ontdek en dit opvolg. Sy maak al groter planne met Rut. KARAKTERBEELDING Die hoorders moet in die vertelgebeure saam met Naomi groei en saam met haar die ontdekking beleef van die antwoord op die lewensvraag na waar God is en hoe God met ons werk. Daar- om is Naomi ook ‘a character of complexity’ (Fewell & Gunn 1988: 102). Sy is baie meer lewensgetrou as enige van die ander idilliese en simplistiese karakters. Rut is die goeie vrou wat altyd goed bly en haar vernuf inspan om goed te doen aan Naomi. Boas is die goeie man wat van die begin af die weldoener is en in die loop van die verhaal ontdek hoe hy ook goed kan wees vir Rut en Naomi. Naomi is egter die een wat verloor en weer wen. Sy verander van verbitterde mens in geseënde vrou. In hierdie dramatiese ontwikkeling worstel sy met haar vrae oor haar voort- bestaan, met die nodigheid dat Rut haar vergesel, met die betekenis van Boas se familieverwantskap aan haar. Sy is die Jobsfiguur wat die Here in haar lewe negatief beleef en die regverdigheid van God bevraagteken (Rut 1: 20-21). Daar is by haar ’n bepaalde ironie aanwesig, veral in haar verhouding met God. Sy maak opmerkings in Rut 1: 11-13 oor haar self en in Rut 1: 20-21 oor haar posisie voor God waarin daar ’n baie sterk ironiese inslag aanwesig is. Hierdie opmerkings (‘evaluations’ - Berlin 1983: 102) neem die situasie in oënskou en beklemtoon die ‘point of the story’ (Berlin 1983: 105). Dit ‘... stop the action and focus attention on a particular facet in order to bring out the point(s) of the narrative ... (Berlin 1983: 105). Die funksie van die ironiese opmerkings van Naomi ‘... is to cause us to reflect upon the relationship between her affliction and that of the land, between death at the hands of the Lord and the return of plenty from that same hand’ (Green 1980: 926 HTS 45/4 (1989) PM Venter 56). Naomi is die een persoon in die vertelling wat albei kante van die munt leer ken het, wat meer verloor het as enige van die ander karakters en wat meer gevind het as hulle almal saam. Sy moes die leerskool deurmaak om te ervaar dat God teenwoordig is in sowel haar verlies as haar begenadiging. KARAKTERBEELDING Rut word uiteindelik haar ‘sexual proxy’ (Thompson 1978: 134) om Boas te beweeg om die weldade te verrig waarvan sy afhanklik is. Dit is in haar verhouding met haar weldoener Boas, waarin haar verhouding met haar God die duidelikste na vore kom. Sy manipuleer Boas deur Rut en stel haarself afhanklik van sy besluite en weldade. Maar sy ontmoet hom nooit en ver­ skyn nooit in die vertelling saam met hom in een toneel nie. Naomi staan dus deur Rut in dialoog met ’n persoon wat sy nooit binne die vertelling ontmoet nie. Dit is 927 HTS 45/3 (1989) Die Rutverhaal voortdurend ’n instrumentele en indirekte diaioog. Tog is dit effektiewe kontak tussen Boas en Naomi waardeur sy die volvoering van haar doelwit bewerkstellig. Binne die raamwerk van die vertelling is hierdie diaioog eintlik diaioog tussen God en Naomi. Naomi het die handskoen gewerp toe sy God daarvan beskuldig het dat Hy die Een is wat die lewe vir haar bitter gemaak het, wat haar leeg laat terugkom het (Rut 1: 20-21). God beantwoord hierdie aanklag op ’n wyse wat Naomi eers in die ontwikkeling van die gebeure leer begryp en leer saamleef. Sy leer om God onbevooroordeeld toe te laat om op onsigbare en indirekte wyse diaioog met haar te voer deur van mense en van alledaagse gebeure gebruik te maak. So is Hy steeds in haar lewe teenwoordig en verrig Hy sy dade. Naomi leer om in hierdie gesprek met God nie passief te wees nie. As God dan deur mense en gebeure werk, werk Hy ook deur haar en haar menslike insette. Sy werp haar vermoëns van hart en ver- stand in hierdie diaioog met die Here in, vas oortuig dat God daarvan gebruik sal maak soos Hy wil. So word dit lewensdialóog tussen die ewige onsienlike God en die kwesbare mens wat tussen dood en lewe beweeg. NAOMI deur R U T -----> [ ) A-----BOAS namens GOD VERTELLERSTEGNIEK EN RUIMTE Wanneer die verteller sy perspektief aan die lesers oordra deur sy hoofkarakters (Boas en Naomi) nie mekaar te laat ontmoet nie, nie in dieselfde ruimte op dieself- de tyd te laat verkeer nie, word ruimte ’n tegniese aspek van die vertelstrategie. Die karakters in die Rutverhaal tree telkens in ’n verteltoneel of speelruimte op, wat daadwerklik bydra tot die uitbeelding van daardie karakters en tot die intrige van die verhaal. Die toneel van die garsland, die dorsvloer en die stadspoort dra direk by tot die uitbeelding van mense wat mekaar bystaan en tot die gedagte van groei en voortgang. Die belangrikste ruimte in die verhaal is egter die ruimte wat nie genoem word nie. Dit is daardie ruimte waarin Naomi en Boas se belange ontmoet, waar God en Naomi se diaioog gevoer word. Hierdie ruimte is verskans in die alle­ daagse toneel van mense wat mekaar ontmoet en deur hulle optrede nie net vir me­ kaar dien nie, maar onbewus en tegelyk belange dien wat bo hulle eie persone en tyd uitgaan. In daardie ruimte is die onsigbare God aanwesig en tree Hy op in en saam met mense in wie se lewe die liefde en trou van die geloof tot wasdom gekom het. Daardie ruimte word doelbewus nie uitgebeeld nie om die impak van die ver­ haal op die hoorder te verhoog. In die sentrum van die verhaal staan dus ’n nie- ruimte: NAOMI deur R U T -----> [ ) A-----BOAS namens GOD NAOMI deur R U T -----> [ 928 HTS 45/4 (1989) PM Venter Die wyse waarop hierdie ontmoetingsruimte in die verhaal hanteer word, of dan doelbewus nie hanteer word nie, is ’n voorbeeld van waar ‘ruimte dus kan bydra tot die simboliese van ’n vertelling (en) kan daar met groot sekerheid aanvaar word dat dit as belangeruimte in die vertelling funksioneer’ (Van Eck 1986: 344). Die ruimte wat in die verhaal nie uitgebeeld word nie, is die belangeruimte waarin die simbo- liek van die dialoog tussen God en mens afspeel. Die sigbare alledaagse toneel word in die verhaal die punt van die ysberg. Die manier waarop dit hanteer word binne die vertelgebeure, fokus die aandag op iets wat daar agter lê. Sonder die sigbare en alledaagse kan die dialoog met God nie gevoer word nie. Maar onsig- baar en agter die alledaagse staan die simboliese betekenis van die lewensdialoog met God. VERTELLERSTEGNIEK EN RUIMTE Sowel Moab as Betlehem staan binne die ironiese dialoog tussen God en mens. Enige plek is net so goed as enige ander plek vir God. ’n Plek kan ’n plek van hongersnood en van oor- vloed wees. Waar die plek ook al is en wat die omstandigheid daar ook al is, God staan in volgehoue dialoog met sy mense. Hierdie gedagte word ook ondersteun deur die betiteling van die boek as Rut. Daar word sewe keer na Rut verwys as die vrou uit Moab. Hierdie verwysing kan om ‘t ewe as etniese verwysing of as geografiese verwysing gelees word. Wanneer die voorman van die werkers (Rut 2: 6) en Boas (Rut 4: 4, 10) na Rut verwys as die Moabitiese vrou, is dit ‘an objective token of identification’ (Berlin 1983: 88). Wanneer dit egter in die gesprekke tussen Rut en Naomi (Rut 2: 2, 21) gebruik word, ‘indicates (it) an underlying tension - an opposition in the story between foreignness and familiality ... The story seems to be wrestling with the problem of identity’ (Berlin 1983: 88). Meer egter as identiteit, het dit met Naomi se leerskool te doen. Dit is deel van haar worsteling om God en sy manier van doen met haar te verstaan. Wanneer sy in bitterheid terugkeer uit Moab wil sy nie die Moabitiese skoondogters met haar saamneem nie. Die paradoks is egter dat Naomi in Betlehem uitkom s ontvang deur ’n vrou uit Moab. Terwyl Betlehem die beskermingsruimte en die tradisionele setel is van haar God, is dit ’n persoon uit die ruimte, wat Naomi met dood en verlies assosieer, wat instrumented word in haar uitkoms. Hier is groot ironie te bespeur: ‘She owes her restoration to a woman, to Ruth the Moabite woman, to Ruth the woman whose radical action challenges the male-centered values that permeate both the story and Naomi’s worldview’ (Fewell & Gunn 1988: 107). Meer volgens die struktuur van die verhaal gestel: Naomi het nie gedink dat daar vir haar ’n toekoms is nie. Sy moes leer dat God vir haar ’n toekoms kon skep en dit deur van die mense om haar gebruik te maak. Deur die ironiese gebruik van die geografiese gegewens van Betlehem en Moab en die etnies- geografiese gegewens van Rut, beeld die verteller die dramatiese van Naomi se leerskool uit. VERTELLERSTEGNIEK EN RUIMTE Daar is geen dei'fisering van mense en alledaagse gebeure in die verhaal nie, maar ’n evaluering van die alledaagse binne die God-mens dialoog wat dikwels aan die alledaagse ’n onmiskenbare ironiese trek verleen. Dit kan nader aangetoon word deur op die hantering van verskillende ruimtelike aspekte in die verhaal te verwys. Dit is van belang dat Thompson (1978: 123-141) in sy werk oor Bybelse vertel- literatuur die verhaal van Rut in die afdeling ‘Dynamics: Time, space and move­ ment in the Old Testament’, onder die opskrif ‘Land and exile: Spatial orientation’ behandel. Die ruimtelike orientering van die verhaal maak veral gebruik van die geografiese eindpunte Moab-Betlehem. Dit is egter duidelik binne die raamwerk van die verhaal dat geografiese plekke ‘not only contributes to the plot of the story, but stands for more than its geographical reality and hence contributes associations and suggests relationships that broadens the story’ (Green 1980: 65). Terwyl daar baie moontlik ’n polemiese historiese agtergrond vir die skrywer se gebruik van Moab en Betlehem kan wees, laat hy sy verteller die twee plekname op ’n heel ironiese wyse gebruik. Moab is die ruimte wat uitkoms bied uit die hon- gersnood. Moab is tegelykertyd in die verhaal die ruimte van verlies. Naomi se man en seuns sterf daar. Wanneer Naomi na Betlehem terugkeer, word Moab die simbool van Naomi se futiele weggaan uit Betlehem. Moab word egter in Rut ook die paradoksale aanduiding van die onverwagse oord waaruit Naomi se redding kom. Betlehem word tradisioneel beskou as die plek wat die roemryke Dawid opgele- wer het. lets van die tradisie word weerspieël in die aanwesigheid in die Ou Testament van die Betlehemtrilogie: Rigters 17-18, 19-21 en Rut. Verskillende navorsers word deur hierdie tradisie bei'nvloed wanneer Betlehem in die verhaal gesien word as die beskermgod se ‘... place of residence or refuge ...’ (Hunter 1981: 435), as die plek waar Rut ‘progeny and fulfillment’ (Hempel, in Thompson 1978: 929 HTS 45/3 (1989) Die Rutverhaal 135) vind. Binne die verhaal is Betlehem egter, ironies genoeg, die plek van hongersnood wat Elimelek en sy gesin moet verlaat om te oorleef. Vir Naomi en Rut word Betlehem die plek van vervulling en rus. Die opmerking van Green (1980: 64) laat meer reg geskied aan die verhaal wanneer sy van Betlehem sê: ‘It shares in the alternation between life and death, famine and plenty’. VERTELLERSTEGNIEK EN RUIMTE Sy leer nie net dat God met haar deur mense werk nie, maar leer dat Hy selfs deur die mense en die plekke werk wat sy afgewys het. Die hoorders leer saam met Naomi die derde dimensie van God se teenwoordigheid ken, ook op die plekke en in die ontmoeting met die mense aan wie hulle geen waarde geheg het nie. 930 HTS 45/4 (1989) PM Venter Literatuurverwysings Literatuurverwysings ALTER, R 1981. The art of Biblical narrative. New York: Basic Books. BERLIN, A 1983. Poetics and interpretation of Biblical narrative. Sheffield: Almond. BRENNER, A 1985. The Israelite woman: Social role and literary type in Biblical narrative. Sheffield: JSOT. CRENSHAW, JL 1986. Story and faith: A guide to the Old Testament. New York: Macmillan. DE BRUIN, GS 1988. Resepsieteorie en Hooglied. Ongepubliseerde BD-skripsie, Universiteit van Pretoria. FEWELL, DN & GUNN, DM 1988. A son is born to Naomi! Literary allusions and interpretation in the book of Ruth. JSOT 40, 99-108. GKN-RAPPORT 1981. God met ons... over de aard van het Schriftgezag... Utrecht: Tijl Libertas. GREEN, BG 1980. A study of field and seed symbolism in the Biblical story of Ruth. Doktorale tesis, Graduate Theological Union, Berkeley, California. HALS, RM 1984. Ruth, Book of, in Interpreter’s Dictionary o f the Bible, Supplementary Volume, 758-759. Nashville: Abingdon. HEYNS, JA 1987. Respons op FE Deist, Relatiwisme en absolutisme: Kan dit oorkom word? Oor ‘Bybelse’ en ‘dogm atiese’ teologie, in Ou Testament Teologie: Gister vandag en more. Pretoria: NG Kerkboekhandel. HUNTER, A 1981. How many Gods had Ruth? SJTh 34,427-436. LOADER, JA 1987. Rut, in Bosman, HL & Loader, JA (red) 1987, Vertellers van die Ou Testament. Kaapstad: Tafelberg. MERRILL, EH 1985. The book of Ruth: Narration and shared themes. Bibliotheca Sacra 142/566, 130-141. PRINSLOO, WS 1978. The function of Ruth in the book of Ruth, in Van Wyk, WC (ed) 1978, Aspects of the Exegetical Process. OTWSA 20 (1977) and OTWSA 21 (1978) Old Testament Essays. Pretoria Wes: NHW Press. PRINSLOO, WS 1980. The theology of the book of Ruth. VT3Q, 330-341. PRINSLOO, WS 1982. Die boek Rut. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers. SASSON, JM 1979. Ruth: A new translation with a philological commentary and a formalist-folklorist interpretation. Baltimore: The John Hopkins University Press. THOMPSON, LL 1978. Introducing Biblical literature: A more fantastic country. Englewood Cliffs: Prentice Hall. THOMPSON, LL 1978. Introducing Biblical literature: A more fantastic country. Englewood Cliffs: Prentice Hall. VAN ECK, E 1986. WOJCIK,J 1985. Improvising rules in the book of Ruth. PMLA 100, 145-153. VENTER, PM 1983. Die Bybelboek Rut - ’n Bybelse novelle. Intreerede, Univer­ siteit van die Noorde, Reeks C 78. Pietersburg: Universiteit van die Noorde. WILLIAMS, JG 1982. Women recounted: Narrative thinking and the God of Israel. Sheffield: Almond Press. WOJCIK J 1985 Improvising rules in the book of Ruth PMLA 100 145-153 VENTER, PM 1983. Die Bybelboek Rut - ’n Bybelse novelle. Intreerede, Univer­ siteit van die Noorde, Reeks C 78. Pietersburg: Universiteit van die Noorde. , g WILLIAMS, JG 1982. Women recounted: Narrative thinking and the God of Is Sheffield: Almond Press. VENTER, PM 1983. Die Bybelboek Rut - ’n Bybelse novelle. Intreerede, Univer­ siteit van die Noorde, Reeks C 78. Pietersburg: Universiteit van die Noorde. WILLIAMS, JG 1982. Women recounted: Narrative thinking and the God of Israel. VERTELLERSTEGNIEK EN RUIMTE Die funksie van ruimte in die narratologie. HTS 42,339-349. Englewood Cliffs: Prentice Hall. VAN ECK, E 1986. Die funksie van ruimte in die narratologie. HTS 42,339-349. HTS 45/3 (1989) 931 Die Rntvcrhaal 932 HTS 45/4 (1989)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2341/4155

Afrikaans

1 Andries G van Aarde is ’n emeritus professor in die Departement Nuwe-Testamentiese Wetenskap, Fakulteit Teologie, Universiteit van Pretoria. Hierdie artikel is die derde in ’n reeks. Met goedkeuring is die artikels verwerkings in Afrikaans van ’n Engelse opstel (met Stephan Joubert as mede-outeur) wat in ’n bundel oor eksegetiese metodologie en hermeneutiek in die reeks Guide to the New Testament, Volume III, onder redaksie van A B du Toit deur Protea Publishing House uitgegee word. Die eerste artikel is getiteld “Inleiding tot die sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste: Die metodologiese aanloop in die navorsingsgeskiedenis” (Van Aarde 2007a:41-79). Die tweede artikel is getiteld: “Die sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste: ’n Kritiese oorsig van die eerste resultate” (Van Aarde 2007b:515-542). Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste – ’n voortgaande debat sonder einde Andries G van Aarde1 Fakulteit Teologie Universiteit van Pretoria Abstract Social-scientific critical exegesis of New Testament texts – an ongoing debate without end The aim of this article is to describe the multifarious facets of social- scientific critical exegesis. It consists of a discussion of the theoretical epistemological premises behind anthropological models employed in the exegesis of Biblical tests. The article focuses in the second instance on work published by members of the Context Group. It subsequently discusses the socio-rhetorical approach and ideology criticism. The article concludes with the contribution made by hermeneutics of suspicion and cultural criticism. The article forms the third in a series of three that aims to introduce social-scientific critical exegesis of New Testament texts. The first article was of an introductory nature, the second explains some models and methods and the third discusses the critique against the approach as if it reflects positivism and concludes with an emphasis on cultural criticism as a hermeneutical challenge. 4 Byvoorbeeld Justin J Meggit (1988). Paul, poverty and survival. Edinburgh: T&T Clark; Steven J Friesen (2004). Poverty in Pauline studies: Beyond the so-called new consensus. Journal for the Study of the New Testament 26, 323-361; James G Crossley (2006). Why Christianity happened: A sociohistorical account of Christian origins (26-50 CE). Louisville, KY: Westminster John Knox Press. 5 Byvoorbeeld Annette Weissenrieder, Fredirike Wendt & Petra von Gemünden (eds) 2005. Picturing the New Testament: Studies in ancient visual images. Tübingen: Mohr. (WUNT 2.193.) 3 Byvoorbeeld Louise J Lawrence se boeke (2003), An ethnography of the Gospel of Matthew. Tübingen: Mohr [WUNT 2.165.] en (2005), Reading with anthropology: Exhibiting New Testament religion. Carlisle,UK: Paternoster. 1. INLEIDING In die tweede artikel in hierdie reeks van drie oor die sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste (Van Aarde 2007a:49-79; 1119 HTS 63(3) 2007 ( ) y y Journal for the Study of the New Testament 26, 323-361; James G Crossley (2006). Why Christianity happened: A sociohistorical account of Christian origins (26-50 CE). Louisville, KY: Westminster John Knox Press. 6 Kyk veral die werk van die Nederlandse praktiese teoloog Johannes A van der Ven (kyk o a Van der Ven 1993:489; vgl ook Van der Ven 1990:11; 1993; 1994a, 1994b). Hieroor sê Immink (2003:184): “De vraag is niet of praktijkonderzoek tot het proprium van de praktische theologie hoort. Als praktijkwetenschap reflecteert de praktische theoloog op een praxisdomein en zij zal op enigerlei wijze die praktijk ook op een verantwoorde wijze in kaart brengen. Van der Ven heeft zelf op een indrukwekkende wijze kwantitatief onderzoek verricht en op die manier bijgedragen aan de ontwikkeling van de praktische theologie. Dit neem niet weg dat een praktijkwetenschap ook zonder empirisch onderzoek een bijdrage kan leveren aan de theorieontwikkeling van een praxisveld. Maar ook dan is een gedegen kennis van en betrokkenheid op het praxisdomein essentieel. Het is dus niet zo dat de praktische theologie als wetenschap samenvalt met de empirische theologie. Ook in internationaal opzicht is dat zeker niet het geval. Maar we kunnen wel constateren dat de empirisch theologie een sterke impuls aan de praktische theologie als praktijkwetenschap heeft gegeven. De vraag die wel nader onderzocht moet worden, is of het begrip ‘empirisch’ wel zo gelukkig is.” Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste (WUNT 2.193.) HTS 63(3) 2007 1120 Andries G van Aarde Andries G van Aarde In ’n vorige oorsigstudie het Horrell (1999:19-26) vyf fokusareas in die huidige debat onderskei wat hy ook as vooruitsigte vir toekomstige ontwikkeling sien. Myns insiens is hierdie areas meer verteenwoordigend van die huidige “sosiaal-wetenskaplike” eksegetiese studies as die rigtings wat Horrell in sy 2005 vooruitblik aangedui het. Sy vorige oorsigstudie sluit ook die “post- koloniale” en verwante studierigting in. Aangesien sy twee oorsigte ietwat oorvleuel, word slegs vier van hulle in hierdie artikel bespreek. Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste 2007b:515-542) het ons gesien dat eksponente hulle “sosiologiese ontleding” as eng verweef met die historiese kritiek sien (kyk o a Horrell 1999:15). Dit beteken egter nie ’n metodologiese eendersheid nie. Dikwels is dit juis teoloë wat met ’n historiese bewussyn eksegese beoefen, wat ’n besinning oor hulle teoretiese vooronderstellings vermy en nie daarvan hou om te erken dat hulle insigte vanuit die sosiologie en antropologie gebruik nie (vgl Horrell 1999:17). Sulke historiese studies word dan deur sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegete gekritiseer omdat hulle in werklikheid hulle teoretiese vooronder- stellings verdoesel terwyl dit wel implisiet aanwesig is. Hierdie artikel fokus op ondersoeke wat bewustelik van sosiale teorieë gebruik maak.2 By die Social Scientific Criticism Section van die Society of Biblical Literature Annual Meeting in Philadelphia (PA) op Sondag 20 November 2005 het David G Horrell (van die Universiteit van Exeter in die Verenigde Koninkryk) sy mening gelug oor toekomstige ontwikkelings rakende die sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste (kyk sy bydrae, getiteld “Social scientific interpretation thirty years on. Prospect (and retrospect)”. Volgens Horrell sal dit – gegewe die invloed van hierdie benadering oor die algemeen en gegewe die wye verskeidenheid aspekte op die gebied van die kontemporêre sosiale en menswetenskap – moeiliker en moeiliker word om te kan sê wat onder “sosiaal-wetenskaplike” interpretasie tel of nie tel nie. Baie diverse paaie is oop vir toekomstige ondersoek. Buiten “postkoloniale” (en verwante) studies (kyk Van Aarde 2004b:1105-1125; kyk later), meld Horrell drie rigtings vir toekomstige ontwikkeling: • literêre etnografie;3 • Marxistiese ekonomiese en sosiale geskiedenis; 4 • ikonologiese studies. 5 • literêre etnografie;3 • Marxistiese ekonomiese en sosiale geskiedenis; 4 • ikonologiese studies. 5 2 Verskeie werke bestaan waar oorsigte van die verskillende benaderings tot die sosiaal- wetenskaplike kritiese eksegese gebied word (bv D M May [1991] se Social scientific criticism of the New Testament: A bibliography. Macon, GA: Mercer University Press; John H Elliott [1993] se What is social scientific criticism? Minneapolis, MN: Fortress). Laasgenoemde werk bevat ’n gedetailleerde biografiese oorsig. 3 Byvoorbeeld Louise J Lawrence se boeke (2003), An ethnography of the Gospel of Matthew. Tübingen: Mohr [WUNT 2.165.] en (2005), Reading with anthropology: Exhibiting New Testament religion. Carlisle,UK: Paternoster. 5 Byvoorbeeld Annette Weissenrieder, Fredirike Wendt & Petra von Gemünden (eds) 2005. Picturing the New Testament: Studies in ancient visual images. Tübingen: Mohr. Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste tot sosiaal-wetenskaplike kritiese studies deur lede van die Context Group het Elisabeth Schüssler Fiorenza (2002:23-24) beswaar genaak dat hulle eksegese net ’n “sozio-rationalen Charakter” vertoon en nie ook hermeneuties suspisieus van aard is nie. Philip Esler (2005b:58) het egter die wyse waarop lede van die Context Group interpretasiemodelle gebruik, verdedig. Esler sê dat die idee dat gedetailleerde empiriese werk op een of ander manier meer wetenskaplik sou wees as teorievorming, ’n onverdedigbare ontkenning is van wat die hoofstroom in die antropologie vorm. Antropoloë probeer gewoonlik om op ’n deelnemende wyse kulture waar te neem en dan vanuit hulle waarneming breë “beginsels” daar te stel wat ’n wye toepassing kan hê. As ’n mens sulke etnografiesie navorsing van naderby bekyk, vind ’n mens dat eerstehandse observasie en die bespreking van die teoretiese dimensies van dit wat daaruit geleer is, met mekaar gekombineer is. Sulke etnografiesie werk koppel empiriese werk met teorievorming. Dit is moeilik om te sê waar die een aspek eindig en die ander begin. Volgens Esler sal ’n metafoor miskien help. As mens op 30,000 voet in ’n vliegtuig vlieg, kan mens slegs die groter kenmerke van die grond onder herken: mere, berge, vlaktes en dies meer. Wanneer neergedaal word om te land, verloor mens hierdie groot oorsigtelike prentjie, maar tog kan kleiner detail dan uitgeken word: individuele geboue, bome, motors en selfs mense. ’n Meer volledige begrip van die landskap vereis die perspektiewe van beide ’n hoë en ’n lae hoogte. Sekere ondersoeke fokus egter meer op teorievorming, ander op die empiriese fasette en ander op beide. Nie een van die fokuspunte is minder wetenskaplik as die ander nie. Teorievorming in wetenskaplike ondersoek binne die konteks van die “praktiese domein”, soos Bybelwetenskap of Praktiese Teologie, wat nie die praktiese relevansie van teoretisering in ag neem nie, kan wel die gevaar loop op aan wetenskaplike kwaliteit in te boet. Uiteraard geld dit ook praktiese veldwerk wat teorievorming as onbelangrik beskou. Die werk van sosiaal- wetenskaplik kritiese eksegete wat klem lê op die funksionaliteit van interpretatiewe modelle, soos die werk van lede van die Context Group, is ’n voorbeeld van wetenskap wat vauit die meer abstrakte teoretiese perspektief beoefen word. ’n Benadering wat heen en weer tussen teorievorming en veldwerk beweeg, ontbloot gewoonlik – in terme van die beeld van die vliegtuig – dat die prentjie van hoër op deur die data van laer vlakke ontken word). 2. 2. Die eerste fokusarea is metodologie as sodanig en veral die refleksie op die epistemologie van “etnografiese” antropoloë wat interpretatiewe modelle in hulle bestudering van Nuwe-Testamentiese studies gebruik (bv Garrett 1992; Craffert 1991; 1997; 2001:21-46). Werk op hierdie gebied is teoreties en abstrak. Dit gaan uit van die vertrekpunt dat kennis vanuit ’n bepaalde sosiale konteks verkry en oorgedra word. Om van iets kennis te neem geskied met ander woorde nie buite ’n sosiale werklikheid om nie. Kennis self verteenwoordig dus ’n sosiale konstruk. Nadenke oor die sosiale aspek van epistemologie – dit wil sê die besinning oor die sosiale aard van kennis en die sosiale konteks en impak van die oorsprong (bronne), kriteria, moontlikhede en beperkings van kennis as sodanig – kan beskryf word as die sosio- kognitiewe teoretiese vraagstelling of ’n bepaalde model ’n toepaslike draer is vir interpretasie en verduideliking van sekere data. David Horrell (1999:20) wys daarop dat dit nie net eksegete en teoloë is wat met hierdie vraag worstel nie. Dit is ’n debat wat veral binne die sosiale wetenskappe self voorkom. Hy verwys byvoorbeeld na die voorkeur van die sosioloog Anthony Giddens (1984:xiii-xxxvii, 1-40) om eerder op spesifieke kontekste te wil fokus en sosiologiese verklarings van werklike gevalle in die praktyk van die lewe self te wil bied as om sosiologies te reflekteer oor veralgemenings. Die uitgangspunt van Max Weber (kyk Van Aarde 2007b:515-542.) wat met die begrip “ideële tipe” werk, word soms van so ’n veralgemenende sosiaal-wetenskaplike benadering verdink. Op die vakgebied van die teologie is dit veral praktiese teoloë wat die vraag vra of “praktiese teologie” per se “empiriese teologie” veronderstel.6 Spesifiek met betrekking 1121 HTS 63(3) 2007 3. DIE CIRCUM-MEDITERREENSE WÊRELD Die tweede area in sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese hou verband met die werk van die Context Group wat die aandag vestig op die sosiale dinamiek van die antieke Mediterreense wêreld. Dit verteenwoordig beide die model- gebaseerde metode en die werklike uitbeelding van die Mediterreense kultuur (Horrell 1999:21). John Elliott (1993:18-20) onderskei hierdie area van ondersoeke van sosiale realia wat beweer dat dit kenmerke van die antieke samelewing illustreer sonder enige inagneming van die ontleding, sintese, en verklaring van hierdie sosiale feite op enige sosiaal-wetenskaplike manier. In sosiaal-wetenskaplike kritiek, wat die kulturele milieu van die Nuwe Testament ondersoek, onderskei Elliott twee benaderings wat ’n doelbewuste gebruik van sosiale teorie en modelle verteenwoordig: een wat fokus op die sosiale en kulturele “scripts” wat sosiale interaksie beïnvloed of beperk en een wat die navorsing, teorie, en modelle van die sosiale wetenskappe gebruik in die ontleding van Bybelse tekste. Elliott se eie werk is ’n duidelike voorbeeld van laasgenoemde. Volgens Elliott (1991:xix, xxii) is ’n sosiaal-wetenskaplike interpretasie van tekste daarop gemik om die teks se “betekenis-in-konteks” te bepaal (m a w die situasie van die teks) en sy sosiale retoriese strategie. Uit ’n sosiale retoriese perspektief is tekste eenhede van betekenisvolle diskoerse in ’n mondelinge of geskrewe vorm. ’n Teks word ontleed as ’n draer van kommunikasie waarvan die genre, struktuur, inhoud, temas, boodskap en doel gevorm word deur die kulturele en sosiale kragte van die sosiale stelsel en die spesifieke historiese milieu waarin dit geproduseer is en waarvoor dit ’n spesifieke respons daarstel. ’n Sosiaal-wetenskaplike ontleding van sosiale “scripts” wat sosiale interaksie beïnvloed sowel as beperk, en die “situasie” en “strategie” van Bybelse tekste, veronderstel ’n onderskeid wat dikwels in die antropologie gemaak word, naamlik dié tussen emiese (emic) en etiese (etic) ’n Sosiaal-wetenskaplike ontleding van sosiale “scripts” wat sosiale interaksie beïnvloed sowel as beperk, en die “situasie” en “strategie” van Bybelse tekste, veronderstel ’n onderskeid wat dikwels in die antropologie gemaak word, naamlik dié tussen emiese (emic) en etiese (etic) leserscenarios. Die begrip emiese is ontleen aan die woord “fonemiese” en die begrip etiese van “fonetiese”. In taalteorie ondersoek fonemiek die dialek van hoe moedertaalsprekers praat. Dit is ’n soeke na die boorlinge se eie interne oogpunt. Fonetiek kyk na hoe ’n “eksterne” toeskouer dit beskou, en hoe mens behoort te praat volgens uitspraakmodelle. Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Dit is ’n leemte in empiriese ondersoeke om teorievorming af te skeep. Dieselfde geld van eksegese wat metodologie en die filosofiese epistemologie grondliggend daaraan buite reken laat of selfs as van geen belang ag nie. Dit is laasgenoemde tipe ondersoek wat neig om onwetenskaplik te wees. HTS 63(3) 2007 1122 Andries G van Aarde Andries G van Aarde 3. DIE CIRCUM-MEDITERREENSE WÊRELD In sosiaal- wetenskaplike studies verwys ’n ontleding vanuit ’n emiese perspektief (uit die boorlinge se oogpunt) na die beskrywing van die sosiale data volgens die interne kodes wat in ongeskrewe sosiale “scripts” of in literêre tekste geënkodeer is. Die etiese perspektief verwys na ’n eksterne verduideliking van die sosiale data vanuit die perspektief van die bestudeerder se oogpunt in HTS 63(3) 2007 1123 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste terme van ’n bepaalde paradigma, teorie en model (kyk bespreking van terme in die vorige artikel; Van Aarde 2007b:526-529). John Elliott (soos Gerd Theissen 1974, [1975] 1979, [1979] 1983) beskou sy “sosiologiese eksegese” as ’n direkte voortsetting van die aannames van die histories-kritiese paradigma. Bruce Malina, aan die ander kant, het bekendheid verwerf vir sy fokus op ’n sosiaal-wetenskaplike leserscenario. Malina onderskei tussen die pre-industriële “hoë konteks” van Bybelse tekste en die “lae konteks” van hedendaagse lesers (kyk bv Malina & Rohrbaugh 1992:1-14). Laasgenoemde konteks vereis “verbruikers- vriendelike” kommunikasie en agtergrondinligting word dus deur die leser benodig om te verstaan. In die “hoë konteks” van die Bybel word egter heelwat kennis veronderstel. Wanneer post-industriële mense pre-industriële tekste lees het hulle die hulp van sosiale modelle nodig wat vir hulle leserscenarios kan verskaf. Hierdie scenarios help dat lesers die outeurs van wie hulle sosiaal en tydsgewys verwyderd is, beter kan verstaan. Malina (met Rohrbaugh as mede-outeur) (1992:2-3) wys daarop dat dit algemeen is in Bybeluitleg om die tyds- en plekgebondenheid van die Bybel te herken. Ons weet dat die Nuwe Testament die produk is van ’n klein groep mense wat in die eerste eeu van die Chritelike era in die oostelike Mediterreense gebied gewoon het. Die afstand tussen die wêreld van daardie groep en ons eie word egter gewoonlik alleen in historiese terme bereken. Baie navorsing is bestee om die historiese Bybelverhaal in moderne terme te vertolk. Sulke verklarings is egter nie voldoende om die posisie van die kontemporêre leser van die Bybel te verstaan nie. Onlangse sosiaal- wetenskaplike studies van die Bybel het egter inderdaad begin herken dat die historiese afstand tussen die Bybel en ons sosiaal sowel as temporêr en konseptueel is. Die sosiale afstand het betrekking op radikale verskille in sosiale strukture, sosiale rolle, waardes, en algemene kulturele kenmerke. Die sosiale afstand verteenwoordig dus ’n fundamentele vervreemdheid. 4. 4. Volgens Horrell (1999:24) verteenwoordig die derde fokusarea in die sosiaal- wetenskaplike kritiese eksegese ’n belangrike nuwe rigting in Bybel- wetenskap. Hierdie rigting kombineer literêre teorie met sosiaal-wetenskaplike kritiek. Horrell verwys spesifiek na die baanbrekerswerk van Vernon Robins (1996a, 1996b), wat die term “sosio-retoriese kritiek” geskep het (kyk veral sy boeke, The tapestry of early Christian discourse: Rhetoric, society and ideology. London: Routledge [1996a] en Exploring the texture of texts: A guide to socio-rhetorical interpretations. Valley Forge, PA: Trinity Press International [1996b]. Ook Norman R Petersen (1985) se ondersoek na die narratiewe aard van Paulus se brief aan Filemon (Rediscovering Paul: Philemon and the sociology of Paul’s narrative world. Philadelphia, PA: Fortress) skep ’n verband tussen literêre en retoriese benaderings (kyk ook Petersen [1993] se werk oor die Johannes-evangelie, The Gospel of John and the sociology of light: Language and characterization in the Fourth Gospel. Valley Forge, PA: Trinity Press International). David Rhoads (1992:135-161) se inleidende bydrae, “Social criticism: Crossing boundaries” en Pierre-Ives Brandt (2005:135-147) se artikel, “Erzählung und Identitätsbildung: Die Spiegelfunktion von Mk 12,1-12 in der Konstruktion der Identität Jesu”, toon ’n soortgelyke “sosio-retoriese” oorweging. Navorsing op hierdie gebied is ook aan die Universiteit van Pretoria gedoen. ’n Aantal doktorale proefskrifte onder die studieleiding van Andries van Aarde het narratologie en sosiaal-wetenskaplike kritiek gekombineer (kyk Piet van Staden 1991; Ernest van Eck [1994] 1995; Evert Jan Vledder [1991] 1997; Yolanda Dreyer 2000; Dieter Reinstorf 2002; en In-Cheol Shin 2004). 3. DIE CIRCUM-MEDITERREENSE WÊRELD Die mense van die antieke tyd wat in agrariese samelewings van die Mediterreense wêreld geleef en geskryf het, het geleef in wat moderne antropoloë ’n “diffusiesfeer” noem. Die Mediterreense sosiale wêreld verteenwoordig ’n gebied met ’n stel algemene kulturele instellings wat oor lang periodes dieselfde gebly het. Dit is ’n gebied wat as ’n “kulturele kontinent” beskryf kan word. Bruce Malina verwys daarna as die circum- Mediterreense gebied. Dit is die gebied wat Nuwe-Testamentici interesseer. Dit verteenwoordig vyf millennia se gedeelde deelname in oorwinning, kolonialisme, en handel, tesame met familiaal gereëlde huwelike en ’n dorpsekonomie bestaande uit gemengde, kleinskaalse boerdery ingebed in ’n groot agrariese keiserryk. In hierdie circum-Mediterreense gebied is ’n stel HTS 63(3) 2007 HTS 63(3) 2007 1124 Andries G van Aarde Andries G van Aarde gedeelde kulturele instellings geskep wat oor tyd bly bestaan het en tot vandag toe nog in ’n groot mate dieselfde is (vgl ook Malina 1989; 1991; 1996:35-66). 7 In sy 2005-toekomsblik op toekomstige ondersoeke op die gebied van die “sosiaal- wetenskaplike” studies van die Nuwe Testament noem David Horrell die volgende publikasies verteenwoordigend van “postkoloniale (en verwante) studies”: James C Scott 1990. Domination and the arts of resistance. New Haven, Conn: Yale University Press; Homi Bhaba 1994. The location of culture. London: Routledge; Harry O Maier 2005. A sly civility: Colossians and Empire. Journal for the Study of the New Testament 27, 323-349; Warren Carter 2004. Going all the way? Honoring the Emperor and sacrificing wives and slaves in 1 Peter 2.13-3.6, in Levine, A-J & Robbins, M M (eds), A feminist companion to the Catholic Epistles and Hebrews, 14-33. London:T&T Clark (vir ’n meer volledige oorsig, kyk Andries van Aarde 2004b. Some thoughts on post-colonial hermeneutics and New Testament scholarship. Openbare lesing as besoekende professor aan die Evangelical Theological Seminary in Kaïro, Egipte, op 16 November 2004). 5. Die vierde area van sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegetiese studies wat Horrell (1999:22-24) identifiseer, is “ideologiekritiek”. Hier het Horrell die werk van feministe en bevrydingsteoloë wat Marxistiese en kritiese sosiale teorieë gebruik, in gedagte. Ons kan hierby “kritiese eksegese” uit die perspektief van ’n hermeneutiek van suspisie voeg, waarna ook verwys word as “betrokke hermeneutiek” (engaged hermeneutics). Voorbeelde is die “exiliese/diaspora”- hermeneutiek wat deur Segovia (1998:49-65; 2000a; 2000b:11-34; 2000c:59- HTS 63(3) 2007 HTS 63(3) 2007 1125 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste 83), asook postkoloniale hermeneutiek wat deur Musa W Dube (1998: 224- 245) toegepas is.7 ’n Hermeneutiek van suspisie fokus op die sosiale toestande van die mense waarna ’n teks verwys asook van diegene wat die teks lees en aan die teks blootgestel word. Die term “sosiale toestande” (“kondisie”) verwys na daardie sosiale faktore wat ’n individu of groep beïnvloed. Tradisioneel word dit “sosialisering” genoem en dit verwys na ervarings en persepsies (m a w mense se sosiale en simboliese universums) wat die raamwerk vir mense se rasionaliteit en realiteitsblik vorm. Dit sluit faktore in soos geslag (gender), seksuele oriëntasie, ouderdom, etnisiteit, klas, status, rolle, roeping, nasionaliteit, sosiale groepe, politieke, religieuse en kulturele affiliasies asook taal. Al hierdie faktore maak daartoe ’n bydrae dat menings en betekenisse wat mense aan dinge of gebeure heg, verskil. Gender-hermeneutiek illustreer, byvoorbeeld, hoe ’n persoon se “sosiale kondisie” lei tot vooroordeel wat weer die teologies onverdedigbare verskynsel van homofobie tot gevolg het (kyk Dreyer [2006a, 2006b]. Gender- hermeneutiek is uitgebrei om “queer theory” in te sluit. ’n Voorbeeld van hoe ’n “queer”-teoretikus Bybelse tekste benader, word deur onder andere Schneider (2000:208) gegee. Volgens Schneider sal ’n “queer”-teoretikus onder andere die tersaaklike Bybelekste met ’n oënskynlike verbod op homoseksuele praktyke ondersoek, maar eintlik meer geïnteresseerd wees in die verskynsel dat daar mense is wat hierdie tekste as ’n verbod waarneem. Die fokus van die ondersoek is dus op die waargenome noodwendigheid en die magsdinamiek wat hierdie “noodwendigheid” ontbloot. Die eksegetiese vraag word dus nie gelei deur ’n interesse in kultureel-godsdienstige morele aansprake wat die teks moontlik op lesers kan maak nie. “Queer”-teorie se radikale historisisme verwerp dan ook inderdaad enige aansprake op deontologiese outoriteit en wys hierdie aansprake uit as ’n fabrisering en ontplooiing van mag. So gesien, sluit “queer”-teorie aan by die teologiese debat oor die bronne en outoriteit van tradisies wat sosiale norme en menslike identiteite omskryf in terme van sonde, verlossing, goed en kwaad, veral HTS 63(3) 2007 1126 Andries G van Aarde Andries G van Aarde aangesien hierdie kategorieë uitgedruk word in terme van gender en ras (Schneider 2000:209). Volgens Horrell (1999:23) stem die voorstaanders van sulke ideologies-kritiese studies nie daaroor saam of die vroeë Christelike boodskap die sosiale orde van die tyd uitgedaag het en of dit dit bloot onderhou het nie. 8 Kyk o a Hoefnagels, H [1974] 1976. Kritische sociologie: Inleiding tot het sociologisch denken der “Frankfurter Schule”. 2e druk. Alphen aan den Rijn: Samson Uitgeverij. (Sociaal Politieke Verkenningen.) Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Wat belangrik is, is dat hierdie kritiese sosiologiese vrae prominent op die agenda van studies oor die Nuwe Testament geplaas is. ’n Mens kan daarom verwag dat verdere debat sal poog om nie alleen die reeks moontlike antwoorde op hierdie tipe vrae duidelik te maak nie, maar ook die wyses waarop teorieë in die tradisies van die kritiese neo-Marxistiese sosiale teorie (soos bv dié in die “Frankfurt Skool)8 gebruik kan word om histories geloofwaardige radikale perspektiewe op die vroeë kerk te ontwikkel. Postkoloniale interpretasies van Nuwe-Testamentiese tekste kan as ’n sodanige geval gesien word (kyk Van Aarde 2004b). Tog skep sulke studies ’n probleem vir diegene wat antieke literatuur bestudeer. Postkoloniale hermeneutiek is kruiskulturele studies wat ook op die dinamiek van beide Bybelse kulture as die kulture van die postkoloniale derde wêreld fokus (kyk o a Sugirtharajah 1998a, 1998b, 1998c, 1999; Segovia 1998, 2002a, 2002b, 2002c; Punt 2001, 2002a, 2002b, 2002c). Die hermeneutiese probleem van etnosentrisme is in sulke studies ’n werklike gevaar. Etnosentrisme is ’n hermeneutiese dwaling om nie genoegsaam te onderskei tussen die verskille tussen kulture op ’n sinchroniese en ’n diachroniese vlak nie. Hedendaagse kulture is nie noodwendig op dieselfde wyse gekonstitueer as dié in die antieke Mediterreense wêreld nie. In die lig van Bruce Malina se “reading scenario”-model behoort postkoloniale eksegetiese studies in ag neem dat die Nuwe Testament meer as twee duisend jaar gelede ontstaan het in ’n homogene agrariese samelewing, terwyl die mense van die postkoloniale wêreld ’n aantal aspekte van die geïndustrialiseerde wêreldorp (“global village”) in hulle samelewings opgeneem het. Daar is dis ’n groot verskil tussen die postkolonale konteks van die hedendaagse wêreld en die konteks van die Bybelse tyd, hoewel laasgenoemde ook as “postkoloniaal” beskryf kan word as gevolg van die uitwerking wat imperiale magte op mense op die grondvlak van die samelewing gehad het. Eksegete vandag kan nie die Bybel “wetenskaplik” interpreteer asof die industriële rewolusie niks aan ons patrone van sosiale persepsie verander het nie (Holmberg 1990:133; vgl Rohrbauch 1987:113). Vir hierdie rede kan die insigte van sosiaal-wetenskaplike Bybelkritiek, wat doelbewus poog om etnosentrisme te vermy, bruikbaar in ’n metodologie geïntegreer word wat korreleeer met postmoderne teorieë en postkoloniale 1127 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste interpretasiemodelle. ’n Voorbeeld is die werk van die “sosiaal-wetenskaplike” eksegeet, Dennis Duling (2005), oor die invloed van die Romeinse Ryk op Palestynse gemeenskappe, soos dit uitgebeeld word in die Matteusevangelie. Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Duling gebruik die antropoloog Gerhard Lenski (1966, 1970 [1970], 1991, [1970] 1995) se teorie oor die opkoms van keiserryke. Andries G van Aarde Bybelse data neerkom op ’n predeterminerende voorskrif dat ’n teks op ’n spesifieke manier verstaan móét word en glad nie op ’n ander nie. Hierdie tipe arogansie het vroeër redelik algemeen in wetenskaplike kringe voorgekom en veral teoloë en eksegete het hulle daaraan skuldig gemaak. Dit het soms ’n “onskuldige” patroon aangeneem deurdat geargumenteer is dat ’n probleem- stelling met ’n hipotese benader is wat dan deur die wetenskaplike ondersoek geverifieer is. Hierdie tipe epistemologie is as induktief beskryf en het na bewering groter wetenskaplike gewig gedra as ’n deduktiewe benadering wat onder die vaandel van sogenaamde “objektiewe wetenskap” gevaar het. In werklikheid het die vooringenome hipotese in induktiewe redenasies op ’n rigiede wyse gefunksioneer omdat dit die gang van die ondersoek self, die seleksie van die data vir analise, asook die uitslag van die resulate van die ondersoek deur middel van die vooringenome hipotese gepredetermineer het. Die gebruikmaking van ’n sosiaal-wetenskaplike kritiese model in eksegese kan, epistemologies gesien, net soos ’n hipotese funksioneer. So ’n hegemoniese benadering tot wetenskap kom op arogansie en positiwisme neer (vgl Horrell 1999:19 wat na die kritiek van o a S Garrett 1992:93 en D B Martin 1993:107-110 verwys). Lede van die Context Group ontken egter dat hulle gebruik van ’n toepaslike stel sosiaal-wetenskaplike modelle neerkom op positivistiese induktiewe eksegetiese beredenering. Philip Esler (1995a:4-8; 1998), byvoorbeeld, sien sosiaal-wetenskaplike kritiek as heuristies en nie as voorskriftelik nie. John H Elliott (1993), wat die insigte van die feministiese linguïs Linda Woodson (1979:1) gebruik, beskryf sosiaal-wetenskaplike kritiek as ’n “abduktiewe” of “retroduktiewe” epistemologiese benadering en nie as “induktief-positivisties” nie. Volgens Elliott (1993:48) behels sosiaal- wetenskaplike kritiek ’n logiese proses wat nog eksklusief deduktief is (vanaf ’n model na die tersaaklike data), nog induktief (vanaf die data na die hipotese) maar sluit albei in. So ’n heen-en-weer beweging vorm ’n wetenskaplike prosedure wat beskryf word as abduksie. Abduksie – ook genoem “retroduksie” – is ’n logiese proses van die wetenskaplike ontdekkingsprosedure waarvolgens die ondersoeker te werk gaan deur vanaf die tersaaklike data af na ’n moontlike, relevante en funksionele hipotese toe te beweeg. 6. ’N KRITIESE DEBAT SONDER EINDE Hoewel sosiaal-wetenskaplike kritiek ’n ryk en diverse studieveld met baie meningsverskille verteenwoordig, is die bruikbaarheid daarvan vir die Bybelwetenskap nou reeds oor dekades bevestig, Tog kan die belangrikheid om verder metodologies oor die epistemologie ten grondslag daarvan nie onderbeklemtoon word nie. Ook onder klassici wat op kruis-kulturele antropologie steun, is daar verskil van opinie oor epistemologie en metodologie. Byvoorbeeld, volgens Paul Cartledge (in Horrell 1999:20), is daar aan die kant diegene wat glo dat dit moontlik en wenslik is om ten opsigte van die sosiale dinamiek van mense en groepe in die hele moderne Griekeland veralgemenende ondersoeke te loods en soms, nog breër, die Mediterreense wêreld as sodanig daarby in te sluit. Sulke veralgemeende vergelykende data kan volgens Cartledge gebruik word om die gapings in die primêre data oor die antieke tyd aan te vul en te interpreteer. Aan die ander kant is daar diegene onder klassici wat meen dat sulke vergelykings eintlik hoofsaaklik net gebruik behoort te word om fundamentele kulturele verskille uit te lig, sodat heterogene kulture nie as homogeen voorgestel en navorsingsgapings in die primêre bronne oor hierdie kulture met veralgemenings aan gevul word nie. Volgens Horrell (1999:21) kan ’n ondersoeker kwalik verwag – en myns insiens is dit ook nie wenslik nie – dat die huidige diversiteit van metodes en praktyk in die sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese gou sal verdwyn. Dit is wel belangrik dat die teoretiese vraagstukke wat onderliggend is aan die verskeidenheid benaderings, krities ondersoek en gedebateer sal word. So kan duidelikheid gekry word oor wat die kwessies is wat onder dispuut is, sodat nuwe navorsingsrigtings ontgin, verfyn en herformuleer kan word. ’n Belangrike vraagstuk in die hedendaagse debat is of sosiaal- wetenskaplike kritiese eksegese, epistemologies gesien, aan positivisme skuldig is. Ons het vroeër daarop gewys dat iemand soos Elisabeth Schüssler Fiorenza (2002:23-24) van mening is dat dit wel die geval kan wees as sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegete nie konkrete ideologiese belange met behulp van ’n hermeneutiek van suspisie aan die kaak stel nie. Sonder ’n kultuur-kritiese hermeneutiek (kyk later in laaste afdeling van hierdie artikel) kan die gebruik van sosiaal-wetenskaplke modelle vir die ontleding van HTS 63(3) 2007 1128 Andries G van Aarde Andries G van Aarde Dit beteken dus dat dat in ’n wetenskaplike ondersoek binne ’n praktiese domein – soos eksegese of empiriese veldwerk – die data self wat ondersoek word, die ondersoeker sal lei om vrae na relevante en funksionele teorieë, modelle, perspektiewe en metodes in die sosiale en mensweten- skappe te vra, toepaslikes te identifiseer, navorsingsleemtes ten opsigte van sekeres te herken en, indien nodig, wysigings in teorie, model, perspektief en metode aan te bring. Die “hipotese” determineer dus nie die ondersoek of die HTS 63(3) 2007 1129 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste resulaat nie. Inteendeel, ’n abduktiewe tipe argumentvoering behels die heen- en-weer beweeg en kritiese bevraagtekening van navorsingsvoorstelle – waarna Linda Woodson as intuition verwys. In so ’n proses kan die verband van data met mekaar deur middel van ’n hipotese (=model) verklaar word, die geldigheid van die verklaring kan gekontroleer word deur dit te toets met addisionele data en die verklaring – maar ook die hipotese self – kan aangepas word, indien nodig. Op hierdie wyse word finaliteit en gearriveerdheid in wetenskaplike ondersoek onmoontlik gemaak. Die wetenskaplike beleef ook nie ongemak met onsekerhede in kennis of wysiging van kennis nie. Deur sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese op ’n abduktiewe epistemologiese wyse aan te wend, bly die ontleding en verduideliking van Bybelse data gevolglik oop vir die moontlikheid dat die eksegeet se aangenome teorie en perspektief gefalsifieer kan word en derhalwe aangepas kan word. Hierdie sensitiwiteit om die empiriese eensydigheid van beide die deduktiewe en die induktiewe benaderings in die sosiale wetenskappe te vermy, kan toegeskryf word aan die insigte van die negentiende-eeuse wetenskaplike Charles Peirce (1932:53-54). Dit is Peirce se nie-positivistiese benadering wat in epistemologiese studies bekendstaan as “abduksie” (kyk Fann 1970:5-10; Reilly 1970:30-38; Ochs 1998:114-115). Vanaf ’n retoriese perspektief beskryf die Nuwe-Testamentikus Robert Brawley hierdie soort sosiale redenasie as ’n “betwisting van konstrukte van realiteite”. Volgens Brawley vind bevraagtekening in wetenskaplike ondersoek plaas omdat elemente wat oënskynlik geen verband met mekaar toon nie, in die ondersoekproses op ’n verbeeldingryke wyse met mekaar geassosieer word. Wat gebeur, is dat die elemente met mekaar gekoppel word soos wanneer daar in ’n metafoor twee sake met mekaar vergelyk word. 9 In die retoriek is dit wat konvensioneel verwant is, tipies. Maar deur dit wat onkonvensioneel is, met mekaar in verband te bring, is om ’n tropiese relasie te skep. Andries G van Aarde Abduksie funksioneer daarom soos ’n vars metafoor, want iets nuuts word geskep deurdat iets wat konvensioneel is, geassosieer word met iets anders konvensioneel, maar die assosiasie van die twee elemente omskep die konvensionele in “nuwe” onkonvensionele perspektiewe.9 Wetenskap beleef dus progressie as gevolg van innovasie. Uit bestaande navorsingresultate word nuwe verbande geskep wat leemtes in die bestaande vul. Derhalwe begin abduktiewe redenasie met ’n skok, ’n uitdaging, disoriëntasie. Die skok HTS 63(3) 2007 1130 Andries G van Aarde breek die raamwerk van konvensionele denke uitmekaar en konfronteer lesers met ’n nuwe manier om die werklikheid te konstrueer.10 In die lig van die toepassing van ’n verskeidenheid sosiaal- wetenskaplike modelle kan mens sonder vrees van teenspraak sê dat hedendaagse Bybelwetenskap, soos ook ander postmoderne wetenskaplike refleksie, multidissiplinêr en interdissiplinêr is. Die gebruik van narratologiese en sosiologiese teorieë en modelle in eksegese het die nuwe vraagstukke in hedendaagse Bybelwetenskap uitgelig. Binne hierdie paradigma het sosiaal- wetenskaplike kritiek ’n aantal tot nog toe onverkende aspekte van die kulturele agtergrond van die Nuwe Testament na vore gebring. Bepaalde impasse in die huidige navorsing word opnuut ondersoek. Vroeëre debatte is weer heropen in die hoop dat hulle kan help om verstaanbare, geloofwaardige verduidelikings van die probleme van ons eie tyd te verskaf. ’n Toenemende bewustheid van etnosentrisme is miskien een van die hoofvoordele van sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese. Hierdie bewustheid het etiese implikasies vir die Christelike praktyk. Interprestasies van die Nuwe Testament was nie altyd sensitief genoeg ten opsigte van die historiese afstand tussen die eerste en die twintigste eeu nie. Ekonomiese en politieke kragte wat onderliggend is aan moderne sosiale spanning (soos digotomieë ten opsigte van slaaf-en-vry; man-en-vrou, heteroseksueel-homoseksueel, inklusief-eksklusief, ryk-en-arm, ens) word dikwels toegeskryf aan toestande wat waarskynlik ook in Jesus se wêreld of dié van die vroeë Jesus-bewegings teenwoordig was. Met ander woorde, antieke pre-industriële dokumente word uit die oogpunt van hedendaagse samelewingstrukture interpreteer. Dit impliseer etnosentrisme en reduksionisme. Etnosentrisme is die verskynsel dat die kulturele afstand tussen antieke en moderne samelewings, en tussen bepaalde kulture in ’n gegewe periode, nie voldoende in ag geneem word nie. Etnosentrisme kom dus neer op die fusie van “onversoenbare” kulturele verskille. Wanneer dit in eksegetiese ondersoeke gebeur, het ons nie met ’n verantwoordelike kruis-kulturele onderneming te doen nie, maar met ’n hegemoniese redusering van die “ander” tot die eie bekende. 10 Die gebruik van Max Weber ([1947] 1968a, 1949, 1962, 1968b) se teorie van die “ideële tipe” (kyk vorige artikel; Van Aarde 2007b:522-523, 535 nota 5) deur Andries van Aarde (2001:29-30) in sy historiese Jesus-navorsing is ’n voorbeeld van so ’n doelbewuste toepassing van die sosiaal-wetenskaplike “model-gebaseerde” benadering (kyk ook sy student Jonanda Groenewald (2005) se doktorale proefskrif vir ’n “abduktiewe” toepassing van die sosiaal-wetenskaplike modelle van “veranderde geestestoestande” “en anti- samelewingstaal-gebruik”). 11 Kyk veral Berger (1961) se boek, The noise of solemn assemblies: Christian commitment and the religious establishment in America, veral bls 39-57 (vgl die artikel deur Andries van Aarde [2005], Cultural criticism as an imperative for Christians, in HTS 61/3 683-708). Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste bekend is, verstaan word, terwyl in werklikheid die “ander” omgebuig word na die bekende en die eie daarvan verloor word. Daarom is reduksionisme ’n vorm van misplaasde konkreetheid. Dit kom verder ook voor wanneer ’n breë spektrum verweefde sosio- religieuse verskynsels uit die antieke verklaar word vanuit ’n perspektief wat gebore is in ’n moderne konteks en daarom gebaseer is op die raamwerk van die dinamiek van een of twee sosiale instellings soos moderne ekonomie en politiek. Dit kom onder andere voor by ideologie-kritici wat in hulle eksegetiese programme primêr die emansipasie van hedendaagse polities-onderdruktes en ekonomies-benadeeldes in die oog het. Voorstaanders van so ’n benadering word dikwels onder histories-materialistiese interpreteerders van die Bybel gevind. So, byvoorbeeld, word verwysings in die (pre-industriële) Bybel na ’n verwydering van hulpbronne en ostrasisme (met ander woorde, ’n uitsluiting van algemene voorregte en sosiale aanvaarding) toegeskryf aan ekonomiese en politieke ideologieë wat Karl Marx in die moderne industriële samelewing herken het. Sosiaal-wetenskaplike kritiek maak ons egter bewus van nie net kruis-kulturele eendershede nie, maar ook van verskille tussen die onderskeie kosmologieë, ideologieë, en mitologieë. Dit verminder egter nie die appèl wat die hermeneutiek van suspisie op die sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegeet maak nie. and the religious establishment in America, veral bls 39 57 (vgl die artikel deur Andries van Aarde [2005], Cultural criticism as an imperative for Christians, in HTS 61/3 683-708). Andries G van Aarde Die eksegetiese verleiding is dat daar gemeen kan word dat dat die “ander”, dit wil sê die “onbekende”, in terme van dit wat 1131 HTS 63(3) 2007 12 Moderne soeke na “objektiewe kennis” en “die waarheid” het fondamentalisme (foundationalism) tot gevolg gehad (kyk Moser [1995] 1999:321-323; Murphy & McClendon 1988-1989:192-193; Thiel 1994:17-19, 82-84, 87-88, 94-97; Guardino 1989:241-252; 1990:221-235; 1995/96:57-69) Fondamentalisme kan soos volg beskryf word (Burkhard 2004:132): “[F]oundationalism refers to absolutely irreducible principles of knowledge and action whose truth imposes itself with irrefutable evidentiary power. They are ‘first’ principles, since nothing can precede them, and as such they are unquestioned”. In die moderne wetenskap het die soeke na vaste kennis uitgeloop op die formulering van natuurwette en in die filosofie was die menslike rede die vertrekpunt. Later ontwikkelinge in die natuur- wetenskap soos die kwantumfisika en Einstein se relatiwiteitsteorie, het die “vaste fondamente” geskud. In die filosofie kon die menslike rede ook nie by een absolute waarheid uitkom nie. Postmoderne denke het uitgewys dat enige vorm van fondamentele beginsels eintlik onhoudbaar is. 13 Kyk veral Johann Beukes [2008], Voices carry: An archaeology of the Hervormd approach, vir publikasie in HTS 64(1&2). 7. KULTUURKRITIEK AS HERMENEUTIESE IMPERATIEF In die eerste artikel van die onderhawige reeks van drie oor die sosiaal- wetenskaplike kritiese ekegese het ons daarop gewys dat dat die innoverende studies op die gebied van “sosiologiese eksegese” geïnspireer was deur die werk van die sosioloog Peter Berger (kyk Van Aarde 2007a:515-542). Dit was besonderlik Berger wat ingesien het dat die dinamiek van sosiale realiteite dialekties deur ’n “simboliese wêreld” beïnvloed word. Berger het na hierdie sacred canopy verwys as die “heilige koepel” wat mense se sosiale idees, insluitende dié van teoloë en eksegete, onbewustelik vanuit ’n transendentale domein beïnvloed. Dit is egter ook dieselfde Peter Berger wat ’n beroep gedoen het op Christene in die Westerse wêreld om te waak teen “valse geloof” (bad faith).11 Peter Berger, wat in 1929 in Wene gebore is, is tans die direkteur van die Boston Universiteit se Institute on Religion and World Affairs. In sy 2004 boek, Questions of faith: A skeptical affirmation of Christianity, neem hy ’n kritiese houding in jeens godsdienstige tradisie in die sin dat hy met hierdie tradisie voortgaan en tegelykertyd verskeie aspekte daarvan HTS 63(3) 2007 1132 Andries G van Aarde Andries G van Aarde Andries G van Aarde verwerp. In sy eie woorde kan sy argument beskryf word as beide “skeptisisme” en “affirmasie” – en dit verteenwoordig nie ’n oksimoron nie. Hy sê dat sy argument is skepties in die sin dat dit nie geloof vooronderstel nie en dat dit nie noodwendig ’n gebondenheid het met enige van die outoritêre geloofstradisies van die kerk nie – hetsy die Rooms-Katolieke idee dat die kerk as instituut onfeilbaar sou wees, die ortodokse idee by beide Katolieke en Protestante dat die Heilige Skrif onfeilbaar sou wees, of die evangelikaalse idee dat ’n persoonlike spirituele ervaring van ’n individu onbetwisbaar outoriteit by ander moet geniet. Peter Berger sien homself nie – in my terme as op ’n “foundationalist” wyse12 of in bekende Hervormde terminologie, in terme van “konfessionele teologie”13 – onvoorwaardelik gebind aan die fundamentele religieuse tradisies wat in die kerkgeskiedenis in belydenisvorm neerslag gevind het nie. Desnieteenstaande, sê hy, vind sy geloof tog weer grond in ’n affirmasie van die Christelike geloof, hoe heterodoks ook al (Berger 2004:vii-viii). Uit Berger se oogpunt het kultuur hoofsaaklik te doen met denke, houdings, emosie, waardes, lewenspatrone en geloof op ’n abstrakte vlak. Met ander woorde, kultuur is daardie dimensie wat oorbly wanneer alle empiriese menslike gedrag – hoe onmoontlik dit ook al klink – opgeskort word. Met ander woorde, presies dit wat ons tradisioneel meen kultuur is, word op paradoksale wyse opsy gesit om uit te kom wat in werklikheid kultuur is! Waarby dan uitgekom word, is om op die transendentale vlak ’n teoretiese abstraksie raak te sien wat wesenlik menswees beïnvloed. Dit is juis hierdie abstrakte dimensie wat soos ’n “heilige koepel”, ofte wel ’n simboliese universum, op ’n dialektiese wyse “kultuur” in die sosiale universum daarstel, want die sosiale wêreld waar kultuur beoefen word, spruit voort uit, word gevorm en gedryf deur die simboliese wêreld. So gesien, is kultuur die dimensie wat bestaan uit die innerlike, onsigbare, teoreties-abstrakte aspekte HTS 63(3) 2007 1133 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste van die menswees van individue wat op intersubjektiewe, kollektiewe wyse hulle persoonlikhede en waardes met ander persone deel. Volgens hierdie siening word aspekte soos dit wat mense werklik doen en hoe hulle fisies optree, die strukture en instellings wat mense vorm en die fisiese interaksie tussen mag en faktore soos geld of beroepstatus nie as kultuur gereken nie. 16 Werke van Peter Berger wat invloedryk is, is The noise of solemn assemblies: Christian commitment and the religious establishment (1961), The precarious vision: A sociologist looks at social fictions and the Christian faith (1961), The social construction of reality (1967; uitgegee saam met sy student Thomas Luckmann as mede-outeur), The sacred canopy: Elements of a sociological theory of religion (1967), A rumor of angels: Modern society and the rediscovery of the supernatural (1970), The heretical mind (1979), The other side of God (1980), The desecularization of the world: Resurgent religion and world politics (1999), The limits of social cohesion (1999), Redeeming laughter: The comic dimension of the human experience (1997), Many globalizations: Cultural diversity in the modern world (2002), and Questions of faith: A sceptical affirmation of Christianity (2004). 14 Kyk J Lauster (2004), Prinzip und Methode: Die Transformation des protestantischen Schriftprinzips durch die historische Kritik von Schleiermacher bis zur Gegenwart, veral bls 27-29. Tübingen: Mohr Siebeck. (Hermeneutische Untersuchungen.) 15 Die rasionalisme vorm die grond van die positiwisme. Volgens die positiwisme kan kennis (insluitende dié van die metafisika) alleen bekom word deur empiriese waarneming. Andries G van Aarde genoem) en die (nie-geobjektiveerde) wêreld (deur Peter Berger die simboliese universum genoem). Volgens Immanuel Kant is die “postulate” soos God en oneindigheid deel van die “simboliese universum”. Onder hierdie “postulate” hoort ook die mens se “affektiewe ervarings” soos vreugde, bedroefdheid, hoop, skaamte, plotselinge skrik en ontsetting, angs en bangwees, verwondering en verbasing, lag, huil, woede, vertroue (d w s geloof) en liefde. Die geobjektiveerde sintuiglike wêreld is kenbaar op grond van die “teoretiese rede” en die nie-geobjektiveerde wêreld van ervaring op grond van die “praktiese rede”. As deel van die sintuiglike, eindige wêreld is die mens aan natuurlike kousaliteit en verganklikheid onderwerp, hoewel die mens die plig en die vryheid daartoe het om die goeie ter wille van die goeie te doen. genoem) en die (nie-geobjektiveerde) wêreld (deur Peter Berger die simboliese universum genoem). Volgens Immanuel Kant is die “postulate” soos God en oneindigheid deel van die “simboliese universum”. Onder hierdie “postulate” hoort ook die mens se “affektiewe ervarings” soos vreugde, bedroefdheid, hoop, skaamte, plotselinge skrik en ontsetting, angs en bangwees, verwondering en verbasing, lag, huil, woede, vertroue (d w s geloof) en liefde. Die geobjektiveerde sintuiglike wêreld is kenbaar op grond van die “teoretiese rede” en die nie-geobjektiveerde wêreld van ervaring op grond van die “praktiese rede”. As deel van die sintuiglike, eindige wêreld is die mens aan natuurlike kousaliteit en verganklikheid onderwerp, hoewel die mens die plig en die vryheid daartoe het om die goeie ter wille van die goeie te doen. Hierdie kenteoretiese revolusie het vir die teologie en eksegese ingrypende implikasies ingehou deurdat die dialektiek ’n “derde opsie” tussen Ortodoksie en Liberale teologie moontlik gemaak het. Belangrike eksponente was Rudolf Bultmann17 en Karl Barth.18 Op die gebied van die sososiologie was Marx, Weber en Durkheim invloedryke voorstaanders van die dialektiese denke. Karl Marx (1818-1883) het die Platoniese dualisme verwerp en tog kultuur steeds in negatiewe lig bejeën. Volgens hom het dit daardie aspek van die “superstruktuur” verteenwoordig wat dialekties onderskei behoort te word van die waarneembare sosiale “infrastruktuur” wat as tussenganger optree tussen produksie en interaksie. Ook Max Weber (1864-1920) het ook die klassieke tweespalt tussen liggaam en gees verwerp, maar het kultuur meer belangrik geag, alhoewel hy dit steeds beperk het tot die sfeer van “geestelike moraliteit” wat onderskei moet word van konkrete sosiale organisasie in klasse, die staat en tegnologie. 18 Kyk K Barth ([1924] 1966), Biblische Fragen, Einsichten und Ausblicke, in Moltmann, J (Hrsg), Anfänge der dialektische Theologie, Teil 1: Karl Barth. Heinrich Barth. Emil Brunner, 49-76; (1925a), Das Schriftprinzip der reformierte Kirche. ZZ 3, 215-245; ([1925b] 1966), Das Wort Gottes als Aufgabe der Theologie, in Moltmann, J (Hrsg), Anfänge der dialektische Theologie, Teil 1: Karl Barth. Heinrich Barth. Emil Brunner, 197-218; (1925c), Die neue Welt in der Bibel, in Das Wort Gottes und die Theologie, 18-32. 17 Kyk R Bultmann ([1933a] 1993), Die Bedeutung der “dialektischen” Theologie für die neutestamentliche Wissenschaft, in Glauben und Verstehen: Gesammelte Aufsätze, Erster Band, 114-133; (1933d] 1993); Die liberale Theologie und die jüngste theologische Bewegung, in Glauben und Verstehen: Gesammelte Aufsätze, Erster Band, 1-25; Andries G van Aarde Laasgenoemde aspekte het met alleen die materiële aspekte van die lewe te doen wat die spirituele aspekte daarvan uitsluit. Dit kom op ’n digotomie neer en kan as die produk van Plato se klassieke dualisme beskou word. Hiervolgens word die liggaam en die gees van mekaar geskei en in die moderne era het hierdie skeiding veroorsaak dat kultuur, dit wil sê die abstrakte religie deur sekere intellektueel bewuste persone in Europa verag is omdat dit as is deel van die onwerklikheid van bestaan en dus as nie-wetenskaplik gereken is. So byvoorbeeld het Baron d’Holbach (1723-1789) religie, met verwysing na die Judaïsme en Christendom, beskou as ’n hoogs “aansteeklike siekte”, wat uit angs gespruit het en deur “tiranne” en “priesters” vertroetel is, mense wat die “siek verbeelding” van die massas uitgebuit het (Baron d’Holbach, in Dennis C Duling 1979:40). Dialektiese denke het klassieke dualisme egter in ’n hersiene vorm ’n nuwe rigting laat inneem, sodat die mensewêreld in die sosiale wetenskappe gesien is as tegelykertyd verdeel tussen en verweef as die (objektiewe) waarneembare sosiale wêreld en die (subjektiewe) wêreld van denke en ervaring. Die “nuwe” rigting het ’n revolusie in epistemologie ingelui. Filosofies gesien, was dat Immanuel Kant14 (1724-1804) wat vir hierdie kenteoretiese revolusie verantwoordelik was. Kant het die eensydigheid van die sogenaamde “objektiewe wetenskaplike” benadering as produk van die positiwisme ingesien.15 Hy het daarop gewys dat objekte aan die kennende subjek verskyn na gelang van die vrae wat die subjek self wil vra. Daarom het Kant onderskei tussen die wetenskaplike (sintuiglike) wêreld (deur Peter Berger16 die sosiale universum HTS 63(3) 2007 1134 Andries G van Aarde Andries G van Aarde 20 Byvoorbeeld, daar waar kinders van biologiese ouers deur die ouers gedoop word om so lidmate van die kerk te word. Dit wil sê, sosiale identiteit (kinders van biologiese ouers) word tegelyk ’n religieuse identiteit (kinders van God en lidmate van ’n geloofsgemeenskap) – en “kerk” en “verbond” en “volk” word uitruilbare begrippe. Andries G van Aarde By Emile Durkheim (1858-917) kry ons die beklemtoning van die rol van van kultuur as gedeelde waardes, soms gevorm soms misvorm deur die abstrakte, transendentale numinieuse kragte wat weerspieël word wanneer ’n mens die magsverhoudings in die samelewing in oënskou neem. Talcott Parsons (1902-1979) het ’n soortgelyke rigting 1135 HTS 63(3) 2007 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste ingeslaan toe hy ’n dialektiese onderskeid getref het tussen die “kulturele stelsel” (kollektiewe waardes) en die “sosiale stelsel” (menslike interaksie).19 ( ) ( ) Dit was dus dialektiese denke in die filosofie, teologie en sosiologie wat gelei het tot die siening dat elke “definisie” van die konsep van “kultuur” as relatief gesien behoort te word. Wat as kultuur vestaan moet word, is relatief tot ’n bepaalde periode, denkraamwerk en wetenskaplike oogpunt. Gesien vanuit Peter Berger se kennissosiologiese perspektief is kultuur daardie onomskrewe, moeilik beskryfbare dimensie van menswees wat betrekking het op denke, houdings, emosies, waardes en die lewenspatrone en geloofs- patrone op ’n abstrakte vlak wat in menslike interaksie uiting vind binne die raamwerk van die kollektiewe strukture wat ’n ekonomiese, politieke, familiale en religieuse karakter het. Op hierdie manier beskou, verteenwoordig kultuur ’n determinatiewe krag wat geen mens kan ontsnap nie. Die determinasie gaan verder as die empiriese sosiale wêreld waarin mense leef; juis omdat dit die sosiale wêreld is wat dialekties geaffekteer word deur ’n “heilige koepel” wat die simboliese wêreld uitmaak en wat die lewens van individue en hulle gedeelde omgewing beïnvloed. Dit is binne hierdie konteks waar ’n mens op die gebied van die teologie met die godsdienstige verskynsel van die mistifisering van sosiale gebruike te doen kry. Mistifikasie is onlosmaaklike deel van sosialisering. Deel van hierdie proses is om norme as lewensriglyne te internaliseer. Gesosiali- seerde norme raak maklik geyk en waar dit bydra om sosiale identiteit te skep, kry kultuurgebruike dikwels ’n primordiale status deurdat dit as goddelik gesanksioneer word. Hoewel die mens as deel van die sintuiglike, eindige wêreld aan natuurlike kousaliteit en verganklikheid onderwerp is (kyk die insig van Immanuel Kant waarna hierbo verwys is), kry sekere sosiale norme op hierdie wyse ewige geldigende waarde. Hierdie verskynsel word veral aangetref in “boekgodsdienste” – soos Judaïsme, Islam en die Christendom – omdat dié norme nie net as geopenbaarde waarhede vanuit die “heilige koepel” geag word nie, maar ook as geïnkodeer in “heilige skrifte”. 19 Kyk die bespreking hiervan deur Wuthnow et al (1987) wat fokus op vier perspektiewe in die hedendaagse Europese filosofie: fenomenologie, kulturele antropologie, strukturalisme, en kritiese teorie. Andries G van Aarde word sulke gemistifiseerde kultuurgebruike gesien as deel van die “skeppings- orde”. So ’n “skeppingsordening” word dan selfs beskou as ’n “goddelike“ natuurimperatief. Die verhouding tussen mense en kultuur is derhalwe in ’n sekere sin ’n kwessie van “determinasie”, of eerder ’n verhouding wat aan alledaagse situasies en lewenspatrone gebonde is. ’n Kultureel-kritiese benadering in Christelike teologie is egter ’n disposisie wat dit betwyfel dat ’n betekenisvolle lewe afhang van ’n Christen se aanvaarding van en konformiteit met sogenaamde skeppingsordes as goddelike dwingendhede. Peter Berger verwys na so ’n blinde onderdanigheid aan kultuur met betrekking tot geloofsaspekte as bad faith. Omdat die dialektiese teoloog dus raaksien dat sodanige onderdanigheid aan gemistifiseerde natuurimperatiewe Bybels gelegitimeer word as God se wil, wil die dialektiese teoloog deur middel van kultuurkritiek ruimte skep vir alternatiewe denke wat die tradsionele en konvensionele nie sondermeer as “goddelik” aanvaar nie maar, inteendeel, tradisies ondersoekend bevraagteken. Dialektiese denke het dus die weg voorberei vir die toepassing van kritiese teorie in die geesteswetenskappe en vir die hermeneutiek van suspisie in die teologie en Bybelwetenskap. Dit is spesifiek in sy boek, A rumor of angels, dat Berger (1970) ’n pleidooi lewer vir ’n kritiese teorie wat neerkom op die verwelkoming van die so genoemde “lewende, bewegende rustelose krag” (living, moving restless power). Hierdie kritiese disposisie het Paul Tillich (1948:163) die “Protestantse beginsel” genoem (kyk Berger 1970:84-85). Dit is die beginsel wat onderliggend is aan die Protestantse tradisie se kritiese perspektief en waarna Tillich21 verwys het as die “moed van Protestantisme” (Mut des Protestantismus). Hierdie waagmoed spruit voort uit ’n bewustheid wat Jean Paul Sartre22 die “vloek van die gewete” genoem het (in Frans: le malheur de la conscience). Sartre het dit le malheur de la conscience genoem omdat sekere keuses van mense misleidend voorgestel word as ’n noodlot waaraan mense uitgelewer is. Die euwel (ofte wel die “vloek”) is dat mense nie aan hulle gewete erkenning verleen dat dit hulleself is – en nie kragte ekstern aan die mens nie – wat mense gebring het om self in eie persoon bepaalde keuses al dan nie te gemaak het (vgl Berger 1970:78). Die waagmoed van die Protestantse geloof is om die feilbaarheid van die mens eie prestasie en vermoë so ruiterlik te erken, dat hy of sy self-krities daarmee kan omgaan met die doel om menswees se absolute vertroue op God alleen te plaas. 22 Jean Paul Sartre (1946), L’existentialisme est un humanisme, in W Banning (1969:155- 158). 21 Paul Tillich (1987), Systematische Theologie, II, veral bl 118, in Jörg Lauster (2004:329). Andries G van Aarde Soos alle ander mense, is Christene dus ook aan hierdie dialektiese kousaliteit gebind. Met mistifikasie word gevolglik bedoel dat sekere kultuurgebruike gelyk gestel word aan “God se wil”, veral waar sosiale identiteit met religieuse identiteit gemeng word.20 Uit ’n teologiese oogpunt HTS 63(3) 2007 HTS 63(3) 2007 1136 Andries G van Aarde Andries G van Aarde Natuurlike verburgerlikte teologie het die verleiding om hierdie self-kritiese waagmoed van “gewete ontbloting” en die erkenning van HTS 63(3) 2007 1137 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste die neiging tot bad faith te ontsnap deur ’n te positiewe premie en vertroue op menslike denke en dade te plaas. Wanneer hierdie kulturele denke en dade ongesiens en selfs onbewus die vorm van gemistifiseerde religieuse ideologie aanneem, het die mens stil-stil die beoefenaar van natuurlike verburgerlikte teologie geword. Peter Berger, geïnspireer deur die gees van Protestantse waagmoed, het, soos Karl Barth vroeër,23 ’n onderskeid tussen religie en geloof getref. Met “religie” bedoel hy gemistifiseerde kultuur. Geloof is absolute vertroue in God.24 Maar religie is iets anders. As die masker van godsdienstigheid ontbloot word, kry jy niks meer as ’n geakkultureerde oriëntasie ten opsigte van tradisies nie. Volgens Peter Berger (1970:82) moet alle tradisies daarom bevraagteken word in die soeke na tekens van transendensie wat in die tradisie gesedimenteer kan wees. Vir Berger (1970:82) beteken dit ’n benadering wat gegrond is in empiriese ondersoekmetodes (en die mees belangrike, natuurlik, in die metodes van moderne historiese ondersoek) en vry van dogmatiese apriories (d w s, vry van dogmatiese aannames gegrond in neo-ortodokse konfessionele “foundationalist” teologie).25 Die ideaal wat volgens Berger behoort te herleef in hedendaagse teologie en in die Christelike geloofsgemeenskap, is wat hy tereg die “Schleiermacher-era” noem.26 Hierdie “era” verteenwoordig ’n toleransie wat ruimte skep vir kreatiewe innovering en oop is vir die moontlkheid dat die sinvolheid van menslike bestaan weer en weer kan realiseer – veral 25 Kyk veral Berger, P L 2004. Questions of faith: A skeptical affirmation of Christianity. Malden, MA: Blackwell Publishing. (Religion in the Modern World.) 25 Kyk veral Berger, P L 2004. Questions of faith: A skeptical affirmation of Christianity. Malden, MA: Blackwell Publishing. (Religion in the Modern World.) 26 Rudolf Bultmann se “dialektiese hermeneutiek” is een van die belangrikste produkte van die Schleiermacher-erfenis. So byvoorbeeld het Bultmann se gebruik van die uitdrukking die “intensie van ’n mite” ’n soortgelyke bedoeling as dié wat Peter Berger (én Schleiermacher se idee van “gevoel van absolute afhanklikheid” [= schlechthinnige Abhangigkeit] as uitdrukking van gottglaubige Selbstbewußtsein) in gedagte het. Vir Bultmann kom die interpretasie van die saak waaroor die Nuwe Testament dit het, neer op ontmitologisering en op die eksistensiale toe-eiening van hierdie saak, ofte wel die “intensie van mite”. 23 Kyk onder andere Barth, K 1957, Schicksal und Idee in der Theologie, in Theologische Fragen und Antworten, 54-92, veral bls 85-87. Zollikon: Evangelischer Verlag. Vergelyk ook Zahrnt ([1966] 1967), Die Sache mit Gott: Die protestantische Theologie im 20. Jahrhundert, veral bl 141. 24 Kyk die insigte van Friedrich Schleiermacher, soos bespreek deur onder andere Schröder, M 1996. Die kritische Identität des neuzeitliche Christentums: Schleiermachers Wesensbestimmung der christliche Religion. Tübingen: Mohr Siebeck. (BHTh 96.) 25 Kyk veral Berger, P L 2004. Questions of faith: A skeptical affirmation of Christianity. Malden, MA: Blackwell Publishing. (Religion in the Modern World.) Andries G van Aarde aangesien hierdie teenswoordige en toekomstige ervaring eksistensiaal één word (kongeniaal is) met ervarings van vorige geslagte gelowiges en daarom toeganglik is vir historiese ondersoek. Vanuit die narratiewe van die verlede, spesifiek daardie narratiewe ingebed in lewens van profete en apostels, waarvan Jesus s’n self die hoeksteen en fondament is, kan die onafgehandelde toekomstige taak van evangelisasie verdere impetus kry. Waar die evangelie van die koninkryk van God verkondig word, word waardes geleef wat anders is as waar mense sonder God heers. Met evangeliese waardes word die las van menslike vermoeidheid as gevolg van inter- menslike konflik verlig. Hierdeur word die las van spanning oorkom – spanning as gevolg van ’n onversoende verhouding met God met gevolglike distorte en verwronge verhoudings tussen mense vanweë die anderswees in nasionaliteit, sosiale lokaliteit (land en taal), gender, ras, geslagtelikheid, spiritualiteit en sosiale ongelykheid. Dit is die gees van die Schleiermacher- era wat ons help om die dialektiese spanning tussen kultuur en geloof te verstaan. Deel van hierdie proses is om in te sien dat absolute geloof in God iets verg wat net deur genade as Goddelike gawe moontlik word, te wete om op paradoksale wyse vry van gebondenheid aan wêreldsheid te word – in Pauliniese sin, vry van die slaverny aan sonde as ’n demoniese mag. Die nastreef van hierdie vryheidsideaal, die propagering daarvan en die uitleef daarvan, vra egter ’n prys om te betaal. Kultuurkritiek eis baie van die gelowige. In sy bydrae oor “kultuurkritiek” in A K M Adam se versameling Handbook on postmodern biblical criticism, skryf Kenneth Surin (2000:49-54) dat ’n doeltreffende kultuurkritiek vir teologie een sal wees wat saamval met die Nuwe-Testamentiese verkondiging oor die wyse waarop verlossing verkry kan word. So gesien, kan kultuurkritiek vanuit ’n evangeliese perspektief ’n bydrae maak deur die siening dat gelowiges, hoewel in die wêreld, tog nie van die wêreld is nie. Hierdie perspektief realiseer egter nie sonder spanning nie, want daar is ’n basiese onwilligheid om die absolute vryheid te omhels omdat historiese toestande dikwels in die weg staan van die nastrewing van vryheid. Die prys wat betaal word, is ook hoog. Surin (2000:149-54) stel dit soos volg: “[I]t is always possible that the bringers of redemption will be forced out of sight by a history that cannot have any place for them. Andries G van Aarde Volgens Bultmann het ons in die Bybel, en daarom ook in die Nuwe Testament, met 'n ou en mitiese wêreldbeeld te make het soos byvoorbeeld dat die wêreld uit drie verdiepings naamlik hemel, aarde en onderwêreld bestaan. Die Bybel wil egter nie hierdie wêreldbeeld op ons afforseer nie en daarom moet ons vra na wat met hierdie beeld bedoel is. Dit kan gedoen word deur ontmitologisering. Met ontmitologisering word dus niks anders beoog as om die bedoeling van die mite of mitiese spreekwyse duidelik te maak nie, dit wil sê die bedoeling daarvan om iets van die menslike eksistensie te sê (kyk Bultmann, R [1941] 1988. Neues Testament und Mythologie: Das Problem der Entmythologisiering der neutestamentliche Verkündigung. Nachdruck der 1941 erschienen Fassung, hrsg von E Jüngel. München: Chr Kaiser Verlag; Bultmann, R 1952. Das Problem der Entmythologisierung, in Bartsch, H W (Hrsg), Kerygma und Mythos, Bd 2, 179-208. Hamburg: Reich & Heidrich, Evangelischer Verlag). HTS 63(3) 2007 1138 Andries G van Aarde Andries G van Aarde Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste kultuurkritiek. Jesus se sterwe aan ’n kruis staan in hierdie verband uit. Vir Christene het sy kruisdood nie net as aansporing gedien om self hulle eie kruis ter wille van Jesus en Jesus se evangelie (Mark 8:38) te dra nie; dit het soteriologiese krag gekry deurdat dit as ’n versoeningsdood verkondig is wat die offerritueel in die Israelse tempelgodsdiens verplaas het. Lucien Legrand (2000:111-112) beskryf Jesus se kultuurkritiek op ’n treffende wyse. Volgens hom was Jesus se lewe, dade, denke en taal geheel en al gewortel in die Joodse kultuur. Volgens Legrand kan Jesus se deelhê aan kultuur nie so eenvoudig met moderne begrippe soos “inkulturasie” of “akkulturasie” beskryf word nie. Ook die term “kontekstualisering” kan Jesus se betrokkenheid by kultuur nie adekwaat kommunikeer nie. Die werk- woordelike frase “-isering” in die term “kontekstualisering” skep die indruk van ’n kunsmatige poging asof Jesus doelbewus sou gepoog het om deel van die Joodse konteks te wees. In Jesus se geval was daar geen sodanige poging nie. Sy kultuur was sy eksistensie. Niks van Jesus se lewe was geforseerd of kunsmatig nie. Hy was eenvoudig kind van sy tyd en tot sy geboorteland behoort en aan daardie land se kultuur deelgeneem op ’n spontane manier. Tog vind ons by Jesus ’n spanning – selfs ’n bipolariteit – tussen sy rol as “profeet”27 aan die een kant – eintlik as “Seun van God” volgens Matteus 16:16 – en sy konformiteit aan kultuur aan die ander kant. Hierdie spanning het inderdaad van Jesus ’n “marginale Jood” gemaak. Hy het buite die binnekring van die gevestigde Joodse tempelkultuur gestaan. Hy het nie ingepas by enige van die konvensionele rolle in die kultuur van sy voorgeslagte nie – ook nie in die rol van “profeet” volgens Markus 8:28 nie. Inteendeel, as Jesus Homself hoegenaamd met een van die sosiale groepe en sy tyd vereenselwig het, was dit met die “armes van die land”. Hy het gedeel in hulle lewe, hulle taal gepraat, tuis gevoel met hulle tipe wysheid – soos duidelik gesien kan word in die metafore uit hulle alledaagse wêreld wat Hy in sy gelykenisse gebruik het. In daardie sin was Jesus dus nie eintlik ’n “marginale Jood” nie, aangesien die “mense van die land” die meerderheid van die Palestynse bevolking uitgemaak het. 27 Kyk PhD-proefskrif van Estelle H Dannhauser, “Jesus the prophet: Maps and memories”, Universiteit van Pretoria, 2006. Andries G van Aarde Such redemptive and utopian propensities will be hidden and marked by untimeliness as well as being discontinuous with the course of history ….” Hierdie “prys” is betaal deur profete, deur Jesus, en deur apostels soos Paulus. Bybelse narratiewe vertel hoe historiese omstandighede in Bybelse tye daartoe gelei het dat die “bringers van verlossing” gemarginaliseer is as gevolg van die oënskynlike “ontydigheid” van hulle HTS 63(3) 2007 HTS 63(3) 2007 1139 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Maar ook wat hierdie konteks betref, kan ’n mens Jesus nie werklik in ’n netjiese boksie plaas nie. Die feit dat die meeste van die gewone mense nie werklik in lyn was met die hoofstroming in Joodse denke nie, was hoofsaaklik as gevolg van die feit dat hulle nie vir hierdie hoofstroom so omgegee het dat hulle hulle daarmee met hart en siel sou vereenselwig nie. By Jesus kry ons egter nie so ’n onverskilligheid nie. Inteendeel, die feit dat Jesus nie in lyn daarmee was nie, is ’n uiting van ’n HTS 63(3) 2007 1140 Andries G van Aarde Andries G van Aarde meer radikale toewyding aan God en sy hartsgrondelike verbintenis tot die saak wat Hy die “evangelie van die koninkryk van God” genoem het (en Paulus in Gal 2:14, die “waarheid van die evangelie”). In kort: Jesus verras ons deur by mense betrokke te raak vir wie die samelwing nie ruimte wou bied nie. Kan ons in die lig van hierdie “verrassing” sê dat Jesus ’n “anti-kultuur” of selfs ’n “teen-kultuur” houding gehad het? Miskien is daar aspekte in sy lewe wat daarop dui dat Jesus ongetwyfeld ’n andersgesinde was! En tog laat die woord “teen-kultuur” nie reg geskied aan die visie wat Jesus ten opsigte van die “nuwe Israel” gehad het nie. Die begrip “teen-kultuur” dui op ’n antitese en skep die indruk dat jy die rol van kultuur wil ontken. Jesus se houding het nie ’n teen-kultuur weerspieël nie. Dit was eerder ’n houding van integrale vryheid. Van binne uit die kultuur waaraan Jesus behoort het en waarin Jesus gebore is, oorstyg Jesus beide die kulturele en die teen- kulturele patrone van sy tyd – integraal deel van kultuur, maar terselfdertyd vry daarvan! Streng gesproke, gesien vanuit die mensheidsgeskiedenis, behoort Jesus tot ’n groep mense wat nuwe dimensies vir menslike eksistensie open – soos digters wat “nuwe tale” met hulle skryfwerk skep; soos geïnspireerde profete en Gees-vervulde heilige mense wat so deel het aan die sfeer van God, dat dit gewone menslikheid oorskry, omdat hulle ontmoeting met die goddlike ver bó die van die alledaagse is. Diesulkes is ongetwyfeld mense van hulle eie tyd en tog gee hulle taal uiting aan die uitdrukkkings van die kultuur van hulle land. Maar hulle oorstyg dit en hulle word, te midde van hulle eie generasies, die ontdekkingsreisigers van nuwe horisonne van menswees. En dit was Jesus! Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Kultuurkrities in die ware sin van die woord! Wanneer Jesus (in Mark 8:38) sy volgelinge oproep om nie skaam te wees om hulle met sy woorde – sy evangelie – te vereenselwig nie, dan roep Jesus ons op tot kultuurkritiek. Barth, K [1925b] 1966. Das Wort Gottes als Aufgabe der Theologie, in Moltmann, J (Hrsg), Anfänge der dialektische Theologie, Teil 1: Karl Barth. Heirich Barth. Emil Brunner, 197-218. 2. Aufl. München: Chr Kaiser Verlag. (TB17/1.) Literatuurverwysings Barth, K [1924] 1966. Biblische Fragen, Einsichten und Ausblicke, in Moltmann, J (Hrsg), Anfänge der dialektische Theologie, Teil 1: Karl Barth. Heirich Barth. Emil Brunner, 49-76. 2.Aufl. München: Chr Kaiser Verlag. (TB17/1.) Emil Brunner, 49-76. 2.Aufl. München: Chr Kaiser Verlag. (TB17/1.) Barth, K 1925a. Das Schriftprinzip der reformierte Kirche. Zwischen den Zeiten 3, 215-245. Barth, K [1925b] 1966. Das Wort Gottes als Aufgabe der Theologie, in Moltmann, J (Hrsg), Anfänge der dialektische Theologie, Teil 1: Karl Barth. Heirich Barth. Emil Brunner, 197-218. 2. Aufl. München: Chr Kaiser Verlag. (TB17/1.) Barth, K [1925b] 1966. Das Wort Gottes als Aufgabe der Theologie, in Moltmann, J (Hrsg), Anfänge der dialektische Theologie, Teil 1: Karl Barth. Heirich Barth. Emil Brunner, 197-218. 2. Aufl. München: Chr Kaiser Verlag. (TB17/1.) g ( ) Barth, K 1925c. Die neue Welt in der Bibel, in Das Wort Gottes und die Theologie, 18-32. München: Chr Kaiser Verlag. Barth, K 1925c. Die neue Welt in der Bibel, in Das Wort Gottes und die Theologie, M h Ch K i V l HTS 63(3) 2007 1141 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Barth, K 1957. Schicksal und Idee in der Theologie, in Theologische Fragen und Antworten, 54-92. Zollikon: Evangelischer Verlag. Berger, K 1977. Exegese des Neuen Testaments: N Auslegung. Heidelberg: Quelle und Meyer. Berger, K 1977. Exegese des Neuen Testaments: Neue Wege vom Text zur Auslegung. Heidelberg: Quelle und Meyer. Berger, P L 1961. The noise of solemn assemblies: Christian commitment and the religious establishment in America. Garden City, NY: Doubleday. Berger, P L 1967. The sacred canopy: Elements of a social theory of religion. Garden City, NY: Doubleday. Berger, P L 1970. A rumor of angels: Modern society and the rediscovery of the supernatural. Garden City, NY: Doubleday. (Anchor Books.) Berger, P L 2004. Questions of faith: A skeptical affirmation of Christianity. Malden, MA: Blackwell. (Religion in the Modern World.) Berger, P L & Luckmann, T 1975. The social construction of reality: A treatise in the sociology of knowledge. Harmondsworth: Penguin. Beukes, J [2008]. Voices carry: An archaeology of the Hervormd approach. HTS 64(1&2). (Forthcoming.) Bhaba, H 1994. The location of culture. London: Routledge. Brandt, P-Y 2005. Erzählung und Identitätsbildung: Die Spiegelfunktion von Mk 12, 1 12 in der Konstruktion der Identität Jesu. EvTh 65(2), 135-147. Brawley, R L 2003. Evocative allusions in Matthew: Matthew 5:5 as a test case. HTS 59(3), 597-619. Bultmann, R [1933a] 1993. Die Bedeutung der “dialektischen” Theologie für die neutestamentliche Wissenschaft, in Glauben und Verstehen: Gesammelte Aufsätze, Erster Band, 114-133. Neunte Aufl. Tübingen: Mohr. (UTB 1760.) Bultmann, R [1933d] 1993. Die liberale Theologie und die jüngste theologische Bewegung, in Glauben und Verstehen: Gesammelte Aufsätze, Erster Band, 1-25. Neunte Auflage. Tübingen: Mohr. (UTB 1760.) Bultmann, R [1941] 1988. Neues Testament und Mythologie: Das Problem der Entmythologisiering der neutestamentliche Verkündigung. Nachdruck der 1941 erschienen Fassung, hrsg von E Jüngel. München: Chr Kaiser Verlag. (BevTh 96.) Bultmann, R 1952. Das Problem der Entmythologisierung, in Bartsch, H W (Hrsg), Kerygma und Mythos, Bd 2, 179-208. Hamburg: Reich & Heidrich, Evangelischer Verlag. Burkhard, J J 2004. Apostolicity then and now: An ecumenical church in a postmodern world. Collegeville, MN: Liturgical Press. (Michael Glazier Book.) Carter, W 2004. Going all the way? Honoring the Emperor and sacrificing wives and slaves in 1 Peter 2:13-3:6, in Levine, A-J & Robbins, M M (eds), A feminist companion to the Catholic Epistles and Hebrews, 14-33. London: T&T Clark. Craffert, P F 1991. Towards an interdisciplinary definition of the social-scientific interpretation of the New Testament. Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Neotestamentica 25(1), 123-144. Craffert, P F 1997. The stuff world-views are made of. Scriptura 61, 193-212. Craffert, P F 2001. Jesus van Nasaret as historiese figuur: Die rol van wêreldbeelde en interpretasiestyle. Fragmente 7, 101-115. Craffert, P F 2001. An exercise in the critical use of models: The “goodness of fit” of Wilson’s sect model, in Pilch, J J (ed), Social scientific models for interpreting the Bible: Essays by the Context Group in honour of Bruce J Malina, 21-46. Leiden: Brill. HTS 63(3) 2007 1142 Andries G van Aarde Andries G van Aarde Dannhauser, E H 2006. Jesus the prophet: Maps and memories. PhD dissertation, University of Pretoria. Duling, D C 1979. Jesus Christ through history. New York: Harcourt Brace Jovanovich. Duling, D C 2005. Empire: Theories, methods, models, Riches, J & Sim, D C (eds), The Gospel of Matthew in its Roman imperial context, 49-74. London: T & T Clark. (Early Christianity in Context. JSNTSS 276.) Elliott, J H 1991. Temple versus household in Luke-Acts: A contrast in social institutions, in Neyrey, J H (ed), The world of Luke-Acts: Models for interpretation, 211-240. Peabody, MA: Hendrickson. Elliott, J H 1993. What is social-scientific criticism? Minneapolis, MN: Fortress. (Guides to Biblical Scholarship.) Esler, P F 2005a. Social scientific models in biblical interpretation, in Esler, P (ed) Ancient Israel: The Old Testament in its social context, 3-14. Minneapolis, MN: Fortress. Esler, P F 2005b. The Context Group Project: An autobiographical account, in Lawrence, L J & Aguilar, M I (eds), Anthropology & biblical studies: Avenues of approach, 46-61. Leiden: Deo. Fann, K T 1970. Peirce’s theory of abduction. The Hague: Nijhoff. Garrett, S 1992. Sociology of early Christianity, in Freedman, D N (ed), Anchor Bible Dictionary, vol 6, 89-99. New York: Doubleday. Giddens, A 1984. The constitution of society: Outline of the theory of structuration. Cambridge: Polity. Groenewald, J 2005. Baptism, Eucharist, and the earliest Jesus-groups – from the perspective of alternate states of consciousness. DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria. Guardino, T G 1990. Revelation and foundationalism: Toward hemeneutical and ontological appropriateness. Modern Theology 6, 221-235. Hoefnagels, H [1974] 1976. Kritische sociologie: Inleiding tot het sociologisch denken der “Frankfurter Schule”. 2e druk. Alphen aan den Rijn: Samson Uitgeverij. (Sociaal Politieke Verkenningen.) Holmberg, B 1990. Sociology and the New Testament: An appraisal. Minneapolis, MN: Fortress. Horrell, D G 1999. Introduction: Social-scientific interpretation of the New Testament: Retrospect and prospect, in Horrell, D G (ed), Social-scientific approaches to New Testament interpretation, 3-27. Edinburgh: T & T Clark. Horrell, D G 2005. Social-scientific interpretation thirty years on: Prospect (and retrospect). Paper presented at the Social Scientific Criticism section of the Society of Biblical Literature Meeting at Philadelphia (PA) on Sunday, November 20, 2005. Immink, F G 2003. In God geloven: Een praktisch-theologische reconstructie. Meinema: Zoetermeer. Legrand, L 2000. The Bible on culture: Belonging or dissenting? Maryknoll, NY: Orbis. Lenski, G 1966. Power and privilege: A theory of social stratification. New York: McGraw-Hill. Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Lenski, G, [Lenski, J & Nolan P] [1970] 1991. Human societies: An introduction to macrosociology. 6th edition. New York: McGraw-Hill. Lenski, G, [Lenski, J & Nolan P] [1970] 1995. Human societies: An introduction to macrosociology. 7th edition. New York: McGraw-Hill. Maier, H O 2005. A sly civility: Colossians and Empire. JSNT 27, 323-349. Malina, B J 1989. Dealing with biblical (Mediterranean) characters: A guide for US consumers. BTB 19(4), 127-141. Malina, B J [1989] 1996. Christ and time: Swiss or Mediterranean?, in The social world of Jesus and the Gospels, 179-214. London: Routledge. (Original version published in CBQ 51, 1-31.) Malina, B J 1991a. Is there a circum-Mediterranean person?: Looking for stereotypes. BTB 22(2), 66-87. Malina, B J 1991b. Reading theory perspective: Reading Luke-Acts, in Neyrey, J H (ed), The social world of Luke-Acts: Models for interpreatation, 3-23. Peabody, MA: Hendrickson. Malina, B J 1996. The social world of Jesus and the Gospels. London: Routledge. Malina, B J & Neyrey, J H 1991. First century personality: Dyadic, not individualistic, in Neyrey, J H (ed), The social world of Luke-Acts: Models for interpretation, 25-66. Peabody, MA: Hendrickson. Malina, B J & Rohrbaugh, R L 1992. Social-science commentary on the Synoptic Gospels. Minneapolis, MN: Fortress. Martin, D B 1993. Social-scientific criticism, in McKenzie, S L & Haynes, S R (ed), To each its own meaning: An introduction to biblical criticism and their application, 103-119. Louisville, KY: Westminster. Moser, P K [1995] 1999 s v Foundationalism. The Cambridge Dictionary of Philosophy, 321-323. Murphy, N 1990. Theology in the age of scientific reasoning. Ithaca, NY: Cornell University Press. Murphy, N & McClendon, J W 1988-1989. Distinguishing modern and postmodern theologies. Modern Theology 5, 191-214. Ochs, P 1988. Peirce, pragmatism and the logic of scripture. Cambridge: Cambridge University Press. Petersen, N R 1985. Rediscovering Paul: Philemon and the sociology of Paul’s narrative world. Philadelphia, PA: Fortress. Petersen, N R 1993. The Gospel of John and the sociology of light: Language and characterization in the fourth gospel. Valley Forge, PA: Trinity Press International. Punt, J 2001. The New Testament, theology and imperialism: Some postcolonial remarks on Beyond New Testament theology. Neotestamentica 35(1-2), 120- 145. Punt, J 2002a. From rewriting to rereading the Bible in postcolonial Africa: Considering the options and implications. Missionalia 30(3), 410-442. Punt, J 2002b. Empire, Messiah and violence: A contemporary view. Scriptura 80, 259-274. Punt, J 2002c. Andries G van Aarde Lenski, G 1966. Power and privilege: A theory of social stratification. New York: McGraw-Hill. Lenski, G 1970. Human societies: A macrolevel introduction to sociology. New York: McGraw-Hill. Lenski, G 1970. Human societies: A macrolevel introduction to sociology. New York: McGraw-Hill. HTS 63(3) 2007 1143 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Towards a postcolonial reading of freedom in Paul, in Ukpong, J S et al (eds), The Bible in the global village: Cape Town, 125-149. Atlanta, GA: Scholars Press. (Global Perspectives on Biblical Scholarship Series 3.) HTS 63(3) 2007 1144 Andries G van Aarde Punt, J 2003. Postcolonial biblical criticism in South Africa: Some mind and road mapping. Neotestamentica 37, 59-85. Reilly, F E 1970. Charles Peirce’s theory of scientific method. New York: Fordham University Press. (The Oresttes Brownson Series on Contemporary Thought and Affairs 7.) Rhoads, D 1992. Social criticism: Crossing boundaries, in Anderson, J C & Moore, S D (eds), Mark & method: New approaches in biblical studies, 135-161. Minneapolis, MN: Fortress. Robbins, V K 1996a. The tapestry of early Christian discourse: Rhetoric, society and ideology. London: Routledge. Robbins, V K 1996b. Exploring the texture of texts: A guide to socio-rhetorical interpretations. Valley Forge, PA: Trinity. Sartre, J P [1946] 1969. L’existentialisme est un humanisme, in Banning, W (red), Typen van zedeleer: Grepen uit de geschiedenis der niet in godsdienstig geloof gefundeerde ethiek, 155-158. Haarlem: De Erven F Bohn N V. Schneider, L C 2000. Queer theory, in Adam, A K M (ed), Handbook of postmodern biblical interpretation. St Louis, MO: Chalice. Schottroff, L 1990. Nicht viele Mächtige: Annäherungen an eine Soziologie des Urchristentums, in Befreiungserfahrungen: Studien zur Sozialgeschichte des Neuen Testaments, 247-256. München: Kaiser. Scott, B B [1989] 1990. Hear then the parable: A commentary on the parables of Jesus. Minneapolis, MN: Fortress. Scott, J C 1990. Domination and the arts of resistance. New Haven, CN: Yale University Press. Schüssler Fiorenza, E 2002. Der wirkliche Jesus? – Fenistische Anfrage en die sozialwissenschaftliche Jesusforschung, in Stegemann, W, Malina, B J & Theißen, G (Hrsg), Jesus in neuen Kontexten, 23-32. Stuttgart: Kohlhamme Segovia, F F 1998. Biblical criticism and postcolonial studies: Towards a postcolonial optic, in Sugirtharajah, R S (ed). The postcolonial Bible: Bible and postcolonialism, 1, 49-65. Sheffield: Sheffield Academic Press. Segovia, F F 2000a. Decolonizing biblical studies: A view from the margins. Maryknoll NY: Orbis. Segovia, F F 2000b. Interpreting beyond borders: Postcolonial studies and diasporic studies in biblical criticism, in Segovia, F F (ed), Interpreting beyond borders: The Bible and postcolonialism, 3, 11-34. Sheffield: Sheffield Academic Press. Segovia, F F 2000c. Reading-across: Intercultural criticism and textual Segovia, F F (ed), Interpreting beyond borders: The Bible and postcolonialism, 3, 59-83. Sheffield: Sheffield Academic Press. Shin, I-C 2004. Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Matthew’s inclusive community: A narratological and social-scientific reading. PhD dissertation, University of Pretoria. Sugirtharajah, R S 1998a. Asian biblical hermeneutics and postcolonialism: Contesting the interpretations. (The Bible and liberation series.) Maryknoll, NY: Orbis. Sugirtharajah, R S 1998b. Biblical studies after the Empire: From a colonial to a postcolonial mode of interpretation, in Sugirtharajah, R S (ed), The postcolonial Bible: The Bible and postcolonialism, 1, 12-22. Sheffield:Sheffield Academic Press. HTS 63(3) 2007 1145 Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste Sugirtharajah, R S 1998c. A postcolonial exploration of collusion and construction in biblical interpretation, in Sugirtharajah, R S (ed), The postcolonial Bible: The Bible and postcolonialism, 1, 91-116. Sheffield: Sheffield Academic Press. Sugirtharajah, R S 1999. Thinking about vernacular hermeneutics sitting in a metropolitan setting, in Sugirtharajah, R S (ed), Vernacular hermeneutics: The Bible and Postcolonialism, 2, 92-225. Sheffield: Sheffield Academic Press. Sugirtharajah, R S 2001. The Bible in the Third World: Precolonial, colonial, and postcolonial. Cambridge: Cambridge University Press. Surin, K 2000. Culture/cultural criticism, in Adam, A K M (ed), Handbook of postmodern biblical interpretation, 49-54. St Louis, MO: Chalice. Theissen, G 1974. Theoretische Probleme religions-soziologischer Forschung und die Analyse des Urchristentums. Neue Zeitschrift für systematische Theologie und Religionsphilosophie 16, 35-56. Theissen, G [1975] 1979. Die soziologische Auswertung religiöser Überlieferungen: Ihre methodologischen Probleme am Beispiel des Urchristentums, in Studien zur Soziologie des Urchristentums, 35-54. Tübingen: Mohr. (WUNT 19.) [Oorspronklike weergawe het verskyn in Kairos 17(1975), 284-299.] Theissen, G [1979] 1983. Studien zur Soziologie des Urchristentums. Tübingen: Mohr. (WUNT 19.) Thiel, J E 1994. Nonfoundationalism. Minneapolis, MN: Fortress. Tillich, P 1948. The Protestant era. Chicago, IL: University of Chicago Press. Van Aarde, A G 2004b. Some thoughts on post-colonial hermeneutics and New Testament scholarship: Public lecture as visiting professor at the Evangelical Theological Seminary in Cairo (Egypt) on November 16, 2004. Reworked version of paper presented at the NRF Regional Conference “Shifting boundaries of knowledge – the role of social sciences, law and humanities”, 28 May 2004, Tshwane University of Technology, Pretoria. Published in Afrikaans in 2004 as “Postmodern epistemology and postcolonial hermeneutics”. HTS 60(3), 1105-1125. Van Aarde, A G 2007a. Inleiding tot die sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste: Die metodologiese aanloop in die navorsingsgeskiedenis. HTS 63(1), 49-79. Van Aarde, A G 2007b. Die sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe- Testamentiese tekste: ’n Kritiese oorsig van die eerste resultate. HTS 63(2), 515-542. Van der Ven, J A 1990. Entwurf einer empirischen Theologie. Kampen: Weinheim. Van der Ven, J A 1993. Pastorale protocolanalyse, I: Pastoraat in vernieuwing. Praktische Theologie 5. g Van der Ven, J A 1994. Pastorale protocolanalyse, II: Pastoraat in maat en getal. Praktische Theologie 1. Van der Ven, J A 1994. Pastorale protocolanalyse, III: Pastoraat naar zin en betekenis. Praktische Theologie 1. Van Eck, E [1994] 1995. Galilee ad Jerusalem in Mark’s story of Jesus: A narratological and social scientific reading. Pretoria; Promedia. Sosiaal-wetenskaplike kritiese eksegese van Nuwe-Testamentiese tekste (HTS Suppl 7.) [’n Hersiene weergawe van ’n DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria, 1994.] HTS 63(3) 2007 1146 Andries G van Aard Vledder, E-J [1994] 1997. Conflict in the miracle stories: A socio-exegetical study of Matthew 8 and 9. Sheffield: Sheffield Academic Press. (JSNS Series 152.) [’n Hersiene weergawe van ’n DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria, 1991.] Weber, M [1947] 1968a. Max Weber: On charisma and institution building. Selected papers edited and with an introduction by E N Eisenstadt. Chicago, IL: University of Chicago Press. Weber, M 1949. Max Weber on the methodology of the social sciences, tr and ed by E A Shils & H A Finch. Glencoe, IL: Free Press. Weber, M 1962. Basic concepts in sociology, translated and introduced by H P Secher. London: Peter Owen. Weber, M 1968b. Economy and society: An outline of interpretive sociology, Vol 1, ed by G Roth & C Wittich. Berkeley, CA: University of California Press. Woodson, L 1979. A handbook of modern rhetorical terms. Urbana, IL: National Council of Teachers of English. Andries G van Aarde Vledder, E-J [1994] 1997. Conflict in the miracle stories: A socio-exegetical study of Matthew 8 and 9. Sheffield: Sheffield Academic Press. (JSNS Series 152.) [’n Hersiene weergawe van ’n DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria, 1991.] Weber, M [1947] 1968a. Max Weber: On charisma and institution building. Selected papers edited and with an introduction by E N Eisenstadt. Chicago, IL: University of Chicago Press. ber, M 1949. Max Weber on the methodology of the social sciences, tr and ed by Weber, M 1949. Max Weber on the methodology of the social sciences, tr and ed by Weber, M 1949. Max Weber on the methodology of the s gy E A Shils & H A Finch. Glencoe, IL: Free Press. E A Shils & H A Finch. Glencoe, IL: Free Press. Weber, M 1962. Basic concepts in sociology, translated and introduced by H P Secher. London: Peter Owen. Weber, M 1962. Basic concepts in sociology, translated and introduced by H P Secher. London: Peter Owen. Weber, M 1968b. Economy and society: An outline of interpretive sociology, Vol 1, ed by G Roth & C Wittich. Berkeley, CA: University of California Press. Weber, M 1968b. Economy and society: An outline of interpretive sociology, Vol 1, ed by G Roth & C Wittich. Berkeley, CA: University of California Press. Woodson, L 1979. A handbook of modern rhetorical terms. Urbana, IL: National Council of Teachers of English. Woodson, L 1979. A handbook of modern rhetorical terms. Urbana, IL: National Council of Teachers of English. HTS 63(3) 2007 HTS 63(3) 2007 1147

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/236/170

Afrikaans

Abstract The convenant view of the church by A D Pont The close connection between convenant and church m aintained by the leaders of the Reform ation was adopted by Prof Pont. In this article a short introduc­ tion is given to the concept ‘convenant’. Pont’s view of the church in the light of the convenant is examined, and it is shown that this leads to a ‘Volkskerk’ view. Ul­ timately there seems to be a close connection between ‘Volkskerk’ and \^hat is peculiar to the “volk’. Die verbondsmatige kerkbeskouing van A D Pont H J Botes Naboomspruit IN l£ID ING Prof A D Pont se teologiese denkarbeid, verwoord deur sy vernuftige taalgebruik, word gekenmerk deur ’n dienende karakter ten behoewe van die kerk. In sy omvat- tende besinning oor die kerk in sy eeue-oue verbande en strukture, het hy immers die geheim van die kerk in die oog. Sy sterk gekonsentreerde denke oor die geskie- denis, lewe en werk van die kerk wys voortdurend heen na die wesenlike saak van die kerk - die saak van die Hoof van die kerk: Jesus Christus. Reeds tydens ’n Geloftediens in 1961 te Paardekraal verklaar hy: Jesus Christus is die begin en die einde. Hy is die middelpunt van die geskiedenis op aarde, ja, van heel die aarde, van tyd en ewigheid. Die kruis is die vervulling van die profesieë uit die Ou Testament, die kruis is die beginpunt van die nuwe, Christelike gemeente op aarde. Die pad van die mensdom op aarde wat net buite die paradys begin. 1.SSN 0259 <H22 ~ HTS 4 8 /3 * 4 (1992) 607 Die vcrfaondsmaligc kerkbcskoiiiiiK van A D Pont loop uit op die kruis van Golgota. Vanaf Golgota loop die pad weer na die laaste einde van God toe. (Almanak 1963:37) Vanuit hierdie perspektief dat Christus die Hoof van sy liggaam en dus die kerk is, beskryf Pont die ware kerk as ‘kerk-van-die-verbond ook omdat die verbond die beskrywing is van die sentrale versoening tussen mens en God wat deur Jesus Chris­ tus bewerk is’ (Pont sa[a]:2). Dit staan dus buite kyf dat vir Pont Christus die enigste waarborg vir die heil van die mens is en nié die struktuur van die verbond nie. Hy huldig die opvatting dat die verbond ’n genadegawe van God is waardeur sy verhouding tot die mens ge- reël word. Dit kan dus beweer word dat die verbond vir Pont metaforiese betekenis het om die relasie ‘God-mens’ te beskryf. Dit is dié verbondsmatige kerkbeskouing wat die ondersoeker dwing om te vra na die wortels van die verbond in samehang met die begrip ‘kerk’ binne die refor- matoriese teologie waarvan Pont sy heie iewe lank ’n dankbare leerling was. In sy nadenke oor die kerk impliseer Pont telkens dat die genadeverbond, waar­ van die kinderdoop ’n teken is, die reële empiriese grondslag van die kerk is (Pont sa[a]:l). Dit veronderstel uiteraard ’n gelowige huisgesin verbonde aan ’n volk wat talle dinge in gemeen het. IN l£ID ING Dit lei tot die vraag na die moontlikheid van ’n volkskerk - ’n begrip wat Pont op omvattende wyse ontgin het in die presisering van die kerkopvatting. Omdat daar geweldige uiteenlopende interprestasies is (dikwels uiters oppervlakkig) van wat die begrip ‘volkskerk’ inhou, is dit van groot belang om Pont se arbeid in dié op- sig in berekening te bring. Skrywer wil ter aanvang in alle beskeidenheid erken dat dit ’n moeilike onderneming is om oor hierdie saak te besin vanweë die omvang van die onderwerp en die groot spankrag van Pont se gedagtes hieroor. SAAKUKE OPMF'RKINGS OOR DIE VERBOND SAAKUKE OPMF RKINGS OOR DIE VERBOND Van Aarde (1984:1) ste! die begrip “verbond’ as een van die belangrikste teologiese temas, indien nie die belangrikste nie. Hy wys voorts daarop dat, hoewel die saak debatteerbaar is, is die mees algemene Herbreeuse term hiervoor terwyl 5ia- 0fiKTi die mees algemene Griekse ekwivalent daarvoor is. Die Hebreeuse woord n'13 en die Griekse woord SunGfiKri (wat ook met ‘testament’ vertaal kan word) moet voigens Kittel se Theologische Worterhuch (Behm 1968:134) verstaan word as ‘die Verfiigung Gottes, die machtvolle Kundgebung des souveranen Willens Gottes in der Geschichte, durch die er das Verhaltnis zwischen sich und den Menschen ge- masz seiner Heilsabsicht gestaltet, die autoritative gottliche Verordnung (Stiftung), HTS 48/3 A 4 (1992) 608 HJBoUs die eine entsprechende Ordnung der Dinge herbeifiihrt’. Van dié opvatting van die verbond sê Van Ruler (1937:20): ‘Dit is de voile schriftuurlijke, oud- en nieuw-testa- mentische zin van het verbond. God is ons vóór geweest. Hij heeft ons gevangen in de list van zijn genade.’ Met inagneming van die feit dat die verbondsbegrip in die Nuwe Testament in ’n eie bepaalde samehang gebruik word, staan dit vas dat die inhoud wat deur die Ou Testament aan die begrip ‘verbond’ gegee word deur die Nuwe Testament be- vestig word. Dit is ook Pont se uitgangspunt dat die verbond in die Ou Testament in beginsei in die Nuwe Testament dieselfde bly, alhoewel die vorm waarin dit in die Nuwe Testament toegepas word, verander het. Hy wys in dié verband op Christus se woorde soos aangehaal deur Paulus in 1 Korintiërs 11:25: ‘Dit is die nuwe ver­ bond in my bloed,’ - dan voeg hy daaraan toe ‘dat ons hier met ’n nuwe bevestiging van die verbond te make het maar dat dit nie ’n vervanging van die bestaande ver­ bond aandui nie’ (Pont sa[b]:5). Dit alles beteken dat Christus die middelpunt van die verbond is. Hy het God se heil aan die wêreld kom bekend maak. Met ’n daad het hy God en sondaar ver- soen. Calvyn (1956:4.S8) beklemtoon telkens dat Christus in der waarheid die fonda- ment van die verbond is waarvan die Ou Testament praat. Dit is so, omdat die mens in die Ou Testament dieselfde dinge beloof word as wat in die Nuwe Testa­ ment deur Christus aangebied word. Sedert die Kerhervorming is daar ’n duidelike verband gelê tussen verbond en sakramente. SAAKUKE OPMF'RKINGS OOR DIE VERBOND In sy Taufsermon (Nov 1519) bring Luther reeds die doop in relasie met die verbond. Hy verklaar daarin dat ‘enerzijds God Zich in de doop aan ons verbind en met ons één wordt in een genadige en troostvol verbond en dat ander- zijds wij ons verbinden tot een doden van de zonde en tot een vaste geloof in Gods heilzame verbintenis met ons’ (Loonstra 1987:47). Teen die einde van 1534 neem Zwingli se polemiek teen die ontkenning van die kinderdoop deur radikale in eie geiedere ’n aanvang. Teen 1527 toon sy gedagte en nuan.sering van die doop ’n hoe mate van afgerondheid. In dieselfde jaar skryf hy in In catahaplistarum strophas elenchus die volgende: ‘Door alle tijden heen is er maar één verbond geweest, dat reeds met Adam werd gesioten, en successievelijk met Noach, Abraham, het volk Israel en de gemeente van het NT vernieuwd. Verbond en testament vallen hier weer samen. De kern van dit verbond of testament is, dat de Allerhoogste onze God is, en dat wij zijn volk zijn’ (Loonstra 1987:51-59). Dit is vir Zwingli die skakeling tussen kinderdoop en verbond. Heinrich Buiiinger, die opvolger van Zwingli, was van die begin af betrokke by die ontstaan van Zwingli se leer oor die verband tussen sakrament en verbond. Tog ISSN 0259 <M22 " UTS 4S/3 A 4 (m 2 ) 609 Die veiboodsmatigc kcrkbeskouing van A D Pont het hy ’n ander opvatting van die verbond as Zwingli gehuldig. Vir Bullinger was die verbond ’n gemeenskaplike of bilaterale verbond tussen God en mens wat nie net God se beloftes bevat nie, maar ook bepaalde eise waaraan die mens moet vol- doen. het hy ’n ander opvatting van die verbond as Zwingli gehuldig. Vir Bullinger was die verbond ’n gemeenskaplike of bilaterale verbond tussen God en mens wat nie net God se beloftes bevat nie, maar ook bepaalde eise waaraan die mens moet vol- doen. Pont (1986a: 15) wys egter daarop: ‘Die bilaterale of voorwaardelike verbond het die gevaar dat dit die moontlikheid bevat om die sentrale reformatoriese leer van regverdiging deur die geloof alleen deur die genade alleen, te verswak.’ Hierdie Ziirichse verbondsleer het deurgewerk na die ander hervormers, onder andere ook na Ursinus en Oievianus, die opstellers van die Heidelbergse Kategis- mus. SAAKUKE OPMF'RKINGS OOR DIE VERBOND Sodra 'n mens die leer van die uitver­ kiesing sien as individualistiese uitverkiesing waar die mens een-een uitverkies word, dan is ons besig om ’n vraagteken te stel oor die beil, die genade wat God in Christus aan ons gegee het. Ons meet bly vas- hou aan die evangeliese waarheid dat ons deur die dood en opstan- ding van Jesus Christus ingesluit word in God se genade en dat ons ons ’n staanplek gegee word op die vaste bodem van God se beloftes en eise. God se genade heers, regeer oor ons. Ons is in Christus uit­ verkies. Die wyse waarop Pont die verbond en uitverkiesing saamvoeg, maak nie die u kiesing kragteloos nie. Volgens dié siening moet die verbond nie individualisti gevat word nie, maar moet dit beskou word as ’n verklaring van die uitverkiesin D IE KERK Met die saaklike beskrywing van die term ‘reform atoriese verbondsbeskouing enkele opmerkings oor Pont se opvattinge aangaande die onderwerp, kan ve gens nou enkele gedagtes van Pont rondom die begrip ‘kerk’ belig word. Dit is vanselfsprekend dat Pont se kerkbeskouing, teen die agtergrond v verbondsbeskouing, die klem sterk sal laat val op ’n gemeenskapsbenadering van kerk rondom die Hoof en Heer van die kerk: Tussen Christus en dié wat aan H behoort [die kerk] bestaan daar ’n innige gemeenskapsband deur die geloof ( eminente belang om dié siening oor die verhouding Verbond’ en Verkiesing’ na te kotn. Indien dit nie gebeur nie, verklaar hy, eminente belang om dié siening oor die verhouding Verbond’ en Verkiesing’ na te kotn. Indien dit nie gebeur nie, verklaar hy, dan word die leer van die uitverkiesing ’n gegewenheid wat nie alleen die verbondsgedagte uithol nie, maar ook die opvatting oor die kerk, en óók die werk van Christus. Sodra 'n mens die leer van die uitver­ kiesing sien as individualistiese uitverkiesing waar die mens een-een uitverkies word, dan is ons besig om ’n vraagteken te stel oor die beil, die genade wat God in Christus aan ons gegee het. Ons meet bly vas- hou aan die evangeliese waarheid dat ons deur die dood en opstan- ding van Jesus Christus ingesluit word in God se genade en dat ons ons ’n staanplek gegee word op die vaste bodem van God se beloftes en eise. God se genade heers, regeer oor ons. Ons is in Christus uit­ verkies. SAAKUKE OPMF'RKINGS OOR DIE VERBOND Die wyse waarop Pont die verbond en uitverkiesing saamvoeg, maak nie die uitver­ kiesing kragteloos nie. Volgens dié siening moet die verbond nie individualisties op- gevat word nie, maar moet dit beskou word as ’n verklaring van die uitverkiesing. SAAKUKE OPMF'RKINGS OOR DIE VERBOND In Sondagsafdeling 27, Vraag en Antwoord 74 van die Kategismus word eks- plisiet gestel; ‘Daarom moet hulle [kinders] ook deur die doop as teken van die ver­ bond in die Christelike kerk ingelyf word en van die kinders van die ongelowiges on- derskei word.’ Hieruit is dit duidelik dat die sakramentsleer uitgewerk is teen die agtergrond van die leer van die verbond. Aangesien vir die kerkvadere die verbond die essensiele struktuur van die gena­ de is, die struktuur wat God geskep het en waardeur Hy die verbond tussen Homself en die mens geskep het, moet in die laaste instansie by hierdie saaklike opmerking oor die verbond gelet word op die verband tussen die verbond en predestinasie. Van Ruler (1937:21) laat geen moontlikheid toe vir ’n teëstelling tussen verbond en predestinasie nie: Gewoonlijk wordt het wel zoo opgevat. Dat het verbond en de prae- destinatie elkaar’s tegendeelen zijn. En men werk dat dan in de vol- gende tegenstellingen uit: het verbond is het algemeene, de praedesti- natie is het bijsondere, het verbond betreft alien, de praedistinatie be- treft enkelen; het verbond omvat het geheel, de praedestinatie omvat de enkelingen. Wanneer men met dese tegenstellingen begint, heeft dat dit onvermijdelyk gevolg, dat dan de verbondsgedachte in het felle licht van de aldus uitgewerkte praedestinatie idee op den duur ver- bleekt, als uitwendige verbond tegenover het inwendige verbond met de uitverkorenen komt te staan, en wordt tot een belachelijke schijn - vertooning van een niet-welgemeend genade-aanbod. Zoodra men een tegenstelling forceert tussen verbond en praedestinatie moet men tot dit resultaat komen. Pont (sa[b]:8) waardeer die verbond as "n nadere omskrywing van die uitverkiesing’. Omdat vir Pont ‘kerk’ en Verbond’ korrelerende groothede is, is die uitverkiesing ’n uitverkiesing van die gemeente, die verbond. As die saak so gesien word, dan staan dit vas dat die mens enkel en alleen in Christus uitverkies word. Vir Pont is dit van H T 5 4 8 /3 A 4 (m 2 ) 610 HJBoUs eminente belang om dié siening oor die verhouding Verbond’ en Verkiesin kotn. Indien dit nie gebeur nie, verklaar hy, dan word die leer van die uitverkiesing ’n gegewenheid wat nie alleen die verbondsgedagte uithol nie, maar ook die opvatting oor die kerk, en óók die werk van Christus. D IE KERK Met die saaklike beskrywing van die term ‘reform atoriese verbondsbeskouing’ met enkele opmerkings oor Pont se opvattinge aangaande die onderwerp, kan vervol- gens nou enkele gedagtes van Pont rondom die begrip ‘kerk’ belig word. Dit is vanselfsprekend dat Pont se kerkbeskouing, teen die agtergrond van sy verbondsbeskouing, die klem sterk sal laat val op ’n gemeenskapsbenadering van die kerk rondom die Hoof en Heer van die kerk: Tussen Christus en dié wat aan Horn behoort [die kerk] bestaan daar ’n innige gemeenskapsband deur die geloof (Pont 1984:45). Die feit dat Pont die gemeenskapsidee van die kerk hoog waardeer, word gere- flekteer deur sy konsekwente gebruik van die term ‘priesterskap van die gelowige’ teenoor die neo-Calvinistiese uitdrukking daarvoor, te wcte ‘amp van die gelowige’. ‘Amp van die gelowige’ laat die moontlikheid oop vir ’n beskouing van die individu- ele verantwoordelikheid van die lidmate afsonderlik. Pont onderskryf die Calvinis- tiese uitgangspunt dat die priesterskap van die gelowiges ‘altyd ’n kooporatiewe priesterskap is wat bestaan omdat die gelowiges in die gemeenskap met Chnstus deel kry aan sy priesterskap’ (Pont 1984:40). Hierdie priesterskap wat ’n geestelike voorreg is, is as sodanig ’n persoonlike (nié ’n individualistiese nie) roeping wat enersyds die gelowige toegang tot God gee en andersyds ’n verantwoordlikheid ten opsigte van die gemeenskap van gelowiges, die kerk, meebring. Volgens dié siening 1SSN02S9 9422 c 611 Die verboodsmatige kerkbeskouing van A D Pont blyk duidelik dat dit die kerk, die gelowige volk is wat gemeenskaplik saam die genade ontvang en as sodanig ’n gemeenskaplike verantwoordelikheid besit. Die rigtinggewende van die gemeenskap van die gelowiges is die Woord en sakramente wat gemeenskaplik ontvang word. Pont sê in dié verband dan ook: ‘Aangesien die genadeverbond die empiriese grondslag van die kerk is, bepaal die doop die lidmaatskap van die kerk en in so ’n situasie word al die nadruk geiê op wat God gee’ (Pont 1987a:39). Dit hou in dat die verbond van genade van God in Christus bepalend is vir die wese van die kerk. God se bemoeienis met die mens word tot uitdrukking gebring deur die Woord en sakramente wat die gemeenskapli­ ke besit van die verbondsgemeenskap is. Pont (sa[b]:5) omskrywe dit deur te sê: ‘Verbond-kerk-gemeenskap hang met mekaar saam. Maar dan is die bepalende in dié denke die verbond.’ In Christus is almal dus ingesiuit in die verbond van die genade. D IE KERK As soda- nig het dit implikasies vir die leer van die versoening, in dié sin dat die versoening nie die skepping van God ongedaan gemaak het nie, maar behou, gereinig en gehei- iig het. Anders gestel: Die versoeningswerk beteken die redding van mens en na- tuur. Dit dui alles daarop dat in die leer van die versoening die juridiese element van aigenoegsaamheid nie opgegee mag word slegs ten behoewe van die mistieke nie. Pont se volstandige betoog dat die begrip ‘volkskerk’ binne die ruimte van die volk volks-eie kerk word, is hiermee in lyn. de volk (of deel van die volk) as volkskerk, om die gehoorsaamheid van die geloof onder heidene, ter wilie van die naam van God (Pont 1986b:6). Die argument dat die verbondskerk ook volkseie kan word, open ’n interessante perspektief. As soda- nig het dit implikasies vir die leer van die versoening, in dié sin dat die versoening nie die skepping van God ongedaan gemaak het nie, maar behou, gereinig en gehei- iig het. Anders gestel: Die versoeningswerk beteken die redding van mens en na- tuur. Dit dui alles daarop dat in die leer van die versoening die juridiese element van aigenoegsaamheid nie opgegee mag word slegs ten behoewe van die mistieke nie. Pont se volstandige betoog dat die begrip ‘volkskerk’ binne die ruimte van die volk volks-eie kerk word, is hiermee in lyn. Dit alles is duidelik hoekom Pont (1987a:38) die vrye kerk - wat dikwels teen- oor die volkskerk aangedui word as die enigste regte verstaan van die kerk - beskou as ’n vrywillige vereniging, omdat die individu so swaar beklemtoon word (Pont 1987b;510). Die vrye kerkbeskouing bring ook uiteraard die doop in gedrang, want as die geloof van die individu die enigste voorwaarde vir toelating tot die kerk is, kan kinders van die gelowige ouers nie as lidmate van die kerk gereken word nie (Pont 1989:11). Dit as sodanig gaan teen die grein in van die verbondsgedagte. Merkwaardig van Pont se besinning oor die volkskerk binne Suid-Afrikaanse konteks is dat hy die Bloedrivier-gelofte van 1838 en die Paardekraal-gelofte van 1880 in berekening bring om te peil op welke wyse die Afrikaner van die begin af die kerk in verhouding met die volk verstaan het. D IE KERK Wat gelowiges in die verbond gemeenskaplik besit, is Jesus Christus en sy genade en nie primêr ‘ons’ geloof of ‘ons’ belydenis nie. Immers, die gelowiges kry almal deur die doop, die Nagmaal en die Woordverkondiging deel aan Jesus Christus en sy genade. Daarom is die kerk ’n gemeenskap van heiliges, omdat almal deel aan Christus het deur die sakramente en die Woord. God die Heilige Gees gebruik die sakramente om alles wat Christus vir sy eiendom verwerf het aan hulle gemeenskaplik te gee. In die lig van wat tot dusver aangedui is, is dit duidelik dat Pont se denke oor ‘kerk’ en Verbond’ onontwykbaar moet uitloop op 'n volkskerkbeskouing, want: ‘in de verbondsleer overheerst het gemeenschappelijke dermate, dat deze gemeen- schap der genade bij voorkeur wordt uitgedrukt in de gemeenschap der natuur: "ik zal uwe God zijn, en uwen zade na u." Wanneer men segt: "de geloovigen en hun zaad," dan heeft men de volkskerk in kiem [HoedemakerJ’ (Van Ruler 1937:32). Pont (1990:5) verklaar in dié verband: ‘As daar binne die ruimte van die calvi- nisme gepraat word van die volkskerk dan word in die eerste plek verwys na die kerk wat die genadeverbond as sy reele en empiriese grondslag het.’ Met die verbond as uitgangspunt in sy nadenke oor die kerk, verwys hy dan ook na die kerk van Christus as verbondskerk (Pont sa[b]:5). Hy beredeneer die saak nou verder deur daarop te wys dat die verbondskerk ook volkseie kan word omdat die bestaan van volke historiese werklikhede is. Die behoort tot ’n volk, volgens hom, is egter vir die gelowige nie die laaste vraag nie, maar die gehoorsaamheid aan God. As sodanig het die behoort aan ’n bepaalde volk nie absolute finale waarde nie, maar wel die behoort aan die volk-van-God, die verbondsvolk. Dus, dit gaan om die evangelie van Jesus Christus wat al die fasette van die lewe aanraak en om- vorm tot die eer van God. Dit bring mee dat volgens dié siening die kerk nie alle lede van die volk hoef te omvat nie. Dit gaan in die verbondskerk onder ’n bepaal- 612 irrS48/3A 4(l992) HJBoUs de volk (of deel van die volk) as volkskerk, om die gehoorsaamheid van die geloof onder heidene, ter wilie van die naam van God (Pont 1986b:6). Die argument dat die verbondskerk ook volkseie kan word, open ’n interessante perspektief. Die vcrboodsmatige kerkbcskoumg van A D Pool Die vcrboodsmatige kerkbcskoumg van A D Pool In die nagaan van die historiese grondslae van die volkskerkbeskouiing, lewer Pont ook ’n besondere bydrae deur die eerste kerkhistorikus te wees wat wys op W á Brakel se direkte en vormgewende invloed op die Voortrekkers se kerklike denke. In dié verbond toon hy aan dat á Brakel beklemtoon het dat die verbond van die genade, waarvan die doop ’n teken is, die moontlikheid vir ’n gelofte skep waar die gelowiges hulleself tot gehoorsaamheid aan God verbind (Pont 1988:46). Pont betoog dat dié verbondsmatige kerkopvattinge van die vadere deel is van ons historiese en reformatoriese erfenis. Volgens horn lê dit ingebed in die teokra- tiese visie wat die reformatoriese vadere ten opsigte van die samelewing gehad het en wat uit die kerkhervorming na vore kom (Pont sa[a]:3). Aldus Pont is dit die rede hoekom die Voortrekkers geen probleme gehad het met die beginsel van ’n Christelike owerheid nie. GEVOLGTREKKING 1. Vir Pont is die grondslag van die verbond Jesus Christus wat Hoof is van sy kerk. 1. Vir Pont is die grondslag van die verbond Jesus Christus wat Hoof is van sy kerk. 2. Die verbond, waarvan die kinderdoop ’n teken is, is die reële empiriese grond­ slag van die kerk waarvan die Nederduitsch Hervormde Kerk ’n openbaring is. 2. Die verbond, waarvan die kinderdoop ’n teken is, is die reële empiriese grond­ slag van die kerk waarvan die Nederduitsch Hervormde Kerk ’n openbaring is. 3. Pont se verbondsmatige kerkbeskrywing is ’n afgrensing teen die charismatiese groepe se verheerliking van die individu. 3. Pont se verbondsmatige kerkbeskrywing is ’n afgrensing teen die charismatiese groepe se verheerliking van die individu. 4. Die verbondmatige kerkbeskouing van Pont loop onvermydelik uit op die sie- ning dat die kerk van die verbond, volkskerk is. 4. Die verbondmatige kerkbeskouing van Pont loop onvermydelik uit op die sie- ning dat die kerk van die verbond, volkskerk is. 5. Die verbondsmatige kerkbegrip by Pont impliseer hoegenaamd nie ’n vorm van burgerlike godsdiens of rassisme soos soms kwaadwilliglik beweer word nie, maar wil duidelik stel dat die Nederduitsch Hervormde Kerk as onderdeel van God se volk binne die geledere van die Afrikanervolk, daarna streef om die volk met die evangelic te bcdien. 6. In sy bercdcnering van die Nederduitsch Hervormde Kerk as volkskerk, doen Pont baanbrekerswerk deur te wys op die volkskerklike denke van die Voor­ trekkers, veral soos dit tot uitdrukking gekom het van die geloftes van 1838 en 1880. 7. Pont se nadenke oor die volkskerk het hom ook daartoe gebring om die oor- sprong en teologiese fundering van die vrye kerk bloot te lê. Hy wys daarop dat laasgenoemde kerkbegrip se wortels in die leer van die anabaptiste en indepen- dentisme lê. In dié verband wys hy op die teenstellende teologiese uitgangspun- te van Volkskerk’ versus Vrye kerk’. By eersgenoemde is dit die genadeverbond terwyl dit by laasgenoemde die uitverkiesing is. 7. Pont se nadenke oor die volkskerk het hom ook daartoe gebring om die oor- sprong en teologiese fundering van die vrye kerk bloot te lê. Hy wys daarop dat laasgenoemde kerkbegrip se wortels in die leer van die anabaptiste en indepen- dentisme lê. In dié verband wys hy op die teenstellende teologiese uitgangspun- te van Volkskerk’ versus Vrye kerk’. By eersgenoemde is dit die genadeverbond terwyl dit by laasgenoemde die uitverkiesing is. D IE KERK In dié opsig is Pont se denkarbeid rondom die onderhawige onderwerp uniek omdat geen ander teoloog tot dusver ’n verband tussen genoemde geloftes en die verstaan van die kerk gelê het nie. Hy stel; ‘Die feit dat ons Afrikanervolk, naas sy geloof in God soos geopenbaar in die Heilige Skrif en in die Belydenisskrifte van die kerk wat die inhoud van daardie ge­ loof onder woorde bring, nog ’n verdere binding besit en handhaaf, is van enorme betekenis. Dit is gebondenhede wat normaalweg nie in ons teologie verdiskonteer word nie. Dié verbondenhede is ons volksgeloftes van 1838 en van 1880’ (Pont 1964:5). Hy wys ook deurgaans daarop dat dié twee geloftes in ’n hoe mate uniek is in die geskiedenis van die Christelike volke op aarde. Die feit dat die twee geloftes in die negentiende eeu ontstaan het, maak dit iets besonders. Die negentiende eeu is die eeu van die opkoms van die moderne teolo­ gie met die metodisme as teenreaksie. Juis in daardie tyd maak die Afrikanervolk geloftes aan God. Die feit dat die kerk in die dae van die Voortrekkers onder bepaalde omstandighede as rigtinggewend in die lewe van die volk opgetree het, is nie toevallig nie (Pont 1968:85). Geloftes wat met God aangegaan word, is slegs moontlik binne ’n besliste verbondsverhouding tussen God en mens. ISSN 02599*22- HTS4S/3 A 4 (1992) 613 GEVOLGTREKKING HTS 48/3*4(1992) 614 HJBoies Wanneer Pont se leer in verband met ’n verbondsmatige kerkbeskouing nage- gaan word, kom ’n mens sterk onder die indruk van die groot hoeveelheid dink- werk wat hy rondom die tema gedoen het. Die tyd waarin die kerk hom tans bevind en dit wat voorsien word vir die toekoms maak die uitspraak van Van Ruler (in Balke 1990:229) dat ‘de ene zichtbare kerk der toekoms zal volkskerk moeten zijn en dat in alle betekenissen die aan dit woord te hechten zijn’, uiters relevant. In die lig hiervan, is Pont se bydrae oor die volkskerk, voortvloeiend uit sy Calvinistiese benadering, dat die verbond die empiriese grondslag van die kerk is, so waardevol. Sy behoorlike en tydige beklemtoning van hierdie be- skouing van die kerk sal vir die kerk se lewe en werk vir die tyd in aantog nog tot groot seën wees. Wanneer Pont se leer in verband met ’n verbondsmatige kerkbeskouing nage- gaan word, kom ’n mens sterk onder die indruk van die groot hoeveelheid dink- werk wat hy rondom die tema gedoen het. Die tyd waarin die kerk hom tans bevind en dit wat voorsien word vir die toekoms maak die uitspraak van Van Ruler (in Balke 1990:229) dat ‘de ene zichtbare kerk der toekoms zal volkskerk moeten zijn en dat in alle betekenissen die aan dit woord te hechten zijn’, uiters relevant. In die lig hiervan, is Pont se bydrae oor die volkskerk, voortvloeiend uit sy Calvinistiese benadering, dat die verbond die empiriese grondslag van die kerk is, so waardevol. Sy behoorlike en tydige beklemtoning van hierdie be- skouing van die kerk sal vir die kerk se lewe en werk vir die tyd in aantog nog tot groot seën wees. — 1989. Die volkskerk. Leer- en Lewenskwessies in Suid-Afrika 12/4,5-16. Pont, A D 1988. Die Gelofte van 1838. Pretoria: KJTAL. --- 1990. Die kerk as volkskerk. Referaat: Kongres AGB. Van Ruler, A A 1937. Kerk en verbond. OnderEigen Vaandel 12, 13-32. Pont, A D 1988. Die Gelofte van 1838. Pretoria: KJTAL. — 1989. Die volkskerk. Leer- en Lewenskwessies in Suid-Afrika 12/4,5-16. --- 1990. Die kerk as volkskerk. Referaat: Kongres AGB. Van Aarde, A G 1984. Die ‘verbondstruktuur’ in die Nuwe Testament: ’n Terrein- verkenning met die oog op die debat oor die verhouding kinderdoop-Verbond. Referaat: Simposium Doop en Verbond. Van Ruler, A A 1937. Kerk en verbond. OnderEigen Vaandel 12, 13-32. Van Aarde, A G 1984. Die ‘verbondstruktuur’ in die Nuwe Testament: ’n Terrein- verkenning met die oog op die debat oor die verhouding kinderdoop-Verbond. Referaat: Simposium Doop en Verbond. Die vcibcndsmatigc kerkbcskouing van A D Pool Literatuurverwysings: y g Balke, W 1990. De Kerk bij Hoedemaker, Gunning, Kramer en Van Ruler, in Van ’t Spijker, W, Balke, W, Exalto, K & Van Driel, L (reds), De Kerk, 202-230. Kampen: De Groot Goudriaan. Balke, W 1990. De Kerk bij Hoedemaker, Gunning, Kramer en Van Ruler, in Van ’t Spijker, W, Balke, W, Exalto, K & Van Driel, L (reds), De Kerk, 202-230. Kampen: De Groot Goudriaan. Behm, J 1968. s\diaiheke. ThW. Kampen: De Groot Goudriaan. Behm, J 1968. s\diaiheke. ThW. Calvyn, J 1956. Institusie, vol III. 4de uitg. Delft: W D Meinema. Loonstra, B 1987. De historische wortels van de leer aangaande het verbond. Teo- logia Reformata 30, 4#-64. Pont, A D sa[a]. Stellings oor die volkskerk. Ongepubliseerde memorandum vir kommissie vir die gesprek met die susterskerke. — sa[b]. God en Volk of God en mens: ’n Voorlopige verkenning. Ongepubli­ seerde referaat. — 1963. Het boek van Gods Raadsbesluiten. Almanak, 34-40. — 1964. Die taak van die teologie. Kroniek. D/e//e/vomjcr, Feb 1964, bladsy 5. — 1968. Die Afrikaner en sy kerk. Almanak, 84-90. — 1968. Die Afrikaner en sy kerk. Almanak, 84-90. — 1984. Die priesteskap van die gelowiges en die ampte in die kerk. HTS 40, 47- 55. — 1986a. Die kinderdoop en die verbond by die reformatore Zwingli en Bullin- ger: ’n Kort oorsig. HTS 40/3, 68 - 79. — 1986b. Kantaantekeninge by'n studiestuk. Leer en Lewenskewssies in Suid-Afri- ka 10/1, 1-11. — 1987a. Die vrye kerk: Enkele opmerkings oor die herkoms en inhoud van die opvatting. HTS 43/1 & 2, 25-46. — 1987b. Die betekenis van Abraham Kuyper (1837-1920) vir Suid-Afrika op kerkhistoriese en kerkregtelike gebied. HTS 43/3, 506-521. 615 ISSN 0259 9422 - H75 48/J <* ¥ (1992) Die vcibcndsmatigc kerkbcskouing van A D Pool HTS 48/3 A 4 (1992) 616

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2430/4244

Afrikaans

* Rcfcraal gclcwcr tydcns die Kongrcs van die Kcrkhistoricse Oenootskap van die Ncderduitsch Hervormdc Kerl< van Afrika, 20 November 1990. Abstract The question of the relationship between church and nation is the subject of this historical investigation. Ini­ tially, the situation in the Cape colony in the period 1625-1800 is discussed, as well as the emergence of the Afrikaner nation. After the Great Trek and the esta­ blishment of Afrikaner republics in the north, church and nation accross the Vaal encompassed the same f)eo- ple. Through the teaching of the Nadere reformaiie, a mainly theocratic society was built and maintained till the war of 1899-1902. Die verhoudíng ‘kerk en volk’ in die jare 1835-1900 in die Oorvaalse: ’n terreinverkenning A D Pont Universiteit van Pretoria Abstract Church and nation 1835-1900: A survey Abstract Church and nation 1835-1900: A survey 1. INLEIDING Die vraag na die plek van die kerk as geloofsgemeenskap in die wêreld is ’n saak wat al dikwels aandag gekry het; net so die vraag na die plek van die volk van God in die volkerewêreld. Een van die belangrike uitsprake wat in hierdie saak moet geld, is die skerp onderskeid wat in Matteus 3:9 gemaak word tussen die volk van God en die natuurlike volk. Bekend is ook die uitspraak van 1 Petrus 2:11 dat die gelowiges in die wêreld soos vreemdelinge en bywoners is. Dit word in die tweede eeu weer onderstreep deur die Brief van Diognetos wat stel: ‘Die Christene woon in hulle vaderland, maar dan soos gaste; hulle besit burgerregte, maar bly tog nog vreemdelinge. Elke vreemde plek is hulle tuiste. Elke tuiste is vir hulle soos ’n vreemde plek. Hulle vertoef op aarde maar hulle lewe in die hemel.’ Hierdie soort uit.sprake kom voor solank die gelowiges ’n vervolgde minderheid in ’n oorwegend heidense wêreld is. Dan is onttrekking uit die wêreld die normale. KSSN 0259 9422 - UTS 47/3 (1991) 783 783 Kcrk cn volk 183S-1900 ’n Hele omwenteling, ook in die Christelike denke, kom na vore in die vierde eeu wanneer die Christendom eers toegelate godsdiens word en dan staatsgodsdiens van die Romeinse ryk. Dan word Christene verantwoordelik vir die staatsbestuur en word die samelewing volgens Christelike norme en waardes ingerig. Dan word die vraag na die verhouding tussen kerk en voik, volk van God en die voikere al meer ingewikkeld. In die sestiende eeu, wanneer die kerkhervorming ook reageer teen die Middel- eeuse, supra-nasionale struktuur wat ’n deel van die erfgoed uit die Romeinse tyd verteenwoordig, kom die vraag na die verhouding tussen kerk en volk weer na vore. Dié vraag word dan bemoeilik, omdat dit saamgaan met die vraag na vryheid en ver- draagsaamheid (Scholl 1976:14v). In Calvinistiese Nederland lei die denke daartoe dat die Staaten-Generaal van die sewe verenigde provinsies in 1651 die gereformeerde kerkstaat proklameer (De Visser 1926:287-288). Vanuit hierdie staat het die Verenigde Oos-Indiese Kompan- jie in 1652 ’n verversingspos, ter wille van sy handelsvlote, aan die suidpunt van Afri- ka gestig. Die verversingspos groei al verder uit en word so die bakermat van die Afrikanervolk. Die laat loot uit die Dietse stam word gebore in ’n wêreld waar die grense van kerk en volk, geloofsgemeenskap en landsburgers saamval. 1. INLEIDING In daardie si- tuasie kan daar hoogstens tussen kerk en volk onderskei word. Tog is daarmee nog nie alles gesê nie, veral as die materiële samehang van kerk en volk ’n oomblik van naderby beskou word. Dit is juis by die omskrywing van die begrippe ‘kerk’ en ‘volk’ waar die werklike inhoud en grense van die begrippe be- paal moet word. Dan blyk dit dat in die historiese situasie dit nie so maklik is om die sigbare verskille aan te toon nie. Die begrip ‘volk’, wat vir ’n groot deel ’n na-M iddeleeuse begrip is, se ver- staanswortels lê al baie verder terug in die geskiedenis. Hier kan egter ’n paar aan- duidings gegee word. Die bekende Latynse kerkvader Augustinus (354-430) wat in sy denke nogal deur Cicero bei'nvloed is, gebruik die begrip ‘volk’ in sy Civitas Dei en in ander geskrifte sonder dat hy ’n aparte verhandeling daaraan wy (Gennrich 1972:27). As sy opvattings hieroor opgesom word, dan kan gestel word dat vir Au­ gustinus die boustene van ’n volk die gesin ên die familie is. Deur die saamtrek van gesinne, families en verwante groepe, word ’n organiese op bloedverwantskap ge- gronde volkseenheid gevorm. Dié organiese geheel word deur verskillende verdere gemeenskaplikhede saamgebind soos ’n samehorigheidsgevoel, ’n gemeenskaplike betrokkenheid by die sake wat hulle liefhet, gemeenskaplike waardes en doelwitte waaronder die handhawing van reg en geregtigheid belangrik geag word (Gennrich 1972:27-28). So gesien is daar vir Augustinus ’n stoflik-organiese en ’n geestelike band wat die volk saambind. 784 HTS 47/3 (1991) A D Pom In die sestiende eeu is dit veral Martin Luther wat die Middeleeuse Corpus- CImslianum-iienke met sy supra-nasionale klemtoon, afbreek en weer klem lê op die betekenis en bestaansreg van die afsonderlike volke (Scheell 1934:64). Vir Lut­ her is die voik hoofsaakhk ’n taal- en kultuurgemeenskap en dit is vir hom ’n werk- likheid wat dear God daar gestel is (WA 31/1:193:30). ’n Volk is vir Luther ’n na- tuurlike verband, dit is deel van God se ordening maar nie dee! van die skepping nie (vgi WA 30/3.290). Ook Caivyn het nie veel meer as sydelingse verwysings na die begrip “volk’ nie. Vir hom is die skepping van 'n Christelike gemenebes in Genêve ’n Skriftuurlike eis en dit word nie deur natuurregtelike oorwegings bepaal nie. 1. INLEIDING Omdat die kerk, die gedoopte en gelowige voik van God wat op die basis van die genadeverbond be- staan, ook die geheel van die stadsburgery omvat, is Caivyn se aandag meer gerig op die owerheid asook sy regte en pligte ten opsigte van die kerk en voik (Avis 1981; 138). Tog onderskei Caivyn tussen ‘kerk’ en Volk’ omdat die grense van die kerk deur die geloof of die belydenis bepaal word en dié van die voik nie. Volk en kerk, burgery en geloofsgemeenskap kan wel onderskei word maar nie geskei nie (Inst IV 20. 1- 10). Vanuit die Calvinistiese denke, wat medebepaal word deur die opvattings van Beza en Knox, kom in Nederland die gereformeerde kerkstaat na vore wat as ’n sa- mevatting van die Calvinistiese erfgoed gesien word. Dit is in hierdie dinkwêreld waar die Afrikanervolk gebore word en waar die kerk en sy prediking ’n belangrike rol speel in die vorming van die denke en kultuur van die voik. Samevattend sou die definisie van Coertze (1982:4) aangehaal kan word waar hy stel: ‘[D]it is die besit van ’n gemeenskaplike kultuur wat van ’n groep mense ’n voik maak. ’n Volk en kultuur kom gesamentlik deur ’n groeiproses tot stand en om hierdie rede ag ons ’n voik ’n besondere organiese eenheid.’ As die begrip ‘gemeenskaplike kultuur’ ook die godsdiens insluit, is dit ’n om- skrywing wat vir die doel van hierdie studie bruikbaar is. As die definisie op die Afrikanergemeenskap in die Kaapkolonie aan die begin van die negentiende eeu toegepas word, dan is die Afrikaner al ’n voik. Daar moet egter bygevoeg word dat die sentrum en die periferie nog nie skerp omiyn is nie. Dit sou in die voortgaande botsing tussen die jong voik en die Engelse imperialisme, wat vanaf 1806 ’n perma- nente vastrapplek in Suidelike Afrika kry, al duideliker bepaal word. Wat die begrip ‘kerk’ betref - die geloofsgemeenskap van die gedoopte gelowi- ges - word die omskrywing daarvan in die NGB (art 27-32) en in die HK (S 21) aan- getref Daaruit word dit duidelik dat die kerk ’n Christologiese sentrum ên betrok- kenheid het (art 27) terwyl die grense van die kerk deur die inhoud van die geloof bepaal word (art 29). ISSN 0259 9422 = HTS <7/3 (1991) 785 785 Kcrkenvolkl83S-19(» Kcrkenvolkl83S-19(» Hier kan in gedagte gehou word dat in die vroeë vormingsjare van die Afrika- nervolk die begrip ‘kerk’ as aanduiding van die gedoopte en gelowige volk van God nog in die spoor loop van die NGB (art 27-32), omdat die jong volk aan die Kaap in betreklike isolasie bestaan het en hulleself kerklik-organisatories as ’n onderdeel van die kerk in Nederland beskou het. Selfs hulle eie bestaan as ‘biologiese’ volk was nog betreklik omdat die band met Nederland volledig gegeld het. Dit blyk on- der andere daaruit dat die laat agtiende-eeuse Patriot-beweging aan die Kaap nie gestreef het na republikeinse onafhanklikheid nie, maar na die loskom van die VOIC as die landsowerheid. Met die politieke veranderinge van die jare 1795-1806 en die daarm ee saamgaande herstrukturering van die gemeenskap en alles wat daaruit voongevloei het, het die verhouding van die kerk en die volk verander, óók omdat die inhoude van dié begrippe verander het. As op die veranderinge gelet word, is dit nogal opvallend dat in die situasie self nie altyd skerp onderskei is tussen kerk en volk nie en dat die onderskeidings dikwels nogal naief hanteer is. 2. DIE WORDINGSJARE VAN DIE AFRIKANER VOLK 2. DIE WORDINGSJARE VAN DIE AFRIKANER VOLK Gedurende die eerste 150 jaar van die Afrikaner se geskiedenis het die kerk en volk saam gegroei. Die VOIC het nie alleen die ritme van die lewe bepaal nie maar ook, kragtens sy ius patronatus, gesorg dat die kerk sy omlynde staanplek in die gemeen­ skap gehad het. Die ‘conservatie van de publycque geloof was immers deel van die VOIC se opdrag. Dit het beteken dat die Nederlandse Calvinisme, wat wel lets an- ders was as die teologie van Calvyn (Muller 1987:14) die godsdienstige stempel op die gemeenskap geplaas het. Die Nederlandse Calvinisme self was ook nie meer ’n enkelvoudige beweging nie, want in die sewentiende eeu ontstaan daar reaksiever- skynsels teen die heersende Calvinistiese ortodoksie wat dan al meer in die rigting van ’n ortodoksisme neig. Van dié reaksieverskynsels het die Nadere Reformasie met sy na binne gerigte vroomheid en sy klem op die geloofservaring en die heilse- kerheid van die enkeling seker die sterkste aanhang in Suid-Afrika verwerf. Die basiese Calvinistiese ordestruktuur van die gemeente het egter dieselfde gebly. Na buite was daar pogings vanuit die kerk om duideliker tu.ssen die owerheid en die kerklike regering te onderskei. Die pogings het egter nie veel sukses opgelewer nie, omdat die owerheid sy seggenskap nie wou prysgee nie. Daar kan egter met Murray (1947:169) saamgestem word as hy die situasie aan die einde van die agtien- de eeu so saamvat: ‘Die langdurige stryd vir ’n eie kerklike regering het die begrippe van gedesentraliseerde plaaslike bestuur, die onafhanklikheid van korporatiewe be­ staan binne die staat, denkvryheid, geloofsvryheid en vryheid van handeling, reg tot meningsuiting, tot vergadering en bespreking, individualisme en verwante begin.sels by die volk verskerp.’ HTS 47/3 (1991) 786 A D Pont Hoewel die kerklike vergaderings met allerlei uitsprake nie ’n bepalende rol in die gang van sake gespeel het nie, het die prediking en die kerklike praktyk ’n be- langrike vormende rol in die Afrikaner se denke gespeel en ook ’n duidelike Chris- telike en eliese stempel op die Afrikanergemeenskap geplaas. Naas die kerk was daar ook ander invloede wat ingewerk het. Die denke van die Kaapse patriotte toon reeds, voor die koms van die Engelse oorbeersing, dat begrippe soos Vryheid’, Vaderland’, Volk’ en ‘die stem van die volk’ nie onbekend is nie en gesien kan word as uitdrukking van ’n opkomende Afrikaner-nasionalisme (Beyers 1%9:30). 2. DIE WORDINGSJARE VAN DIE AFRIKANER VOLK ISSN 0259 9422 - HTS <7/3 (1991) 787 Kerk eo volk 1835-1900 het die druk van die verengeisingspoging ’n beiangrike rol gespeel om veral die Afri- icaner van die oostelike en noord-oostelike grensdistrikte bewus te maak van sy identiteit en het dit die pogings van die Afrikaners daar om hulleseif as ’n eiesoor- tige taal- en kultuurgroep te handhaaf, versterk (Van Jaarsveld 1966;35-37). het die druk van die verengeisingspoging ’n beiangrike rol gespeel om veral die Afri- icaner van die oostelike en noord-oostelike grensdistrikte bewus te maak van sy identiteit en het dit die pogings van die Afrikaners daar om hulleseif as ’n eiesoor- tige taal- en kultuurgroep te handhaaf, versterk (Van Jaarsveld 1966;35-37). Met die Groot Trek word die Afrikanervolk verdeel in ’n suideiike koloniale en ’n noordelike republikeinse groep. Die verdeling het nie net op politieke en kultu- reie viak die aanvanklike eenheid versteur nie, maar dit het ook na die kerklike vlak deurgewerk. Maar tog bly daar nog bepaalde gemeenskaplike uitgangspunte oor, soos byvoorbeeld dat die volk niks anders as ’n Christelike volk sal wees nie. Tif>e- rend daarvan is dat die patriot-beweging nie daarin kon slaag om die begrip ‘volk’ los te maak van sy kerklik-godsdienstige betekenis-inhoud nie. Daarvoor was die teokratiese denke soos gedra deur die geskrifte van die oude schrijvers te sterk en is die volk nie anders verstaan nie as die gedoopte en gelowige volk van God wat deur die genadeverbond in ’n besondere verhouding met God geplaas is. Vandaar dat die vryheidstrewe van die grensboere, die soeke na ’n eie, nuwe vaderland deur die Voortrekkers en die poging om die eie identiteit te handhaaf so dikwels gesien is as ’n parallel van Israel se uittog uit die slawehuis van Egipte. Opvaliend is dat die Herderlijken Brief van die Kaapse sinode van 1837 wat die Groot Trek veroordeel het, juis daardie opvatting by name veroordeel het (vgl Pont 1978). Die Herderlijken Brief toon enersyds aan hoe die predikante van die Kaapse kerk wat vir hulle trakte- mente van die Engelse goewerneur afhanklik was, nie die gees en opvattings van die Voortrekkers kon verstaan nie. Terselfdertyd het die Herderlijken Brief die Voor­ trekkers gedwing om ’n eie kerklike organisasie op te rig, los van die Kaapse kerkge- nootskaplike struktuur. 2. DIE WORDINGSJARE VAN DIE AFRIKANER VOLK Die pa- triot-begrippe is deur die Afrikaner egter nie net so oorgeneem soos dit in die Ne- derlandse patriot-beweging, wat weer vanuit Frankryk bei'nvloed is, gegeld het nie. In Suid-Afrika ontwikkel die begrippe ander inhoude as die oorspronklike sekulêre, rasionalistiese en selfs anti-kerklike inhoude wat dit oorspronklik gehad het. Tot aan die einde van die VOlC-bewind in 1795 met die eerste Engelse beset­ ting van die Kaap, bly die verhouding tussen kerk en volk min of meer konstant, hoewel, as gevolg ook van die invloed van die patriotte, word die begrip Volk’ as aanduiding van die p>olitieke liggaam, duideliker omlyn en gepresiseer. Die Bataafse bewind van 1803-1806 bring in die verhouding ‘kerk-volk’ nogal verandering, veral omdat De Mist se ordonnansie cm die kerklike sake in die kolo- nie te reël, die NGB-begrip ‘kerk’ as die gedoopte en gelowige volk van God ’n an­ der inhoud gee en die kerk nou veel eerder verstaan as ’n genootskap, ’n vrywillige vereniging volgens die opvattings van Hugo Grotius, Samuel Pufendorf en ander. Die kerk, soos die begrip algemeen in die Calvinistiese teologie verstaan is, word nou omskryf as ‘Kerkgenoodschappen, welke ter bevordering van deugd en goede zeden een Hoogst Wezen eerbiedigen...’ (Provisioneele Kercken ordre 1803, art 1). Nou word ook die Lutherse kerk erken en ’n staanplek in die gemeenskap gegee. Op grond van hierdie reeling van De Mist het die kerk van die jare 1652-1803 in 1824 hom.self as ’n kerkgenootskap, De Nederduitsche Hervormde Kerk in Zuid- Afrika, georganiseer met ’n Algemeen Reglement wat sy orde bepaal het. Die ree­ lings wat deur De Mist getref is, het met die finale Engelse oorname van die Kaap- kolonie in 1806 voortgeduur sodat daar nou ook Engelse kerkgenootskappe saam met die Engelse owerheid en sy immigrante aan die Kaap gevestig is. So gebeur dit dat die kerk, dit wil sê die gedoopte, gelowige volk van God, reeds betreklik vroeg in die negentiende eeu vervang word deur ’n veelheid van kerkgenootskappe waar die genootskaplike beginse! die strukture bepaal. Net so het die koms van die Engelse owerheid en Engelstalige koloniste die be­ grip Volk’, wat tot op daardie tydstip feitlik dieselfde was as die geheel van die bur­ gerlike gemeenskap, meer problematies gemaak. Met die poging om die Afrikaner te de-nasionaliseer, wat na 1814 veral deur Lord Charles Somerset vaart gegee is. 3. DIE VOORTREKKERTYDPERK 1835-1852 Hoewel die Voortrekkers wat in die dertigerjare die Kaapkolonie verlaat het, ’n minderheid van die Afrikanervoik was, het huUe hulleself as ’n onafhanklike, vrye volk beskou. As sodanig het hulle hulle ‘maatschappij’ georden en ’n vaderiand ge- soek. In hierdie tyd het die kerk ’n ondergeskikte rol gespeel en die eerste twee Voortrekker-predikante, Erasmus Smit en na hom Daniel Lindley, het in die ge- meenskap nie prominente ieiersrolle gespeel nie. Aan die ander kant was dit so dat ál die Voortrekkers lidmate van die kerk was (Pont 1989:656-658) en dat die meeste nie alleen hulle Bybels nie, maar ook die oude schrijvers redelik goed geken het. Waarskynlik daarom is dit so dat die ordereëlings wat in die Voortrekker-gemeen- skap aanvaar is, dié by Blesberg in 1836 (Pretorius, Kruger & Beyers 1937:13-14) en dié by Vetrivier in 1837 (Pretorius, Kruger & Beyers 1937:14-16) die Christelike ka- rakter van die gemeenskap beklemtoon. In die Natalse reeling wat na die dood van Retief opgestel is (Van Jaarsveld 1971:7) word gestel dat die ‘Raad van Represen- tanten van het volk’ moet toesien ‘dat in deze Maatschappij de Hollandsche Gere- formeerde Kerk ten alle tijden geprotekteerd zal worden, en erkend blijven voor de hooftkerk derzelve’. Waarskynlik vanwee die belangrike rol wat á Brakel se Redelijke godtsdienst in hulle denke gespeel het, is sy formulerings gebruik wat aanduiding is van die ver- bond-kontrakverhouding tussen owerhede en onderdane. Hierdie verhouding was tipies van die Calvinistiese teokratiese denke (Pont 1986:53-60). Selfs in die Ohrig- stadse maatskappy waar die oordrewe demokratiese opvattings soos verteenwoordig deur Steph M ariu en J J Burger, die botoon gevoer het (Van Jaarsveld 1966:45-46), is die posisie van die kerk verskans. Dit bly merkwaardig omdat die negentiende eeu, in navolging van die agtiende eeu, dié periode is waar die sekulêre of neutrale staat na vore kom waar die posisie van die kerk verlaag word tot dié van ’n vrywil- lige vereniging. Die voortduring van die teokratiese opvattings moet grotendeels daaraan toege- skryf word dat die Voortrekkers en hulle onmiddellike nasate vashou aan die opvat­ tings en lering van die Nadere Reformasie waar die teokratiese opvattings, binne die breër struktuur van die genadeverbond beklemtoon word. Die Voortrekkergemeenskap is in hulle soeke na ’n eie vaderiand nie deur die uitbreidingsdrang van die Engelse imperialisme met rus gelaat nie. 2. DIE WORDINGSJARE VAN DIE AFRIKANER VOLK As die situasie aan die einde van die agtiende eeu so besien word, kan saam met Coertze (1982:74) aanvaar word dat die Afrikaner as ’n eie volk met ’n eie taal, kultuur, men.sopvatting en lewensbeskouing wat bepaal en gekleur is deur hulle Christelike godsdiens, dan reeds bestaan. Dit was ’n nasionale reaksie teen die ko­ loniale de-nasionaliseringsproses wat die grensboere uit die noordelike en noord- oostelike grensdistrikte gedwing het om die kolonie te verlaat om vryheid en ’n nuwe vaderland te soek (vgl Retief-manifes, in Van Jaarsveld 1971:54-55). Die Afrikanervolk in die vroeë dertigerjare van die negentiende eeu het dan reeds ’n so- danige sentrum en periferie dat die Afrikanervolk aan sy grense hom afgrens ener­ syds teen die Engelstalige volksdeel in die Kolonie en andersyds teen die anders- kleuriges in die Kolonie en op die Koloniale grense. Dit is dan egter ook duidelik dat die verhouding met die anderskleuriges enersyds as gelowiges, vanwee die sen­ ding, en andersyds as heidene nog nie ’n deurdagte saak is sodat daar van ’n ge­ meenskaplike opvatting sprake is nie. Dit sou te ver voer om die verskillende stand- 788 UTS 47/3 (1991) A D Pont punte ten opsigte van kerk en volk in Afrikanergeledere en die verhoudings met die ander kerke en volke langs die Afrikaner hier ook nog na te gaan. punte ten opsigte van kerk en volk in Afrikanergeledere en die verhoudings met die ander kerke en volke langs die Afrikaner hier ook nog na te gaan. 3. DIE VOORTREKKERTYDPERK 1835-1852 As Engeland op 17 Januarie 1852 die onafhanklikheid van die Voortrekkers noord van die Vaalri- vier erken, Is Natal reeds in 1843, en die gebied tussen die Oranje en Vaalrivier In ISSN 0259 <M22 - UTS *7/3 (1991) im Kerk cn volk 1835-1900 1848, geannekseer. So is die oorspronklike eenheid van die noordelike Afrikaners versteur en dit word bekiemtoon deur die feit dat op 2 September 1850 die gemeen- tes in Natal en die Oranjerivier Soewereiniteit in die Ring van Transgariep saamge- vat en deel van die Kaapse kerkgenootskaplike struktuur gemaak is. Die Transvaalse Afrikaners het hulleself na 1852 pertinent as ’n onafhanklike en vrye volk beskou (Potgieter & Theunissen 1938:110) en ook die verskil in opvat- ting en lewensuitkyk tussen hulleself en die Afrikaners in die Engelse Kaapkolonie raakgesien. Juis dié onderskeid het die afstand tussen die kerk in die Oorvaalse en die Kaapkolonie beklemtoon. Die feit dat die predikante van die Kaapse kerk dan nog steeds van die Engelse goewerneur afhanklik is vir hulle traktemente en werk- kringe, het in die Transvaal nie onopgemerk verbygegaan nie. So het die Groot Trek ook wat die Afrikanervolk betref, 'n verdelingslyn getrek wat die eenheid van die volk en die kerk geskaad het. 4. DIE PERIODE 1852-1880 IN DIE NOORDE W anneer gehandel word oor die verhouding ‘kerk en volk’ in die Oorvaalse gedu- rende hierdie periode, is dit duidelik dat die kerklike ampsdraers en vergaderings nie ’n belangrike leiersrol speel nie. Die polities-staatkundige probleme, die wedy- wering van die verskillende leiersfigure en die botsings tussen die regionaal-politie- ke groepe oorheers die tydperk. Die spanninge tussen die regionaal-politieke groef>e van Wes-, Oos- en Noord-Transvaal is in 1849 met die totstandkoming van ’n ‘vereenigde band van het geheel maadschappij’ enigermate getemper en dit maak die Sandrivier-konvensie in 1852 moontlik. Maar die twis oor die struktuur en be- voegdhede van die owerheidsliggame is daardeur nie opgelos nie omdat die Volks- raad, wat tegelyk die wetgewende, uitvoerende en regterlike gesag was, nie in staat was om die middelpunt-vliedende elemente te beheer nie (Pelzer 1950:153-155). Hoewel die onafhanklikheid van die kerk in die Oorvaalse gehandhaaf word in 1853 en die inlywing van die Transvaalse gemeentes in die Kaapse kerkgencK)tskap- like struktuur deur sowel die Algemene Kerkvergadering as die Volksraad verwerp word (Storm 1989:119-127), was die samebindende krag van die kerk nog nie sterk nie. ’n Enkelvoudige vraag in 1854 of ’n eie predikant vir die Oos-Transvaalse groep beroep kan word, laat die smeulende politieke spanning opvlam. Die uitein- de daarvan is die totstandkoming van ’n eie republiek in Oos-Transvaal wat kerklik dan ’n ander pad as Wes-Transvaal gaan. Die kerk het egter, deur sy ampsdraers en vergaderings, getrag om tog ’n orde- nende en samebindende faktor te wees. In die herderlike skrywe van 1855, Eene stem uit Mooirivier, sê die Algemene Kerkvergadering (Engelbrecht 1953:159): ‘Gij die met ons treurt over de ongelukkige twisten en verdeeldheden, die Kerk en Staat 790 HTS <7/3 (1991) A D Pons verontrusten, houdt goeden moed. Wij wenschen de eenheid des geests door den band des vredes te behouden; wij trachten de waarheid en de liefde aan te kweeken; wij benaarstigen ons vrede en eendragt te bevorderen en al datgene te doen wat strekken kan tot heil van Kerk en Staat.’ As geiet word op hierdie formulerings wil dit voorkom asof die Algemene Kerk- vergadering die woordjie ‘kerk’ gebruik in die betekenis van die NGB (art 27-32). Daarteenoor is dit duidelik dat die kerkgenootskaplike opvatting van die kerk veel meer in Lydenburg gebruik word. Kcrk CO wlk 1835-1900 Dit is merkwaardig dat wanneer die Algemene Kerkvergadering in 1857 ’n kerklike orde in die Christelike gemenebes ontwerp, die Algemene Kerkvergadering besluit (SA Argiefstukke:575): ‘Geen Gouvemement of wêreldlyke bestuur heeft eenige magt in de Kerk, maar wel om de Kerk; dat is, het gouvernement beschermt de Kerk en bezoidigt hare leeraren, wordende het geheel en al aan de opzieners der Kerk overgelaten de inwendige zaken der Kerk te besturen....’ So is die kerk, hoewel ‘staatskerk’, nié ’n kerk-van-die-staat nie maar kerk-in- die-gemeenskap ten behoewe van die volk wat die staatsgesag in sy hande hou. In die teokratiese Christeiike gemenebes word die kerk omskryf as ’n eiesoortige grootheid wat, omdat dit dan nog die hele burgery cravat, ook deur die burgery on- dersteun en in stand gehou sal word. Die opvatting ên die saamval van die volk-van-God in sy kerklike struktuur met die burgery in sy staatsverband, word in 1859 versteur as ds Dirk Postma ’n kerklike afskeiding lei. Daarmee word die organisatoriese kerklike eenheid in die ZAR ver- nietig en die gedagte dat die kerk ’n genootskap van gelykgesindes is, onder die re- publikeinse Afrikaner gevestig. Die werklikheid word in 1865-1866 deur die kerk­ like afskeiding onder leiding van ds F L Cachet onderstreep. So gebeur dit dat die Calvinistiese kerkbegrip, soos onder andere vertolk deur á Brakel en die ander oude schrijvers, op die agtergrond gestoot word deur die genootskaplike kerkbegrip waar die kerk verstaan word as ’n vrywillige vereniging van gelykgesindes. Dit het beteken dat die enkelvoudige kerklik-godsdienstige kultuur onder die republikeinse Afrikaner iets van die verlede was. Die verskillende kerklike gen<K)t- skappe het elk ’n eie teologiese aksent, binne die bree Calvinistiese teologie, onder die Afrikaners ingedra. In hierdie situasie het die Nederduitsch Ilervormde Kerk nog steeds die getalrykste kerk in die ou republiek gebly. Die kerklike verdeeldheid het in die periode tot 1877 beteken dat die kerk nie ’n samebindende faktor in die gemeenskap kon wees nie. Daarby was dit ook so dat die gebrek aan sterk politieke leiding meegebring het dat so-iets soos volkseenheid nie werklik in Tran.svaal bestaan het nie. Selfs die druk van imperiale Engeland en swart onrus kon nie ’n stimulans vir groter eenheid wees nie. Jorissen (1897:21-22) het destyds al daarop gewys ‘dat er in 1877 nog geen vaderland voor die Transvalers bestond’. Engelbrecht (1933:240-244) wys daarop dat die twee Nederduitse Gere- formeerde predikante. 4. DIE PERIODE 1852-1880 IN DIE NOORDE Dit is egter duidelik, ook by die bestudering van die bronne-materiaal, dat die begrip ‘kerk’ dikwels gebruik word sonder ’n duidelike inhoudsbepaling en dat dit in baie gevalle nie dui op die gedoopte, gelowige volk van God nie, maar eerder op die genootskap, die viywillige vereniging. Die Lydenburgse politieke en kerklike afskeiding het tog positiewe gevolge ge- had. Wes-Transvaal, onder leiding van M W Pretorius was nou in staat om in same- werking met Noord-Transvaal, ’n grondwet vir die Zuid-Afrikaansche Republiek op te stel. Hoewel dit ook nie sonder stampe en stote geskied het nie, is in 1857-1858 ’n grondwet aanvaar. In 1860 het die regionaal-politieke groep, Oos-Transvaal en Utrecht, weer by die ZAR aangesluit. Daarmee is die stryd oor die struktuur van die Afrikaner-republiek beëindig. Die ‘burger-oorlog’ van 1862-1864 was 'n laaste stuiptrekking van die regionaal-politieke verskille wat vanaf 1864 grotendeels van die politieke vlak verdwyn (Van Jaarsveld 1966:57-59). Die stryd om die vryheid en onafhanklikheid van die republiek te handhaaf het stadigaan die verskeidenheid, die gevoel van gelykwaardigheid van almal en die daarmee saamgaande opvattings van ’n oordrewe demokrasie oorwin. As op die politieke en burgerlike vlak uiteindelik ’n mate van eenstemmigheid en eenheid bereik is, dan is die aanvanklike kerklike eenheid alweer iets van die verlede. Dit toon ook aan dat die kerkvolk en die burgery tog nie volkome gelyk ge- skakel kan word nie. In die grondwet van die ZAR is die kerk, soos in die voorafgaande Voortrek- kerreëlings, gesien as die keersy van die burgerlike samelewing. As dit gestel word, kom die vraag na vore wie die volk is wat in die grondwet bepaal, reel en besluit. As gelet word op die kwaliteit van die samestellers is dit duidelik dat die volk die ge­ doopte Godsvolk is, ’n gemeenskap wat in verbondenheid met God en mekaar leef en andersyds is dit 'n burgerlike gemeenskap wat reëlings tref ten opsigte van die wetgewende, uitvoerende en regterlike magte en die samestelling van die gemeen­ skap (SA Argiefstukke:440-441). In hierdie volkstaat (Van der Walt 1969:13w) kom daar iets van die Calvinistiese teokratiese ideaal van ’n Christelike gemenebes na vore waar die volk regeer en bepaalde organe skep om die regering waar te neem (De Graaff s a:194-195 en 238-239). 791 ISSN 0259 9422 - HTS <J/i (1991) Kcrk CO wlk 1835-1900 Kcrk CO wlk 1835-1900 Cachet en Jooste, nogal moeite gedoen het om vanuit die kerklike hoek, onenigheid en tweespalt in die politieke lewe te bevorder. Die kerk­ like verdeling en die verbintenisse van die kerke in die republiek met kerke en teo­ logiese insigte van buite die republiek het ook bygedra om die verdeeldhede te be­ vorder. 792 UTS 47/3 (1991) A D Pom Die onenigheid en tweespalt in die ZAR het sir Theophilus Shepstone in staat gestei om op 12 April 1877 die republiek te annekseer en tot ’n Engelse kolonie te verklaar, ondanks die Sandrivier-konvensie (Appelgryn 1979:240). Dié gebeure het die voik soos ’n skokgolf getref en onder die leiding van S J P Kruger, M W Preto- rius en P J Joubert is daar verset georganiseer en gekanaliseer. Met ’n nuwe same- horigheidsgevoel en vasberadenheid het uiteindehk oogeveer tienduisend gewapen- de burgers by die groot volksvergadering te Paardekraal van 8-11 Desember 1880 besluit om die onafhanklikheid van die republiek met die wapen te herstel. Dit het gebeur na die suksesvoile veidslae van Bronkhorstspruit, Laingsnek en Majuba (Grobier 1980:103-116). Die anneksasie en die militêre suksesse in die eerste En­ gelse oorlog van 1880-1881 het ’n nuwe samehorigheidsgevoel, ’n eie nasionale self- bewussyn en ’n sterk patriotiese gevoel onder die Transvalers laat posvat. Die ge- voei het seifs na die Afrikaners in die Kaapkolonie uitgekring. Van Jaarsveld (1980:267) beskryf dit soos volg: ‘Hierdie vroee negentiende-eeuse nasionalisme is gekenmerk deur ’n sterk anti-Britse gevoel, die handhawing van ’n eie identiteit, ’n sterk godsdiens-, taal- en historiese sin en ’n toekomsverwagting.’ In hierdie periode was dit verai ds Van Warmelo van die Nederduitsch Her- vormde Kerk wat horn aktief met die nasionale verset vereenselwig het en by ver- skillende geleenthede het hy by die talle volksbyeenkomste, wat aan die oorlog voorafgegaan het, gepreek (Pont 1955:127-128). Ook die bejaarde ds Van der Hoff het die nasionale saak ondersteun waar dit vir hom moontlik was (Engelbrecht 1953:269-278). Die groot sukses van die oorlog en die herwinning van die nasionale vryheid is in die volksgemeenskap as ’n bestiering van God beskou. Dit was veral S J P Kru­ ger, wat vanaf 1883 president van die ZAR was, wat dit in verskillende toesprake sterk beklemtoon het. Kruger se standpunt was dat die Transvaalse volk ’n Christe- like volk is wat ook deur die optrede van die owerheid binne die bane van die Chris- telike godsdiens gehou meet word. Kcrk CO wlk 1835-1900 Daarom was die taal, die Skrif en die godsdiens die grondpilare waarop die bestaan van die volk gebou is (Du Plessis 1952:73). In ’n volk wat op die basis van die genadeverbond leef (Du Plessis 1952:91), het Kruger die kerk met sy prediking as ’n onmisbare element in die gemeenskap van die volk beskou. Hy stel dit soos volg (Du Plessis 1952:81): ‘Hy meen dat, sover hy weet, alle lede [van die Volksraad] lidmate van die kerk in die land is en dat hulle met hom een in die geloof is. Die Christen het die kerk as fondament waarop hy bou; die staat is op die kerk gebou.’ Hier het Kruger andermaal die feit beklemtoon dat, soos in die Christelike ge- menebe.s, die kerk die keersy van die burgerlike bevolking is. Hierdie opvatting wat Kruger waarskynlik by á Brakel geleer het, tipeer die opvattings soos dit by baie ISSN 0259 9422 » UTS f j / i (1991) 793 Kcrk CO volk 1835-1900 mense geleef het. Maar dit is ook duidelik dat dit nie meer ’n algemeen-aanvaarde standpunt was nie, want die icericiike verdeeldheid en die verskiliende teoiogiese stromings wat daarin verteenwoordig is, het nie meer vanuit dié ideaal van die Christelike gemenebes geleef en gewerk nie. mense geleef het. Maar dit is ook duidelik dat dit nie meer ’n algemeen-aanvaarde standpunt was nie, want die icericiike verdeeldheid en die verskiliende teoiogiese stromings wat daarin verteenwoordig is, het nie meer vanuit dié ideaal van die Christelike gemenebes geleef en gewerk nie. 5. DIE PERIODE 1880-1900 IN DIE ZAR Die nuutgevonde nasionale eenheidsgevoel wat na die Engelse ooriog van 1880- 1881 die Transvaalse volk begeester het, het voik en kerk laat dink aan kerklike eenwording (Pretorius 1986:146-150). Dit was veral die ‘voormannen des voiks’ wat die saak sterk bepleit het. Toe die gedagte op kerklike terrein oorgeneem is, het dit geiei tot die gepoogde vereniging van die Nederduitsch Hervormde Kerk en die Ne- derduitse Gereformeerde Kerk. Die verenigingspoging het op 7 Desember 1885 ge- stalte gekry toe die eerste Algemene Kerkvergadering van die nuwe, verenigde kerk gekonstitueer het. Maar dié eerste vergadering het self die oorsaak geword van die mislukking van die poging tot vereniging. By die vergadering is gereëi dat die seifstandig-bestaande Konsulentsgemeente van Pretoria met die verenigde gemeente Pretoria, moet saamsmeit. Aangesien die Konsulentsgemeente as ’n selfstandige gemeente in die Nederduitsch Hervormde Kerk bestaan het, het die Algemene Kerkvergadering met hierdie eis ’n fout ge- maak. Die Konsulent.sgemeente het toe op 13 Februarie 1886 besluit om aan die kerkvereniging te onttrek en as ’n Nederduitsch Hervormde gemeente voort te be­ staan (Pretorius 1986:382-429). So is die voortbestaan van die Nederduitsch Her­ vormde Kerk gewaarborg. Om aan die heropbou van die kerk te werk, is ds M J Goddefroy uit Nederland beroep en op 30 September 1887 is hy in die kerkgebou op Witfontein bevestig as predikant van Pretoria-M iddelburg-Trichardtsfontein (Botha 1981:60). In Februarie 1880 het die Algemene Kerkvergadering van die Nederduitsch Hervormde Kerk, soos gereorganiseer deur ds M J Goddefroy uit al die lidmate wat nie met die verenigde kerk wou saamgaan nie, in Pretoria byeengekom. Dit was ’n belangrike vergadering wat die koers en rigting van die kerk vorentoe moes bepaal (Pont 1969:211). Dié vergadering het ’n Broederlijk Schrijven uitgereik en daarin, onder andere, gestel (Pont 1969:214): Onze kerk, de Nederduitsch Hervormde, is de Kerk onzer vaderen, de Kerk van het volk, dat de Republiek heeft gesticht...Evenals de Staat wenschten zij de Kerk in te richten, overeenkomstig de heilige veror- deningen Gods, maar tevens als waarborg van hare staatkundige on- afhankelijkheid...Onze vaderen wilden zichzelven zijn, geen kerkelijke 7<M HTS 47/3 (1991) A D Pont invloed van onderdanen van Engelsche bestuur: de mannen die de re- publiek in hel slaaticundige gesticht hadden, gevoelden zich ook in staat om een eigen kerk in te richten; voor het volk, om het volk, en door het volk. 5. DIE PERIODE 1880-1900 IN DIE ZAR Interessant is nie aileen die interpretasie wat van die volksveriede in die Broederiijk Schrijven gegee word nie, maar ook dat die kerk gesien word as die voortsetting van ‘de nationale volkskerk’ ên as die bolwerk van die vryheidsideaal van die republi- keinse Afrikaner (Pont 1969:213). Met die reorganisasie van die Nederduitsch Hervormde Kerk het die poging tot kerkvereniging misiuk. Uiteindelik na die uitspraak van die Hooggeregshof oor die kerkhke eiendomme van die gemeente Trichardtsfontein in 1892, het ongeveer tag- tig persent van die iidmate van die Nederduitsch Hervormde Kerk hulle geestelike tuiste wéér in die kerk gevind. Maar dan is die Nederduitsch Hervormde Kerk 'n minderheidskerk in die geheel van die Transvaalse volk want die groot getalle Afri- kaanse immigrante wat na die ZAR gestroom het na die ontdekking van goud op die Witwatersrand, het hulle meestal by die verenigde kerk gevoeg. So is die Kaap- se koloniale kerkhk-teologiese tradisie in die ZAR ingedra en het die oorspronkhke geografies-bepaalde skeiding tussen die noordelike en suidelike Afrikaner deel van die Transvaal geword. Juis dié faktor het verhoed dat Kruger se pogings in 1891 om die kerkvereniging te red, misiuk het. Met die mislukking het die poging om in die ZAR ’n Christelike gemenebes te vestig, ook tot ’n einde gekom. Die Kaapse teolo- gies-kerklike tradisie het die ideaal nie meer geken of nagestreef nie en vanwee hul­ le getalle-oorwig die gedagte doodgesmoor. Daarmee is terselfdertyd die genoot- skaplike kerkbegrip gevestig. Dit was seker ook te verwagte want die negentiende- eeuse teologie met sy sterk nadruk op die enkeling-mens en sy strewe na heil, moes uiteindelik óók deurwerk in Afrikanergeledere. Dit het egter beteken dat die Calvi- nistiese kerkbegrip, soos verwoord in die kerklike belydenisskrifte, op die agter- grond gedruk is. In die Nederduitsch Hervormde Kerk het die ideaal van die Christelike geme­ nebes bly voortleef en is die gedoopte Godsvolk, wat in die kerk saamgevat is, ook gesien as draer van die ou Voortrekkerideaal van vryheid in ’n onafhanklike vader- land waar die Afrikaner homself regeer. Vanwee die feit dat hierdie kerk vanaf 1892/1893 tot die uitbreek van die tweede Engelse oorlog in 1899 moes worstel om te reorganiseer en om voldoende predikante te bekom, kon die opvattings nie veel wyer uitkring as in die kerk self nie. 6. SLOTOPMERKINGS As nou teruggegaan word na die omskrywing van “volk’, soos dit in die begin gegee is, dan kan gesê word dat die republikeinse Afrikaner van die Noorde ’n nasaat was van die Voortrekkers wat uit die Kaapkolonie weggetrek het in ’n stadium toe die Afrikaner as volk net ontstaan het. Die gemeenskaplike strewe na vryheid en ’n eie vaderland was onder die Voortrekkers sowel ’n verenigende as ’n verdelende faktor. Daarby het die pioniersbestaan in die lee binnelande van Suidelike Afrika waar be- treklik klein groepies mense ver van mekaar gewoon het, die volkswording vertraag. Die gemeenskaplikhede van godsdiens, taal, kultuur en bloedverwantskap was aanvanklik nie sterk genoeg om die mede-verantwoordelikheid vir mekaar en ’n lo- jaliteit teenoor die gemeenskaplike vaderland te stimuleer nie. Eers die vuurproef van die anneksasie van 1877 en die daaropvolgende nasionale verset wat uitmond in die oorlog van 1880-1881, het die republikeinse Afrikaner in ’n volkseenheid saam- gesnoer in sy strewe na vryheid en 'n eie, onafhanklike vaderland waar sy godsdiens, taal, tradisie en kultuur veilig sou wees. In die worstel- en wordingsjare het bepaalde Calvinistiese opvattings soos ver- woord deur á Brakel en die ander oude schrijven, die gedagtes en opvattings van die Afrikaner help bepaal. Dit was veral ten opsigte van die ideaal van die Christelike gemenebes waarin die gedoopte Godsvolk as kerk die keersy van die burgerlike be- volking is. Die gedagtes wat in die volk geleef het, het in die grondwet van die ZAR sy neerslag gevind. Die grondwet van die ZAR toon juis hoe die kerklike prediking die denke en opvattings van die lidmate so gevorm het dat dit selfs hulle staatkun- dig-politieke denke beinvloed het. Vir die Hervormde volksdeel in die ZAR was die begrippe ‘kerk’ en Volk’ byna tot aan die einde van die eeu, so-iets soos ’n vanselfsprekende twee-eenheid. Die kerk was volkskerk, die gedoopte Godsvolk, maar terselfdertyd het dit ook die bur­ gerlike volk omvat. Eers met die rusie en stryd op die kerklike erf in die jare 1885- 1892 is hierdie gedagte werklik geknou. Tog hou die Nederduitsch Hervormde Kerk nog vas aan die Calvinistiese teokratiese ideaal en omskryf die kerk as ‘voor het volk’, ‘om het volk’ en ‘door het volk’. 5. DIE PERIODE 1880-1900 IN DIE ZAR Tog was dit interessant dat in die smeltkroes van die verwoestende oorlog van 1899-1902 dit maar ’n baie klein persentasie lidma- LSSN 0259 9422 - HTS <7/3 (1991) 795 Kcifc ca w lk 1835-1900 te van die Nederduitsch Hervormde Kerk was wat as hensoppers of joiners die rug op die eie voile gedraai het. 6. SLOTOPMERKINGS Die opvattings van die negentiende-eeuse demokrasie met sy sekulêre staat waar die kerk as ’n genootskap funksioneer, het nie werklik onder die republikein.se Afrikaner geleef nie en daarom het die Kerkwet van 1857 geen verskil aan die volk.skerklike karakter van die Nederduitsch Hervormde Kerk gemaak nie. HTS <7/3 (1991) T% A D Pom In die ZAR het die Afrikanervolk aanvanklik geleef as ’n voiwaardige Christeli- ke volk want die sentrum van die volkwees van die volk is bepaal deur sy verbon- denheid aan die ewige God. Dit het ook die horisontale verhoudings bepaal; van- daar dat die republikeinse Afrikaners die oorlog wat Engeland in 1899 op die ZAR afgedwing het, tegemoetgetree het met die stellige verwagting dat God reg en gereg- tigheid, soos hulle dit verstaan het, sou laat seëvier teen die oormag van imp)eriale Engeland. Hierdie opvattings is egter wreed versteur deur hierdie oorlog (1899-1902). Na die oorlog is die Afrikaners in Transvaal gekonfronteer met ’n nuwe wêreld waar die Engelse demokrasie die staatkundige struktuur bepaal het en die sekulêre En- gelse liberalisme die mensopvatting en wêreldbeskouing van die openbare lewe be­ paal het (Pont 1991:18-31). Dan verander die opvatting oor kerk en volk ook en kom dit weer in ooreenstemming met die opvattings van die Afrikanervolk wat in ander dele van Suidelike Afrika geleef en gewerk het. lets van daardie denke word, interessant genoeg, vandag nog weerspieel in die kerklike ordening van die Nederduitsch Hervormde Kerk wanneer in anikel IX van die Kerwet gestel word dat die kerk sy apostoliese opdrag uitvoer, onder andere deur ‘die voortdurende evangelisering en hervorming van die volkslewe’. Hiermee bly die kerk op die spoor van die kerkvader Calvyn wat ’n uitnemende bolwerk was teen die negentiende-eeuse opvatting dat die kerk noodwendig ’n genootskap van gelykgesindes moet wees wat so resoluut as moontlik die antitese met ‘die wêreld’ moet handhaaf. Dit bly 'n vraag of die Nederduitsch Hervormde Kerk se volkskerk- opvatting nie óók die rede was waarom die sogenaamde ekumeniese teologie met sy kongiomeraat van genitiefteologieë geen werklike staanplek binne die kerk kon vind nie. Die volkskerkopvatting wat berus op die Bybelse leer van die verbond waar- mee God die mens aan Hom bind, is een van die Reformatoriese beklemtonings wat van blywende waarde gebiyk het; dit ook omdat daarmee die subjektiewe teologiee van die na-Reformatoriese tyd geen staanplek gegun word nie. ISSN 0259 9422 - UTS 47/3 (1991} 6. SLOTOPMERKINGS In die denke van die Nederduitsch Hervormde Kerk tot 1900 is dit egter ook duideiik dat die begrippe ‘kerk’ en “volk’ nie baie presies omskryf is nie. Daarby is die onderlinge verhouding tussen die verskillende Kerkgenootskappe en die verhou- ding ‘volk-van-God’ en ‘die volkere’, ook nie in besonder deurdink nie. Ook is die draagwydte van die begrippe Volk-van-God’, “verbondsvolk’ en ‘kerk’ nie baie pre­ sies geformuieer nie. Eers in die periode ná die Engel.se oorlog van 1899-1902 sou hieraan aandag gegee word. Dit het ook beteken dat nie alles wat in die periode v(K)r die oorlog gesê en aanvaar is, in die veranderde situasie voortgeleef het nie. ISSN 0259 9422 - UTS 47/3 (1991} 797 Kcrk en volk 183S-I900 Met hierdie terreinverkenning is slegs ’n paar groot lyne getrek om die verhou- ding van kerk en voik in die denke van die Transvaalse Afrikanervolk tot 1900 aan te dui. Uitgebreide navorsing sal egter nodig wees om dit verder te presiseer. Pont, A D 1989. Die Groot Trek en die kerk. HTS 45, 655-670. Literatuurverwysings Appelgryn, M S 1979. Thomas Francois Burgers: Staatspresident 1872-1877. Preto­ ria: HAUM. Appelgryn, M S 1979. Thomas Francois Burgers: Staatspresident 1872-1877. Preto­ ria: HAUM. Avis, P D L 1981. The church in the history of the reformers. London: Marshall, Mor­ gan & Scott. Avis, P D L 1981. The church in the history of the reformers. London: Marshall, Mor­ gan & Scott. Botha, S J 1981. Ds Marie Joseph Goddefroy, 1848-1920: Sy lewe en betekenis. Preto­ ria: HAUM. Beyers, C 1969. Die Kaapse patriotte gedurende die laaste kwart van die agtiende eeu en die voortlewing van hulle denkbeelde. Pretoria: Van Schaik. Coertze, P J 1982. DieAfrikanervoUiendiekleurlinge. Pretoria: HAUM. De Graaff, F s a. Anno domini 1000, anno domini 2000. Kampen: Kok. De Visser, J Th 1926. Kerk en staat, deel 2. Leiden: A W Sijthoffs. Du Piessis, J A 1952. President Kruger aan die woord. Bloemfontein: Sacum. Engelbrecht, S P 1933. Thomas Francois Burgers: ’n Lewenskets. Pretoria: de Bu.ssy. — 1953. Geskiedenis van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Pretoria: De Bussy. Gennrich, P W 1972. Gott und die Vdlker. Stuttgart: Evangelisches Verlagswerk. Grobler, J E H 1980. Paardekraal: Eensydige herstel van onafhanklikheid in Van Jaarsveld, F A, Van Rensburg, A P J & Stals, W A (reds). Die Eerste Vryheids- oorlog. Pretoria: HAUM. Luther, M 1883w. WA = Kritische Gesamtausgabe. (Weimarer Ausgabe.) Muller, R A 1987. Fost-reformation reformed dogmatics. Grand Rapids: Baker Book House. Murray, A H 1947. Die Afrikaner se wysgerige denke in Van den Heever, C M & Pienaar, P de V (reds), Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner, deel II. Kaapstad: Nasionale Pers. Pelzer, A N 1950. Wordingsjare. Kaapstad: Balkema. Pont, A D 1955. Nicolaus Jacobus van Warmelo 1835-1802. Utrecht: Kemink & Zoon N V. — 1969. Kerk en volk. ’n Bespreking na aanleiding van die Algemene Kerkverga- dering van Februarie 1888. HTS 25/3 & 4, 202-218. — 1978. Die Herderlijken Brief van die sinode van 1837. HTS 34/4, 91-105. — 1986. Verbond en volkskerk. HTS 42, 28-76. 798 HTS <7/3 (1991) A D Pom — 1991. Die kerk in die tyd van die rebellie en die Eerste W êreldoorlog, in Dreyer, P S (red), Almanak en Bybelse dagboek. Pretoria; Gutenberg. Potgieter, C & Theunissen, N H 1938. Hendrik Potgieter. Johannesburg: Voortrek- kerpers. Pretorius, H S, Kruger, D W en Beyers, C (reds) 1937. Voortrekker-argiefstukke 1829-1842. Pretoria; Die Staatsdrukker. ISSN 0259 9421 - UTS ( t/3 (I99I) — 1991. Die kerk in die tyd van die rebellie en die Eerste W êreldoorlog, in Dreyer, P S (red), Almanak en Bybelse dagboek. Pretoria; Gutenberg. Literatuurverwysings Pretorius, H S, Kruger, D W en Beyers, C (reds) 1937. Voortrekker-argiefstukke 1829-1842. Pretoria; Die Staatsdrukker. Pretorius, S P 1986. Die kerkvereniging van 1885. Sy aanloop en misiukking. DD- proefskrif, Universiteit van Pretoria. cheell, O 1934. Evangelium, Kirche und Volk bei Luther. Leipzig. Scheell, O 1934. Evangelium, Kirche und Volk bei Luther. Leipzig. Scholl, H 1976. Reformation und Politik. Stuttgart: Kohlhammer. choll, H 1976. Reformation und Politik. Stuttgart: Kohlhammer. Storm, J M G 1989. Die Voortrekkerkerk 1836-1853. Pretoria; KITAL SA Argiefslukke. Transvaal No 3 s a. Kaapstad; Die Staatsdrukker. Van der Walt, N G S 1969. Die repuhlikeinse strewe. Potchefstroom: Pro Rege pers. Van Jaarsveld, F A 1966. Die stryd om die vestiging van die repuhlikeinse onaf- hanklikheid 1836-1854 in Van Jaarsveld, F A & Scholtz, G D (reds). Die repu- hliek van Suid-Afrika: Agtergrond, ontstaan en loekoms. Johannesburg: Voor- trekkerpers. Van Jaarsveld, F A 1966. Die stryd om die vestiging van die repuhlikeinse onaf- hanklikheid 1836-1854 in Van Jaarsveld, F A & Scholtz, G D (reds). Die repu- hliek van Suid-Afrika: Agtergrond, ontstaan en loekoms. Johannesburg: Voor- trekkerpers. — 1961. Honderd basiese dokumente by die sludie van die Suid-Afrikaanse geskiedenLs 1648-1961. Kaapstad; Nasou Bpk. — 1961. Honderd basiese dokumente by die sludie van die Suid-Afrikaanse geskiedenLs 1648-1961. Kaapstad; Nasou Bpk. — 1980. Die onafhanklikheidstryd en die ontstaan van Afrikanernasionalisme in Van Jaarsveld, F A, Van Ren.sburg A P J & Stals, W A (reds). Die eerste vry- lieidsoorlog. Pretoria; HAUM. — 1980. Die onafhanklikheidstryd en die ontstaan van Afrikanernasionalisme in Van Jaarsveld, F A, Van Ren.sburg A P J & Stals, W A (reds). Die eerste vry- lieidsoorlog. Pretoria; HAUM. — 1980. Die onafhanklikheidstryd en die ontstaan van Afrikanernasionalisme in Van Jaarsveld, F A, Van Ren.sburg A P J & Stals, W A (reds). Die eerste vry- lieidsoorlog. Pretoria; HAUM. ISSN 0259 9421 - UTS ( t/3 (I99I) 799

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2432/4246

Afrikaans

* Ingedien en aanvaar as deel van die vercistes vir die BD-graad (1990), Fakulteit Teologie (Afd A), Universiteit van Pretoria^ onder leiding van prof dr A G van Aarde. Holistiese verstaan teenoor analitiese verstaan in Bybelse hermeneutiek B van Niekerk & A G van Aarde Universiteit van Pretoria Abstract Holistic interpretation compared to analytical interpre­ tation in biblical hermeneutics In recent years there has been growing interest in a ho­ listic approach to biblical hermeneutics. If this holistic approach leads us to a new, post-critical, macro-para­ digmatic model, the concequences for hermeneutics - indeed for theology as a whole - should be examined. Mechanism and holism should be explained in terms of each other, to compare their possible advantages and disadvantages. Finally, the relevance of Christianity amid changing visions of reality is discussed. Vraagstelling In hierdie artikel word gepoog om die parameters van die sogenaamde holistiese verstaan te verken en wel in die lig van die parameters van wat as die analitiese ver­ staan bekend staan. Die vraagstelling wat sodoende aan die orde gestel word, is om deur te dring na die gevolge van wat ’n holistiese verstaan vir die Bybelse hermeneu­ tiek kan inhou. Die ondersoek begin met die vraag hoe die onderskeie benaderings se parameters verskil. Die werkwyse sal dus wees om die twee stelle parameters in terme van mekaar te verduidelik. In hierdie artikel word dan ook van die standpunt uitgdfeaan dat ’n holistiese verstaan paradoksaal afskeid geneem het van die analitie­ se verstaan waarvan dit terselfdertyd afhanklik bly. In die artikel kom konsepte soos meganisme, holisme, objektiwisme, subjekti- wisme, metafisika, kenteorieë en die nuwe fisika ter sprake. In die bantering van hierdie konsepte sal gepoog word om aan te toon dat daar nog nie ’n volledige para- 1042 HTS 47/4 (I99I) Bvm SidierkAA GvanAarde Bvm SidierkAA GvanAarde digmaverskuiwing plaasgevind het van die analitiese na die hoiistiese verstaan nie en dat, veral in terme van die Godsbegrip, die debat nog nie voldoende gevoer is nie. digmaverskuiwing plaasgevind het van die analitiese na die hoiistiese verstaan nie en dat, veral in terme van die Godsbegrip, die debat nog nie voldoende gevoer is nie. Die bespreking in hierdie artikel sal stelselmatig aan die hand van sekere be- grippe geskied. Dit het begripverheldering ten doel, maar sal ook poog om die ge- stelde probleem aan die orde te stel en te bespreek. Verstaan ‘Verstaan’ is ’n aangeleentheid waarbinne die kennende subjek die kenbare objek bestudeer om tot insig van laasgenoemde se inhoud en aard te kom. ‘Verstaan’ ge­ skied volgens die Kuhniaanse kenteorie (kyk later) altyd binne die parameters van ’n bepaalde paradigma. ‘Kennende subjek’ en ‘kenbare objek’ Deur die geskiedenis been is binne verskillende verstaansmodelle verskillende pro- minensie aan die rolle van die kennende (bestuderende) subjek en die kenbare (be- studeerbare) objek in die verstaansproses gegee. Descartes het tussen die mens en die empiriese werklikheid onderskei, sodat daar ’n dualisme ontstaan het tussen subjek en objek. Sy invloed is haas onmeetbaar, aangesien op byna alle terreine van wetenskapsbeoefening die vorige paradigma laat vaar is ten gunste van die meganis- tiese model, soos Descartes se teorie bekend sou staan. Die terme ‘subjek’ en ‘objek’ moet nie verwar word met die terme ‘subjektivis- me/relativisme’ en ‘objektivisme’ nie. Die primêre uitgangspunt of klem in die ob- jektivistiese model is die rol wat die objek in navorsing vervul. Resultate word ook as objektief waar en geldig aangebied. Die rol van die subjek is onderwaardeer, daarom kon twee persone op verskillende gegewe tye dieselfde resultate bereik. Persoonlike vooronderstellings en die rol wat dit in navorsing speel, is nie in ag ge- neem nie. Bernstein (1985:8) meen dat ten grondslag van dié (objektivistiese) werk- wyse ’n veronderstelling lê dat ‘unless we can ground philosophy, knowledge, or lan­ guage in a rigorous manner we can never avoid scepticism’. Subjektivisme, daaren- teen, bepleit die erkenning dat ‘in the final analysis all such concepts must be under­ stood as relative to a specific conceptual scheme, theoretical framework, paradigm, form of life, society or culture’ (Bernstein 1985:8). In die meganistiese werklikheidsverstaan, of heersende paradigma, voer Willem Vorster aan dat interpretasie relasioneel geskied; met ander woorde, die objek en die subjek speel albei ’n belangrike rol. Die wetenskap poog egter nog om die resul­ tate as objektief te laat blyk (Vorster 1988:34). Die historiese kritiek is, volgens hom, ’n voorbeeld van die meganistiese model se uitwerking in die beoefening van ISSN 0259 9422 = HTS 47/4 (1991) 1043 Holisticse vcrstaan tcenoor analiticsc vcrstaan Holisticse vcrstaan tcenoor analiticsc vcrstaan die teologie. Die uitgangspunt van die historiese kritieic het onder andere ook klem gelê op die gedissekteerde dele ten koste van die geheel: ’n kenmerk van die Carte- siaanse werkwyse. Hierteenoor is die resultate en uitsprake van die vitalistiese raamwerk of ani- misme subjektief van aard. ‘Kennende subjek’ en ‘kenbare objek’ Van Aarde (1988:58) sien in die voorgestelde hoiistiese model wat organismies van aard is, nie vooruitgang in terme van wetenskaplikheid nie, maar agteruitgang, aangesien dit ’n poging sou wees om agter die meganistiese model been terug te gryp na kenmerke van die animisme, onder andere ’n relativis- me en subjektivisme. Hierdie subjektivisme sou egter ’n volgende konsekwensie hê, naamlik dat dit op ’n monistiese metafisika, of wat die godsdiens betref, op pan- teisme neerkom (Van Aarde 1988:58; 1990b: 12). Die voorgestelde holisme is mo- nisties in praktyk, teenoor die Cartesiaanse dualisme of skeiding tussen subjek en objek. Monisme as vertrekpunt laat min ruimte vir (ook kwalitatiewe) onderskeid tussen mens en God, terwyl die nut van die Kantiaanse dialektiek binne die teologie is om die skeiding tussen God en mens in die vorm van relasieverhouding te oor- brug. Soos met die meganistiese model, spruit die voorgestelde hoiistiese paradigma uit die resultate van die fisika. Wanneer wetenskaplikes probeer het om fotone (lig- partikels) waar te neem, het hulle telkens tot verskillende resultate gekom. Die waarnemingsakte van die wetenskaplike, of subjek, het die verskyningsgestalte van die objek verander. Die gevolg is dat die resultaat van waarneming nie voorspel kon word nie. Die teorie wat rondom hierdie eksperiment geformuleer is, staan bekend as Heisenberg se onsekerheidsprinsipe. ‘We can never be sure of the exact location of a particle because our only means of seeing the particle - bombarding it with a photon - will change its location’ (Talbot 1980:22). In hierdie geval is die rol van die subjek in die bestudering van die objek groter en allermins gedistansieerd en on- betrokke. Die Kuhniaanse kenteorie Kuhn kan beskou word as die vader van die terme ‘paradigma’en Svetenskaplike re- vokisies’. Die titel van sy opspraakwekkende boek is The structure o f scientific revo­ lutions. Hy gee aan die term ‘paradigma’ die inhoud van ‘dissiplinêre matriks’ (Kuhn 1970:182). Dit beteken kortliks dat die term dui op ’n raamwerk wat dikwels onbewustelik volgens ooreenkoms deur wetenskaplikes in ’n bepaalde wetenskap gebruik word. Hierdie raamwerk, ook die dominante paradigma genoem, beinvloed sowel die persepsie as die resultaat van die ‘normale wetenskap’, oftewel die tyd- perk van wetenskapsbeoefening binne die afgespreekte raamwerk. 1044 HTS 47/4 (1991) B van Niekerk A A G von Aarde Nuwe ontdekkings pas egter nie altyd in by die bestaande paradigma nie. Wan- neer iets nie voigens verwagting by die spelreels van die bepaalde paradigma inpas nie, ontstaan ’n anomalie. Die normale wetenskap gaan dan voort om die anoma- lieë aan ailerlei toetse te onderwerp, totdat dit binne die paradigma verklaar kan word. As dit nie binne die paradigma verklaar kan word nie, meet die paradigma aangepas word om die anomalie te akkommodeer (Kuhn 1970:53). Wanneer ano- malieë as uitsonderings geakkommodeer word binne ’n paradigma, word dit ‘sp>ecial cases’ genoem. Wanneer oplossings binne die bepaalde raamwerk toenemend moeiliker gevind word, of die anomalieë te veel word om die paradigma se geloofwaardigheid te ver- dedig, ontstaan ’n krisis of krisistydperk (kyk Kuhn 1970:77w). Tydens hierdie tyd- perk word daar nuwe moontlike oplossings deur wetenskaplikes aan die hand ge- doen; dit lei tot die ontstaan van ’n nuwe paradigma. Hierdie tydperk word die pre- paradigmatiese fase genoem. Voigens hierdie teorie van die suksessie van radikaal verskillende paradigmas, is dit logics dat slegs een heersende paradigma binne die wetenskapsbeoefening van ’n bepaalde wetenskap geduld kan word. J P Martin gaan van die veronderstelling uit dat nie alleen kenmerke van die vorige paradigma by die volgende onderskei- baar is nie, maar dat die moontlikheid bestaan dat verskillende paradigmas naas mekaar kan ‘oorleef. HoBttÍMe yenU m tccnoor n uliriniB yenUm HoBttÍMe yenU m tccnoor n uliriniB yenUm Beide Vorster en Martin is dit eens dat daar verskillende interpreteerders van die Bybel (bv feministiese, liberalisme ens) is, en dat hierdie interpretasiemoontlik- hede heterargies funksioneer; die een het dus nie voorrang bo die ander nie. Martin voer die feit egter verder en meen dat daar verskillende heersende paradigmas ten grondslag van hierdie verskeidenheid lê. In die simbiotiese benadering wat die wetenskappe in gemeen het, is een gemene benaderingsparameter vandag teen- woordig, naamlik postmodemiteit. Postmodemiteit het die propagering van holistiese denke ten doel, teenoor die fragmentering en atomísme van die denke in lyn met Newton en Descartes. In ’n paar van die velde wat Martin noem, is die belangstelling nie meer in ge'isoleerde besonderhede nie, maar meer in patrone en prosesse, byvoorbeeld in kosmologie, biologie en ekologie (Martin 1987:371). In die biologie het vorm en patroonmatig- heid prioriteit bo materie, en kwaliteit bo kwantiteit. ‘Pattern is qualitative and quantity does not determine pattern’ (Martin 1987:371). Patrone en kwaliteite dui volgens die holistiese model, meer as die analise van die meganistiese model, op ’n eenheid onderliggend aan die aard van die objek. Hierdie patrone is egter nie sta- ties nie, maar vorm ’n ‘dans’ (Martin 1987:371). Hierdie patrone of patroonmatighede is uitgewerk deur die bioloog Gregory Bateson. Volgens Bateson (1972) is talle krisisse wat die wêreld tans beleef, die resultaat van die ‘split consciousness’, oftewel die radikale skeiding tussen die subjek en objek, as parameter van die Cartesiaanse nalatenskap. Die mens het homself nie meer as deel van die ekosisteem gesien nie, en het daarom die aarde begin uitbuit. Talle pogings word in ons tyd aangewend om mense bewus te maak van veral ekolo- giese krisisse, hoewel die sosiologiese belangstellings wat deur die sestiger- en sewentigerjare van ons eeu aangewakker is, nie op die agtergrond geskuif is nie. Die oorsaak van hierdie ‘gedeelde bewussyn’ is die Cartesiaanse persepsie van ’n dualistiese realiteit. Descartes maak ’n onderskeid tussen die res cogitans (die menslike denke) en dit wat die denke van die mens transendeer, die res extensa. Wat in die res extensa gebeur, raak die res cogitans nie, solank laasgenoemde nie daarvan bewus is of bewus wil word nie (kyk Descartes 1950:99w). Die res cogitans (subjfek) bestudeer die res extensa (objek) met behulp van metodiese reels, met die gevolg dat objektiewe kennis van die objek die resultaat is (vgl Stumpf 1966:232- 234). Paradigma Martin se defmisie van die begrip ‘paradigma’ sien soos volg daar uit; ‘(T]hey may be regarded in part as the psychic equivalent for modern scientifically educated people of ancient mythic patterns’ (Martin 1987:373). Hy is geinteresseerd in die mate waartoe paradigmas as verwysingsraamwerke geld. Die implikasie is dat ’n ‘paradigma’ as verwysingsraamwerk geld, nie slegs vir die wetenskap nie, maar ook vir die gemeenskap van waaruit wetenskaplikes kom en waarheen hulle terugkeer. Dit lei Martin tot die bevinding dat daar sprake is van prekritiese of liberale para­ meters wat verband hou met vroeere eras. Tans is daar sprake van postkritiese of postliberale parameters wat verband hou met die huidige wetenskafKfilosofíeë en - geskiedenis. Martin voer aan dat hierdie skemas (soos in die natuurwetenskappe aangewend) implikasies inhou vir die hermeneutiek, omdat hy van mening is dat een wetenskap se spelreëls van toepassing kan wees op ’n ander wetenskap. Ver­ skillende paradigmas kan egter langs mekaar bestaan. Martin gebruik die begrip ‘simbiotisiteit’ om hierdie eienskap van die paradigma toe te lig. Hy lei hierdie eienskap af van die realiteit van verskillende vertrekpunte en (dus) verskillende resultate binne ’n enkele wetenskap. 1045 ISSN 0 2 » 9422 - H7S 47/4 (1991) HoBttÍMe yenU m tccnoor n uliriniB yenUm Die oplossing van hierdie probleem is nie om aan die res extensa te verander nie, maar om die gedeelde bewussyn te verander na ’n deelnemende bewussyn. Martin meen dat ons tans in ’n krisis (wat die kenmerk is van tussen-paradigma- tiese verskuiwings) in die studie van die Bybel is. Hy noem dit die ‘current metho­ dological ferment’. Hiérdie krisis is veroorsaak deur ’n verskuiwing van dominante 1046 HTS 47/4 (1991) B van Niekerk A A G van Aarde wetenskaplike paradigmas in die Westerse kultuur (M artin 1987:370). Die krisis kan ook waargeneem word in ’n aantal ander voorbeelde wat Martin aanhaai. In their interconnections these perceptions indicate an emerging ho­ listic paradigm in which the relationships mind/body (nature), sub­ ject/object and whole/parts are being reinterpreted according to an interactive epistemoiogy. (Martin 1987:371) (Martin 1987:371) Met betrekking tot Bybeise herm eneutiek sê M artin (1987:371): ‘Thirst for a renewed sense of the whole underlies many concerns of biblical interpreters striving to come to terms with our current methodological ferment.’ Daar is dus, volgens Martin, reeds aanduidings van ’n verskuiwing na ’n holistiese verstaan in Bybeise hermeneutiek. Die drie paradigmas - vitalisme, meganisme en holisme (vgl ook Fowler 1989:8) - is onderskeibaar van mekaar, maar nie skeibaar nie. Hulle word in elk geval ver­ staan in terme van mekaar. Oorgang van een paradigma na ’n ander is nie eens- klaps nie, met die implikasie dat daar ná ’n ‘paradigm shift’ (Martin 1987:373) soms nog trekke van die vorige paradigma naspeurbaar is in die nuwe paradigma. So ver- wys die na-Copernikaanse mens byvoorbeeld steeds na die ‘sonsopkoms’ en die ‘sonsondergang’, terwyl hy weet dat die son stilstaan en die aarde draai. Net so kom daar nog trekke van die meganistiese paradigma in die holistiese paradigma voor, byvoorbeeld kritiese denke. Berman sê dat, omdat daar ’n oorgang van een paradigma na ’n ander is, enig- iemand wat in die laat-twintigste eeu van holisme praat, ’n transisionele figuur is: ‘So we need to speak of Mechanism and Holism together, acknowledging their cur­ rently ambiguous relations’ (Martin 1987:375). Die grondmetafoor waarmee die vitalistiese beskouing verduidelik kan word, is die lewende liggaam. Die meganistiese paradigma word met ’n masjien verduidelik: Die totale werklikheid word soos ’n masjien aanmekaar gesit. Die ratte van die masjien kan uitmekaar gehaal word, en afsonderlik bestudeer word. Parameters Mense soos Galileo Galiei, René Descartes en Isaac Newton het bygedra om die parameters van die meganistiese paradigma te vorm. Parameters kan gedefmieer word as ’n ‘scientific view of space, time, causality, ontology [of life and death], dynamics [entropy], analysis, etc’ (Martin 1987:374). Die parameters van die na- tuurwetenskappe het ander wetenskappe beinvloed as gevolg van die rol wat hulle as deel van ’n groter verwysingsraamwerk in die samelewing as geheel gespeel het, beinvloed. Omdat Bybelwetenskaplikes deel uitmaak van hierdie samelewing, is hulle ook daardeur. Die klem op metode is in die heersende paradigma bepalend. Elke paradigma is egter afhanklik van een of ander beskouing wat ten grondslag lê van sy eie werk- wyse. Die veronderstelling van die vitalisme was dat die werklikheid nie absoluut geken kan word nie, omdat slegs afskynsels van die werklikheid hulle aan die mens vertoon. Hierdie uitgangspunt is dus, wat metodologie betref, fenomenologies van aard. Kennis aangaande objekte is slegs moontlik tot die mate waartoe sulke objek- te hulleself aan die subjek vertoon, of tot die mate waartoe objekte hulleself laat ken. Die meganistiese paradigma is aan die ander kant meer optimisties oor die aard van sy bekombare kennis. Descartes (1950:70) omskryf in die volgende relatiewe bysin hiedie positiewe aard as hy meen dat kennis wel bekom kan word: ‘...wat my tot beskouings en stelreels gelei het, waaruit ek ’n metode kon opbou, waarvolgens ek in staat mag wees om my kennis geleidelik uit te brei en algaande tot ’n hoogte- punt te kan voer...’ (my vertaling; my beklemtoning). Sy beskouing kan as empirics of nominaal bestempel word. Die voorhande werklikheid is die finale werklikheid. Wat die derde paradigma betref, naamlik die holisme, is die metodologie wat eie daaraan is, struktureel van aard - nie in terme van ’n masjien nie, maar in terme van ’n lewende organisme. Die verwysing na die strukturalistiese metodologie, eie aan die postkritiese ho­ lisme, het betrekking op die verband wat Martin (1987:377) lê tussen hedendaagse ‘narrative [story] hermeneutics and Gregory Bateson’s structural analysis of living crêatures of stories’. Strukturalisme in hierdie verband moet dus nie verwar word met byvoorbeeld Ferdinand de Saussure se strukturele linguistiek nie. Vanuit laas- genoemde perspektief word die essensie van eksistensie, of die betekenis van taal, teruggevind in die logosentriese metafisiese (referensiele/transendentale) relasie tussen die ‘betekenaar’ en die ‘betekenende’. HoBttÍMe yenU m tccnoor n uliriniB yenUm Elke rat of deel van die geheel wat bestudeer word, het afsonderlike kwaliteite of eienskappe wat hulle van die ander onderskei. By gebrek aan ’n aanvaarde metafoor vir die holistiese benadering, stel Martin (1987:373) ’n holograaf voor. Nuwe paradigmas be'invloed ook die mens se beskouings oor ander paradigmas en hulle resultate (Martin 1987:375). Hiérvoor word ’n ‘deelnemende bewussyn’ (participating consciousness) benodig. (Later in die artikel word ‘bewussyn’ as para­ meter van die holistiese paradigma bespreek.) ISSN 0259 9422 - HTS 47/4 (1991) 1047 Parameters Hiervan het die postmoderne, dekon- struktiewe leesstrategie van iemand soos Derrida juis afskeid geneem (vgl Van Aar- de 1990b:9). Deurdat betekenis op grond hiervan deurentyd verplaas word, omdat 1048 HTS <7/4 (1991) B van Niekak &.AG van Aarde ‘referensiële betekenis’ ontken word, word sinvol ruimte gebied aan die sogenaam- de ‘open end’-teorieë wat in die narratiewe hermeneutiek ’n belangrike rol vervul. ‘referensiële betekenis’ ontken word, word sinvol ruimte gebied aan die sogenaam- de ‘open end’-teorieë wat in die narratiewe hermeneutiek ’n belangrike rol vervul. Benewens die ‘metodologie’ is ook die param eter ‘interpretasie’ belangrik vir die hermeneutiek. Die vitalisme het prekritiese interpretasie beoefen, terwyl die meganisme krities en die holisme postkrities is in terme van interpretasie. Die term ‘postkrities’ dui nie slegs op die vorige twee paradigmas wat herinterpreteer is en waaraan nuwe inhoude gegee is nie, maar is terselfdertyd ’n pro-term in soverre dit verwys na wat dit voorafgaan. Die term kan dus ’n verwysing wees na ’n kwaliteit van ’n nuwe paradigma wat besig is om te ontstaan. Die term ‘post’ wys dus tegelyk agtertoe en vorentoe (Martin 1987:371) en is nie (slegs) negatief te verstane nie. Om die ander paradigmas as sodanig te begryp, word ’n ‘deelnemende bewus- syn’ benodig (M artin 1987:375). Deelnemende bewussyn word gestel teenoor die gedeelde bewussyn of skeiding tussen subjek en objek in die meganistiese paradig­ ma. Die interpretasie van die Nuwe Testament kan in die fases ‘prekrities’, ‘krities’ en ‘postkrities’ ingedeel word. Die eerste fase (die vitalistiese periode) word nor- maalweg met ’n wissselterm ‘simboliese verstaan’ aangedui; die middelfase, ofte wel die meganistiese periode, word die ‘analitiese verstaan’ genoem (kyk Vorster 1988: 32); die voorgestelde term vir die postkritiese fase is die ‘holistiese verstaan’. Laas- genoemde verteenwoordig ’n paradigmaverskuiwing wat Hans Kiing (1984:21) as makro-paradigmaties van aard bestempel. Analitiese verstaan Die meganistiese paradigma vervang die animistiese (vitalistiese) paradigma en lê klem op die rede en rasionaliteit. Volgens hierdie paradigma is dit belangrik om die werklikheid te kan verklaar in terme van rasionele begrippe of toetsbare eksperi- mente. Van Arckel beskryf die eienskappe van die meganistiese model, wat die analitiese beoefening van hermeneutiek tot gevolg gehad het, aan die hand van agt parameters (kyk gekursiveerde terme): ‘The classic worldview was mechanistic in analogy, reductionistic in method, disciplinary in research, deterministic in outlook, static in perception, entropic in direction, dualistic in practice, and positivistic in determination of truth’ (Van Arckel 1988:224; my beklemtoning). Hierdie wêreldbeeld is gevorm aan die hand van die masjien as grondmetafoor. Die totale werklikheid en hoe verskillende elemente saamwerk in die kosmos is dus analogies gesproke meganisties van aard. Om hierdie analogic te vorm, is ’n vereen- voudigde metode gebruik, soos hierbo reeds na Descartes verwys is. Die vakdissipli- nes is skerp van mekaar onderskei (ook onder andere deur Descartes wat die presi- sie van die wiskunde verkies het). Dit het meegebring dat wetenskaplike ondersoe- ISSN 0259 9422 ■= HTS <7/4 (1991) 1049 HoGstiese verstaan teenoor analiticsc versUan ke staties eerder as dinamies in hulle waarneming geword het. Alle kennis is as ak- kumulatief gesien, en daar was ’n bepaaide rigting waarin die wetenskap sou ontwik- kel. Daarom was die versameling van kennis en Svaarheid’ positivisties gekleur. ke staties eerder as dinamies in hulle waarneming geword het. Alle kennis is as ak- kumulatief gesien, en daar was ’n bepaaide rigting waarin die wetenskap sou ontwik- kel. Daarom was die versameling van kennis en Svaarheid’ positivisties gekleur. Daar is reeds vroeër in die artikel na die dualistiese werkwyse verwys wat binne die meganisme gegeld het. Hierdie dualisme het veroorsaak dat ’n uitkyk van deter- minisme gegeld het. Die teorie dat elke oorsaak ’n gelyke gevolg sou hê, het ’n be- iangrike rol in hierdie paradigma gespeel en tot ’n groot mate word dié kousaliteits- beginsel in die mediese wetenskap gehandhaaf (vgl Taylor 1983:34). Wat die transendensie betref, is dikwels (veral binne die ortodoksie) tot die gevolgtrekking gekom dat die wêreld deur God gepredestineer is. Wat die verhouding van dele tot die geheel betref, kom ’n analitiese verstaan binne die raamwerk van die meganisme daarop neer dat die som van die dele die geheel vorm. Die somtotaal van die dele is dus gelyk aan die geheel. Holistíesc verstaan Capra verduidelik soos volg die tekortkomings in die atomistiese ingesteldheid en analitiese metode wat as deel van die meganistiese paradigma nie meer fisici se vrae oor anomaliee toereikend beantwoord nie: The material world they observed no longer appeared as a machine, made up of a multitude of separate objects, but rather as an indivis- able whole; a network of relationships that included the human ob­ server in an essential way. In their struggle to grasp the nature of sub­ atomic phenomena, scientists became painfully aware that their basic concepts, their language, and their whole way of thinking were inade­ quate to describe this new reality. (Capra 1988:15) Hoewel selfs antieke mitiese patrone sowel as moderne wetenskaplike modelle (soos bv die redaksie-kritiek) op ’n manier pogings was om die idee van ‘eenheid’ (wholeness) te bevredig, is die anomalieë wat mettertyd binne die meganistiese para­ digma ervaar is, tog nie beantwoord nie. Bohm begin daarom om ’n implisiete holistiese orde te sien wat ten grondslag lê van alle gefragmenteerde objekte. Hy noem dit ‘holomovement’ (kyk Martin 1987:371). Die aspek van ‘holistiese orde’ ontwikkel dus in werklikheid tot ’n status wat veel hoër of Hewer veel anders is as wat ‘holisme’ binne die meganistiese paradigma was. Insgelyks merk Martin die volgende op wat teenoor die analitiese verstaan en die konstruering van ’n geheelraamwerk op grond van resultate van ’n analitiese of atomistiese werkwyse gesien moet word: ‘Wholes have properties that parts do not have’ (Marlin 1987:377). Kenmerke van sulke holistiese sisteme is dat hulle episte- mologie interaktief is en dat objek en subjek, ontologies gesien, dialekties ’n ‘mind system’ vorm. Met betrekking tot die parameter ‘analise’ is hierdie sisteme struktu- reel en vorm dié strukture ’n komplekse, verweefde geheel. Bogenoemde waame- mings ten opsigte van die kwaliteite van die onderskeie parameters (epistemologie, ontologie, analise en bewussyn) geskied interpretatief deur middel van ’n deelne- mende bewussyn (kyk Martin 1987:380). Talbot omskryf in hierdie verband die nut van hologramme vir die beskrywing van die parameter ‘bewussyn’. Hologramme word met behulp van laser geskep om, anders as foto’s, driedimensionele effekte op ’n tweedimensionele vlak te kan weer- gee. ’n Interessante eienskap van die hologram is egter dat dit nie gedissekteer kan word soos dit in die meganistiese model die geval is nie. Wanneer die hologram in twee gesny word, is die beeld nie gedeel nie, maar is twee perfekte eenderse beelde geskep. Analitiese verstaan Ware kennis en verstaan van die geheel is hiervolgens moontlik deur uit die gedissekteerde dele ’n geheel te rekonstrueer. Dit is ’n voorstelling wat by Generaal J C Smuts in sy boek Holism and evolution voorkom (vgl Smuts 1987:19w) en is ’n benadering met ’n atomistiese ingesteldheid. ’n Geheelbeeld van die studieobjek word gevorm deur die gedissekteerde dele weer sinteties aan mekaar te las. So gesien maak holisme, in die Kuhniaanse sin van die woord, ’n ‘special case’ van meganisme uit. Hierdie wêreldbeeld en benadering het groot invloed op die teologie en Bybelse hermeneu- tiek uitgeoefen (kyk Martin 1987:376). Die redaksie-historiese metode van eksege- se as ’n aspek van die histories-kritiese benaderingswyse in die eksegese is ’n voor- beeld van hoe geanaliseerde eenhede sinteties tot ’n koherente geheel gebou word. Vorster is daarom korrek as hy die histories-kritiese benadering beskou as be- horende tot die meganistiese werklikheidsverstaan. Hy gebruik die interpretasie- en epistemologieparameters, asook die masjien as grondmetafoor, om sy standpunt te substansieer: ‘This approach is critical in as far as arguments are given for conclu­ sions that are reached. It is objective in as much as the scientific community accepts the methods intersubjectively. It is mechanistic in as far as the parts dominate the whole while the parts fit together like a machine’ (Vorster 1988:36). Hy redeneer dat die toenemende beklemtoning van holistiese verstaan op die terrein van die Bybelse hermeneutiek eerder ’n aanduiding is van ’n pre-paradigmatiese stadium op pad na ‘normale wetenskap’ as dat dit gesien moet word as ’n poging tot restourasie van die histories-kritiese verstaansmodel. 1050 HTS 47/4 (1991) B win NiekerkáA GvanAardt Holistíesc verstaan Sny hierdie twee dele elk in die helfte en vier identiese beelde bestaan. Daar kan dus gesê word dat die onderskeie dele elk kwaliteite van die geheel besit. ISSN 0259 9422 - HTS 47/4 (1991) 1051 Holisticsc vcrstaan teenoor analkicsc vcisUan ‘This is intriguing because the same holographic/field relationship also appears to govern the structure of life, and, indeed, the structure of our thinking processses as well’ (Talbot 1980:45). Van Aarde bepleit die handhawing van die Kantiaanse dialektiek met betrek- king tot die verhouding tussen subjek en objek baie vurig, veral in soverre dit die on- tologiese status van onderskeid tussen God en die mens in die teologie raak. Capra bepleit op sy beurt ’n netwerk van heterargiese ‘entiteite’ waarin subjek en objek nie langer skeibaar o f onderskeibaar is nie. Kenteoreties gesien mond dit vir Van Aar­ de nie slegs in ’n relativisme uit nie, maar ook wat die Godsbegrip betref, in ’n pan- teisme omdat dit nie ’n onderskeid (ook kwalitatief) tussen mens en God tref nie: ‘Capra is of the opinion that holism amounts to pantheism’ (Van Aarde 1988:58). Bateson erken dat die aspek ‘transendensie’ totaal verval en bied as oplossing ’n oorheersende immanensie aan. Schoeman (1990) haal Bateson (1972:461) aan: The individual mind is immanent not only to the body... and there is a larger Mind of which the individual mind is only a subsystem. This larger Mind is comparable to God, and is perhaps what some people mean by ‘God’, but it is still immanent in the total interconnected so­ cial system and planetary ecology. Hiervolgens is daar nie meer sprake van transendensie nie. So ’n monistiese denke het enorme implikasies vir die teologie en die Bybelse hermeneutiek. Alles word immanent verklaar, ook die teenwoordigheid van God - meer nog: God word voor- gestel as niks meer as die ‘larger mind’ in terme waarvan die ‘individual mind’ deur middel van ’n ‘deelnemende bewussyn’, ’n ‘subsystem’ is nie. Anders as die dialek- tiese teologie word God as immanent voorgestel. Die belewenis van God is nie as subjektief teenwoordig nie, maar God gaan op in ’n immanente teenwoordigheid. Hiermee saam verval die relasionele verband en verbond tussen God en mens. God en mens is nie meer duidelik van mekaar te onderskei nie. Kwalitatiewe onderskeid tussen God en mens verval hiermee. Die grense tussen objek en subjek is vloeibaar *en die relasie osmoties (vgl Schoeman 1990). Holistíesc verstaan Talbot (1980:124, 188) maak van hier- die vloeibaarheid tussen subjek en objek ’n vervloeiing en stel ’n onderskeidlose, relasielose “verhouding’ voor met die begrip ‘omnijective’: TTie most radical assertion made by the new phisics is surely that the concept of ‘participator’ replaces ‘observer.’ As has been pointed out, this lack of division between the observer and the observed presents a view of reality that can best be called omnijective. (Talbot 1980:122) 1052 HTS <7/4 (1991) B van Niekak A A G van Aarde Met behulp van die Oosterse mistiek argumenteer Talbot dat die bewussyn van die deelnemer nie skeibaar is van die reaiiteit nie. Die monistiese param eter van die voorgestelde holisme is derhalwe duidelik. ’n Kenmerk wat Palmer (1985:242) van die hermeneutiek stel, naamlik dat dit ’n dialektiese ervaring is, verdwyn hier. Daar word ook nie meer onderskeid getref tussen verskillende persepsies van die werklik- hede nie - die enigste werklikheid is die een wat met die deelnemende bewussyn saamgestel is. Vanuit die perspektief van die dialektiese teologie verduidelik Brunner (1963: 70) dat die objek-subjekrelasie in wese die onderbou van die Christelike teologie uitmaak. Rakende die waarheidsbegrip merk hy op dat daar ’n onlosmaaklike ver- houding tussen ‘objektiver Glaubenswahrheit [Credo] und subjektiver Glaubensan- eignung [credo]’ is. Van Aarde beklemtoon eweneens die noodsaak van die onder­ skeid tussen subjek en objek in relasie tot mekaar en daarmee saam die behoud van die transendensie. Hy praat in Kantiaanse terme hieroor; ‘Pantheism excludes faith in the "Wholly Other"’ (Van Aarde 1988:58). Sy oplossing is dat ’n geheelbeeld van die dele wel belangrik is; hierdie geheelbeeld loop egter nie op ’n nuwe paradigma uit nie, m aar eerder op ’n ‘special case’ van die analitiese paradigma. Hy haal Smuts aan: ‘Mechanism makes way for holism in the fullest sense. But its realisa­ tion is a m atter of degree, and there will probably always remain some residuary feature of Mechanism’ (Van Aarde 1988:59). Van Arckel het ook bepaalde voorbehoude met betrekking tot die holistiese paradigma, hoewel hy ’n groot voorstaander daarvan is. Hy bepleit ’n behoud van die strukturalisme as ’n ‘special case’ in die holisme. Hy dink nie monisties nie, maar hou aan ’n dualistiese verstaan van die werklikheid-voor-oe vas. Sodoende, meen hy, maak hy ruimte vir die bestaan van die transendensie. Holistíesc verstaan Hy onderskei naamlik tussen die binêre pole van syn en skyn in die Platoniese sin van die woord: ‘A or the Truth as a possible objective (even ontological) reality is not denied and replaced by the ultimate, but subjectively observed reality, as the reality. I prefer the constructivist position because I believe that the reality is not the reality’ (Van Arckel 1988:229). Hier is dus steeds sprake van die wisselwerking tussen subjek en objek in relasie en selfs ruimte vir dialektiese teologie in relasie-denke! HoÍKtiesc vcrsUan tccnoor analiticsc vcrsUan Die vraag ontstaan oor waiter patrone en velde by hierdie hermeneutiek aan- sluit, en tot waiter mate. Wat domineer op die ou end die paradigmaverskuiwing - die Bybeise hermeneutiek, of eksterne faktore? Martin meen dal ’n verskuiwing van waarde-oordeie ten grondsiag lê aan die klemverskuiwing in byvoorbeeid die so- siologie en kontekstuele teologie, soos bevrydingsteologie en feministiese teologie. Hy verduidelik die teorie van die verskuiwing in paradigmas en sê dan dal dieselfde voorondersleilings ten grondsiag lê aan die ‘transformational hermeneutical sys­ tems’ (Martin 1987:372). Die verskuiwing in waarde-oordeie en hoe die verskuiwing in belang van die hermeneutiek verstaan moet word, is nou verwant. Van Aarde (1990a;2) oordeel dat twee strome die denke van Capra beinvloed het. Daar het naamlik ’n epistemo- logiese verandering ingetree by die na-sestiger-Capra. Hierdie verandering het te make met twee belange naamlik die transpersonale (ofte wel die kosmiese humanis- me) en sosiale betrokkkenheid. Sosiale betrokkenheid vorm juis ’n vooronderstel- ling van ’n kontekstuele hermeneutiek. ’n Kontekstuele hermeneutiek se primêre kenmerk is dus dat dit sosiologies gekleur is. Hier is moontlik sprake van ’n oor- waardering van resepsie-kritiek. En die resepsie-kritiek maak deel uit van die holis- tiese paradigma, tesame met ander verstaansmodelle soos die dekonstruktiewe en narratologiese leesstrategiee (kyk egter Van Aarde 1988:50-51). Wanneer die waardering van die rol van die leser in die verstaansproses bekyk word, kom die param eter ‘dinamika’ aan die orde. Die gespreksgenote van die bevrydingsteologie, naamlik randpersone en politieke verontregtes (vgl Van Aarde 1990a), maak deel uit van die lesers van tekste. Omdat die parameter ‘interpretasie’ in terme van die holistiese paradigma postkrities en poststrukturalisties is en omdat ’n deelnemende bewussyn ’n gegewene binne dieselfde model is, behels dit dat genoemde randpersone nie slegs ’n vertrekpunt binne die model word nie, maar dat dit tot die interpretasie verhef word: ‘Rather, this participatory praxis is there from the beginning of the interpretive process, because...biblical interpretation in Wes­ tern society is [and I would add, has always been] a historical-political task’ (Martin 1987:380). As gevolg van die Westerse betrokkenheid by die kritiese model, word 3ie resultate van die Westerse interpretasie binne die holistiese paradigma onderge- skik gestel aan die interpretasie van modelle wat die Aufklarung nie as erfenis het nie. BybeLse hermeneutiek Ten opsigte van Bateson se denke rakende narratiewe en patrone wat met mekaar verweef is, sê M artin: ‘It seems no accident that in biblical studies narrative herm eneutics has emerged in this time of shifting paradigms and that literary criticisms and sociology work with larger patterns of connection’ (Martin 1987:371). ISSN 0259 9422 = HTS *7/4 (1991) 1053 HoÍKtiesc vcrsUan tccnoor analiticsc vcrsUan Martin (1987:381) hou Jose Bonino voor as ’n voorbeeld van hoe ’n holistiese lees van die Bybel kan figureer: With respect to the context of Latin America, he states that ‘every interpretation of the text which is offered to us (whether as exegesis, or as systematics, or as ethics) must be investigated in relation to the 1054 h TS <7/4 (1991) B van Niekak i A G v a n Aarde praxis out of which it comes...We cannot receive the theological inter­ pretation coining from the rich world without suspecting it and there­ fore asking what kind of praxis it supports, reflects and legitimizes. Martin is van mening dat Marx en Freud as ‘the two modem masters of the art of suspecting’ (Martin 1987:381) die agtergrond vorm van bogenoemde opmerking van Bonino. H oidicK vcnUan tccnoor anaUbcw vcnUan H oidicK vcnUan tccnoor anaUbcw vcnUan H oidicK vcnUan tccnoor anaUbcw vcnUan Hiermee word van die Westerse filosofie afskeid geneem, van dialekties-teologiese denke, die Kantiaanse epistemologie en hermeneutiek waarvan geleerdes soos Dil- they, Bultmann en G adam er eksponente was en die heel belangrikste, van die Joods-Christelike Godsbegrip. Die nuwe ‘mondiale kultuur’ (Van Aarde 1988:52- 53) van die postmoderae wêreld word nou eenmaal gekenmerk deur sy pluraliteit, nie net slegs met betrekking tot praxis en interpretasie nie maar ook met betrekking tot religieuse ervaring. Die vraag is in die laaste instansie na die relevansie van die waardes van die Christendom as sodanig te midde van hierdie pluraliteit. Samevatting Die feit dat daar toenemende belangstelling in die sosiale, ekologiese en feministie- se bewussyn en betrokkenheid by aanverwante organisasies en bewegings voorkom, kan nie ontken word nie. Oor die vraag of hierdie ‘nuwe bewussyn ’ en nuwe werk- wyses ’n nuwe paradigma in wetenskapsbeoefening inlui, bestaan daar meningsver- skille. Sommige geleerdes ontken ’n paradigmaverskuiwing, terwyl andere die te- kens van ’n verskuiwing waarneem, maar met voorbehoude. Ek meen dat Martin tereg na die huidige situasie kan verwys as ’n ‘methodological ferment’. Beide Vorster en Martin identifiseer voldoende tekens wat daarop dui dat daar in die rigting van ’n nuwe, postkritiese paradigma beweeg word (Vorster 1988:61). Van Arckel aanvaar die verskuiwing na holisme, maar met voorbehoude. Van Aar­ de meen dat holisme ’n ou filosofie is en nie ’n nuwe een nie. Volgens hom is dit vanweë die anomalieë en tekortkominge in bestaande wetenskaplike metodes mak- liker om die tradisionele paradigma omver te werp as om ’n nuwe een te konstrueer: ‘I doubt that those who would be fit to overthrow would be fit to govern’ (Van Aar­ de 1988:61). Van Aarde se besware rakende die verlies aan begrip van transendensie in die denke van eksponente van die voorgestelde holisme, moet beantwoord word. Tal­ bot (1980:161) en ander meen dat die holisme eerder meer ruimte vir godsdiens bied as die meganisme. Hy skets hoe die inhoud van daardie godsdiens sal lyk: Most importantly, the new physics is offering us a scientific basis for religion...But a word of caution: the religion offered by the new phy­ sics is not a religion of values or absolute principles...It is a religion of the human consciousness - indeed, of the psycology of the entire uni­ verse as a conscious force acting upon itself. In this new religion we will not find the rules of the game so long sought after by philosophers and theologians. What we will find is a glimpse into ourselves, as bit of cosmic hide-and-seek in which we realize that no rules as such can be found. We make the rules. We play the game. ISSN 0259 9422 - HTS 47/4 (1991) 1055 Gevolgtrekking In die lig van wat reeds gesê is, is dit duidelik dat daar ’n behoefte bestaan om ’n geheelverstaan te vind. Oor die stelling dat hierdie geheelverstaan ’n nuwe paradig- ma inlui, is daar tans nie eenstemmigheid nie. Dit het tot gevolg dat talle teoloë verkies om die meganisme met sy dualismes te handhaaf, omdat dit nie radikaal breek met die tradisionele paradigma (die een wat tot ’n groot mate tydens die re- formasie gegeld het) nie. Soos hierbo reeds genoem, verskil die godsdiens en Godsbeskouing waarvoor die nuwe fisika ruimte laat, radikaal van die konvensionele Joods-Christelike tradi- sie. Die vraag ontstaan tot watter mate nuwe fisici ruimte laat vir enige Godsbegrip. In lyn met die monistiese metafisika wat Martin, Bateson, Talbot en Lovelock in die Gaia-hipotese (kyk Lovelock 1990:203w) voorstel, skryf Hawking sy boek oor die verstaan van die heelal, A brief history o f time. As inleiding tot Hawking se boek, sê Carl Sagan: This is also a book about God... or perhaps the absence of God. The word God fills these pages. Hawking embarks on a quest to answer Einstein’s famous question about whether God had any choice in creating the universe. Hawking is attempting, as he explicitly states, to understand the mind of God. And this makes all the more unex­ pected the conclusion of the effort, at least so far: a universe with no edge in space, no beginning or end in time, and nothing for the Creator to do. (Hawking 1990:x; my beklemtoning) Literatuurverwysiogs Bateson, G 1972. Steps to an ecoloQ/ o f mind. New York: Ballantine. Bernstein, R J 1985. Beyond objectivism and relativism. Oxford: Basil Blackwell. Brunner, E 1963. Wahrheit als Begegnung. Zurich; Zwingli Verlag. HTS 47/4 (1991) 1056 B van NiekekAA GvanAarde Capra, F 1988. Uncommon wisdom: Conversations with remarkable people. London: Collins. Descartes, R 1950. Vertoog over de methode. Amsterdam: Wereldbiblioteek. Fowler, R M 1989. Postmodern Biblical criticism. Forum 5/3,3-30. Hawking, S W 1990. A brief history o f time: From the big bang to black holes. Lon­ don: Bantam Press. Kuhn, T S 1970. The structure o f scientific revolutions. 2nd ed. Chicago: Chicago University Press. Kiing, H 1984. Was meint Paradigmenwechsel? in Kiing, H & Tracy, D (Hrsg), Theologie wohin? A u f dem Wegzu einem neuen Paradigma, 19-25. Zurich: Ben- zinger Verlag. Lovelock, J 1988. The ages o f Gaia: A biography o f our living earth. Gevolgtrekking Oxford: Univer­ sity Press. Martin J P 1987. Toward a post-critical paradigm. NTS 33, 370-385. Palmer, R E 1969. Hermeneutics. Evanston: Northwestern University Press. Schoeman M J 1990. Holisme: Die herowering van ’n ou wysheid in ’n moderne konteks. HTS 46, 267-292. Smuts, J C [1926] 1987. Holism and evolution. Kaapstad: N & S Press. Stumpf, S E 1966. Socrates to Sartre. 3rd ed. New York: McGraw-Hill. Talbot, M 1980. Mysticism and the modem physics. London: Routledge & Kegan Paul. Taylor, R 1983. Metaphysics. Nei)' Jersey: Prentice-Hall. Van Aarde, A G 1988. Historical criticism and holism: Heading for a new para­ digm? in Mouton, J, Van Aarde, A G & Vorster, W S (eds). Paradigms and pro­ gress in theology, 49-64. Pretoria: HSRC. Van Aarde, A G 1990a. Kenteoretiese opmerkings oor kontekstueie hermeneutiek. Referaat gelewer voor die Subgroep Hermeneutiek van die Nuwe Testamentie- se Werkgemeenskap van Suid Afrika, Universiteit van Stellenbosch. Van Aarde A G 1990b. Organismic holism in the light of the modernity-postmoder- nity debate. Paper dellivered at the HSRC-Conference on the Relevance of theology in the 1990’s, University of Stellenbosch. Van Arckel, J G de J 1988. Theology beyond Newton: A quantum leap, in Mouton, J et al (eds), Paradigms and progress in theology, 223-238. Pretoria: HSRC. Vorster, W S 1988. Towards a post-critical paradigm: Progress in New Testament scolarship? in Mouton, J et al (eds), Paradigms and progress in theology, 31-48. Pretoria: FISRC. ISSN 02S9 9422 - HTS 47/4 (1991) 1057

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2468/4282

Afrikaans

Proefskrifbesprekings De Beer, P J - Botes, H J 1989. Ds L E Brandi (1873-1939) as kerk- like leier en bouer ......................................................................................... Van der Watt, J G - Nortjé, S J 1988. Johannes die Doper in die Vier- de Evangelic .................................................................................................. 317-320 320-322 De Beer, P J - Botes, H J 1989. Ds L E Brandi (1873-1939) as kerk- like leier en bouer ......................................................................................... Van der Watt, J G - Nortjé, S J 1988. Johannes die Doper in die Vier- de Evangelic .................................................................................................. 317-320 320-322 Boekbespre kings Barkhuizen, J H - Stoop, J A A A 1992. Die Klementynse lilurgie ..... 322-326 Beukes, M J du P - Vos, C & Muller, J (reds) 1989. Cehoorte en kindwees ........................................................................................................ 326-328 Bezuidenhout, L C - Prinsloo, W S 1991. Die Psalms leef: 'n Eksege- tiese studie van Psalm 3, 15, 23, 112, 126, 131, 136, 148 ..................... 328-330 Bezuidenhout, L C - Burger, C W, Muller, B A & Smit, D J 1990. Verdere riglyne vir adventsprediking ......................................................... 330-332 Botma, M A - World Council of Churches 1990. Church and worid 332-335 Botma, M A - Thorogood, B 1991. One wind, many flames: Church unity and the diversity o f the churches ..................................................... 335-336 Delport, J M - Van der Waal, G-M & Hagg, G 1990. Venster op die stad. A Window on town art ..................................................................... 336-337 Dreyer, T F J - Grey, J 1990. Predikant-wees vandag: Prakliese voor- stelle vir spesialisering en privatisering deur predikante van die Neder- duitse Gereformeerde Kerk ......................................................................... 337-340 Du Rand, J A - Dormeyer, D & Hauser, L 1990. Weltuntergang und Gottesherrschaft ........................................................................................... 340-341 Engelbrecht, E - Du Toit, A B (red) 1990. Die Johannesevangelie; Hehreërstot Openharing: Inleidingenteologie ....................................... 341-342 Engelbrecht, J J - Vos, C & Muller, J (reds) 1990. God in ons ly- ding ................................................................................................................. 342-344 Konig, A - Fowler, S 1991. National identit)’ and the renewal o f demo­ cracy ............................................................................................................... 344-345 Naudé, J P - Nannen, E 1991. Carl Gustav Jung: Der getriehene Visio- nar .................................................................................................................. 345-347 Naudé, R M - Monsma, G N, Orkar, E, Bruwer, E, Munane, E et al 1991. Poverty in Southern Africa ............................................................. 347-350 Barkhuizen, J H - Stoop, J A A A 1992. Die Klementynse lilurgie ..... 322-3 Beukes, M J du P - Vos, C & Muller, J (reds) 1989. Cehoorte en kindwees ........................................................................................................ 326-328 Bezuidenhout, L C - Prinsloo, W S 1991. Die Psalms leef: 'n Eksege- tiese studie van Psalm 3, 15, 23, 112, 126, 131, 136, 148 ..................... 328-330 Bezuidenhout, L C - Burger, C W, Muller, B A & Smit, D J 1990. Verdere riglyne vir adventsprediking ......................................................... 330-332 Botma, M A - World Council of Churches 1990. Church and worid 332-33 Botma, M A - Thorogood, B 1991. One wind, many flames: Church unity and the diversity o f the churches ..................................................... 335-336 Delport, J M - Van der Waal, G-M & Hagg, G 1990. Boekbespre kings Venster op die stad. A Window on town art ..................................................................... 336-337 Dreyer, T F J - Grey, J 1990. Predikant-wees vandag: Prakliese voor- stelle vir spesialisering en privatisering deur predikante van die Neder- duitse Gereformeerde Kerk ......................................................................... 337-340 Du Rand, J A - Dormeyer, D & Hauser, L 1990. Weltuntergang und Gottesherrschaft ........................................................................................... 340-341 Engelbrecht, E - Du Toit, A B (red) 1990. Die Johannesevangelie; Hehreërstot Openharing: Inleidingenteologie ....................................... 341-342 HTS 49/1A 2 (1993) 315 Proctskríf- cn bockbcsprekings Pont, A D - Hofmeyr, J W 1988. Die Nederlandse Nadere Reformasie en sy invloed op twee kontinente: ’n Vergelyking van die invloed en deurwerking van enkele aspekte van die Nederlandse Nadere Refor- matie in die Suid-Afrikaanse en Noord-Amerikaanse kontekste ........ 350-355 Smith, D J - Lategan, L O K 1991. Genadedood o f dood sonder gena- de? .................................................................................................................. 355-358 Smith, D J - Van der Walt, B J & Van der Nest, D G 1991. Proefdier- navorsing ....................................................................................................... 358-360 Smith, D J - Venster op mag en geweld: Christelike perspektiewe 1990. 360-365 Strauss, P J - Pont, A D 1991. Die historiese agtergronde van ons kerk- like reg, deel 2 ............................................................................................... 365-369 Van der Westhuizen, H G - Saayman, W 1991. Christian mission in South Africa .................................................................................................. 369-372 Van Wyk, I W C - Kinnamon, M (ed) 1991. Signs o f the Spirit ........... 372-373 Van Wyi(, I W C - Konig, A 1991. Bondgenoot en beeld, deel 4: Oor die tvese van die mens en die wese van die sonde ................................... 313-316 Van Zyl, F J - Volkman, B 1990. Wo ist Wahrheit? .............................. 376-378 Pont, A D - Hofmeyr, J W 1988. Die Nederlandse Nadere Reformasie en sy invloed op twee kontinente: ’n Vergelyking van die invloed en deurwerking van enkele aspekte van die Nederlandse Nadere Refor- matie in die Suid-Afrikaanse en Noord-Amerikaanse kontekste ........ 350-355 Smith, D J - Lategan, L O K 1991. Genadedood o f dood sonder gena- de? .................................................................................................................. 355-358 Smith, D J - Venster op mag en geweld: Christelike perspektiewe 1990. 360-3 HTS 49/1A 2 (1993) 316 Ongepubliseerde DD-proefskrif, Uni- versiteit van Pretoria. Promotor; Prof dr A D Pont Ongepubliseerde DD-proefskrif, Uni- versiteit van Pretoria. Promotor; Prof dr A D Pont Ongepubliseerde DD-proefskrif, Uni- versiteit van Pretoria. Promotor; Prof dr A D Pont Resensent: Dr P J de Beer Proefskrifbesprekings prediker van formaat, bewoe pastor, kultuurm ens, kranige sportm an, vir 21 jaar voorsitter van die Aigemene K erkvergadering, stigter en organi- seerder van m enige vereniging vir kindefsorg en liefdadigheid, pieitbe- sorger vir die oprigting van ’n teolo- giese fakulteit en die sendingarbeid van die kerk en nog veel meer. OORSIG Soos die titel aan du i, handel die proefskrif oor die veelbewoe lewe en werk van ds Louis Ernst Brandt, een van die pionier-predikante van die N ederduitsch H ervorm de Kerk in Suid-Afrika. Hy sou die heel laaste van die groot ieidinggewende Neder- landers wees wat na die Transvaal ge- kom het om hier te lande in die H er­ vormde Kerk betekenisvolle bouwerk te kom doen tussen verarmde en ver- w aarloosde mense wat in grenslose verwarring geleef het. Die studie beslaan 563 getikte blad- sye wat in tien hoofstukke verdeel is. Die geskiedenis word kronoiogies- ontledend beskryf. Hoofstuk 1 beskryf die afkoms en jeugjare van Brandt wat as jongeling grootword in een van die elitaire, wel- af families van N ederland in die La Belle Epoque-periodt wat gekenmerk word deur swier en elegansie. Hoofstuk 2 skets B randt se stu- diejare aan die Utrechtse Akademie waar die teologiese klimaat gedomi- neer word deur die etiese teologie. Sy betrokkenheid by kerklik-gods- dienstige en kulturele organisasies word beskryf, asook sy sportaktiwitei- te as ’n sportm an van internasionale gehalte. Gedring deur ’n roepingsbewust- heid, verlaat hy die gunstige omstan- digheid van sy geboorteland om on- der die noodlydende stamgenote in Afrika, wat onder haglike omstandig- hede lewe, te kom arbei. Vir meer as dertig jaar lewer hy werk van onskat- bare waarde op haas onbeperkte ter- reine in die kerk en samelewing. Met onblusbare ywer en ’n byna kinder- like geloof onderskei hy hom as 'n Die derde hoofstuk handel oor Brandt se voltydse werk as reisende sekretaris van die NCSV en sy ver- moe om op internasionale vlak te or- ganiseer en m et bekende m ense te IS.SN 0259 9422 - HTS 49/1A 2 (199}) i n Procfskrif- cn boekbcsprckings onderhandel. Dit was vir sy latere le- we in Transvaal ’n ervaring van on- skatbare waarde. O p 16 F e b ru a rie 1908 w ord Brandt in Johannesburg as eerste vol- tydse Hervorm de predikant aan die W itwatersrand bevestig. D aar het ’n wanhopige situasie onder Afrikaners geheers. Vir sestien jaar sou Brandt hier onder die moeilikste omstandig- hede denkbaar arbei. Tydens hierdie periode van sy lewe is hy ook verkies tot V o o rsitter van die A lgem ene Kerkvergadering. Vir 21 jaar het hy dié posisie met groot nougesetheid en waardigheid beklee. OORSIG Die vierde hoofstuk beskryf sy le- we en werk in die pastorie van sy eerste gemeente van Niezijl, geleë in die p lattelan d se om gew ing in die noorde van N ederland. Tydens sy rustige verblyf in hierdie gemeente, tree hy in die huwelik met Johanna, die dogter van ds N J van W armelo, wat toe reeds betrokke was by die vroue-spioenasiediens ten behoewe van die Boerem agte in Suid-Afrika. U ierna is die betekenisvolie besluit geneem om sy diensarbeid in Suid- Afrika voort te sit. Hoofstukke 8 en 9 beskryf sy ar- beid in die gemeentes Vereeniging en Heilbron 1923-1930 en sy laaste tyd- perk as predikant van Turffontein- Kensington 1930-1939. Hoofstuk 10 bevat ’n w aardering van B randt se teologiese benadering en sy arbeid in Suid-Afrika tot sy dood op 23 Junie 1939. Die Brandts se kennismaking met die sw aargeteisterde A frikanervolk ontvou in ’n boeiende vyfde hoofstuk. Na ’n kort verblyf in die Kaapkolonie vertrek hulle op 25 Januarie 1904 na Pretoria waar hy met die Hervormde Kerk kennis maak - wat vir hom ’n ontnugterende ervaring was. Hy be­ sluit om die beroep na Z outpans- berg/W aterberg aan te neem, ’n be­ sluit wat verreikende gevolge sou hê vir die lewe en werk van die kerk. RESULTAAT Botes het op voortreflike wyse daarin geslaag om nie alleen Brandt as onge- kunstelde kultuurm ens en gelowige pastor te verwoord nie, maar terself- dertyd ’n interessante blik te gee van die worsteljare en heropbou van die Nederduitsch Hervormde Kerk ná die Engelse Oorlog van 1899-1902. Oor hierdie besonder verwarrende tydsge- wrig is daar voorheen weinig omvat- tende studie gedoen van die Kerk se rol en betekenis. Daarom is hierdie studie ’n kosbare kultuurhistoriese Die pionierswerk wat Brandt van 1904 tot 1908 in die noordelike dele van Transvaal verrig het, word in die sesde hoofstuk bespreek. Sonder teen sp raak kan bew eer w ord dat Brandt as een van die baanbrekerpre- dikante nie sy gelyke gehad het wat volgehoue, toegewyde herderlike ver- sorgingswerk betref nie. tITS 49/1 <4 2 (1993) 318 Proefskrifbesprckings dokument en ’n gewaardeerde bydrae tot die kerkgeskiedskrywing. Dit ver- tel die verhaal van mense wat in ui- ters benarde omstandighede met ka- rige middele tot hulle beskikking ’n worstelstryd gevoer het wat mensii- kerwys ’n hopelose saak was. Die ge- loofmoed en selfopofferings wat daar- mee gepaard gegaan het, is aangry- pend. Die groot opbloei van die Kerk in die afgelope vier dekades kan nooit na waarde geskat word sender die diepgaande studie van die vooraf- gaande tydperk nie, En juis hierin lê die w aarde en betekenis van Louis Ernst Brandt: Ily was ’n pionier en gew aardeerde kerkleier op die voor- punt van die iewe en werk van die Hervormde Kerk. Met fyn begrip en aanvoeling het Botes dit deurgrond. dokument en ’n gewaardeerde bydrae tot die kerkgeskiedskrywing. Dit ver- tel die verhaal van mense wat in ui- ters benarde omstandighede met ka- rige middele tot hulle beskikking ’n worstelstryd gevoer het wat mensii- kerwys ’n hopelose saak was. Die ge- loofmoed en selfopofferings wat daar- mee gepaard gegaan het, is aangry- pend. Die groot opbloei van die Kerk in die afgelope vier dekades kan nooit na waarde geskat word sender die diepgaande studie van die vooraf- gaande tydperk nie, En juis hierin lê die w aarde en betekenis van Louis Ernst Brandt: Ily was ’n pionier en gew aardeerde kerkleier op die voor- punt van die iewe en werk van die Hervormde Kerk. Met fyn begrip en aanvoeling het Botes dit deurgrond. Tot ’n groot hoogte vertel hulle self op onderhoudende wyse die ge- skiedenis. RESULTAAT Botes moes selekteer en self oordeel wanneer hy dit self moet verwoord of eenvoudig die Brandts aan die woord moes stel en dit van kanttekeninge voorsien. Dit doen hy in ’n ruim mate. M aar die werk kon aansienlik ingekort gewees het as die lang briewe in die teks en in die aan- tekeninge ontledend verwerk is. T w eedens is die leser voortdu- rend bewus van die eerbied en piëteit wat Botes teenoor Brandt handhaaf. Hy is aangegryp deur die voortreflike deugde van dié fynbesnaarde man wie se lewe en werk hy beskryf en be- hou voortdurend ’n eerbiedige af- stand. Stylvol hanteer hy Brandt se leed rondom sy huw elik m et mev Brandt wat volgens hom ‘bekend was vir haar onortodokse o p tred es’ (bl 558) - B randt v erd u u r dit gelate. Slegs een keer, kort voor sy dood, skryf Brandt byna verwytend: ‘De din- ge van moeder is baie moeilik...Daar sal wel ’n besliste wending kom in die verhouding tussen ons’ (bl 531). K R IllE K Twee gewaarwordings wel voortdu- rend by die lees van hierdie proefskrif op: E erstens voej ’n mens die ver- leentheid van die skrywer aan teen- oor sy bronne. Hy het immers die Brandt-versameling, wat hy self tipeer as ‘die grootse versam eling van die aard in Suid-Afrika’ tot sy beskikking (bl 3). Vanwee Brandt se konsensi- euse aard het hy inderdaad met ywer en toewyding alle korrespondensie noukeurig bewaar. Daarby was mev Brandt ook ’n kranige korrespondent en skrywer. Beide bogenoem de gewaarwor- dinge kan positief en negatief beoor- deel word. Die ieemte is egter dat ’n kritiese ingesteldheid by Botes ont- breek. Dit is slegs in ’n sekere sin waar dat Brandt ‘geen kontroversiële figuur [was] nie’ (bl 557). Hy was dit inderdaad! Hy word immers verkwa- lik dat hy tot die politick toegetree het, sy verbintenis met die Victoria ISSN OZ59 9422 = //75 49/1 <t 2 (1993) 319 Procfskrif- cn bockbcsprckings word afwisselend geskryf van Engelse Ooriog (bv bl 1), Engelse oorlog (bv bl 5, 38, 117, 157 ens) en Engelse-oor- log (bv bl 115). Verder is dit jammer dat die naam van Daniël Chantepie de la Saussaye (bl 29) verder afwisse­ lend aangedui word as Chantepie (bl 30) en dan weer as De la Saussaye (bl 30 vv) en C hantepie de la Saussaye (bl 33). D it dien as ’n besondere pluimpie vir Botes dat slegs hierdie enkele afwykings aangedui kan word. Dr Botes word gelukgewens met hier­ die besonder kosbare studiearbeid. Leaque en sy huislike lewe wat deur die ‘onortodokse o p tred es’ van sy vrou onder verdenking kom. Die feit dat Brandt bitterlik deur die kerkraad verwyt word oor sy vrou ‘wat Aposto­ lic is’ (bl 499) en dat sy afwyk van die leer van die kerk, dompel horn in ’n krisis, want hy word gevra om te be- dank as predikant. H ier is dus wel sprake van ’n ‘Brandt Tragicus’ (bl 2). ’n Leem te w at in die besonder betreur moet word, is die feit dat Bo­ tes nie vir Brandt as teoloog beoor- deel nie. Ek twyfel of so ’n beoorde- ling buite die bereik van die navorser is. Sommige van Brandt se preke is beskikbaar, hy was ’n ywerige korres- pondent, skryf dikwels in De Hervor- m er en skryf ook m aandeliks vanaf 1909 tot 1917 ’n gereelde rubriek, ‘K roniek’, in De Hervormer. K R IllE K Veral om dat daar tog baie onnodige gege- wens in die studie opgeneem is, kon ’n hoofstuk gewy word aan hierdie be- langrike aspek. N o rtjé, S J 1988 - Jo h a n n e s die Doper in die Vierde Evangelic O ngepubliseerde proefskrif vir die graad D oktor in L ettere en Wysbe- geerte: Randse Afrikaanse Universi- teit. Promotor: Prof P J du Plessis Resensent: Prof J G van der Watt ’n V erdere leem te in die proef- skrif is ongetwyfeld dat dit nie voor- sien is van ’n literatuur- of bronnelys nie. D it is eintlik onbegryplik dat hierdie uiters belangrike kritiese ap- paraat in so ’n werk kan ontbreek. In hierdie proefskrif word die figuur en boodskap van Johannes die Doper in die Johannesevangelie ondersoek. Daar word begin met ’n verantwoor- ding vir die studie, asook vir die me- todologiese wyse waarop daar gewerk word, 'n Kort uiteensetting van die behandeling van Johannes die Doper in die S inoptiese E vangelies word vervolgens gegee. D aarna word die Botes beskik oor die besondere vermoe om onderhoudend met goeie taalbeheer te skryf. Die werk getuig van uitstekende taalversorging en goeie afwerking. Dit is jam m er dat slegs enkele afwykings die andersins goedversorgde proefskrif ontsier. So 320 UTS 49/1 & 2(1993) Proefskrijhespreking^ verwysings na Johannes die Doper in die E vangelic op tipies Suid-Afri- icaanse wyse eksegeties ondersoek met ’n kort opsomming aan die einde. My indruk is dat die afdelings goed deurdag en deegiik gedoen is. Dit word ook in helder en goeie A fri­ kaans (met min foute) aangebied. hang saam m et die p ro b lem atiek rondom Johannes die D oper in die algemeen. Die problematiek sny wyd buite die Evangelie in vrae in wat ver- band hou met die beeld van c'ie Do­ per in die Sinoptiese Evangelies teen- oor Johannes (wat wel kortliks in die proefskrif aandag kry), die bestaan van ’n D opersekte, die verhouding tussen Jesus en Johannes die Doper, ook ten opsige van Jesus se moontlike dissipelskap van die D oper en so meer. Bogenoemde vrae vereis veral ondersoeke op histories-vergelykende vlak, hoe moeilik dit ook al in die Jo­ hannesevangelie mag wees. In die proefskrif word we! na die problema­ tiek verwys, maar dit word nie bevre- digend behandel nie. ISSN 0259 9422 - HTS 49/1A 2 (1993) K R IllE K In die lig van wat reeds gesê is, is dit duideiik dat die boek via ’n sam e- vattende bespreking van die gege- wens in die Johannesevangelie die deur ‘oopm aak’ vir toetrede tot die breëre ‘Johannes-die-D operdebat’. H ierin lê die m eriete van die boek, asook die rede vir aanbeveling. K R IllE K Vir iemand wat meer van Johan­ nes die D oper in die Johannesevan- gelie wil weet, sal hierdie proefskrif handige en begronde materiaal hied. Tog moet enkele sake hier aan- geroer word, ’n Studie op hoofsaak- lik intrinsieke wyse oor Johannes die Doper in die Johannesevangelie is se- kerlik geregverdig vir doktorale na- vorsing. Die knoop lê egter spesifiek by die onderwerp: Johannes die Doper in die Johannesevangelie. Soos dit die geval is met die meeste onderwerpe in die Johannesevangelie, bestaan d a a r in die k o m m en tare (vgl bv Schnackenburg, Brown, Barrett, Lin- dars, Morris en Carson) volledige be- skrywings van die intrinsieke (en eks- trinsieke) gegewens rakende ’n figuur soos Johannes die Doper. Ten einde ’n tem atiese uiteensetting van ’n on­ derw erp te kry, m oet hierdie gege­ wens net saamgegroepeer word. Met die ‘saamgroepering’ kan die inligting wel weer deur die meul van die ekse- gese gem aal en verwerk word deur byvoorbeeld die ‘blokkies’ inligting m iskien anders te ‘rangskik’, m aar werklike nuwe insigte is skaars, soos ook uit hierdie proefskrif blyk. Dit Met hierdie opmerkings word die boek nie as m inder bruikbaar afge- maak nie - allermins. Die leser moet egter presies weet wat die boek kan bied. Binne die breë debat rondom Johannes die D oper - w at op die oomblik in Europa lewendig is - bied hierdie boek ’n versameling en beoor- deling van die gegewens volgens die Johannesevangelie op hoofsaaklik sinchroniese vlak. ’n Volledige be- skrywing van die debat rondom Jo­ hannes die Doper word nie aangetref nie en is ook nie die bedoeling van die boek nie. Wat wel binne die raamwerk van die boek tuishoort en wat, myns in- siens, nog verd er uitgew erk moes wees, is wat in algemene terme as ‘ag- ISSN 0259 9422 - HTS 49/1A 2 (1993) ISSN 0259 9422 - HTS 49/1A 2 (1993) 321 Procfskrif- cn bockbcsprckings tergrondsmateriaal’ beskryf kan word, Om ’n behoorlike profiel van Johan­ nes die D oper en sy boodskap in die Evangelic te kry, is die effektiewe en verantwoorde aanwending van agter- grondsm ateriaal uiters noodsaaklik. Die skrywer kon nog m eer hiervan gemaak het. Pretoria: U niversiteit van Suid-Afri- ka. 282 bladsye. Prys onbekend Resesent: Prof J H Barkhuizen Resesent: Prof J H Barkhuizen Stoop, J A A A 1992 - Die Klemen- tynse iiturgie letterkundige oogpunt gesien, raak dit ook die studie van ’n belangrike teks uit die vroee patristiek. Dit bring mee dat hierdie werk, juis omdat dit die Griekse teks met vertaiing bevat, ewe goed van beiang is vir dosente en studente van departem ente waar die Griekse patristiek doseer word. Pretoria: U niversiteit van Suid-Afri- ka. 282 bladsye. Prys onbekend Pretoria: U niversiteit van Suid-Afri- ka. 282 bladsye. Prys onbekend INHOUD Met hierdie werk het professor Stoop ’n belangrike en ondernem ende pu- blikasie die lig laat sien, waardeur lig gewerp word op ’n besondere interes- sante tem a binne die breëre raam - werk van die teologie, te w ete die vroee liturgiese aktiw iteit van die kerk - ’n studie wat immers ’n veel wyer veld aanraak as bloot ’n onder- deel van die Praktiese Teologie. Dit sprei sy vlerke ook uit na die geskie- denis van die vroeë kerk in die al- gemeen en die ontwikkeling van die dogma in besonder. Ook vanuit ’n Die werk begin met ’n baie interes- sante en belangrike samestelling deur die outeur van ’n ‘geloofscredo’ soos wat dit uit die Klementynse Iiturgie aan die lig kom, met verwysing na die besondere paragrawe waarin die be- trokke geloofsartikel voorkom. Op bladsy 61-62 bespreek hy die beginsel van die formulering van simboie wat voortgevloei het uit ’n bepaalde litur­ giese praktyk. Vervolgens bied hy die Griekse teks met, direk daarnaas, ’n vertaiing 322 HTS 49/1A 2 (1993) Boekbesprekings in Afrikaans aan (bl 2-39). Dit word gevolg deur ’n lywige en goed ge- doi<umenteerde historiese inleiding w at handel oor die C onstitutiones apostolicae (waarin die Klementynse iiturgie opgeneem is) in die algemeen en dan oor die Klementynse Iiturgie in die besonder: plek en tyd van ont- staan, liturgiese parailelle, Bybelse aanknopingspunte vir die verskillende sake wat in die Iiturgie behandel w ord, die verhouding ‘Iiturgie’ en 'ieer’, die dogmatiese inhoud van die Iiturgie, die doksologieë, lofprysing en belydenis in die gebede, die lita- niee en ten slotte opmerkinge oor die hemels-aardse Iiturgie (bl 41-82). in Afrikaans aan (bl 2-39). Dit word gevolg deur ’n lywige en goed ge- doi<umenteerde historiese inleiding w at handel oor die C onstitutiones apostolicae (waarin die Klementynse iiturgie opgeneem is) in die algemeen en dan oor die Klementynse Iiturgie in die besonder: plek en tyd van ont- staan, liturgiese parailelle, Bybelse aanknopingspunte vir die verskillende sake wat in die Iiturgie behandel w ord, die verhouding ‘Iiturgie’ en 'ieer’, die dogmatiese inhoud van die Iiturgie, die doksologieë, lofprysing en belydenis in die gebede, die lita- niee en ten slotte opmerkinge oor die hemels-aardse Iiturgie (bl 41-82). vroeë teologiese en liturgiese aktiwi- teit van die kerk ’n groot en nood- saaklike leem te. INHOUD D it kan dan ook met groot vrug gebruik word deur ge- leerdes in die kerkgeskiedenis, litur­ giese geskiedenis, patristiese tekste en teologie in die algem een. Die werk getuig van ’n rype kennis van die besondere vakgebied en oortuig my weer eens van die sinvolheid van die Europese opvatting dat gesagvolle kom m entare oor antieke tekste nie deur 'g ro e n tjie s’ o n d ern eem kan word nie. Prof Stoop het inderdaad met sy rype kennis en ervaring die Suid-Afrikaanse teoloe en Graeci ’n groot guns bewys met die daarstelling van hierdie boek. H ierna volg ’n uitgebreide kom- m entaar op die teks wat verskillende aspekte aanraak; teologies-dogmatie se sake, liturgiese aspekte, woord betekenis, parailelle verwysings enso voorts (bl 83-220). Ná die kommen taar bied die outeur ’n lys van afkor tings en ’n uitgebreide bibliografie gevolg deur sewe tipes van indekse wat vir die leser/navorser van groo belang en nut is; Afrikaanse woorde persoons-, eie-, saak- en pleknam e Griekse, Hebreeuse en Ixitynse woor de en aangehaalde Bybel- en ander tekste(bl 221-282). Omdat hy die Griekse teks aan- bied en in sy kom m entaar uiteraard baie G rieks gebruik, doen dié on- gelukkigheid hom self voor dat die werk letterlik wemel van Griekse 'ak- sent’-foute - ’n saak w aaraan altyd, wanneer van Grieks gebruik gemaak word, groot sorg bestee moet word. Ongelukkig doen hierdie talle foute afbreuk aan die werk in die hande van ’n G raecus. O m dat daar soveel foute is - feitlik op elke bladsy - stuur ek 'n lys hiervan deur aan die outeur vir toekomstige korreksies. Die vertaling van die outeur ver- dien 'n besondere pluimpie: Keer op keer vind die leser 'n netjies deurdag- te weergawe van die Griekse teks in goeie Afrikaans en nooit word die le­ ser lam gelê deur ’n onooglike letter­ BIsOORDI-UNC; * in paragraaf 6.6 word die partisi- pium K ata^iijjaaq ten onregte vertaal asof dit praesens is en nie aoristus nie. Die ‘terwyl’ van die outeur moet eerder ‘nadat’ wees. Dit is van beiang, want die ‘ver- eniging en inskakeiing’ van die katugem ene kan aileen geskied nadat hulk gedoop is, iets wat die vertaling met ‘terwyl’ juis negeer. In paragraaf 9.8 is die vertaling van év0éa)j.ajq ‘om wettiglik...te kan lewe’ nie die juiste Afrikaans nie. Dit moet wees, ‘volgens God se w et’. In dieselfde paragraaf asook in paragraaf 9.9 word die w oord la e ta v o ia myns insiens ook ten onregte met ‘bekering’ vertaal in plaas van ‘berou’, wat juis die bekering voorafgaan. In paragraaf 9.8 is die vertaling van év0éa)j.ajq ‘om wettiglik...te kan lewe’ nie die juiste Afrikaans nie. Dit moet wees, ‘volgens God se w et’. In dieselfde paragraaf asook in paragraaf 9.9 word die w oord la e ta v o ia myns insiens ook ten onregte met ‘bekering’ vertaal in plaas van ‘berou’, wat juis die bekering voorafgaan. Hoewel die weglating van Kax’ ouxSv in paragraaf 6.6 nie ’n kri- sis is nie, doen dit tog afbreuk aan die sin in geheel. So ’n weg­ lating geskied ook in paragraaf 6.7, waar e ti nie in die vertaling verw erk is nie, alhoew el die outeur dit elders steeds reg doen (bv in § 7.3, 8.3 ens). Hoewel die weglating van Kax’ ouxSv in paragraaf 6.6 nie ’n kri- sis is nie, doen dit tog afbreuk aan die sin in geheel. So ’n weg­ lating geskied ook in paragraaf 6.7, waar e ti nie in die vertaling verw erk is nie, alhoew el die outeur dit elders steeds reg doen (bv in § 7.3, 8.3 ens). Aan die einde van paragraaf 9.9 word die tyd van aiaapTTiaetai asook die daaropvolgende voor- waardesin nie korrek weergegee nie: Dit m oet ‘sal’ wees en nie ‘het’ nie; die voorwaarde is bloot toekom stig ‘sal n e e m /sa l be- staan’ en nie onwerklik ‘sou’ nie. In paragraaf 10.3 moet die verta­ ling lui, ‘in die voile deug van godvrugtigheid’, en nie ‘in die volheid en deug van godvrugtig­ heid’. BIsOORDI-UNC; Soos blyk uit wat reeds hierbo gesê is, vul hierdie werk, met sy magdom ge- gewens binne die raamwerk van die ISSN 0259 9422 - IÍTS 49/1Í 2 (1993) 323 Procfskrif- cn bockbcsprckings like vertaling van die teks nie. Die wyse waarop die Griekse taal in idio- m atiese A frikaans w eergegee word, getuig van die rype kennis van die O’jte u r van die antieke tale, ’n kennis wat so noodsaaklik is vir kenners van die vroee kerkgeskiedenis. In paragraaf 7.8 is die vertaling 'verlos die werke [van u hande uit die kragwerking van die vyandige gees]’ nie idiomaties nie. ‘W erke’ word nie ‘verlos’ nie. In paragraaf 7.8 is die vertaling 'verlos die werke [van u hande uit die kragwerking van die vyandige gees]’ nie idiomaties nie. ‘W erke’ word nie ‘verlos’ nie. By paragraaf 8.2 het ons weer, SODS reeds aangedui is, ’n verta­ ling van ’n partisipium wat sowel gram m atikaal as ‘teologies’ nie werk nie: lai/TiGeuTaq m oet ver­ taal word met ‘nadat hulie ingewy is’ en nie m et ‘om ingewy te word’ nie. Die waardigwees voig teologies ná die ‘inwyding in die dood van Christus’. By paragraaf 8.2 het ons weer, SODS reeds aangedui is, ’n verta­ ling van ’n partisipium wat sowel gram m atikaal as ‘teologies’ nie werk nie: lai/TiGeuTaq m oet ver­ taal word met ‘nadat hulie ingewy is’ en nie m et ‘om ingewy te word’ nie. Die waardigwees voig teologies ná die ‘inwyding in die dood van Christus’. Met die ruimte tot my beskikking wil ek egter net op enkele sake in die vertaling die aandag vestig: * in paragraaf 6.6 word die partisi- pium K ata^iijjaaq ten onregte vertaal asof dit praesens is en nie aoristus nie. Die ‘terwyl’ van die outeur moet eerder ‘nadat’ wees. Dit is van beiang, want die ‘ver- eniging en inskakeiing’ van die katugem ene kan aileen geskied nadat hulk gedoop is, iets wat die vertaling met ‘terwyl’ juis negeer. * Hoewel die weglating van Kax’ ouxSv in paragraaf 6.6 nie ’n kri- sis is nie, doen dit tog afbreuk aan die sin in geheel. So ’n weg­ lating geskied ook in paragraaf 6.7, waar e ti nie in die vertaling verw erk is nie, alhoew el die outeur dit elders steeds reg doen (bv in § 7.3, 8.3 ens). BIsOORDI-UNC; Aan die einde van paragraaf 9.9 word die tyd van aiaapTTiaetai asook die daaropvolgende voor- waardesin nie korrek weergegee nie: Dit m oet ‘sal’ wees en nie ‘het’ nie; die voorwaarde is bloot toekom stig ‘sal n e e m /sa l be- staan’ en nie onwerklik ‘sou’ nie. * In paragraaf 6.7 word die juiste verband tussen die ontvang van sondevergifnis en die w aardig- wees van die sakramente geskaad deur die vertaling. Die hele doel van sondevergifnis is om deur in- wyding die sakram ente waardig gestel te mag word. * In paragraaf 6.7 word die juiste verband tussen die ontvang van sondevergifnis en die w aardig- wees van die sakramente geskaad deur die vertaling. Die hele doel van sondevergifnis is om deur in- wyding die sakram ente waardig gestel te mag word. UTS 49/1 <t 2 (1993) 324 Boekbesprekings * In paragraaf 10.14 is die frase ‘ons broeders w at in swak ge- sondheid verkeer’ te swak vir die Grieks, wat sterker oorkom met ‘wat deur swak gesondheid be- proef word’. D aar is reeds gewys op die uit- gebreide en sinvolle kommentaar van die kant van die outeur. W at betref die kom m entaar, net enkele opm er­ kinge: * In die kom m entaar op paragraaf 6.12 word verkeerde grammatie- se inform asie oorgedra: elSevai is nie aoristus infinitief van e’tSto nie (w aarm ee die outeur ópáo) moes verstaan), maar die perfek- tum infinitief van die perfektum ol6a, wat die outeur juis direk hierna verk eerd elik aandui as ‘aoristus’. * In paragraaf 10.15 vloei die Afri­ kaans nie goed nie: ‘...hulie wat in myne, ballingskap, gevangenisse en vasgeketting is...’ - eerder dan, ‘en in kettings is’ vir die slot- gedeelte om aan te pas by die voorafgaande seifstandige naam- woorde. In paragraaf 11.5 is o ti eers ver- keerd vertaai met ‘sodat’ in piaas van ‘om dat’ en in die laaste sin nie vertaai nie. Die behoud van beide as ‘omdat’ is belangrik; Dit vorm juis die basis vir die gebed dat die H ere die helper enso- voorts kan wees. By paragraaf 8.2 word die vorm ()xi)ti^ó)i.ei'oi verkeerdelik bepaal as ‘passief partisipium futurum ’, in plaas van praesens. By paragraaf 8.2 word die vorm ()xi)ti^ó)i.ei'oi verkeerdelik bepaal as ‘passief partisipium futurum ’, in plaas van praesens. BIsOORDI-UNC; D aar word in die algemeen te etimolo- gies te werk gegaan met die om- skrywing van sodanige begrippe, wat strydig is met woordsem an- tiek in die algem een. Nogtans gee die outeur juis sulke waarde- volle historiese inligting in hier- die verband aan die leser deur. * Nie elkeen sal altyd saam stem met die bepaalde m etode rond­ om die verklaring van bepaalde teologiese begrippe nie. D aar word in die algemeen te etimolo- gies te werk gegaan met die om- skrywing van sodanige begrippe, wat strydig is met woordsem an- tiek in die algem een. Nogtans gee die outeur juis sulke waarde- volle historiese inligting in hier- die verband aan die leser deur. BIsOORDI-UNC; By parag raaf 8.5 word die uit- drukkinge X oúaaaG e, KaGapoi yei/eaG e aangedui as aanhaling uit Jesaja 1:16 ('W as julle, reinig julle’) en die vertaling ‘was julle’ is presies wat XoúaaCT0e is: me- d iu m reflek sief en nie p assief (‘word afgewas’) nie, soos in die vertaling. * In paragraaf 11.10 moet die ver- taling lui, ‘en laat ’n ander diaken by hulle staan’. * In paragraaf 12.4 moet al die par- ticipia aan die begin voor einato) as imperatiewe vertaai word, ter- wyl selfs elTOTO) ten onregte as blote stelsin vertaai is; verder moet ook eaxo) as imperatief be- hou word (‘mag’) en nie bloot as ‘sal’ nie. * In paragraaf 12.4 moet al die par- ticipia aan die begin voor einato) as imperatiewe vertaai word, ter- wyl selfs elTOTO) ten onregte as blote stelsin vertaai is; verder moet ook eaxo) as imperatief be- hou word (‘mag’) en nie bloot as ‘sal’ nie. Indien aangeneem word dat die twee liedere wat in Ignatius se brief aan die Efesiers voorkom, nie d eu r hom geskryw e is nie maar bestaande liedere is, dan is die gebruik van anaGfiq (kom ­ m en taar by p ara g ra af 12, 33) reeds voor Ignatius (Polyc 3.2) vir die G oddelike Christus gebruik. Met hierdie enkele opmerkinge oor die vertaling wil ek volstaan, behalwe om weer eens die outeur te loof vir ’n goeie leesbare vertaling. ISSN 0259 9422 = HTS 49/1A 2 (1993) ■Í25 Procfskríf- CD bcxtkbcsprckings Vos. C & Muller, J (reds) 1989 - Ge- boorte en kindw ees (R eeks: G od, merLS en wêreld) Pretoria: O rion. 122 bladsye. Prys R25,00 Vos. C & Muller, J (reds) 1989 - Ge- boorte en kindw ees (R eeks: G od, merLS en wêreld) Dié term vir Christus kom voor in die lied in Aan die Efesiërs 7.2. Dié term vir Christus kom voor in die lied in Aan die Efesiërs 7.2. O ok kan gem eld word dat dié term ’n uiters belangrike term ge- word het in die diskussie rondom die lyding van Christus, soos by verskeie patristiese en vroeg-Bi- santynse outeurs biyk. Pretoria: O rion. 122 bladsye. Prys R25,00 Resensent: Prof M J du P Beukes * Nie elkeen sal altyd saam stem met die bepaalde m etode rond­ om die verklaring van bepaalde teologiese begrippe nie. DOEL Die skrywers wil aan die predikante hulp bied ten opsigte van prediking. Prediking is volgens huile in ’n krisis. Hulle is die m ening toegedaan dat die vrae van die dag nie beantwoord word nie: ‘Dit waaroor koerante skryf en w aaroor televisiedebatte gevoer word, vind nie werkiik weerklank in die pred ik in g n ie ’ (V oo rw o o rd ), Hierdie publikasie wil prediking ak- tueel maak. Hierdie boek kan met groot waarde- ring aanbeveel word vir teologiese studente en teoloë in die algemeen. Ek persoonlik verwelkom die werk as ’n uiters goeie aanvulling by die stu- die van die vroee kerk se himnografie en homiletiek - die twee ander basie- se bestandele binne die liturgiese ak- tiwiteit van die kerk. Veral vir stu­ dente wat Grieks aan die Universiteit neem met die oog op teologie, sal dié boek uiters geskik wees as voorge- skrewe werk. Die prediking is bedoel vir die mens van die dag. In 1992 moet daar gepreek word vir die mense van 1992. Die kerk wil met die prediking in die situasie van die dag inbeweeg. As ge- kyk word na die temas wat in die pu­ blikasie aangeraak word, moet erken word dat die skrywers in hulle doel geslaag het. Tem as w aaroor feitlik nooit gepreek word nie, word op die tafel geplaas en op ’n verhelderende wyse as preekstof toeganklik gemaak. Die pad wat geboorte en kind­ wees loop, is egter ’n gevaarlike pad. Om ’n tema te neem en ’n teologies- eksegetiese preek te maak is nie son- 326 NTS 49/1 <t 2 ( m j) Boekbesprtkinj^ der m eer ’n nioontlikheid nie. Die gevaar van aktualisnie is baie groot. In plaas van dat die teks in die situa- sie inspreek en die situasie met die data soos dit in die teks voorkom aan- spreek, word die aanspreek bepaal deur die situasie wat vooraf gekies is. Hier word die teks nie meer onbevan- ge uitgelê nie, maar geswaai om by ’n bepaaide boodskap uit te kom. der relevante materiaal en nie net ’n enkele teks nie word dan benut. Halfway House; NG Kerkboekhan- del. 136 bladsye. Prys: R27.50 Halfway House; NG Kerkboekhan- del. 136 bladsye. Prys: R27.50 Resensent: Dr L C Bezuidenhout In hierdie boek word agt Psalms ont- leed. Dit volg op ’n vorige publikasie, ‘Van kateder tot kansel’. Die doel van die boek is om die H ebreeuse teks wetenskaplik te ontleed en te in- terpreteer. Dit is waarskynlik gerig op die predikant wat nog erns wil maak met die Hebreeuse teks, asook die akadem ikus w at belangstel in Psalms as iiteratuur. AANPAK Die aanpak of werkwyse van die skry­ wers kan as teologies-w etenskaplik korrek beskryf word. Hoewel elke skrywer sy eie styl volg, is die bree aanpak van die publikasie deur elke skrywer ongeveer dieselfde. In die m eeste gevalle het die skrywers tekste gekies wat huiie goed by hulie tema, sonder iniegkunde, uit- gebring het. In enkele gevalle, soos byvoorbeeld ‘Ongewenste kinders’ (bl 86) deur H ennie Pieterse, moes die skrywer sy uitleg baie ver rek om by die gewensde aktualiteit uit te kom. Die skrywer sou die saak met tema- prediking baie beter as teksprediking kon hanteer. Die teks is deurgans die vertrek- punt. ’n Deeglike eksegese word ge- doen. Alle gegewens wat relevant sou wees vir ’n preek word na vore gebring en in die p u b lik asie op- geneem. NÚ die eksegese volg die teolo­ giese en homiletiese arbeid. Die teo­ logiese vraagstukke wat relevant is, word bespreek en hom ileties deur- getrek om by die huidige konkrete si­ tuasie uit te kom. Dit is veral die bantering van die Ou Testam ent wat opvallend is. Sonder om te verval in fundamentalisme word die boodskap van die Ou T estam ent, waar nodig, op ’n baie verantwoorde wyse deur- getrek na die Nuwe Testam ent. Die boodskap van die Nuwe Testam ent word in hierdie gevalle gewoonlik ter sprake gebring en nie ’n enkele teks- vers nie (sien in hierdie verband veral ‘V erbond’ - Cas Vos; ‘Die w aarde van broerskap’ - A ndries Breyten- bach). Enkele tem as is hanteer sonder om gebruik te maak van ’n enkele of groep Bybeltekste. Die bespreking van hierdie tem as is baie geslaagd. Die relevante gegewens word na vore gebring. Die teologiese perspektiewe word uitgelig en die nodige aktualiteit word bereik. Die vraag kan tereg ge- vra word: Is dit nodig dat die kerk al- tyd m oet preek? Bestaan daar nie ook ander verkondigingsm edia wat gebruik kan word nie? Moet temas wat nie direk aan enkele Bybeltekste gekoppel kan word nie, nie eerder op ’n kategeties-toerustende wyse, han­ teer word nie? Alle teologiese en an­ ISSN 0259 9422 * //7S 49/! A 2 (1993) 327 327 Procfskríf- CD bockbc&prckiogs Prinsloo, W S 1991 - Die Psalms lecf; ’n Eksegetiese studie van Psalm 3, 15, 23,112,126,131,136,148 DIE TEIKENGEHOOR ‘Geboorte en kindwees’ is in die eers- te plek bedoel vir predikante en teo- logiese studente. Die inhoud, styl en relevansie van die temas is egter van so ’n aard dat die boek by elke ouer en opvoedkundige beh o o rt uit te kom. Die bespreking van elke Psalm vorm ’n afgeslote eenheid. Die vol- gende struktuur word gevolg in die bespreking van elk van bogenoemde Psalms: Aan die begin word die Nuwe A frikaanse V ertaling van 1983 van die betrok'ke Psalm gegee. (A an- gesien elke leser buitendien die Nuwe Afrikaanse V ertaling tot sy beskik- king het, moes die skrywer miskien gekies het om hierdie vertaling deur sy eie vertaling te vervang.) Ná die vertaling volg die teks in H ebreeus. H ier word die teks volgens poëtiese maatstawwe in versreels verdeel. Die versreels word onder mekaar geskryf. Verbande tussen versreels word gra- fies aangedui. Die leser kry dus da- VERSORGING VAN PUBUKA- SIE Taaikundig en tegnies is die publika- sie goed versorg. D IE MEDEW ERKERS Die medewerkers bestaan uit teoloë en ander kundiges uit vakrigtings wat dien as hulpwetenskappe vir die teo- logie. Die teoloë wat saamgewerk het, is persone wat goed ingegrawe is in die eksegese en hom iletiek as wetenskap en wat tegelyk ook ’n baie goeie kennis het van die opvoedkun- de en die kind as sodanig. Die ander m edew erkers is goeie vakkundiges, goeie kenners van die kind en so ver bekend gelow ige lidm ate van die kerk. SIE Taaikundig en tegnies is die publika- sie goed versorg. 328 ir r s 49/1 & 2 (1993) Boekbespnkings delik ’n indruk van die struktuur van die Psalm. In die uiteensetting wat daarop voig, word die motivering vir en betekenis van hierdie groeperinge verduidelik. Dit is duidelik dat die skrywer ’n teksim m anente m etode volg waarvoigens klem geiê word op ’n struktuuranalise. strofiese indeling in die meeste geval- le geldig is, kan daar kritiek gelewer op die feit dat telkens gekies word vir ’n bepaalde vorm van segmentering. Daar is beslis patrone van herhalende ekwivalente elemente. Die skrywer is lief daarvoor om die tw eede voor- koms van ’n elem ent te sien as die tweede arm van ’n inclusio. Daar kan net sowel geargum enteer word dat die tweede voorkoms van ’n element dui op die aanvang van ’n verband- houdende segm ent, ’n V oorbeeld hiervan is die seg m en terin g van Psalm 126 (bl 71-82). Die skrywer verdeel die Psalm in twee segmente, naamlik verse 1-4 en 5-6. Die ekwi- valensie tussen 1 en 4 word gesien as ’n inclusio. Tog kan dit ook verdeel word in die segmente 1-3 en 4-6 waar die ekwivalensie tussen 1 en 4 gesien word as aanduiding van die aanvang van verbandhoudende strofes. Die skryw er noem wel laasgenoem de moontlikheid en die redes wat daar­ voor aangevoer kan word - tog sê hy dat bepaalde argum ente ‘geen ander keuse laat’ as om die Psalm in 1-4 en 4-6 te verdeel nie. Na algemene opmerkings oor die karakter van die Psalm, word aandag gegee aan tek sk ritiese problem e. Aangesien daar konserwatief met die teks om gegaan word en die finale teks as uitgangspunt geneem word, kom tekskritiese besprekings selde voor in die ontleding van die Psalm. D aar word egter aan die einde van die hoofstuk in slotnotas aandag ge­ gee aan afwykende lesings en ander voorstelle. B esondere aandag word gegee aan morfologiese, sintaktiese, stilis- tiese en semantiese aspekte. Die pu- blikasie se groot waarde lê daarin dat dit die leser teruglei na die Hebreeu- se teks en dat dit ’n sensitiw iteit kweek vir die vorm van die teks. Dit is duidelik dat die skrywer op die hoogte is met konvensies in die poë- tiese tekste van die Hebreeu.se Bybel. ISSN 0259 9422 = / m 49/1A 2 (1993) Procfskrif- cn bockbcsprckings Procfskrif- cn bockbcsprckings Procfskrif- cn bockbcsprckings B ogenoem de kritiek verm inder nie die waardering vir die skrywer se verm oe om verbande aan te toon en verbande te interpreteer nie. in gemeentes werksaam is, sterk aan- beveel word. Dit ontsluit die skat van Psalm s op ’n w etenskaplike, m aar ook ’n duidelik verstaanbare wyse. Dit sal ’n predikant in staat stel en m otiveer om aan die Psalm boek sy regm atige plek in die prediking te gee. Die skrywer verwys na gesagheb- ben d e sek o n d êre lite ra tu u r. Hy noem teikens verskillende standpunte en kies dan met goeie gronde ’n be- paalde standpunt. Hy is beslis op die hoogte van die ontwikkeiinge op hier- die vakgebied. A lhoew ei dit nor- maalweg beter is om ’n oorspronklike werk aan te haal eerder as ’n verta- ling, kan die skrywer nie verkwalik word nie dat hy uit die vertaling ‘Tiie Psalms in Israel’s worship’ aanhaal, e e rd e r as uit M ow inckel se o o r­ spronklike N oorw eegse weergawe ‘Offersang og Sangoffer’. Burger, C W, M iiller, B A & Smit, D J 1990 - V erdere riglyne vir ad- ventsprediking (W oord teen die lig 1/7) K aapstad: Lux Verbi. 239 bladsye. Prys onbekend K aapstad: Lux Verbi. 239 bladsye. Prys onbekend Resensent: Dr L C Bezuidenhout Prinsloo skrywe m et soveel en- toesiasm e dat die leser nie anders kan nie as om nuwe waardering te kry vir die waarde van die Psalms en ver- al vir die Hebreeuse weergawe daar- van. (In ’n publikasie soos hierdie is dit moontlik om entoesiasties te wees oor elke teks wat bespreek word - daar word juis sekere tekste geselek- teer wat die skrywer persoonlik aan- spreek.) Die werk getuig van oor- spronklikheid en deeglikheid. In die reeks ‘Woord teen die lig’ kom drie ‘reekse’ voor: In die eerste reeks verskyn publikasies wat handel oor aspekte van die kerklike jaar, asook temas wat sentraal in die Skrif is. In die tweede reeks word ’n Bybelboek of ’n versameling van Bybelboeke as tem a geneem . In die derde reeks kom aktuele onderwerpe ter sprake. Die publikasie wat hier bespreek word, pas in die eerste reeks. Dit sluit aan by die heel eerste publikasie in die reeks, naamlik ‘Riglyne vir ad- ventsprediking’. SIE D eur m iddel van ’n deeglike ‘close reading’ word deur middel van struk- tuurmerkers deurgedring tot die bete­ kenis. In Hebreeuse poësie vind daar so ’n mate van semantiese ‘overlapping’ plaas, dat segmentering nie so rigied bepaal kan word nie. Dit sou miskien beter wees om in som mige gevalle patrone van ekwivalensie uit te wys, sonder om grense van strofes te pro­ beer rekonstrueer. In hierdie studie word uitgegaan van die v eronderstelling dat elke Psalm in bepaalde segmente of stro- fes verdeel kan word. Alhoewel die ISSN 0259 9422 = / m 49/1A 2 (1993) 329 329 Procfskrif- cn bockbcsprckings In die nuwe publika­ sie word die klem gelê op die impli- kasies van advent vir die konkrete. Hierdie publikasie kan sterk aan- beveel word vir enige akadem ikus wat wil erns maak met die oorspronk- iike vorm van die teks. Alhoewei daar in die publikasie ’n basiese ken- nis van Hebreeus by die leser verwag word, kan dit ook vir predikante wat 330 UTS 49/1 & 2 (1993) Boekbesprekings Christian year. Hike hoofstuk vertoon die volgende struktuur: Christian year. Hike hoofstuk vertoon die volgende struktuur: sosiale w erk lik h eid . D aar w ord steeds w etenskaplik eksegeties met die teks omgegaan, m aar die beteke- nis van die gegewens vir vandag se om standighede word eksplisiet be- spreek. Eksegese en etiek word by- mekaar gebring op ’n verantwoordeli- ke wyse. In hierdie opsig is dit ’n nuwe en verfrissende inslag. Christian year. Hike hoofstuk vertoon die volgende struktuur: • Bibliografie: ’n Paar boeke word telkens aanbeveel. Die bibliogra­ fie is nie voldoende vir sinvolle akadem iese navorsing nie, aan- gesien daar nie rekening gehou word met resente tydskrifartikels nie. Dit is egter nie die doel van die publikasie nie - eerder wil dit die prediker in staat stel om al- gemeen bekombare boeke te be- nut. • Bibliografie: ’n Paar boeke word telkens aanbeveel. Die bibliogra­ fie is nie voldoende vir sinvolle akadem iese navorsing nie, aan- gesien daar nie rekening gehou word met resente tydskrifartikels nie. Dit is egter nie die doel van die publikasie nie - eerder wil dit die prediker in staat stel om al- gemeen bekombare boeke te be- nut. Die bydraes is verdeel in vier si- klusse (met ses bydraes elk), naamlik: • Perikope uit die Psalms; • Perikope uit Jesaja; • Perikope uit Matteus en Markus; Eksegeties; Die skrywer gee tel­ kens ’n sam evatting van verskil- len d e e k se g e tie se re s u lta te . H ierdie deel van die uiteenset- ting spaar die prediker baie tyd. Sonder ure se naslaanwerk kan hy in ’n paar minute insig kry in die eksegetiese moontlikhede wat die teks bied. Dit is tog jam m er dat skrywers nie ’n wetenskaplike transkripsiesisteem navolg nie. D aar word byvoorbeeld nie vol­ doende onderskei tussen die ver- skillende H ebreeuse sis-klanke nie. • Perikope uit die sendbriew e en Openbaring. Procfskrif- cn bockbcsprckings A fgesien van die drie persone wat reeds genoem is as lede van die re- daksie, het die volgende persone ook bydraes gelewer: A B van der Merwe, H R Botman, P J J S Els, J H Cilliers, P J Robinson, M A V van der Merwe, J van Schalkwyk, H L Fouché, H J B Combrink, B C Lategan, J G Botha, G J Relief e n S W van Wyk. In ’n inleidende hoofstuk gee B A M uller ’n sam evattende oorsig oor die implikasies van advent soos dit na vore kom uit die inhoud van die boek. llierdie hoofstuk is in sy eie reg ’n waardevolle instrument om die predi- ker te orienteer en te lei tot dieper insig in die betekenis van advent. H erm en eu ties: O p ’n v eran t- woordelike wyse word geworstel met die vraag hoe die teks bete­ kenis gegee moet word binne die konkrete situasie. ’n Mens moet waardering hê vir die feit dat die skrywers nie kategories kies vir een b e p a ald e m odel nie. ’n Vrees wat dikwels by ’n mens op- Die tekste wat in die bundel ge- bruik is, is geselekteer uit die ekume- niese C om m on leclionury fo r the ISSN 0259 9422 - UTS 49/1 & 2 (1993) 331 Procfskrif- cn bockbcsprckings kom w anneer tekste uit die Ou T estam en t b en u t w ord in ad- ventsprediking, is dat die eie aard van die teks geweld aangedoen word in ’n poging om ’n Christo- logiese interpretasie daaraan te koppel. In hierdie publikasie is dit nie die geval nie. Alhoewei v erbande m et die C hristeiike evangelie uitgewys word, word daar steeds wetenskaplik en ver- antw oordelik m et die teks om- gegaan. skaplike bevindinge, m aar ook ge- bruik maak van populêre publikasies en a-w eten sk ap lik e to ep assin g s- m oontiikhede. Die stof is inspire- rend. Dit word in ’n gemaklike skryf- trant aangebied wat dit ’n p lesier maak om te lees. Procfskrif- cn bockbcsprckings In ’n tyd w aarin prediking neig om te vervlak, waarin die predikant nie geleentheid het om op die hoogte te bly met wetenskaplike ontwikkelin- ge rondom eksegese nie, w aarin ’n predikant nie genoeg tyd het om die teks en sekondêre literatuur voldoen- de te bestudeer nie, is ’n boek soos hierdie noodsaaklik. Dit verskaf aan die predikant genoeg inligting, maar stel hom /haar in staat om met hier­ die toerusting preke te maak wat tog ’n eie stempel dra. Dit behoort by te dra tot groter diepte in die prediking. Homiletics: In die meeste geval- le word meer as een Invalshoeke tot die prediking gegee. Die pre- dikant wat hoop om ’n afgeronde preek in die publikasie te vind, sal teleurgesteld wees. Die waar- de van die publikasie lê egter d aarin dat dit die prediker se denke stimuleer, dat dit nie voor- skriftelik is nie, m aar tog gesag- h ebbend die bakens aantoon waarbinne die uitleg en prediking kan funksioneer. Faith and O rder paper 151, 1990 - Church and world Genêve: W êreldraad van Kerke. 91 bladsye. Prys US $8,50. Alhoewei daar ’n vaste patroon is in die aanbieding, is dit opmerklik dat die verskillende skrywers tog van me- kaar verskil ten opsigte van benade- ring. Een skrywer sal byvoorbeeld m eer w aarde heg aan die struktuur van die teks as ’n ander. Daar is eg­ ter nie van ‘swak bydraes’ iprake nie. Resensenl: Ds M A Botma Hierdie dokument is die resultaat van die kommissie van Faith and Order van die Wêreldraad van Kerke se stu- die oor die eenlieid van die Kerk en die vemuwing van die gemeenskap. D aar m oet w aardering wees vir die feit dat die publikasie verwys na tradisionele standpunte en weten- HTS 49/1 <{ 2 (1993) 332 Boekbesprekings eindelik neerslag vind. In die kort bespreking sal dit duidelik word wat hiermee bedoel word. Die boekie is die resultaat van verskeie persone, van verskillende af- koms en vanuit verskillende teologie- se agtergronde. Ten grondslag van die dokument lê die gedagte dat die kerk ook die taak het om die sosiale lewe te ver- ander of te vernuwe (bl 3). Dit bevat die volgende inhoud; Hoofstuk 1: Introduction: The vi­ sion and process of the study on unity and renewal. Procfskrif- cn bockbcsprckings Die feit van die diversiteit van kerk, teologiee, mense, tradisies en tale word weer eens erken (bl 2, 36, 44, 45), m aar daar word uiteindelik nie werklik erns daarmee gemaak nie. Ondanks die feit van diversiteit moet daar volgens die skrywers steeds ge- poog word om tot ’n sigbare eenheid te kom. Dit het tog geen sin om di- versileit te erken en nie daarmee erns te maak nie. Die vraag w at gevra moet word, is waarin die eenheid ten spyte van die diversiteit gevind kan word. Hierdie eenheid sal nie ’n sig­ bare eenheid wees nie, m aar eerder ’n eenheid in geloof (waar daar ook maar weer diversiteit sal wees). Hoofstuk 2: Unity and renewal in the light of the Kingdom. Hoofstuk 3: Kingdom - Church - Humanity. H oofstuk 4: Unity and renewal and the search for justice. H oofstuk 5; Unity and renewal and the com m unity of women and men. H oofstuk 6: D iscipleship and community. H oofstuk 7: Unity and renewal: Eschatological promise. Appendiks I: Texts and materials related to the study document. A ppendiks 2; The unity and re­ new al; C o n su latio n s/S teerin g group meetings. B o g e n o e m d e tw ee a sp e k te , naamlik die soeke na sigbare eenheid en die vernuwing van die gem een- skap, word as twee kante van dieself- de saak gesien en kan nie van mekaar geskei word nie (bl 39, 40). A ppendiks 3; The unity and re­ newal steering group and staff. A ppendiks 4: O verview of the study process. Dit is so dat dié kerk die taak tot verandering en vernuwing het. Die kritiese vraag is natuurlik w aar die klem geplaas word. Soos te wagte kan wees, wil dit soms voorkom asof die klem hier op die onderdrukte ge­ plaas word en dan in ’n politiese sin. Dit hang nou saam met ’n bepaalde In die boekie word sowel positiewe as aanvegbare gedagtes gevind. Soms word stellings gemaak waarmee heel- hartig saam gestem kan word, m aar om net weer teleurgestel le word op die wyse waarop hierdie gedagtes uit- In die boekie word sowel positiewe as aanvegbare gedagtes gevind. Procfskrif- cn bockbcsprckings Soms word stellings gemaak waarmee heel- hartig saam gestem kan word, m aar om net weer teleurgestel le word op die wyse waarop hierdie gedagtes uit- ISSN 0259 9422 = HTS 49/1A 2 (1993) 333 Procfskríf- CD bockbcsprckings politieke siening wat deurgaans in hierdie dokum ente waargeneem kan word. Dit kan byvoorbeeld gesien w ord in die feit dat die soeke na ‘more just structures’ ’n hoë prioriteit geniet. In die volgende gedeelte kom dit ook duidelik na vore: ‘Those who are set right by God are impelled to serve their neighbours; one way of such service is the endeavour to se­ cure the neighbour’s rights and to es­ tablish a basis for the fair distribution of all goods and privileges, with re­ spect for the freedom, dignity and in­ tegrity of all persons....’ Wat presies hierdie ‘regte’ is, word nie verduidelik nie. Indien die verskillende skrywers dieselfde daaronder verstaan, word hierm ee waarskynlik menseregte be- doel (bl 54). Dit is natuurlik ’n vraag of die gedagte van m enseregte wel teologies regverdigbaar is. hierdie taak gestalte sal kry sal weer eens afhang van die interpretasie van die samelewing en wat hierdie liefde werklik is. Daar word in die boekie ’n goeie omskrywing van vrede gegee: ‘It is not merely an absence of conflict, but a state of well-being and harmony in which all relationships are rightly or­ dered between God, humankind and creation.’ Nie net die verhouding tus- sen God en mens word hier genoem nie, maar ook die verhouding met die skepping kom na vore - iets wat tans nie agterw ee g elaat kan word nie. Dit is die gelowige se taak om iets van hierdie vrede tot stand te laat kom. Die belangrike insig dat alles nie vir die Christen ’n pad van rose is nie, maar dat die geloofspad dié van ly- ding kan wees, kom in die boekie na vore. ‘Jesus’ word and deeds show that the path to joy leads through suf­ fering and the cross’ (bl 76). V erder word hierdie stelling nog meer duidelik as apartheid as ’n ‘doc­ trin e ’ veroordeel w ord, om dat dit mense hulle voile men.swees ontneem - dit terwyl dieselfde boek dit be- klem toon dat konteks van konteks verskil en die een patroon nie op die volgende afgedruk kan word nie. * Towards the city. * Towards the city. * Towards the city. Die skrywer probeer om werklik erns te maak met die oproep tot eenheid wat in die Skrif aangetref word, sowel as met die realiteit van diversiteit. ITiorogood, B 1991 - One wind, many flames; Church unity and the diversity of the churches Genéve: Wêreldraad van Kerke. 71 bladsye. US$6,95 ITiorogood, B 1991 - One wind, many flames; Church unity and the diversity of the churches Die boek skets kortliks hoe die evangelies Jesus nie eenders teken nie. Daar bestaan nie net verskille in beklemtoning nie, maar ook in inter- pretasie. Die Jesus van Matteus is nie dieselfde as die Jesus van by- voorbeeld Markus nie. Ook die res van die Skrif toon ’n ryke diversiteit ten opsigte van Jesus. Genéve: Wêreldraad van Kerke. 71 bladsye. US$6,95 Resensent: Ds M A Botma Resensent: Ds M A Botma Bernard Thorogood was voorheen al- gemene sekretaris van die Coucil for World Mission in Lxjndon. Hy is tans algemene sekretaris van die United Reformed Church in Ixinden. Hy het noue bande met die Wêreidraad van Kerke. Net so min as wat daar net één Je.sus in die Skrif aan te tref is, net so min bestaan daar één siening van die kerk. In die eerste plek was daar nie eenheid ten opsigte van leer nie, maar ook nie ten opsigte van die vor- me van kerkwees nie. Die skrywer meld dat ‘the Christian church was one, but one in a variety of forms’ (bl 7). Die boek is netjies en deeglik ge- bind. Dit is gerig op die algemene le- ser, wat blyk uit die feit dat ’n biblio- grafie nie daarin voorkom nie. Ten spyte van die ryke verskei- denheid was daar tog eenheid. Waar- in sou die eenheid gelee wees? Vol- gens die skrywer sou die eenheid ge­ lee wees in die voigende sake: Die boek het die voigende in- houd: A view from the pews. The eyes of faith. The unitary state. The protestant explosion. Dispersion. Pluriformity. The growing edge. One body. Diversities, divisions and unities. A view from the pews. The eyes of faith. The unitary state. • Die geloof in Je.sus as die gekrui- sigde en opgestane. The protestant explosion. Dispersion. Pluriformity. • Die inwoning van die Heilige Gees in die harte van die gelowi- ges. The growing edge. One body. Diversities, divisions and unities. * Shapes of unity, * Towards the city. Die boek is deeglik en netjies ge- bind en lees maklik. Boekbesprekings * Shapes of unity, * Towards the city. Procfskrif- cn bockbcsprckings V erder word hierdie stelling nog meer duidelik as apartheid as ’n ‘doc­ trin e ’ veroordeel w ord, om dat dit mense hulle voile men.swees ontneem Die kerk as ‘mystery’ word na my mening nie duidelik genoeg verduide­ lik nie en daar bestaan ook die twyfel of die verstaan van die kerk as ‘mys­ tery’ wel korrek is (bl 2iiw). - dit terwyl dieselfde boek dit be- klem toon dat konteks van konteks verskil en die een patroon nie op die volgende afgedruk kan word nie. Die taak van die kerk is om daar te wees vir ander, of anders gestel, om dienskneg vir ander te wees. Dit is ’n raak beskrywing van die taak van die kerk; Die kerk is daar om te dien. Hierdie diens bestaan uit die verkon- diging van die Woord en die lewe van ’n liefde teenoor ander. Hoe presies 'n Positiewe aspek is die stemme wat opgaan vir die waardering van die vrou in die amp. Die toekom s is in die hand van God - nie in die hand van die mens nie. Ons hoop lê dus by God en nie by men.se nie. UTS 49/1 & 2 ( t m ) 334 Boekbesprekings * Towards the city. -•<35 ISSN 0259 9422 •= HTS 49/1 & 2 (1993) Procfskrif- cn bockbesprckings • Die gemeenskap van die gelowi- ges. Die boek kan aanbeveel word veral vir dié wat erns maak met die saak van diversiteit. Dit is egter jam­ mer dat die skrywer nie met meer aandag die verskeidenheid kon uit- werk nie. • Die verwagting van ’n nabye we- derkoms. * Die belewing van die doop as die toetrede tot ’n nuwe gemeenskap. * Die belewenis en opvatting dat die nuwe lewe ’n totaai anderse lewe was. Van der Waal, G-M & Hagg, G 1990 - Venster op die stad. A window on township art Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studie. 31 bladsye. Prys on- bekend Van der Waal, G-M & Hagg, G 1990 - Venster op die stad. A window on township art Die skrywer toon vervolgens aan hoe daar deur die geskiedenis nooit van ’n eenheid sprake wa.s nie. Hy sien plu- raliteit nie bloot as ’n gegewene nie, maar ook as ’n noodsaaklike. Daar moet dus erns gemaak word met hier- mee. Aan die ander kant moet daar ook erns gemaak word met die op- roep tot eenheid, meer spesifiek tot sigbare eenheid (bl 37, 39). Eenheid en diversiteit moet altwee gehand- haaf word. Vervolgens poog die skry­ wer om ten opsigte van die erediens, die verstaan van tekste, die kerk se bediening en die kerkregering hierdie saak uit te werk. Dit is ’n eeriike en ernstige poging, maar hy siaag nie daarin nie. Die rede waarom hy na my mening nie slaag me, is omdat hy nie by die feit kan verby kom dat daar wel ’n diversiteit bestaan nie. Hoe kan daar na eenheid gesoek word ten spyte van diversiteit? Eenheid lê hoogstens in die feit dat daar een By- bel is wat getuig oor een Here, maar hierdie Here word nie altyd dieselfde geteken nie. Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studie. 31 bladsye. Prys on- bekend Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studie. 31 bladsye. Prys on- bekend Resensent: Ds J M Delport VENSTER OP DIE STAD Dit is die oogmerk van die publikasie om skerp na die omgewing in die stad te kyk. Die gebruik van die woord ‘venster’ verwys dan ook na die wyse waarop gekyk word. Visies van die stad is voigens die skrywers nooit objektiewe abstraksies nie. Die beelde van die stad word be- paal deur mense - met verskillende persoonlikhede en kuitureie agter- gronde. Alhoewel almal dieselfde stad sien, veroorsaak die genoemde faktore dat mense dieselfde gegewe verskillend sien. Daar kan dus nie van ’n enkele en ’n homogene beeld van die stad gepraat word nie. UTS 49/1 & 2 (1993) 336 Bixkbesprekings Wanneer die bespreking wegbe- weeg van die betragters na dié wat betrag word, word genoem dat ie- mand wat na ’n stad icyi^, ooii by im- plilcasie die mense wat die stad tot stand gebring het, bekyk. ’n Aantal eienskappe van die Blanke wat die meerderheid van die stedelike gebie- de in Suid-Afrika tot stand gebring het, word deur die skrywers vanuit hulle eie verwysingsraam weergegee. Een van die doelwitte van die pu­ blikasie is om die oë van ander Suid- Afrikaners vir die ‘township people’ te open en om vir Christene te wys op hulle plig om dié probleme op ’n By- bels-verantwoordelike wyse aan te spreek. In die publikasie word ’n aantal van die probleem areas genoem en word ook daarop gewys hoe die kuns- te ’n positiewe bydrae tot die ophef- fing van die gemeenskap kan lewer. ’n Beiangrike saak wat gemeld word, is dat die Blanke die vak Kuns- geskiedenis vir homself gereserveer het. In die lig van hierdie opmerking word daar tot die konkiusie gekom dat ’n reievante Kunsgeskiedenis in Suid-Afrika wat ook eties regverdig is, sy werkterrein inklusief sal moet sien ten opsigte van die bestaans- werklikheid van die totale bevolking in die land. Dit word in die publikasie ge­ meld dat dit een van die hoofdoelwit- te is om hierdeur mense aan te moe- dig om deel te neem aan hierdie ge- sprek. In hierdie opsig is die publika­ sie nuttige leesstof, want nie net word daar gefokus op die probleme in die sw artw o o n b u u rte nie, m aar ook moontlike oplossings vir diskussie word op die tafel geplaas. VENSTER OP DIE STAD Hoewel ‘V enster op die stad’ soms ’n baie eensydige interpretasie is van die skywers se waarneming van die stad, bied die publikasie tog ge- noeg stimulus vir ’n debat cor die kunshistoriese studies oor die stad. Grey, J 1990 - Predikant-wees van- dag: Praktiese voorstelle vir spesiali- sering en privatisering deur predikan- te van die Nederduitse Gereformeer- de Kerk A WINDOW ON TOWNSHIP ART In hierdie bydrae stel die skrywers dit duidelik dat hulle moeilik vanuit hul­ le eie relatief gemaklike omgewing insigte kan weergee van die swart woonbuurt, omdat hulle nie ten voile die lewe in 'n swart woonbuurt ervaar het nie. Stellenbosch: Elize Grey Boeke. 388 bladsye. Prys onbekend Resensent; Prof T F J Dreyer Hierdie publikasie is ’n vereenvoudig- de weergawe van ’n doktorale proef- Stellenbosch: Elize Grey Boeke. 388 bladsye. Prys onbekend Stellenbosch: Elize Grey Boeke. 388 bladsye. Prys onbekend Resensent; Prof T F J Dreyer Resensent; Prof T F J Dreyer Hierdie publikasie is ’n vereenvoudig- de weergawe van ’n doktorale proef- ISSN 0259 9422 - UTS 49/1A 2 (1993) 337 Procfskrif- cn bockbcsprckingii vanuit die vakiiteratuur van gemeen- tebou word aangebied as moontlike oplossings vir die gestelde probleme. Die resultate van sy ondersoek lei hom uiteindelik daartoe om te kon- kludeer dat die gestelde hipoteses korrek bewys is. ’n Nuwe praxisteorie word dan ten slotte ontwerp om die aangeduide leemtes in die kerklike bedieningstrukture die hoof te bied. skrif wat die kandidaat, onder promo- torskap van prof W J M Janson, by die Universiteit van Suid-Afrika in- gedien het. Die outeur poog om met behulp van die m etodologiese model van Zerfass, ’n prakties-teologiese studie te onderneem waarbinne die teolo- giese teorie en die praxis interafhank- lik met mekaar in wisselwerking ge- stel word om sodoende tot ’n nuwe praxisteorie te kom. Die navorsings- hipoteses wat hy vir die studieprojek postuleer, is kortliks die volgende: In sy nuwe praxisteorie bepleit die outeur dat ruimte geskep moet word vir die spesialisering van predi- kante. H ierdie spesialisering op grond van die verskeidenheid van gawes kan op verskillende manier in ’n bedieningstruktuur geakkommo- deer word. Binne ’n makrogemeente waar daar ’n hele aantal predikant- standplase is, kan p red ik an te op grond van hulle gawes spesialiseer. Spesialisasie kan ook ‘oorgemeente- lik’ plaasvind waar predikante oor ge- meentegrense been bepaalde spesia- lisdienste verrig. Hy bepleit ook ver- al spesialisasie deur privatisering of gedeeltelike privatisering. Met die gemeente as basis kan die predikant ook buite die gemeente deur ander instellings of organisasies sekere dienste verrig. As teologiese begron- ding vir hierdie siening stel hy dat daar deur die geskiedenis van die kerk duidelike tekens is van so- genaamde ‘sodaliteite’ naas die kerk as ‘modaliteit’. Binne hierdie raam- werk bepleit hy dan ook die ‘tentma- kerbediening’ as ’n moontlikheid om • Die taakverdeling van werkkrag- te in die kerk is as gevoig van be- staande bedieningstrukture nie funksioneei nie. • Daar is ’n onderbenutting van be- skikbare lidmate. • Die kerk reik nie effektief ge- noeg uit na diegene ‘buite’ die kerk nie. • Rigiede geografiese gemeente- grense striem die bedienings- potensiaai van die kerk. • Die huidige beroepstelsel beant- woord nie meer aan die vereistes van die hedendaagse samelewing nie. Om sy gestelde hipotese te bewys, on- dersoek hy eerstens die bestaande teologiese teoriee. Resensent; Prof T F J Dreyer Empiriese ge- gewens wat via vraelyste gegenereer is, word gereflekteer as bevestiging van die gestelde hipoteses. ’n Oorsig UTS 49/! A 2 (1993) 338 Boekbesprtkings potensiaal om die teologiese kwaliteit van die vak aan te tas indien dit sen­ der voorbehoud toegepas word. Hy kies op bladsy 17-19 vir die basisteo- rie van Firet. Hy hanteer egter die basisteorie nie krities nie, maar neem dit sonder verdere substansiëring oor. In die basisteorie word die plek van die Skrif as kenbron in die teorie- praxisverhouding nie verdiskonteer nie. O p bladsy 33 stel hy aan die hand van die metodologiese model van Zerfass dat navorsingsresultate van die situasie-analise nie sonder meer as oplossing vir die krisis in die praxisveid van die Praktiese Teologie kan dien nie, ‘want Praktiese Teolo­ gie is teologie!’ Die resultate moet dus gekonfronteer word met die teo­ logiese oorlewering. In sy verdere aanbieding van sy studieresultate word dit egter heel gou duidelik dat hy eintlik slegs steun op die teologie­ se oorlewering in die geskiedenis van die kerk, maar dat die perspektiewe van die Skrif feitlik nie ter sprake kom nie. As hy byvoorbeeld handel oor die vraag van modaliteit en soda- iiteit, word Paulus se sendingreise as tipiese voorbeeld van sodaliteit han­ teer. Hy ba.seer sy siening op ’n werk van Latourette wat in 1948 gedateer is. Resente studies vanuit die Bybel- wetenskappe wat die saak belig, word nie in berekening gebring nie. Om- dat daar ’n gebrekkige Skriftuurlike perspektief oor die saak as vertrek- punt geld, kan hy gemaklik op bladsy potensiaal om die teologiese kwaliteit van die vak aan te tas indien dit sen­ der voorbehoud toegepas word. Hy kies op bladsy 17-19 vir die basisteo- rie van Firet. Hy hanteer egter die basisteorie nie krities nie, maar neem dit sonder verdere substansiëring oor. In die basisteorie word die plek van die Skrif as kenbron in die teorie- praxisverhouding nie verdiskonteer nie. O p bladsy 33 stel hy aan die hand van die metodologiese model van Zerfass dat navorsingsresultate van die situasie-analise nie sonder meer as oplossing vir die krisis in die praxisveid van die Praktiese Teologie kan dien nie, ‘want Praktiese Teolo­ gie is teologie!’ Die resultate moet dus gekonfronteer word met die teo­ logiese oorlewering. Resensent; Prof T F J Dreyer In sy verdere aanbieding van sy studieresultate word dit egter heel gou duidelik dat hy eintlik slegs steun op die teologie­ se oorlewering in die geskiedenis van die kerk, maar dat die perspektiewe van die Skrif feitlik nie ter sprake kom nie. As hy byvoorbeeld handel oor die vraag van modaliteit en soda- iiteit, word Paulus se sendingreise as tipiese voorbeeld van sodaliteit han­ teer. Hy ba.seer sy siening op ’n werk van Latourette wat in 1948 gedateer is. Resente studies vanuit die Bybel- wetenskappe wat die saak belig, word nie in berekening gebring nie. Om- dat daar ’n gebrekkige Skriftuurlike perspektief oor die saak as vertrek- hierdie privatisering van dienste deur predikante te laat realiseer. Om hierdie nuwe bedieningstruk- tuur te laat funksioneer, is dit egter noodsaaklik om die teologiese oplei- ding daarby aan te pas. Die teologie­ se ku rriku lum m o et daarotn ook voorsiening maak vir spesialisoplei- ding. Die praktiese vaardigheid moet in ’n opleidingsmodel voldoende aan- dag geniet. Om sy bedieningstruktuur te ak- komodeer, stel hy voor dat gemeente- grense gehandhaaf moet word as af- gebakende gebiede w aarvoor die plaaslike gemeente verantwoordelik is; daarnaas moet geografiese grense perforeer om almal wat by die ge­ meente wil aansluit te kan opvang. Laastens stel die outeur ’n nuwe beroepstelsel voor wat daarvoor voor­ siening moet maak dat predikante, op grond van hulle besondere gawes en spesialiteitsrigting, beroep kan word in die lig van die spesifieke behoefte van ’n bepaalde gemeente. Die outeur slaag daarin om die leser te prikkel tot nuwe nadenke oor kerklike bedieningstrukture. Van sy voorstelle kan ook tot groot nut vir die kerk in die huidige samelewing- struktuur toegepas word. Daar ske- mer egter ’n gebrek aan deeglike teo­ logiese begronding van sy praxisteo- riee deur. Dit is waarskynlik te wyte aan die feit dat hy die metodologiese model van Zerfass klakkeloos oor- neem. Die model het die inherente ISSN 0259 9422 = HTS 49/1A 2 ( /99.1) 3W Proclskrif- cn bockbcsprckings D ormeyer, D & H auser, L 1990 - Weltuntergang und Gottesherrschaft Mainz: Matthias Griinewald Verlag. 156 bladsye. Prys DM 12.80 D ormeyer, D & H auser, L 1990 - Weltuntergang und Gottesherrschaft D ormeyer, D & H auser, L 1990 - Weltuntergang und Gottesherrschaft 115 die Reformasie en die Protestant- se tradisie veroordeel, omdat hulle die sintese wat tussen die sodaliteit en die modaliteit by die Rooms-Kato- lieke Kerk bestaan het, tot ’n groot mate verloor het. Dit baan die weg vir die inkorporering van privatisering in die bedieningstruktuur van die kerk. Alhoewel hy saam met Zerfass (bl 327) dit stel dat hierdie praxis ge- toets moet word aan die teoiogiese oorlewering, blyk die leemte van die metodologiese model juis daarin dat die teorieë nooit werklik aan die toets van die Skrif onderwerp word nie. Mainz: Matthias Griinewald Verlag. 156 bladsye. Prys DM 12.80 Mainz: Matthias Griinewald Verlag. 156 bladsye. Prys DM 12.80 Resensent: Prof J A du Rand Gewoonlik is dit inspannend om be- tekenisvolle teologie te absorbeer. In die geval van bogenoemde werk kom dit egter spontaan deur net aan te hou lees. Op ’n boeiende wyse slaag Dormeyer en Hauser daarin om die onderwerp ‘apokaliptiek’ populêr oop te breek en aktueel toe te pas. Van- uit grondige navorsing word eksege- tiese materiaal bevatlik aangebied om ’n wyer groep lesers te bereik. Dieseifde leente kom na vore in sy bespreking van die amp. Hy stel op bladsy 135: ‘Daar word in hierdie studieprojek van die premisse uit- gegaan om eerder die dinamiese of funksionele ekw ivalente van die Nuwe-Tesiamentiese bediening na te speur, wat die amp van die gelowige aanbetref, eerder as om op funda- mentahstiese wyse die Skrif te deur- soek vir voorskrifte oor die amp van die gelowige.’ Sy uitspraak is korrek, maar hy gee geen blyke van deurdag- te Bybelse perspektiewe oor die wese en aard van die diakonia in die Nuwe Testament nie. In verstaanbare en maklik lees- bare Duits behandel Dormeyer (ekse- geet) en Hauser (godsdienspedagoog) van Munster om die beurt in sewe kort afdelings die aktualiteit van die apokaliptiek. Die doel van die publi- kasie is om te bepaal of die Joodse en Christelike apokaliptiek aan die mens van die twintigste eeu sinvolle ant- woorde kan gee en of dit eerder angs- versterkend is. Die aanleding tot dié geskrif is die katastrofiese kernramp van Tsernobil wat mense weer laat soek het na 'n betekenisvolle verstaan van die sin van die lewe. Dormeyer en Hauser slaag wel daarin om aan te toon dat apokaliptiek nie net te doen het met Weltuntergang nie, maar ook Nieteenstaande hierdie leemtes, is die werk van groot nut vir elkeen wat worstel met die uitdagings waar- voor die kerk in die wêreld van van- dag te staan gekom het. 340 HTS 49/1A 2 (1993) B(xkbesprrkings met hoop op grond van die Gottes- herrschaft. Die verhouding tussen angs en geloof met betrekking tot die verwagting van die wêreldeinde word goed verdis- konteer en toegepas. Hoofstuk 7 konsentreer op apokaliptiek as le- wenswysheid en metamitologie. Dié gedeelte oor die apokaliptiese aan- knoping by die New Age-beweging is besonder prikkelend, alhoewel kort (7 bladsye). In hoofstuk 1 val die fokus op die aktualiteit van die apokaliptiek wat aan die hand van agt steilings be- spreek word. Mainz: Matthias Griinewald Verlag. 156 bladsye. Prys DM 12.80 Die oorlogsretoriek van Hitler in sy Mein K atnpf kom selfs onder skoot in vergelyking met ’n ge- balanseerde standpuntname oor die wêreldeinde. Daarop voig ’n kernag- tige bespreking van die antieke apo- kaliptiese denke van Israel en die tus- sentestamentêre periode, asook oor Jesus as apokaliptiese wysheidsleraar en profeet (hfst 3). Dormeyer be- klemtoon dat Jesus in sy apokaliptie­ se raamwerk juis die manifestasie is van die Godsheerskappy om die wê- reldeindeangs te besweer. Jesus word die nuwe apokaliptiek. Hierdie twin- tig bladsye maak ’n drang by die leser wakker om te preek. Hoofstuk 4 ver- tel van die apokaliptiese denke van die vroeë kerk (spesifiek soos vervat in Mark 13), maar steek, wat lengte en inhoud betref, af by die res van die boek. In hoofstuk 5 verwyl Dormeyer by die Openbaring aan Johannes en vind die Godsheerskappy in die rol van die Lam. Dit is duidelik dat hy eerlik worstel om Openbaring te pro­ beer verstaan. Die literatuurlys van ongeveer 205 bronne is akademies verantwoord en op datum, veral met betrekking tot die Duitse literatuur. Saamgevat: Hierdie boek bied ’n leeservaring wat ’n mens se gees ver- ryk, alhoewel dit waarskynlik nie as 'n vakkundige bron in ’n verhandeling aangehaal sou kon word nie. Du Toil, A B (red) 1990 - Die Johan- nesevangelie; Hebreërs tot Openba­ ring: Inieiding en teologie Pretoria; NG Kerkboekhandel. 314 bladsye. Prys R49,95 Du Toil, A B (red) 1990 - Die Johan- nesevangelie; Hebreërs tot Openba­ ring: Inieiding en teologie Pretoria; NG Kerkboekhandel. 314 bladsye. Prys R49,95 Resensent: Prof E Engelbrecht Resensent: Prof E Engelbrecht In sewe hoofstukke behandel hierdie werk die Bybelboeke wat hier bo ge- noem is. Die literatuurlys na elke af- deling is voldoende. In die werk word ook deeglik kennis geneem van ’n groot getal faktydskrifte. Suid- Die laaste twee hoofstukke deur Hauser is werklik aangrypend. Hy trek lyne deur na die apokaliptiese belewenis van die m oderne mens. Ongelukkig het hy nie by die Cargo Cults van Melanesië uitgekom nie. ISSN 0259 9422 = NTS 49/1A 2 (1993) 341 Proefskrif- cn bockbcsprckings Proefskrif- cn bockbcsprckings Afrikaan.se outeurs ontvang voldoen- de aandag. vraagstukke van die betrokke Bybel- boeke by te bring. Dit is ook ’n be- troubare handleiding vir verdere en selfstandige studie van die Nuwe Tes­ tament oor die betrokke vraagstukke. Die boek is as handboek vir veral tersiêre studente geskryf. Mainz: Matthias Griinewald Verlag. 156 bladsye. Prys DM 12.80 Die vlakke van gevorderdheid wat hierdie boek kan benut, loop van eerstejaarsvlak tot by die magistervlak. Omdat die boek as handboek aangebied word, iy die motivering van standpunte skade. Nogtans kan die boek ook deur predi- kante benut word wanneer preke ge- maak word. Ook leiers van Bybelstu- diegroepe kan hierdie werk met ’n mate van vrug benut. Die outeurs skryf formmeel op ’n vlak wat deur die teikengroep van benutters aan- vaar sal word. Vos, C & Muller, J (reds) 1990 - God in ons lyding (Reeks: God, mens en wêreld) Pretoria; Orion. 181 bladsye. Prys onbekend Vos, C & Muller, J (reds) 1990 - God in ons lyding (Reeks: God, mens en wêreld) Pretoria; Orion. 181 bladsye. Prys onbekend Pretoria; Orion. 181 bladsye. Prys onbekend Resensent: Prof J J Engelbrecht Resensent: Prof J J Engelbrecht Resensent: Prof J J Engelbrecht Die bespreking van die Johanne- se prediking (toeiogie) sou vollediger gewees het as daar ook aandag gegee is aan die gesant-Christologie van die Johannesevangelie. Wat die agter- grondsketsing van die betrokke brie- we betref, sou ’n bespreking van die post-apostoliese tydvak die student se begrip van dié briewe kon verdiep. Die materiele omvang van die b e­ spreking van die prediking van die Openbaringboek kon relatief groter gewees het. Negentien medewerkers (teoloë uit meer as een kerk en vakmanne uit under dissiplines) het hulle kragte saam gegooi om ’n m erkw aardige boek die lig te laat sien. Ek het dit lanklaas so geniet om ’n boek wat vir resensiedoeleindes aan my voorgelê is, deur te lees. Die teologiese bydraes is voor- sien van goeie literatuurlyste. In die Verantwoording voor in die boek stel die redakteurs dat hierdie boek ‘alle lesers [wil] laat nadink oor die raaisel van die lewe; oor die lief en leed wat lyding vir mense en om mense bring. Die boek wil ook predi- kers help om sinvol oor dié werklik- heid te praat en te preek. Om dit te kan doen, het die prediker nie net teologiese nie, maar ook ander werk- As handleiding by die studie van die Nuwe Testament is hierdie boek uiters geslaagd. Predikante wat oor die aigemeen deesdae kla oor die ge- brek aan tyd, behoort hierdie werk te gebruik. Hierdie werk is as .sulks vol- doende om die leser ’n werkskennis van die inleidings- en teologiese 342 HTS 49/1 <t 2 (1993) Bockbesprekings likheidsperspektiewe op lyding nodig. Dié perspektiewe kan in verskiilende opstelle duidelik gesien word. A1 word lyding vanuit verskiilende lemas beiig, biy die een groot tema dwars- deur die boek die teenwoordigheid van God in ons lyding. Dit is juis sy aanwesigheid wal ons bestaan "tussen eina en a m e n ” die m o eite werd maak’. In hierdie boek word die leser nie verveel of mislei met die skynbaar po- pulêre oppervlakkige voorspoed- geloof nie, waarvolgens ’n mens maar net reg gedoop moet wees en regtig in die Here Jesus glo, dan sal hy le- wenslank gesond bly, sy beursie sal al- tyd vol wees en teenspoed sal ver van hom af wees. Meer as een outeur vestig die aandag daarop dat volgens die Bybel, God self ook ly en dat dit troosryke implikasies vir die lydende Christen inhou. Resensent: Prof J J Engelbrecht Temas soos As God goed is, hoe kan Hy dan sulke slegle dinge laat gebeur? (bl 113), duiweluitdrywing (bl 11), sosiule lyding (bl 10.3-104), kritiek teen bevrydingsteologie (bl 105), ’n so- siologiese verklaring vir die lyding van die Christene in I Petrus (bl 88-89), die skynheiligheid van alle allegoriese uitleg (bl 99), lyding as gevolg van die toom van Cod (bl 114), die skeiding van lig- gaam en siel ná die dood, selfmoord (bl 136w) ensovoorts kom ter sprake. V oordat die hoofdeel van die boek, naamlik Freekontwerpe, bereik word, is daar ’n deel getitel Perspek­ tiewe op lyding. Insiggewende en goed geskrewe bydraes van verskiilende vakmanne volg dan oor 'n teologiese, ’n m ediese, 'n psigologiese en ’n maatskaplike perspektief op lyding, gevolg deur ’n bydrae getitel My kind sterf. Die preekontwerpe word verdeel in agt temapreke en sewe troospreke, terwyl wenke oor ’n hele aantal ander preekmoontlikhede ook verskaf word. Dit is beslis nie ’n preekbundel nie: Die betrokke perikope word geekse- getiseer, die aandag word op teolo­ giese en etiese vrae gevestig, wenke oor die liturgie word gegee enso- voorts. Wie die preekontwerpe son- der meer gayn probeer preek, sal waarskynlik die gemeente redelik vin- nig die kerk uit preek. Wie egter saam met die skrywers ernstig met die stof worstel, sal sekerlik baie baat daarby vind en vir hulle gemeentes iets sinvols te sê he oor God in die mens se lyding. Verskiilende outeurs maak suk- sesvol gebruik van aanhalings uit ge- digte. Predikante kan gerus meer poësie lees en dit vir die prediking benut. Dit kan meermale die tref- krag van 'n preek vergroot. Met die liturgiese riglyne wat ver­ skaf word, is daar nie probleme nie, maar vir iemand met ’n ander kerk- lik-teologiese agtergrond is die wenke wat in enkele gevalle gegee word oor gepaste storietjies wat vertel kan ISSN 0259 9422 = HTS 49/1 & 2 (/993) 343 Procfskrif- cn bockbcsprckings word, vreemd (vgl bv bl 116, 121-122, 124-125,177-178). matoriese Studies het reeds ’n hele aantal van sy geskrifte gepubliseer. y g g p Die doel van die uitgebreide pamflet is om die konsep van demo- krasie fundamenteel te heroorweeg (bl 6, 9, 38, 70). Hy behandel die ge- skiedenis van die denke oor die de- mokrasie (17e en 18e eeu) en die probleme waarin die Westerse demo- krasieë in hierdie eeu beland het. Resensent: Prof J J Engelbrecht Hy is oortuig dat die gedagte van demo- krasie eers ’n ideologic en toe ’n mite geword het (bl 30) en dat daar van- dag in die meeste demokrasieë net ’n paar simbole oorgebly het (soos stem- reg en periodieke verkiesings), terwyl daar byna geen sprake is van volksoe- wereiniteit nie. Die bydrae wat deur die meeste lesers waarskynlik as die vreemdste en in ’n sekere sin die skokkendste in die bundel beleef sal word, is waar­ skynlik dié van J A Loader. Dit sluit egter nie uit dat die leser verrassende en noodsaaklike perspektiewe kry op allerlei aktuele kwessies soos ‘die mens en die ekosisteem’, die ‘teolo- giese randeiers’ in die kerk en nog baie ander nie. Lees hierdie preekontw erp en ook die res van die boek, dink daar- oor na en word geestelik verryk! Daar is volgens hom ’n paar uit- staande probleme in huidige demo- krasiee. Een daarvan is dat die hele samelewing gepolitiseer is en die re- gering (‘staat’) vir alles verantwoor- delikheid aanvaar. Dit beteken dat die mag eintlik nie by die volk (nasie) lê nie, maar by georganiseerde priva­ te belapgegroepe (bl 44). Verder meen hy dat die gedagte van ’n een- nasie-staat nie meer die behoeftes van die m oderne meer-nasie-state kan vervul nie en dat een van die sleutelvraagstukke die onderdrukking van minderhede (kleiner na.sies) deur die groot (of groter) nasie in hierdie state is. Hy bepleit ’n nuwe vorm van demokrasie waarin die nasies gelyke bondgenote in die omvattende poli­ tieke nasie is, maar soewerein en ge- Fowler, S 1991 - National identity and the renewal of democracy Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studie. 82 bladsye. Prys on- bekend Berneck: Schwengeler Verlag. 430 bladsye. Prys onbekend Dit is ’n besondere stimulerende boekie met baie vrugbare gedagtes cm die mense van Suid-Afrika oor hulle eie situasie te laat dink. In die geheel wonder ek of hy nie tog nog die ‘eie’ in elke volk te veel beklem- toon ten koste van die (m i noodsaak- like) gemeenskaplike lewe wat tussen die verskillende nasies in een staat (veral in Suid-Afrika!) behoort te ont- wikkel nie - onder andere sy voor- beeld van die onderwys (bl 66vv). Ook sy gedagtes oor hoe ’n skikking onderhandel behoort te word (nie net deur politieke partye nie, maar deur alle belangegroepe en individue) is stim ulerend en in die geheel is sy keuse vir ’n gemeenskaplike (‘com­ munal’) politiek met ’n onderhandel- de konsensus, teenoor die heersende konflik-politiek met ’n meerderheids- regering, ’n baie aantreklike keuse. Resen.sent: Dr J P Naudé Resen.sent: Dr J P Naudé INLEIDING Els Nannen tree in hierdie omvatten- de werk met die psigoloog, Carl Gus­ tav Jung (1975-1961) in gesprek. Dit is ’n noodsaaklike gesprek waarin Jung se psigologiese insigte in die lig van die Bybelse teologie getoets word. Nannen is hier die defensor fi- dei regulae, terwyl Jung onder die soeklig is. Jung se analitiese psigolo- gie is hoogs ingewikkeld. Dit vereis besondere inspanning en insig om goed te begryp. D aarom is dit te wagte dat hierdie gesprek ’n moeilike gang sal he. Ten spyte daarvan is dit besonder insiggewend en dien sukses- vol daartoe om twee wetenskappe wat albei intiem met die mens se we- se verweefd is, in gesprek te bring. Dwarsdeur die boek is daar 'n tendens (m i sterk Christelik) cm op te kom vir armes en onderdruktes (bl 49, 50, 51, 55, 57 ens) - ’n trek wat in ’n nuwe grondwet ingebou behoort tc word en myns insiens ’n grondwet baie ‘Christeliker’ sal maak as enige formele belydenis van die Christelike Fowler, S 1991 - National identity and the renewal of democracy Fowler, S 1991 - National identity and the renewal of democracy Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studie. 82 bladsye. Prys on- bekend Resensent: Prof A Konig Resensent: Prof A Konig Dit is ’n besonder insiggewende en aktuele pamflet juis in hierdie tyd van ’n poging om ’n nuwe grondwet en politieke bestel vir Suid-Afrika te on- derhandel (Codesa). Fowler is al vir meer as ’n dekade via die Potchef- stroom se Universiteit betrokke by Suid-Afrika en die Instituut vir Refor- 344 HTS 49/1 & 2 (I99J) Boekbesprekings geloof wat net die lede van ander ge- lowe kan afronteer. geloof wat net die lede van ander ge- lowe kan afronteer. lyk is in hulle eie ‘nasionaie’ (ge- meenskaps)iewe. Die samelewing moet gedepolitiseer word, sodat die taak van die regering (‘staat’) beperk is tot ’n regverdige en gelyke openba- re lewe, terwyl die verskillende ge- meenskappe hulle eie lewe organi- Nannen, E 1991 - Carl Gustav Jung: Der getriebene Visionar Berneck: Schwengeler Verlag. 430 bladsye. Prys onbekend Resen.sent: Dr J P Naudé Nannen, E 1991 - Carl Gustav Jung: Der getriebene Visionar Berneck: Schwengeler Verlag. 430 bladsye. Prys onbekend INHOUD Nannen verdeel sy werk in drie dele. Die grootste gedeelte (160 bladsye) is ISSN 0259 9422 = HTS 49/1A 2 (1993) 345 Procfskríf- cn bockbcsprckings gie van Jung. Hierin word die ont- wikkeling van sy model van die psige beskryf. Teenoor Freud wat net na die persoonlike onbewuste verwys, stel Jung dat die mens ook ’n kollek- tiewe onbewuste het. Die kollektie- we onbewuste is die diepste laag van die psige en bestaan uit oorgeërfde inhoude wat universeel by alle volke oor die ganse wêreld aangetref word. biografies van aard. Die tweede ge- deelte (114 bladsye) gee ’n uiteenset- ting van Jung se psigologie. Die der- de gedeelte (137 bladsye) beskryf die invioed wat Jung op ’n veelheid van dissiplines uitgeoefen het. Elke afde- ling van die verskillende hoofstukke word met ’n beoordeling van Jung se psigologie en betrokkendheid by ver- skeie instansies en dissiplines afge- siuit. Die kollektiewe onbewuste word deur argetipes gevul. Argetipe is on­ bewuste beelde wat oorgeërf is van die primitiewe- of oermens. Hulle kom na vore as sim bole, veral in droommateriaal. Van hierdie argeti­ pes is die beelde van vader, moeder, kind, geboorte, dood, God en duiwel, asook religieuse beelde soos paradys, sondeval, maagdelike geboorte en wedergeboorte. Die biografie oor Jung is omvat- tend. Dit beskryf die familie waaruit hy kom en gee ’n gedetailleerde weer- gawe van sy vroeë kindheidsgeskiede- nis en tienerjare. Dit word deur twee baie beiangrike gebeure opgevolg. Die eerste is sy kontak met sy ouere tydgenoot Sigmund Freud. Jung het sy analitiese psigologie vanuit Freud se dieptesielkunde ontwikkel. Dié werk toon aan hoedat verskilie in die beskouings van Jung en Freud oor die onbewuste in die psige van die mens, asook botsende droominterpretasies die twee groot psigoloe uitmekaar ge- dryf het. Tydens sy reise het Jung hierdie universele inhoude in drome van die swartes van Afrika, die Europeane. Arabiere en Indiers gevind. Hy het nagenoeg 60 000 drome ontleed om tot die konsep van die kollektiewe onbewuste te kom. Die tweede beiangrike gebeurte- nis wat weergegee word, is Jung se uitgebreide wêreldreise. Sy reise na Afrika, die Arabiese lande en Indië is van besondere belang. Dit bied be­ iangrike inligting cm Jung se ontwik- keling van die konsep van die kollek- tiewe onbewuste te verstaan. INHOUD Wat vir die teologie van besonde­ re belang is, is dat Jung meen dat God ’n afdruk van Homself in die kollektiewe onbewuste van die mens gemaak het. Die mens aanbid uni­ verseel hierdie God binne sy kultuur- verband. Daarom is die aanbidding van Jesus Christus, Alla, Boedha, Jah- we of die voorvadergeeste vir Jung dieselfde. Vir hom is die verskil in Die tweede deel van die werk vorm die kerngedeelte. Dit is ’n siste- matiese uiteensetting van die psigolo­ 346 HTS 49/1A 2 ( i m ) Boekbesprekings godsdienste kultuurbepaald en niks meer as verskillende name van die- selfde godheid nie. Die derde deel van die boek han- del oor Jung se invloed oor ’n wye spektrum van dissiplines. Dit wissel van sy invloed op psigoterapie, die staatsleer, eksakte wetenskappe, cha- rismatiese bewegings en les bes, die New Age-beweging. Teen hierdie agtergrond is dit lo­ gics dat N annen vanuit Christelik- teologiese perspektief uiters krities teenoor Jung staan. Vir Nannen bly die Bybel die enigste bron van kennis oor God en is die Christelike gods- diens die enigste ware godsdiens. Dit is in hierdie verband interessant dat Nannen nie na Christelike geloof nie, maar telkens na Christelike religie en Christendom verwys. SLOTSOM Els Nannen se werk word sterk aan- beveel vir teoloë wat dit erns maak om met die psigologie as ’n weten- skap wat hom ten diepste met die menslike psige besig hou, in gesprek te tree. Die leser van dié werk sal in- sig kry in die moeilik verstaanbare, maar tog opwindende wêreld van die geniale Carl Gustav Jung. Terself- dertyd word die teoloog tot nadenke en tot verantwoording van die Bybel- se perspektief op die mens geroep. In Nannen se beoordeling van Jung se insigte is daar egter ’n tekort- koming. Dit is dikwels kripties en ’n fundamentalistiese kleur in sy eksege- se van die Bybel slaan deur. Hy maak byvoorbeeld die bestaan van die onbewuste as deel van die psige af m et die blote opm erking dat dit ‘nichts mehr als eine Annahme’ is nie. Dit is gewoon ’n onwetenskaplike op­ merking. Dikwels word psigoiogiese terme verwerp bloot omdat dit nie in die Bybel weerspieei word nie. Dit herinner onwillekeurig aan die ellen- de wat Galileo te beurt geval het toe hy aangetoon het dat die aarde om die son draai. Die kerk het horn ge- ekskommunikeer. Monsma, G N, Orkar, E, Bruwer, E, Munane, E et al 1991 - Poverty in Southern Africa Potchefstroom: IRS. 68 biadsye. Prys onbekend Resensent: Dr R M Naudé Resensent: Dr R M Naudé Hierdie werkwyse van Nannen bring 'n vervlakking in die gesprek met Jung en staan in kontras met die hoe kwaliteit van die res van die werk. FORMELE OPMERKINGS Hierdie uitgawe is ’n bundel voor- dragte wat gelewer is by ’n byeen- FORMELE OPMERKINGS Die feit dat die voordragte in ’n bundel be- skikbaar gestel is, het die voordeel dat dit die voordragte aan ’n groter gehoor beskikbaar stel. Die nadeel is egter dat die inkleding van voordrag­ te nie altyd hiervoor geskik is nie. ’n V oorbeeld hiervan is die voordrag van professor G N Monsma. Sy voor­ drag is 422 reëis lank waarvan 90 reëls direkte aanhalings uit die Skrif is. Dit maak dit moeiliker om die an- dersins duidelike omskrywing van die onderwerp te volg. FORMELE OPMERKINGS ISSN 0259 9422 = H7X 49/1A 2 (1993) 347 Procfskrif- cn bockbesprckings verbonde is aan die Calvin College, Grand Rapids, Michigan. Dr J N Or- kar het gepraat oor ‘Agricultural De­ velopment in Nigeria’. Hy is verbon­ de aan die Christian Reformed World Relief Commission. Die derde refe- raat is gelewer deur E Bruwer & E Munane oor ‘The community and our elep h a n t’. Albei is verbonde aan Church Aid and N eed, gesetel in Suid-Afrika. Prof Monsma maak in sy referaat gebruik van die G ER stu- diestuk oor ‘The church and its social calling’. Hy beredeneer arm oede vanuit die perspektief van die skep- ping, die rol wat die sonde speel en die betekenis wat die verlossing het ten opsigte van die koninkryk van God. Die resultaat van hierdie pers­ pektief as vertrekpunt is dat die mens as skepping van God omskryf word as rentmeesters van die skepping. Die sonde word verstaan as selfsug wat in die wêreld gekom het en rentmeef- terskap negatief aangetas het. Die Mosaiese wet het die funksie om die invloed hiervan te rem deur aan fami­ lies te gee wat nodig is om van te leef. Verlossing word omskryf as die her- stel van God se koninkryk op aarde wat meebring dat die Christen hom- self in diens van die arme moet gee. Verlossing beteken dus dat ’n Chris­ ten armoede en lyding moet elimi- neer. Dit moet gedoen word op drie vlakke, naamlik die voorsiening van kos en klere, ontwikkeling van ’n self- helpskema en die verwydering van verbonde is aan die Calvin College, Grand Rapids, Michigan. Dr J N Or- kar het gepraat oor ‘Agricultural De­ velopment in Nigeria’. Hy is verbon­ de aan die Christian Reformed World Relief Commission. Die derde refe- raat is gelewer deur E Bruwer & E Munane oor ‘The community and our elep h a n t’. Albei is verbonde aan Church Aid and N eed, gesetel in Suid-Afrika. Prof Monsma maak in sy referaat gebruik van die G ER stu- diestuk oor ‘The church and its social calling’. Hy beredeneer arm oede vanuit die perspektief van die skep- ping, die rol wat die sonde speel en die betekenis wat die verlossing het ten opsigte van die koninkryk van God. Die resultaat van hierdie pers­ pektief as vertrekpunt is dat die mens as skepping van God omskryf word as rentmeesters van die skepping. FORMELE OPMERKINGS Die sonde word verstaan as selfsug wat in die wêreld gekom het en rentmeef- terskap negatief aangetas het. Die Mosaiese wet het die funksie om die invloed hiervan te rem deur aan fami­ lies te gee wat nodig is om van te leef. Verlossing word omskryf as die her- stel van God se koninkryk op aarde wat meebring dat die Christen hom- self in diens van die arme moet gee. Verlossing beteken dus dat ’n Chris­ ten armoede en lyding moet elimi- neer. Dit moet gedoen word op drie vlakke, naamlik die voorsiening van kos en klere, ontwikkeling van ’n self- helpskema en die verwydering van koms van die Gereformeerde Ekume- niese Raad gehou te Mamelodi naby Pretoria in 1990. Vyf en twintig kerk- leiers en raadgewers uit Afrika, Euro- pa en Noord-Amerika het die konfe- rensie bygewoon. Behalwe vir die voordragte en vier verslae oor armoe- de in verskillende dele van Suid-Afri- ka, Europa en die Dominikaanse Re- publiek, bevat die bundel ook die re- soiusies van die konferensie. ’n V oordrag van prof E Gaham ya is hierby ingesluit wat hy gelewer het by geleentheid van ’n konsultasie deur die Departement Etiek, Gemeenskap en Ontwikkeling van die Assosiasie van Evangeliegesindes in Afrika en Madagaskar, gehou in 1989. Die feit dat die voordragte in ’n bundel be- skikbaar gestel is, het die voordeel dat dit die voordragte aan ’n groter gehoor beskikbaar stel. Die nadeel is egter dat die inkleding van voordrag­ te nie altyd hiervoor geskik is nie. ’n V oorbeeld hiervan is die voordrag van professor G N Monsma. Sy voor­ drag is 422 reëis lank waarvan 90 reëls direkte aanhalings uit die Skrif is. Dit maak dit moeiliker om die an- dersins duidelike omskrywing van die onderwerp te volg. koms van die Gereformeerde Ekume- niese Raad gehou te Mamelodi naby Pretoria in 1990. Vyf en twintig kerk- leiers en raadgewers uit Afrika, Euro- pa en Noord-Amerika het die konfe- rensie bygewoon. Behalwe vir die voordragte en vier verslae oor armoe- de in verskillende dele van Suid-Afri- ka, Europa en die Dominikaanse Re- publiek, bevat die bundel ook die re- soiusies van die konferensie. ’n V oordrag van prof E Gaham ya is hierby ingesluit wat hy gelewer het by geleentheid van ’n konsultasie deur die Departement Etiek, Gemeenskap en Ontwikkeling van die Assosiasie van Evangeliegesindes in Afrika en Madagaskar, gehou in 1989. INHOUDEUK Die drie voordragte wat gelewer is, handel oor die ‘Biblical and theologi­ cal perspectives on poverty’ deur ’n nie-teoioog, professor Monsma, wat 348 UTS 49/1 & 2 (1993) Boekbesprekings strukture wat arm oede veroorsaak. Die vraag wat gevra kan word, is of die teologiese struktuur wat hier ge- volg word, reg laat geskied aan die plek en taak van die Christen in hier- die wereld? Die verbintenis tussen die skepping en verlossing (Heb 1:1) van waaruit die skepping gesien kan word in die lig van die verlossing, bring dit duideliker na vore dat God die Skepper ’n Vader is vir hierdie wereld en sy mense en dat elkeen on- der sy sorg staan. Die indikatief hier- van is dat God omgee vir sy skepsel en sy skepping. Die imperatief is dat die Christen wat hierdie sekuriteit ontvang, sal omgee vir diegene wat in nood is. fing van armoede is aangedui as ’n lang proses van opvoeding om mense tot selfhulp en selfstandigheid te lei. Die voordrag van Bruwer en Mu- nane het verdere praktiese probleme beiig. G ebrek aan behuising en die nood.saak van die betrokkenheid van die gemeenskap by die aanpak van die oplossing van die probleem is dui- deiik gestel. Gebrekkige behuising lei tot ’n verlies aan respek vir pri- vaatheid, dissipline, seksuele wan- gedrag, verkragtings en jeugswanger- skappe. Wat ervaar word in terme van armoede, is ’n vervanging van die huislike lewe met ’n straatkultuur. Die voordrag toon aan dat die basiese probleem behuising is, maar dat an- der aspekte van die lewe hierdeur ne- gatief aangetas word. Vanuit hierdie dilemma word die belangrikheid aan­ getoon van die kerk se betrokkenheid by projekte wat stabiliteit bring in die lewe van gesinne. Vanuit ander die verslae word dit duidelik dat die on- derrig in die verbouing van groente om ten minste selfversorgend te wees, van groot belang is. Die samewer- king van die betrokke gemeenskap moet egter verkry word om enigsins inslag te vind en arm oede teen te werk. Die onderhorigheid en afhanklik- heid aan God verseker dat die sorg vir mekaar nie gesien kan word as die realisering van die koninkryk asof dit mensewerk is nie. Dr Orkar het in sy voordrag aangetoon dat die Bybelse imperatiewe nie sender meer reglynig toegepas kan word asof die verwerkli- king daarvan ’n eenvoudige saak is nie. INHOUDEUK Die sending in Nigerie het ge- paard gegaan met die opieiding van die bevolking in landboutegnieke om armoede te voorkom. Die voorsie- ning van tegnologie soos cheniikaiiee, kunsmis, saad en besproeiingstelsels was egter nie genoeg nie. ’n Lang tydperk van oortuigingswerk en opiei­ ding het gevolg. Die belangrikheid hiervan is dat daar nie kitsoplossings bestaan vir armoede nie. Die ophef- In sy geheel gesien, is die belang van die referate nie soseer die analise wat gemaak word van die oorsake van armoede in Suid-Afrika nie, maar wel die strategie wat gevolg word om ar­ moede teen te werk. Hier kan geput ISSN 0259 9422 » H7S 49/1 <t 2 (1993) 349 Procfskríf- CO bockbcsprckings Hofmeyr, J W 1988 - Die Nederland- se Nadere Reformasie en sy invloed op twee kontinente: ’n Vergelyking van die invloed en deurwerking van enkele aspekte van die Nederlandse Nadere Reformatie in die Suid-Afri- kaanse en Noord-Amerikaanse kon- tekste word uit die dure lesse wat die prak- tyic ’n mens leer soos vermeld in die koniclusies van die seminaar. Die voordrag van G aham ya wat as by- voegsel by die konferensie se voor- dragte ingesluit is, stel dit duidelik dat armoede veroorsaak word deur politiek en dat dit deur middei van politieke aksie beantw oord moet word. Hy maak egter ook die interes- sante opmerkings dat dit een van die sondes van die ‘teoiogie van bevry- ding’ is om armoede slegs te beperk tot fisieke armoede. Hy verklaar ar­ moede eerder in terme van geestelike arm o ed e vanw eë die feit dat vir Christus gekies word. Hy wys ook daarop dat armoede nie aityd bestaan as gevolg van politieke strukture nie, m aar ook vanweë luiheid! Hy stel kreatiwiteit as die oplossing vir ar­ m oede. Mense moet hulleself as bronne van oorlewing sien in plaas van om op ander se gunste staat te maak. Alhoewel die politieke sie- nings van die referente telkens sig- baar word, is die behandeling van hierdie onderwerp van kardinale be- lang vir Suid-Afrika en vir elkeen wat belangstel in sendingwerk en die ver- b ete rin g van die om stan d ig hed e waaronder mense leef. Die Instituut vir Reformatoriese Studies kan be- dank word vir die feit dat hulle die re- ferate op hierdie wyse beskikbaar ge- maak bet. INHOUDEUK word uit die dure lesse wat die prak- tyic ’n mens leer soos vermeld in die koniclusies van die seminaar. Die voordrag van G aham ya wat as by- voegsel by die konferensie se voor- dragte ingesluit is, stel dit duidelik dat armoede veroorsaak word deur politiek en dat dit deur middei van politieke aksie beantw oord moet word. Hy maak egter ook die interes- sante opmerkings dat dit een van die sondes van die ‘teoiogie van bevry- ding’ is om armoede slegs te beperk tot fisieke armoede. Hy verklaar ar­ moede eerder in terme van geestelike arm o ed e vanw eë die feit dat vir Christus gekies word. Hy wys ook daarop dat armoede nie aityd bestaan as gevolg van politieke strukture nie, m aar ook vanweë luiheid! Hy stel kreatiwiteit as die oplossing vir ar­ m oede. Mense moet hulleself as bronne van oorlewing sien in plaas van om op ander se gunste staat te maak. Alhoewel die politieke sie- nings van die referente telkens sig- baar word, is die behandeling van hierdie onderwerp van kardinale be- lang vir Suid-Afrika en vir elkeen wat belangstel in sendingwerk en die ver- b ete rin g van die om stan d ig hed e waaronder mense leef. Die Instituut vir Reformatoriese Studies kan be- dank word vir die feit dat hulle die re- ferate op hierdie wyse beskikbaar ge- maak bet. Pretoria: Universiteit van Suid-Afri­ ka. 159 bladsye. Prys R27.50 Pretoria: Universiteit van Suid-Afri­ ka. 159 bladsye. Prys R27.50 Pretoria: Universiteit van Suid-Afri­ ka. 159 bladsye. Prys R27.50 Resensent: Prof A D Pont Die Nederlandse Nadere Reformasie is nie alleen ’n merkwaardige kerklik- teologiese beweging nie, maar ook ’n beweging wat ’n bree invloed gehad het ên ’n merkwaardige geneigdheid het om voort te bestaan en invloed uit te oefen. Daarby is dit ’n beweging wat voortdurend die aandag trek en nuwe navorsingspublikasies ontlok. Hoewel die Nadere Reformasie on- getwyfeld in Suid-Afrika groot in­ vloed gehad het in die agtiende en negentiende eeu, is die omvang en in­ vloed van dié beweging nog nooit in diepte gepeil nie. Dit hang in ’n seke- re mate saam met die feit dat die ne- gentiende-eeuse draers van die Nade­ re Reformasie-denke in al sy verskil- lende fasette, grotendeels beperk was tot die pionier-A frikaner van die Kaapse oosgrens én die Voortrek- kers. Die invloed wat die Nadere Re­ formasie op hulle denke en optredes 350 HTS 49/1A 2 (1993) Boekbesprekings word nie dat die Nadere Reformasie die sola fide van die Reformasie met sy klem op die regverdiging deur die geloof alléén loslaat en inruil vir ’n ordo salutis wat wéér op die spoor loop van die Rooms-Katolieke semi- pelagiaanse monnike-vroomheid. By á Brakel, die veelgelese populêre dogmatiek van die pioniers en die Voortrekkers, beweeg die ordo salutis soos volg: roeping-wedergeboorte-ge- loof-regverdigmaking-aanneming tot kind van God - die geestelike vrede en blydskap. So ’n ordo salutis is ten ene male vreemd aan die teologie van Calvyn. gehad het, is moeilik om presies vas te stel, juis omdat die pionier nor- maalweg nie ’n skrywer is nie. Daar- by moet in gedagte gehou word dat die troepe van Kitchener tydens die Engelse Oorlog feitlik alle plaashuise in die twee Boererepublieke met in- houd en al óf opgebiaas óf afgebrand het. Hierdie optrede het meegebring dat daar ’n enorm e gaping in die moontiike navorsingsmateriaal is. In ieder gcvai is dit beiangrik dat Hofmeyr in hierdie publikasie pro­ beer om die invloed van die Nadere Reformasie in Suid-Afrika ten opsig- te van die houding teenoor die sen­ ding en verdraagsaam heid te peil. Om dit te kan doen, gee hy eers ’n oorsig oor die Nadere Reformasie in sy Nederlandse konteks en daarna in Suid-Afrika. Die vraag ontstaan wáár die oor- sprong van die moontiike verskuiwing kom en die antwoord, so ver ek dit kon vasstel, lê in die denke en teolo­ gie van Beza. Pretoria: Universiteit van Suid-Afri­ ka. 159 bladsye. Prys R27.50 Hy verskuif a s ’t ware die uitverkiesingsleer (wat by Calvyn as ’n konklusie aangetref word in die Institusie III, 21-24 ná sy paragrawe oor geloof, berou, die Christelike le- we, die regverdiging deur die geloof, die Christelike vryheid en gebed) na die begin van die dogmatiek en kop- pel dit aan die leer van die voorsie- nigheid. So word die uitverkiesings­ leer ’n uitgangspunt vir die hele teo­ logie, speel daarin ’n bepalende rol en het ’n dubbele gevolg. Enersyds verskuif dit die aandag van die uitver- kiesende God na die uilverkore mens en net só en daar vind daar ’n kort- sluiting plaas en word die na-Calvyn calvinisme op ’n subjektiewe spoor Rondom die skets oor die Nade­ re R eform asie in N ederland, kan daar wel ’n paar opmerkings gemaak word, dit veral omdat Hofmeyr hom in hoofsaak deur geselekteerde se- kondêre bronne laat lei. Dit is mis- kien nie so vreemd nie, omdat ’n self- standige ondersoek na die ontstaan en opkoms van die Nadere Reforma­ sie ’n veeleisende saak is. Tog is dit opvailend dat die heie aksentverskui- wing in die Nadere Reformasie van die objektiewe teologie van Calvyn na die subjektiewe teologie van die Na­ dere Reformasie nie skerp genoeg raakgesien en geanaliseer word nie. Dit bring mee dat daar nie raakgesien ISSN 0259 9422 = HTS 49/1 i 2 (1993) 351 Procfskrif- CD bockbcsprckings kend na die Duitse en Nederlandse pietisme, wat tog iets anders is as die Nadere Reformasie, en daarvandaan na die Engelse metodisme wat in die negentiende eeu die voedingsbodem en stimulans word van die Europese maar ook Nederlandse réveil. geplaas. Terselfdertyd skep ciié ver- skuiwing, sáám met die aksenluering van die leer van die uitverkiesing, die moontiikheid om wear die filosofie van A ristoteles nader te trek om daarm ee ’n onderbou aan die orto- doksie te gee. Dan is daar in die na- Calvyn Calvinisme sowel ’n Aristote- lies-bepaalde ortodoksistiese skolas- tiek as ’n subjektief-bepaaide reaksie, die Nadere Reformasie met sy klem op die prcais pietalis en ’n ordo salutis wat die mens, in meerdere of minde- re mate self, moet verwerklik. Daar­ mee verdwyn die evangelie uit die teologie en die beroemde driedeling van die Heidelbergse Kategismus; kennis van die sonde, verlossing ên dankbaarheid. Nou is dit interessant dat in die Nadere Reformasie, ten opsigte van die sending, ’n dubbele lyn te bespeur is. Pretoria: Universiteit van Suid-Afri­ ka. 159 bladsye. Prys R27.50 Die één lyn loop sterk op die spoor van - om dit so te noem - die Beza-denke wat die uitverkiesing ’n uitgangspunt maak van die teologiese nadenke. In dié denke is sending nie ’n prioriteit nie. Jare gelede al het ek in HTS 16 ’n artikel geskrywe oor die deurwerking hiervan in die denke van die Vrystaatse Venter-famiiie. Dié opvatting se verspreidheid en hoe ver dit gestrek het, is moeilik om te be- paal (danksy Kitchener) maar dit het waarskynlik méér bygedra tot ’n afwe- sigheid van belangstelling in die sen­ ding in Suid-Afrika as allerlei duiste- re gevoeiens van ‘rassetrots’ (bl 68). Die enigste probleem is dat dit nie juis blyk uit die skaars historiese ma- teriaal nie. Miskien net vir die inte- ressantheid kan in hierdie verband op die volgende gewys word; Hofmeyr stel op bladsy 69: ‘Die teorie het wel sporadies by die pionierbevolking ontwikkel dat die gekleurdes die af- stammelinge van G am was en dat hulle daarom tot ondergeskiktheid en diens geroep is.’ Dan stel hy dat dit ‘slegs by hoe uitsondering in kerklike Dit is ook interessant om daarop te let hoe die invloed van die Engelse puritanism e van William Perkins, deur middel van sy leerling, William Ames enersyds via Franeker en an- dersyds via Zeeland deur die werk van die Teellincks, wat by die Engelse puritanisme gaan kers opsteek het, deurwerk en die Nadere Reformasie stimuleer. Juis vanweë die subjektiewe ka- rakter van die Nadere Reformasie is dit nie so vreemd dat De Labadie, die Rooms-Katolieke bekeerling en ge- wese Jesuiet, so ’n groot invloed daar- in uitgeoefen het nie, want dit is die- selfde godsdienstige klimaat. Vanuit die Nadere Reformasie loop die ver- bindingslyne a s ’t ware vanselfspre- HTS 49/1A 2 (1993) 352 Boekbesprekings kringe aangetref is....’ In A Hellen- broek se Voorbeeld der Goddelijke W aarheid wat nogal taamlik alge- meen as katkisasieboekie gebruik is naas Faukelius se Kort Begrip en die Heidelbergse Kategismus self (vgl B Spoelstra 1963. Die Doppers in Suid- Afrika 1760-1899. Kaapstad: Nasio- nale Pers, bl 24), kom die volgende vrae voor in die afdeling, ‘Kort Be­ grip van de voornaamste dwalingen dergenen, die buiten de G erefor- meerde kerk zijn’: dere se opvatting kón gewees het op grond van die verwysingsmateriaal wat tot hulle beskikking was. Maar nou word die saak enigermate in die lug gelaat. Pretoria: Universiteit van Suid-Afri­ ka. 159 bladsye. Prys R27.50 Ek wil toegee dat net die lees van die geskrifte van die oude schrijvers ’n stewige opdrag is, maar een of ander tyd sal dit gedoen moet word sodat die feitlikhede gepresiseer kan word. As Hofmeyr op bladsy 70 stel, ‘Van stimuli vanuit die Nadere Reformasie ten opsigte van sending aan die Kaap, het weinig tot hulle reg gekom’, ontstaan dus die onbeant- woorde vraag: W atter stimuli was daar in die Nadere Reformasie-mate- riaal wat vir die sending aan die Kaap van waarde kon gewees het? V. Welke zijn die buiten het Chris­ tendom? A. Heidenen, hedendaagse Joden en Mohammedanen. Maar om terug te keer: Die an­ der lyn in die N adere Reformasie- denke loop meer op die semi-pelagi- aanse lyn, wat veral deurwerk na die Morawiërs en die Wesley-metodisme wat ’n hoë prioriteit toeken aan die sending (in- en uitwendig), maatskap- like diensbetoon aan minderbevoor- regtes en onderwys. Daarom is ek dit ook nie eens met De Villiers se ka- rakteristiek van die Nadere Reforma­ sie soos Hofmeyr dit op bladsy 58-59 aanhaal nie, Juis omdat hy nié die dubbele lyn in daardie stroming raak- sien nie. Sy stelling dat die Nadere Reformasie ’n reaksie teen die rasio- nalisme (Descartes cs) is, is nie aan- vaarbaar nie, want die Nadere Refor­ masie reageer veel eerder teen die Aristoteliese ortodoksisme as teen V. Wat zijn Heidenen? V. Wat zijn Heidenen? V. Wat zijn Heidenen? A. De Heidenen zijn voornamelijk voortgesproten uit Cham en Ja- fet, die van het woord der belofte zijn afgeweken en zonder open- baring van God leven. Interessant is dat by Hellenbroek die begrip ‘sending’ nie voorkom nie, ter- wyl á Brakel dit ook nie behandel nie. Dit sou interessant gewees het as Hofmeyr uit die geskrifte van die ou- de schrijvers sou aangetoon het waiter stimulanse vir die sending dáár voor- gekom het. Miskien sou dit ook goed gewees het om te peii waarom die kanttekening in die Statenbybel by Matteus 28:19 so neutraai is, dit juis sodat vasgestel kan word wát die va- Interessant is dat by Hellenbroek die begrip ‘sending’ nie voorkom nie, ter- wyl á Brakel dit ook nie behandel nie. Dit sou interessant gewees het as Hofmeyr uit die geskrifte van die ou- de schrijvers sou aangetoon het waiter stimulanse vir die sending dáár voor- gekom het. Miskien sou dit ook goed gewees het om te peii waarom die kanttekening in die Statenbybel by Matteus 28:19 so neutraai is, dit juis sodat vasgestel kan word wát die va- ISSN 0259 9C2 - HTS 49/1A 2 (1993) 353 Procfskrif- cn bockbcsprckings die Verligtheid. Verder is De Villiers se stelling dat die Nadere Reformasie die Duitse pietisme wou suiwer, mis- Icien waar van die latere Nadere Re- formasie-skrywers. Dit is egter opvai- lend dat á Brakel skerp polemiseer téén De Labadie, maar oor Spener nie ’n enkele woord rep nie. Dit is juis hierdie soort vaaghede wat dik- wels nie op navorsing van die geskrif- te sélf berus nie, wat die beoordeling van die Nadere Reformasie so uiteen- lopend maak. die Verligtheid. Verder is De Villiers se stelling dat die Nadere Reformasie die Duitse pietisme wou suiwer, mis- Icien waar van die latere Nadere Re- formasie-skrywers. Dit is egter opvai- lend dat á Brakel skerp polemiseer téén De Labadie, maar oor Spener nie ’n enkele woord rep nie. Dit is juis hierdie soort vaaghede wat dik- wels nie op navorsing van die geskrif- te sélf berus nie, wat die beoordeling van die Nadere Reformasie so uiteen- lopend maak. Hofmeyr se poging in hierdie verband (bl 62-67) lofwaardig. Interessant ên belangrik is die in­ vloed van die drie predikante wat, volgens Hofmeyr (bl 60-61) drie ka- nale was waarlangs die Nadere R e­ formasie-invloed in die Kaap verbrei is. V. Wat zijn Heidenen? Ten opsigte van M C Vos (bl 61- 62) kan net gemeld word dat hy nie direk na afloop van sy studie (bl 61) na die Kaap terugkeer nie, maar in Nederland predikant word te Wou- denberg in 1785 en daarna in Pijn- acker en Woerden in 1790 totdat hy in 1793 deur ‘de Heeren Bewindheb- beren der Oost-Indische Compang- nie’ aangestel is as predikant ‘voor de Kaapsche Kerk’ en daartoe ook be- roep is deur die klassis Amsterdam (M C Vos 1824. Merkwaardig verliaal. Amsterdam: Saakes, bl 98). As ’n mens Vos se verhaal lees, is dit ’ii oop vraag of hy nog as ’n verteenwoordi- ger van die Nadere Reformasie aan- gedui kan word en of hy nie eerder ’n metodis is nie - dit ook vanwee sy waardering vir die sendelinge van die LMS. Dit wil my voorkom dat die ti- piese na binne gerigte, wêreld-my- dende denke van die Nadere Refor­ masie by Vos ontbreek. Persoonlik sou ek Vos as ’n post-Nadere Refor- masie-figuur klassifiseer. Die vraag wat teikens óók na vo- re kom, is of dit, wat Suid-Afrika be- tref, gaan om die Nadere Reformasie as sodanig of om die Nadere Refor- masie-skrywers wat in Suid-Afrika ge- lees, bestudeer en nagevolg is. So ver ek kon vasstel, was die invloed van á Brake! aan die oosgrens en onder die pioniers in die Oorvaalse groter as byvoorbeeld van Smijtegelt se preke. In my navorsing het ek vasgestel dat die invloed van Voetius baie ge- ring indien enigsins was, maar daar- teenoor is Hellenbroek, vanweë sy katkisasieboekie, weer hoog aange- slaan. Dit sou tog nodig word, as ons regtig dit erns wil maak met die Na­ dere Reformasie-invloed, om te pro- béér vasstel wát die omvang van be- kendheid van die verskillende oude schrijvers was. Want nie almal wat in Nederland bekend ên invloedryk was, was onder die ouer geslag kerkmense so bekend en gewild nie. Daarom is Uit die bogaande is dit duidelik dat ek vir ’n groot deel nie saamstem met Hofmeyr se beskrywing van die Nadere Reformasie nie en daarom is sommige van sy gevolgtrekkings vir 354 HTS 49/1 & 2 (1993) Boekbesprekings my nie korrek nie. Tog is ek van me- ning dat hierdie werk van Hofmeyr nie sonder verdienste is nie, al aksen- tueer dit dan die noodsaaklikheid van verdere navorsing wat gedoen moet word. Proebkrif- cn bockbesprckings Die wette sou volgens die sicrywer die volgende wees: fliksituasies noem, uit te kom. Die metodologie moet dan van hulp wees waar die moontlikheid van genade- dood ’n mens voor ’n konfliksituasie plaas. • die Wet van God soos dit in die sentrale iiefdesgebod sy diepte- punt vind. Die oomblik van dood word ook bespreek. Die skrywer bespreek die oomblik van biotiese dood met brein- dood as uitganspunt; hy bespreek ook die oomblik van juridiese dood en gee ’n beskrywing van die regsproses wat tot die verklaring lei dat iemand juridies dood is. Verder gee hy ook aandag aan enkele hofsake rakende genadedood. Derdens bespreek hy die religieuse oomblik van dood waar hy onderskei tussen die eerste dood as biotiese dood en die tweede dood as die religieuse dood waar 'n mens buite God sterf in ’n onherroeplike Godvervreemdheid. • G od se icosmiese siceppingswet vir samelewingstruicture (dit lyic asof die sicrywer hier sinspeel op die Wysbegeerte van die Wets- idee). • Die wette van die wetenskap wat in diens van die mens se vryheid gestel kan word. Die geneesheer moet ook verder ge- lei word deur die besef dat hy wel ly- ding kan verlig, maar nie die lewe kan verleng nie; die kwaliteit van die lewe kan verbeter, maar nie die kwantiteit nie. Die skrywer is ook van mening dat die mens se mensbeeld ’n belang- rike rol in die beoordeling van die saak speei. ’n Mens se mensbeskou- ing staan nooit ios van sy etiek nie. Om hierdie rede wy hy ook ’n hoof- stuk aan die mens as beelddraer van God met die doe! om vanuit ’n Bybel- se mensbeeld riglyne te trek van hoe ’n Christen eerbied vir die lewe moet sien. Hierdie Christelike begrip van eerbied vir die lewe moet dan weer lig werp op die vraagsrtik van genade- dood. Hy gee ook kortliks aandag aan die humanistiese visie van die dood wat uitgaan van die gedagte dat die mens outonoom kan besluit oor sy lewe en dood. In ’n hoofstuk oor God en siekte word aandag gegee aan die voorsie- nigheid van God, die Teodisee-pro- bleem, sonde en siekte, en die pro- bleem van lyding. Die skrywer gee aandag aan die opkoms van die tegnologie en die me- dies-tegnologiese mag wat al meer tot die posisie van almag verhef word en mense laat glo dat hulle alles kan en mag doen. V. Wat zijn Heidenen? Elke leser sal egter steeds dit in gedagte moet hou dat met die Na- dere Reformasie ons te make het met subjektiewe teologie wat betreklik maklik afgly in die rigting van die se- mi-pelagianisme en/of arminianisme. Dit is ’n moontiikheid wat die na-Cal- vyn Calvinisme skep, maar wat deur Calvyn self afgewys word. absolute menslike vryheid, die gebrek aan ’n voldoende definisie van gena­ dedood, probleme met die bepaling van die oomblik van dood wat vanuit mediese, juridiese en teologiese oog- punt verskil, en ook ’n behoefte aan geboortebeperking sowel as lewens- beperking wat groei uit die bevol- kingsontploffing en die behoefte aan organe vir oorplanting. In sy definisie van genadedood sluit die skrywer by twee persone aan - eerstens by J H Smit: ‘Genadedood het te doen met ’n sterwe wat vroeer plaasvind as wat bioties noodsaaklik is’ en tweedens by R A McCormick: This is euthanasia: one human being by an act or lack of an act is going to cause the death of another.’ I^tegan, L O K 1991 - Genadedood of dood sonder gcnade? Die skrywer gee aandag aan die begrippe ‘aktiewe-’ en ‘passiewe ge­ nadedood’. Hy definieer ‘passiewe genadedood’ soos volg; ‘[D]it is die onttrekking van alle kunsmatige be- handeling wat gemik is op die herstel van lewe waarvoor geen hoop op her­ stel bestaan nie.’ Hy definieer die term ‘aktiew e g e n a d e d o o d ’ as ’n ‘daadwerklike optrede deur ’n ander persoon om ’n lewe van iemand on- der mediese behandeling vrywillig of gedwonge te beëindig’. Bloemfontein; Vereniging vir Christe- like H oer Onderwys. 90 bladsye. Prys onbekend Resensent: Dr D J Smith Resensent: Dr D J Smith Soos die titel aandui, handel die pu- blikasie oor die probleem van gena­ dedood. Die skrywer is van mening dat daar enkele faktore is wat dit no­ dig maak om opnuut na dié probleem te kyk. Hierdie faktore is: die veran- derende mediese etiek met die tegno- logiese verandering en die daarmee gepaardgaande medies-tegnologiese mag as vernaainste veranderende mag, die opkoms van die gedagte van Ily gaan in op die prob lem e rondom die begrippe en spreek die mening uit dat ’n mediese dokter in sy beoordeling van die saak van gena­ dedood ook aan wette onderworpe is. ISSN 0259 >M22 = UTS 49/1 é, 2 (I99J) 355 Proebkrif- cn bockbesprckings Proebkrif- cn bockbesprckings Hierteenoor wys hy op die grense wat die Christelike geloof aan Hy gee ook aandag aan die saak van ’n botsing van pligte om by wat hy ’n versoeningsmetodologie vir kon- 356 HTS 49/1A 2 (1993) Boekbespnkings die uitoefening van die medies-tegno- logiese mag stel. nie altyd ter verheldering van sy saak nie. In ’n poging om praktiese rigiyne te gee vir besluitneming in gevalle waar passiewe genadedood ter sprake kom, stel die skrywer in aansluiting by Uys en Smit, die piramidale metode van optrede voor. In dié metode is die aanwysing van ’n etiese komitee beiangrik en word uitgegaan van ’n multidissiplinêre benadering. Wan- neer besluite geneem moet word, word vanuit ’n piramidale struktuur gewerk waar die geneesheer, hospi- taal en verpleegpersoneei, maatskap- like werker, pastorale sielkundige of hospitaalleraar, predikant en, waar nodig, juris, insette lewer om die fa- milie tot besluitneming te help. Die boonste punt van die piramide is die pasiënt en/of familie. Die publikasie handel oor ’n be- iangwekkende saak, maar is nie altyd so bevatlik soos in die voorwoord ge- sê word nie. ’n Mens kry die indruk dat die skrywer nie altyd daarin slaag om sy gedagtes logies vloeiend oor te dra nie. Daar is ’n soort van spronge- righeid in die aanbieding van sy ge­ dagtes. ’n Mens kry die indruk dat hy eklekties-kompiiatories met sy stof omgegaan het. Nadat ek die werk deurgelees het, het ek tog met ’n ge- voel van ietwat onbevredigd wees ge- sit omdat die skrywer nie werklik ge- slaag het om alles oor te dra wat hy kon oordra met die materiaal tot sy beskikking nie. Die teks van die boek is ook nie goed versorg nie en daar is veral in die aanhalings in under tale - veral in Engels - baie slordige oorskryffoute. Daar is soveel van hulle dat ons nie die ruimte hier het om hulle neer te skryf nie. Procfskríf- cn bockbcsprckings Procfskríf- cn bockbcsprckings verwaarloos nie, beperk ons ons in die resensie tot die bydrae van Van der Walt wat spesifiek op die teolo- gies-etiese konsentreer. In die geheel gesien is die publi- kasie nie heeltemal so geslaag as wat die uitgewers dit wou hê nie. Dit be- teken nie dat die publikasie onbruik- baar is nie. Vir die leser met die no- dige agtergrond en bereidheid om te soek en te dink, bied die publikasie wel bruikbare gegewens. Van der Walt gee eers agter- grondgegewens wat die historiese aanloop en die huidige gebruik van diere in eksperimente insluit. Hy gee ook ’n oorsig van die argumente pro en contra die gebruik van proefdiere en toon aan dat in soverre daar van ’n etiek sprake is, die voorstanders van proefdiernavorsing meestal van ’n uti- listiese etiek uitgaan en die teenstan- ders gewoonlik van ’n min of meer normatiewe etiek. Van der Walt, B J & Van der Nest, D G 1991 - Proefdiernavorsing Van der Walt, B J & Van der Nest, D G 1991 - Proefdiernavorsing Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studie. 43 bladsye. Prys on- bekend Wanneer dit by sy eie aanpak van die saak kom, toon Van der Walt myns insiens tereg aan dat proefdier­ navorsing nie in die eerste plek ’n mo- rele vraagstuk is nie. Hy sien dan ook die oplossing van die probleem nie daarin dat daar so ’n bietjie Christeli- ke etiek bygebring word nie. Hy kies eerder om die vraagstuk te benader vanuit wat hy ’n ‘integraal-Christelike perspektieF noem. Dit beteken dat hy in ’n breëre Bybelse perspektief ’n aanduiding vir oplossings wil soek. Proebkrif- cn bockbesprckings Die swak versorging van die teks blyk alreeds uit die voor­ woord wat weer op die agterblad ge- gee word; In die voorwoord staan: ‘Hierdie publikasie is ’n bevatlike en sivnolle bydrae...Dit is veral die geval omdat die skrywer met deernis skryf omdat hy hewus is....’ In die aanha- ling uit die voorwoord op die agter­ blad staan: ‘Hierdie publikasie is ’n bevatlike en sinvolle...D'n is veral die geval omdat die skrywer met deernis skryf omdat hy bewys is....’ Laastens probeer hy rigiyne trek vir 'n v erantw o ord elike optrede. Hierin laat hy hom lei deur wat hy ’n k o n te k stu e e l-g e n o rm e e rd e etiek noem. In dié etiek neem die begrip- pe ‘kosmiese skeppingsorde van God’ en ‘skeppinsbeginsels’ ’n belangrike plek in. Dit dui myns insiens daarop dat hy onder die invloed van die soge- naamde Christelike Wysbegeerte of ook die Wysbegeerte van die Skep- ping of Wetsidee staan, waarin die gedagte van Bavinck en Dooyeweerdt ’n belangrike rol speel. Hierdie wys- gerige oriëntering slaan telkemale deur in die boek en is myns insiens ISSN 0239 9422 - UTS 49/1 á 2 (1993) 357 Procfskríf- cn bockbcsprckings Resensent: Dr D J Smith So sê hy byvoorbeeld op bladsy 15, as hy oor die kultuursaak van die mens praat, ‘dit was sy omvattende reUgieu- se roeping’ en vervoig dan: ‘Baie Christene ken ongelukkig nie meer hierdie kultuurmandaat nie. Hulle weet alleen van die groot sendingbe- vel van Christus, naamlik om die evangelie uit te dra aan aile volke, tale en nasies [Matt 28:19, 20], Ons roeping as Christene is egter nie om ons kultuuropdrag te vergeet, te ver- waarloos of [teenoor die sendingbe- vel] ’n tweederangse plek te gee nie. Nee, ons moet die verlossing in Chris­ tus verkondig in ons kultuurtaak van ontsluiting van die hele skepping. Die twee opdragte van God [in Genesis en Matteus] is dieselfde\ Die een is ook nie iets sekulêr [die kultuurtaak] en die ander [sendingopdrag] iets gees- telik nie’ (my kursivering). W anneer Van der Walt tot ’n stan d p u n tin n am e m oet o orgaan, word dit duidelik dat dit ’n besonder moeiiike vraagstuk is waaroor moei- lik met stellingheid standpunt inge- neem kan word. Dit word dan ook duidelik dat selfs Christene wyd uit- eenlopende standpunte oor dié saak sal inneem. Daar is ’n verskeidenheid redes hiervoor, maar ek dink Van der Nest is reg as hy sê dat die verskille van mening grootliks toegeskryf kan word aan die verskille in klem wat gelê word tussen die mens se heerskappy en rentmeesterskap oor diere. Die volgende sake speel ook ’n belangrike rol in die debat oor die saak - en ’n mens sal hieroor helder- heid moet kry voordat hy standpunt inneem. Die sake is die volgende: die siening van die gebruik en nuttigheid van diere, die opvatting van die gren- se en andersheid tussen mense en diere, die moontlikheid al dan nie van die b e sta a n van d ie re re g te , die moontlikheid en werklikheid al dan nie van spesieisme. Met spesieïsme bedoel die teenstanders van proefne- mings met diere iets analoog aan ras- sisme, dit wil sê diskriminasie teenoor diere. Dit blyk ook dat die Fiiosofie van die W etsidee/Skeppingsordeninge ook meespreek in sekere uitsprake wat hy maak. So sê hy op bladsy 20: ‘Hierbo het ons die aandag daarop gevestig dat God nie net die skepping daargestel het nie, maar ook duideli- ke wette of verordeninge gegee het waarvolgens dit sal funksioneer... Resensent: Dr D J Smith Resensent: Dr D J Smith Die brosjure gee aandag aan ’n saak wat in ’n teologies-wetenskaplik ge- oriënteerde wêreld weer teikens op die voorgrond sal kom. Twee sake is duidelik: In die eerste plek is dit ’n saak wat dikwels hoogs emosioneel benader word; in die tweede plek is dit ’n saak waarop nie eenvoudige swart en wit antwoorde gegee kan word nie. Die perspektiewe waarvan hy uit­ gaan, is dié van God se eiendomsreg oor alles, God se kultuuropdrag aan die mens, die mens se rentmeester- skap van God se skepping, God se norme vir sy hele skepping en die es- katologiese perspektief. Van der Walt behandel die saak vanuit ’n teologiese oogpunt en Van D er Nest vanuit ’n wetenskaplike oogpunt. Hoewel Van der Nest baie interessante gegewens in verband met eksperimentering met diere gee en wel nie die Christelik-normatiewe wil Die basiese gang van die stand- punte wat hy hier stel, is aanvaarbaar. UTS 49/1 <t 2 (1993) 3.58 Boekbesprekings maar ’n mens kan nie help om hier en daar die gevoel te kry dat hy die reik- wydte van die Bybelse gegewens waarmee hy werk, wil oorspan nie. So sê hy byvoorbeeld op bladsy 15, as hy oor die kultuursaak van die mens praat, ‘dit was sy omvattende reUgieu- se roeping’ en vervoig dan: ‘Baie Christene ken ongelukkig nie meer hierdie kultuurmandaat nie. Hulle weet alleen van die groot sendingbe- vel van Christus, naamlik om die evangelie uit te dra aan aile volke, tale en nasies [Matt 28:19, 20], Ons roeping as Christene is egter nie om ons kultuuropdrag te vergeet, te ver- waarloos of [teenoor die sendingbe- vel] ’n tweederangse plek te gee nie. Nee, ons moet die verlossing in Chris­ tus verkondig in ons kultuurtaak van ontsluiting van die hele skepping. Die twee opdragte van God [in Genesis en Matteus] is dieselfde\ Die een is ook nie iets sekulêr [die kultuurtaak] en die ander [sendingopdrag] iets gees- telik nie’ (my kursivering). ning of -begin.sels soos stippeliyne aan ons gegee. Ons moet in ons kultuur- antw oord hierdie stippeliyne vol- skryf].’ maar ’n mens kan nie help om hier en daar die gevoel te kry dat hy die reik- wydte van die Bybelse gegewens waarmee hy werk, wil oorspan nie. Resensent: Dr D J Smith Hierdie reels van God kan uit die reelmatigheid van die skepping afge- iei word. [God het sy skeppingsorde- Ten slotte: Proefdiere is ’n hoogs emosionele saak vir sommige mense. ISSN 0259 9422 = HTS 49/1 á 2 (1993) 359 Procfskrif- cn bockbcsprckings telik en dus heeltemal onaanvaarbaar is, sal ek dit kan begryp.’ Soos met enige emosionele saak kan ’n mens se emosies sy argumente en gevolgtrekkings beinvloed. Van der W alt is self nie h eeltem al vry te spreek hiervan nie. Hy spreek op bladsy 25 die mening uit dat eksperi- m ente met diere ’n ernstiger pro- bleem behoort te wees as dié met mense, want mense het ’n keuse en kan weier. Diere kan dit nie doen en hulleself beskerm nie. Hy maak dan vervoigens dié sterk stelling: ‘Eksperi- mentering met enige skepsei [mens, dier en plant] wat teen sy eie belange ingaan, kan alleen oneties wees.’ Dit is myns insiens ’n hoogs emosionele uitspraak en die skrywer moet hom- self die vraag afvra of hy nie argu­ mente wat ’n mens net ten opsigte van mense kan gebruik op plante en diere oorgedra het nie en of sy sie- ning van die onderskeid, grense en verhouding tussen mens, dier en plant suiwer is. Die debat oor proefdiere sal se- kerlik nog baie lank gevoer word, sonder dat die debatvoerders aan weerskante mekaar werklik sal oor- tuig, omdat mense hulle moeilik kan losmaak van hulle emosies oor die saak. Hierdie brosjure lewer ’n bydrae tot die debat en kan aanbeveel word omdat dit so maklik en vioeiend lees en in ’n taal en idioom geskryf is wat dit maklik toeganklik maak vir ’n wye leserskring. Venster op mag en geweld: Christeli- ke perspektiew e 1990 (R eeks F3: Versamelwerke nr 37) Potchefstroom: Instituut vir Reforma- toriese Studies. 303 bladsye. Prys on- bekend Die wyse waarop sy emosies mee- spreek, word ook duidelik uit die laaste sin van die volgende aanhaling: ‘Indien ons hierdie Skrifperspektiewe eerlik op proefdiernavorsing toepas, kan ons by geen ander konklusie uit- kom nie as dat dit - indien toelaat- baar - alleen met die allergrootste verantwoordelikheid en versigtigheid gedoen mag word. Indien iemand in die lig hiervan nog verder wil gaan en tot die gevolgtrekking kom dat soda- nige gebruik van diere totaal onchris- Resensent: Dr D J Smith Resensent: Dr D J Smith Die publikasie is baie duidelik op die Suid-A rikaanse situasie afgestem waar daar al hoe meer ’n geweldskul- tuur ontwikkel of waar die mens elke dag met dade en dreigemente van ge­ weld gekonfronteer word. Dit gee nie net aandag aan die vraagstuk van ge­ weld nie, maar ook aan alle ander vraagstukke wat in die Suid-Afrikaan- Í60 HTS 49/1 & 2 (1993) Boekbesprekings koms van die Lutheranisme en Calvi- nisme. se situasie saamhang met of voort- vloei uit die geweldskwessie, soos by- voorbeeld die vraagstulc van rege- ringsmag, magsgebruiic en -misbruiic, opstand teen gesag, revolusie enso- voorts. Die vraagstuk van geweld word oor ’n bree front bekyk en daar- om kom ailerlei vorme van geweld, soos byvoorbeeld politieke, militêre en ekonomiese vorme ter sprake. Wanneer hy die lyn deurtrek na die hede, toon hy aan hoe die sosio- politieke en sosio-ekonomiese denk- beeide wat huile wortels in die Rasio- nalisme van die agtiende eeu het, ’n belangrike rol gespeel het in die nuwe soort ‘godsdiensoorlog’ wat tans teen die Christendom gevoer is. Die waarde van Van den Bergh se bydrae is dat hy sy leser bewus maak van die gevaar dat eksterne in- vloede, gedagtes en motiewe die kerk se denke en optrede sterk kan bein- vloed en die gesag van die ‘sola Scrip- tura’ heeltemal op die agtergrond kan skuif. G R van den Bergh van die De- partement Geskiedenis van die Pot- chefstroomse Universiteit vir Chris- telike H oer Onderwys lewer ’n by- drae met die titel ‘godsdiensoorloë deur die geskiedenis’. Hy gebruik die term ‘godsdiensoorlog’ in ’n baie ruim sin van die woord om nie net miiitêre aksies in te siuit nie, maar enige ge- welddadige vervolging van godsdiens- tige afvalliges of andersdenkendes van watter aard ook al. Die gevaar w aaraan die mens tans blootgestel is, is steeds die ge­ vaar wat so duidelik na vore gekom het in die stryd tussen die Rooms- Katolieke Kerk en die Reformasie in die sestiende en sewentiende eeue soos verwoord deur Steinberg (aange- haal deur Van den Bergh); ‘[A]nd as ever secular ideas found expression most commonly in biblical and eccle­ siastical language; arguments of state­ craft and political propaganda readily appeared in the guise of religious or theological controversy.’ ’n Sterk punt van sy aanbieding is dat hy aandag gee aan die sosiaal-di- namiese agtergrond waarteen oorloe afspeel. Resensent: Dr D J Smith Dit word dan duidelik dat die bedekte, maar dikwels groter oor- weging sosiaie en ander oorwegings mag wees. Hy fokus verai op die Reformasie en die godsdiensoorloe van die ses- tiende en sewentiende eeue. Hy toon ook geslaagd aan iioe die opkoms van die nasionalisme - waar die nasionaie bewussyn nie langer deur konings nie, maar deur ’n kerk vergestalt is - 'n belangrike rol gespeel het in die op­ C Villa-Vicencio van die Depart­ ment o f Religion and Society aan die Universiteit van Kaapstad se bydrae dra die titel ‘Revolutionary violence toward a theological explanation’. Hy wil hom laat lei deur, wat hy noem. ISSN 0259 9422 •= /fTS 49/1 i 2 (1993) 361 Procfskrif- cn bockbcsprckings die historiese realisme dat die wil tot bevryding deel is van menswees en dat volgehoue onderdrukking en ge- dwonge diensbaarheid onvermydelik aanleiding gee tot protes, weerstand en revolusie. Hierdie vooronderstel- ling oefen ’n sterk invloed uit op sy teologiese waardering van revolusio- nêre geweid. heid verklaar moet word en opstand teen ’n tirannieke owerheid, asook pasifisme. Op die vraag of daar ’n alterna- tief is vir die gewapende stryd en of die geweid verbreek kan word, stel hy dat die alternatief die demokratiese proses is. Hy beskou die institusionele ker- ke se gesprek oor die moraliteit van revolusionêre geweid as tydmors en ontvlugting van hulle verantwoorde- likheid. Hy vervolg (bl 50): ‘Given its calling to proclaim liberty to the cap­ tives and to set the oppressed free, the Church could best contribute to the elimination of violence by enga­ ging in whatever actions it may deem theologically acceptable to change the prevailing situation of oppression - hut it must do somethingF ’n Verdere veronderstelling waar- van hy uitgaan, is dat tot op datum van sy bydrae, die regering (en die apartheidsisteem) in Suid-Afrika uit- sluitlik verantwoordelik is vir die on­ derdrukking, .lyding en gebrek aan vryheid van die swart minderheid. Die staat het die voorwaardes vir re­ volusie geskep en die onderdrukte mense het gereageer. Aldus horn moet die onderdrukte mense se op- vattings beklemtoon word wanneer oor hierdie saak gepraat word. Resensent: Dr D J Smith Wanneer hy praat oor die onder- ' druktes wat vir geweid kies, se hy (bl 51): ‘Theologically in no position to pass judgem ent on or to condemn such people, the church is obliged to use and expand the space to its dispo­ sal to eliminate the violence of apart­ heid which obliges some people to become revolutionaries rather than spend their energies in the more crea­ tive and pleasing activities for which God created mankind.’ Villa-Vicen- cio se bydrae is beslis bedoel om ’n gesprek met die tradisionele sieninge uit te lok. Hy handei oor a! die beiangrike aspekte van die tradisionele siening van die sogenaamde geregverdigde oorlog en trek telkens die lyn deur na die Suid-Afrikaanse situasie. Hy doen dit op so ’n wyse dat hy telkens probeer aandui hoe die meer radikale sienings van swart kerkleiers wat nou aansluit by ’n Teologie van Revolusie, tog op ’n manier vanuit die opvatting van ’n geregverdigde oorlog geregver- dig kan word. Hy gee onder andere aandag aan die aspekte van ’n gereg­ verdigde rede, ’n regverdige einde, regverdige middele, oorlog as laaste uitweg, dat dit deur ’n wettige ower- L F Floor (’n emeritus professor) se bydrae ‘The Bible on the issue 362 //75 49/! A 2 (1993) Boekbesprekings begrip vir die situasie in Suid-Afrika, gewetensbesware teen militêre diens en ekonomiese druk as ’n alternatief vir geweld. church and violence’ gee op ’n bekwa- me en kernagtige wyse die kerk in die Ou en Nuwe Testament se reaksie op geweld weer. Hy definieer geweld as die onnodige, uitermatige, skadelike en onwettige gebruik van mag. J H van Wyk van die Hammans- kraalse Teologiese Skool van die Ge- reformeerde Kerke gee ’n algemene oorsig van kerklike en teologiese standpunte rondom geweld en pro­ beer ook enkele antwoorde na vore bring. Hy probeer om met enkele om vattende lyne by alle relevante sake uit te kom. Ná ’n kort analise van die herme- neutiese tekortkominge van die so- genaamde Bevrydingsteologie, gee hy ’n uiteensetting van die reaksie, of, anders gestel, ’n antwoord van die kerk in die Ou en Nuwe Testament op geweld. Hy onderskei ’n passiewe reaksie en ’n aktiewe reaksie. Die passiew e reak sie b etek e n dat ’n Christen onder aanslae van geweld bereid moet wees om te verdra, ver- duur, volhard en selfs te ly. Resensent: Dr D J Smith Christa van Wyk van die Regs- fakulteit van U NISA benader die saak van burgerlike ongehoorsaam- heid vanuit ’n regsoogpunt. Sy dui aan wat die basis en grense van wetti- ge burgerlike ongehoorsaamheid is en hoe dit in regsterme gedefinieer word. Sy gee ook ’n aanduiding van waiter optredes in regsterme as bur­ gerlike ongehoorsaamheid gesien kan word en waiter nie. Dit is ’n goed ge- fundeerde bydrae. Die aktiewe raeksie beteken dat die kerk op geweld geantwoord het met gebed en diens aan God, met die Christelike barmhartigheid aan die vyand en met die Woord van God. Hy bied ’n nuttige en sobere bydrae tot die debat aan. G J Pillay van die Departement Kerkgeskiedenis aan UNISA sluit aan by die werk van C hrista van Wyk deurdal hy fokus op die verskynsel van burgerlike ongehoorsaam heid soos dit in die geskiedenis van die Christendom na vore kom. Hy open- baar ’n mate van vooringenomenheid ten gunste van ’n opvatting van al- gehele geweldloosheid. Hy beperk hom by die meer kontemporêre lite- ratuur nie net tot uitsluitlik Christeli­ ke opvattings nie, maar slaag nogtans L D Hulley van die Departement Sistematiese Teologie aan UNISA gee ’n weergawe van huidige stand- punte van verskillende Suid-Afri- kaanse kerke ten opsigte van geweld. Hy neem die stan dp un te van die Rooms-Katolieke Kerk, die Angli- kaanse Kerk in Suider Afrika, die Presbiteriaanse Kerk, die Metodiste Kerk, die NG Kerk en die Neder- duitsch Hervormde Kerk in oënskou en behandel dit onder die hoofde van die tradisie van geregverdigde oorlog. ISSN 0259 9422 - HTS 49/1A 2 (1993) yf,?. Procfskríf- CO bockbcsfH-ckings matiek op populêre wyse onder oën- skou. goed daarin om ’n mens te laat na- dink oor hoe hy as Christen die gebod van naasteliefde moet interpreteer en toepas. Prof B Goudzwaard van Neder­ land behandel die diepste oorsprong, opkoms en aard van ideologieë en die gevolge van die oorheersing deur ideologic vanuit filosofiese oogpunt. Hy trek die lyn deur tot by die optredes van Ghandi (met sy Hindu- agtergrond, maar ook bei'nvloed deur die bergrede) en Martin Luther King (’n Christen wat deur Ghandi bein- vloed is). Resensent: Dr D J Smith A1 sou ’n mens kritiek kon lewer op sy werkmetode om hom nie net tot suiwer Christelike standpunte te beperk nie, slaag hy goed daarin om ’n mens te laat nadink oor die vraag of burgerlike ongehoorsaam- heid, soos hy dit definieer, nie dalk die sterkste en uiteindelik doeltref- fendste, m aar ook eg Christelike vorm van protes teen owerheidsonreg is nie. Sy definisie van burgerlike on- gehoorsaamheid is ’n ‘essentially non­ violent action directly involving the breaking of unjust laws in order to re­ new the law and the willingness to ac­ cept the consequences of law-break­ ing with the hope to touch the con- ciences of people and espesially those in authority who can change the law or make right what is wrong’. E S A Ayee van Nairobi handel oor hoe ’n Christen onder ’n totalitê- re regering wat nie godsdiensvryheid toelaat nie, kan oorleef en die Here dien. Hy konsentreer op gevallestu- dies van die kerk in Rusland en Chi­ na en kies baie duidelik vir die Petri- niese standpunt van geduldige lyding ter wille van ’n mens se geloof. Daar- by wys hy ook op die groot oorle- wingswaarde van huisgemeenskappe (‘fellowships’) of huisgemeentes. S I du Toit van die Departement Sielkunde aan die Universiteit van Pretoria gee aandag aan sielkundige • oorwegings rondom sosiale geweld wat uit edele motiewe voortspruit. N J J Olivier (Regsfakulteit aan die PU vir CHO) bespreek die ingry- pe wat wetsmaatreëls, wat op rasse- diskriminasie gegrond is, op mense- regte in Suid-Afrika gemaak het. N J J Olivier (Regsfakulteit aan die PU vir CHO) bespreek die ingry- pe wat wetsmaatreëls, wat op rasse- diskriminasie gegrond is, op mense- regte in Suid-Afrika gemaak het. J A Robinson van dieselfde Fa- kulteit bespreek die vraag hoe ver- pligtend militêre diens vir ’n Christen moet wees vanuit ’n regsoogpunt. J A Robinson van dieselfde Fa- kulteit bespreek die vraag hoe ver- pligtend militêre diens vir ’n Christen moet wees vanuit ’n regsoogpunt. In dié opsig is die alternatief wat hy voorhou ’n welkome klank in Suid- Afrika waar ’n teologie van revolusie dikwels toenem en de geweld aan- blaas. Resensent: Dr D J Smith J C Pretorius (Departement Fi- siologie aan die PU vir C H O ) b e ­ spreek geweld in die geneeskunde en meer spesifiek die geneeskunde wat B J van der Walt (van die IRS aan die PU vir CHO) lewer ’n bydrae oor die roeping van die staat en on- derdaan. Hierin neem hy die proble- UTS 49/1A 2 (1993) 364 Boekbesprekings suidpunt van Afrika voordoen. Dit geskied aan die hand van drie afde- lings: eerstens ’n evaluering van die Nederiandse Algemene Reglement van 1816 (4 hfste) wat beiangrike in- vioed op die kerkordelike worstel- gang in sommige van die Afrikaanse kerke sou uitoefen, tweedens ’n be- spreking van die kerkordelike ontwik­ keling vanaf 1652 tot 1843 in wat se- dert 1842 formeel as die Nederduitse Gereformeerde Kerk bekend staan (6 hfste) en derdens ’n breër historiese skets van die vestiging van wat Pont die V oortrekkerkerk noem (8 kort hfste). Die laaste hoofdeel, in teen- stelling met die eerste twee wat elk- een ongeveer 130 biadsye uitmaak, beslaan 75 biadsye en word deur die skrywer binne die periode 1834-1852 geplaas. as ingrypende geneeskunde beskou kan word. J P L Reinecke van die Departe- ment Fisika aan dieselfde Universi- teit bespreek kerngeweld en konsen- treer veral op die gevolge van ’n so- genaamde kernwenter. Die bundel is nie die eerste of die enigste van dié aard op die Suid-Afri- kaanse mark nie, maar lewer tog ’n stewige bydrae tot die gesprek rond- om geweld. Dit is goed bruikbaar, open perspektiewe en is aan te be- veel. Pont, A D 1991 - Die historiese ag- tergronde van ons kerklike reg, deel 2 Pretoria: KITAL. 369 biadsye. Prys R50,00 Met die uitsondering van sy laas­ te afdeling waarin daar geen in diepte bespreking van ’n spesifieke kerk­ ordelike dokument voorkom nie, volg Pont die indeling van eerstens ’n be­ spreking van die historiese agter- grond vir ’n bepaalde periode, dan word die kerkordelike dokument van daardie tyd in sy geheel weergegee en laastens evalueer en tipeer hy die be- trokke dokum ent. In die proses skroom hy nie om die neerslag van af- wykende invloede, gemeet aan sy eie ‘presbiteriaal-sinodale’ opvattings, aan te toon nie. Resensent: Prof P J Strauss Resensent: Prof P J Strauss Resensent: Prof P J Strauss A D Pont se Historiese agtergronde van ons kerklike reg, deel I verskyn in 1981. Hierin bespreek hy die ont- staan - in die Genêve van Johannes Calvyn - en ontwikkeling van die ‘presbiteriaal-sinodale kerkregering- stelsel’ tot en met die Dordtse Kerk- orde van 1619. Nou, ’n dekade later, neem hy die spoor van die we! en wee van hierdie tradisie verder, hoofsaakiik soos wat dit horn vanaf 1652 tot 1852 aan die ’n Bibliografiese lys volg nie aan die einde nie, omdat die skrywer ná ISSN 0259 <M22 - H75 49/1Í 2 (1993) 365 Procfskrif- co bockbcsprckings elke hoofstuk in afdelings 1 en 2 en ook aan die einde van afdeling 3 as geheel van aantekeninge gebruik maak. Hierin verskaf hy ’n bevredi- gende verskeidenheid van geraad- pleegde (ouere en meer resente) wer- ke en benut hy die geleentheid om in- teressante stukkies verdere iniigting en kommentaar (wat in sommige ge- valle vra vir verdere debat) te verskaf. Trouens, gedagtig daaraan dat die outeur in 1992 emeriteer, iliustreer hy op hierdie stadium as akademikus die besondere vermoë om wyd belese, beheersend en interpreterend met sy stof om te gaan. Direkte aanhahngs kom ook feitUk deurgaans doeimatig voor. Hiernaas handhaaf hy ’n self- standige eie gedagtelyn wat pas by ’n deurwinterde beoefenaar van sy vak. Pont, kontinueer in die Hervormde Kerk, bevestig hierdie punt. Miskien bied sy em eritaat aan hom die ge­ leentheid om ons nie te lank (weer 10 jaar!?) daarop te laat wag nie! Pont, kontinueer in die Hervormde Kerk, bevestig hierdie punt. Miskien bied sy em eritaat aan hom die ge­ leentheid om ons nie te lank (weer 10 jaar!?) daarop te laat wag nie! elke hoofstuk in afdelings 1 en 2 en ook aan die einde van afdeling 3 as geheel van aantekeninge gebruik maak. Hierin verskaf hy ’n bevredi- gende verskeidenheid van geraad- pleegde (ouere en meer resente) wer- ke en benut hy die geleentheid om in- teressante stukkies verdere iniigting en kommentaar (wat in sommige ge- valle vra vir verdere debat) te verskaf. Trouens, gedagtig daaraan dat die outeur in 1992 emeriteer, iliustreer hy op hierdie stadium as akademikus die besondere vermoë om wyd belese, beheersend en interpreterend met sy stof om te gaan. Direkte aanhahngs kom ook feitUk deurgaans doeimatig voor. Hiernaas handhaaf hy ’n self- standige eie gedagtelyn wat pas by ’n deurwinterde beoefenaar van sy vak. Resensent: Prof P J Strauss de Wet en E P J Kleynhans verskil en wat - op sy minste - in sy eie kring gesaghebbend sal wees, moet die werk van Pont eenvoudig ernstig ge- neem word. Ons het hier immers te make met nuut gewerkte navorsing wat op sy beurt krities omgaan met bestaande opvattings en wat vra na die oorweging van ander moontlike perspektiewe in die antwoorde op be­ staande vrae. enigingskerkreg’ (as neerslag van die Veriigting) te ontdek en in ander, soos by die ample, die ‘Calvinistiese’ tradisie. In hierdie gedeeltes is die skry- wer op sy spreekwoordelike beste. Sy gedagtetrant is maklik om te volg en sy woordkeuse maak die stof toegank- lik vir meer mense as diegene met ’n kundige belangstelling in die Kerk- reg. Daarby sal dit die student wat soek na die dieper agtergronde van hierdie kerkordelike dokumente loon om die werk te raadpleeg. In die tweede plek verteenwoor- dig sommige gedaeltes van die boek onteensegiike hoogtepunte. Ek dink hier veral aan Pont se uiters bekwa- me uiteensetting en tipering van die Veriigting of Aufklarung (hy gebruik die term ‘Verligtheid’) uit die sewen- tiende en agtiende eeue en die in- vloed daarvan op die kollegialisme as kerkregeringstelsel (bl 112w) en m eer spesifiek die Reglement van 1816, sy afwys van De Wet se oortui- ging via A Kuyper ‘ter wiile van die korrektheid van die argum ent’, dat die kerkorde van De Mist in die Duit- se kollegialisme wortel, hoewel dit onteenseglik - Pont motiveer vol- doende - vrugte van die denkgoed van die Veriigting vertoon (bl 119), sy skerpe raakvat van De Mist se siening van die samelewing (bl 172-174) en hoe dit sy kerkorde bemvloed het en sy genuanseerde opsomming van die verskillende tradisies wat in die Reg­ lement van 1824 aanwesig is (bl 230). Pont meen om in sommige opsigte hierin, soos by die kerkbegrip, ‘ver- Aan die kritiese kant die volgen- de opmerkings: Op talle plekke maak die outeur stellings wat ongemotiveer is en derhalwe onaf voorkom. Resensent: Prof P J Strauss So verstaan, dek die vlag van hierdie boek ook die lading en vorm dit deel van ’n noodsaaklike poging deur die outeur oni die kerkregtelike geskiedenis van veral die Hervormde Kerk, en uit die oogpunt van ’n Her- vormer, te skrywe. Dat professor Pont hiermee saam ’n belangrike bydrae tot die kerkreg­ telike literatuur in Afrikaans lewer, staan vas. In die eerste plek bring hy dokumente soos die Nederlandse Al- gemene Reglement van 1816 en sy meegaande reglemente (hy gebruik die weergawe van Hooijer van 1846), De Mist se ‘provisioneele’ kerkorde vir die Kaap van 1804 (die teks kom^ uit Dreyer se ‘Boustowwe’ van 1936), die Aigemene R eglem ent van die eerste Nederduitse G ereform eerde Sinode van 1824 en die bekende O rdonnansie 7 van 1843 aan die Kaap meer geredelik binne die bereik van Afrikaanse studente in die Kerk- reg. Saam gesien met die historiese agtergronde en kommentaar wat hy hierop verskaf, verseker die outeur dat sy boek - soos dit die geval is met deel 1 - deur vele geleerdes en stu­ dente geraadpleeg en gebruik gaan word. Die benaming ‘historiese agter- gronde van ons kerklike reg’ vir die boek word nie in alle opsigte duidelik uitgeklaar nie. Terwyl die woorde ‘historiese agtergronde’ min of meer vir sigself spreek, geld dieselfde nie vir ‘ons kerklike reg’ nie. By nadere ondersoek kom uitdrukkings soos ‘ons kerklike reg in Suid-Afrika’ en die orde van ‘ons kerk’ (bl 1) na vore. Daarmee wil die outeur na alle waar- skynlikheid die historiese lyn even- tueel deurtrek na die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika wat, ter wille van afronding, ’n derde deel in hierdie reeks noodsaak. Die feit dat die boek eindig by die sogenaamde V o o rtrek k erk erk wat hom, aldus As ’n interpretasie wat op sommi­ ge kernpunte van byvoorbeeld C J H HTS 49/1 <t 2 (1993) Boekbesprekings de Wet en E P J Kleynhans verskil en wat - op sy minste - in sy eie kring gesaghebbend sal wees, moet die werk van Pont eenvoudig ernstig ge- neem word. Ons het hier immers te make met nuut gewerkte navorsing wat op sy beurt krities omgaan met bestaande opvattings en wat vra na die oorweging van ander moontlike perspektiewe in die antwoorde op be­ staande vrae. Resensent: Prof P J Strauss Van die sterkste voorbeelde in dié ver- band is die stelling dat die Engel- se owerheid wat ná 1806 aan die Kaap oorgeneem het, die Kaapse Kerk vir politieke doeleindes kon misbruik omdat die owerheid uit die Anglikaanse kerktradisie kom (bl 206), sir Harry Smith wat die Vrystaatse gemeentes ná die an- neksasie van dié gebied in 1848 op een of ander manier by die Kaapse kerklike struktuur sou in- gelyf het (bl 308, 309), terwyl dit tog bekend is dat hulle in 1850 langs kerklike wee die Ring van die Transgariep vorm, Potgieter wat Pretorius sou verhinder het in sy poging om die Engelse im- ISSN 0259 9422 - / m 49/! A 2 (1993) 367 Procfskrif- cn bockbcsprckings perialisme teen te staan (bl 307) sonder dat ’n verduideliking ge- gee word van hoe hy dit kon ge- doen het en Pretorius as die een wat horn veral en in teenstelling met Potgieter, vir die Trekkers wes van die D rakensberge be- ywer (bl 312). So ’n ongenuan- seerde weergawe van gebeure waarin sy natuurlike ‘opposisie’ telkens aan die kortste end trek, skep mettertyd die indruk dat hy nie werklik onpartydig aan die hand van sy uitgangspunt na die geskiedenis kyk nie. Hoe bevoor- oordeeid Pont sons - sonder mo- tivering - deurkom, blyk uit sy iosse stelling dat ‘alle liberaiiste van aiie tye...nooit die vrymoedig- heid het om openiik te sê wat hulle standpunt is of waarheen hulie op pad is nie’ (bl 99) of dat die Kaapse (Ned Geref) predi- kante wat deur die Britse ower- heid besoldig is, die Kaapse Kerk as ’n ‘bolwerk van ortodoksie’ be- skou het en ‘alles daarbuite ’n laagtepunt van heidendom ’ (bl 269). Hierdie opmerkings vra op sy minste voorbeelde en kan in hulle veralgemenende trant een- voudig nie waar wees nie. Voeg hierby Pont se eensydig positiewe beeld van die Voortrekkers (bl 271). die volgende voorbeelde voor- gehou: ’n presedent wat later ‘nogal’ navolging vind (bl 166), die Kaapse Sinode van 1837 wat ‘nogal hooghartig’ teenoor die G root Trek optree (bl 275) en Erasm us Smit teen wie ‘seker’ m eer geso nd ig is ‘as w at hy gesondig het’ (bl 298). Resensent: Prof P J Strauss Voorbeel­ de van afleidings sonder behoor- like gronde, is: Die uitspraak van die Kaapse Sinode van 1837 teen die Groot Trek sou ‘in beginsel’ ’n verklaring bevat dat die Voor­ trekkers se lidmaatskap van die N e d e rd u itse G e re fo rm e e rd e Kerk verval het (bl 274) - dit blyk nie uit die herderlike brief van die Sinode oor die Trek nie, maar pas by Pont se eie oortui- ging van (w e ttig e) T re k k e r- begeertes na ’n organisatories ‘ onafhanklike kerk binne ’n vrye staat; die meeste Trekkers sou geweet het dat as hulle die Kolo- nie verlaat, hulle ophou om lid- n ^ te van die K aapse Kerk te wees (bl 277) - hoe op aarde kan dit vasstel word?; en eers ná die Sandrivierkonvensie van 1852 veran der die houding van die Kaapse Kerk teenoor Trekkers wat buite die Empire woon (bl 291) - terwyl predikantedeputa- sies reeds vroeër ’n volledige be- diening onder hierdie mense het. Die skrywer bly soms in gebreke die volgende voorbeelde voor- gehou: ’n presedent wat later ‘nogal’ navolging vind (bl 166), die Kaapse Sinode van 1837 wat ‘nogal hooghartig’ teenoor die G root Trek optree (bl 275) en Erasm us Smit teen wie ‘seker’ m eer geso nd ig is ‘as w at hy gesondig het’ (bl 298). Resensent: Prof P J Strauss Voorbeel­ de van afleidings sonder behoor- like gronde, is: Die uitspraak van die Kaapse Sinode van 1837 teen die Groot Trek sou ‘in beginsel’ ’n verklaring bevat dat die Voor­ trekkers se lidmaatskap van die N e d e rd u itse G e re fo rm e e rd e Kerk verval het (bl 274) - dit blyk nie uit die herderlike brief van die Sinode oor die Trek nie, maar pas by Pont se eie oortui- ging van (w e ttig e) T re k k e r- begeertes na ’n organisatories ‘ onafhanklike kerk binne ’n vrye staat; die meeste Trekkers sou geweet het dat as hulle die Kolo- nie verlaat, hulle ophou om lid- n ^ te van die K aapse Kerk te wees (bl 277) - hoe op aarde kan dit vasstel word?; en eers ná die Sandrivierkonvensie van 1852 veran der die houding van die Kaapse Kerk teenoor Trekkers wat buite die Empire woon (bl 291) - terwyl predikantedeputa- sies reeds vroeër ’n volledige be- diening onder hierdie mense het. Die skrywer bly soms in gebreke om sommige prinsipiële onder- perialisme teen te staan (bl 307) sonder dat ’n verduideliking ge- gee word van hoe hy dit kon ge- doen het en Pretorius as die een wat horn veral en in teenstelling met Potgieter, vir die Trekkers wes van die D rakensberge be- ywer (bl 312). So ’n ongenuan- seerde weergawe van gebeure waarin sy natuurlike ‘opposisie’ telkens aan die kortste end trek, skep mettertyd die indruk dat hy nie werklik onpartydig aan die hand van sy uitgangspunt na die geskiedenis kyk nie. Hoe bevoor- oordeeid Pont sons - sonder mo- tivering - deurkom, blyk uit sy iosse stelling dat ‘alle liberaiiste van aiie tye...nooit die vrymoedig- heid het om openiik te sê wat hulle standpunt is of waarheen hulie op pad is nie’ (bl 99) of dat die Kaapse (Ned Geref) predi- kante wat deur die Britse ower- heid besoldig is, die Kaapse Kerk as ’n ‘bolwerk van ortodoksie’ be- skou het en ‘alles daarbuite ’n laagtepunt van heidendom ’ (bl 269). Hierdie opmerkings vra op sy minste voorbeelde en kan in hulle veralgemenende trant een- voudig nie waar wees nie. Voeg hierby Pont se eensydig positiewe beeld van die Voortrekkers (bl 271). Onwetenskaplike taaigebruik en Onwetenskaplike taaigebruik en afleidings kom soms ook voor. Saayman, W 1991 - Christian mission in South Africa skeidings in die gereformeerde Kerlcreg op toepaslike plekke na vore te bring, byvoorbeeld dat daar persone was wat iidmaat van ’n gemeente en nie van die kerk- verband was nie en dat ’n sinoda- le kom m issie as ‘hoogste be- stuursliggaam’ hiërargies en ook dáárom nie aanvaarbaar is nie (bl 264). Daarmee gaan die essensie soms verlore. Voeg hierby sy iaaste hoofdeel wat meer neig na ’n historiese apoiogie vir ’n so- genaam de V oortrekkerkerk as wat dit op kerkregtelike aspekte konsentreer en waarin hy oen- skynlik goedkeurend werk met die skema dat kerkgrense prinsi- pieei deur staatsgrense bepaal word (bl 273w). skeidings in die gereformeerde Kerlcreg op toepaslike plekke na vore te bring, byvoorbeeld dat daar persone was wat iidmaat van ’n gemeente en nie van die kerk- verband was nie en dat ’n sinoda- le kom m issie as ‘hoogste be- stuursliggaam’ hiërargies en ook dáárom nie aanvaarbaar is nie (bl 264). Daarmee gaan die essensie soms verlore. Voeg hierby sy iaaste hoofdeel wat meer neig na ’n historiese apoiogie vir ’n so- genaam de V oortrekkerkerk as wat dit op kerkregtelike aspekte konsentreer en waarin hy oen- skynlik goedkeurend werk met die skema dat kerkgrense prinsi- pieei deur staatsgrense bepaal word (bl 273w). Pretoria: Universiteit van Suid-Afri- ka. 128 biadsye. Prys R26.40 Resensent: Prof P J Strauss Ten opsigte van taaigebruik word Die skrywer bly soms in gebreke om sommige prinsipiële onder- 368 H T S49/tA 2(1993) Boekbesprekings Saayman, W 1991 - Christian mission in South Africa Pretoria: Universiteit van Suid-Afri- ka. 128 biadsye. Prys R26.40 Resensent; Prof H G van der West- huizen Saayman verdeel sy stof van 128 biad­ sye oor ses hoofstukke en ’n lys van geraadpleegde werke. Vooraf is daar ’n voorwoord en ’n inleiding. Die teg- niese versorging is uitstekend en die boek lees lekker - sowel wat taal as lettertipe betref. In die voorw oord stel Nico J Smith dat ‘there is a desperate need for a new way of understanding and undertaking mission...a serious call to the church in South Africa to become a site of struggle in order to keep a- live the ideals of humanity, freedom and justice....’ In die inleiding stel die skrywer sy sentrale idee as missio po- litica oecum enica van die kerk in Suid-Afrika. Hy meen om hierdie ti- pe sending by die W êreldraad van kerke en J Verkuyl te vind. Hy tipeer die ekumenies politieke sending soos volg: ‘The Church is sent to all the spheres of human life, including the political one.’ Hier is ’n onvolledige kerkbeskouing. Is die kerk soos hy na die politieke sfeer gestuur is, ook na die vermaaklikheidswêreld, die besig- heidswêreld, die handelswêreld, die Die boek eindig stomp en onaf met die Kaapse Sinode van 1852 wat die versoek goedkeur dat die Transvaaise gemeentes hierby in- gelyf word. Die antwoord van hierdie gemeentes staan skynbaar oor. Verder verklaar Pont self in sy ‘Woord vooraf dat 1852 kerk- regteiik gesproke ‘nie juis’ ’n af- sluitingsdatum is nie.... Om op te som: Hierdie werk van pro­ fessor A D Pont verdien om gelees te word - ter wille van die debat wat hieruit mag voortvloei sowel as die wêreid van kennis wat dit openbaar. ISSN 0259 9422 = HTS 49/1A 2 (1993) ,%9 Procfskrif- CD bockbcsprckings van Colenso wat waardeer word en wat tewens deurlopend in die boek as ’n gesogte tema na vore kom, is ‘that the South African church should be African, not partly westernised’. Die Hervormde Kerk se sendingbeleid is immers die volkome gekerstende ver- inheemsing van die kerk. In die on- derhawige skryfwerk is dit egter oor en oor duidelik dat geen volkskerkli- ke inheem sheid bedoel word nie, maar ’n internasionale inheemsheid met swart imperialisme. Die kerk in S uid-A frik a (th e S outh A frican church), as ’n eenheidsorganisasie, ‘should be African!’ boerderywêreld en so meer gestuur? Resensent; Prof H G van der West- huizen Die antwoord is wel ja - maar nie die kerk in sy georganiseerdheid nie maar in die gelowiges wat die kerk is. In die eerste hoofstuk Mission, Politics and the Ecum ene, word die drie begrippe van sy sentrale idee per definisies ontleed. Die verwerplike verbintenis tussen sending en kolo- nialisme word in Hoofstuk 2 uiteen- gesit. Onder ‘kolonialisme’ word ver- al die aspekte van kapitalisme, rassis- me, grondeienaarskap, dekuiturasie en nasionaiisme bespreek. In hoofstuk 3 en 4 maak die skry- wer ’n bestudeerde (in totaal verwys hy na byna 140 bronne) keuse om drie bianke en drie swart sendingpio- niers onderskeidelik in Suid-Afrika te bespreek. Op ’n geieerde wyse bring hy elke pionier onder die iig van die skrywer se sentrale idee van politieke sending. Van die eerste pionier, John Philip (1775-1851), sê hy; ‘Philip re­ jected racism, but remained to be a firm believer in colonialism and capi­ talism.’ Interessant is die bespreking van biskop Colenso (1814-1883) wat as aangeklaagde ketter skeuring in die Anglikaanse Kerk gebring het tus­ sen the Church of the Province of South Africa en die Church of Eng­ land (C olenso se ondersteuners). Saaym an sien ’n b eso n d ere oor- spronklikheid by Colenso deurdat laasgenoem de die sending nie op Matteus 28:18-20 fundeer nie, maar op Lukas 2:13-14. ’n Verdere aspek Die derde bianke pionier is An­ drew Murray (1828-1917). Hoewel Murray as ’n ekumeniese figuur waar­ deer word, word hy nie as ’n voor- beeld van politieke sending geprys nie; ‘[M]ission for Murray was evan­ gelisation, and he would probably have denied its political dimension al­ together - the typical pieti.st position.’ Die drie swart voorbeelde is Ntsi- kana (ca 1780-1821), Tiyo Soga (1829-1871) en Nehemiah Tile (dood 1891). Hoe Ntsikana ’n Christen ge- word het, kan blykbaar geensins na- gespoor word nie. Dat hy ’n Christen was, spreek ook nie uit sy hoogge- roemde ‘Great Hymn’ nie. Die waar- dering vir hom lê in die feit dat die kerk van sy volgelinge wat in 1911 ge- stig is ’n ‘African family church’ is en dat lede van die Ntsikana Memorial HTS 49/1A 2 (1993) 370 Boekbesprelángs Association ook lede van die ANC was. grondig beoordeel en verwerp deur ’n swart Kerk soos die Hervormde Kerk in Suidelike Afrika, word ongekwali- fiseerd verwelkom. Resensent; Prof H G van der West- huizen Tiyo Soga, wat met ’n Skotse vrou, Janet Burnside, getrou het en gegio het dat God Afrika vir die na- geslagte van Sem gegee het, word deur die skrywer waardeer weens sy erfiating wat ’n bydrae is tot ‘Black Consciousness and even Pan-Africa­ nism’. In hoofstuk 6 word toekomspers- pektiewe gegee. Ook in hierdie hoof­ stuk word sommige skewe uitgangs- punte ingeneem, soos byvoorbeeld; ‘Black South Africans [74 per cent of the population] had free access to on­ ly 13 per cent of the land...’ en ‘as a result (of Blood Rivier 1838], Afrika­ ners regard themselves as the Cove­ nant people, God’s chosen ones’. Tile word belangrik geag omdat hy die stigter is van die eerste van die sogenaamde Onafhanklike Kerke in Suid-Afrika in 1883. Bekering sou beteken die dekolo- nisering van die denke van blank en swart en ‘the transformation of the rem aining colonial stru ctu res in South Africa’. Sending kom blykbaar neer op bevryding van die gekoloni- seerdes, die armes en vroue!: ‘Indeed, mission means discerning where God is at work and joining him there.’ In hoofstuk 5 word die ekumenie- se perspektiew e nader uitgewerk. Onder ‘ekumenies’ word verstaan ‘the organic, visible unity and renewal of the Christian churches’. Ook hier word drie sake uitgekies om onder die perspektief van ‘ekumenies’ te be- spreek: Cottesloe 1960, the Message of the people 1968 en die Kairosdo- kument 1985. A! drie word positief bespreek met aanduiding, veral by Cottesloe, waar nog tekortkomings was ten opsigte van ’n suiwer Afrika- ekum ene. Veral die Kairosdoku- ment word byna as die kulminasie van ware sendinguitsprake in Suid- Afrika gesien; ‘...a timely word of pro­ phecy in the contemporary situation.’ En verder: ‘Kairos can therefore be regarded as the clearest and most forceful statement yet on missio poli- tica oecum enica of the Church to come out of South Africa.’ Die teolo- gie van die Kairosdokument, skerp en Om met God saam te werk kom neer op die herevangelisering van die wit kerk, die swart kerk en die man- beheerde kerk. KWALITATIEWE ASPEKTE Dit is vanselfsprekend dat almal wat in die doen en late van die WRK be- langstel, hierdie amptelike verslag onder oë sal wil neem. Dit word ook aanbeveel dat meer as net die belang- stellendes in die WRK hierdie verslag sal lees. Wat daar gebeur het en wat daar gesê is, is vir die mense in Suid- Afrika uiters relevant. Juis omdat ’n groot gedeelte van die besprekings oor die verhouding tussen die Evan­ gelic en die kultuur gehandel het, sal Grand Rapids: Eerdmans. 396 blad- sye. Prys $23.50 Resensent: Dr I W C van Wyk Resensent; Prof H G van der West- huizen Die skrywer vereen- selwig hom met J N J Kritzinger wat sê: ‘...white peoplé need to be evange­ lised and converted into an African community life...This "homecoming" in Africa will be a slow and even painful process....’ Ook vereenselwig hy hom met Kritzinger wat sê: ‘...the humanisation of white people...being mobilised for the liberation struggle.’ Die skrywer kom tot die stand- punt dat die kerk ‘a site of struggle’ is. ISSN 0259 9422 = HTS 49/1 <* 2 (1993) 371 Prociskrif- cn bockbesprckings Die woord ‘struggle’ kom op bladsy 119 dan ook nie m inder nie as 12 keer op die één bladsy voor! Die Be- vrydingsteologie en die Strydteologie (Teologie van Revolusie?) sou in ge- heel met die skrywer saamstem as hy sê; ‘I do not operate with a very sharp dividing line b etw een church or Christian community and world.’ Die heersende teologie in die Hervormde Kerk sê: Pardon! Die kerk is in die wêreld maar nie van die wêreld nie. • Verklarings en oproepe aangaan- de sosiale aangeleenthede. • Die rapport van die sewende ver- gadering. • Aanvullende dokumente. Die lengte van die hoofstukke wissel tussen 10 en 63 bladsye. Die boek beskik oor ’n volledige onderwerps- indeks. Baie waardevol is die meer as honderd bladsye met die name van al die afgevaardigdes, waarnemers, deelnemers, sprekers, beamptes enso- voorts. Daar kom 28 foto’s van die gebeure in Canberra en van die hoof- figure van die WRK in die boek voor. Kinnamon, M (ed) 1991 - Signs of the Spirit. Official report: WCC seventh assembly, Canberra, Austra­ lia, 7-20 February 1991 Aangesien hierdie ’n amptelike verslag van ’n algemene vergadering is, is die ander items soos die biblio- grafie, die aangehaalde werke en skryfstyl wat vir ’n boekresensie ter sake i.s, hier nie relevant nie. Grand Rapids: Eerdmans. 396 blad- sye. Prys $23.50 KWANTITATIEWE ASPEKTE Die boek bestaan uit die volgende hoofstukke: * ’n Persoonlike oorsig en inleiding deur Michael Kinnamon. * Die tema ‘Kom, Heilige Gees - hernuwe die hele skepping’. * Die sub-temas. * Die werk van die Wêreldraad van Kerke (hierna WRK): verlede en hede. 372 HTS 49/1A 2 (1993) Boekbesprekings hierdie verslag so baie mense in hier- die land interesseer. ring. Aangesien die kritiese kom- m entaar op die referate ook weer- gegee word, kom ’n mens tog ook tot die konklusie dat al die deelnemers nie maar net meelopers is nie. Ge- lukkig is daar ook mense wat teolo- gies regsinnig is, wat werklik ’n po- ging aanwend om die teologiese basis van die Wêreldraad in orde te kry. Dit was die eerste iceer in die ge- slciedenis van die WRK dat die Alge- mene Vergadering die Heilige Gees as onderwerp gehad het en die vorm van ’n gebed aangeneem het. Dit is uiters insiggewend om te lees wat die Aigemene Vergadering met hierdie tem a en vormgewing gemaak het. Die twee hoofreferate oor die Heilige G ees naamlik ‘Die Heilige G ees’ deur Parthenios, die patriarg van Aleksandrië en Afrika, en ‘Kom, Hei­ lige Gees - hernuwe die hele skep- ping’ deur Chung Hyun Kyung, pro­ fessor in Seoel, is volledig afgedruk. So is die verslae van die besprekings- groepe oor die subtemas ook afge­ druk. Hierdie subtemas het oor die v olgende o n d e rw erp e g ehan del: ‘G ew er van lewe - bewaar u skep- ping’, ‘Gees van waarheid - maak ons vry’, ‘Gees van eenheid - verenig u mense’ en ‘Heilige Gees - hervorm en heilig ons’. Konig, A 1991 - B o nd geno ot en beeld. Deel 4: Oor die wese van die mens en die wese van die sonde Halfway House; NG Kerkboekhan- del. 259 bladsye. Prys R50.00 Resensent: Dr I W C van Wyk Konig, A 1991 - B o nd geno ot en beeld. Deel 4: Oor die wese van die mens en die wese van die sonde Halfway House; NG Kerkboekhan- del. 259 bladsye. Prys R50.00 Resensent: Dr I W C van Wyk Resensent: Dr I W C van Wyk KWANTITATIEWE ASPEKTE Die boek bestaan uit twee afdelings, naamlik die wese van die mens en die wese van die sonde. Die afdeling oor die wese van die mens bestaan uit die volgende hoofstukke: Vir die eerste keer in baie jare was Suid-Afrika en sy politieke pro- bleme nie in die spervuur nie. Die in- boorlingproblematiek van Australië het in 1991 meer aandag as Suid-Afri­ ka getrek. Nogtans vind ’n mens ’n verklaring oor Suid-Afrika en soos verwag, is dit natuurlik niks anders as ANC-retoriek nie. • Die mens as verhoudingswese. • Die mens as verbondsmens. • Die mens as beeld van God. • Die fundering en normering van ons mensbeskouing. • Enkele belangrike eienskappe van die mens. • Die mens as verhoudingswese. • Die mens as verhoudingswese. • Die mens as verbondsmens. • Die fundering en normering van ons mensbeskouing. • Enkele belangrike eienskappe van die mens. Die volledigheid van hierdie ver­ slag gee aan ’n mens ’n beter perspek- tief op die verloop van die vergade­ ISSN 02S9 9422- H T S 49/IA 2 (1993) 373 Procfskríf- en bockbcsprckmgs in die boek vind wat nie volledig taal- kundig korrek is nie. Die afdeling oor die wese van die sonde beslaan die volgende hoofstulc- ke: Die druk- en setwerk is beslis nie na wense nie. In die inhoudsopgawe verskil die lettertipes (behalwe as daarmee iets teologies gesê wil word) en drukfoute kom voor (bv by hfst 10: In plaas van ’n [in]leiding). In die li­ teratuurlys is die kom m entaar van Kasemann twee keer aangebied: een keer foutief, asook dat die uitgewer (Bornkamm) se naam verkeerd ge- druk is. Dit is verder onduidelik en onseker of Konig se boek reeds in 1989 ’n uitgawe beleef het. Verder heet die dogmatiek van Ott, Buri en Lochman ‘Dogmatik im [nie in nie] Dialog’. • Belangrike aspekte van die son­ de. • Kernbegrippe van die sonde. • Genesis 3 en 4. • Die gevolge van die sonde. • Die laaste iioofstuk dra die op- skrif: In piaas van ’n [in] leiding. Die lengte van die hoofstukke wissel tussen veertien en vyf en veertig blad- sye. Die afdelings oor die mens en die sonde is ook ongeveer ewe lank. Indie literatuurlys word 110 aan- gehaalde werke gebied, waarvan .ses- tien Afrikaans, een Engels (Suid-Afri- kaans), tien Engels, agt Engeise ver- talings van hoofsaaklik Duitse werke, vyftien Nederlands en sestig Duits is. KWANTITATIEWE ASPEKTE Die meeste van hierdie werke is re­ sent. Die res is klassieke werke van groot teoloë uit die kerkgeskiedenis. Dit is veral Karl Barth wat die aandag van die outeur geniet het. Die op- merking kan ook gemaak word dat die outeur hoofsaaklik uit bekende standaardwerke gewerk het. KWALITATIEWE ASPEKTE Ek is van mening dat daar met hier­ die boek van professor Konig ’n hoogtepunt in die Afrikaanse teologie bereik is. Die redes is die volgende: • Die outeur het sy eie selfstandige denke ingespan. Hier is dus nie sprake van ’n samestelling van verskillende teoloe se gedagtes nie. Die outeur weet wat hy wil se en hoe hy dit kan en moet sê. H ier is w erklik ‘gelow ig na- gedink’. Daar kom min aanhalings in die boek voor. Die skrywer het dus eer- der van sy eie selfstandige denke ge- bruik gemaak. • Hierdie boek getuig van die ver- moë van die outeur om teologies te skep. Hy het eksegetiese re- sultate, dogmenhistoriese insigte, Die boek is in ’n maklik verstaan- bare Afrikaans geskryf. Slegs die taalkundige spesialiste mag dalk iets UTS 49/1A 2 (1993) 374 Boekbesprekings dogmatiese perspektiewe, filoso- fiese oortuigings en die Suid- Afrikaanse situasie in een sis- teem saamgevoeg. Sy kennis van dogmatiese grondprobleme en sy aanvoeling vir die maatskaplike relevansie van die teologiese an- tropologie het horn in staat gestel om ’n werk van metodiese gehal- te te lewer wat ongekend is binne die Suid-Afrikaanse teoiogie. (deur die mens) deel van die tese vorm. Die mens wat verhoudinge skep, altruisties op sy medemens ge- rig is, sal, danksy sy morele ywer, beeld van God word. Die sterkpunt van hierdie groot geslote tese of sisteem lê in sy aan- treklikheid en aanloklikheid. So ’n konsekwent deurgevoerde tese, skit- terend gedoen (asof hy nog ’n Duitser is) het sekerlik groot oorredingskrag. Hiermee moet professor Konig geluk gewens word. Die oorspronkiike bydrae ten op- sigte van die begrondingsproble- me in die teologiese antropologie maak dat hierdie boek met reg as ’n bydrae ten opsigte van die eku- m eniese diskussie gesien kan word. • Die oorspronkiike bydrae ten op- sigte van die begrondingsproble- me in die teologiese antropologie maak dat hierdie boek met reg as ’n bydrae ten opsigte van die eku- m eniese diskussie gesien kan word. Die swakpunt van so ’n tese is die konsekwensies wat dit inhou. Ten opsigte van hierdie boek word die volgende voorgehou; God, die God van verhoudinge, omdat Hy die God van liefde is, word tot die oerbeeld van die sam eiewing gedegradeer, aangesien Hy nie meer die handelen- de is nie. KWALITATIEWE ASPEKTE 'Die negatiewe word so die skuld van die mens, aangesien God nie m eer handelend deur sy toorn mag ingryp nie. H ierdie dee! van Konig se tese - die uitskakeling van God in sy toornige ingrype - is na my mening die punt waar hierdie tese of sisteem aangeval kan word. Twee re­ des word voorgehou; Eerstens moet die leser nie soos die outeur mislei word deur die bedenklike antwoorde van die Europeers op die teodisee- probleem nie. Die uitskakeling van G od as regter het in werklikheid meer probleme geskep as wat dit op- gelos het. Hiervan is mense soos Os­ wald Bayer, Edmund Schlink en Wil- Die sterkpunt, maar tegelyk ook die swakpunt van die boek, is die sterk sentrale tese wat die outeur uit- gewerk en konsekwent deurgevoer het. Die tese lui in kort soos volg; Die mens is ’n verhoudingswese. Hier­ die verondersteliing word deur die verbondsgedagte ondersteun. Die mens as verb on dsw ese m oet die beeld van God wees. Daarom word die beeldskap van die mens in God gefundeer en aan Christus genor- meer. Die gedagte van die mens as beeld van God word so, volgens my oordeel, tot ’n etiese imperatief ver- laag. Die gedeelte oor die wese van die sonde is dus ’n noodwendigheid van hierdie boek, aangesien die sonde en die oorw inning oor die sonde 375 ISSN 0259 9422 - 49/1 á 2 (1993) Procfskrif- en bockbcsprckings hoofstukke van voordragte wat die outeur voor verskillende Christelike kringe in Duitsland, Switserland en Oostenryk gehou het. Hoewel geen vakteoloog nie, verraai hierdie werkie tog dat die gelowige professor in wis- kunde aan die Universiteit van Stutt­ gart wyd gelees het in die teologie en vir homself grondig rekenskap gegee het van fundamentele geloofsake. Sy oogmerk volgens die uitgewer van die werkie is om die intellektuele mens van vandag, wat die grense van we- tenskaplike denke ken, te oortuig dat die laaste absolute waarheid gevind kan word as eerlik daarna gesoek word. fried Joest getuies. Tweedens ge- skied daar eenvoudig nie reg aan die Bybelse boodskap wanneer die ge- rigsdimensie w eggeredeneer word nie. Met die inagneming van die ge- rigsdimensie sal die mens bevry word van die las om vir alle negatiewe sake skuld te aanvaar en sal ’n leerstuk soos die hel weer teruggeplaas kan word in die Godsleer. KWALITATIEWE ASPEKTE Dat die mens, wat beeld van God is, as die skepper van die hel uitgebeeld word, is seker maar ’n konsekwensie van die mora- lisme. Hierdie uitstekende boek kan en moet positief aanbeveel word. Ten spyte van talle besware en kritiek (dat dit bv ideologies te deursigtig is), is dit die een boek wat gekoop moet word, al is dit dan net ter wille van die voorbeeld oor hoe goeie teologie geskep word. In die eerste hoofstuk word die vraag beh an d el wat w aarheid is. Teenoor die moderne mens vir wie waarheid alleen wetenskaplike waar­ heid is, word die absolute waarheid gestel wat in teenstelling met die we­ tenskaplike w aarheidsbegrip ant- woorde gee op die diepste vrae van menswees en die toegang tot God vir die mens open. Dit is ’n waarheid wat buite elke menslike moontlikheid lê, intellektueel sowel as sedelik-mo- reel en religieus-kulties. Dit is open- baringswaarheid, waarheid wat werk- lik geword het in die Persoon wat van Homself gesê het: ‘Ek is die waar­ heid.’ Ons bede is dat die outeur ge- spaar sal bly om Deel 5 van ‘gelowig nagedink’ te kan voltooi. Volkman, B 1990 - Wo ist Wahrheit? Volkman, B 1990 - Wo ist Wahrheit? N euhaus-S tuttgart: H anssler. 75 bladsye. Prys onbekend N euhaus-S tuttgart: H anssler. 75 bladsye. Prys onbekend N euhaus-S tuttgart: H anssler. 75 bladsye. Prys onbekend Resensent: Prof F J van Zyl Resensent: Prof F J van Zyl In die tweede hoofstuk word die probleem van waarheid en toleransie behandel. Die skrywer grens honi hier veral af teen die humanistiese to- Hierdie publikasie in klein-formaat en sagteband is ’n verwerking in vier 376 NTS 49/1 & 2 (1993) Boekbesprekings leransie-beskouing wat gegrond is op die opvatting dat die mens in sy diep- ste wese goed is, dat die goeie icen- baar is deur die menslike verstand en dat die weg na God gelee is in die mensiike strewe na sedelike en gees- telike volkomenheid. Verdraagsaam- heid in die humanistiese denkwêreld beteken, ooreenkomstig die opvatting van Lessing, ’n afstand doen van die waariieid in absolute Skriftuurlike sin. In sy bekende parabel van die drie ringe, het die oorspronklike ring, die absolute godsdienstige waarheid, skynbaar verlore gegaan. Daaruit moet afgelei word dat die vraag na waarheid nie gestel mag word nie, nie in die Christendom, Jodedom, Islam of enige ander godsdiens nie. kend dat Christene sal opkom vir vry- heid van spraak, vir godsdiensvryheid en m enseregte in die samelewing. Nooit egter beteken dit dat afstand gedoen word van die waarheid nie, dat Christus só verkondig word dat mense voor ’n beslissing gestel word nie. leransie-beskouing wat gegrond is op die opvatting dat die mens in sy diep- ste wese goed is, dat die goeie icen- baar is deur die menslike verstand en dat die weg na God gelee is in die mensiike strewe na sedelike en gees- telike volkomenheid. Verdraagsaam- heid in die humanistiese denkwêreld beteken, ooreenkomstig die opvatting van Lessing, ’n afstand doen van die waariieid in absolute Skriftuurlike sin. In sy bekende parabel van die drie ringe, het die oorspronklike ring, die absolute godsdienstige waarheid, skynbaar verlore gegaan. Daaruit moet afgelei word dat die vraag na waarheid nie gestel mag word nie, nie in die Christendom, Jodedom, Islam of enige ander godsdiens nie. Die derde hoofstuk handel oor die verband tussen waarheid en die etiese handeling. Aanvanklik word gestel dat geen gemeenskap ordelik en verantwoordelik kan bestaan nie sender die inagneming van maatstaw- we en algemene riglyne. Volkman, B 1990 - Wo ist Wahrheit? Die ware norm vir die menslike handeling kan egter nie in algemene filosofiese en ideologiese grondslae gefundeer word nie. Die swakheid van hierdie etiek is daarin gelee dat dit wel norme kan bepaal, maar die krag ontbreek om dit ten uitvoer te bring. Christelike handeling het egter ’n ander grond- slag. Dit is nie ’n poging van die mens om hom in eie krag uit die modder te probeer sleep nie, maar veel eerder ’n antwoord op liefde wat ontvang is van God, liefde wat die mens in Christus verlos. Miskien is hierdie hoofstuk die een wat die meeste kritiese vrae wek. Die klem wat gelê word op die krag wat 'n mens nodig het om die wet te vol- bring, laat ’n mens onw illekeurig rondkyk of die Rooms-Katolieke tia infusa nie iewers om ’n hoek loer nie. As gestel word dat die mens soos hy is, aangeneem kan word en in die O m dat die egte ring skynbaar verlore geraak het, bly nog net die wedywering in beter naasteliefde vir die edele mens oor: ‘Die godsdienste moet, soos dit vandag gevra word, net daarin met mekaar wedywer, wie die beste ontwikkelingshulp bied, wie die beste sosiale betrokkenheid toon, wie die meeste doen om die hongeriges in die wêreld te voed, want dit is ’n pry- senswaardige doel vir alle goeie men- se.’ In die Nuwe Testament beteken ‘toleransie’ egter nooit afstand doen van die waarheid nie. Die waarheid, in Christus geopenbaar, moet in naas­ teliefde en liefde vir die vyand ver- kondig en voorgeleef word. Ver- draagsaamheid beteken vanselfspre- ISSN 0259 9422 = H7S 49/Í i 2 (1993) 377 Procfskrif- cn bockbcsprcking^ diepste sin van die woord verlos lean word as hy homself maar onvoor- waardelik aan Jesus Christus toever- trou, dat Christenwees iets vir mense is wat SÓ beias is dat hulie onder die las van hulle eie siculd ineenstort en vertwyfeld na verlossing, na redding roep, dan !<om die vraag op of mensli- ke inisiatief nie daik voorwaardelik vir ontvangs van God se genade ge- stel word nie. Die Bybelse getuienis is tog immers dat ’n mens eers ’n be- sef van die grootheid van sy skuld kan hê nadat die evangelic aan horn ge- openbaar het wat dit God gekos het om die mens daarvan te verlos. Volkman, B 1990 - Wo ist Wahrheit? doen behoort te hê nie en daarteen- oor diegene wat sodanige betrokken­ heid en die najaag van die eng be- grensde doelwitte juis voorrang wil laat geniet in die Christen se lewe. H ierteenoor stel die skrywer drie teses: Politieke betrokkenheid is geen vuil of sondige aangeleentheid nie - dit is ’n skeppingsordening dat mense in geordende strukture saam moet woon. Die koninkryk van God is nie van hierdie wereld nie, maar is ’n geestelike ryk met ’n eie orde en het voorrang in die lewe van ’n Christen. Die binding aan die heerskappy van God maak die gelowige vry om aan die keiser ook te gee wat hom toe- kom. Skerp word die twintigste eeu getipeer as ’n tyd van agteruitgang op die vlak van omgewing, familielewe, huwelik en staat. Verantwoordelike optrede in so ’n tyd is alleen moontlik as ’n mens immuun geword het vir die tydsgees, dit is alleen moontlik as ’n mens se lewe gegrond is in die tydlose ewige waarheid wat voorkom dat hy heen en weer gesiinger word deur die heersende tydsgees. Die vierde en laaste voordrag handel oor die sosiale en politieke verantwoordelikheid van die Chris­ ten. Van die vier het hierdie voor­ drag die mees lokale kleur in sover politiek-maatskaplike toestande in die Duitse Bondsrepubliek hoofsaak- lik ter sprake kom. Desnieteenstaan- de toon dit ’n merkwaardige ooreen- koms met toestande in eie omgewing. Twee sienswyses oor maatskaplik-po- litieke b etro k k en h eid word aan- getoon; eerstens diegene wat sodani- ge betrokkenheid afwys as vuil en sondig waarmee ’n Christen niks te Die werkie sny heelwat aktuele sake aan wat die lees daarvan die moeite werd maak. HTS 49/1 i 2 (1993) 378

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2497/4310

Afrikaans

Oor die metodiek van *n holistiese geskiedenis van Oud-Israel E H SchefQpr Universiteit van Suid-Afrika Abstract On the methodology of a holistic history of ancient Israel In this article certain issues relating to the concept ‘holistic historiography’ are clarified. Thereafter follows a reflection on methodology that would be appropriate for holistic historiography, involving the critical use of biblical and extra-biblical sources, Syro-Palestinian archaeology, historical geography, sociology, psychology and secondary literature. Abstract On the methodology of a holistic history of ancient Israel In this article certain issues relating to the concept ‘holistic historiography’ are clarified. Thereafter follows a reflection on methodology that would be appropriate for holistic historiography, involving the critical use of biblical and extra-biblical sources, Syro-Palestinian archaeology, historical geography, sociology, psychology and secondary literature. 1. INLEIDING In ’n vorige bydrae (kyk Scheffler 1988a:665-683) het ek betoog dat indien historio- grafie reg wil laat geskied aan die voile spektrum van menslike lewe, dit komprehen- sief of omvattend moet wees. Dit geld ook veral wat die historiografie van Israel in die Ou-Testamentiese tydvak betref, aangesien laasgenoemde in die verlede hoof- saaklik op politieke aspekte gekonsentreer het. Hierdie aspekte het hoofsaaklik betrekking op gebeure aan die koninklike hof, die lewens van die konings of hoog- geplaastes en die berig van militêre veldslae.i Kulturele en godsdienshistoriese stu­ dies is wel apart onderneem, maar ’n komprehensiewe geskiedskrywing beoog egter om gesamentlik en geintegreerd ’n geskiedenis aan te bied waarin politieke, sosio- kulturele, godsdienstig-ideologiese en literêre (kommunikatiewe) dimensies van die werklikheid oor alle vlakke van die samelewing heen in hulle onderlinge samehang ondersoek word. Alvorens ek nou (soos voorheen voorsien, vgl Scheffler 1988a:682) ’n gepaste metodiek vir so ’n geskiedskrywing gaan ondersoek (waarin die gebruik 908 HTS 49/4 (1993) E S c h ^ van primêre en sekondêre literatuur, argeologie, geografie, sosiologie en psigologie aan die bod sal kom) verdien verskeie sake rakende die begrip ‘holistiese historio- grafie’ eers ons aandag van primêre en sekondêre literatuur, argeologie, geografie, sosiologie en psigologie aan die bod sal kom) verdien verskeie sake rakende die begrip ‘holistiese historio- grafie’ eers ons aandag 2. CX)R DIE BEGRIP‘HOUSnESE HISTORIOGRAFIE’ Omdat geskiedenis egter per slot van sake die totale werklikheid raak, ook as daar gefokus word op ’n voorafgedefinieerde deel(tjie) van die geskiedenis van die totale werklikheid (soos bv die geskiedenis van Israel), het die holistiese perspektief juis implikasies vir geskiedskrywing. Dit sou byvoorbeeld beteken dat verskeie dimensies van Israel se geskiedenis nie slegs in isolasie ondersoek word nie, maar ook op mekaar betrek sal word. Dit sou verder beteken dat die ondersoek na die politieke dimensie juis nie volledig sou wees indien dit nie bevra word in terme van die sosio-kulturele, godsdienstig-ideologiese en literêre (kommunikatiewe) dimen­ sies nie. Daar moet toegegee word dat die ‘betrekking’ van die dimensies op mekaar ’n interpretatiewe stap deur die historikus behels. Nogtans is dit nood- saaklik omdat belangrike insigte in die geskiedenis as geheel (wat juis ter wille van kenbaarheid in verskeie dimensies onderverdeel is) andersins verlore sou gaan. ) g Daar word toegegee dat die vier dimensies wat vir Oud-Israel se geskiedenis onderskei is, nie absoluut is nie. Bloot die term ‘samelewingsgeskiedenis’ (vgl Thompson 1970:423-430; Deist 1987:20-31; Heyns 1986) sou ook ’n holistiese bena- dering kon impliseer. Aan die ander kant is die term ‘samelewingsgeskiedenis’ ook vir misverstand vatbaar aangesien dit enersyds ’n benadering kan impliseer waarin politieke aangeleenthede steeds die fokus het, of andersyds juis met die oog op gewone mense wat dan die samelewing sou uitmaak, onderbeklemtoon word. Laas- genoemde gevaar dreig vir my juis wanneer (in reaksie teen eensydige politieke ge­ skiedenis) die stelling gemaak word dat geskiedenis nie politieke geskiedenis behels nie maar geskiedenis Van mense’ is.^ ’n Holistiese benadering tot die geskiedenis sou egter sodanige swaai van die pendulum wou ondervang. Deurdat geskiedenis nou baie breër gesien word, impliseer glad nie dat die politieke dimensie onderspeel moet word nie - inteendeel, die ingrypende en in baie opsigte selfs bepalende in- vloed van politieke aangeleenthede opsigself, én op die lewe van die alledaagse mens word steeds erken. Daarom sou dit sin maak om enige aanbieding van ’n holistiese geskiedenis steeds met die politieke dimensie (as die breedste moontlike konteks) te laat begin. Dit is ’n vraag oor hoe die interaksie tussen geheel en dele in ’n holistiese geskiedskrywing hanteer moet word. Moet politiek, kultuur, ideologie en literatuur alles tegelyk aangebied word of eers afsonderlik? 2. CX)R DIE BEGRIP‘HOUSnESE HISTORIOGRAFIE’ Met ‘komprehensiewe’ en ‘holistiese’ geskiedskrywing word dieselfde saak bedoel. Ek reken egter dat dit tans meer van pas sou wees om te praat van holistiese geskiedskrywing en wel om verskeie redes. Eerstens word die term ‘holisties’ meer en meer in die geesteswetenskappe gebruik wanneer daar uitdrukking gegee wil word aan interdissiplinêre samewerldng (vgl Van Aarde 1988:49-64). Holistiese geskiedskrywing maak vandag toenemend van ander dissiplines (as sogenaamde hulpwetenskappe) in die volvoering van sy taak gebruik. Die besef van die sosiologiese, antropwlogiese en psigologiese dimen- sies van geskiedenis beinvloed geskiedskrywing so wesenlik dat die kunsmatige grense tussen die vakwetenskappe eintlik vervaag. Tweedens is die term ook van pas as daar gepoog word om ’n sintetiese perspek- tief op ’n bepaalde vakgebied te verkry. Die behoefte aan sodanige perspektief ont- wikkel juis wanweë toenemende spesialisasie in ’n vakgebied wat veroorsaak dat ’n geheelbeeld op die gebied (of selfs spesifieke onderwerp) verlore gaan. Die skrywe van die geskiedenis van Israel vanuit ’n uitsluitlik politieke perspektief hou dan ook in ’n bepaalde sin ’n eensydige beeld van Israel as geheel voor. Derdens is daar aspekte van die filosofie van holisme soos oorspronklik deur Smuts ([1926] 1987) ontwikkel, wat myns insiens uiters relevant is vir die skryf van holistiese geskiedenis. Holisme behels naamlik dat die geheel van die dele afhank- lik is en dat die dele opsigself ook eers hulle sin vind in die geheel. Dit is die ‘philo­ sophical view that nature combines units into organic wholes and that these units, although each functioning by its own laws, are functionally subordinate to the whole’ (Deist 1990:116). Of soos Smuts dit self saamvat ([1926] 1987:317): Holism has been presented...as the ultimate synthetic, ordering, orga­ nising, regulative activity in the universe which accounts for all the structural groupings and syntheses in it, from the atom and the phy­ sico-chemical structures, through the cell and organisms, through Mind in animals, to Personality in man. The ail-pervading and ever- increasing character of synthetic unity or wholeness in these structures leads to the concept of Holism as the fundamental activity underlying and co-ordinating all others, and to the view of the universe as a Holistic Universe. ISSN 0259 9422 = 909 HoKtiicsc gcsticdcms Smuts het sy besinning uiteraard nie binne die konteks van geskiedsfilosofie gedoen nie. 2. CX)R DIE BEGRIP‘HOUSnESE HISTORIOGRAFIE’ ’n Betoog waarin die vier dimen­ sies van die begin af geintegreerd aangebied word, sou sekerlik die ideaal wees en teoreties ook sekerlik die beste reg laat geskied aan wat met die term holisties ver- staan word."* Vanweë die beperktheid van die mens se rede en die behoefte aan analise, is sodanige aanbieding egter nie altyd prakties, en dus wenslik nie, veral as die geskiedenis kompleks raak vanwee onder andere die spekulatiewe aard daarvan 910 HTS 49/4 (1993) E Scheffler E Scheffler as gevolg van die feit dat daar met die verre verlede gehandel word. Die aangewese weg om te volg sou dus wees om die dimensies eers afsonderlik te behandel, waama aan die einde van die afsonderlike behandelings en ook almal saam aan die einde, die dimensies op mekaar betrek sal word ten einde ’n insig te verkry in hulle onder- linge wisselwerking. In die aanbieding van die afsonderlike dimensies sal die histo- rikus egter juis nie sy oe sluit vir die ander dimensies nie en, soos wat sy aanbieding dit vir hom toelaat, die wedersydse invloed van die dimensies op mekaar vermeld. Slegs op hierdie wyse kan hy reg laat geskied aan die diversiteit binne die geskie- denis sowel as die uiters komplekse aard daarvan. As voorbeeld van die wisselwerking tussen verskeie faktore wat deur holistiese geskiedskrywing onderskei word, kan ons verwys na Salomo se koningskap^. Dat hy as koning (politieke dimensie) verantwoordelik was vir groot bouwerke (kulturele dimensie) is ’n bekende gegewe (vgl o a Miller 1986:204-213). Dat hy daarvoor uitermate hoe belastings gehef het en van dwangarbeid gebruik moes maak, impli- seer ’n bepaalde wisselwerking tussen die politieke dimensie (gebruik van mag) en sosio-kulturele dimensie (ekonomiese en fisiese uitbuiting van die gewone burger ter wille van kulturele ontwikkeling). Die saak word nog meer insiggewend indien die godsdienstig-ideologiese dimensie ook hierby betrek word. Wat sou Salomo se ideologiese beweegredes vir sy optrede gewees het? Ons weet dat die tempel in Jerusalem (‘vir die Naam van die Here’ - vgl 1 Kon 5:5) een van sy belangrikste bouwerke was. Sou Salomo gereken het dat die opbou van die land deur groot bou­ werke ook tot eer van God gedien het, omdat Israel immers God se land was? Was hierdie godsdienstig-ideologiese beskouing van Salomo so sterk dat hy sy optrede teenoor Jan Alleman in die lig hiervan kon regverdig? 2. CX)R DIE BEGRIP‘HOUSnESE HISTORIOGRAFIE’ Of wou Salomo ten diepste - soos dit maar so dikwels die geval is met heersers van destyds sowel as vandag - homself maar net verewig deur bouwerke, en het hy die tempelgodsdiens gebruik om dit te regverdig? Het hy dus die godsdiens voor sy eie karretjie ingespan soos dit gewoonlik voor oorloë gebeur? Die wisselwerking van die godsdienstig-ideologiese dimensie met die politieke en sosiale kan egter ook van onder gedoen word. Hoe het Jan Alleman Salomo se optrede beleef en religieus verwerk? Is God nie beskou as aan die kant van die arme, eenvoudige en geringe nie? Het die koningsvyandige tradisie in Israel (wat sou beweer dat God alleen Israel behoort te regeer) nie juis ontwikkel as gevolg van Salomo se optrede nie? Dit is goed moontlik dat die godsdienstige perspektief van die gewone onderdaan (as kritiek op die koningskap van Salomo) juis beslag gevind het in Deuteronomium 17:14-20 (vgl met 1 Kon 3-11) waarin oor die beperkings wat ten opsigte van koningskap behoort te geld, gehandel word. . ISSN 0259 9422 = HTS 49/4 (1993) 911 Hoiisticsc geskicdcnis Vierdens behels holistiese geskiedenis dat by die bestudering van ’n sekere periode in die geskiedenis van ’n bepaalde land of volk die totale (strukturele geskiedenis of geskiedenis van ‘langer duur’) geskiedenis van daardie land of volk juis insigte kan verskaf wat, indien dit in ag geneem sou word, dit nie alleen lig op ’n bepaalde periode kan werp nie maar juis kan help om teoretiese oplossings aan te bied vir die moeilikste historiese probleme van ’n bepaalde periode. So byvoor- beeld benader Coote & Whitelam (1987), op voetspoor van Braudel (1972) se beginsel van la longue durée, die moeilike probleem van Israel se ontstaan: The emergence of Israel, datable to about 1250-920 BCE, is, to use concepts popularized by Braudel, a surface event understandable only in terms of the wider, slower movement of much longer duration, what Braudel styles la longue durée. Human beings in history are con­ strained by climate, topography, vegetation, animal population, agri­ cultural potentialities, and the like. Surface events, primarily those events which are most often the focal point of traditional political his­ tories, are played out around more permanent elements such as urban sites, trade routes, harbours, and climate. 2. CX)R DIE BEGRIP‘HOUSnESE HISTORIOGRAFIE’ The realizations of the various potentialities of Palestine have been governed throughout its agrarian history by the presence (or more rarely absence) of outside powers and the complex interaction of external world events. (Coote & Whitelam 1987:23) (Coote & Whitelam 1987:23) Die land Palestina het met ander woorde ’n bepaalde ritme (vgl Alt [1944] 1969:1- 19; Weippert 1988:XV) wat oor ’n baie lang tydperk onderskei kan word. Voordat hulle enigsins aandag aan Israel se ontstaan self gee, ondersoek Coote & Whitelam (1987:27-116) eers die vestigingspatrone, streekshandel, geografie en sosiale ver- houdings in Palestina vanaf die Vroeë Bronstydperk (3150 v C) tot vandag. Die ver- onderstelling is dat insig in hierdie ‘long duration’ aan die historikus die raamwerk verskaf om te kan onderskei wat in ’n bepaalde periode moontlik was (vgl ook Coote 1990). Die hierbo genoemde voorbeelde van Salomo se koningskap, sowel as die histo­ riese probleem van Israel se ontstaan in die lig van die totale geskiedenis van Pales­ tina, toon myns insiens duidelik aan dat holistiese geskiedenis - as gevolg van die vrae wat dit aan die geskiedenis vra, nooit as afgehandel beskou kan word nie. Dui- sende permutasies van moontlike vrae deur duisende moontlike historic! met uit- eenlopende moontlikhede van antwoorde op die gestelde vrae, is moontlik. In elk geval is die ‘afgehandeldheid’ van sogenaamde ‘feite’ of “barre gegewens’, in die lig van die voortgang en sukses van argeologiese opgrawings in Palestina (vgl Thomas 1%7; Dever 1990; Kenyon 1988; Mazar 1990; Weippert 1988; Ben-Tor 1992) ook ’n 912 HTS 49/4 (1993) EScheffler mite. Soos wat ons hieronder sal betoog, werp die gebruik van ander sosiale weten- skappe ook aansienlike lig op die historiografie as ’n interpretatiewe wetenskap. mite. Soos wat ons hieronder sal betoog, werp die gebruik van ander sosiale weten- skappe ook aansienlike lig op die historiografie as ’n interpretatiewe wetenskap. In wat volg word daar besin oor hoe daar te werk gegaan kan word in die holis- tiese bestudering van Israel se geskiedenis. Aangesien die historikus nie as tabula rasa sy taak aanpak nie en alreeds ’n bepaalde voorkennis het ten opsigte van die meeste sake wat hieronder aangeroer word, behels wat volg, nie ’n uiteensetting van stappe wat die navorser chronologies móét volg nie. Juis omdat inligting uit verskil- lende ‘bronne’ onderling op mekaar betrek word, is dit nodig dat ter eniger tyd aan enige bron of sosiaal-wetenskaplike insig aandag gegee kan word. Die volgorde van aanbieding verraai egter wel ’n relatiewe prioriteit van die hulpmiddele wat tot die historikus se beskikking is, soos wat dit by elke onderafdeling ook sal blyk. 3.1 Die Bybelse geskrifte Die Bybel (die Protestantse en Joodse historikus moet die apokriewe boeke hierby insluit) bly myns insiens steeds die belangrikste bron van inligting vir die geskied- skrywing van Oud-Israel, aangesien dit self van die oudste geskiedskrywing van Israel bevat (Noth 1960:42-44; Herrmann 1980:54-59; Donner 1984:22-27; Miller & Hayes 1986:58-79; Deist 1987:5-17). Uiteraard kom hierdie uitgangspunt vandag toenemend onder die loep, veral in die lig van die moontlikheid wat al hoe meer geopper word om ’n geskiedenis van Israel te skiyf sonder gebruikmaking van die Bybel (vgl Miller 1991:93-102). Dat die Bybel geen geskiedenisboek is nie, is ’n stel- ling wat holruggery is - veral as in terme van politieke geskiedenis geredeneer word. Holistiese geskiedskrywing bring egter juis meer dimensies in spel: die feit dat die Bybel juis literatuur is wat godsdienstig-ideologiese opvattings weerspieël, is vandag nie meer ’n struikelblok vir geskiedskrywing nie, maar juis ’n uitdrukking daarvan. Ten opsigte van die politieke en sosio-kulturele dimensies geld die beperktheid van en ’n kritiese benadering jeens die Bybel egter steeds. Die Deuteronomistiese geskiedswerk dek die geskiedenis vanaf die intog tot en met die Babiloniese Ballingskap* terwyl die Kronis in sy eerste nege hoofstukke (1 Kron 1-9) deur middel van geslagsregisters ’n voëlvlugoorsig oor die geskiedenis vanaf die patriarge tot ná die Ballingskap gee, waama hy dan vollediger berig oor die Verenigde Koninkryk, die Noordryk en die Suidryk tot teen die einde van die Ballingskap (1 Kron 1 0 - 2 Kron 36). Esra-Nehemia berig dim uitvoerig oor sekere sake in die Persiese tydvak (vir ongeveer 200 jaar het ons egter geen bron nie) ter­ wyl die Makkabeerboeke weer berig oor die Hellenistiese tydvak. Die ander Bybel- BSN (E » 9«22 - HT5 «>/¥ (1993) 913 Hofisticflc se boeke (Pentateug, profete, poëtiese literatuur, wysheidsboeke) behoort opsigself nie tot die genre van geskiedskrywing nie. As produkte van die geskiedenis kom hulle egter nie slegs tereg by die literêre aspek van die geskiedenis nie, maar hulle bevat ook belangrike historiese inligting wat op ’n kritiese wyse deur die historikus verdiskonteer kan word. By die gebruik van die Bybel vir ’n hedendaagse holistiese konstruksie van die geskiedenis van Israel moet ’n paar prominente sake egter in gedagte gehou word. Eerstens bevat die Bybel die oudste berigte oor Oud-Israel. Dit tel in die Bybel- se geskiedskrywers se guns dat hulle hulle in ’n situasie bevind het wat chronologies baie nader was aan die gebeure waaroor hulle berig. 3.1 Die Bybelse geskrifte Hierdie diskrepansies vereis uit die aard van die saak ’n siftende, kritiese benadering by die geskiedskrywer wat nie die oneerlike weg van blote harmoniëring van die gegewens wil volg nie. Vierdem besit die uiteenlopende geskrifte wat in die Bybel voorkom, ook ver- skillende grade van betroubaarheid. Die datering van Bybelse materiaal is geen seker saak nie en veral wat die pre-monargale periode (waaroor ons feitlik geen lite- ratuur het nie en ouer tradisies moet probeer onderskei wat moontlik in latere teks- te opgeneem is) betref, beweeg ons op losse grond. Daarbenewens is materiaal wat wel onderskei kan word, ook histories onbetroubaarder as materiaal wat dateer uit ’n tyd toe geskiedskrywing reeds minstens ’n aanvang geneem het. Die Pentateug se berig oor die eksodus kan nie summier sonder meer as histories betroubaar aanvaar word, bloot omdat daaroor berig is nie. Die berig stam naamlik uit ’n latere tydvak en verskaf in velerlei opsigte meer inligting oor die tyd wanneer berig word ( m a w die tyd toe die verhaal ontstaan het) as oor die tyd waaroor berig word. Die Bybelse materiaal weerspieël dus minstens die periode waarin dit ontstaan het (of redaksio- neel verwerk is) en is daarom vir ons ’n spieël op die geskiedenis van Oud-Israel. Ten einde die Bybel as bron vir geskiedskrywing te kan gebruik, moet die teks dus krities ondersoek word. Die historikus is in die eerste plek eksegeet en sal alle inligting wat eksegete in kommentare geboekstaaf het, krities nagaan en met die cog op ’n ruimer insig in die geskiedenis verdiskonteer. Die histories-kritiese metode is hier van groot hulp. Deur middel van literêre kritiek word die bronne wat aan ’n teks ten grondslag lê, onderskei en gesitueer binne die tydvak waaruit dit kom. Indien twee verskillende tekste oor dieselfde gebeure berig, moet hulle krities met mekaar vergelyk word ten einde so na as moontlik aan die gebeure self te kom (vgl Jos 1-12 en Rig 1 - kyk De Vaux 1978:593-596). Deur middel van oorlewerings- kritiek word selfs die voorfases van die tekstuele neerslag ondersoek en tradisies wat sodanig onderskei is, sal dus moontlik inligting bevat oor die vroegste fases van die geskiedenis en as sodanig vorm hulle self deel van daardie geskiedenis (vgl Barth & Steck 1980:47). Redaksionele toevoegings tot bestaande tekste verskaf eweneens inligting van die tyd toe die toevoegings of veranderings aan die teks gemaak is. 3.1 Die Bybelse geskrifte Maar dit is juis hulle antieke gesitueerdheid wat verhoed dat hulle noodwendig meer betroubare beriggewers as modeme geskiedskrywers kan wees. Bybelse geskiedskrywers het hulle geskiedskry­ wing nie krities beoefen nie, maar wel met duidelike subjektiewe vooronderstellings voor oë. ’n Tweede belangrike saak hang hiermee saam. Hierbo is reeds vermeld dat dikwels gesê word (met die oog op mitologiese en ‘onhistoriese’ inhoude in die Bybel wat die ‘gesag’ en ‘waarheid’ van die ‘Woord van God’ sou aantas) dat die Bybel nie ’n ‘geskiedenishandboek’ is nie. Weinig word egter gereflekteer oor wat ’n geskiedenishandboek sou wees en oor wat die aard van die geskiedenisboeke sou wees wat ons wel in die Bybel aantref. Die Deuteronomistiese en Kronistiese geskiedswerke en die Makkabeerboeke bevat naamlik pre-kritiese en (veral wat die Koningsboeke betref) annalistiese geskiedskrywing'^. Die verhale sentreer nie slegs rondom die persoon en dade van die konings nie, maar word doelbewus gerig deur ’n ideologiese of godsdienstige doelwit. So word byvoorbeeld algemeen aanvaar dat die Deuteronomis die geskie­ denis verhaal om aan te dui dat beide Israel en Juda se ballingskappe plaasgevind het as gevolg van die verkeerde godsdienstige wee wat die Israeliete bewandel het (vgl 2 Kon 17:7-23). As gevolg van sodanige godsdienstig-ideologiese oogmerke kan belangrike historiese inligting eenvoudig weggelaat word (die Deuteronomis berig bv slegs in agt versies oor die belangrike regeringstyd van Omri* - vgl 1 Kon 16:15- 28), terwyl sekere inligting weer oorbeklemtoon kan word omdat dit inpas by die skrywer se religieuse perspektief (bv die uitvoerige berigte oor die optrede van Elia en Elisa in 1 Kon 1 7 - 2 Kon 9). Hiermee word geensins beweer dat die religieuse intensie wat die skrywer aan sy verhaal gee, onbelangrik is nie. Holistiese geskied­ skrywing bestudeer juis ook die godsdiens en ideologie van Oud-Israel. Laasge- noemde moet daarom krities ontsluit word wanneer daar uit godsdienstige perspek­ tief oor politieke aangeleenthede berig word. 914 NTS 49/4 (1993) E Sduffler E Sduffler Derdens bevat die Bybelse verhale - ook in die sogenaamde geskiedswerke - verskeie historiese teenstrydighede (vgl bv Jos 8:3 teenoor Jos 8:12; Jos 15:63, Rig 1:21, 2 Sam 5 teenoor Rig 1:8; 1 Sam 16:14-23 teenoor 1 Sam 17:55-58; 1 Sam 17:1, 49 teenoor 2 Sam 21:18-19 teenoor 1 Kron 20:5; 2 Kon 21:16-18 teenoor 2 Kron 33: 12-20; vgl verder Deist 1979). 7)2 Buite-Bybelse geskrifie Naas die Ou Testament bestaan daar ’n magdom literatuur uit die ou Nabye Ooste wat met die gegewens in die Ou Testament vergelyk kan word. Hierdie literatuur moet net so krities as die tekste van die Ou Testament self benader word. Dit is belangrik, veral omdat binne die Ou-Testamentiese kritiese wetenskap die neiging begin posvat het cm die Ou-Testamentiese tekste uiters krities (tereg) te evalueer maar dan ’n haas fundamentalistiese werkswyse te volg indien ons met buite Bybelse tekste te doen het. Die buite-Bybelse literatuur handel ook meestal oor die hooggeplaastes in die samelewing (soos bv die Assiriese koninklike annale - vgl Pritchard 1%9:274-301) en bevat dus slegs karige en indirek afleibare gegewens oor die gewone burgers van die land. Hierdie literatuur moet dus op meriete en van geval tot geval beoordeel word terwyl veral die genre telkens in aanmerking geneem word. So byvoorbeeld is daar heelwat af te lei oor die sosiale toestande in Palest tydens die laat-Bronstydperk (1550-1200) uit die ongeveer 400 Amarna-tablette (slegs ’n seleksie in Pritchard 1969:483-490) wat bestaan uit amptelike korrespon- densie tussen die Egiptiese owerhede en die vasalvorste van die Kanaanitiese stad- state. Hierdie literatuur het, uit ’n historiese hoek gesien, die voordeel dat hulle oor praktiese sake uit die alledaagse lewe handel en ook kontemporêr stam uit die tyd waaroor hulle berig. Heel anders is die geval van die sogenaamde Merneptah-stele (ongeveer 1230 v C, of Israel-stele - Pritchard 1969:376-378), ’n oorwinningsgedig van die Egiptiese koning, Merneptah, waarin die oorwinnings van die koning oor ander volkere in Klein-Asie besing word. Hierdie gedig bevat in velerlei opsigte oordrywings en onakkuraathede, omdat ons uit ander broime weet dat Merneptah uit ’n militaristiese oogpunt ’n ‘swak’ farao was. Die Memeptah-stele het egter nie daarom geen historiese waarde nie. In die stele kom die naam Israel (as bevolkings- groep) vir die eerste keer in buite-Bybelse literatuur voor. Uit die oogpunt van holistiese historiografie is dit belangrik dat baie buite- Bybelse literatuur godsdienstig (bv die Babiloniese skeppingsepos, Gilgamesh-epos, die wysheid van Amen-em-opet en Agikar, die Babiloniese teodisee - vgl veral Beyerlin 1975) en sosiaal (bv die kode van Hammurabi, die wette van Eshnunna, Lipit-Ishtar en Ur-Nammu) relevant is. 3.1 Die Bybelse geskrifte Die historikus is veral gemteresseerd in die historiese omstandighede wat hierdie veranderings aan die teks gefasiliteer het (bv die Priesterlike redaksie van die Pentateug tydens die Babiloniese Ballingskap). ISSN 0259 9422 = HTS 49/4 (1993) 915 HoiisticK gcskiedciiis 7)2 Buite-Bybelse geskrifie Hierdie literatuur verskaf nie slegs ’n goeie vergelykingsbasis vir die Israelitiese literatuur deurdat die historikus daardeur ’n breëe kompetensie opbou van die godsdienstige en sosiale toestande in die ou Nabye Ooste nie, maar verteenwoordig in baie gevalle die oorspronklike voedbo- dem van die Israelitiese literatuur. ’n Toenemende keimis van hierdie literatuur lei onteenseglik tot die historiese insig dat Oud-Israel nie net geografies nie, maar ook 916 HTS 49/4 (1993) E Sduffler E Sduffler op sosio-kulturele vlak integraal ingebed was in die leefwêreld van die ou Nabye Ooste. Die omvangrykheid van die beskilcbare literatuur (veral wanneer mens vanuit ’n holistiese perspektief alles as relevant beskou) veroorsaak egter vir die historikus ’n probleem. Daar bestaan byvoorbeeld ongeveer 20 000 spykerskriftablette uit die Mesopotamiese stad Mari (18e eeu v C) waaronder 5 000 briewe waarvan slegs vier in Pritchard (1969:482-483) opgeneem is. Die historikus staan dus onvennydelik voor die situasie dat hy beperkte toegang tot hierdie tekste het (waarvan baie nog nie ontsyfer is nie) en dat hy moet selekteer. Seleksies wat reeds gedoen is en in vertaalde vorm gepubliseer is, verskaf dus ’n goeie vertrekpunt. Pritchard (1969) het sekerlik die omvangrykste seleksie gedoen van die vemaamste tekste uit die ou Nabye Ooste wat op die Ou Testament betrekking het. Dit is van kort inleidende notas voorsien wat ’n wegwyser tot die totale korpus bied. Korter seleksies (met iet- wat meer uitvoerige inleidings as Pritchard) is gedoen deur Thomas (1961) en Beyerlin (1975 - laasgenoemde hoofsaaklik religieuse tekste). Gottwald (1985:52-55; vgl ook Scheffler 1988b:67) is die oningev^ryde tot verdere hulp met ’n geseleketeerde lys van geskrifte wat volgens tema, literêre genre of historiese verband gekorreleer is met die Bybelse literatuur. By die naam van elke geskrif word die oorspronklike taal aangedui sowel as die bladsynommers soos dit in Pritchard (1969) of die Engelse vertaling van Beyerlin (1975 = Near Eastern religious texts relating to the Old Testament) voorkom. Nie alle buite-Bybelse geskrifte werp noodwendige enige of tot dieselfde mate lig op die geskiedenis van Israel nie. In sommige gevalle kan daar inderdaad literê- re afhanklikheid tussen Ou-Testamentiese geskrifte en sommige van hierdie geskrif­ te bestaan. Literêre afhanklikheid is egter nie ’n voorwaarde vir historiese belang nie. 7)2 Buite-Bybelse geskrifie Dit is dus doenlik om weer eens te beklemtoon dat indien die historikus van hierdie bronne gebruik maak om die geskiedenis van Israel te bestudeer, hy elke geskrif ad hoc, op meriete en krities moet beoordeel ten einde vas te stel of dit sy spesifieke doel dien al dan nie. 4. DIE GEBRUIK VAN ARGEOLOGIESE GEGEWENS 4. DIE GEBRUIK VAN ARGEOLOGIESE GEGEWENS Die geskiedenis van die besondere verband wat daar bestaan tussen argeologie en die Bybelwetenskappe is ’n veelbewoë een. Aan die een kant is die buitengewone belangstelling wat daar bestaan in die argeologiese tydvakke van die laat-Bronstyd- perk tot die Romeinse tyd, te danke aan diegene wat vanuit Bybels-teologiese oor- wegings ’n aktiewe belangstelling in argeologie toon. Aan die ander kant is dit juis ’n oorgretige, romantiese belangstelling wat poog om die Bybelse gegewens met die ISSN 0259 «H22 •= HTS 49/4 (1993) 917 Hofiiticie gpikiedcBÍi hulp van argeologie te bewys wat tot onwetenskaplike spekulasies aanleiding gegee het (vgl bv die boek van Keller 1955). In die gesldedenis van opgrawings in Palestina was daar dus gewoonlik drie fak- tore ter sprake, te wete die Bybel, die geskiedenis en argeologie. Indien die Bybel as vertrekpunt geneem is, is daar dan gepoog om vanuit die argeologie aanknopings- punte te soek wat, indien dit gevind sou word, die historiese waarde van die Bybel sou onderstreep. In hierdie verband kan veral die werk van die Albright-skool genoem word (vgl Albright 1949; 1957; Wright 1960; 1962; Unger 1954).9 Indien die geskiedenis as vertrekpunt geneem word, word daar eerlik gepoog om die geskiede­ nis te konstrueer waarvoor die Bybel sowel as die argeologie as bronne kan dien. Indien Bybelse (en buite-Bybelse) gegewens en argeologiese data gekorreleer word, hang die wetenskaplikheid daarvan af of dit krities gedoen word en nie miskien sir- kelredenasies ten prooi val nie (vgl Miller 1976:46; Smith 1970:33). ’n Gangbare konklusie op grond van argeologiese gegewens sou slegs gesteun kon word indien daar genoegsame argeologiese data beskikbaar is en wanneer altematiewe interpre- tasies verreken is (vgl Nel 1987:23). Indien so ’n interpretasie op eie meriete gedoen kan word, sonder inagneming van ander getuienis (soos bv die Bybel), des te beter (vgl Barr 1977:138). 5. DIEGEBRUIKVANGEOGRAFIESEGEGEWENS 5. DIEGEBRUIKVANGEOGRAFIESEGEGEWENS Naas geskrifte soos die Bybel, ander Oud-Oosterse literatuur en argeologiese arte- fakte, is die land Palestina by uitnemendheid dit wat ’n skakel verskaf tussen die hede en die verlede. Vertroudheid met die geografie van Palestina is dus vir die navorser van Oud-Israel se geskiedenis onontbeerlik, nie slegs omdat mens met geo- grafiese kennis ’n beter beeld kan vorm van die gebeure wat hulle in Palestina afge- speel het nie, maar juis ook omdat sodanige kennis dikwels bydra tot die vorm van historiese oordele (vgl Rainey 1982; Olivier 1991; Burger 1992). So kan iemand wat geen geografiese kennis het nie, die gegewe dat Moses op die berg Nebo gestaan en Palestina aanskou het (Dt 34:1-4), goedskiks aanvaar sender cm te besef dat die menslike oog nie van die berg Nebo tot in Palestina kan sien nie. ’n Verdere voor- beeld is die situasie rondom die vestiging van die Israeliete in die heuwellande. Hulle moes die Kanaaniete in die vlaktes vermy, maar ook op sodanige plekke hulle vestig dat hulle minstens ’n bestaan kon maak. ’n Kennis van die Palestynse topo- grafie is dus noodsaaklik. Historiese geografie behels ’n tweerigtingverkeer tussen geografie en geskie­ denis. Aan die een kant stel die land die moontlikhede en beperkinge daar waar- binne die geskiedenis kan plaasvind. Aan die ander kant verander menslike optrede ook aan die land se voorkoms (veral wanneer stede ter sprake is). Die bou van ter- rasse vir landboudoeleindes in die berge, die dreinering van die Hulehmeer, sowel as die moderne boerdery in die Jordaanvallei tussen die See van Galilea en die Dooie See (wat tot gevolg het dat die Jordaanrivier eintlik nie meer daar vloei nie), is voorbeelde van laasgenoemde. Daar bestaan verskeie standaardwerke wat die historikus help in sy bestudering van die geografie van Palestina en wat terselfdertyd poog om die band te lê met die geskiedenis self. So verskaf Baly (1974; vgl ook Noth 1962:1-95; Eybers 1988) ’n ‘suiwere’ geografie (met egter ook verwysings na die Bybel), terwyl die Macmillan Bible Atlas van Aharoni en Avi-Yonah (1977; vgl ook Pritchard 1989) histories-geo- grafies te werk gaan deurdat dit die geskiedenis van Israel oor die verskillende periodes heen deur middel van landkaarte illustreer. In sy The Land of the Bible: A historical geography (1979) behandel Aharoni in twee dele die land self en ‘Palestine during the ages’. ISSN 0259 9422 = HTS 49/4 (1993) 7)2 Buite-Bybelse geskrifie Oor die regte of verkeerde gebruik van argeologie in sy relasie tot die Bybel is al so ruim besin dat hier nie verder daarop ingegaan word nie.i® Vanuit ’n holistie- se perspektief op die geskiedenis van Israel is argeologie egter nie slegs van belang in so verre vondse met die Bybeltekste gekorreleer kan word of illustratiewe waarde ten opsigte van laasgenoemde het nie. Dit is veral belangrik omdat dit inligting ver- skaf oor sake wat nie in die tekste aangeroer word nie, maar wat as sosio-kulturele dimensie ’n integrale deel van die geskiedenis uitmaak. Argeologiese vondste is dus op sigself belangrik vir wat uit die aard van die vondste self (wat baie meer met die alledaagse leefwyse te doen het) afgelei kan word. Dit lê byvoorbeeld die tipe huise bloot waarin die Israeliete in ’n bepaalde tydvak in hulle geskiedenis gebly het (vgl Callaway 1983; Stager 1985), hoe hulle hulleself van water voorsien het (vgl Schee- pers 1984), en gee insig in hulle landboumetodes (De Geus 1975; Edelstein & Gib­ son 1982). Insig in die ontwikkeling van Ou-Israelitiese kuns word ook dikwels ver- kry van erdeware wat tekeninge bevat en beeldjies en ander artefakte wat opgegra- we word. Holistiese historiografie baat dus grootliks by die insigte van die soge- naamde ‘New Archaeology’ (vgl Dever 1990; Coggins 1990:54-55) wat geinteres- seerd is in die sosio-kulturele geskiedenis van Palestina en nie in die eerste plek daarop uit is om die historiese korrektheid van sekere belangrike politieke gebeur- tenisse te bewys nie. 918 HTS 49/4 (1993) E Sduffler 6. DIEGEBRUIKVANSOSIOIjOGIESEINSIGTE Aangesien die modeme historikus veral belangstel in die geskiedenis van Oud-Israel as samelewingsgeskiedenis, verskaf sosiologiese of sosiaal-wetenskaplike modelle wat uitgewerk is om samelewings te ontleed, gewoonlik belangrike hulp in die inter- pretasie van gegewens. Hierdie interpretasie van historiese gegewens kan dan weer tot verdere historiese insigte lei (vgl Herion 1986; Braudel 1968:64-82; 1980). Alhoewel holistiese geskiedskiywing meer is as bloot samelewingsgeskiedenis, is dit veral vanweë die sosio-kulturele dimensie van die geskiedenis dat die gebruik van sosiologiese insigte en modelle minstens net so relevant is.H Dit is belangrik om in gedagte te hou dat daar nie net een sosiologiese benade- ring bestaan nie. Dit sou ook verkieslik wees dat die historikus hom nie aan een model uitverkoop nie, soos wat dit van Gottwald in sy magistrale werk The tribes of Yahweh (1979) ten opsigte van ’n Marxistiese model waar blyk te wees nie. Afge- sien van die Marxistiese, is die volgende drie myns insiens die bruikbaarste in ge­ skiedskiywing (vgl Scroggs 1980; Wilson 1984): • Rolanalise. Hiervolgens word persone, partye, instansies, organisasies en bewe- gings in die samelewing ondeed aan die hand van die ml wat hulle in die same- lewing speel. Die onderlinge verhouding tussen persone en instansies is derhalwe van groot belang. Wat was byvoorbeeld in die vroeë monargale tyd die rolle wat Saul, Samuel en Dawid gespeel het? Wat sou die rol van Josua gewees het gedurende die intog en wat sou die rol van die Kanaaniete en Fihstyne wees in die klaarblyklike feit dat die intog nie glad verloop het nie? Die vraag kan ook gevra word of en in welke mate daar in die samelewing ’n ommekeer van rolle kan plaasvind. * Konflikmodel. Aan die hand van insigte van sosioloë soos Weber, Mannheim en Troeltsch (laasgenoemde eintlik ’n teoloog) word daar uitgegaan van die veron- derstelling dat ’n diep gesetelde konflik inherent deel van elke samelewing is. Elke gemeenskap het maghebbers en magteloses wat met mekaar in konflik is. Die maghebbers wil gewoonlik die status quo bewaar terwyl die magteloses dit wil omverwerp. Hanson (1979) het byvoorbeeld hierdie insigte met vrug toege- pas op die post-eksiliese samelewing in Juda. Volgens Hanson het die konflik tussen die sogenaamde hiërokrate (geassosieer met Esegiël en die terugge- keerde ballinge) en die visionêres (geassosieer met die arm deel van die bevol- king wat in Palestina agtergebly het) neerslag gennd in Jesaja 56-66 (Trito-Jesa- ja). 5. DIEGEBRUIKVANGEOGRAFIESEGEGEWENS Gesien vanuit die perspektief van holistiese historiografie, spreek dit vanself dat die geografie belangrik is. Dit gee insig in die verhoog enersyds waarop ingrypende politieke gebeurtenisse plaasgevind het en andersyds waarop die gewone mense van die samelewing hulle alledaagse bestaan gevoer het. ISSN 0259 9422 = HTS 49/4 (1993) 919 HolMticaic gegkiedcans 6. DIEGEBRUIKVANSOSIOIjOGIESEINSIGTE ISSN 02S9 9C2 - HTS 49/4 (1993) 6. DIEGEBRUIKVANSOSIOIjOGIESEINSIGTE Die hiërokrate was diegene wat met die goedkeuring van Kores uit balling- skap teruggekeer het om die tempel te herbou. Die armes in die land se toe- komsverwagtinge is dus genegeer en hulle het ’n gevoel van vervreemding be- leef - vandaar die gemeenskapskonflik. 920 HTS 49/4 (1993) EScheíPer EScheíPer * Funksionalisme. Volgens die funksionalisme (geassosieer met die naam van Talcott Parsons) hoef ’n samelewing nie tot so ’n mate op konflik gebaseer te wees dat dit slegs in terme van konflik beskryf kan word nie. Volgens hierdie model is daar egter in elke samelewing bepaalde funksies of instansies wat elk sy eie deel bydra tot die globale funksioneríng van die samelewing. Parsons (vgl De Klerk & Schnell 1987:144) onderskei vicr sodanige fanksies - kultuw, sosia- le stelsel, gedragsorganisme en indiwiduele persoonlikheid - wat elk weer uit substelsels bestaan en so ’n bydrae tot die geheel lewer. Die onderskeie funk­ sies staan in wisselwerking met mekaar. Die samelewing is soos ’n lewende organisme en die verandering aan een aspek beinvloed die geheel (vir verdere subfunksies, vgl Parsons & Platt 1973:236). Parsons se model is myns insiens suksesvol deur Heyns toegepas op Israel van die agste eeu v C (vgl Heyns 1986). In die lig van die beskikbaarheid van verskillende modelle ontstaan die vraag na watter model die historikus moet kies en op welke gronde. Alhoewel ’n model wat ’n geskiedskrywer kies, sekerlik blyke sal gee van sy eie vooronderstellings, is ’n aan- gewese kriterium om van daardie model se insigte gebruik te maak wat die beste ’n gegewe tydvak of bepaalde historiese situasie verklaar. Die geskiedenis (of tekste) self moet dus as’t ware bepaal watter model gekies word. So sou die funksibnalisme miskien die aangewese model wees om die interne Israelitiese samelewing ten tye van die Rigters en Dawid te beskryf, terwyl ’n konflikmodel weer die aangewese sou wees vir die tyd van Amos (konflik tussen arm en ryk) of die tyd ná ballingskap (stryd tussen hiërokrate en visioenêres). 7. DIE GEBRUIK VAN PSIGOLOGIESE INSIGTE Indien die sosiologie die historikus van hulp kan wees, so ook die psigologie. Waar sosiologie te make het met mense in huUe samelewingr/eThand (die samelewing is dus die uitgangspunt), bestudeer sielkunde die motivering van individuele menslike gedrag asook die interaksies tussen mense. Daar sou byvoorbeeld gevra kan word watter psigologiese dinamiek daar in die verhouding tussen Saul en Samuel aanwesig was. Dit blyk uit die teks van 1 Samuel dat Samuel nie juis ten gunste van die koningsk^ was nie en nog minder was hy Saul goedgesind. Telkens sê Samuel dan ook vir Saul dat die Here van hom gewyk het. E>ie vraag wat gevra kan word, is of Saul se selfmoord nie in ’n groot mate deur Samuel se houding veroorsaak is nie. Saul intemaliseer later die boodskap wat die ‘profeet’ tot hom rig en begin in homself twyfel. So kom hy dan tot die gevolgtrek- king dat die Here inderdaad van hom gewyk het en hy pleeg s e lf m o o r d . ^2 ISSN 02S9 9C2 - HTS 49/4 (1993) 921 921 Holistieie gBskicdcilit Bestaande konstruksies kan goedskiks as die korrekte aanvaar word 922 HTS 49/4 (1993) ESchiffler ESchiffler (vgl bv die aanvanklike grootskaalse aanvaarding van Noth se amfiktíonieteoríe), met die gevolg dat die historikus ’n blindevlek kan ontwikkel wat nuwe perspektíe- we op die geskiedenis belemmer. Die bestudering van die geskiedenis mag dus nooit uit slegs die lees van sekondêre literatuur bestaan nie. Aan die ander kant is die sekondêre literatuur ’n goeie toets vir nuwe hipoteses wat die navorser op grond van sy primêre bronne maak. Nuwe teorieë moet teen bestaandes opgeweeg word, want dikwels sal dit blyk dat nuwe hipoteses nie opweeg in die lig van bestaande kennis (wat weer verdere navorsing stimuleer) nie. Hierdie artikel kan nouliks aan die magdom van sekondêre literatuur reg laat geskied. Daar word derhalwe met enkele kursoriese opmerkings volstaan. Naas Alt (1969) se opstelle in sy Kleine Schriften, en die belangrike versamel- bundel van Hayes & Miller (1977), is die tien belangrikste ‘geskiedenisse’ van Israel myns insiens (chronologies weergegee, d w s nie in die volgorde van belangrikheid nie) dié van Noth (1958); Bright ([1959] 1980); Gunneweg (1972); De Vaux (1978); Jagersma (1979; 1985); Herrmann (1980); Fohrer (1982); Donner (1984; 1986); Mil­ ler & Hayes (1986) en Lemche (1988). Daar moet egter gewys word op die feit dat hierdie ‘geskiedenisse’ (alhoewel die beste tans beskikbaar) steeds ‘politieke’ geskie­ denisse is en nie reg laat geskied aan die holistiese perspektief nie. Laasgenoemde kom meer tot sy reg in die huidige tendens onder historid om op ’n spesifieke perio- de te konsentreer (vgl bv Coote & Whitelam 1987; Coote 1990; Gottwald 1979; vgl verder die literatuur vermeld by Hayes & Miller 1977). Vir die sosio-kulturele dimensie, is naas die boek van De Vaux (1%1), wat ongelukkig nie altyd tussen die verskillende periodes onderskei nie, die literatuur wat afdeling 4 hierbo vermeld is, ter sake en vir die godsdienstig-ideologiese dimensie dié vermeld in afdeling 8. Wat die literêre (kommunikatiewe) dimensie betref, is die holistiese geskiedskrywer aan- gewys op die standaard ‘Inleidings’ waarvan die stof telkens binne die geskiedenis gesitueer moet word. Gottwald se Hebrew Bible: A socio-literary introduction (1985) verdien hier spesiale vermelding aangesien die Bybelse literatuur juis binne hul sosiaal-historiese konteks (d w s ook chronologies) behandel word. Holistieie gBskicdcilit Holistieie gBskicdcilit Uit ’n holistiese perspektief is hierdie gebeure wat tussen Saul en Samuel afge- speel het, self deel van die geskiedenis en dit kan goedskiks deur middel van siel- kundige insigte (’n groot aantal modelle bestaan ook hier: bv, klassieke psigo-ana- lise, Jungiaanse analitiese sielkunde, behaviourisme, leerteorie en kognitiewe siel- kunde - vgl Scheffler 1988c:355-364) ontleed word^^. As verdere voorbeelde sou gevra kon word wat die psigologiese motivering en effek van offers in Oud-Israel was of wat die sielkunde te sê het vir Prediker se sinloosheidsgedagtes, of vir die lyding wat ons in die boek Job aantref (vgl Jung 1%5; 1972; Scheffler 1991; 1993). Alhoewel die psigologie nog nie op ’n grootskaalse wyse ten behoewe van die historiografie ingespan is nie (vgl egter Spiegel 1972; Drewermann 1984; 1985; Fromm 1966; Freud [1913] 1980; [1939] 1975; 1967), kan die plek daarvan nie betwis word nie. In Parsons se vierfunksieparadigma waarna hierbo verwys is (vgl afd 6), kan gesien word dat die ‘indiwiduele persoonlikheid’ (sy persoonlike beweeg- redes, drange en gedrag dus ingesluit) ’n belangrike rol in die samelewing en dus ook in die geskiedenis speel. 8. DIE GEBRUnC VAN GODSDDENS-WETENSKAPUKE INSIGTE Indien die godsdienstig-ideologiese dimensie van die geskiedenis bestudeer word, is dit raadsaam vir die historikus om fenomenologies te werk te gaan en so objektief moontlik die instellings en idees te beskrywe soos wat hy dit waameem. ’n Fenome- nologiese vertrekpunt beteken nie hier absolute objektiwiteit nie maar veral die strewe daarna. Die historikus sal hom/haar dus vergewis van uitgangspunte en metodes wat deur godsdienswetenskaplikes (vgl bv Kruger 1982) gebruik word. Vanuit die perspektief van holistiese historiografie eindig die ondememing egter nie by die beskiywing van die godsiens nie (vgl die bruikbare werke van Ringgren 1963; Schmidt 1982; Fohrer 1969; Garbinni 1987 en selfs Von Rad 1960; 1968), maar word daar gepoog om die godsdienstige of ideologiese opvattings op die politieke en sosio-kulturele en kommunikatiewe (literêre) dimensies van die geskiedenis (binne ’n bepaalde periode) te betrek. 9. DIE GEBRUIK VAN SEKONDêREUTERATUUR Die navorsing van Jsrael se geskiedenis vind nie in isblasie plaas nie, maar juis in gesprek met medenavorsers. Tientalle geskiedenisse van Israel het reeds die lig gesien. Ingewikkelde hipoteses en konstruksies is reeds gemaak en het baie by gedra tot die historikus se begrip van die geskiedenis. Dit hou ’n voordeel in, maar ook ’n gevaar. 10. DIE INTEGRERING VAN GEGEWENS Die vraag is hierbo (afd 2) reeds aangesny oor hoe die historikus (nadat uit alle bronne geput is) die gegewens (wat binne die hohstiese perspektief op die verskil­ lende dimensies betrekking het) gaan integreer. Daar is geen vasgestelde reel nie en die historikus sal hom deur sy materiaal self (en wat hy deur die aanbieding daar- van wil bereik) moet laat lei. Hoe hy dan op die ou end sy verhaal gaan uiteensit, hang met ander woorde af van wat sy eie siening is van die geskiedenis wat hy besig ISSN 0 2 » 9422 - NTS 49/4 (1993) 923 HnBrtirw gratinilnMi is om te skryf. Die historikus gee ook nie meganies een-vir-een aan bogenoemde bronne of sosiaal-wetenskaplike insigte aandag nie, maar bou vir hom/haarself met- tertyd ’n bevoegdheid of kompetensie op wat sy beeld van die geskiedenis bepaal. Sy verhaal sal uiteraard met daardie beeld korreleer. Die beoefening van historio- grafie geskied inderdaad nie volgens ’n kitsresep nie. Dit is egter noodsaaklik dat die geskiedskrywer al bogenoemde aspekte en vergaarde gegewens uit bronne voortdurend in gedagte sal hou en sover moontlik sal verdiskonteer in sy aanbie- ding. 1. Dat antieke geskiedskrywing meestal gekonsentreer het op gebeure wat aan ’n koninklike hof afgespeel het, is deels te verstane aangesien dit gewoonlik aan 11. SLOT Sonder om weer op die sin en doel van Oud-Israelitiese historiografie in te gaan (sien Scheffler 1988a:666-669), kan dit nie anders nie as om hier te beklemtoon dat die ontmoeting met die geskiedenis ’n kommunikasie met die verlede is wat ten diepste ook ’n ontmoeting met die lewe self is. Hierdie ontmoeting laat die histori­ kus nie onaangeraak nie. Hiermee word nie betoog dat die historikus doelbewus sy persoonlike vooronderstellings oor die lewe in al sy fasette in die beoefening van sy vak moet indra en uit die geskiedenis moet probeer aflees nie. Die afwysing van ’n positiwistiese benadering maak nie die strewe na objektiwiteit as ’n belangrike waar- de in die beoefening van historiografie ongedaan nie. Aan die ander kant, as gevolg van die groot interpretatiewe inset wat die historikus as kennende subjek lewer, kan so ’n ‘indra’ eintlik nie vermy word nie. Anders gestel: juis omdat die historikus interpreteer en subjektief betrokke is, moet hy/sy poog om onnodige uitings van sy/ haar subjektiwiteit tee te werk. Nooit moet en kan hy/sy hom/haar probeer voor- hou as so ’n suiwer objektiewe ondersoeker wat net sowel ’n robot kon gewees het nie. ’n Dialektiese balans is hier van pas: As subjektiewe mens beoefen die histori­ kus ’n (‘objektiewe’) wetenskap. Die beste teenvoeter vir onnodige subjektiwiteit wat steeds die historikus se menswees respekteer, is die onderlinge bespreking van hipo- teses en resultate met vakgenote en belangstellendes. Teologies uitgedruk: Oud- Israelitiese historiografie is op sy beste ’n ekumeniese wetenskap. Daarom hou die feit dat die geskiedenis van Oud-Israel nie bestaan, kan bestaan, sal bestaan en hoef te bestaan nie, geen bedreiging in nie. Asimptoties word die waarheid egter wel benader (vgl Van.Wyk Louw se gedig Groot Ode in Tristia 1962:125). Eindnotas 1. Dat antieke geskiedskrywing meestal gekonsentreer het op gebeure wat aan ’n koninklike hof afgespeel het, is deels te verstane aangesien dit gewoonlik aan 924 HTS 49/4 (1993) ESchegier ESchegier koninklíke howe en tempels (die fokuspunte van handel en besigheid) was waar antieke geskiedskrywers ’n heenkome kon vind. Fensham (1982:10-11) wys in die lig hiervan daarop dat die patriargale verhale (wat familiegeskiedenisse is) dus nouliks deur kontemporêre antieke geskiedskrywers opgeteken kon gewees het. koninklíke howe en tempels (die fokuspunte van handel en besigheid) was waar antieke geskiedskrywers ’n heenkome kon vind. Fensham (1982:10-11) wys in die lig hiervan daarop dat die patriargale verhale (wat familiegeskiedenisse is) dus nouliks deur kontemporêre antieke geskiedskrywers opgeteken kon gewees het. 2. Die onderhawige besinning (afd 2) oor die begrip holistiese historiogrc^ is meer as ’n blote samevatting van wat voorheen (kyk Scheffler 1988a) gesê is. Laasge- noemde word hier veronderstel en verdere refleksies sedert genoemde artikel word hier verdiskonteer. Aangesien die fokus in hierdie artikel primêr gerig is op die metodologie van geskiedskrywing, word die meriete van ’n holistiese benadering nie hier binne die konteks van algemene geskiedskrywing of ge- skiedsfilosofie beredeneer nie (vgl bv Braudel 1968; 1980; Carr 1961; Dray 1966; Dreyer 1974; Stem 1970; Van Jaarsveld 1980). 3. Dieselfde gevaar dreig myns insiens by die benadering van sominige voorstan- ders van die sogenaamde ‘demokratiese geskiedenis’ of ‘peoples histor/. Soos gewoonlik die geval, hang die geldigheid van die term ook hier af van die begrip waaraan dit probeer uitdrukking gee. Die term ‘demokratiese geskiedenis’ hoef dus nie noodwendige ongeldig te wees nie, mits dit steeds alle invloede op die geskiedenis erken en nie in die eerste plek daarop gemik is om geskiedskrywing vir ’n bepaalde eksklusiwistiese ideologic te probeer kaap nie (vgl in hierdie verband Van Aarde [1988] se kritiek op Mosala [1986]). Vanuit ’n holistiese perspektief (waarin gepoog word om vanuit ’n eensydige politieke ‘establish- ment’-geskiedenis weg te beweeg), sou die term ‘demokratisering’ van die geskiedenis nie net verkieslik nie, maar selfs in ’n groot mate nuttig wees. 4. In sy boek Die noodlottige band: Kerk en stoat in Oud-Israel (1975) slaag Deist (as gevolg van die tema van die boek) myns insiens geredelik daarin om ’n stuk gekiedenis te skryf waarin verskeie aspekte geïntegreerd weergegee word. Eindnotas Daar word hier uitgegaan van die periodisering van die geskiedenis soos voor- gestaan in my vroeëre artikel (Scheffler 1988a:681) met enkele aanpassings: Aartsvadertyd (1800-1300), Eksodus (1300-1250), vestiging in Palestina (1250- 1150), Rigtertyd (1200-1020), Verenigde Koninkryk (1020-922), Noordryk (922- 721), Suidryk (721-587), Babiloniese Ballingskap (587-538), Persiese tyd (538- 322), Hellenistiese tyd (322-63), Romeinse tyd (63v C-135n C). Hiermee is niks gesê oor die historisiteit van die vroeëre tydperke (bv Aartsvaders en Eksodus) nie. 6. Daar word hier uitgegaan van die periodisering van die geskiedenis soos voor- gestaan in my vroeëre artikel (Scheffler 1988a:681) met enkele aanpassings: Aartsvadertyd (1800-1300), Eksodus (1300-1250), vestiging in Palestina (1250- 1150), Rigtertyd (1200-1020), Verenigde Koninkryk (1020-922), Noordryk (922- 721), Suidryk (721-587), Babiloniese Ballingskap (587-538), Persiese tyd (538- 322), Hellenistiese tyd (322-63), Romeinse tyd (63v C-135n C). Hiermee is niks gesê oor die historisiteit van die vroeëre tydperke (bv Aartsvaders en Eksodus) nie. 7. Volgens Deist (1987) word die geskiedenis van geskiedskrywing gewoonlik onderverdeel in twee hooffases, te wete die pre-historiese (mites, sages, tradi- sies) en historiese fase. Die historiese fase word onderverdeel in ’n annalistiese (‘koningsrekords’: bv lyste, briewe, berigte van militêre veldslae, bouprojekte) en ’n beskrywende periode. Laasgenoemde word onderverdeel in ’n pre-kritiese (meer klem op gebeure en persone naas die koning) en ’n kritiese fase wat op sy beurt weer in inpre- enpost-Verligting fase verdeel word. Laasgenoemde (in die tradisie van Von Ranke se “wie es eigentlich gewesen ist’) vermy alle romantise- ring in geskiedskrywing en is baie meer krities ten opsigte van sogenaamde feite. Vergelyk ook Hayes (1977:1-69). 8. Vgl in die lig hiervan Miller & Hayes (1986:250-287) se poging om uit ’n histo­ riese hoek meer reg te laat geskied aan die Omri-dinastie. 8. Vgl in die lig hiervan Miller & Hayes (1986:250-287) se poging om uit ’n histo­ riese hoek meer reg te laat geskied aan die Omri-dinastie. 8. Vgl in die lig hiervan Miller & Hayes (1986:250-287) se poging om uit ’n histo­ riese hoek meer reg te laat geskied aan die Omri-dinastie. 9. 5. Wat hier volg, geld alleen as voorbeeld om die moontlike integrering van die verskillende dimensies van die geskiedenis te illustreer en is op sigself geen uit- spraak oor die historisiteit van die Salomoniese verhale of Israel se sogenaamde ‘goue eeu’ nie (vgl bv Millard 1991a; 1991b; Miller 1991). Eindnotas Die skryf van die geskiedenis aan die hand van ’n bepaalde tema kan egter ook beperkend inwerk (as gevolg van die selektiewe werkwyse) indien mens aan die ideaal van holistiese geskiedskrywing (wat per definisie die verskeie dimensies móét omvat) reg wil laat geskied. Dit impliseer dat holisitiese geskiedskrywing in die streng sin van die woord (waarin bewustelik uitgegaan word van die verskillende dimensies) nie voorgehou kan word as die enigste manier waarop historiografie bedryf kan word nie. Tematiese geskiedenis bly steeds geldig en selfs nodig (ook vir holistiese geskiedskrywing). Tematiese geskiedskrywing sou egter ook in die uitvoering van sy taak by holistiese geskiedskrywing baat deur in die ondersoek na ’n bepaalde saak aan die mees moontlike lewensdimensies (soos wat die saak vereis en toelaat) aandag te gee. 4. In sy boek Die noodlottige band: Kerk en stoat in Oud-Israel (1975) slaag Deist (as gevolg van die tema van die boek) myns insiens geredelik daarin om ’n stuk gekiedenis te skryf waarin verskeie aspekte geïntegreerd weergegee word. Die skryf van die geskiedenis aan die hand van ’n bepaalde tema kan egter ook beperkend inwerk (as gevolg van die selektiewe werkwyse) indien mens aan die ideaal van holistiese geskiedskrywing (wat per definisie die verskeie dimensies móét omvat) reg wil laat geskied. Dit impliseer dat holisitiese geskiedskrywing in die streng sin van die woord (waarin bewustelik uitgegaan word van die verskillende dimensies) nie voorgehou kan word as die enigste manier waarop historiografie bedryf kan word nie. Tematiese geskiedenis bly steeds geldig en selfs nodig (ook vir holistiese geskiedskrywing). Tematiese geskiedskrywing sou egter ook in die uitvoering van sy taak by holistiese geskiedskrywing baat deur in die ondersoek na ’n bepaalde saak aan die mees moontlike lewensdimensies (soos wat die saak vereis en toelaat) aandag te gee. ISSN 0259 9422 = HTS 49/4 (1993) 925 HoBtíieic geskicdcoie 5. Wat hier volg, geld alleen as voorbeeld om die moontlike integrering van die verskillende dimensies van die geskiedenis te illustreer en is op sigself geen uit- spraak oor die historisiteit van die Salomoniese verhale of Israel se sogenaamde ‘goue eeu’ nie (vgl bv Millard 1991a; 1991b; Miller 1991). 6. Eindnotas Ben-Tor (1992:8) merk myns insiens tereg op dat Albright self nie binne die kategorie val van diegene wat die Bybel ten alle koste reg wou bewys nie (’n indruk wat dikwels geskep word - vgl Scheepers 1992:124), maar dat hy eerder in reaksie was teen ‘the German school of biblical criticism, which at that time cast grave doubts on the antiquity of many biblical texts relating to the antiquity of the Israelites’. Die waarheid van hierdie stelling kan getoets word aan Albright se (kritiese) siening oor die bekende historiese probleem rondom die verwoesting van Jerigo en Ai (vgl Albright 1957:276-280). 10. Vgl Pritchard (.1958); Noth (1959:49-53; 1962:%-167); Wright (1962:17-28); De Vaux (1970); Harrison (1970:13-18); Wright (1971); Fensham & Oberholzer (1978:311-313); Herrmann (1980:42-49); Eybers (1980); Moorey (1981:110- 125); Fensham & Pienaar (1982:14-15); Miller (1982; 1987); Sauer (1982); Deist & Le Roux (1987:41-43); Dever (1982; 1990:1-36); Dever (1991:103-115); Donner (1984:27-29); Gottwald (1985:49-63); Nel (1987); Weippert (1988:1-68); 926 HTS 49/4 (1993) E S c h ^ E S c h ^ Lemche (1988:71-73); Coggins (1990:42-55); Ahlstrom (1991:116-142); Schee- pers (1990; 1992); Burger (1992); Ben-Tor (1992:1-9). 11. ’n Samelewingsgeskiedenis kan wel die politieke en godsdienstige dimensies veronderstel, maar ’n holistiese perspektief wil juis verhoed dat laasgenoemde dimensies onderspeel word. Aangesien ’n holistiese benadering (waarin die sosio-kulturele dimensie prominent figureer) die noodsaak van ’n sosiologiese invalshoek duidelik laat blyk en onderstreep, word daar nie hier in debat getree met diegene wat die gebruik van sosiologiese modelle bevraagteken nie. 11. ’n Samelewingsgeskiedenis kan wel die politieke en godsdienstige dimensies veronderstel, maar ’n holistiese perspektief wil juis verhoed dat laasgenoemde dimensies onderspeel word. Aangesien ’n holistiese benadering (waarin die sosio-kulturele dimensie prominent figureer) die noodsaak van ’n sosiologiese invalshoek duidelik laat blyk en onderstreep, word daar nie hier in debat getree met diegene wat die gebruik van sosiologiese modelle bevraagteken nie. 12. Vergelyk ook Scheffler (1990:263-273) vir ’n vollediger ontleding van die verhouding tussen Saul en Samuel met gebruikmaking van transaksionele analise (Beme 1967). Vir ’n psigo-analitiese analise van nog vyf ander Bybelse leiersfigure (naas Samuel en Saul), vergelyk Zeligs (1974). 12. Vergelyk ook Scheffler (1990:263-273) vir ’n vollediger ontleding van die verhouding tussen Saul en Samuel met gebruikmaking van transaksionele analise (Beme 1967). Vir ’n psigo-analitiese analise van nog vyf ander Bybelse leiersfigure (naas Samuel en Saul), vergelyk Zeligs (1974). 13. Eindnotas Soos in die voorbeeld van Salomo se koningskap (hierbo vermeld) word die ver­ houding tussen Samuel en Saul hier as illustrasie genoem en word geen klakke- lose aanvaarding van die historisiteit van die tekste veronderstel waama verwys word nie. UteratuuTverwysings Aharoni, Y 1979. The land of the Bible: A historical geography. Philadelphia: West­ minster. Aharoni, Y & Avi-Yonah, M 1977. The Macmillan Bible atlas. New York: Macmil­ lan. Ahlstrom, G W 1991. The role of archaeological and literary remains in reconstruc­ ting Israel’s history, in Edelman 1991:116-142. Albright, W F 1949. The archaeology of Palestine. Gloucester: Peter Smith. — 1957. From stone age to Christianity: Monotheism and the historical process. New York: Doubleday. Alt, A 1969. Zur Geschichte des Volkes Israel: Eine Auswahl aus den ‘Kleinen Schriften’. Hrsg von Herrmaim, S. Miinchen: Beck. — [1944] 1969. Der Rhythmus der Geschichte Syriens und Palastinas im Altertum, in Alt 1969:1-19. Baly, D 1974. The geography of the Bible. New York: Harper & Row. Barr, J 1977. Fundamerualism. London: SCM. Barr, J 1977. Fundamerualism. London: SCM. Barth, H & Steck, O H 1980. Exegese des Alten Testaments: Leitfaden der Methodik. 9.Aufl. Neukirchen: Neukirchener Verlag. Ben-Tor, A (ed) 1992. The archaeology of Ancient Israel Tel-Aviv: The Open Uni­ versity of Israel. ISSN 0239 9422 - HTS 49/4 (1993) 927 HolMliaic gFiikÍBdmig Berne, E 1967. Games people play: The psychology of human relationships. Middle­ sex; Penguin. Beyerlin, W (Hrsg) 1975. ReligionsgeschichtUches Textbuch zum Alten Testament. Gottingen; Vandenhoeck. Braudel, F 1968. Geschiedenis en sociologie, in Gurvitch, G, Handboek van de sociologie, 139-162. Utrecht; Het Spectrum. ~ 1972. The Meditenanean and the Mediterranean World in the age of Philip II, Vol I-II. London; Collins. — 1980. On history. Chicago: University of Chicago Press. Bright, J [1959] 1980. A history of Israel 3rd ed. London; SCM. Burger, J A 1992. Archaeology - An important historical source. 77t£v 25/3,44-51. Burger, J A 1992. Archaeology - An important historical source. 77t£v 25/3,44-51. Carr EH 1% 1 What is history Middlesex; Penguin Carr, EH 1% 1. What is history. Middlesex; Penguin. Carr, EH 1% 1. What is history. Middlesex; Penguin. Callaway, J A 1983. A visit with Ahilud; A revealing look at village life when Israel first settled the promised land. BAR 9/5,43-53. ins, R 1990. Introducing the Old Testament. Oxford; Oxford University Press. Coote, R B 1990. Early Israel: A new horizon Minneapolis; Fortress. Coote, R B & Whitelam 1987. The emergence o f early Israel in historical perspective. Sheffield; Almond. De Geus, C H J 1975. The importance of arhaeological research into the Palesti­ nian agricultural terraces, with an excursus on the Hebrew word gbi PEQ 107, 64-74. UteratuuTverwysings De Klerk, J C & Schncll, C W 1987. A new look at Jesus: Literary and sociological- historical irtíerpretations of Mark and John. Pretoria; Van Schaik. De Vaux, R 1%1. Anciera Israel: Its life and institutions. London; Darton & Todd. — 1970. On the right and wrong uses of arachaeology, in Sanders, J A (ed), Near Eastern aerchaeology in the twentieth century. New York; Doubleday. — 1978. The early history o f Israel to the period of the Judges. London; Darton, Longman & Todd. Deist, F E 1975. Die noodlottige band: Kerk en Staat in Oud-IsraeL Kaapstad; Tafel- berg. — 1979. Historiese heuristiek, teologiese hermeneutiek en Shifgesag. Port Elizabeth; UPE. Deist, F E 1987a. Current trends in the history of historiography, in Deist & Le Roux 1987; 1-31. — 1987b. Ou-Testamentiese verhale en/as geskiedeniá. ThEv 20/3,5-17. — 1990. A concise dictionary o f theological and related terms with an English-Afn- kaans and an Afnkaans-English list. Pretoria; Van Schaik. 928 HTS 49/4 (1993) EScheffJer EScheffJer Deist, F E & Le Roux, J H 1987. Revolution and reinterpretation: Chapters from the history o f Israel. Kaapstad: Tafelberg. Deist, F E & Le Roux, J H 1987. Revolution and reinterpretation: Chapters from the history o f Israel. Kaapstad: Tafelberg. Dever, W G 1982. Retrospects and prospects in Biblical and Syro-Palestinian archaeology. BA 12, 103-107. Dever, W G 1982. Retrospects and prospects in Biblical and Syro-Palestinian archaeology. BA 12, 103-107. — 1990. Recent archaeological discoveries and Biblical research. Seattle: University of Washington. — 1990. Recent archaeological discoveries and Biblical research. Seattle: University of Washington. --- 1991. Archaeology, material culture and the early monarchical period in Israel, in Edelman 1991:103-115. Dray, W H (ed) 1966. Philosophical analysis and history. Westport: Greenwood Press. Donner, H 1984. Geschichte des Volkes Israel und seiner Nachbam in Grundzugen, Teil 1: Von den Anfangen bis zur Staatenbildungszeit. Gottingen: Vandenhoeck. — 1984. Geschichte des Volkes Israel und seiner Nachbam in Grundzugen, Teil 2: Von der Kdnigszeit bis zu Alexander dem Grosseru Mit einem Ausblick auf die Geschichte des Judentums bis Bar Kochba. Gottingen: Vandenhoeck. Dreyer, P S 1974. Inleiding tot die fUosofie van die geskiedenis. Kaapstad: HAUM. Drewermann, E 1984. Tiefenpsychohgie und Exegese, Band I; Die Wahrheit der For- meru Traum, Mythos, Marchen, Sage und Legende. Olten: Walten. — 1985. Tiefenpsychologie und Exegese, Band II: Die Wahrheit der Werke und der Worte. Wunder, Vision, Weissagung, Apokatypse, Geschichte, Gleichnis. Olten: Walten. UteratuuTverwysings Edelstein, G & Gibson, S 1982. Ancient Jerusalem’s rural food basket: The ‘New" archaeology looks for an urban center’s agricultural base. BAR, 46-54. Edelmann, D V (ed) 1991. The fabric of history: Text, artifact and Israel’s past. Shef­ field: JSOT. Eybers, 1 H 1980. The value of archaeological excavations for Biblical studies. ThEv 13/3,3-9. — 1988. A geography of Biblical Israel and its surroudings. Pretoria: NGKB. Fensham, F C 1982. Inleiding: Probleme in verband met ’n geskiedskrywing oor Oud-Israel, in Fensham, F C & Pienaar, D N 1982:9-15. Fensham, F C & Oberholzer, J P 1978. Bybelse aardrykskunde, oudheidkunde en opgrawings. Pretoria: Interkerklike Uitgewerstrust. Fensham, F C & Pienaar, D N 1982. Geskiedenis van Oud-Israel Pretoria: Acade- mica. Fohrer, G 1969. Geschichte der Israelitische Religion. Berlin: De Gruyter. — 1982. Geschichte Israels: Von den AnfSngen bis zur Gegenwart. 3.Aufl. Heidel­ berg: Quelle. y S S iim X ^ ta i-H T S 49/4 (1993) 929 Hotisticsc Freud, S 1967. Massenpsychologie und Ich-Analyse: Die Zukunft einer Illusion. Frankfurt am Main: Fischer. — [1913] 1980. Tolem und Tabu. Frankfurt am Main: Fischer. — [1939] 1975. Der Mann Moses und die monotheistische Religion: Schriften iiber die Religion. Frankfurt am Main: Fischer. Fromm, E 1966. You shall be as God’s: A radical interpretation of the Old Testament and its tradition. New York: Fawcett Premier. Garbionni, 1987. Israelite history and ideology. London: SCM. Gottwald, N K 1979. The tribes of Yahweh: A sociology o f the religion of liberated Israel 1250-1050 BCE London; SCM. — 1985. The Hebrew Bible: A socio-litera/y introduction. Philadelphia: Fortress. nneweg, A H J 1972. Geschichte Israels bis Bar Kochba. Stuttgart: Kohlhamme Hanson, P D 1979. The dawn of apocalyptic. Philadelphia: Fortress. Harrison, R K 1970. Old Testament times. Grand Rapids: Eerdmans. Hayes, J H 1977. The history of the study of Israelite and Judaean history, in Hayes & Miller (eds) 1977:1-69. Hayes, J H & Miller, J M (eds) 1977. Israelite & Judaean history, 1-69. London: SCM. (OTL.) Herion, G A 1986. The impact of modern and social science assumptions on the reconstruction of Israelite history. JSOT 34,3-33. Herrmann, S 1980. Geschichte Israels in altestamentlicher Zeit. Munchen: Kaiser. Heyns, M 1986. Die ryk van Israel in die agste eeu voor Christus: ’n Samelewings- analise. MA-vehandeling, Unisa. Jagersma, H 1979. Geschiedenis van Israel in het oudtestamentische tydvak. Kam- pen: Kok. — 1985. UteratuuTverwysings Geschiedenis van Israel van Alexander de Grote tot Bar Kochba. Kampen: Kok. Jung, C G 1%5. Answer to Job. London: Hodder & Stoughton. C G 1%5. Answer to Job. London: Hodder & Stoughton. — 1972. Uber die psychologische Bedeutung des Opfers, in Speigel 1972:139-151. — 1972. Uber die psychologische Bedeutung des Opfers, in Speigel 1972:139-151. Keller, W 1955. Und die Bibel hat doch recht. Diisseldorf: Econ. Keller, W 1955. Und die Bibel hat doch recht. Diisseldorf: Econ. Kenyon, C 1988. The Bible and recent archaeology. London: British Museum Kruger, J S 1982. Studying religion: A methodological introduction to science of reli­ gion. Pretoria: UNISA. Lemche, N P 1988. Ancient Israel: A new history of Israelite society. Sheffield: JSOT. Mazar, A 1990. Archaeology of the land of the Bible. New York: Doubleday. Millard, A R 1991a. Text and archaeology; Weighing the evidence. The case for King Solomon. PEQ 123, 19-27. 930 HTS 49/4 (1993) E Sdu^ Millard, A R 1991b. Solomon: Text and archaeology. PEQ 123,117-118. Miller, J M 1976. The Old Testament and the historian. Philadelphia: Fortress. — 1982. Approaches to the Bible through history and archaeology: Biblical history as a discipline. BA 45,211-216. — 1987. Old Testament history and archaeology. BA 50,55-63. — 1991a. Solomon: International potentate or local king? PEQ 123,28-31 — 1991b. Is it possible to write a history of Israel without relying on the Hebrew Bible? in Edelman 1991:93-102. Miller, J M & Hayes, J H 1986. A history of ancient Israel and Judah. Philadelphia: Westminster. Moorey, R 1981. Excavation in Palestine. Durban: Bok Books. Mosala, I J 1986. Social scientific approaches to the Bible: One step forward, two steps backward. JThSA 55,15-30. Nel, W A G 1987. Die belang van die argeologie vir die Bybelwetenskappe. ThEv 20/3,18-28. Noth, M 1959. Geschichte Israels. 4.Aufl. Gottingen: Vandenhoeck. — 1962. Die Welt desAlten Testaments. 4.Aufl. Berlin: Alfred Topelmann Olivier, H 1991. Die histories-geografiese ruimte waarbinne die Ou Testament af- speel, in Bosman, H L, Gous, I G P & Spangenberg, IJ J (reds), Purper en flen- teriap: Rykdom en armoede in die Ou TestamerU, 139-167. Pretoria: Van Schaik. Parsons, T & Platt, G M 1973. The American University. Cambridge: Harvard Uni­ versity Press. Pritchard, J B 1958. Archaeology and the Old Testament. Princeton: Princeton Uni­ versity Press. — 1969. Ancierti near eastern texts relating to the Old Testament. Princeton: Prince­ ton University Press. — 1989. UteratuuTverwysings The times atlas of the Bible. London: Times Books. Rainey, A E 1982. Historical geography: The link between historical and archaeolo­ gical interpretation. BA 45,217-222. Ringgren, H 1963. Israelitische Religion Stuttgart: Kohlhammer Verlag. Rollmann, H 1988. From Bauer to Wrede: The quest for a historical method. Stu­ dies in religion/Sciences religieuses 17, 445-454. Sauer, J A 1982. Syro-Palestinian archaeology, history, and Biblical studies. BA 45, 201-210. Scheepers, C 1990. A methodological debate in Biblical archaeology. OTE NS 3, 325-339. — 1992. Israel’s settlement: Old Testament history and archaeology, in Wessels & Scheffler (eds) 1992:122-140. ISSN 0259 9*22 = HTS 49/4 (1993) 931 HoBtíiac gBskÍBdan* Scheepers, C L 1984. The development of hydraulic technology in ancient Palestine in the Late Bronze and Iron Ages. OTE 2,133-151. 987. Tell-opgrawing in Israel Pretoria: Biblia. — 1987. Tell-opgrawing in Israel Pretoria: Biblia. Scheffler, E H 1988a. Op weg na ’n komprehensiewe geskiedenis van Ou-Israel. HTS 44,665-683. — 1988b. Bybelkunde (Honneurs-BA); Enigste studiegids vir HBS404-Y Pretoria: UNISA. — 1988c. A psychological reading of Luke 12:35-48. Neotestamentica 22,355-371. — 1990. The game Samuel played: A psychological interpretation of the relation­ ship between Samuel and Saul. OTE NS 3 ,263-273. — 1991. Jung’s Answer to Job: An appraisal. OTE NS 4,327-341. — 1993. Qohelet’s positive advice. OTE NS 6,248-271. Schmidt, W H 1982. Altestamentliche Glaube in seiner Geschichte. 4.Aufl. Neukir- chen: Neukirchener Verlag. Scroggs, R 1980. The sociological interpretation of the New Testament: The pre­ sent state of research. NTS 26,164-179. Smith, S 1970. The present state of Old Testament studies. JBL 89,19-35. Smuts, J C [1926] 1987. Holism and evolution. Cape Town: N & S Press. Spiegel, Y (Hrsg) 1972. Psychoanafytische interpretation biblischer texte. Miinchen: Kaiser. Stager, L E 1985. The archaeology of the family in ancient Israel. BASOR 41,1-35. Stem, F 1970 (ed). The varieties of history. 2nd ed. London: Macmillan. Thomas, D W (ed) 1%1. Documertís from Old Testament times. New York: Harper &Row. Thomas, D W (ed) 1%1. Documertís from Old Testament times. New York: Harper &Row. — (ed) 1967. Archaeology and Old Testament study. Oxford: Clarendon. — (ed) 1967. Archaeology and Old Testament study. Oxford: Clarendon. Thompson, E P 1970. Social history, in Stem 1970:423-430. Unger, M F 1954. Archaeology and the Old Testament. Grand Rapids: Zondervan. Van Aarde, A G 1988. Historical criticism and hoUsm: Heading toward a new para­ digm? Wessels, W & Scheffler, E H (eds.) 1992. OU Testament science and reality. Preto­ ria: Verba Vitae. Whitelam, K W 1986. Recreating the history of brael. JSOT 35,45-70. Wilson, R R 1984. Sociological approaches to the Old TestamerU. Philadelphia: For­ tress. ISSN 02S9 9422 > HT5 49/4 (1993) Wright, G E 1960. An introduction to Biblical archaeology. London; Duckwor — 1962. Biblical archaeology. Trowbridge: Redwood. — 1971. What archaeology can and cannot do. BA 34,70-76. Zeligs, D F 1974. Psychoanalysis and the Bible: A study in depth o f seven leaders. New York: Bloch. UteratuuTverwysings in Mouton, J, Van Aarde, A G & Vorster, W S (eds). Paradigms and pro­ gress in theology, 49-64. Pretoria: HSRC. Van Jaarsveld, F A 1980. Westerse historiografie en en geskiedenisfilosofie. Pre­ toria: HAUM. Von Rad, G 1960. Theologie des Alten Testaments, Band I: Die Theologie der ge- schichtlichen Oberlieferungen Israels. Munchen: Kaiser. — 1%8. Theologie des Alten Testaments, Band II; Die Theologie der prophetischen Oberlieferungen Israels. Munchen: Kaiser. Weippert, H 1988. Palastina in vorheUenistischer Zeii. Munchen: Beck. Weippert, H 1988. Palastina in vorheUenistischer Zeii. Munchen: Beck. 932 HTS 49/4(1993) ESduffler Wilson, R R 1984. Sociological approaches to the Old TestamerU. Philadelphia: For­ tress. Zeligs, D F 1974. Psychoanalysis and the Bible: A study in depth o f seven leaders. New York: Bloch. New York: Bloch. ISSN 02S9 9422 > HT5 49/4 (1993) 933

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2530/4343

Afrikaans

Lukas 2:14 vanuit ’n Joods-Christelike perspektief Lukas 2:14 vanuit ’n Joods-Christelike perspektief A P B Breytenbach Universiteit van Pretoria Abstract Luke 2:14 from a Jewish Christian perspective The well-icnown Gloria in excelsis is a cryptic but thoroughly investigated text. This article critiques aspects of the prevailing exegesis of Luke 2:14. A ease is made out for reading the Gloria as a translated He­ brew text. The conventions of Hebrew poetry are taken into account and the obviously well-structured verse is interpreted against the background of information from Jewish and Jewish-Christian literature. The words eipnuTi and eOSoicla are explained as referring to the person of the messiah who embodies God’s and Abstract The well-icnown Gloria in excelsis is a cryptic but thoroughly investigated text. This article critiques aspects of the prevailing exegesis of Luke 2:14. A ease is made out for reading the Gloria as a translated He­ brew text. The conventions of Hebrew poetry are taken into account and the obviously well-structured verse is interpreted against the background of information from Jewish and Jewish-Christian literature. The words eipnuTi and eOSoicla are explained as referring to the person of the messiah who embodies God’s and Die engelelied in Lukas 2:14 het oor al die eeue wye aandag geniet. Daar is seker nie ’n enkele Christelike kerk wat nie in sy liedereskat een of ander vorm van die Gloria in excelsis het nie. Die bekende woorde van Lukas 2:14 het uiteraard ook die intensiewe aandag van Nuwe-Testamentici ontvang (vgl Nolland 1989:96 vir ’n oorsig van die literatuur wat aan hierdie enkele vers gewy is). Alhoewel eksegete soms van mekaar verskil, bestaan daar oor ’n wye front konsensus oor bepaalde aspekte van Lukas 2:14. Die belangrikste punte van konsensus kan soos volg saamgevat word: • Daar word feitlik algemeen aanvaar dat die Gloria ’n Semitiese oorsprong het, of minstens gemodelleer is op ’n Semitiese patroon (Brown 1977:404; Bovon 1989:28; Ernst 1976:109; C.rundmann 1971:84). • Daar word feitlik algemeen aanvaar dat die Gloria ’n Semitiese oorsprong het, of minstens gemodelleer is op ’n Semitiese patroon (Brown 1977:404; Bovon 1989:28; Ernst 1976:109; C.rundmann 1971:84). 272 H TSW /l<i2(l994} A P B Breytenbach Die uitgangspunt dat die Gloria op ’n Semitiese oervorm teruggaan, berus onder andere op die feit dat daar geen werkwoorde in die kort strofe voorkom nie (vgl o a Grundmann 1971:84). ’n Verdere oorweging is die ooglopende parallelisme tussen elemente in die versreëls. Dit dui kennelik op parallelismus membronim wat die belangrikste kenmerk van Hebreeuse poesie is. Selfs kommentatore wat nie uitdruklik vermeld dat die Gloria van Semitiese oorsprong is nie, deel die versreels in op grond van die voorkoms van parallelle elemente (Plummer 1969:57v). Daarby word die moeiiik verklaarbare Griekse woorde eu áuGptÓTtou; eú5oKÍag in alle resente kommentare vertolk as ’n weergawe van ’n Hebreeuse idiomatiese uitdrukking wat in die Qumran-geskrifte gebruik word, naamlik (Grundmann 1971:85; Fitzmyer 1971:101-104; Nolland 1989:108v). Daar word dus swaar gesteun op die veronderstelling dat ’n Hebreeuse idiomatiese uitdrukking letterlik weergegee is in Grieks. (a) a tricolon: Glory in the highest to God and on earth peace, Glory in the highest to God and on earth peace, (and) among men divine favor (b) a bicolon: (b) a bicolon: G/oo' in the highest to God G/oo' in the highest to God Abstract Daar is op enkele uitsonderings na eenstemmigheid dat die Gloria poëties bestaan uit twee versreels wat deur Kai aan mekaar verbind word. Daar word wel erken dat ’n drieledige indeling ook moontlik is, maar hierdie moontlikheid word deurgaans van die hand gewys. Brown (1977:404v) byvoorbeeid, gee die twee moontlikhede soos volg weer: (a) a tricolon: Uit Brown se vertaling is dit reeds duidelik dat die drieledige indeling (voor- beeld a) berus op die lesing év ái/9pá)nou; eúSoKÍa, terwyl die tweeledige inde­ ling (voorbeeld b) berus op die lesing f i/ áv0pu)noig eúSoKÍOQ. Brown kies, soos die oorgrote meerderheid van kommentatore vir die indeling in twee versreels, onder andere op grond van die feit dat die beste Griekse manuskripte eúSoKÍaq lees en nie eúSoKÍa nie. Die voorkoms van U IX T in die Oumran-ge- skrifte speel ook ’n beslissende rol in kommentatore se voorkeur vir eOSoKÍaq (vgl 3 hieronder). Brown (1977:405) voer verder aan dat die parallelle vers in Lukas 19:38 ’n addissionele argument is om die Gloria as ’n tweeledige strofe in te deel (vgl ook Bovon 1989:128; Ernst 1976:109; Maier 1991:84, 89; Nolland 1989:102; Plummer 1969:57; Schiirmann 1969:113). Schmithals (1980:38) en ISSN 0259 <M22 = UTS SO/I * 2 (1994) 273 Lukas 2:14 Schweizer (1982:30, 34) is van die weiniges wat volgens hulle vertaling eijSoKÍaq lees, maar dan tog ’n drieledige indeling maak. Schweizer (1982:30, 34) is van die weiniges wat volgens hulle vertaling eijSoKÍaq lees, maar dan tog ’n drieledige indeling maak. Schweizer (1982:30, 34) is van die weiniges wat volgens hulle vertaling eijSoKÍaq lees, maar dan tog ’n drieledige indeling maak. Schweizer (1982:30, 34) is van die weiniges wat volgens hulle vertaling eijSoKÍaq lees, maar dan tog ’n drieledige indeling maak. * In aansluiting by die voorafgaande is kommentatore dit deurgaans eens dat eú6oicíaq die beste tekskritiese lesing is en daarom gevolg moet word (vgl die bespreking by Plummer 1969:59). Die Bisantynse manuskripte, sommige van die ou vertalings en die kerkvaders wat eúSoKÍa lees en veronderstel, is volgens kommentatore tekskrities nie gewigtig genoeg om daaraan voorkeur te gee bo die lesing eú8oKÍa<; nie. * In aansluiting by die voorafgaande is kommentatore dit deurgaans eens dat eú6oicíaq die beste tekskritiese lesing is en daarom gevolg moet word (vgl die bespreking by Plummer 1969:59). Die Bisantynse manuskripte, sommige van die ou vertalings en die kerkvaders wat eúSoKÍa lees en veronderstel, is volgens kommentatore tekskrities nie gewigtig genoeg om daaraan voorkeur te gee bo die lesing eú8oKÍa<; nie. Nieteenstaande die eenstemmigheid onder kommentatore oor bogenoemde aspek- te, meen ek tog dat die indeling van die Gloria in twee parallelle sinsnedes sowel as die uitleg van eipiitri en cú6oKÍa bevraagteken moet word. (Aangesien die Gioria ’n himniese strofe is, is slegs die psalmlileratuur in die Septuaginta vir dié doel nagegaan.) Slegs op drie plekke in die Septuaginta se vertaling van die Psalms kom ev ái/6pámu of eu áu0pxí)nou; voor, naamlik Psalm 36:7; 67:19 en 77:60 (Hebreeus Psalm 37:7; 68:19 en 78:60, vgl Hatch & Redpath 1975:98v). Van hierdie drie gevalle kan eersgenoemde buite rekening gelaat word aangesien )j,ri napa^riXcu...eu ái/0p(í)na) ’n vertaling is van ‘moenie toornig wees op iemand...’). In Psalm 68:19 word D^lpVen D'JiJpas lokaliteitsaanduidings gebruik in ’n parallelisme waarin gebeure in die hemel en op die aarde gekontrasteer word. Dit word in die Septua-ginta (Psalm 67:19) vertaal met ciq ui|;oq en éw áu0pú)Ttu). In Psalm 78:60 word lokaliteitsaan­ duiding gebruik wanneer verwys word na God se teenwoordigheid in die heiligdom van Silo ‘by die mense’. In die Septuaginta (Psalm 77:60) word dit vertaal met f u ávGpámoiq. lokaliteitsaanduiding behoort te wees. Hierdie aanname word genigsteun deur die gebruik van é f ái/Gpcóno) of éw avOpunou; in die Griekse vertaling van die Psalms. (Aangesien die Gioria ’n himniese strofe is, is slegs die psalmlileratuur in die Septuaginta vir dié doel nagegaan.) Slegs op drie plekke in die Septuaginta se vertaling van die Psalms kom ev ái/6pámu of eu áu0pxí)nou; voor, naamlik Psalm 36:7; 67:19 en 77:60 (Hebreeus Psalm 37:7; 68:19 en 78:60, vgl Hatch & Redpath 1975:98v). Van hierdie drie gevalle kan eersgenoemde buite rekening gelaat word aangesien )j,ri napa^riXcu...eu ái/0p(í)na) ’n vertaling is van ‘moenie toornig wees op iemand...’). In Psalm 68:19 word D^lpVen D'JiJpas lokaliteitsaanduidings gebruik in ’n parallelisme waarin gebeure in die hemel en op die aarde gekontrasteer word. Dit word in die Septua-ginta (Psalm 67:19) vertaal met ciq ui|;oq en éw áu0pú)Ttu). In Psalm 78:60 word lokaliteitsaan­ duiding gebruik wanneer verwys word na God se teenwoordigheid in die heiligdom van Silo ‘by die mense’. In die Septuaginta (Psalm 77:60) word dit vertaal met f u ávGpámoiq. Op grond van die voorafgaande kan met stellige sekerheid beweer word dat eu avGpdbnoiq in Lukas 2:14 net soos éu úijííatou; lokaliteit aandui. Dit laat ons dus met drie aanduidings van lokaliteit in die Gloria, naamlik ev úv|/urcoi^, énl yfjq en éi/ ávGpójnoiq. Hiervan is éni yfy; (‘op aarde’) en cv awGpwnou; (‘by die mense’) sinonieme paralielle wat antiteties staan teenoor eu ú()/íaTOu; (‘in die hemel’). Daarmee saam moet die vraag of cúSoióaq of eúSoKÍa die beste lesing is, vanseifsprekend weer onder die loep kom. My vertrekpunt is ook, soos dié van die meerderheid kommentatore, dat die Gloria ’n vertaling van ’n Semitiese (meer waarskynlik Hebreeuse) strofe is. So ’n vertrekpunt is vanseifsprekend wanneer die onmiskenbare Ou-Testamentiese inslag van ander iiedere in Lukas 1 en 2 in ag geneem word (Plummer 1969:30v, 38v). Die Iiedere in Lukas 1 en 2 was ongetwyfeld Messiaanse psalms wat hulle bakermat in die Joodse Christendom gehad het (Brown 1977:346-355; Barkhuizen 1989:2). In die lig hiervan is dit logies om te aanvaar dat die Gloria uit Joods- Christelike dampkring sou kom en daarom as ’n ‘vertaalde’ Hebreeuse strofe beoor- deel moet word (Jeremias 1980:83v gee verskillende redes waarom Luk 2:14 as oor- gelewerde stof en nie as eg Lukaans beskou moet word nie). Die eerste argument wat aangevoer kan word teen die heersende verklarings van Lukas 2:14, is dat die preposisie éi/ voor ai/Gpcbnoiq nie die aandag kry wat dit verdien nie. Daar is ’n aanwysbare tendens by kommentatore om év in werklikheid te ignoreer (Grundmann 1971:85). éi/ ái/Gpúnoiq eú6oKlag word bloot beskou as dié element in die tweede reel wat parallel is aan OeiB in die eerste reel (Schrenk 1935:746; Nolland 1989:102 e a). Bovon (1989:128) meen dat die tweede versreel (wat dus év auGpwitoiq eúSoKÍaq insluit) langer en meer uitgebreid is as die eerste versreël omdat dit tipiese judisdie Stil der Gehete is. Dit verklaar egter nie die ge- bruik van éu nie. In Hebreeus sou ‘vrede op aarde vir die mense van (sy) welbehae’ beslis nie deur die voorsetsel 3 (vertaal eu) voor D"*(()JSof (as kollektieO uitgedruk word nie. Ook in Grieks sou ons, soos in die geval van GcS, slegs die datief auGpwnou; (dus sonder ci/) verwag. Indien ons cu ai/Gpojitotq vir ’n oomblik buite rekening laat, is dit opvallend dat kv in die Gloria, sowel as in Lukas 19:38 (wat kennelik aansluit by en dien as parallel van die Gloria) telkens gebruik word om lokaliteit aan te dui (éi/ úv|jlaTOu;, éi/ oúpauó), év úif'ícTTOiq). Die logiese gevolgtrekking is dat éi/ óci'Gpcónou; óók ’n 274 H T SS0/I*2(I994) A P B Breyíenbach lokaliteitsaanduiding behoort te wees. Hierdie aanname word genigsteun deur die gebruik van é f ái/Gpcóno) of éw avOpunou; in die Griekse vertaling van die Psalms. In die Gloria is daar egter ook drie ternie wat abstrakte begrippe aandui, naamlik 60^0, eipf^i/ri en eú5oKÍa. Hierdie drie terme staan elkeen ooglopend in relasie tot een van die lokaliteitsaanduidings. a. 5ó^a év úi|;íaT:oiq b. enl yfiq eiprii/Ti c. ev ai/Gpobnoiq cú6oKÍa(q) Uit die woordorde sowel as die semantiese velde is dit duidelik dat b en c parallel is: albei begin met ’n plekaanduiding wat sinoniem parallel is, gevolg deur die twee terme elpTitoi en eú8oKÍa(q). In a is die woordorde anders om. Die plekaandui­ ding úi|jíaToiq volg ná die term 5ó^a Reel a onderskei hom ook van die an- der twee deurdat GcQ op die oog af nie ’n ekwivalent het in b of c nie. Daarby word Kat gebruik op die skeipunt tussen dié deel wat na die hemel en dié deel wat na die aarde verwys. Daar is dus ’n gedeeltelike chiasme tussen a en die twee paralielle sinsnedes b en c. Die struktuur a //(b //c ) is ’n bekende patroon in Hebreeuse poësie, veral in himniese dele. As voorbeeld kan Psalm 146:1 en 2 aangehaal word waar a //(b //c) teruggevind kan word. In hierdie geval kom daar ook ’n gedeeltelike chiasme voor: ISSN 0259 9422 = HTS SO/1 <t 2 (1994) 275 Lukas 2:14 a. m n-'iK •>m:i ib'jn b. •’■’03 m n ’’ nb!7nx c. •’nxn •’nVx^ m nTx a. m n-'iK •>m:i ib'jn b. •’■’03 m n ’’ nb!7nx c. •’nxn •’nVx^ m nTx Verwante patrone soos (a //b )//c kom natuurlik ook voor (vgl Ps 105:1 en 2; 143;1, ens). Indien ons aanvaar dat die Gloria teruggaan op ’n Hebreeuse oorspronklike, sou ons in die lig van die vertaalekwivalente in die Septuaginta die volgende ‘oervorm’ kon veronderstel: a. D''n‘7x!7 D n n n b. c. T1XT mXD a. D''n‘7x!7 D n n n b. c. T1XT mXD Poëties is dit ’n drievoetige versreel wat ritmies as 3 + 2 + 2 ingeklee kan word. Daar is talle voorbeeide van hierdie ritmiese patroon in die Hebreeuse Psalms (vgl Ps 145:1, 2 ens). Poëties is dit ’n drievoetige versreel wat ritmies as 3 + 2 + 2 ingeklee kan word. Daar is talle voorbeeide van hierdie ritmiese patroon in die Hebreeuse Psalms (vgl Ps 145:1, 2 ens). Die argumente van kommentatore dat ’n driedeiing onaanvaarbaar is omdat die derde lid (c) ook deur Kai ingelei moet word, en omdat die parataktiese verbinding sender Kai onsemities is (Schrenk 1935:746), of dat b en c toutologies is (Plummer 1969:57v), getuig aiieen maar daarvan dat die eie aard van Hebreeuse poësie nie werklik in berekening gebring is nie. In aansluiting by die veronderstelde Hebreeu.se ‘oervorm’ is die eerste saak wat opval, en wat, sover ek kon vasstel, nie deur kommentatore in berekening gebring word nie, die feit dat die vraag of ons in ’n bepaalde geval met ’n genitief-verbinding te doen het a! dan nie, dikwels nie beslissend beantwoord kan word uit ongevoka- liseerde Hebreeus nie. Dit is dus volkome legitiem om DHXD met ew au- Gpúmoi^ €Ú5oKÍaq of éi/ ái/0pú)Ttou; eú8oKÍa te vertaal. Dit sal van die leestradisie, die literêre verband en eie vooronderstellings afhang hoe ’n vertaler ] DHXD sal weergee. Op grond van argumente wat tot dusver aangevoer is, meen ek daar is ’n goeie saak uit te maak vir die lesing eú5oKÍQ in plaas van eúSoKÍaq: Die merkwaardige gebruik van parallelisme tesame met die feit dat die eerste twee versvoete van die Gloria (a en b) uit nominale sinne bestaan, is wat my betref 'n dwingende argument om ook die derde versvoet (c) wat klaarblyklik sinoniem parallel is met die tweede (b), as ’n nominale sin te lees. Dit kan in ’n letterlike vertaling soos volg weergegee word. a. Eer is in die hoogtes vir God b. en op die aarde is vrede c. by die mense is welbehae. a. a. m n-'iK •>m:i ib'jn b. •’■’03 m n ’’ nb!7nx c. •’nxn •’nVx^ m nTx Eer is in die hoogtes vir God b. en op die aarde is vrede c. by die mense is welbehae. 276 NTS 50/1A 2 (1994) A P B Brvyienbach Die belangrikste vraag wat nou na vore kom is: wat sou die uitdrukking ‘en op die aarde is vrede (eipni/n). hy die mense is welbehae’ (eúóoKÍa) dan beteken? Dit is duidelik dat die betekenis van veral die woorde elpfii/ri en eúSotcía gesoek moet word binne die milieu van die Messiaanse verwagtinge wat in die Jodendom en Joods-Christelike gemeenskappe gekoester is. Die skrywer van die Lukas-evangelie suggereer trouens dat die Gloria Messiaans verstaan moet word, aangesien hy die Gloria (weliswaar in ‘omgekeerde’ vorm) weer laat klink by die intog van Jesus in Jerusalem (Luk 19:38, vgl ook Schiirmann 1969:113 en 127). Die term is binne die Jodendom baie sterk verbind met die koms van die Messias. Die verwagting dat die Messias sal bring, kan onder andere te- ruggevoer word na gedeeltes van die profesiee in Jesaja. Een van die titels van die verwagte koning sal Ifi/ wees, en hy sal regeer (Jes 9:5 v). Gedeeltes soos die woorde in Miga 5:4 HI het waarskynlik ook ’n rol gespeel in die sterk verband wat gelê is tussen die koms van die Messias en (vgl egter Van der Woude 1976:173 v vir ’n ander verklaring van Mig 5:4). In die algemeen kan dus gestel word dat die eskatologiese verwagting in die Ou Testament baie sterk verbind is met die koms van die Messias en die aanbreek van ’n toestand van Dl'?V(Von Rad 1935:404v). Dieselfde tendens kan aangedui word in die Talmoed en Midrash-literatuur. Dit word onder andere weerspieël in die sinagogale gebede. Twee van die belangrikste uitsprake in hierdie verband is die volgende: * Die rabbyne het gesê die is groot, want wanneer die Koning, die Messias kom, sal sy eerste woord Dl^lJ^wees. * Die rabbyne het gesê die is groot, want wanneer die Koning, die Messias kom, sal sy eerste woord Dl^lJ^wees. • Rabbi Josef die Galileer (ongeveer 110 n C) het in aansluiting by Jesaja 9:5 gesê die naam van die Messias sal wees (Strack & Billerbeck 1924:118). • Rabbi Josef die Galileer (ongeveer 110 n C) het in aansluiting by Jesaja 9:5 gesê die naam van die Messias sal wees (Strack & Billerbeck 1924:118). a. m n-'iK •>m:i ib'jn b. •’■’03 m n ’’ nb!7nx c. •’nxn •’nVx^ m nTx Uit hierdie uitsprake is dit duidelik dat daar met die koms van die Messias nie net ’n toestand van sou aanbreek nie. Die Messias sou hierdie verper- soonlik. Hy sou die wees wat van God af kom. (Vgl in hierdie verband byvoorbeeld Ef 2:14-18, veral die woorde Aúxóq yap écrciv r\ eipni/ri ii)oti)t'.) In die lig daarvan dat Kai as vertaling van ^ ook redegewende betekenis kan hê, sou ons dus die eerste twee versvoete van lA ik as 2:14 soos volg kon vertaal: Eer kom God toe in die hoe hemel, want Vrede is op aarde. Eer kom God toe in die hoe hemel, want Vrede is op aarde. Die logiese implikasie van die voorafgaande is dat eúóoKÍa in ’n sinonieme pa- rallelle sinsnede óók na die persoon van die Messias sal verwys. Dit is interessant om daarop te let dat die term ] (eúSoKÍa) ook ’n prominente rol speel in die­ selfde sinagogale gebed waarna hierbo verwys is (die sogenaamde Achtzehn-Gebet, ISSN 0239 9422^H TS 50/1 á 2 (1994) 277 Lukas 2:14 vgl Struck & Billerbeck 1924:118). Daar word telkens verwys na God se pX'Jwan- neer gepleit word dat Hy sy (teenwoordigheid) sal laat terugkeer na Sion. In Henog 1:8 word daar van die Messiaanse tyd gesê; icat (lera tSi/ SiKauui/ xfiv eipriuT] noifiaei, icai énl xoug eKXeKtoug e c r c a i a u f T i p r i a u ; ic a l e ip f ii/n , k o I c t i ’ o ú x o í h ; y e i / i T a e t a i éXeoq, ic al eaoi/rat nái/req xoO SeoO, <al xfii/ eú5oKÍau 6<ji)cei autou;... (Black 1970:19) (Black 1970:19) Dit is opvailend dat elpriiAi en eú6oKÍa gawes is wat God gee aan sy uitverkorenes in die Messiaanse tyd. Daar is egter aanduidings dat cú6oKÍa (Tl!i'J) nie net ’n god- delikegawe sou wees nie, maar dat die Messias God se genadige toewending, sy lief- devolle wi! vir mense sou verpersoonlik. Volgens Lukas 3:22 het die stem uit die heme! vir Jesus gesê: Xu ei ó uióq |xou ó áyanrixóq, ev aoi eú8oKriaa. (In gnostiese kringe is die Veriosser (XcoxT^p) selfs EúBoKrixcx; of EúSoKÍa genoem: Schrenk 1935:748). Dit lyk dus asof Lukas 2:14 die lof van God in die hoe heme) besing omdat die Messias wat God se vrede en sy liefdevolle wi! vgl Struck & Billerbeck 1924:118). Daar word telkens verwys na God se pX'Jwan- neer gepleit word dat Hy sy (teenwoordigheid) sal laat terugkeer na Sion. In Henog 1:8 word daar van die Messiaanse tyd gesê; a. m n-'iK •>m:i ib'jn b. •’■’03 m n ’’ nb!7nx c. •’nxn •’nVx^ m nTx verpersoonlik, op die aarde, by die mense is. In die verband waarin Lukas 2:14 staan, pas hierdie betekenis besonder goed. ’n Laaste probieem waaraan ek my wi! waag, is die vraag waarom die losing eú- 6oKia (wat die verondersteiling van die voorafgaande uiteensetting is) later in die beste teksgetuies eúSoKÍaq sou word. Hieroor kan daar vanselfsprekend slegs gespe- kuleer word, maar die volgende hipotese lyk vir my die waarskynlikste: Hierbo is reeds daarop gewys dat die ongevokaliseerde Hebreeuse woorde ] 1XT DIXD vertaai kan word as éi/ ái/Gpwnoiq eúSoKÍa of as év áuGpwnou; eú8o- KÍac;. Dit alleen bied egter nie ’n bevredigende verklaring vir die huidige tekskritiese posisie nie. Dit is nogai opmerklik dat die genitief-vorm eú5oKÍaq in die algemeen sterk verteenwoordig word by teksgetuies waar ’n anti-gnostiese tendens aanwysbaar is (vgl die tekskritiese apparaat in Metzger). So byvoorbeeld lees Irenaeus ái/0pá)nou; eúSoKÍaq. Dieselfde Irenaeus skryf oor die volgelinge van Valentinus: ïïoXXfí 5ê (J-axn nap' aúxoíq koI nepl xoG Xwxnpoq. Ol jiev yap OÚXÓU eK Ttái/xíDL' yeyouéi'at Xéyouaí 5ió Kal EúSoKrixói/ KaXeíaGat, oxi Ttau xó ïïXfipcojoa r|ú6óKTiaei/. (Migne 1857: PG Kolom 576) Dit is duidelik dat Irenaeus verwys na Kolossense 1:19 (Schrenk 1935:748). Die volgelinge van Valentinus sou egter ook in Lukas 2:11 en 14 steun kon vind cm die X(i)xf\p (Luk 2:11) EúSoKÍa (Luk 2:14) te noem. In die stryd teen die gnostici sou die 278 HTS 50/1A 2 (1994) A P B Brtytenbach lesing eóëoKÍaq waarskynlik meer aanvaarbaar wees. (Vgl Barkhuizen 1989:3 vir die reaksie wat die gnostiek ontlok het met betrekking tot die inkleding van Christelike liedere). Die uitdrukking wat in die Qumran-geskrifte neerslag gevind iiet, naamlik 1 33 en soortgelyke idiomatiese Hebreeuse uitdrukkings wat ongetwyfeld wyer bekend was in Joods-Christelike kringe, sou die lesing ái/Gpomoi^ eúÓoKÍa^ byna vanselfsprekend na vore roep. In die milieu waarin ouer Palestyn-se en Siriese tekste oorgelewer is, sou die woorde ev áuGpÚTTOiq eúSoKÍa as parallel van €711 yf^ cipni/ri waarskynlik geen probleem oplewer nie. Schweizer, E 1982. Das Evangelium nach Lukas. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. (NTD.) Strack, H L & Billerbeck, P 1924. Kommentar zum Neuen Testament aus Talmud undMidrasch. Band II. Miinchen: C H Beck. Van der Woude, A S 1976. Micha. Nijkerk; Callenbach. Von Rad, G 1935. s v clpnunn. ThWNT. Uteratuurverwysings Barkhuizen, J H (red) 1989. Hymni Christiani. Pretoria: Gutenberg. (HTS Supplementum no 1.) Black, M (ed) 1970. Apocalypsis Henochi Graece. Leiden: Brill. Bovon, F 1989. Das Evangelium nach Lukas (Lk 1,1-9,50). Zurich: Benziger. (EKK.) Brown, R E 1977. The hinh o f the Messiah. New York: Doubleday. Charlesworth, J H 1983. The Old Testament pseudepigrapha, Vol 1. London: Darton, Longman & Todd. Ernst, J 1976. Das Evangelium nach Lukas. Regensburg: Friedrich Pustet. Fitzmyer, J A 1971. Essays on the Semitic background o f the New Testament. London: Geoffrey Chapman. Foerster, W 1935. svelpni^n ThWNT. Grundmann, W 1971. Das Evangelium nach Lukas. Berlin: Evangelische Verlag- sanstalt. Hatch, E & Redpath, H A 1975. A concordance to the Septuagint, Vol L Graz: Akademische Druck- u Verlagsanstalt. Jeremias, J 1980. Die sprache des Lukasevangeliums. Gottingen; Vandenhoeck & Ruprecht. Kilpatrick, R S 1988. The Greek syntax of Luke 2:14. NTS 34,472-475. Maier, G 1991. Lukas-Evangelium, 1 Teil. Neuhausen-Stuttgart: Hanssler. Migne, J-P (ed) 1857. Patrolog^aGraeca,'Wo\l{\). Paris: Migne. Nolland, J 1989. Luke 1-9:20. Dallas: Word Books. (WBC.) Nolland, J 1989. Luke 1-9:20. Dallas: Word Books. (WBC.) Plummer, A 1969. A critical and exegetical commentary on the gospel according to St Luke. Edinburgh: T & T Clark. Schmithals, W 1980. Das Evangelium nach Lukas. Zurich: Theologischer Verlag. Schrenk, G 1935. sveuSoKUX. ThWNT. Schiirmann, H 1969. Das Lukasevangelium ,En\tr1t\\. Freiburg: Herder. 1SSN0259 9422 = H 7S50//A 2(/<W ; 279 Lukas 2:14 280 HTS 50/1A 2 (1994)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2555/4368

Afrikaans

* Ingcdicn en aanvaar as deel van die vereistes vir die BD-graad (1993), Departement Ou- Tcstamcnticse Wclcnskap, Fakulleit Tcologie (Afd A), Universiteil van Pretoria, onder leidingvan prof dr A P B Breytenbach. Abstract The book of Job interpreted from an Old Testament covenant per­ spective In the last decades studies on the Book of Job have been done on the assumption that it is a book of Wisdom, in which the perspective of wis­ dom is reflected. The purpose of this study is not to question any pre­ vious research. This is fully accepted, but the question that arises is how this book, which was regarded by the Jews as holy scripture, was interpre­ ted by them. Was it from an ancient Near Eastern wisdom perspective, or from another perspective? The hypothesis is that it was from a cove­ nant perspective. This religious frame of reference in post-exilic Judah was not an ancient Near Eastern wisdom perspective, but a Torah-orien­ tated covenant perspective. Die boek Job gelees vanuit ’n Ou-T estamentiese verbondsperspektief J C Marnewick & A P B Breytenbach Univcnitck van Pretoria 1. INLEIDING Di b k J b Die boek Job word allerweë beskou as een van die grootste literêre werke, nie net van die antieke wêreld nie, maar van al die wêreldliteratuur (Loader 1987:1). Daar is cm dié rede reeds ’n onoorsienbare hoeveelheid navorsing gedoen oor die boek Job. Die wetenskaplike ondersoek van die boek Job is in die afgelope paar dekades meestal gedoen vanuit die voorveronderstelling dat die boek ’n wysheidsboek is waarin ’n wysheidsperspektief gereflekteer word. Die wysheidskarakter van hierdie boek en die feit dat dit gaan oor die vrae van die lydende vrome, staan bo alle twyfel vas. Vrae oor die regverdigheid van Jahwe, hoe dit moontlik is dat die één soe- wereine God skynbaar inkonsekwent kan optree, asook sy handeling met die gelowi- ge in tye van teespoed en lyding, is die kernsake waaraan in die boek Job aandag gegee word. 923 ISSN 0259-9422 - UTS SO/4 (1994) Die bock Job Die opskrif van hierdie navorsingsresultaat, naamlik Die boek Job gelees vanuit ’n Ou-Testamentiese verbondsperspektief, gee hoegenaamd nie voor om die navorsing wat reeds gedoen is en die resultate wat bereik is, te bevraagteken nie. Inteendeel, dit word volledig aanvaar. Daar bestaan egter verskillende legitieme wyses waarop die boek Job ‘gelees’ kan word. Die legitimiteit van so ’n ‘lees’ van die boek hang vanselfsprekend saam met die konteks waarbinne dit geskied, en dit hang veral saam met die vraag of die resultate van so ’n ‘lees’ van die boek wesensvreemd is aan die ‘boodskap’ van die boek Job. 2. PROBLEEMSTELUNG Di t b d k Die vraag wat by nadenke oor hierdie saak na vore kom, is hoe die Jode, vir wie die boek Job ’n heilige geskrif geword het, hierdie boek ‘gelees’ het: was dit vanuit ’n ou Nabye-Oosterse wysheidsperspektief, of was dit vanuit ’n ander perspektief? My tese is dat die boek Job meer waarskynlik gelees is vanuit ’n verbondsperspektief wat in die na-eksiliese tyd gevorm is deur die kanonisering van die tórá, en gedra is deur ’n baie sterk monoteistiese geloof. Alhoewel daar in die navorsing (sover my kennis strek) nog nie so ’n moontlikheid oorweeg of eksplisiet uitgewerk is nie, is dit byna vanselfsprekend dat die religieuse verwysingsraamwerk van die na-eksiliese Joodse gemeenskap hulle ‘lees’ van die boek Job sou bepaal. Hierdie religieuse verwysingsraamwerk was nie in die eerste plek ’n ou Nabye-Oosterse wysheidsper­ spektief nie, maar ’n tórá-georiënteerde verbondsperspektief. 3. MONOTEïSME IN DIE NA-EKSIUESE JOODSE GEMEENSKAP 3. MONOTEïSME IN DIE NA-EKSIUESE JOODSE GEMEENSKAP Monoteisme kan verskillend gedefinieer word. C H Tobias (1986:60) sê byvoorbeeld monoteisme is ‘the belief in a single God and the consequent worship of that God.’ Vir die doel van hierdie studie, kan volstaan word met die volgende beskrywing van monoteisme: daar is net één lewende God wat soewerein heerskappy voeroordie mens en heelaL Naas Horn bestaan daargeen ander god nie! Uit die Dekaloog en die gebooie in Eksodus 24 is dit duidelik dat die godsdiens van Israel wat hierin gereflekteer word, nie absoluut monoteisties was nie. Die eerste gebod (Eks 20:3; Deut 5:7) verbied byvoorbeeld die volk Israel om enige ander god naas Jahwe te aanbid. Die bestaan van ander gode word egter nie ontken nie. Dit verwys eerder na henoteisme as na monoteisme: Jahwe is die God van die Israeliete en hulle sal Hóm alleen dien en eer, maar ander volke mag hulle eie gode hê en ook dien (Ringgren 1986:604). Daar kan met redelike sekerheid aanvaar word dat ’n streng monoteisme die produk van gebeure voor en gedurende die Babiloniese ballingskap moes gewees het. Die verskyning van ’n wêreldmag soos Babilonie op die toneel, en die sukses HTS 50/4 (1994) 924 IChlamemck&APBBreytenbach wat hulle behaal het in hulle verowerings, het die vraag na die magsgebied en op- perheerskappy van Jahwe op die voorgrond gedwing. In die beantwoording van hierdie vraag, het die outeur van Deutero-Jesaja ’n belangrike rol gespeel. Die antwoord wat hy bied, was ’n streng monoteisme (Tobias 1986:64). Breytenbach (1989:329) sê dat in die literêre korpusse wat net voor of gedu- rende die Babiloniese ballingskap ontstaan of hulle finale beslag gekry het, daar swaar klem gelê word op die absolute soewereiniteit van Jahwe. Daar is géén mag naas Jahwe nie (Jes 41:4; 44:24-26; 46:6-8); Hy skep die lig en die donker; Hy gee voorspoed en teëspoed (Jes 45:7). 3. MONOTEïSME IN DIE NA-EKSIUESE JOODSE GEMEENSKAP Die rede vir die klem op die absolute soewereine mag van Jahwe is eintlik voor die hand liggend: In die tyd van koning Josia was daar ernstige pogings om politeisme en selfs ook monolatrie in Juda en Israel fmaal die nekslag toe te dien en dit te vervang met ’n streng monoteisme....Veral na die val van Jerusalem en die wegvoering van die Judese ballinge na Babilonie was daar die wesenlike gevaar dat die volk, geimponeer deur die sukses van die Babiloniërs op militêre en ander gebiede en vanweë die kennismaking met die wêreld buite Palestina, permanent ander gode sou dien. Die geloofskrisis waarin die verlies van die tempel van miT' en die heilige stad en land hulle gedompel het, het die Judeërs onvermydelik vrae laat vra oor die mag en soewereiniteit van mH'’. Die besinning oor God se almag en die verhouding tussen sy dade en mensiike doen en late het in die korpusse soos die Deuteronomistiese geskiedwerk, Jeremia en Deutero-Jesaja sterk na vore gekom. (Breytenbach 1989:330) Deutero-Jesaja se voorstelling van Jahwe verteenwoordig ’n sterk polemiek teen die Babiloniese gode. Jahwe word voorgestel as Vertrooster (Jes 40:1; 49:13; 52:9; 54:11), Skepper (Jes 40:26, 28; 41:20; 42:5; 45:8; 54:16), Verlosser (Jes 43:3; 45:8; 46:13; 47:4; 49:25, 26; 52:10) en Bevryder (Jes 41:14; 44:22-24; 49:7; 50:2; 51:11; 54:5, 8). Jahwe word voorgehou as 'n God wat aktief betrokke is in die geskiedenis van sy volk. Die Babiloniese ballingskap wat hierdie geloofskrisis veroorsaak het, word juis verklaar as die straf en ingryping van Jahwe. Deutero-Jesaja lê ook klem daarop dat Jahwe se uniekheid nie net geleë is in sy almag en krag nie, maar ook in sy betroubaarheid. Die God van Israel, soos Deutero-Jesaja Hom verkondig, is nie maar net ’n nasionale godheid soos die gode van byvoorbeeld Ammon, Moab, Edom of Babilonie nie. Nee, Hy word erken as die enigste ware God, wat die Skepper en die Regeerder van die hele wêreld is (Jes 44:9; 45:5). 925 ISSN 0259-9422 - HTS 50/4 (1994) Die bock Job Deutero-Jesaja se verkondiging van ’n streng monotei'sme het die einde van die godsvolk se probleme met valse gode help inlui. Ná die ballingskap is afgodediens vir alle praktiese redes iets van die verlede. Die geloof in die één soewereine God was die uitstaande kenmerk van die Ou-Testamentiese gelowiges vanaf die tyd van die ballingskap. 4. DIE VERBOND AS AGTERGROND VAN DIE TEODISEEPROBLEEM Die monoteisme is versterk deurdat die verbond as verstaansraamwerk vir Jahwe se verhouding met die volk Israel, ongeveer in dieselfde tyd baie sterk na vore getree het. Vir die doeleindes van hierdie ondersoek, is die vraag of die verbond uit die Mosaiese tyd dateer en of dit teruggeprojekteer is vanuit ’n latere tyd, nie van belang nie! Wat wél van belang is en wat met sekerheid gestel kan word, is dat die verbond tussen Jahwe en Israel vanaf die tyd van koning Josia teologies van baie groot belang was (vgl 2 Kon 22:3-23:3). Die vertolking van die ballingskap as straf vir die verbreking van die verbond (bv Jer 11:1-17), het die verbond as teologoumenon finaal gevestig. Uit verskillende verwysings in die Ou Testament is dit duidelik dat verbond en monoteisme aan die een kant, en politeisme en die ballingskap as straf aan die ander kant, ten nouste met mekaar in verband gebring is (sien ook Flanders 1988:78). Die belangrikheid wat die besnydenis en die onderhouding van die sab- bat gedurende die ballingskap verkry het (De Vaux 1973:48, 480-482), en die feit dat sowel die besnydenis as die onderhouding van die sabbat by uitstek gedien het as die sigbare tekens van die verbond (Gen 17:1-14; Eks 31:16-17; Deut 5:14b-15), dui daarop dat die verbond gedurende die ballingskap in betekenis gegroei het. Daar kan ook met sekerheid aanvaar word dat die verbond in die tyd ná die ballingskap ’n religieuse realiteit was wat alle ander religieuse denkmodelle oorskadu het. Die twee groot gebeurtenisse in die geskiedenis van die godsvolk, naamlik die wegvoering in en die terugkeer vanuit die ballingskap, kan immers albei verklaar word vanuit die verbond: die wegvoering was die straf van Jahwe vir die verbreking van die verbond; die terugkeer was die vervulling van Jahwe se ver- bondsbelofte aan Abraham (vgl Lev 26:44-45). In die eerste eeu na die terugkeer uit die ballingskap was daar ’n algemene gees onder die ballinge om weer in harmonie met die eise van die religieus-wettiese tradisies te leef (Mendenhall 1986:721). By 'n plegtige byeenkoms is die wet van Jahwe, die tórá, formeel afgekondig as bindend op die volk Israel, met ’n seen en ’n vloek (Neh 8:1-3; 10:29). HTS 50/4 (1994) HTS 50/4 (1994) 926 JCMamewickAA PBBnytaibach In die verbondsverhouding met Jahwe is seen en straf (vloek) altyd inbegrepe (vgl Lev 26:1-45; Deut 28:1-68). 4. DIE VERBOND AS AGTERGROND VAN DIE TEODISEEPROBLEEM Dit hang daarmee saam dat die verbond ’n bila- terale verhouding was (kontra Jenni & Westermann 1978:342), waarin Jahwe sy be- loftes van versorging en seën aan Israel toegesê het, en die volk Israel die ver- pligting op homself geneem het om aan hierdie voorskrifte gehoorsaam te wees (vgl Mendenhall 1986:716-720). Omdat die volk Israel nie gehoor gegee het aan die profetiese boodskappe nie, het Jahwe geen ander keuse gehad as om sy belofte ge- stand te doen nie. Daarom was die ballingskap ook gemterpreteer as straf vir die volk se ongehoorsaamheid (vgl Jer 25:1-14). Dit het as bewys gedien dat die ver­ bond kragtig is, naamlik dat Jahwe die straf vir die verbreking van die verbond voltrek het. Daarom is daar dan ook in die na-eksiliese tyd tereg verwag dat seën sou volg op die nougesette nakoming van die verbondsbepalings, en straf/vloek sou volg op die verbreking van die verbondsbepalings. (Qements 1978:118) (Qements 1978:118) Die na-eksiliese gemeenskap se kanonieke geskrifte was dus verbondsliteratuur, waarin die seen van Jahwe vir gehoorsaamheid en sy straf vir ongehoorsaamheid ondubbelsinnig uitgespel word. Die bock Job Die vraag na die afwesigheid van Jahwe se seen vir diegene wat Horn getrou dien, en die afwesigheid van straf vir diegene wat Horn ongehoorsaam is, is nog verder verskerp deurdat “verbondsdokumente’, soos byvoorbeeld die boek Deute- ronomium wat seen toesê aan die gehoorsames en vloek aankondig oor ongehoor- sames, in die na-eksiliese tyd reeds kanonieke status gehad het! 5. DIE TEODISEEPROBLEEM BY DIE NA-EKSILEESE JODEDOM Di di bl di J h di h id 5. DIE TEODISEEPROBLEEM BY DIE NA-EKSILEESE JODEDOM Die teodiseeprobleem verwys na die vraag oor Jahwe se regverdigheid. Hierdie vraag word gevra wanneer daar geworstel word met die probleem hoe God en sy handelinge verstaan en/of geregverdig kan word in die lig van die lyding van die (onskuldige) mens. Dit is dus ’n probleem wat met ’n bepaalde godsbegrip worstel (Van Wyk 1988:450). Die streng monoteisme vanaf die tyd van die ballingskap, sowel as die swaarder klem op die verbond as verstaansmodel vir die unieke verhouding tussen Jahwe en sy volk, het die teodiseeprobleem dramaties na vore gebring. Die teëspoed van voor en gedurende die ballingskap kon verklaar word as Jahwe se straf vir die verbreking van die verbondsbepalings. Maar hoe moes die na-eksiliese gelowiges dit verklaar het dat, terwyl hulle absoluut getrou was in hulle lojaliteit en diens aan die één soewereine God, rampe en teëspoed hulle steeds getref het? Hoe kon Jahwe se al- mag en beloftes van seën gerym word met hulle terugslae en lyding? Hoe moes die ‘afwesigheid’ van Jahwe in hulle alledaagse lewe vertolk word? Hierdie vrae, wat eksistensiële vrae is oor die regverdigheid en die konkrete liefde van Jahwe vir dié volk aan wie Hy beloftes gegee het en met wie Hy ’n ver­ bond gesluit het, word op verskillende maniere opgeneem in die na-eksiliese pro- feteboeke (Van der Woude 1982:15-16, 82; 1984:15-16). Hieruit en uit ander na- eksiliese literatuur is dit duidelik dat die Israeliete ’n geloofsprobleem ontwikkel het: Jahwe was ‘afwesig’ in hulle lydingsituasies. In die Judese religieuse literatuur kondig die afwesigheid van Jahwe die nabyheid van sy gerig aan. Jahwe se gerig bestaan nie daarin dat Hy na willekeur straf nie, maar dat Hy die sondaar aan sy sonde oorlaat en dat die sondaar die gevolge daarvan moet dra (Van Wyk 1988:451). Die ballinge het ervaar dat Jahwe nie meer betrokke by hulle situasies was nie; Hy het hulle verlaat (vgl Noort 1989:9)! 927 ISSN 0259-9422 - HTS 50/4 (1994) 6. DEE TORAH AS VERBONDSDOKUMENT Dit is veral in die jare na koning Josia se hervorming (622 v C) dat die geskrewe tórá toenemend ’n sentrale rol in die religieuse lewe van die Judeërs verkry het. Die ‘ou’ tórá is mondehng oorgelewer en kon aangepas word by verskillende omstandig-hede en behoeftes. Die ‘nuwe’ tórá was egter geskrewe en moes geinterpreteer en toegepas word. As verbondsdokument was géén verandering aan hierdie geskrewe tórá toelaatbaar nie (vgl Deut 4:2). In die na-eksiliese gemeenskap, onder leiding van Nehemia en Esra, het die tórá sentraal gestaan in die gemeenskap se lewe. Hulle eintlike doel was om die volk weer te onderrig in die aanbidding en verering van Jahwe (vgl Neh 8:2-8). Die volk het tot inkeer gekom en ’n verbond gesluit om die hele wet te gehoorsaam (Neh 9:3; 10:29-31). Clements vat die saak goed saam wanneer hy sê: The tóráh of the Pentateuch presents those demands which God had set before Israel as a consequence of his election of them, and as the conditions of the covenant by which this election has been constituted. The Pentateuch therefore is a covenant literature. The Pentateuch therefore is a covenant literature. 7. DIE DATERING VAN DIE BOEK JOB Omdat daar nie voor die handliggende aanduidings is van wanneer die boek Job geskryf is nie, is daar uiteenlopende menings onder geleerdes oor die datering. Omdat daar nie voor die handliggende aanduidings is van wanneer die boek Job geskryf is nie, is daar uiteenlopende menings onder geleerdes oor die datering. g y p g g g J E Hartley (1988:19-20) kies ’n datum in die sewende eeu v C. Sy argument is dat die ooreenkomste tussen die boek Job en die ander Ou-Testamentiese geskrifte, veral Deutero-Jesaja, ’n datering in hierdie periode noodsaak. G L Archer (1982:16) sê dat die boek Job self verwys na ‘the period of the Egyptian sojourn (1876-1445 B C) as the most likely period for the origin of Job’. Dit sou beteken dat hierdie boek in die tyd van Moses geskryf moes gewees het. Die patriargale agtergrond van die prosagedeeltes word verkeerdelik aangevoer as argument dat Moses die outeur was (Pope 1986:913). HTS SO/4 (1994) HTS SO/4 (1994) 928 JCMamewickAAPBBreylenbadi Die groot meerderheid kommentatore plaas egter die boek in die na-eksiliese tyd. Daar is nie konsensus oor die datum nie en dit varieer tussen 500 en 300 v C. Volgens M H Pope (1986:913) kon dit egter nie na 200 v C gewees het nie, want Jesus ben Sirag (49:9) was reeds met die boek bekend. C van Unen (1987:98-101) dateer die boek tussen 450 en 350 v C. L P J Cloete (1982:16-17) dateer egter die boek Job kort na die ballingskap. Die vernaamste rede vir ’n datering net ná die ballingskap is dié van die probleem van lyding soos dit in die boek Job hanteer word, met ander woorde die hele saak van die vergeldingsdogtna. Hierdie probleem is volgens geleerdes ’n tipiese wysheidsprobleem. Die periode van die tweede tempel word beskou as die bloeityd van die wysheidsliteratuur, waartoe die boek Job dan ook gereken word (Van Unen 1987:98). Vir die doel van hierdie ondersoek, word die terminus a quo aanvaar as ná die Babiloniese ballingskap, dit wil sê tussen ongeveer 539/8 en 515 v C. Die terminus ad quern van die boek kan aanvaar word as 200 v C. Die implikasies hiervan vir die doel van my ondersoek is dus duidelik: afgesien van die vraag vir wie die boek Job presies bedoel was, is dit vanselfsprekend dat die na-eksiliese Joodse gemeenskap hierdie boek sou lees. 7. DIE DATERING VAN DIE BOEK JOB (Daarom het dié boek ook uiteindelik deel geword van die versameling kanonieke Joodse geskrifte.) Hierdie na-eksiliese Joodse gemeenskap se ‘kanon’ was primêr die Pentateug. Dit was dus onvermydelik dat hulle die boek Job sou lees vanuit die verbondsperspektief wat die Pentateug as religieuse ver- staansraamwerk bied! ISSN 0259-94'J2 » NTS 50/4 (1994) Die bock Job Die grootste teologiese probleem in die tyd ná die ballingskap was nie die vraag na die reddende handelinge van Jahwe nie, maar die vraag na sy seënende hande- linge. Hierdie probleem word onder andere gevind in die wysheidsliteratuur, ’n groep psalms (bv Ps 73) en die boek Job (Westermann 1991:114). Die vraag is hoe dit moontlik is dat die goddeloses geseënd is in hulle lewens, terwyl so baie vromes rampe en teëspoed moet beleef. Job word in die boek voorgehou as ’n baie vroom man. Reeds in die eerste vers van die boek lees ons ‘hy was vroom en opreg en het God gedien en die kwaad ver- my’ (Job 1:1b). Hierdie vroomheid word beklemtoon deurdat Jahwe self van Job sê: ‘Sy gelyke kry jy nie op aarde nie: hy is vroom en opreg, hy dien My en vermy die kwaad’ (Job 1:8b; 2:3a). Hierdie verse sou aanklank gevind het by die na-eksiliese gelowiges wat die seën verwag het vir vromes wat die tórá onderhou het. Job was tog immers ook geseënd omdat hy vroom was en Jahwe gedien het. Die gevolge van sy gehoorsaamheid is duidelik: ‘Hy het sewe seuns en drie dogters gehad en was ook die eienaar van sewe duisend stuks kleinvee, drie duisend kamele, vyf honderd paar trekosse, vyf honderd donkies en baie slawe’ (Job l:2-3a). En dit is juis oor hierdie rykdomme dat die Satan te kenne gee dat Job Jahwe met bybedoelings dien; ‘Dit is nie sonder rede dat Job U dien nie! U beskerm hom dan, en sy huis en al sy goed. U maak alles wat hy doen, voorspoedig. Selfs sy vee teel vinnig aan. Maar raak nou net aan sy besittings en kyk of hy U nie in die gesig vervloek nie’ (Job 1:9b- 11). Die tórá bied oorgenoeg bewyse dat dit die verwagtinge van die na-eksiliese Joodse gemeenskap was, naamlik dat hulle geseënd moes wees indien hulle die ver- bondsbepalings nagekom het: ‘As julle My voorskrifte nakom. 8. DIE BOEK JOB AS ANTWOORD OP DIE VRAAG NA DIE ONVERVUI^ DE VERWAGTING WAT DIE VERBOND GESKEP HET BY DIE NA-EK- SIUESE JOODSE GEMEENSKAP Archer (1982:11-12) sê dat die boek Job gestileer is as ’n akkurate en gesagvolle verslag van ’n traumatiese gebeurtenis in die lewe van ’n godvresende man. Die teendeel is egter waar. Hierdie boek bied veel meer as wat op die oog af waar- neembaar is. Dit gaan nie maar net oor ’n verhaal van ’n vroom gelowige (Job) wat ‘onskuldig’ deur Jahwe, op versoek van Satan, beproef word nie. L C Bezuidenhout (1986:1) sê ‘die grootste waarde van die boek lê egter nie in sy estetiese of filo- sofiese hoedanighede nie, maar in sy eksistensiële karakter. Dit ontmoet die mens van alle tye waar hy worstel met die paradokse in die lewe.’ Dit is juis hierdie paradokse, hierdie teenstrydighede wat in die boek Job so pertinent na vore kora. 929 ISSN 0259-94'J2 » NTS 50/4 (1994) Die bock Job My gebooie gehoor- saam en daarvolgens lewe, sal Ek...’ (vgl Lev 26:3); ‘Die Here het ons beveel om volgens al hierdie voorskrifte te lewe en om die Here ons God te dien, sodat dit altyd goed kan gaan met ons...’ (Deut 6:24); en ‘As jy die gebooie van die Here jou God gehoorsaam en sy wil doen, sal Hy jou in stand hou as sy heilige volk soos Hy met ’n eed aan jou beloof het’ (Deut 28:9). Job word afgebeeld as ’n geseende man met ’n groot nageslag (Job 1:2), met baie kleinvee en diere (Job 1:3a), en ’n man wat baie aansien geniet het (Job 1:3b). Die na-eksiliese gelowiges sou hierdie seëninge in verband sien met die onderhouding van die tórá (vgl Lev 26:9; Deut 28:2;4 en 11-). Daar staan ook in die tórá duidelik ‘as jy nie luister na die Here jou God nie en jy gehoorsaam nie al sy gebooie en voorskrifte wat ek jou vandag gee, en jy lewe nie daarvolgens nie, sal al hierdie strawwe oor jou kom en jou tref:...’ (Deut 28:15); en verder ‘as julle egter nie na My luister nie en nie alles doen wat Ek julle beveel het nie, as julle my voorskrifte en bepalings verwerp en met minagting behandel, sodat julle nie my bevele nakom nie en my verbond verbreek, sal Ek die volgende doen...’ (Lev 26:14-16a). HTS SO/4 (1994) HTS SO/4 (1994) 930 /CMamewickAAPBBreytenbach Dit is egter nie net in die tórá waar die na-eksiliese gelowige kon lees dat gehoorsaamheid tot seen lei en ongehoorsaamheid tot straf nie. In die boek Job word dieselfde saak gestel. Dit kom veral na vore in die gesprekke tussen Job en sy drie vriende, Elifas die Temaniet, Bildad die Suagiet en Sofar die Naamatiet, en die vierde jonger vriend, Elihu die Bussiet wat later op die toneel verskyn. Elifas, Bildad en Sofar stel dat Jahwe die goddeloses straf (Job 15:20-35; 18:5-21; 20:5-29) en nie die regverdiges onnodig straf nie (Job 4:7; 8:3-4; 11:11). Job kan hierdie stellings van sy vriende nie ’n werklikheid sien word in sy eie lewe nie. Juis die teenoorgestelde is vir horn waar (Job 21:7-15; 24:1-12). Job sélf het gereken dat hy ook geseend behoort te wees op grond van sy goeie lewe en weldade (Job 29:11- 25), maar nou gebeur presies dit wat hy nie verwag het nie (Job 30:1, 9-15). Die bock Job Deur die verbond te onderhou, het hulle die eis van Eksodus 20:4 en Deuteronmium 4:23, otn alleen vir Jahwe te dien en eer, nage- kotn. Noort (1989:11) sê: [Het] verbond was niet alleen gave, maar ook opgave; het land was geen bezit, maar ruimte waarin die leven-brengende tora geleefd moest worden. Nog sterker, het leven met die tora werd tot criterium en tot breekpunt van dat verbond. (Noort 1989:11) (Noort 1989:11) Omdat hulle gehoorsaam was aan die onderhouding van hierdie verbondsvoor- waardes, het die na-eksiliese Joodse gemeenskap seen en voorspoed verwag. Tog het hulle dit nie so beleef nie! Daar was steeds rampe en teëspoed; die vromes word ‘gestraf, maar die goddeloses word ‘geseën’. Dit is presies die teenoorgestelde van wat die verbondsbeloftes stel! Die tórá leer hulle dan juis dat gehoorsaamheid lei tot seen (vgl Lev 26:3-13; Deut 28:1-14), en dat ongehoorsaamheid lei tot vioek (vgl Lev 26:14-38; Deut 28:15-68). Die verwagting wat die verbond geskep het by die na-eksiliese Joodse gemeenskap, is nie vervul nie. Die outeur van die boek Job het hierdie paradokse in die lewe op ’n baie sub- tiele manier aangewend in sy boek. Die kompleksiteit van hierdie spanninge hou verband met die kompleksiteit van Jahwe se raadsplan. Die outeur het hierdie paradokse planmatig in die struktuur van die boek ingebou, sodat dit ook verband hou met die planmatigheid in Jahwe se raadsplan waarbinne hierdie paradokse van die lewe geakkomodeer kan word (Bezuidenhout 1986:7). Die antwoord op hierdie onvervulde verwagting wat die verbond by die na-eksi- liese gelowige geskep het, lê nie in die feit dat Jahwe weer vir Job op die ou end geseën het nie. Die feit dat Jahwe Job se laaste jare meer voorspoedig gemaak het as.voorheen (Job 42:12a) en dat hy ’n hoë ouderdom bereik het (Job 42:17), hou wél verband met sy onwrikbare geloof en vertroue in die één soewereine God (vgl Deut 6:2), maar Jahwe het hom nie net dáároor weer ryklik geseën nie. Jahwe is ’n soewereine God, dit wil sê Hy is vrymagtig, Hy kan maak soos Hy wil. Jahwe gee nie rekenskap of ’n verklaring aan Job vir sy ‘inkonsekwente’ optrede nie. Van sy gesprek met Satan sê Jahwe niks nie en Hy gaan ook nie in op Job se aanvalle nie. Die boek Job sê dat Jahwe se mag en soewereiniteit ondeurgrondelik is. Jahwe kan nie ingeperk word tussen grense nie. Die bock Job Die vierde vriend, Elihu, lê ook klem daarop dat Job wél skuldig moet wees op grond van alles wat horn nou tref (Job 32:2b-3). Hy sê dat Jahwe regverdig is (Job 36:3) en nie net die sonde straf nie (Job 34:10-12 en 36:5-11), maar ook gehoorsaamheid seen (Job 36:12, 15-16). Anders as wat volgens die verbondsvoorwaardes verwag kan word, verloor Job, die vroom man wat Jahwe getrou gedien het, alles! Volgens die tórd sal die goddelose swaar kry en geen vrugte pluk vir sy arbeid nie (Lev 26:19-20); sy vyande sal hom laat wegvlug (Deut 28:25); hy sal aanhoudend verdruk en beroof word (Deut 28:29b, 31); roofdiere sal die goddelose se kinders vreet en sy veetroppe uitroei (Lev 26:22); daar sal ’n vloek op sy nageslag rus (Deut 28:18a); en sy seuns en dogters sal weggevoer word in ballingskap (Deut 28:41). Die goddelose sal geteister word deur tering en koors (Lev 26:16a); Jahwe sal peste en plae aan hom laat kleef totdat hy uitgeroei is (Deut 28:21-22); en hy sal van kop tot tone met swere oortrek wees (Deut 28:35). In die verhaal van Job word hierdie uitsprake van die tórá egter totaal omge- keer: alhoewel Job absoluut vroom en opreg gelewe het, het mense uit Skeba sy slawe oorval en doodgemaak en al sy besittings geroof (Job 1:13-15); die weerlig het a! sy kleinvee en wagters doodgeslaan (Job 1:16); en drie groepe Galdeers het sy kamele geroof en die slawe doodgemaak (Job 1:17). Die ergste van alles was dat sy seuns en dogters ook gesterf het (Job 1:18-19). Uiteindelik sit hy op die ashoop vol sere (Job 2:8). Job staan as’t ware in die plek van die na-eksiliese gelowige wat nie verstaan waarom hy gestraf word sender dat hy enige oortredings begaan het nie. Vanuit die verwysingsraamwerk van die verbond klop hierdie ‘sonde-straf-skema nie. In Job se geval is hierdie ‘sonde-straf-skema nie houdbaar nie: geen sonde nie, maar wél straf! Vir die na-eksiliese gelowige sou hierdie toedrag van sake, gesien vanuit die verbondsbeloftes en -vervloekings, ook onverklaarbaar gewees het. 931 ISSN 0259-9422 - UTS 50/4 (1994) DieboekJob W J Harrelson (1986:88) het reg wanneer hy sê: ‘[The] Torah had become the basic reality for the life of the Jews.’ Deur die tdrá te gehoorsaam, het die Jode ook die verbondsvoorskrifte onderhou. Die bock Job Vir die gelowige wat vanuit die tórá en die verbond die boek Job lees, beteken dit dat Jahwe ook nie uitgelewer is aan die verbondsbeloftes en -vervloekings nie! As Hy sou verkies om anders op te tree as wat Hy aanvanklik gesê het, is dit nie omdat Hy inkonsekwent is nie, maar omdat 932 NTS 50/4 (1994) NTS 50/4 (1994) JCMamewick&APBBrrytenbach Hy soewerein is, omdat Hy die Skepper is en opperheerskappy voer oor alle dinge! Hy kan van besluit verander, omdat Hy die één soewereine God is. Niemand kan Horn daaroor tot verantwoordelikheid roep nie! So gesien gee die boek Job ’n treffende antwoord op die vrae na Jahwe se reg- verdige of onregverdige handelinge met die gelowige Israeliet. Anders as die ander na-eksiliese geskrifte, soos Haggai, Maleagi en Sagaria, en die apokaliptiese geskrif, Daniel, lê die boek Job nie klem op die nuwe heilsbedeling wat sou intree nie, maar op die ontmoeting van die gelowige Israeliet met die soewereine en almagtige God. Omdat die gelowige worstel met hierdie paradokse en teenstrydighede in sy lewe, beinvloed dit ook noodwendig sy verhouding met God. Bezuidenhout (1986:1) het reg as hy sê dat die boek Job in die laaste instansie ook handel oor die ver­ houding Jahwe-mens. Dit is ’n verhouding waar Job (en die na-eksiliese gelowige) voor Jahwe se grootheid en soewereine mag te staan kom. Toe Job sy kleinheid voor Jahwe besef, moes hy uiteindelik bely: ‘Tot nou toe Jiet ek gehoor wat mense van U sê, maar nou het ek U self gesien’ (Job 42:5). Die oplossing van Job se probleme het gelê in die persoonlike ontmoeting met Jahwe, en nie in die verklaring oor hoekom die noodlot hom so ‘onskuldig’ ry nie. En daarmee wil die outeur van die boek Job sy mede-gelowiges oproep om op ’n ander manier na hulle swaarkry, en hulle teleurstellings te kyk. Die na-eksiliese gelowige word daardeur terug- gedwing na die verhouding met Jahwe - dié verhouding wat juis deur die verbond tot uitdrukking gebring word. ISSN 0259-9422 - HTS 50/4 (1994) 9. GEVOLGTREKKING Di i di b d li Dit was nie die bedoeling om uit te wys wat die outeur van die boek Job se ideo- logiese perspektief was nie. Die doel van hierdie ondersoek was om aan te toon dat die lesers van hierdie boek dit na alle waarskynlikheid vanuit ’n verbondsperspektief sou doen, ongeag wat die outeur se bedoeling daarmee was. ’n Paar aspekte uit hierdie ondersoek staaf dan ook hierdie aanname dat die boek Job gelees kan word vanuit ’n Ou-Testamentiese verbondsperspeL.ef. Hierdie aspekte hou baie beslis verband met die sosiaal-religieuse omstandighede van die na-eksiliese Joodse gemeenskap. Eerstens, die gebeure voor en gedurende die Babiloniese ballingskap het daar- toe aanleiding gegee dat ’n streng monoteisme ná die ballingskap absoluut domi­ nant was. Dit was veral die outeur van Deutero-Jesaja wat ’n leidende rol gespeel het in die vestiging daarvan. Die uitstaande kenmerk van die na-eksiliese Joodse gemeenskap was hulle geloof in die één soewereine God. Hierdie monoteisme is 933 ISSN 0259-9422 - HTS 50/4 (1994) DúboekJob versterk deur die verbond, wat in dieselfde tyd sterk na vore getree het, en gedien het as verstaansraamwerk vir die verhouding Jahwe-Israel. In hierdie verbonds- verhouding met Jahwe is seën en vloek altyd inbegrepe: gehoorsaamheid lei tot seen en voorspoed; ongehoorsaamheid lei tot vloek en teëspoed. Tweedens, die klem op die monoteïsme en die verbond as verstaansmodel vir die bilaterale verhouding tussen Jahwe en sy volk, het die teodiseevraagstuk sterk na vore gedwing: Hoe kon Jahwe se handelinge geregverdig word in die lig van die teëspoed en lyding van die onskuldige gelowige? Hierdie eksistensiele vrae oor Jahwe se regverdigheid en konkrete hefde het daartoe gelei dat gelowiges ’n ge- loofsprobleem ontwikkel het: Jahwe, die God van die verbond, was ‘afwesig’ in hulle lewenssituasies! Derdens, hierdie na-eksiliese Joodse gemeenskap se kanonieke geskrifte was verbondsliteratuur. In hierdie literatuur, die tórá, het die seën- en vloekformules ondubbelsinnig Jahwe se handelinge met gehoorsames en ongehoorsames uitgespel. Seen en voorspoed word aan die gehoorsames toegesê (Lev 26:1-13; Deut 28:1-14), maar vloek en teëspoed wag op die ongehoorsames (Lev 26:14-38; Deut 28:15-68). Die na-eksiliese Joodse gemeenskap se ‘kanon’ het die verbond as religieuse ver­ staansraamwerk gebied. En omdat die boek Job ook gedateer word in die tyd ná die ballingskap, is dit onvermydelik dat die lesers van hierdie boek dit sou lees vanuit hierdie perspektief. Literatuurverwysings Archer, G L 1982. The book of Job: God's answer to the problem of undeserved suffering. Michigan: Baker Book House. Bezuidenhout, L C 1986. Struktuur en strekking van die boek Job. Ongepubli- seerde DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria. 9. GEVOLGTREKKING Di i di b d li Dit is binne hierdie religieuse verstaanraamwerk wat die boek Job gelees is, ongeag die vraag vir wie en met watter doel die boek Job aanvanklik geskryf is. Laastens, dit is juis hierdie na-eksiliese gelowiges wat, getrou in hulle lojaliteit en diens aan Jahwe, nie kon verstaan waarom hulle nie geseën word nie, terwyl hulle wél gehoorsaam is. Gehoorsaamheid aan die tórá móés seën bring. Omdat hierdie seen en voorspoed uitgebly het, het die verbond onbeantwoorde vrae by die gelowiges geskep. Deur die boek Job te lees vanuit ’n verbondsperspektief, sou die na-eksiliese Joodse gemeenskap ’n antwoord kry op hierdie onbeantwoorde vrae. g p y p Hierdie antwoord is gelee in die absolute vertroue en die onwrikbare geloof in die één soewereine God. Jahwe is vrymagtig, Hy kan doen wat Hy wil. Hy is selfs nie gebind aan sy verbondsbeloftes nie. Jahwe is betroubaar, maar nie voorspelbaar nie! Die antwoord lê in die persoonlike ontmoeting met die soewereine en almagtige God (Job 42:2-6). Literatuurverwysings HTS 50/4 (1994) HTS 50/4 (1994) 934 JCMamewickAAPBBreytenbach Breytenbach, A P B 1989. Enkele aspekte van Skrifbeskouing. HTS 45/2, 328-334. Clements, R E 1978. Old Testament theology: A fresh approach. London: Marshall, Morgan & Scott. Cloete, L P J 1982. Funksionering van die vergeldingsdogma in die boek Job. On- gepubliseerde BD-skripsie, Universiteit van Pretoria. De Vaux, R 1973. Ancient Israel: Its life and institutions. Tr by J McHugh. London: Darton, Logman & Todd. g Flanders, H J (ed) 1988. People of the covenant: An introduction to the Old Testa­ ment. New York: Oxford University Press. y Harrelson, W J 1986. s v Law in the Old Testament, in Buttrick, G A (ed), IDB, vol 3 77 89 Nashville: Abingdon Press y Harrelson, W J 1986. s v Law in the Old Testament, in Buttrick, G A (ed), IDB, vol 3, 77-89. Nashville: Abingdon Press. 3, 77-89. Nashville: Abingdon Press. Hartley, J E 1988. The book of Job. Michigan: Eerdmans. Jenni, E & Westermann, C (Hrsg) 1978. s v b^rtt Verpflichtung. Theologisches Handworterbuch zum Alten Testament, Band I. Miinchen: Kaiser Verlag. Loader, J A 1987. Die boek Job, in Burden, J J & Prinsloo, W S (reds), Tweegesprek met God: Die literatuur van die Ou Testament, Deel 3, 1-8. Kaap- stad: Tafelberg-Uitgewers. Mendenhall, G E 1986. s v Covenant, in Buttrick, G A (ed), IDB, Vol 1, 714-723. Nashville: Abingdon Press. Noort, E 1989. Over-lijden en overleven. De verbondsvoorstellingen van de deuteronomistische scholen, in Noort, E et al, Sleutelen aan het verbond: Bijbelse en theologische essays, 7-29. Brugge: Tabor. (Is hierdie ’n boek o f’n artikel of ’n bydrae in ’n band???) Pope, M H 1986. s v The Book of Job, in Buttrick, G A (ed), IDB, Vol 2, 910-925. Nashville: Abingdon Press. Ringgren, H 1986. s v Monotheism, in Buttrick, G A (ed), IDBS, 602-604. Nash­ ville: Abingdon Press, Tobias, C H 1986. Monotheism in Isaiah 40-55. Ann Arbor; University Microfilms International. Van der Woude, A 1982. Haggai, Maleachi. Nijkerk: Callenbach. (De Prediking van het Oude Testament.) Sacharia. Nijkerk: Callenbach. (De Prediking van het Oude Testament.) U C 1987 b li f b d l i kijk d VanUnen, C 1987. Job: Dwarsligger of Verbondgenootl Een nieuwe kijk op een oud boek. Kampen: Kok. Van Wyk, I W C 1988. Die Verleentheid’ van die teoloog voor die teodiseëpro- bleem. «75 44/2,450-461. Westermann, C 1991. Literatuurverwysings Hooflijden van een theologie van het Oude Testament. Kam­ pen: Kok. 935 KSSN 0259-<M22 - HTS SO/4 (1994)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2591/4403

Afrikaans

Original Research Original Research Page 1 of 10 Original Research Original Research Page 1 of 10 Original Research Original Research Page 1 of 10 Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Inleiding Kerke, veral hoofstroom kerke, rapporteer die afgelope aantal jare ’n daling inlidmaatgetalle. Hierdie tendens is nie uniek aan Suid-Afrika nie, dit kom ook in Europa (Davie 2007:272) en in die Verenigde State van Amerika (Bruce et al. 2006:111; Roozen 2008:5) voor. Die gevolg van die dalende lidmaatgetalle is dat sommige gemeentes moet toemaak of met ander moet saamsmelt om te oorleef. In Suid-Afrikaanse konteks word veral die hoofstroom Afrikaanse kerke akuut geraak. ’n Denominasie wat ’n paar duisend lidmate per jaar verloor, kan binne enkele jare ernstige probleme ondervind en selfs binne ’n dekade of twee verdwyn. Hierdie tendens van dalende lidmaatskappe verdien aandag en vra ’n prakties-teologiese refleksie. Author: W.J. (Kobus) Schoeman1 Affiliation: 1Department of Practical Theology, Faculty of Theology, University of the Free State, South Africa Correspondence to: Kobus Schoeman Correspondence to: Kobus Schoeman Email: schoemanw@ufs.ac.za Postal address: Posbus Box 28861, Danhof 9301, Bloemfontein Dates: Received: 07 Apr. 2014 Accepted: 03 Aug. 2014 Published: 20 Nov. 2014 Copyright: © 2014. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. How to cite this article: How to cite this article: Schoeman, W.J., 2014, ‘Agter die syfers is gelowiges, gemeentes en die kerk, ’n praktiese teologiese refleksie oor lidmaatskap’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 70(1), Art. #2677, 10 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v70i1.2677 Kerke en gemeentes bevind hulleself binne ’n dinamies-veranderende omgewing, wat ontleed en beskryf moet word. So ’n ontleding en beskrywing vorm deel van die prakties-teologiese studieveld. Die kartering van hierdie dinamika sluit die geloofsinteraksie tussen individue en die geloofsgemeenskap in (Ganzevoort 2009:7). Lidmaatskap word oor die algemeen as ’n gelowinge se lewenslange geloofsverbintenis aan ’n gemeente verstaan. Die verbintenis begin gewoonlik by dooplidmaatskap wat op ongeveer sestienjarige ouderdom op ’n openbare geloofsbelydenis uitloop. Die kritiese vraag wat in die hedendaagse samelewing gevra behoort te word, is of hierdie uitdrukking van ’n geloofsverbintenis nog steeds so in die praktyk werk en so verstaan word (kyk Heitink 2008:160−161). Die daling in lidmaatgetalle binne die hoofstroom Afrikaanse kerke kan die gevolg van veroudering en emigrasiepatrone wees, maar dit kan ook ’n gevolg van ’n veranderende samelewing en konteks impliseer. Note: A part of this article was presented at the Lentekonferensie (17−19 Sept. 2013). The titel of the paper was ‘Agter die syfers is gemeentes en die kerk’. Agter die syfers is gelowiges, gemeentes en die kerk, ’n prakties teologiese refleksie oor lidmaatskap Behind the numbers are believers, congregations and the church, a practical theological reflection on membership. Churches, especially mainline churches, reported the past few years a decline in their membership numbers. This trend of declining membership deserves attention and asks for a practical theological reflection. Behind the declining statistics are believers, congregations and churches that should be part of a broader reflection. Membership not only describes a static and geographic relationship, it can also be described as dynamic and fluid. The purpose of this article is to discuss this declining trend of church membership from a practical theological perspective. This phenomenon is discussed for the church in general and then the specific situation of the Dutch Reformed Church is described in more depth. The latest Church mirror data (an empirical survey in the DRC) is used as a quantitative lens. Against this background it is clear that the relationship between member and congregation exists within a dynamic and changing context, which can no longer be described in simplistic terms. Membership should be seen as a fluid and variable concept that describes the relationship with the congregation. The challenge is to develop a new ecclesiology with new terms and metaphors to describe this relationship. Author: W.J. (Kobus) Schoeman1 Original Research Original Research Page 2 of 10 effens toegeneem. Die groeipatrone hou met die diverse samestelling van die Suid-Afrikaanse bevolking verband. Hierdie tendense ten opsigte van die groeikoers word in die eerste plek deur die groei in Christelike affiliasie onder die swart bevolking en die afname in Christene in beide die Wit en Bruin bevolkingsgroepe verklaar. Die daling in Christelike affiliasie in die geval van laasgenoemde twee bevolkingsgroepe is as gevolg van ‘… a rapidly declining birth rate and a large number of especially younger White people who emigrated or are working overseas’ (Erasmus & Hendriks 2005:102). Daar is dus wisselende Christelike affiliasiepatrone binne die verskillende bevolkingsgroepe in Suid-Afrika. Die 2001-sensusdata oor godsdienstige affiliasie in Suid-Afrika word in Tabel 1 gebied. verskynsel word binne ’n breë Suid-Afrikaanse kerklike raamwerk geplaas, waarna die spesifieke fokus op die situasie binne die NG Kerk geplaas word. Die empiriese beskrywing van die tendense sal met sekere teoretiese riglyne opgevolg word. Die riglyne kan moontlik bydra om lidmaatskap binne ’n nuwe en veranderende konteks te beskryf, verstaan en bespreek. Hierdie tweede prakties- teologiese oorweging (kyk hofie ‘’n Raamwerk vir nuwe of veranderende verstaan van lidmaatskap’) bied ’n teoretiese interpretasie van (Osmer 2008:82−84) of ’n teologiese refleksie (Heitink 2008:25) op lidmaatskap. Godsdienstige lidmaatskap en affiliasie in Suid-Afrika Lidmaatskap dui op die betrokkenheid van mense by ’n bepaalde godsdienstige organisasie, soos denominasies en gemeentes. Op kwantitatiewe vlak word lidmaatskap aan statistieke van staatsensusse, verslae van denominasies en lidmaatskapregisters of databasisse van gemeentes gemeet. In hierdie afdeling word eerstens na die breër Suid-Afrikaanse prentjie gekyk en daarna word die fokus op die lidmaatskap van enkele van die hoofstroom Afrikaanse gereformeerde kerke geplaas. Volgens die 2001-sensusdate het 79.79% van die bevolking aan ’n Christelike denominasie behoort (vergelyk Tabel 1). Die grootste gedeelte van die Suid-Afrikaanse bevolking behoort aan ’n Afrika-onafhanklike of geïnisieerde kerk (40.82% van Christene). Behalwe vir persone wat aan ’n ‘ander’ Christelike denominasie behoort, is daar ’n wye verspreiding onder die verskillende denominasies: ’n beduidende hoeveelheid Christene is lidmate van Metodiste, Gereformeerde en Rooms Katolieke denominasies. Lidmaatskap verander egter met verloop van tyd. Copyright: Copyright: © 2014. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Die veranderende samelewing en konteks daag gemeentes en die kerk tans tot ’n herbesinning van lidmaatskap uit. Hierdie aspekte word onder meer in hierdie artikel aan orde gebring. Die gevaar bestaan dat daar slegs vanuit ’n statistiese perspektief na die statistieke oor die wisseling in lidmaatskap gekyk sal word en dat die redes en motiverings agter die verskynsel nie geïdentifiseer sal word nie. Agter die dalende statistieke is gelowiges, gemeentes en kerke wat deel van ’n breër besinning behoort te vorm. Die begrip lidmaatskap kan nie bloot as ’n statiese, geografies-gedefinieerde verhouding beskryf word nie, dit behoort ook as ’n dinamiese en vloeibare verhouding beskryf te word. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Die doel van die artikel is om vanuit ’n prakties-teologiese perspektief na die tendens van dalende kerklike lidmaatskap te kyk. Die eerste prakties-teologiese oorweging is om ’n empiriese analise van die tendens te maak (Heitink 1993:159−162; Osmer 2008:37−39). Die doi:10.4102/hts.v70i1.2677 http://www.hts.org.za Original Research Original Research Original Research Original Research Die 2010-Pew verslag toon die volgende in terme van die toewyding van die lidmate (Lugo & Cooperman 2010): • ’n daling in die blanke bevolking, onder andere weens emigrasie • die daling in die geboortekoers, die tradisionele bron van lidmate, wat dan ook tot ’n afname in belydende lidmate bydra • perforering van gemeentegrense, wat veroorsaak dat ’n beduidende aantal lidmate by ander gemeentes inskakel, maar nie formeel deur die ander gemeente ingereken word nie. • 74% van die Suid-Afrikaanse bevolking beskou godsdiens as baie belangrik in hulle lewens (bl. 3) Die dalende tendens duur na 2000 voort en die NHKA verloor gedurende die tydperk tussen 2000 tot 2010 bykans 60 000 lidmate, waarvan die aantal dooplidmate die grootste daling toon. • 60% van Suid-Afrikaanse Christene woon weekliks een of meer eredienste of byeenkomste by (bl. 27) • In Suid-Afrika word 89% van die bevolking binne die Christelike godsdiens grootgemaak, terwyl 87% hulself (in 2010) as Christene beskou. Hierdie 2%-afname (bl. 12) dui op ’n verskuiwing weg van die Christelike godsdiens. Die GKSA ervaar ook ’n daling in lidmaattalle (Tabel 2). Die lidmaattalle het tussen 1990 en 2010 met meer as 30% gedaal en die aantal dooplidmate het gedurende die tydperk met meer as 65% gedaal. De Klerk en Van Helden (2011) noem dit ‘kerkkrimping’. Hulle voer aan dat die ‘ ... sameloop van historiese en hedendaagse meetbare en onmeetbare faktore binne en buite die gelowiges, te midde van die onstuitbare voortstuwende beweeglikheid van die Christendom die krimping van die kerk veroorsaak’ (De Klerk & Van Helden 2011). Hierdie outeurs het ook tendense soos sekularisasie, ontkerstening, materialisme, individualisme en die verandering binne ’n postmoderne samelewing uitgelig. In die lig van hierdie tendense besluit die Algemene Sinode van 2012 om ondersoek in te stel om ’n omkeerstrategie vir die kerk te ontwerp (Handelinge GKSA 2012:509−511). Die tradisionele en gevestigde patrone van betrokkenheid by denominasies is besig om binne die Afrikaanse hoofstroom kerke te verander. In dié verband noem Dreyer (2003): Die kartering van die Suid-Afrikaanse godsdienstige landskap is nie maklik nie. Die drie verslae (Staatsensus van 2001, Pew-verslag van 2010 en die Win-Gallup-verslag van 2012) belig verskillende aspekte van die godsdienstige landskap, daarom is dit ’n komplekse prentjie wat vanuit verskeie hoeke beskryf kan word. Original Research Original Research Page 3 of 10 Gereformeerde Kerk (NG Kerk), die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (NHKA) en die Gereformeerde Kerke in Suid- Afrika (GKSA) word in hierdie verband bespreek. and Christianity in sub-Saharan Africa’ gelewer. Gegewens in hierdie verslag kan verwerk word om ’n beeld van die godsdienstige landskap in Suid-Afrika sedert 2001 te vorm. Die ondersoek het getoon dat 87% van die Suid-Afrikaanse bevolking as Christelik geklassifiseer kan word (Lugo & Cooperman 2010:20−23). Wat Christelike affiliasie betref, word 84% van die Christene as protestants beskryf. Dit kan egter bevraagteken word of die Afrika-geïnisieerde kerke (35% van die protestantse Christene volgens die verslag) as deel van die protestantse tradisie beskou behoort te word. Die verslag wys daarop dat die Christelike aandeel binne die totale Suid-Afrikaanse bevolking toegeneem het. Dreyer (2003:1052) maak die volgende algemene opmerking: ‘Die Gereformeerde groepe se markaandeel in Suid- Afrika onder die Christene het gedaal van 33% in 1911 tot 16% in 1991’. Die lidmaatgetalle van die drie denominasies word in Tabel 2 weergegee. (Die situasie binne die NG Kerk word volledig in die volgende afdeling bespreek.). Daar is van amptelike bronne, soos jaarboeke en sinodale verslae gebruik gemaak om die tabel saam te stel (kyk o.a. Handelinge van die GKSA 2012 en Notule van die Algemene Kerkvergadering van NHKA 2010). Die totale lidmaattal van die NHKA het tussen 1972 en 2000 met byna 21 000 gedaal, terwyl die aantal dooplidmate tydens hierdie tydperk bykans gehalveer het (kyk Tabel 2). Dreyer (2003:1054) bied die volgende verklarings vir die daling in die getalle: Godsdienstige affiliasie gaan nie net oor nominale lidmaatskap (die aantal lidmate) nie, maar ook oor toewyding. In 2012 verskyn ’n verslag van WIN-Gallup International oor godsdienstigheid in die wêreld. Respondente is versoek om die volgende vraag te beantwoord: ‘Irrespective of whether you attend a place of worship or not, would you say you are a religious person, not a religious persons or a convinced atheist?’ Die bevinding oor Suid-Afrika is dat godsdienstigheid afgeneem het van 83% in 2005 tot 64% in 2012 (Shahid & Zuettel 2012). Die verband tussen godsdienstigheid en nominale lidmaatskap is moeilik bepaalbaar. Original Research Original Research Alhoewel die Christelike godsdiens as die meerderheidsgodsdiens in Suid-Afrika geïdentifiseer word, is dit belangrik om aan te toon dat wisselende vlakke van toewyding en assosiasie binne die breër Suid-Afrikaanse geloofsgemeenskap heers. Godsdienstige affiliasie in Suid-Afrika ’n Belangrike tendens is die afname binne die Wit bevolkingsgroep van lidmate wat aan ’n Gereformeerde denominasie behoort. Dit word deur Erasmus en Hendriks (2005:105) bevestig ‘... the Reformed Churches, which dominated the market (before 1991 50% plus), are beginning to lose their market share. It dropped to 42.8% in 2001.’ Die moontlikheid bestaan dat hierdie tendens na 2001 voortgesit sou word. ’n Belangrike tendens is die afname binne die Wit bevolkingsgroep van lidmate wat aan ’n Gereformeerde denominasie behoort. Dit word deur Erasmus en Hendriks (2005:105) bevestig ‘... the Reformed Churches, which dominated the market (before 1991 50% plus), are beginning to lose their market share. It dropped to 42.8% in 2001.’ Die moontlikheid bestaan dat hierdie tendens na 2001 voortgesit sou word. ’n Staatsensus kan ’n aanduiding van godsdienstige lidmaatskap in ’n land gee. ’n Ondersoek na godsdienstige affiliasie in Suid-Afrika is die laaste keer tydens die 2001-staatssensus gedoen. Hoewel die 2001-sensus verskeie leemtes gehad het en probleme opgelewer het om betrokkenheid by godsdiens en denominasies te bepaal (kyk Hendriks & Erasmus 2005 vir ’n volledige bespreking hiervan), kan die sensusdata wel gebruik word om sekere algemene tendense uit te lig. Dit is moeilik om te bepaal in watter mate die situasie sedert 2001 verander het. Die 2011-staatsensus het ongelukkig geen ondersoek oor godsdienstige lidmaatskap gedoen nie. Die Pew Forum on Religion and public life het egter in April 2010 omvattende verslag oor ‘Tolerance and tension: Islam Volgens Erasmus en Hendriks (2005) het die Christelike geloof in Suid-Afrika eers gegroei (1911−1980), daarna het dit afgeneem (1991−1996) en waarskynlik weer teen 2001 Denominasie Totaal Christelik (%) Totaal (%) Geformeerd 3 232 194 9.04 7.21 Anglikaan 1 722 076 4.82 3.84 Metodis 3 305 404 9.24 7.37 Luthers 1 130 986 3.16 2.52 Presbiteriaan, Baptis 1 687 668 4.72 3.77 Rooms Katoliek 3 181 336 8.90 7.10 Pentakostal, Charismaties 2 625 830 7.34 5.86 Afrika onafhanklik 14 598 922 40.82 32.57 Ander Christelik 4 275 942 11.96 9.54 Totaal Christelik 35 760 358 100.00 79.79 Joodse geloof 75 555  - 0.17 Hindoeïsme 551 669  - 1.23 Moslem geloof 654 064  - 1.46 Oosterse gelowe 7395  - 0.02 Ander gelowe 417 864  - 0.93 Totaal ander gelowe 1 706 547  - 3.81 Geen godsdiens/weier/Nie gespesifiseer 7 352 875  - 16.41 Totaal Suid-Afrikaanse bevolking 44 819 780  - 100.00 TABEL 1: Sensus 2001. http://www.hts.org.za Page 4 of 10 word, is die ‘Church Life Surveys’ (CLS). Hierdie vraeslys is in 1991 in Australië ontwerp en 6700 gemeentes van 18 denominasies het die eerste CLS-vraelys voltooi. Die tanende markaandeel in die hoofstroomkerke word hoofsaaklik toegeskryf aan die feit dat diegene met geld en mag se behoefte aan die kerk afneem, terwyl diegene daarsonder nie maklik ’n tuiste vind in die hoofstroom kerke met hiërargiese strukture en van-bo-na-onder styl van kerkwees nie. (bl. 1052) Daarna is die vraelys ook in Nieu-Seeland, Groot Brittanje en die VSA gebruik. In 2001 neem ongeveer 1.2 miljoen erediensbywoners in die vier lande aan die International Congregational Church Life Survey deel (kyk Woolever & Bruce 2004). Die erediensbywoner-opname, wat deel van die Kerkspieël ondersoek vorm, is aan die hand van dié CLS vraelys ontwikkel en in 2001 vir die eerste keer in die NG Kerk gebruik. Die vraelyste word op ’n spesifieke Sondag tydens ’n erediens deur al die erediensbywoners ouer as 15 jaar voltooi. In 2006 word ’n ewekansige steekproef van 10% uit die 1176 NG gemeentes getrek en hierdie 118 gemeentes is versoek om die vraelys in Augustus 2006 tydens ’n erediens te voltooi. Vyf en negentig gemeentes het die vraelys voltooi (responskoers: 81%) en 12522 voltooide vraelyste is terugbesorg. Die opname is in 2010 herhaal en ’n soortgelyke steekproef as in 2006 word getrek. Die steekproefbevolking was 115 gemeentes, waarvan 85 (responskoers: 75%) gemeentes die vraelyste voltooi en 12286 vraelyste terugbesorg is (kyk Tabel 7 − Tabel 13). Die NG Kerk kan hierdie verskuiwings nie ontsnap nie, daarom vereis hierdie toedrag van sake nadenke oor lidmaatskap en ’n kritiese refleksie. Vervolgens word die verskuiwings in die lidmaatgetalle en affiliasie van die NG Kerk in meer diepte bespreek. Lidmaatskap in die NG kerk – die groter prentjie Die NG Kerk, net soos in die geval van ander hoofstroom Afrikaanse kerke, ervaar ’n daling in lidmaatgetalle tussen 1972 en 2010 kyk Tabel 2). Die totale aantal belydende lidmate wissel tussen 820 000 in 1972 en 840 000 in 2010. Die groot wisseling in lidmaattalle in die NG Kerk was ten opsigte van die aantal dooplidmate Die aantal dooplidmate het deurgaans gedaal, vanaf 775 000 in 1972 tot 248 000 in 2010. Die NG Kerk het dus teen 2010 ongeveer 68% minder dooplidmate gehad as wat in 1972 die geval was. Die aantal dooplidmate van die NG Kerk het tussen 1990 en 2010 met ongeveer 170 000 gedaal. Dit wil voorkom asof die daling in dooplidmate verhoudingsgewys minder is as in die geval van die NHKA en GKSA is aangesien beide ’n daling van ongeveer 70% ervaar het. Die verhouding van belydende tot dooplidmate het ook met verloop van tyd wesenlik verander (kyk Tabel 3). ’n Empiriese beskrywing van lidmaatskap in die NG Kerk Die bespreking van lidmaatskap in die NG Kerk gaan hoofsaaklik vanuit ’n kwantitatiewe perspektief gedoen word. Die resultate van die Kerkspieëlondersoeke word gebruik en daarom word die metodologie, wat in hierdie ondersoeke gebruik is, eers bespreek. Daarna word aan drie aspekte aandag gegee, naamlik: • ’n beskrywing van lidmaatgetalle van die kerk • ’n beskrywing van lidmaatgetalle van die kerk • die plek en rol van die gemeente in die verstaan van lidmaatskap • enkele aspekte van lidmate se menings oor hulle verbintenis aan gemeentes. Lidmaatskap binne die Afrikaanse hoofstroom kerke Die fokus verskuif nou na die plek van Afrikaanse hoofstroom kerke binne die Suid-Afrikaanse godsdienstige landskap. Die drie grootste Afrikaanse kerke, naamlik die Nederduitse http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v70i1.2677 Jaar Hervormde Kerk Gereformeerde Kerke Nederduits Gereformeerde Kerk Totaal Bely Doop Totaal Bely Doop Totaal Bely Doop 1972 183 573 113 498 70 075 104 000 64 000 40 000 1 601 602 826 565 775 037 1990 192 541 132 483 60 058 113 981 78 945 35 036 1 340 065 920 274 419 791 2000 162 526 120 937 41 589 101 193 74 952 26 241 1 269 874 941 037 328 837 2010 105 000 81 147 23 853 79 841 63 951 15 890 1 089 055 840 610 248 445 TABEL 2: Lidmaatskap binne die Afrikaanse hoofstroom kerke. TABEL 2: Lidmaatskap binne die Afrikaanse hoofstroom kerke. http://www.hts.org.za Page 5 of 10 Die vraag hoeveel lidmate ouer as 60 jaar is, word vir die eerste keer in 2006 gestel. In 2010 is meer lidmate ouer as 60 jaar as wat daar dooplidmate in die kerk was. Die tendens bevestig die veroudering wat binne die kerk se lidmaatsamestelling plaasvind. Migrasie van lidmate tussen verskillende gemeentes, sonder om van geografiese adres te verander, vind ook binne die NG Kerk plaas. Kerkspieël 2000 het vir die eerste keer verslag gedoen oor gemeentelike migrasie. In 2000 was ongeveer 90 000 lidmate buite die geografiese grense van hul gemeente woonagtig, wat op ongeveer 7% van die totale lidmaattal dui. Die tendens het toegeneem en teen 2010 was ongeveer 180 000 lidmate (of 16% van die lidmaattal) migreerders. Die omvang van hierdie vorm van gemeentelike migrasie is waarskynlik groter as wat die amptelike syfers aandui. Dit is moontlik dat meer as ’n derde van die lidmate buite die geografiese grense van hul gemeentes woon. Hierdie tendens raak die gesprek oor lidmaatskap en die verbintenis aan ’n gemeente wesenlik, want dit gaan nou oor meer as die geografiese adres van ’n lidmaat. Die lidmaatgetalle van die NG Kerk daal na 2010 verder. Die Jaarboek van die NG Kerk wys daarop dat die kerk ’n verlies van net minder as 50 000 doop- en belydenislidmate tussen 2011 en 2013 gely het (Tabel 4). Die tendens dui daarop dat ’n afname in die aantal gemeentes kan volg en daarom is die kritiese vraag wat gevra kan word wat die uiteinde van die tendens sal wees. Die aanname word soms gemaak dat die kerk kan verdwyn (kyk bv. Rapport 19 Februarie 2012). Die argument is waarskynlik meer kompleks as wat ’n enkele liniêre voorspelling moontlik kan maak. Die latere bespreking rondom die definiëring van lidmaatskap behoort hierdie stelling te steun. Die NG Kerk het eers in die negentiger jare van die vorige eeu ’n amptelike besluit oor lidmaatskap en gemeentegrense geneem. Die Algemene sinode van 1994 (Handelinge 1994:490, 491, 574) het onder andere die volgende besluite oor lidmaatskap en gemeentegrense geneem: Emigrasiepatrone het ’n bepaalde invloed op die lidmaatgetalle van ’n denominasie. Die stelling kan gemaak word dat emigrasie tot die dalende getalle kon bydra. Die invloed van emigrasie op die kerk se lidmaattal is moeilik bepaalbaar. Geen amptelike statistiese gegewens is beskikbaar nie en daar moet op ramings en skattings gesteun word. Page 5 of 10 Daar word beraam dat ongeveer een miljoen witmense die land tussen 1995 en 2005 verlaat het (Rapport 24 September 2006). Uit die verslag van die South African Institute for Race Relations (2007) blyk dit dat die grootste gaping in die ouderdomspiramide van die wit bevolking by die ouderdomsgroep 20 tot 39 jaar is. Hierdie gaping hou ernstige implikasies vir die geboortekoers in en kan die afname in die wit kinders onder 10 jaar oud verklaar. As hierdie emigrasiesyfers as vertrekpunt aanvaar word, kan daar geredeneer word dat die kerk waarskynlik beter as verwagting gevaar het. Emigrasie bied verskeie verklarings vir die verskuiwings wat binne die bevolkingsamestelling aangetref word. Die veroudering van die bevolking speel ’n belangrike rol. Dit loop hand aan hand met ’n dalende geboortekoers en meer vrouens wat tot die arbeidsmark toetree en ’n hoër lewenstandaard handhaaf. Hierdie tendense veroorsaak wesenlike demografiese verandering binne die kerk. • Lidmaatskap van ’n gemeente (nie noodwendig die een binne wie se geografiese grense gewoon word nie) is verpligtend. • By watter gemeente ingeskakel word, is die primêre verantwoordelikheid van die lidmaat. • Gemeentes bly geografies ingedeel as die gebied waarvoor die gemeente die institusionele verantwoordelikheid aanvaar om die koninkryk van God op elke terrein te bevorder. Uit die besluit is dit duidelik dat lidmaatskap die individu se verantwoordelikheid en besluit is. Die keusevryheid van lidmate plaas gemeentes in ‘kompetisie’ om die aandag en betrokkenheid van lidmate. Die band tussen geografiese adres en lidmaatskap word met die besluit amptelike opgehef en verander daarmee die definiëring en verstaan van lidmaatskap. Die metodologie van die Kerkspieël-ondersoeke Kerkspieël is ’n omvattende opname wat sedert 1981 vierjaarliks in die NG Kerk, in opdrag van die Algemene Sinode, gedoen word (Vir ’n meer omvattende beskrywing hiervan, sien Schoeman [2011]). Vir die doel van hierdie artikel word data van twee opnames, naamlik 2006 en 2010 gebruik ten opsigte van die gemeente-opname en die erediensbywoner opname. In die geval van die gemeente-opname word ’n omvattende vraelys aan elke gemeente in die NG Kerk gestuur. Die vraelys, wat ondersoek instel na verskeie aspekte van die gemeente en haar funksionering, word deur die leierskap van die gemeente ingevul. Al die voltooide vraelyste word verwerk. Vir analiseringsdoeleiendes van die gemeentelike data word gewigte vir elke gemeente bereken, sodat afleidings oor die kerk as geheel gemaak kan word. In 2006 is 602 van die 1176 gemeentevraelyste terugontvang (’n responskoers van 51.2%). In 2010 word die gemeentevraelyste na 1146 gemeentes gestuur en 671 (58.6%) word verwerk. Ongeveer die helfte van die lidmate van die NG Kerk (48%) was in 1972 dooplidmate. Die verhouding het met verloop van tyd verander. Teen die tagtiger jare was ongeveer ’n derde (35% − 31%) van die lidmate dooplidmate en teen 2010 het die verhouding na minder as ’n kwart (23%) van die lidmate verlaag. Soos in die geval van ander Afrikaanse hoofstroom kerke reflekteer die NG Kerk die profiel van ’n ouer wordende samelewing. Dié tendens kan met die veroudering van die blanke bevolking saamgelees word. Die erediensbywoner-vraelys bied aan gemeentelede, wat op ’n bepaalde Sondag ’n erediens bygewoon het, die geleentheid om oor verskeie sake rakende die gemeente menings en houdings weer te gee. Die vraelys wat gebruik http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v70i1.2677 TABEL 3: Samestelling van die lidmaatgetalle (uitgedruk as ʼn persentasie). Tipe lidmaat Jaar 1972 1981 1985 1989 1993 1996 2000 2004 2006 2010 Belydend 52% 65% 66% 69% 71% 71% 74% 76% 77% 77% Doop 48% 35% 34% 31% 29% 29% 26% 24% 23% 23% Senior - - - - - - - - 22% 23% TABEL 3: Samestelling van die lidmaatgetalle (uitgedruk as ʼn persentasie). http://www.hts.org.za http://www.hts.org.za Original Research Original Research belang. ’n Groeiende lidmaattal beteken ’n beter kans op oorlewing, terwyl ’n eensydige fokus op instandhouding die behoorlike funksionering van die gemeente ernstig inkort. om te verstaan hoe die verhouding tussen gemeente en lidmaat verstaan kan word. Watter rol speel die gemeente in die geloofslewe van die lidmaat, wat verwag die lidmaat van die gemeente? Dit is van die vrae wat ondersoek gaan word om te bepaal hoe hierdie lidmaatskap verhouding omskryf kan word. Gemeentes met ’n missionale verstaan behoort ’n groter openheid voor te staan om binne ’n veranderende omgewing te funksioneer. Die verwagting is dat dié gemeentes meer oop sal wees vir verandering en diversiteit binne hulle onmiddellike omgewing. Die verwagting is ook dat die paradigma van sendingprojekte gemeentes sal weerhou om vanuit die onmiddelike omgewing te groei. Gemeentes is gevra om hulleself te posisioneer tussen die twee volgende pole: ’n gemeente wat met sendingprojekte besig is en ’n gemeente wat ’n meer missionale verstaan het (kyk Tabel 6). Tabel 6 wys dat ongeveer ’n derde van die gemeentes binne ’n sendingprojek-paradigma funksioneer, ’n volgende derde funksioneer binne ’n missionale-paradigma en die laaste derde het hulself in die middel van die kontinuum geplaas. Daar was wel na 2006 ’n verskuiwing na die missionale- paradigma. Die verstaan van lidmaatskap kan binne die twee paradigmas verskil en daarom verdien dit verdere navorsing. Gemeentes skep ruimte vir lidmate om hulle geloof te beoefen. Daar is ’n verskeidenheid aktiwiteite wat hiertoe kan help. Respondente is van mening dat eredienste en aktiwiteite van die gemeente hulle ‘in ʼn groot mate’ (64.0% van die respondente, Tabel 7) in hul daaglikse lewe help. In 2010 het meer respondente as in 2006 gereken dat eredienste en die aktiwiteite van die kerk hulle in hulle daaglikse lewe help, wat daarop dui dat die rol van eredienste en gemeentelike aktiwiteite nie onderskat kan word nie. Die rol van die plaaslike gemeente word verder deur Tabel 8 toegelig. Volgens die gegewens in Tabel 8 het die meeste groei in die geloof van lidmate as gevolg van aktiwiteite van die gemeente (40.1%) plaasgevind. Wat egter nie misgekyk moet word nie, is die rol van ander groepe en gemeentes (11.6%) en ook die privaataktiwiteite van die lidmate (28.6%). Die plaaslike gemeente bevredig in die meerderheid van gevalle in die geestelike behoeftes van die lidmaat (Tabel 9). Original Research Original Research Gemeentes wat die fokus op instandhouding plaas, lê, ter wille van die behoud van lidmate, klem op langtermyn vaste verbintenisse van lidmate. ’n Meer dinamiese en missionale verstaan van lidmaatskap kan ’n groter mate van openheid, onsekerheid en onstabiliteit in ’n gemeente te weeg bring (kyk Van Gelder 2000:67). Dit is waarskynlik dat lidmate, en ’nuwe’ lidmate, wat binne ’n dinamiese konteks lewe, die ruimte van ’n groter keusevryheid binne ’n gemeente sal verkies. Die response van lidmate dui daarop dat die rol van die plaaslike gemeente nie misgekyk kan word nie, maar dit wys ook daarop dat ander groepe en gemeentes asook lidmate se eie en privaataktiwiteite ’n rol speel. Die lidmaat verwag van die gemeente waar hy of sy inskakel om ’n belangrike rol in sy of haar geloofslewe te speel en die verwagtinge speel daarom ’n bepaalde rol in die vasstelling van ’n lidmaatskapverhouding. Die verbintenis van lidmate aan die gemeente Sekere gemeentelike aktiwiteite en dimensies van die gemeentelike lewe speel uit die aard van die saak ’n groter Die erediensbywoner-vraelys plaas die stem van die lidmaat op die tafel. ’n Keuse is uit die gegewens gemaak om te help http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v70i1.2677 TABEL 6: Hoe funksioneer die gemeente in terme van uitreik? Merk die punt op die skaal wat die naaste aan die stelling is waarmee u saamstem. Stelling 1 Jaar % Stelling 2 As een met sendingprojekte wat deel is van die gewone gemeente-aktiwiteite. 2006 18.6 17.1 31.4 21.8 11.1 As ’n missionêre gemeente wat haar bestaan sien as deel van God se sending na hierdie wêreld. 2010 18.0 19.1 26.8 22.1 13.9 TABEL 7: Eredienste en gemeente aktiwiteite. In watter mate help die eredienste en aktiwiteite van hierdie gemeente u in u alledaagse lewe? Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. In ’n groot mate 49 64.0 2. In ’n mate 40 27.6 3. In ’n mindere mate 8 6.2 4. Glad nie 3 2.2 TABEL 8: Geloofsgroei. Hoeveel het u die afgelope jaar in u geloof gegroei? (Merk net een). Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Nee, geen groei 1 2.2 2. Min groei 19 17.5 3. Baie groei, meesal as gevolg van die gemeente 39 40.1 4. Baie groei, meesal as gevolg van ander groepe en gemeentes 12 11.6 5. Baie groei, meesal as gevolg van my eie privaat aktiwiteite 28 28.6 http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v70i1.2677 TABEL 6: Hoe funksioneer die gemeente in terme van uitreik? Merk die punt op die skaal wat die naaste aan die stelling is waarmee u saamstem. Stelling 1 Jaar % Stelling 2 As een met sendingprojekte wat deel is van die gewone gemeente-aktiwiteite. 2006 18.6 17.1 31.4 21.8 11.1 As ’n missionêre gemeente wat haar bestaan sien as deel van God se sending na hierdie wêreld. 2010 18.0 19.1 26.8 22.1 13.9 TABEL 7: Eredienste en gemeente aktiwiteite. In watter mate help die eredienste en aktiwiteite van hierdie gemeente u in u alledaagse lewe? Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. In ’n groot mate 49 64.0 2. In ’n mate 40 27.6 3. In ’n mindere mate 8 6.2 4. Glad nie 3 2.2 TABEL 8: Geloofsgroei. Hoeveel het u die afgelope jaar in u geloof gegroei? (Merk net een). Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Nee, geen groei 1 2.2 2. Min groei 19 17.5 3. Die verbintenis van lidmate aan die gemeente Baie groei, meesal as gevolg van die gemeente 39 40.1 4. Baie groei, meesal as gevolg van ander groepe en gemeentes 12 11.6 5. Baie groei, meesal as gevolg van my eie privaat aktiwiteite 28 28.6 TABEL 8: Geloofsgroei. Gemeentes se koers en lidmaatskap Die gesprek rondom die wisseling en daling van lidmaatgetalle behoort ook in ’n wyer gemeentelike raamwerk geplaas te word. Dit gaan oor meer as net die aantal lidmate, maar ook oor dit, wat in gemeentes met die lidmate gebeur. Die koers en rigting van ’n gemeente beïnvloed die lidmate van die gemeente. Die gemeente kan besig wees om te groei en uit te brei of dit kan onder druk wees om te oorleef. Dit hou verband met die aantal lidmate in ’n gemeente. TABEL 4: Nederduits Gereformeerde Kerk lidmate − Jaarboek statistiek. Jaar Lidmate Belydend Doop Totaal Verlies 2011 843 414 231 348 1 074 762 - 2012 826 839 227 208 1 054 047 20 715 2013 803 877 221 102 1 024 979 29 068 TABLE 5: Gemeente rigting. Hoe sou u gemeente se huidige rigting tipeer Jaar 2006 (%) 2010 (%) Krimpend en/of sterwend 3.4 3.5 Besig met instandhouding/oorlewing 48.8 46.3 Groeiend 42.0 43.7 Dinamies groeiend 5.8 6.5 Byna die helfte van die gemeentes is besig met instandhouding (Tabel 5). Tabel 5 toon dat ’n meerderheid van die gemeentes gedurende die 2006 tot 2010 tydperk met instandhouding besig gebly het of in ’n stryd om oorlewing gewikkel was. Die verwagting is dat gemeentes wat met instandhouding besig is meestal na binne gerig is en ’n agenda volg wat op oorlewing fokus. Die behoud van lidmate is vir sulke gemeentes van kritiese http://www.hts.org.za http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v70i1.2677 Page 6 of 10 Original Research Original Research Neutraal of onseker 11 10.5 4. Stem nie saam nie 8 6.5 5. Stem beslis nie saam nie 2 1.2 TABEL 10: Gemeentelike aspekte van waarde. Watter van die volgende aspekte van hierdie gemeente het vir u die meeste waarde? (Merk nie meer as 3 moontlikhede nie). Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Betrokkenheid by die nood van die groter gemeenskap 28 40.0 2. Uitreik na hulle wat nie gereeld by die gemeente inskakel nie 13 15.6 3. Tradisionele styl van aanbidding en musiek 21 18.9 4. Eietydse styl van aanbidding en musiek 15 15.1 5. Nagmaalsviering 42 41.5 6. Sosiale aktiwiteite en vriendskappe 10 6.3 7. Eredienste en prediking 59 59.0 8. Kleingroepe en omgeegroepe 15 12.6 9. Bediening aan die kinders en jongmense 13 13.4 10. Gebedsbediening vir mekaar 7 11.1 11. Praktiese omgee vir mekaar in tye van nood 23 23.3 12. Gemeente se skool of kleuterskool - 2.6 13. Openheid van die gemeente vir sosiale diversiteit 3 3.5 14. Volwasse kategese en onderrig - 3.2 TABEL 11: Gemeentelike migrasie. Voordat u na die gemeente gekom het, by watter gemeente uit die volgende denominasies het u ingeskakel? Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Nederduits Gereformeerde Kerk 89 81.6 2. Gereformeerde Kerk, Nederduitsch Hervormde Kerk of Afrikaanse Protestante Kerk 6 7.4 3. Presbiteriaanse, Metodiste of ander Engelse Kerk 1 1.7 4. Apostoliese Geloof Sending of ander charismatiese kerk 2 3.8 5. Rooms Katolieke Kerk 0 0.2 6. Ander 1 2.1 7. Ek was nie voorheen lidmaat van ’n gemeente nie - 3.2 TABEL 9: Geestelike behoeftes. Stem u saam of verskil u: ‘My geestelike behoeftes word deur hierdie gemeente bevredig.’ Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Stem beslis saam 33 33.1 2. Stem saam 47 48.7 3. Neutraal of onseker 11 10.5 4. Stem nie saam nie 8 6.5 5. Stem beslis nie saam nie 2 1.2 TABEL 10: Gemeentelike aspekte van waarde. Watter van die volgende aspekte van hierdie gemeente het vir u die meeste waarde? (Merk nie meer as 3 moontlikhede nie). Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Betrokkenheid by die nood van die groter gemeenskap 28 40.0 2. Uitreik na hulle wat nie gereeld by die gemeente inskakel nie 13 15.6 3. Tradisionele styl van aanbidding en musiek 21 18.9 4. Eietydse styl van aanbidding en musiek 15 15.1 5. Nagmaalsviering 42 41.5 6. Sosiale aktiwiteite en vriendskappe 10 6.3 7. TABEL 8: Geloofsgroei. Page 7 of 10 Original Research Original Research Dit is opvallend dat minder NG-lidmate in 2010 van ander NG gemeentes kom as wat in 2006 die geval was (stelling 1). Daar is ’n toename in lidmate wat van ander denominasies soos ander Afrikaanse gereformeerde kerke, Presbiteriane en charismatiese kerke migreer. Dit dui waarskynlik op ’n groter openheid vir en aanvaarding van diversiteit binne die gemeente. Dit is beslis ’n terrein vir verdere navorsing. rol as ander in ’n lidmaat se verwagtinge. In Tabel 10 word geïllustreer watter aktiwiteite en dimensies vir lidmate van meerdere of mindere waarde is. Na aanleiding van die gegewens in Tabel 10 kan die volgende uitgewys word: • Die erediens en prediking (stelling 7) en die Nagmaalsviering (stelling 5) is die gemeentelike aktiwiteite wat vir lidmate van grootste waarde is. Dit is gemeenskaplike rituele en aanbiddingsaktiwiteite waaraan lidmate deelneem en daarom is dit vir hulle belangrik. Gemeentes funksioneer binne ’n dinamies-veranderende konteks. Die antwoorde en programme van die verlede werk nie noodwendig steeds nie. In 2006 het die meeste respondente gevoel die gemeente moet by die huidige rigting hou (kyk stelling 2 van Tabel 12). lidmate deelneem en daarom is dit vir hulle belangrik • Daar was tussen 2006 en 2010 ’n belangrike verskuiwing in die verwagting van die lidmaat oor die gemeente se betrokkenheid by die groter nood van die gemeenskap (stelling 1). Dit moet saamgelees word met die missionêre bediening (wat reeds bespreek is) en ook met die klem op praktiese omgee vir mekaar in tye van nood (stelling 11). Lidmate heg al groter waarde aan die betrokkenheid van die gemeente in die gemeenskap. Die mening verskuif egter in 2010 na ’n klem op gemeentes wat besluit om ’n nuwe rigting in te slaan (stelling 4). Lidmate beleef ’n groter openheid vir verandering en verwag waarskynlik van die gemeente om dit ook te doen. Gemeentes kan nie net aanneem dat dit die verwagting van lidmate is om nie te verander nie en sodoende geen aanpassings in die gemeentelike koers maak nie. Soos verwag kan word, is dit in die meerderheid gevalle NG lidmate wat tussen gemeentes migreer (Tabel 11). http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v70i1.2677 g g lidmate wat tussen gemeentes migreer (Tabel 11). g p g gemeentelike koers maak nie. TABEL 9: Geestelike behoeftes. Stem u saam of verskil u: ‘My geestelike behoeftes word deur hierdie gemeente bevredig.’ Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Stem beslis saam 33 33.1 2. Stem saam 47 48.7 3. Original Research Original Research Eredienste en prediking 59 59.0 8. Kleingroepe en omgeegroepe 15 12.6 9. Bediening aan die kinders en jongmense 13 13.4 10. Gebedsbediening vir mekaar 7 11.1 11. Praktiese omgee vir mekaar in tye van nood 23 23.3 12. Gemeente se skool of kleuterskool - 2.6 13. Openheid van die gemeente vir sosiale diversiteit 3 3.5 14. Volwasse kategese en onderrig - 3.2 Page 8 of 10 Page 8 of 10 Die leierskap van die gemeente en veral die predikant as leier speel ’n belangrike rol in die lewe van die gemeente en die lidmaat (kyk Tabel 13). Die verbintenis aan ’n gemeente lê op ’n dieper en meer komplekse vlak as ’n blote nominale verbintenis aan ’n gemeente. Gelowiges dink anders oor hulle verbintenis aan ’n gemeente as 20 of 30 jaar gelede (kyk Basson 2010). Die NG- Kerk staan voor die uitdaging om, binne ’n nuwe tydsgleuf, nuut oor die beskrywing en definiëring van lidmaatskap te dink. Die dalende lidmaattendens is nie sonder betekenis nie, want dit stel die uitdaging aan die kerk om ruimte te skep om op nuwe en kreatiewe maniere oor lidmaatskap te praat. Die tendens noodsaak ’n tweede oorweging, naamlik ’n teoretiese of teologiese refleksie. Tabel 13 gee ’n beskrywing van wat lidmate as die rol van die predikant in die gemeente beskou. Die verwagting is dat die veranderinge en klemverskuiwings wat hierbo bespreek is, neerslag sal vind in die verwagtinge van die lidmaat ten opsigte van die rol van die predikant in die gemeente. Lidmate het ’n groeiende behoefte aan geestelike begeleiding (stelling 3) en geestelike leierskap (stelling 4) getoon. Prediking en die lei van eredienste bly die belangrikste rol van ’n predikant, hoewel minder lidmate so redeneer as wat in 2006 die geval was (stelling 1). Daar is ’n skerp afname in die verwagting dat ’n predikant huisbesoek en ander besoeke moet doen (stelling 2). Daar is besliste verskuiwings in die rolverwagtinge wat lidmate ten opsigte van leierskap in die gemeente koester. Dit beïnvloed die verhouding en verbintenis tussen die lidmaat en gemeente. TABEL 11: Gemeentelike migrasie. TABEL 11: Gemeentelike migrasie. Voordat u na die gemeente gekom het, by watter gemeente uit die volgende denominasies het u ingeskakel? Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Nederduits Gereformeerde Kerk 89 81.6 2. Gereformeerde Kerk, Nederduitsch Hervormde Kerk of Afrikaanse Protestante Kerk 6 7.4 3. Presbiteriaanse, Metodiste of ander Engelse Kerk 1 1.7 4. Apostoliese Geloof Sending of ander charismatiese kerk 2 3.8 5. Rooms Katolieke Kerk 0 0.2 6. Ander 1 2.1 7. Ek was nie voorheen lidmaat van ’n gemeente nie - 3.2 TABEL 12: Gemeentelike rigting.t http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v70i1.2677 TABEL 12: Gemeentelike rigting. Watter een van die onderstaande stellings beskryf, na u mening, die toekomstige rigting wat die gemeente in die toekoms moet betree, die beste? Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Ons moet terug beweeg na hoe ons dinge in die verlede gedoen het 5 5.4 2. Ons moet gelowig hou by die huidige rigting 48 23.0 3. Ons is besig om te besluit oor ʼn nuwe rigting 9 12.2 4. Ons beweeg nou in ʼn nuwe rigting 18 32.6 5. Ons moet herbesin oor die rigting waarin ons beweeg 11 11.2 6. Ons toekoms is onseker en twyfelagtig 3 2.9 7. Weet nie 5 12.6 TABEL 13: Rol van die predikant. Wat is belangrikste rol wat ʼn predikant van dié gemeente moet vervul? (Merk nie meer as 3 nie). Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Prediking en eredienste 82 72.9 2. Huisbesoek en ander besoeke 42 32.1 3. Geestelike begeleiding 56 59.4 4. Geestelike leierskap 39 41.7 5. Toerusting 14 11.2 6. Kleingroepbediening 5 3.4 7. Kategese 11 11.1 TABEL 12: Gemeentelike rigting. Watter een van die onderstaande stellings beskryf, na u mening, die toekomstige rigting wat die gemeente in die toekoms moet betree, die beste? Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Ons moet terug beweeg na hoe ons dinge in die verlede gedoen het 5 5.4 2. Ons moet gelowig hou by die huidige rigting 48 23.0 3. Ons is besig om te besluit oor ʼn nuwe rigting 9 12.2 4. Ons beweeg nou in ʼn nuwe rigting 18 32.6 5. Ons moet herbesin oor die rigting waarin ons beweeg 11 11.2 6. Ons toekoms is onseker en twyfelagtig 3 2.9 7. Weet nie 5 12.6 Watter een van die onderstaande stellings beskryf, na u mening, die toekomstige rigting wat die gemeente in die toekoms moet betree, die beste? TABEL 13: Rol van die predikant. TABEL 13: Rol van die predikant. Wat is belangrikste rol wat ʼn predikant van dié gemeente moet vervul? (Merk nie meer as 3 nie). Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. Prediking en eredienste 82 72.9 2. Huisbesoek en ander besoeke 42 32.1 3. Geestelike begeleiding 56 59.4 4. Geestelike leierskap 39 41.7 5. Toerusting 14 11.2 6. Kleingroepbediening 5 3.4 7. Kategese 11 11.1 Wat is belangrikste rol wat ʼn predikant van dié gemeente moet vervul? (Merk nie meer as 3 nie). Jaar 2006 (%) 2010 (%) 1. ʼn Raamwerk vir nuwe of veranderende verstaan van lidmaatskap Die betrokkenheid van individue by geloofsgemeenskappe vind binne ’n spesifieke en dinamiese konteks plaas. Veranderende kontekste stel nuwe uitdagings aan die verhouding gemeente-lidmaat en daarom behoort die verhouding van tyd tot tyd herdefinieer te word (Dreyer 2011). Osmer (2008:42) stel dit dat ‘[i]ndividuals now affiliate with religious communities not out of denominational loyalty, but because they believe a congregation has something to contribute to their personal spiritual quest.’ Gemeentes kompeteer al meer op ’n openbare geestelike markplein waar individue hulle verhouding met die gemeente definieer in terme van persoonlike sake en behoeftes. Die bespreking van die empiriese data oor lidmaatskap het tendense binne die NG-kerk uitgelig. Dit dui daarop dat die verhouding lidmaat-kerk nie net in terme van ’n kwantitatiewe daling in lidmaatgetalle beskryf kan word nie. Verskeie faktore veroorsaak groei en afname en en behoort tydens ’n analise van lidmaatskaptendense verreken te word (kyk bv. Bruce et al. 2006). ’n Enkelvoudige aanname is om te beweer dat die kerk oor die afgelope twee jaar 50 000 lidmate verloor het, dat die kerk op grond van ’n liniêre beraming oor 20 jaar die helfte van sy lidmate kan verloor en dat die kerk oor ’n paar dekades geen lidmate oor sou hê nie. So ’n afleiding kan om twee belangrike redes nie sonder meer gemaak word nie Eerstens is statistiese beraming oor die wisseling in getalle vanuit ’n empiriese perspektief, komplekser as ’n enkele inferensie. Tweedens is lidmaatskap en die verbintenis aan ’n geloofgemeenskap vanuit ’n teoretiese perspektief meer en dieperliggend as wat blote lidmaatregisterinskrywings kan impliseer. Die verstaan van die lidmaatskapverhouding word vloeibaarder en minder dogmaties beskryf. Heitink (2008) en De Roest (2005, 2010) help om na te dink oor hierdie veranderinge in die verstaan van lidmaatskap. Heitink (2008:161−162) beskryf drie tipes kerke wat kan help om betrokkenheid van gelowiges by ’n geloofsgemeenskap te beskryf. Die volkskerk (of publieke/staatskerk) en die Original Research Original Research Original Research Original Research samelewing oorvleuel. Kerk en samelewing is dieselfde en soveel moontlik lede van die samelewing is ook lidmate van die volkskerk. Die tweede tipe is die vrye kerk. In hierdie geval besluit die lede van die gemeenskap self wie waar inskakel. Die mondigheid van die gemeente en die keuse van die lidmate staan voorop. Derdens verwys hy na die mistieke of charismatiese kerk. In hierdie geval word die klem op die individu se persoonlike keuse waar om in te skakel, geplaas. Binne die tipologie van kerkwees wissel die beskrywing van lidmaatskap. Dit is veral verandering in die samelewing wat ’n herbeskrywing noodsaak. Heitink (2008:175−181) kies ’n groter openheid in die omskrywing van lidmaatskap. Lidmaatskap kan in terme van konsentriese sirkels verstaan word. Persone kan, in hulle verhouding met die lewende Here, nader beweeg of verder wegstaan. Iemand staan en kyk, kom nader, word deel van die binnekring of loop later weer weg. Hy sien kenmerke van die bewegings by die Johanneïse geloofsgemeenskap. gemeente kan deur leefstylkeuses beïnvloed word en die supermark se bemarking en die gemeente se aanloklikheid kom op dieselfde vlak tereg. As jou leefstyl belangrik is, kan jy van supermark verander, waarom sou dit nie vir ’n gemeente geld nie? As dit tyd is om ’n bepaalde toestel op te gradeer, word die verskillende keuses aan die verbruiker voorgehou om hom of haar in staat te stel om ’n goeie keuse te maak. Lidmaatskap is ingevolge hierdie denkwyse ’n verbruikerskommoditeit en word deur ’n verbruikerskultuur beïnvloed omdat deelname ’n persoonlike keuse word (Davie 2007:281). In ’n onderhoud met die Kerkbode van 18 Januarie 2013 antwoord die historikus Hermann Giliomee die volgende oor sy verbintenis aan die kerk: ‘’n Porterville-seun, gedoop en aangeneem in die NG Kerk, tans ’n passiewe lidmaat.’ Lidmaatskap veronderstel nie noodwendig ’n volledige verbintenis aan ’n enkele gemeente nie. Kan kerklike lidmaatskap net verstaan word as ’n dogmatiese belydenis gekoppel aan ’n geografiese adres binne die gemeentegrense? Die ontwikkeling van vloeibaarheid in die moderne samelewing maak vaste kategorieë en ’n rigiede sistematisering moeilik en stel die uitdaging om op nuwe en kreatiewe wyses daaroor te dink om te kategoriseer (Bauman 2007:33; Joubert 2013:116−120). Die kerk en gemeentes ontsnap nie die uitdaging nie en daarom behoort konsepte soos lidmaatskap en verbintenis (koinonia) binne ’n veranderende kulturele omgewing herbedink te word (De Groot 2009:369−370). Original Research Original Research Ruimte behoort geskep te word om in minder rigiede terme en dalk in meer vloeibare terme oor lidmaatskap te praat (Erwich 2012:6). Kenmerkend van so ’n vloeibare verstaan is dat lidmaatskap as ’n dinamiese verhouding verstaan word, wat induktief deur die gelowige omskryf word met die klem op die kwaliteit van die verhouding met die drie-enige God en sy gemeente. De Roest (2008:41−53) verkies om drie metafore te gebruik om die gemeenskapsvorming binne ʼn gemeente te beskryf. Die kerk as vangnet vereis totale betrokkenheid van lidmate. Programme soos die van Rick Warren (Purpose driven life) val byvoorbeeld binne hierdie beskrywing. Die doel van die gemeente is om soveel ‘visse’ as moontlik vir altyd in die vangnet te kry. Die strategie is om mense te bereik, binne te nooi, te boei en aan die gemeente te bind. Die kerk as herberg skep ruimte vir ’n geleidelike en geskakeerde betrokkenheid. Die eredienste word gekenmerk aan ’n gasvrye liturgie wat mense binnenooi om te kom kyk. Daar is ’n openheid en die geleentheid tot vrywillige deelname. Die kernspan (leierskap) het ’n hoë vlak van betrokkenheid, maar individue het ’n vryer keuse tot betrokkenheid by die ‘gastehuis’. Die kerk as tempel laat ruimte vir insidentele betrokkenheid, want dit kan na behoefte besoek word. Dit gebeur gewoonlik tydens bepaalde rituele, veral tydens belangrike gebeure in ’n persoon se lewe, byvoorbeeld by ’n doopgeleentheid of tydens troues en begrafnisse. In ’n latere werk stel de Roest (2010) die metafoor van ’n huis voor. Hy sien ‘huis’ as ’n dinamiese konsep wat ruimte laat vir ‘... een grote variatie aan kerkvormen en kerkplekken, met verschillende mogenlijkheden tot partisipatie’ (De Roest 2010:40). Hy verstaan dit glad nie as ’n eksklusiewe konsep nie, maar as deelname op verskeie vlakke. ’n Meer vloeibare verstaan van lidmaatskap het bepaalde implikasies en die volgende kan onder andere uitgewys word: • Vir lidmate beteken dit, binne die ruimte van ’n verbruikerskultuur, dat bepaalde keuses uitgeoefen word, byvoorbeeld om by een gemeente se kleingroepe in te skakel en by ’n ander se projekte of eredienste. Daar is wisselende vlakke van intensiteit in die verhouding en ruimte vir groei, maar daar is ook vir lidmate geleentheid om terug te staan en te worstel of om vir ’n tyd lank weg van ’n geloofsgemeenskap te stap. Die gevaar wat individualisme en die privatisering van godsdiens speel, moet nie gedurende die proses onderskat word nie. TABEL 12: Gemeentelike rigting.t Prediking en eredienste 82 72.9 2. Huisbesoek en ander besoeke 42 32.1 3. Geestelike begeleiding 56 59.4 4. Geestelike leierskap 39 41.7 5. Toerusting 14 11.2 6. Kleingroepbediening 5 3.4 7. Kategese 11 11.1 Page 9 of 10 ʼn Slotopmerking Verskeie hoofstroom denominasies ondervind weens ’n verskeidenheid redes ’n daling in lidmaatgetalle. Die verhouding lidmaat-gemeente kom tereg binne ’n dinamies veranderende konteks wat nie meer in enkelvoudige terme beskryf kan word nie. In die verband stel Joubert (2013): De Roest, H., 2005, En de wind steekt op! Kleine ecclesiologie van de hoop, Meinema, Zoetermeer. De Roest, H, 2010, Een huis voor de ziel. Gedachten over de kerk voor binne en buiten, Meinema, Zoetermeer. Dreyer, T.F.J., 2003, ‘Statistieke vertel ’n storie : ’n Visie vir die Hervormde Kerk op pad na 2010,’ HTS Teologiese Studies/Theological Studies 59(4), 1045–1062. http:// dx.doi.org/10.4102/hts.v59i4.685 Amidst the various forms of complexity that mark our world, better integrative spiritual skills, based on inner, shared experiences of the metanoetic reality of God’s kingdom, provide creative new opportunities for the church to presence herself in a fluid world as a community of individuals who loves God and others in magnetic ways. (bl. 127) Dreyer, W.A., 2011, ‘’n Multidissiplinêre benadering tot Praktiese Ekklesiologie,’ HTS Teologiese Studies/Theological Studies 67(2), 1–10. http://dx.doi.org/10.4102/ hts.v67i2.1088 Erasmus, J.C. & Hendriks, H.J., 2005, ‘Religion in South Africa : The 2001 population census data,’ Journal of Theology for Southern Africa, 121(March), 88–111. Erwich, R., 2012, ‘The impact of the liquid church discourse in Dutch Evangelical Churches: A practical theological analysis’, in C. Van der kooi, Van Staalduine- Sulman, A.W. Zwiep, Evangelical Theology in Transition, pp. 71−85, VU University Press, Amsterdam. Lidmaatskap behoort as ’n vloeibare en veranderlike beskrywing van die verhouding lidmaat-gemeente beskou te word. Die uitdaging is om ’n nuwe ekklesiologie met nuwe terme en metafore te ontwikkel, want agter die syfers is gelowiges, gemeentes en die kerk. Ganzevoort, R.R., 2009, ‘Forks in the road when tracing the sacred. Practical theology as hermeneutics of lived religion,’ Presidential address to the 9th conference of the International Academy of Practical Theology, Chicago, United States of America, August 03, 2009, viewed 24 April 2010, from http://www.ruardganzevoort.nl/ pdf/2009_Presidential.pdf Gereformeerde Kerke van Suid-Afrika (GKSA), 2012, ‘Handelinge van die tweede Algemene Sinode van die Gereformeerde Kerk in Suid Afrika’, gehou te Potchefstroom op 04 Januarie 2012 en volgende dae. ‘Hele geslag wit mense verlaat SA’, Rapport, 24 September, 2006. Original Research Original Research Hierdie verskillende metafore help om ruimte te skep om nie in terme van lidmaatskap in vaste kategorieë te dink nie. Die moontlikheid word geskep dat daar groter vryheid vir individuele keuses oor die graad van betrokkenheid sal wees. Geloof en ’n verbintenis aan ’n geloofsgemeenskap loop nie altyd hand aan hand nie (Davie 2007:274). Persoonlike voorkeure en die aantreklikheid van gemeentes speel in die verband ’n belangrike rol (die bespreking van die empiriese gegewens het dit duidelik gemaak). Gemeentes en lidmate wat op ’n vrye markplein lewe, is aan die kragte van die mark en bemarkingsstrategieë blootgestel (Britz & Müller 2003:9−10). Die keuse van ’n • Vir gemeentes hou ’n vloeibare verstaan van lidmaatskap ’n verskeidenheid implikasies in. Gemeentes kan nie net op ’n bemarkingstrategieë fokus om lidmate te lok nie. Die klem word ook op die rol van die predikant en gemeentelike leierskap om lidmate aan ’n geloofgemeenskap te verbind, geplaas. Jaarlikse gesprekke kan oor lidmate se verbintenis aan die gemeente plaasvind (Heitink 2008:184−189). Gemeentes word opnuut uitgedaag om die verbintenis tussen gelowige en gemeentes te herbeskryf en nuwe ekklesiologieë te ontwikkel (Niemandt 2012). http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v70i1.2677 Page 10 of 10 Original Research Original Research De Klerk, B.J. & Van Helden, P., 2011, ‘Oorsake van kerkkrimping binne die tradisioneel Afrikaanssprekende gereformeerde kerke in Suid-Afrika,’ Verbum et Ecclesia 32(1), 18–20. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v29i2.47 Erkenning Mededingende belange Heitink, G, 1993, Pracktische Teologie, geschiedenis-theorie-handelingsvelde, Uitgeverij Kok, Kampen. Heitink, G., 2008, Een kerk met kakrakter. Tyd voor heroriëntatie, Tweede druk, Uitgeverij Kok, Kampen. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Joubert, S., 2013, ‘Not by order, nor by dialogue: the metanoetic presence of the kingdom of God in a fluid new world and church,’ Acta Theologica 33(1), 114−134. Lugo, L. & Cooperman, A., 2010, Tolerance and tention: Islam and Christianity in Sub- Saharan Africa, Washington. Nederduitse Gereformeerde Kerk, 1994, Handelinge van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Pretoria. Literatuurverwysings Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (NHKA), 2010, Notule van die Algemene Kerkvergadering, September 2010, Pretoria. Kerkargief, Pretoria. Basson, E.F., 2010, ‘Die assimilasie van lidmate in die plaaslike geloofsgemeenskap,’ HTS Teologiese Studies/Theological Studies 66(2), 1–7. http://dx.doi.org/10.4102/ hts.v66i2.827 ‘NGK-lidmate 20 000 minder in een jaar’, Rapport, 19 Februarie, 2012. Niemandt, C.J.P., 2012, ‘Trends in missional ecclesiology,’ HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 68(1), 1–10. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v68i1.1198 Bauman, Z., 2007, ‘On being light and lquid’, in A. Elliot (ed.), The contemporary Bauman, 29−33, Routledge, London and New York. Osmer, R., 2008, Practical theology, an introduction, W.B. Eerdmans, Grand Rapids, MI. Britz, J. & Müller, J.C., 2003, ‘’n Bemarkende en bemarkbare kerk,’ Practical Theology in SA, 18(2), 1–12. Roozen, D.A., 2008, American Congregations 2008, Hartford Insttute for Religion Research, Hartford, CT. Bruce, D., Woolever, C., Wulff, K. & Smith-Williams, E.,2006, ‘Fast‐growing churches: what distinguishes them from others?’ Journal of Beliefs & Values 27(1), 111–126. http://dx.doi.org/10.1080/13617670600594582 Schoeman, W.J., 2011, ‘Kerkspieël – ’n kritiese bestekopname,’ Nederduits Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 472–488. Shahid, R. & Zuettel, I., 2012, Global index of religion and atheism, n.p., Zurich. Davie, G., 2007, ‘Religion in Europe in the 21 century: The factors to take into account,’ European Journal of Sociology 47(2), 271−296. http://dx.doi.org/10.1017/ S0003975606000099 South African Institute for Race Relations, 2007, Fast Facts, SAIRR. Van Gelder, C., 2000, The essence of the church. A community created by the Spirit, Baker Books, Grand Rapids, MI. De Groot, C.N., 2009, ‘Theological issues in fluid ways of being church,’ in W. Grab & L. Charbonnier, Secularization theories, religious identity and practical theology, 364−371, Lit Verlag, Zurich.(International Practical Theology, vol. 7). Woolever, C. & Bruce, D., 2004, Beyond the ordinary: Ten strengths of U.S. congregations, Westminster JohnKnox Press, Louisville, KY.

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2677/5189

Afrikaans

Page 1 of 12 Original Research Page 1 of 12 Original Research Original Research Page 1 of 12 Nota van hoofredakteur Hierdie artikel is gebaseer op die MTh-skripsie van Hercules (Cules) Boshoff, 1978–2006 (kyk Boshoff & Van Aarde 2005:1131–1148), seun van die outeur. Die artikel word aan die Hervormde Teologiese Kollege (HTK) aan die Universiteit van Pretoria opgedra, by geleentheid van die HTK se vyftiende verjaarsdag. Cules is op 15 Februarie 2006 oorlede. Die HTK vereer jaarliks ’n finale-jaar teologiese student, wat aan die kriteria voldoen, met die Cules Boshoff Erepenning ter nagedagtenis aan Cules. Die penning word deur die Boshoff-familie aan ’n student toegeken wat oor ’n tydperk van ses jaar uitnemend op akademiese gebied presteer het en hulleself as leier in die studentelewe onderskei het. Hierdie artikel dien as mémoires van vader aan seun. Vader het aan seun die liefde vir teologie en vliegkuns oorgedra. Cules Boshoff, ’n gekwalifiseerde kommersiële vlieënier met 350 vliegure ondervinding, het op 15 Februarie 2006 gesterf toe sy Bonanza-vliegtuig buite Evander in Gauteng (Suid-Afrika) geval het. Cules het die grade MDiv en MTh in Teologie (beide cum laude) aan die Universiteit van Pretoria verwerf, en in Desember 2005 sy MPhil in Politieke Bestuur (cum laude) aan die Stellenbosch Universiteit. Die Nederduitsch Hervormde Gemeente Bronkhorstspruit het Cules as predikant beroep, maar sy afsterwe het hom verhinder om op die beroep te antwoord (Gina Schreuder 2006:2). Met hierdie artikel ter nagedagtenis aan Cules Boshoff, verlewendig die outeur, dr Frans Boshoff (MA [Sem. Tale] DD), emeritus predikant van die Nederduitsch Hervormde Gemeente Ermelo-Suid, die herinnering aan ’n begaafde jong teoloog wie se belowende akademiese toekoms tragies tot einde gekom het. Mémoires is ’n lewende dokument ter ere van iemand wat deur die nageslag onthou word - én aan God al die eer. (Opgestel deur Andries van Aarde, Hoofredakteur van die HTS Teologiese Studies). How to cite this article: Boshoff, F.J., 2015, ‘Pax Romana as agtergrond van die Christelike kerugma’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 71(3), Art. #2994, 12 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v71i3.2994 Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Pax Romana as agtergrond van die Christelike kerugma Author: Frans J. Boshoff1 Affiliation: 1Faculty of Theology, Reformed Theological College, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Frans Boshoff Email: fjboshoff@megaweb.co.za Postal address: Postnet Suite 969, Private Bag X9013, Ermelo 2350, South Africa Dates: Received: 07 Apr. 2015 Accepted: 16 June 2015 Published: 31 Aug. 2015 How to cite this article: Boshoff, F.J., 2015, ‘Pax Romana as agtergrond van die Christelike kerugma’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 71(3), Art. #2994, 12 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v71i3.2994 Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Pax Romana as background of the Christian kerygma: The concept ‘kingdom of God’ is fundamental to the kerygma on the salvific meaning of Jesus Christ in New Testament times. This article aims to explore the raison d’être why this concept had been such an important element in the kerygma. It argues that the Pax Romana as the primary ideology of the Roman Empire played a significant role. The Pax Romana advocated harmony with the gods, and subsequent heavenly peace and global stability and security in the inhabited world. However, the kerygma replaced the Pax Romana as an ideology with the apocalyptic-eschatological concept ‘kingdom of God’. According to apocalyptic eschatology, an end to the known world is expected. This end was considered to be a cataclysmic catastrophe awaiting in the future, albeit indeterminate to humankind. On the contrary, the church’s kerygma proclaimed that the kingdom of God was already present. An element of Jewish apocalyptism, however, remained in the Christian religion - yet adjusted. That is, although the kingdom of God was regarded already present, the idea of a second coming of Christ as Redeemer was upheld. The article demonstrates that the Christian kerygma on the realised kingdom of God had its origins in the expectation of an utopia, as envisaged in the Pax Romana as ideology. Original Research Onlangse navorsing het bevind dat die voorstelling van die koninkryk van God in die Nuwe Testament ’n apokaliptiese alternatief is vir die Pax Romana-idee van die Romeinse keisers gedurende die vroeg-Christelike periode (vgl. Rossing 2003:74–87; Van Aarde 2014a). Helmut Koester (1997) stel dit soos volg: egter baie meer omvattend. Dit kan nie aan eskatologie gelyk gestel word nie, terwyl dit wesenlik met eskatologie verband hou (kyk Van Aarde 2011:44–48). Volgens Hanson (1979:32) het apokaliptiek ontstaan as gevolg van ’n radikale breuk met ’n vorige beskouing oor hoe daar na die hede en verlede gekyk is. Schmithals (1973:22; kyk Boshoff 2001:567) beskryf apokaliptiek as ’n spesifieke wêreld-, geskiedenis- en lewensbesef. Paul envisions [in 1 Thessalonians] a role for the eschatological community that presents a utopian alternative to the prevailing eschatological ideology of Rome. In doing so, he radicalizes traditional apocalyptic topics, ascribing a dignity to the building- up of the community that is equal to the presence of the future in faith, love, and hope. He thus makes traditional apocalyptic postures irrelevant and interprets the situation of the community in a way that even transcends the distinction between life and death. (bl. 166) Buite konteks beteken apokaliptiek oor die algemeen openbaring of onthulling. In ’n spesifieke, wetenskaplike sin het apokaliptiek egter te doen met die dualistiese, kosmiese en eskatologiese geloof in twee opponerende kosmiese magte (kyk Collins 1996:7–9). Dit is ‘tydelik’ in sover die wêreldgeskiedenis besig is om ten einde te loop, en daarmee saam die politieke ryke wat deur die mens tot stand gebring is (Nel & Human 2002:1057). ’n Goddelike reddingsdaad uit die teenswoordige, tydelike en onherstelbare wêreld word hier verwag. Dit wat Koester ‘tradisionele apokaliptiek’ noem, is ’n ‘ideologie van utopie’ (vgl. Jameson 2010:34) – wat Wenzel (2010:45–72) as ‘millennial dreaming’ beskryf – waarin verskillende verwagtings na vore gebring word, soos byvoorbeeld dat die huidige wêreld vervang gaan word. Die nuwe een is dan ’n ‘utopiese’ wêreld waarin ’n goddelike figuur vrede en uitkoms sal bring. Apokaliptiek is ’n manier waarop die werklikheid verstaan word. In die Ou Testament het die mantiese wysheid die funksie van bekendmaking en onthulling gehad.2 Dit was wysheid wat die toekoms ontsluit het, want dit het te doen met ’n openbaring van dit wat verborge was deur die inwerking van een of ander godheid of hoër mag (in Burden & Prinsloo 1987:199). In die boek Daniël kom die mantiese wysheid duidelik na vore. 2.Rogerson en Davies (1989:314) beskryf ‘mantiese wysheid’ soos volg: ‘In the Neo- Babylonian and Persian periods Babylonian mantic traditions were known as far west as Greece; eventually they reached Rome. By the time of the first Jewish apocalypses, the Greco-Roman period, manticism formed part of a culture in which Judea was inevitably immersed. In Babylonia the mantic class, who increasingly focused on astrology, came to be called “Chaldean” (as in Daniel); the mantic priestly class of the Persians were the Magi whose religion was Zoroastrianism and whose speciality was the interpreting of dreams’. 1.Die begrip kerugma is ’n tegniese begrip om na die verkondiging van en oor Jesus as die Christus en die Heerser van die wêreld te verwys. Vir sommige Nuwe- Testamentici is die ‘kerugma’ volledig ’n na-Pase tradisie. So byvoorbeeld meen Bultmann ([1941] 1984:39) dat die imperatief wat die kerugma vir die Christus- volgeling het, die gevolg is van die verlossingswaarde wat die kruis as heilsgebeure het. Die rede van die imperatief is gegrond in die gebeure van die verkondiging van die kruisboodskap − en juis omdat hierdie verkondiging onlosmaaklik gepaard gaan met die verkondiging van die opstanding. Christus as die gekruisigde en opgestane ontmoet die Christus-volgeling in die ‘woord van die verkondiging (=kerugma)’ en nêrens elders nie. Geloof in hierdie ‘woord’ is die ‘ware opstandingsgeloof’. In die Bultmann-resepsie was dit nie as sodanig sy verstaan van die kerugma wat die meeste kritiek van mede-Nuwe-Testamentici ontlok het nie, maar eerder sy oortuiging dat die kerugma in die Nuwe Testament geklee is in antieke mitologie en dat die imperatief van die kerugma eers deur die hedendaagse gelowige gehoor kan word en daarop geantwoord kan word indien die kerugma vanuit die antieke kultuurkleed ‘ontmitologiseer’ word (kyk o.a. in Bartsch 1948). Die feit dat Bultmann die kerugma as die na-Pase verkondigingstradisie sien, het ’n ander debatspunt na vore geroep. Is die ‘voor-Pase verkondigende (historiese) Jesus’ deel van die kerugma, of is die historiese Jesus alleen die vooronderstelling tot die na-Pase kerugma (Bultmann [1948–1953] 1984:1–3)? Hierteenoor het persone soos Joachim Jeremias en Herbert Braun (in Hahn 2006:53) die ‘verkondiging van Jesus’ as die “Grundlage und alleinige Norm”’ (Hahn 2006:53) vir die vroeg- Christelike verkondigingstradisie gereken. Die uitdrukking ‘vooronderstelling’ veronderstel egter nie ’n radikale diskontinuïniteit tussen die voor-Pase en die na- Pase verkondigingstradisie nie. Dit wil juis beklemtoon dat dit wat van die voor- Pase tradisie kom, die onontbeerlike basis van die na-Pase kerugma konstitueer, hoewel die vorm en/of inhoud op verskillende wyses op die voor- en na-Pase vlakke respektiewelik verwoord kan wees (vgl. Hahn 1974:11–77; Van Aarde 2014b:251–271). Inleiding Romeinse imperiale mag is ironies as ’n politieke beleid van vrede gepropageer. Eers het dit as die ‘Pax Augusta’ bekendgestaan en toe meer algemeen as die ‘Pax Romana’. Eersgenoemde gaan terug na ’n geleentheid toe die Senaat in Rome ’n ‘altaar van vrede’ ter ere van keiser Augustus (63 v.C. – 14 n.C.) opgerig het. Plutarchus (Numa 26) het selfs die begin van hierdie ‘vredestydperk’ teruggevoer na die wortels van Rome se geskiedenis, en was ook uitgesproke dat vrede slegs met militêre mag en die vloei van baie bloed tot stand kom (kyk Silk 2004:863–896). Dit was die Romeinse historikus en senator, Tacitus (Annales I.41), wat die term Pax Augusta vir die eerste keer gebruik het. Seneca (De Clementia I.4.1) het die term Pax Romana eerste gebruik en Publius Aelius Aristides (Oration 26) was die eerste wat hierdie ‘vrede’ as ’n goddelike saak verklaar het (kyk Behr 1968:88–89; Wengst [1986] 1987:9, n. 14, 173, n. 15). Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. doi:10.4102/hts.v71i3.2994 http://www.hts.org.za Original Research Daniël kon die geheime van die drome ontsluit op grond van ’n goddelike openbaring. Die Hellenistiese invloed het ’n kosmiese dimensie tot die wysheidsperspektief toegevoeg en dit het gelei tot die oorgang van mantiese wysheid na apokaliptiek. Vroeër was wysheid net gerig op die mens se huidige, aardse bestaan, waar dit nou fokus op die mens se eindbestemming (in Burden & Prinsloo 1987:199). Kosmiese geheime word dig bewaar en alleen aan heilige, wyse mense geopenbaar. Dit word dan beskou as ’n buitewêreldse reis (Collins 1986). Die doel van hierdie studie is om te probeer aantoon dat die koninkryk van God in die Nuwe Testament verstaan kan word teen die agtergrond van die Pax Romana as ’n apokaliptiese begrip. Die apokaliptiese denke van die Romeinse politieke sisteem (vgl. o.a. Aune 2006:152; Naylor 2010:207–239) het ’n beduidende invloed op die kerugma van Jesus en sy volgelinge gehad.1 Die kerugma van die kerk is die bedding waarbinne die koninkryk van God gegroei en ontwikkel het as alternatiewe voorstelling van die Pax Romana. Original Research omstandighede. Net goddelike ingryping kan hierdie wêreld laat verbygaan om ’n perfekte wêreld tot stand te bring. omstandighede. Net goddelike ingryping kan hierdie wêreld laat verbygaan om ’n perfekte wêreld tot stand te bring. in die lig van die toekomstige wêreld interpreteer (Collins 1996:16). in die lig van die toekomstige wêreld interpreteer (Collins 1996:16). Volgens Malina ([1989] 1996:192–193) kan daar in die Mediterreense konsep van tyd onderskei word in ervaarde tyd en ver-beelde tyd. Ervaarde tyd is dit wat tot die hede behoort. Ver-beelde tyd is dit wat buite die sfeer van die bekende, ervaarde wêreld val, byvoorbeeld die verlede en veral die toekoms. Wanneer ervarings in die hede teleurstel, word na die verlede of die toekoms gekyk om die ideale, utopiese wêreld te vind (Crossan 1998:266). Apokaliptiek kommunikeer dus ver-beelde tyd as ’n verlenging tot wat in die hierdie-wêreldse lewe ervaar word. Apokaliptiek bied ’n transendente en eskatologiese perspektief op menslike ervarings in die hede (Collins 1996:15–17). Die materiële wêreld kan oorleef word omdat die ‘perfekte’ omstandighede van die ver-beelde tyd in die ervaarde tyd die ideaal word (Malina [1989] 1996:208). Apokaliptiek en eskatologie het beide te doen met ’n einde van die wêreld wanneer die Goeie die Bose oorwin (Crossan 1998:259). Apokaliptiek en eskatologie behoort egter tog onderskei te word. Volgens Schmithals behoort eskatologie verstaan te word as die tyd- en lewensbesef wat oop is na die toekoms, wat meebring dat die teenswoordige tyd nou reeds as heilstyd ervaar kan word. In ’n apokaliptiese sin is die teenswoordige tyd nog nie die heilstyd nie, maar profane tyd, met die gevolg dat ’n oordeel oor die ou wêreld uitgespreek word (Schmithals 1973:33–34; kyk Boshoff 2001:568). Crossan is van mening dat eskatologie dit wat drasties verkeerd is met hoe die wêreld lyk, beklemtoon (Crossan 1998:263). Eskatologie kom volgens hierdie beskouing neer op ’n ontkenning van die huidige wêreld omdat daar iets diepgaande en radikaals verkeerd is, en dat dit slegs reggestel en herstel kan word deur iets totaal anders. Crossan (in Stewart 2006:24–25) noem dit die ‘Groot Goddelike Opruiming’ van die wêreld. Eskatologie veronderstel verder dat hierdie regstelling goddelike, transendente en bonatuurlike ingryping benodig omdat ‘menslike imminente’ krag ontoereikend en magteloos staan teenoor ‘sistemiese boosheid’. Met sistemiese boosheid word bedoel die onreg wat aanvaar en regverdig word binne lewensstrukture, geïnstitusionaliserende ordonansies en politieke sisteme. ’n Voorbeeld hiervan was slawerny wat materieel en ideologies verweef was in die Grieks-Romeinse hiërargiese samelewing. Apokaliptiek en eskatologie Eskatologie is die teologiese studie rondom die dinge wat verband hou met die einde van die wêreld. In ’n negatiewe sin gaan dit gewoonlik gepaard met sekere eskatologiese rampe. Verskynsels soos plae, aardbewings en oorloë word gebruik om die dreigende einde van die wêreld voor te stel. Die teenswoordige wêreld word ervaar as ’n ruimte en tyd waar en waarin die regverdiges onderdruk en vervolg word en die onregverdiges vooruitgaan. Hierdie eskatologiese rampe kom gewoonlik tot ’n einde met die verskyning van ’n reddende figuur. Sy verskyning dui daarop dat die bestaande wêreld omgekeer en verander sal word. Hierdie nadenke hou verband met die apokaliptiese oortuiging dat die huidige wêreld vervang gaan word met die transendente, onkenbare wêreld van God (Van Aarde 2001:1167). Binne die apokaliptiese verwysingsraamwerk is die enigste hoop op bevryding vanuit die ‘veroordeelde profane tyd’ ’n ontvlugting na ’n nuwe wêreld. Volgens Crossan (1998:267) het eskatologie ten doel om troos te gee in ’n wêreld van sistemiese boosheid – ’n wêreld waarin diskriminasie, eksploitasie, onderdrukking en vervolging amper normale praktyke geword het. Binne ’n eskatologiese verwysingsraamwerk word hoop geprojekteer op ’n ver- beelde wêreld waarin God beheer uitoefen (Van Aarde 2001:1169). Een van die gemeenskaplike kenmerke van apokaliptiek en eskatologie is dat beide in die konteks van ’n dualisme funksioneer waar hierdie wêreld verby sal gaan en ’n ander wêreld sal kom (Van Aarde 1994:81). Met ’n dualistiese wêreldbeskouing word die geskiedenis in twee tydperke verdeel: enersyds die teenswoordige tyd, wat begin het met die skepping, en andersyds die nuwe tyd wat êrens in die toekoms sal realiseer. Die kosmiese sfeer word ook in twee opponerende magte verdeel: die Goeie en die Bose. Die stryd op aarde word met die kosmiese stryd verbind waar daar óf vir die Bose óf vir die Goeie gekies word (Sim 1996:38). Apokaliptiek en eskatologie hoef nie altyd na die einde van die wêreld in ’n toekomstige sin te verwys nie. Vir Crossan (1998:283) beteken dit dat daar so ’n intense smagting is om ’n ander wêreld te ervaar dat daar nie meer deelgeneem word aan hierdie wêreld nie. ’n Apokalipties-eskatologiese wêreldsiening hou in dat die huidige wêreld, gesien vanuit ‘n historiese en sosiale perspektief, nie meer bestaansreg het nie, sonder dat dit noodwendig verwys na die imminente einde van hierdie wêreld (Crossan 1998:285). ’n Tweede kenmerk van apokaliptiek en eskatologie is determinisme. Original Research Die apokaliptiese toekomsbegrip word gebruik om die hede te kan hanteer en te oorleef. Die toekomstige wêreld waarna uitgesien kan word, word dus iets wat sin gee aan ’n desperate en moedelose hede. Wat is apokaliptiek? Apokaliptiek is ’n term wat gewoonlik gebruik word wanneer ’n spesifieke literêre genre of ’n sosio-godsdienstige en kulturele veskynsel beskryf word. Apokaliptiek is Apokaliptiese denke spruit voort as gevolg van marginalisering, abstrakte voorstellings en relatiewe verliese. Met marginalisering word daar na die sosiale status van ’n persoon of groep verwys wat randfigure is, buite die hoofstroom van die maghebbers. Dit is mense wat ’n intense gevoel van vervreemding teenoor die bestaande wêreld ervaar. Apokaliptiese denke het ten doel om hierdie gemarginaliseerdes te vertroos en te bemoedig met nuwe verwagtings (Sim 1996:11). Hierdie verwagtings is gewoonlik ’n uitsien na ’n apokalipties-katastrofale, goddelike ingryping wat uitmond in ’n kosmiese en politieke eskatologie, met as inhoud die einde van hierdie wêreld (Collins 1986:1–12). Apokaliptiese denke wil die huidige, aardse omstandighede http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.2994 Page 3 of 12 Original Research Dimensies van apokaliptiek Die apokaliptiese krisis wat ervaar word, gaan gewoonlik gepaard met die hoop dat die bekende en welgeordende wêreld vervang gaan word met ’n alternatiewe wêreld (Collins 1996:16). Die sosiale wêreld word gelegitimeer met behulp van ’n simboliese universum wat verskil van die vroeëre simboliese wêreld van die breë en onderdrukkende gemeenskap (Sim 1996:63). Hierdie simboliese universum is geneig om simboliese taal soos gelykenisse te gebruik, maar ook om simboliese betekenis te heg aan persone, gebeure, diere, kleure en getalle (Van Aarde 2001:1171). Die demoniese keiser is, byvoorbeeld, beskryf as die dier met die tien horings. Nero is versimboliseer deur die getal 666 en Rome as Babilon. Die apokaliptiese beskouing dat hierdie wêreld vervang gaan word met ’n ander, volmaakte wêreld, hou in dat hierdie vervanging katastrofaal en kataklismies sal wees. Boosheid en onreg sal eers verwyder moet word voordat God se perfekte wêreld tot stand gebring kan word. Hierdie apokalipties-eskatologies verwagte kosmiese kataklisme, waar die totale skepping in duie stort, word uitgedruk in simboliese taal in die vorm van aardbewings, vallende sterre, leë grafte, heilige oorloë, ensovoorts (Van Aarde 2001:1169). Apokalipties word daar op ’n dualistiese wyse onderskei tussen reg en verkeerd, die goddelike en die bose, en tussen ’n wêreld hier en nou en ’n wêreld aan die ander kant (Van Aarde 2001:1171). So ’n apokaliptiese wêreldbeskouing word aan die een kant gekenmerk deur pessimisme en aan die ander kant deur hoop. Die huidige bedeling is een van ongelukkigheid, onverdraagsaamheid en onderdrukking, maar dit sal vervang word met ’n transendente bedeling wat vreugdevol en ewig sal wees (Van Aarde 2001:1171). ’n Alternatiewe wêreld, ’n utopie, word voorgehou teenoor die bestaande orde en alhoewel die gemarginaliseerdes, die randfigure en vervreemdes hulle in onstuimige en onbekende omstandighede bevind (Hanson 1979:15), is hierdie utopie steeds haalbaar en bereikbaar. Wat in so ’n denkproses gebeur, is dat dit wat Bruce Malina ([1989] 1996:192–193) ver- beelde tyd noem (die godsdienswetenskaplike Mircea Eliade [1987] noem dit mythical time), op ’n sintetiese wyse oorvleuel met ervaarde tyd (volgens Mircea Eliade se profane tyd; kyk Van Aarde [2003] se bespreking van Eliade [1999]). So ’n utopie maak dit moontlik dat minderhede die werklikheid onbelas van enige verantwoordelikheid teenoor die sosio-politieke orde kan interpreteer. ’n Dringende verantwoordelikheid teenoor die teenswoordige wêreld het die bedoeling om die geskiedenis te versag (Boshoff 2001:568), omdat die wêreld, volgens gemarginaliseerdes, gedoem is tot ondergang en tekenend is van die bose. Dimensies van apokaliptiek Alle apokaliptiek is egter nie altyd katastrofaal en kataklismies nie. Apokaliptiek kan ook ander dimensies aanneem. Om te bid kan apokalipties wees, want wanneer jy bid of mediteer, is jy eintlik besig met apokaliptiek omdat jy in die alledaagse wêreld tot stilstand kom en hierdie wêreld só met God se wêreld vervang word – al is dit net vir ’n oomblik. Gebed is dus ’n goeie voorbeeld waar ver-beelde tyd (‘sacral time’) met ervaarde tyd (‘profane time’) oorvleuel. Sosiale of etiese apokaliptiek kan ook bewerk word deur asketisme, vas, seksonthouding of deur die normale bedrywighede van hierdie wêreld op te sê, soos die eet van sekere kosse en die dra van sekere klere (Crossan 1998:274–289). Hierdie sosiale en kulturele gedrag is deur die Romeinse owerhede met agterdog bejeën omdat sulke gedrag ’n misnoeë met die status quo en die politieke orde te kenne gegee het, en dit was dus ’n bedreiging vir die sosiale norme, die kulturele tradisies en die voortbestaan van die Romeinse Ryk (Crossan 1998:236). Enige hoop op redding is verwyderd van die huidige bestel (Hanson 1979:8). Die apokaliptiese wêreldbeeld skep dus vir hierdie mense ’n nuwe en gesagvolle simboliese universum (Sim 1996:69), waar daar geen boosheid of ongeregtigheid sal wees nie. Dit sal nie ’n wêreld wees net met minder, of meer hanteerbare, ongeregtigheid nie, maar ’n volkome regverdige wêreld. ’n Goddelike utopie. Die droom van ’n apokaliptiese wêreld is nie net beperk tot die gemarginaliseerdes en randfigure nie – ook die maghebbers van wêreldmoonthede droom en hoop op ’n ‘perfekte’ wêreld in volledige harmonie volgens die bedoeling en regering van die gode. Original Research beskerm word teen wanorde en chaos (Georgi [1987] 1991:9). Die utopie kan bereik word deur volledige harmonie met die bedoelings van die gode, wat tot gevolg het dat stabiliteit en orde in ’n bepaalde gemeenskap gehandhaaf moet word. beskerm word teen wanorde en chaos (Georgi [1987] 1991:9). Die utopie kan bereik word deur volledige harmonie met die bedoelings van die gode, wat tot gevolg het dat stabiliteit en orde in ’n bepaalde gemeenskap gehandhaaf moet word. omstandighede, die versekering dat God aan hulle kant is, dat hulle uiteindelik beloon sal word vir hulle volharding en dat hulle vyande gestraf sal word. Apokaliptiek en eskatologie Dit is die geloof dat God die verloop van die geskiedenis vooraf bepaal en dat God sekere aspekte van die geskiedenis aan uitverkore individue sal openbaar (Sim 1996:41). Hier word die wil van die mens ontken omdat alle handelinge bepaal word deur voorafgaande oorsake en Apokaliptiese eskatologie gee aan die desperate en moedelose hede sin en dit legitimeer die goddelike beheer oor huidige omstandighede (Sim 1996:70). Die gemarginaliseerde en onderdrukte groep het dus, ten spyte van die huidige doi:10.4102/hts.v71i3.2994 http://www.hts.org.za Page 4 of 12 Original Research Kultuur en ekonomie Die Romeinse samelewing was besonder klas-georiënteerd. Drie faktore het hoofsaaklik die klasseverdeling bepaal: rykdom (of die gebrek daaraan), vryheid (of die gebrek daaraan) en Romeinse burgerskap. Hierdie klasverskille is in stand gehou deur wetgewing. Vir party was daar politieke en wetlike voorregte, terwyl ander hiervan uitgesluit was (Shelton 1988:4). Hierdie klasseverdeling het bygedra tot die orde en stabiliteit in die Romeinse Ryk omdat enige opstand maklik onderdruk kon word. Vrede berus egter op harmonie, en daarom het die Romeinse owerhede baie klem gelê op harmonie tussen die owerheid en die verskillende provinsies, maar ook harmonie tussen al die inwoners van die ryk. Volgens Wengst ([1986] 1987:21) kom hierdie besondere klem op harmonie, goeie wil en vriendskap in wese neer op gehoorsaamheid aan en erkenning van die Romeinse owerheid (in persoon, die keiser) as die redder van die wêreld. Die absolute klem op harmonie en goeie burgerskap, en die amperse sinisme waarmee die Romeinse owerheid dit opgedwing het, maak dit duidelik dat die vryheid en vrede van die Pax Romana eintlik net vryheid en vrede vir die Romeinse burgers was. Vir enige nie-Romeinse burger was die vryheid van die Pax Romana ’n vryheid wat onder Romeinse voorwaardes gegun was (Wengst [1986] 1987:22). Hierdie vrede en vryheid kon net behou word solank daar lojaal aan die Romeinse Ryk gebly is. Die Romeinse vryheid en vrede wat deur militêre mag en geweld in stand gehou is, was inderdaad twee kante van dieselfde munt (vgl. Crossan 2007:15–16; Richardson 1991:1–9; Strijdom 2009:60). Alhoewel die Romeinse Ryk ’n republiek genoem is, was dit vir alle praktiese redes ’n aristokrasie wat deur ’n keiser regeer is (Shelton 1988:8). Die keiser het sy politieke mag gedeel met ’n klein groepie Romeinse elite, wat uit die aristokratiese families bestaan het wat die senaat gevorm het. Hulle was hoofsaaklik die grondeienaars, politieke ampsdraers, en burokrate, asook militêre en godsdienstige leiers. Hierdie elite het sowat 2% van die bevolking uitgemaak (Shelton 1988:9). Die keiser is beskou as die grootste weldoener (patron) in die Romeinse wêreld. Die toegang en beheer wat hy oor hulpbronne soos grond, welvaart, status en eer gehad het, het van hom die rykste man in die ryk gemaak (Joubert 2000:26). Dit is van die keiser, as weldoener (patron) van die nasie, verwag om voortdurend welwillendheid aan sy onderdane te bewys. Hierdie welwillendheid was ook ’n manier om sosiale stabiliteit en lojaliteit aan die keiser te verseker (Joubert 2000:26). Original Research eskatologiese ‘redder van die ganse mensdom’ (Koester 1992) en die ‘vader en beskermer van alle nasies’ (Wengst [1986] 1987:48). Die keisers was die persone wat die ideale van die Pax Romana moes kom verwerklik het (Rand 1943:58). Belastings is gehef wat moes betaal vir die ‘vrede, vryheid en sekuriteit’ wat die Romeinse Ryk in ruil sou waarborg (Carter 2001:15). Alle verowerde gebiede is ingelyf by die Romeinse Ryk en het so deel geword van die ekonomiese skatkis wat die Pax Romana in stand moes hou (Petit 1967:74). Alhoewel dit alles geskied het onder die vaandel van die Pax Romana, was dit eintlik niks anders as verryking, eksploitasie, dominering en die doelbewuste instandhouding van ongelykheid nie - alles tot voordeel van die Romeinse elite. Die ideale van die Pax Romana word bondig beskrywe in ’n inskripsie van Halicarnassus in Klein Asië (Wengst [1986] 1987:9) waarin Augustus voorgehou word as ‘die een wat oorloë sal beëindig en vrede sal bring’. Augustus kon daarin slaag om ná twee chaotiese dekades van burgeroorlog en onrus weer vrede te bring. Die Romeinse wêreld voor Augustus is gekenmerk deur plundertogte, menseslagtings, anargie en die onsekerhede wat daarmee gepaard gegaan het (Bowley 2000:771). Die regering van Augustus is wyd verwelkom en het ’n tydperk van vrede, sekuriteit, materiële welvaart en doeltreffende regering ingelui. Politiek Die Romeinse politieke mag, ondersteun deur die militêre mag het gesorg vir die beskerming teen enige bedreiging van buite die grense van die Romeinse Ryk, sowel as die uitskakel van interne konflikte en stryd wat binne die grense van die ryk kon ontstaan (Wengst [1986] 1987:21). Vrede was die voertuig waarmee voorspoed, wedersydse verantwoordelikheid en burgerskap gekweek is, wat alle inwoners saam moes bind (Wilken 1984:58). Pax Romana Inleiding Die Vrede van Rome, die Pax Romana, was die kern van die keiser- families se beleid ten opsigte van ’n wêreldwye imperium. Die Pax Romana is beskou as die perfekte ryk − universeel en ’n gawe van die gode (Rand 1943:78). Dit was ’n ryk wat die beginsels van ewigdurende geregtigheid, wet en orde, sekuriteit, voorspoed en vrede voorgehou het. Dit is as die ideale ryk beskou wat sou lei tot die terugkeer van die goue era (Rand 1943:115) en wat die begin van ’n nuwe tydperk sou inlei. Die keisers, veral Augustus, is voorgehou as die Apokaliptiek is hier die herlewing van teologiese en politieke idees rondom die (her)bevestiging en (her)instelling van orde teenoor chaos (Georgi [1987] 1991:8). Wat hier ‘apokaliptiek’ genoem word, is wat in die pre-moderne wêreld kosmogoniese mites was. Dit was mites wat die ontstaan en orde van die wêreld verklaar het aan die hand van allerlei godeverhale. Die ‘utopiese’ wêreld moet voortdurend http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.2994 Godsdiens In die Romeinse Ryk was daar verskillende godsdienste, maar die inwoners van Rome het een spesifieke godsdiens beskou as die ware godsdiens, die ‘godsdiens van ons vaders’ (Shelton 1988:359), en dit was die staatsgodsdiens. Die bestaan van die staat het van die voortdurende nakoming van godsdienstige rites, soos offers, goddelike verering en gebede, afgehang. Hierdie rites was die erkenning van die mag van die gode en hulle instandhouding van die kosmos (Shelton 1988:370). Die gode se beskerming was nie net op die godsdiens afgestem nie, maar het ook die politieke en ekonomiese sfeer ingesluit. Daarom het die staat hierdie godsdiens beskerm. Middelaars, verbind aan die elite, was die persone wat kontak bewerk het tussen die elite en die arbeiders, en was gewoonlik priesters, soldate, amptenare en belastinggaarders (Stegemann & Stegemann [1995] 1999:131). In hierdie gemeenskappe was die primêre bron van inkomste landbou- aktiwiteite. Omtrent twee-derdes van alle inkomste het na die sakke van die stedelike elite gegaan (Borg 1995:967). Dit het geskied deur die verhuring van grond en belastings wat op alle landbouproduksie betaal moes word. Die ander derde van die inkomste is verdeel onder die oorblywende 90% van die bevolking, die kleinboere. Die doel van die Romeinse staatsgodsdiens was om die goeie wil van die gode na te streef en hulle goedhartigheid te behou (Shelton 1988:371). Die goedhartigheid van die gode sou die voorspoed en sukses van die indiwidu sowel as die gemeenskap verseker. Daarom was dit noodsaaklik dat elkeen in die ryk die regte verhouding met die gode − ’n pax deorum (vrede met die gode) − moes nastreef (Shelton 1988:370). Pax (vrede) het beteken dat elke ding ’n regmatige plek het. Dit was die teenoorgestelde van verwarring en wanorde (Shelton 1988:371). Die Pax Romana het die pax deorum veronderstel, want eerbied teenoor die gode sou stabiliteit en voorspoed verseker. Israel was dus, net soos ander pre-industriële, agrariese gemeenskappe, ’n gemeenskap wat verdeel was in ’n onderdrukkende, stedelike elite enersyds, en andersyds die kleinboere wat uitgebuit is deur buitensporige belastings. Die kleinboere kon slegs ekonomies oorleef weens sekere ekonomiese reëlings, soos die toegelate verbruik van sekere produkte, die ontvang van aalmoese en, veral, die beginsel van weldoenerskap (patronage; Malina 2001:31). Die begrip ‘weldoenerskap’ was een van die boustene van die Romeinse samelewing. Godsdiens In ’n ekonomie waarin die meerderheid van hulpbronne net aan ’n klein deeltjie van die bevolking behoort het, was dit belangrik vir die ander, die buitestaanders, om aan ’n weldoener (patron) verbind te wees om ekonomiese oorlewing te verseker. Weldoenerskap behels die ruilhandel van middele en dienste tussen persone met ongelyke sosio-ekonomiese status. In ’n tipiese geval van weldoenerskap sal die persoon met die laer sosio-ekonomiese status (client) middele soos voedsel, verblyf en klere ontvang, terwyl die persoon met die hoër sosio-ekonomiese status (patron) vergoed word in die vorm van persoonlike diens, onderwerping en lojaliteit (Malina 2001:31). In die Romeinse wêreld was daar geen onderskeid tussen die politieke en godsdienstige sfere nie. Dit was ineenverweef. Romeinse keisers het dikwels godsdienstige rituele gebruik om politieke aansprake te maak (Carter 2001:20). Die keiser is as die tussenganger tussen die gode en die ryk beskou, en het die vrede, sekuriteit en voorspoed deur sy bewind oorgedra (Carter 2001:24). Die gode regeer die kosmos en die keiser regeer die aarde. Die keiser was die regeerder, weldoener en vader van Rome en die mensdom, waar die gode die beskermers en bewaarders van die Romeinse Ryk was (Wengst [1986] 1987:47). Die staatsgodsdiens en keiserkultus het die samebindende krag geword wat die Romeinse Ryk bymekaar gehou het. Dit het tot gevolg gehad dat almal in die ryk lojaal moes wees teenoor die keiser en die staat (Wengst [1986] 1987:50). Enige poging om te onttrek aan die aktiwiteite en godsdienstige rituele wat bedoel was om die keiser en die staat te huldig en te vereer, is onvermydelik met agterdog bejeën en beskou as politieke dislojaliteit (Wengst [1986] 1987:50). Weldoenerskap het onvermydelik tot ’n verhouding van skenker-en-skuldenaar gelei. Volgens Joubert (2000:21) skep die uitruil van middele ’n ongelyke situasie tussen die twee partye. Die party wat gee, verkry outoriteit oor die ander as die ander een nie in gelyke maat kan teruggee nie. Die skenk van middele was dikwels ’n doelbewuste poging om dominering en oorheersing van die patrons oor die clients moontlik te maak (Joubert 2000:22). Original Research [1986] 1987:26). Die ekonomiese bydrae van die provinsies was dus die rede vir die aggresiewe instandhouding van die Pax Romana. Borg 1995:966). Die verskil tussen agrariese en die vroeëre horti-kulturele gemeenskappe is geleë in sosio-ekonomiese organisasie (Borg 1995:966). Stede het ontstaan met ’n gesentraliseerde regeringsvorm en daar was hoofsaaklik twee sosiale klasse: die regerende elite (die grondbesitters, ongeveer 10%), en dan die kleinboere (peasants) en dagloners wat die grond bewerk het - die grootste persentasie van die bevolking. Page 6 of 12 Page 6 of 12 Kultuur en ekonomie Carter (2001:32) wys daarop dat die Pax Romana, as die vrede wat deur militêre mag in stand gehou is, gestalte gekry het in ekonomiese uitbuiting (belastings) en bekragtig is deur godsdienstige aansprake. Die vrede, vryheid en harmonie wat vanuit Rome geproklameer is, het egter anders gelyk in die verskillende provinsies. Wengst ([1986] 1987:24) haal Seneca aan waar hy sê dat die ‘werklike en ware deugde soos vryheid en vrede volledig aan elke indiwidu behoort daarom ondeelbaar is’. In die Romeinse praktyk was vryheid en vrede egter wel deelbaar. Die uiteindelike voordeel van die Pax Romana, die ‘vrede en vryheid’, was uiteindelik net beskikbaar vir ’n paar uitgelesenes – die Romeinse elite (Wengst [1986] 1987:24). Volgens Carter (2001:10) kan die ekonomie van die Romeinse Ryk ten beste beskryf word as ’n ‘weermag ekonomie’. Dit is deur die Romeinse elite in stand gehou. Die betaling van keiserlike heffings en belastings in die verowerde en onteiende gebiede is afgedwing en daarom gewaarborg. Hierdeur is die grootste deel van die bevolking van enige politieke of ekonomiese mag ontsê. Gevolglik was dit net die elite wat toegang tot rykdom, verowerde grondgebiede en sosiale status gehad het (Carter 2001:11). Infrastrukture, soos paaie, brûe en markte, moes help dat die ekonomiese rykdom van die verowerde gebiede kon voorsien in die behoeftes van Rome en Rome se elite (Wengst [1986] 1987:28). Vir Rome was dit ook belangrik dat daar vrede en stabiliteit in die provinsies moes wees, aangesien belastinggeld en ander ekonomiese middele daarvandaan gekom het (Wengst http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.2994 Jesus en die koninkryk van God Die politieke ideologie van die Pax Romana het die sosiale wêreld waarbinne Jesus geleef het, beslissend beïnvloed. Jesus self was deel van die grootste presentasie van die bevolking − die kleinboere en dagloners, wat aan die onderpunt van die Romeinse hiërargiese sisteem en die hiërargiese Jerusalemse tempel-ideologie moes oorleef. Dit was diegene wat kultureel, sosiaal en ekonomies ‘afgeskryf’ is en niks in ruil vir die beskerming van ’n weldoener kon bied nie (Patterson 1998:64). Hulle was die bedelaars, melaatses, blindes - die mense wat werk moes doen wat niemand anders wou doen nie. Hulle was die mense wie se menswees niks getel het nie − mense soos slawe en prostitute. Die koninkryk van God was die oplossing vir die ondraaglike situasie wat deur die Romeinse politieke ekonomie geskep is en entoesiasties deur die Israelse aristokrasie en elite bevorder is (Malina 2001:34). Die koninkryksgedagte is as die imminente oplossing vir hierdie omstandighede gesien. Die God van Israel sal weer beheer oorneem waar die aristokrasie misluk het en God sal ’n nuwe politieke sisteem daarstel wat uitkoms sal bied aan alle armes, verdruktes en veronregtes. Patterson (1998:69–82) wys daarop dat mense wat deur die Romeinse stelsel ‘afgeskryf’ is as onrein, sondig en sonder eer beskou is. In die Israelse kultuur in die tyd van Jesus, het die gedagte van rein leef nou saamgehang met die beskouing dat daar orde is en dat alles ’n plek het. Enigiets buite die gewone orde is as onrein beskou. Bedelaars het byvoorbeeld nie gewerk nie en moes van aalmoese oorleef. Prostitute het weer afstand gedoen van eie begeertes en behoeftes, en voldoen aan die begeertes van ander ter wille van oorlewing. ’n Nuwe koninkryk met ’n nuwe koning het tog bepaalde vrese ook by sommige kleinboere laat ontstaan, want so ’n nuwe koninkryk kon lei tot die ineenstorting van die sisteem van weldoenerskap in Israel. So ’n verlies sou noodwendig groter sosiale weerloosheid onder die kleinboere tot gevolg hê. In Jesus se verkondiging is God nie net nog ’n ‘monarg’ nie, maar ’n ‘Vader’ vir God se mense. In die politieke konteks van Rome was die titel ‘vader’ ’n aanduiding van weldoener (patron; Malina 2001:34). Die verkondiging van die koninkryk van God het die Israelse kleinboergemeenskap aangemoedig om die huidige wêreld te deurstaan en uit te sien na die toekoms onder ’n nuwe politieke koninkryk met God as die heerser (Malina 2001:142). Original Research hoë-priesterlike families gevorm (Stegemann & Stegemann [1995] 1999:132; vgl. Borg 1995:968). Malina (2001:33) vra waarom dit nodig geword het om ’n ‘koninkryk van God’ te verkondig? Hy antwoord hierdie vraag vanuit die sosiale agtergrond van die eerste-eeuse Israel. Die plaaslike aristokrasie en regerende elite in die onderskeie provinsies het namens die Romeinse owerhede opgetree as weldoeners, en so algaande die gebied in die groter Romeinse ideologie ingelyf, sonder om te veel ongerief in die lewens van die plaaslike bevolking te veroorsaak. Die regerende Israelse elite het, met die hulp van die Romeinse militêre owerheid, ’n situasie in Palestina geskep waar dit later bykans onhoudbaar geword het vir die plaaslike bevolking. eskatologiese profeet, die hoëpriesterlike messias en die gesalfde van God (Van Aarde 1994:141). Jesus word deur sy lydende en verdrukte volgelinge gesien as die Messias – die Een wat die ryk van God kom aankondig het en wat aan lydendes uitkoms sou gee. Jesus en die koninkryk van God Hierdie ‘afgeskryfdes’ het hulle plek in die samelewing verloor en is daarom beskou as onrein en sondig. Sonde in die antieke wêreld het nie net ’n morele verbintenis gehad nie, maar ook ’n sosiale een. Enigiemand wat buite die grense van sosiale aanvaarbaarheid handel, soos bedelaars en prostitute, was sondig. Koninkryk van God Sosiale agtergrond Die basiese vorm van hierdie tipe gemeenskap het ook in die tyd van Jesus bestaan. In Galilea was die elite, byvoorbeeld die amptenare aan die hof van Herodes, die eienaars van die beste grond. In Judea was die elite weer gekonsentreer in Jerusalem. Hier het hulle die tradisionele, aristokratiese en Die sosiale wêreld van die eerste-eeuse Palestynse gemeenskap was dié van ’n ‘pre-industriële, agrariese gemeenskap’ (Stegemann & Stegemann [1995] 1999:104; vgl. http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.2994 Page 7 of 12 Original Research Die kerugma van Jesus Kerugma is ’n Griekse woord wat aankondiging of bekendmaking beteken. Oorspronklik is daar op die dorpsplein openbare aankondigings gedoen. Name van oorwinnaars in speles is so bekend gemaak. Inwoners is ook so vir amptelike vergaderings byeengeroep. In die Nuwe Testament verwys kerugma steeds na ’n openbare bekendmaking of aankondiging, maar die inhoud van hierdie boodskap is nou die eskatologiese redding van God deur die kruisiging en opstanding van Christus (vgl. Johnson 1987:28–33 se bespreking van die werk van Rudolf Bultmann). Bultmann (1950:12) wys op die verrassende ooreenkomste tussen die verhaal oor Jesus Christus en ’n pre-Christelike gnostiese verhaal van ’n verlosser wat vanaf die ryk van God neergedaal het om die verlossing te verkondig en wat toe teruggekeer het na die Een van waar die reddersfiguur gekom het. Die verhaal van die Christelike verlosser is dus gevorm in die mitologiese idioom van die tyd. Kerugma is nie net die boodskap van verlossing wat op ’n spesifieke tyd en plek gebeur het nie − dit is veel meer die middel waardeur die redding van God volvoer word. Vir Bultmann (1966:300) beteken dit dat die genade en redding van God ervaar word in die evangelie wat nou verkondig word. Kerugma artikuleer nie menslike konvensies nie en het ook nie die bedoeling om van die mens ’n ‘beter’ mens te maak nie. Kerugma transendeer dooie letters tot kragtige woorde van God se Gees. Dit is nie voorwerplik van aard nie en daarom nie vir voorwerplike denke bewysbaar nie (kyk Van Aarde 2005:46 se bespreking van Bultmann se hermeneutiese program). Die mens is nie daartoe in staat om hom- of haarself te verlos van hierdie wêreld en die magte wat die mens hier bind nie. Dit is iets wat van buite af moet gebeur, en dit kan slegs vanuit die goddelike wêreld geskied. Bultmann (kyk Johnson 1987:192) meen dat die Christelike geloof presies dit laat gebeur het in die persoon van Jesus van Nasaret. Die persoon van Jesus word deur invloedryke volgelinge in die vroegste kerk (bv. Paulus en Johannes) in terme van so ’n verlossingsmite geïnterpreteer. Hierdie mite het die bedding gevorm waarin die persoon en werk van Jesus verstaanbaar gemaak kon word as ’n teenswoordige realiteit. Sy koms is die bekendmaking van die eskatologiese gebeure wat die einde van die wêreld aankondig. Original Research ontmitologiseer. Die historiese mens Jesus se woorde en dade was in die mitologiese dinkwêreld van sy tyd ingebed. die teenswoordige, bekende wêreld in. Jesus se woorde is tekenend hiervan: ‘Hulle sal nie kan sê: “Kyk, hier is dit” of “Daar is dit!” nie, die koninkryk van God is hier by julle’ (Luk 17:21). Apokaliptiese spreke was deel van hierdie vroeëre mitologiese wêreld. Die boodskap van Jesus vind neerslag in die apokaliptiese denke van Jesus, waar apokaliptiek ’n sosiale en etiese dimensie aangeneem het. Die kerugma oor Jesus vertolk daardie historiese gebeure in terme van ons dinkwêreld vandag. Kerugma word gehoor en geleef wanneer ons in verhouding met God staan. Kerugma word gehoor wanneer die voorwerplikheid van die vroeëre spreke getransendeer word. Só word die objektiverende taal oor God se koninkryk as alternatief op die Pax Romana hermeneuties in hedendaagse kategorieë vertaal. Ook vir Crossan dui die koninkryk op die lewe van hier en nou. Dit handel nie oor die hemel of die lewe hierna nie, maar oor die teenswoordige werklikheid (Crossan 1998:239). Jesus se boodskap van inklusiwiteit behels méér as net ’n humanitêre, filantropiese oproep of sosiale etiek. Grondliggend aan die evangelie, lê God se weldaad om onvoorwaardelik − afgesien van enige hiërargie, klasseverskil of fisieke tekortkoming − vir enigeen beskikbaar en tot hulp te wees. Die bekendmaking van hierdie weldaad word kerugma genoem. Volgens Bultmann (kyk Johnson 1987:29) is die oorsprong van die kerugma nou verbind met die godsdienste van die Grieks- Romeinse wêreld. Al die godsdienste in die Romeinse wêreld − byvoorbeeld die Apokaliptiese Jodedom, Astrologie, die Misterie-godsdienste, die Gnostiese bewegings en die vroeë Christendom - het in die kader van mitologiese denke vorm aangeneem. Hierdie godsdienste het almal op een of ander manier van kosmiese oorloë, van goeie en bose magte en van ’n eskatologiese redder vertel wat die gelowiges kom bevry. Die Messias-gedagte Jesus verkondig God se koninkryk as ’n alternatief vir die Romeinse sosiale sisteem (vgl. Patterson 1998:83). Die koninkryk van God is die werklikheid in terme waarvan die Romeinse Ryk ’n parodie gevorm het (in Horsley 2000:182). Jesus se beskrywing van die koninkryk verteenwoordig ’n alternatief vir die sosiale strukture van hierdie wêreld waarin mense ‘ontmens’ en ‘afgeskryf’ is (Patterson 1998:93). Hy keer die sosiale en kulturele waardes wat hierdie wêreld gekonstitueer het, om. Jesus verhef diegene wat magteloos en onbelangrik was, die slagoffers van die sosiale waardes, tot die middelpunt van die koninkryk. Die koninkryk van God kan egter nie losgedink word van die Messias-gedagte nie. Messianisme is die hoop op ’n verwagte figuur wat Israel polities sal bevry. Die koms van hierdie figuur vorm deel van die groter eskatologiese wêreldbeeld waar die bekende wêreld omgekeer (Evans 2000:698) en vervang word met ’n nuwe, ideale wêreld waar God regeer. Messias en koninkryk van God gaan hand aan hand met die populêre beskouing oor koningskap in oud-Israel. Die koning, met ’n sterk leërmag moes die volk teen vreemde oorheersing en verdrukking beskerm, en moes as waarborg dien vir die veiligheid van die volk (Van Aarde 1994:140). In die Hasmoniese tyd (142–63 v.C.) het die verwagtings ten opsigte van ’n goddelike gesalfde koningsfiguur weer opnuut begin opvlam. Daar is teruggekyk na die goue era onder Dawid, en dit was die stimulus vir die verwagting van ’n nuwe koninkryk. Volgens Crossan (1998:317) is die aard van die koninkryk van God ’n koninkryk vir ‘ongerekendes’ en ‘ongewenstes’. Die koninkryk van God behoort dus aan almal wat hulle plek in die sosiale orde van hierdie wêreld verloor het, soos melaatses, bedelaars, blindes, siekes en prostitute (Patterson 1998:86). Dit is duidelik dat Patterson (1998:93) die koninkryk van God as ’n realiteit van hierdie wêreld sien. Die koninkryk waarvan Jesus praat, is nie verwyderd van die realiteite van hierdie lewe nie. Vir hom breek die koninkryk van God in Onder die verskillende messiaanse bewegings is daar hoofsaaklik drie eskatologiese figure verwag: die http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.2994 Page 8 of 12 Page 8 of 12 Original Research Bevinding Nel kom tot die insig dat Jesus die koninkryk van God as ’n teenswoordige werklikheid beskou en nie as iets wat nog in die toekoms moet gebeur nie (Nel & Van Aarde 2002:1124). Naugle (2010) bevind dat navorsers grootliks saamstem dat die koninkryk van God Jesus se sentrale boodskap was. Meningsverskil bestaan slegs oor die wát en die hóé van die koninkryk. Vir Naugle dui die koninkryk van God op aktiewe en dinamiese uitoefening van God se gesag en heerskappy in hierdie wêreld (Naugle 2010). Koester (1992:13) wys daarop dat Jesus ’n ‘slagoffer’ van hierdie wêreld en sy politieke magte was. Na sy dood moes sy volgelinge die vraag antwoord: Wie was hierdie man op wie se kruis gestaan het: ‘Jesus van Nasaret, koning van die Jode’? Hulle antwoord was eenparig: Jesus was die ‘slagoffer’ van hierdie wêreld − ’n wêreld waarvan Jesus die einde aangekondig het. Na sy dood word Jesus verkondig as die Een wat opgestaan het uit die dood, wat lewe en wat by sy volgelinge teenswoordig is in die vorm van die Heilige Gees (Koester 1992:13). Jesus se volgelinge het geglo dat die nuwe wêreld aangebreek het op grond daarvan dat sy verwerping, lyding en kruisdood sy boodskap bevestig het, en dat singewing nie in hierdie wêreldse sisteme en konvensies te vinde is nie, maar in die toekomstige wat reeds in hierdie wêreld manifesteer. Die kerugma van Jesus se volgelinge was ook eskatologies gekleur. Die eskatologiese gebeure het egter met die koms van Jesus in die hede gerealiseer. Dit verwys na ’n toekoms wat drasties sal verskil van die politieke ryk en ideologie, die Pax Romana, waarvan Jesus die slagoffer was − ’n toekoms waarin Jesus die teenswoordige werklikheid reeds gedeel het. Jesus se prediking het ’n alternatiewe wêreldbeskouing verkondig (Koester 1992:14). Die kerugma van Jesus behels om ander te dien, eerder as om oor hulle te heers (Mark 10:42– 44), om aan diegene geld te leen wat dit nie kan terugbetaal nie (Luk 6:34), om jou vyand lief te hê (Luk 6:27), om iemand se goed twee myl te dra in plaas van een (Matt 5:41), om die ander wang te draai (Matt 5:39), om eerder te bid in plaas van aanval en om mense van alle nasies uit te nooi om deel te hê aan die feesmaal (Luk 13:28–29). Bevinding Die Pax Romana was ’n eskatologiese ryk wat vrede en sekuriteit aan almal op aarde moes bied. Die Romeinse heerskappy, veral onder Augustus, is as ’n soort ‘messiaanse’ beweging gesien wat die wêreld moes red uit die chaos waarin dit verkeer het. Die redding het gepaard gegaan met die skep van ’n perfekte wêreld, in volledige harmonie met die regering van die gode. Die politieke regering van Rome was op ’n ideologie van ’n gerealiseerde eskatologie, genoem die Pax Romana, gebaseer, waarin die nuwe wêreld sedert keiser Augustus reeds aangebreek het. Hierdie Romeinse eskatologie het bepaalde kenmerke gehad: Die Pax Romana was ’n wêreld wat nuut aangebreek het en tot voordeel van almal moes wees. Die Pax Romana was dus in wese apokalipties. Dit het nie ’n nuwe wêreld in die toekoms verwag nie, want die nuwe wêreld het mos reeds onder Augustus aangebreek. Die Israelse apokaliptiese geskrifte het ’n kosmiese eskatologie voorgehou waarin hierdie wêreld vervang sou word met ’n ander wêreld. In die Israelse apokaliptiek is die koninkryk van God ’n toekomstige gebeurtenis wat deur ’n kosmiese katastrofe voorafgegaan sal word. Hoe meer die desperaatheid en trauma in hierdie wêreld, hoe groter sal God se uiteindelike ingryping wees. 1. Die nuwe era onder Augustus is die vervulling van die Romeinse profesieë. 2. Die nuwe era sluit die aarde en die hemel in. Apollo is die god van die nuwe era. 3. Hierdie nuwe era is universeel en sluit alle nasies en stede in die ryk in. 4. Die waarborg van die nuwe goddelike era word bevestig deur die viering van die keiserlike feeste en speles. 5. Die nuwe era is gebou op die mitiese verhale van ’n reddende figuur, die grootste weldoener van alle tye en die divi filius (seun van God), te wete keiser Augustus (Koester 1992:12–13). In die toekomstige ingryping van God sal die onderdrukkende regime geoordeel en vernietig word. Die slagoffers van hierdie verdrukking sal herstel word en diegene wat gely het, sal opgewek en verheerlik word (Crossan 2003:29–57). Die Israelse apokaliptiek verwag steeds ’n verlosser, in die vorm van die Messias wat hulle sal kom verlos. In ’n studie gebaseer op sy doktorale proefskrif wys Nel en Van Aarde (2002) daarop dat onlangse navorsers wat die Spreuke- evangelie Q in berekening bring, se resultate ons weg van ’n apokalipties-eskatologiese interpretasie van die begrip ‘koninkryk van God’ lei. Page 9 of 12 Original Research Page 9 of 12 boodskap waarin die politieke eskatologie en Pax Romana van die Romeinse Ryk uitgedaag is. Die vroeë Christelike gemeenskappe het Jesus as die Vors van die nuwe era verkondig, wat die slagoffer van ’n korrupte politieke orde was. Die kerugma van Jesus Hy is die goddelike figuur wat vanaf die Vader uit die hemelse wêreld van die lig na die aardse wêreld gestuur is om hier verlossing te kom bewerk. Deur Jesus word die eskatologiese gebeure gerealiseer in die hede (Johnson 1987:192). Jesus word nou, na aanleiding van ’n kosmiese voorstelling, die eskatologiese redder wat die ‘ou’ wêreld kom vervang en ’n ‘nuwe’ wêreld instel (Johnson 1987:193). Wat hiermee bedoel word, is dat in die voor-wetenskaplike, mitologiese wêreld, God se betrokkenheid by mense van die eerste eeu voorwerplik geformuleer is in terme van mitiese taal. God word deur mense verstaan na analogie van iets anders in die skepping, terwyl God nie deel van die skepping en objektiveerbaar is nie. Teologie se taak is dus om God te ‘ont-objektiveer’, dit wil sê te ontmitologiseer. In die kerugma vind hierdie proses plaas. Die gebed tot God om genade geskied in historiese gebeure. Die eis van God dat mense hulle met God moet versoen, geskied ook te midde van historiese gebeure. Dit geskied, in die eerste plek, in die persoon van Jesus van Nasaret wat aan ons verkondig word. Maar die historiese Jesus is nie vir ons voorhande nie − alleen die Christus. In die kerugma word mitiese spreke wat getuig van ’n vroeëre mitologiese wêreld, Jesus se reddingsaksie het egter verwerping, lyding en dood meegebring. Sy volgelinge het Hom na sy dood beskryf as iemand wie se woorde en dade dié is van iemand wat alreeds ’n nuwe lewe lei. Volgens Koester (1992:9) is die kerugma van Jesus in die lig van sy kruisdood gebruik as ’n politieke doi:10.4102/hts.v71i3.2994 http://www.hts.org.za Original Research Maar toe die son warm word, is dit verskroei, en omdat dit nie wortel geskiet het nie, het dit verdroog. ’n Ander deel het tussen die onkruid geval. Die onkruid het opgekom en dit laat verstik, en dit het nie saad gekiet nie. Die ander saad het in goeie grond geval, en dit het opgekom, gegroei en ’n oes gelewer. Party het dertigvoudig gedra, ander sestigvoudig en nog ander honderdvoudig. (Mark 4:3–8) Volgens Evans (1964:23) dui die saai van die saad op Jesus se dade en woorde. Die proses van groei is ’n goddelike daad wat in die geheim plaasvind sonder dat ’n mens daarvan bewus is. Radikaal anders as die Joodse apokaliptiek wat ’n kataklismiese katastrofe verwag, verkondig Jesus die koninkryk as ’n ‘nuwe era’ wat reeds begin het. Dit beteken dat die koms van die koninkryk van God reeds begin met die saai van die Woord (Evans 1964:17–24). In hierdie gelykenis het ons te doen met apokaliptiese beelde uit die landbou. Die eerste-eeuse kerkvader, Papias (in Scott 1989:356–357), vertel ’n soortgelyke storie van ’n wingerd wat in oormaat vrug gedra het (kyk Van Aarde 2015:1). In Papias se vertelling word die koninkryk van God vergelyk met ’n wingerdstok wat geplant word, en so groei en vertak dat dit oorgaan in tientalle vermeerderings. Tien is die apokaliptiese getal vir volmaaktheid (Collins 1996:140; Van Aarde 2001:1172). Die wingerdstok vermeerder in terme van tien, tien takke met elke tak, tien lote en elke loot tien trosse. Die wingerdstok dra in oormaat vrug. In hierdie gelykenis het ons te doen met apokaliptiese beelde uit die landbou. Die eerste-eeuse kerkvader, Papias (in Scott 1989:356–357), vertel ’n soortgelyke storie van ’n wingerd wat in oormaat vrug gedra het (kyk Van Aarde 2015:1). In Papias se vertelling word die koninkryk van God vergelyk met ’n wingerdstok wat geplant word, en so groei en vertak dat dit oorgaan in tientalle vermeerderings. Tien is die apokaliptiese getal vir volmaaktheid (Collins 1996:140; Van Aarde 2001:1172). Die wingerdstok vermeerder in terme van tien, tien takke met elke tak, tien lote en elke loot tien trosse. Die wingerdstok dra in oormaat vrug. As die tydfaktor bygebring word, word die gelykenis volgens Schmithals (1979) beskou as ’n eskatologiese koninkryksgelykenis waar die saaier nie ontmoedig word deur verskillende terugslae nie, want hy weet aan die einde kom die oes, veelvuldig. Original Research Sestig is twee keer dertig, so die logiese volgorde behoort nou honderd en twintig te wees. Jesus gebruik egter honderd om die reëlmaat van onreëlmatige getalle te breek. Hiermee wil Jesus sê dat die koninkryk van God ook dáár is waar die Woord van God as’t ware verstik en die groei onreëlmatig is. Die koninkryk van God is daar waar sukkelende groei is. Dit is net so paradoksaal soos die evangelie wat bekend maak dat lewe slegs op grond van die kruisdood moontlik is. Die honderdvoudige opbrengs te midde van alle verstikkende faktore wys op die ‘volmaaktheid’ van die koninkryk van God te midde van onvolmaaktheid. Die onreëlmatigheid wys op die diaforiese (soms meer, soms minder) groei van die koninkryk. Die lewe in hierdie wêreld word gekenmerk deur hortende onreëlmaat, maar die koninkryk van God breek hierin in volledigheid deur (Scott 1989:362). In die gelykenis word die hoorder met ’n koninkryk waarin mislukking en alledaagsheid voorkom, gekonfronteer. Dertig is ’n oneweredige getal en vermeerder na sestig. Sestig is twee keer dertig, so die logiese volgorde behoort nou honderd en twintig te wees. Jesus gebruik egter honderd om die reëlmaat van onreëlmatige getalle te breek. Hiermee wil Jesus sê dat die koninkryk van God ook dáár is waar die Woord van God as’t ware verstik en die groei onreëlmatig is. Die koninkryk van God is daar waar sukkelende groei is. Dit is net so paradoksaal soos die evangelie wat bekend maak dat lewe slegs op grond van die kruisdood moontlik is. Die honderdvoudige opbrengs te midde van alle verstikkende faktore wys op die ‘volmaaktheid’ van die koninkryk van God te midde van onvolmaaktheid. Die onreëlmatigheid wys op die diaforiese (soms meer, soms minder) groei van die koninkryk. Die lewe in hierdie wêreld word gekenmerk deur hortende onreëlmaat, maar die koninkryk van God breek hierin in volledigheid deur (Scott 1989:362). Die kerugma van Jesus kan aan die hand van die gelykenis van die saaier geïllustreer word (Mark 4:2–20): Die kerugma van Jesus kan aan die hand van die gelykenis van die saaier geïllustreer word (Mark 4:2–20): Luister hier! ’n Saaier het eendag gaan saai. Met die saai het ’n deel van die saad op die pad geval, en die voëls het gekom en dit opgepik. ’n Ander deel daarvan het op die klipbank geval, waar daar nie baie grond was nie. Page 10 of 12 Page 10 of 12 Original Research die vierde een suksesvol. Tog is die opbrengs van die oes nie buitensporig nie, maar alledaags en gewoon. universeel en is regeer deur die ‘seuns van die gode’. Die koninkryk van God is ’n alternatief vir die Pax Romana, en dit manifesteer reeds in hierdie wêreld. Jesus verkondig God immers met die politieke terme van die Romeinse Ryk. Die enigste ‘redder van die mensdom’ is nie Augustus nie, maar God. God is ook die ‘Vader’ en ‘Koning’ van die nuwe koninkryk wat alreeds aangebreek het. God is die ‘Weldoener’ wat vir ewig sal sorg. Hierdie terme dui op ’n ryk wat in hierdie wêreld reeds teenswoordig is. universeel en is regeer deur die ‘seuns van die gode’. Die koninkryk van God is ’n alternatief vir die Pax Romana, en dit manifesteer reeds in hierdie wêreld. Jesus verkondig God immers met die politieke terme van die Romeinse Ryk. Die enigste ‘redder van die mensdom’ is nie Augustus nie, maar God. God is ook die ‘Vader’ en ‘Koning’ van die nuwe koninkryk wat alreeds aangebreek het. God is die ‘Weldoener’ wat vir ewig sal sorg. Hierdie terme dui op ’n ryk wat in hierdie wêreld reeds teenswoordig is. Volgens hierdie gelykenis is daar drie keer mislukkings en net één keer sukses. Misoeste en teleurstellings is onvermydelik deel van enige landbou-aktiwiteit. Juis in die mislukking en alledaagsheid van hierdie wêreld breek die koninkryk van God aan (Scott 1989:361). Volgens Jesus is die koninkryk van God nie soos die Pax Romana ’n perfekte, ander-wêreldse utopie nie. Na groot verwagtings rondom ’n oorvloedige oes, is die oes maar net gewoon en alledaags. In die Christelike godsdiens het egter ’n element van die Israelse apokaliptiek agtergebly. Alhoewel die koninkryk van God reeds teenswoordig is, is daar tog nog die verwagting van die wederkoms in die toekoms, waarin Jesus voorgestel word as die eskatologiese redder wat die dooies sal opwek (Joh 5:28 en 1 Tess 4:16) en die finale oordeel sal fel (Op 1:3). Die Christelike kerugma het, aan die een kant, die gerealiseerdheid van die Pax Romana oorgeneem en, aan die ander kant, die apokalipties-eskatologiese verwagting van die Israelse apokaliptiek behou. God se koninkryk transendeer, reik uit, bokant die gewone, alledaagse lewe. In die gelykenis word die hoorder met ’n koninkryk waarin mislukking en alledaagsheid voorkom, gekonfronteer. Dertig is ’n oneweredige getal en vermeerder na sestig. Bevinding Dit is die koninkryk van God: oop vir enigeen, veral vir die randfigure − egter nie op grond van ’n filantropiese beginsel nie, maar omdat God se betrokkenheid by, en liefde vir die randfigure ’n voorbeeld is van hoe onvoorwaardelik God se genade manifesteer. In hierdie artikel is geargumenteer dat die koninkryk van God as ’n alternatief vir die Pax Romana beskou kan word. Die koninkryk van God het die Pax Romana kom vervang en hierdie vervanging vind plaas deur die kerugma. Alhoewel die koninkryk-gedagte uit die Israelse apokaliptiese denke ontstaan het, is dit nie meer net ’n werklikheid wat êrens in die toekoms lê nie. Die kerugma van die kerk verkondig die koninkryk as alreeds teenswoordig in hierdie wêreld. Hier kan tot die gevolgtrekking gekom word dat die Christelike gedagte van ’n koninkryk van God as teenswoordige werklikheid aan die gedagte van ’n gerealiseerde utopie in die vorm van die Romeinse Ryk ontleen is. Die Pax Romana het ’n harmonie met die gode nagestreef. Dit het vrede en stabiliteit voorgehou, dit was http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.2994 Original Research Dit gaan egter in die gelykenis nie soseer oor die tydverskil tussen saai en oes nie, maar oor die kontrasterende naas mekaar bestaan van die verskillende grondsoorte (Schmithals 1979:231). Hiermee word hoorders aangedui wat verskillend op die gesaaide, verkondigde Woord reageer. In die gelykenis van die saaier vind ons ook tien in vermeerdering wanneer die oes gelewer word en party ‘dertigvoudig, ander sestigvoudig en nog ander honderdvoudig’ gedra het. Die fokus in hierdie gelykenis is op die saad en wat daarvan word, en nie op die saaier nie (Scott 1989:351). Dwarsdeur die gelykenis is die saad die middelpunt. In die gelykenis van die saaier vind ons ook tien in vermeerdering wanneer die oes gelewer word en party ‘dertigvoudig, ander sestigvoudig en nog ander honderdvoudig’ gedra het. Die fokus in hierdie gelykenis is op die saad en wat daarvan word, en nie op die saaier nie (Scott 1989:351). Dwarsdeur die gelykenis is die saad die middelpunt. Met die eerste saai, val die saad op die pad en word dit deur voëls opgepik. Die tweede hand se saad het darem opgekom, maar het verdroog. Die derde hand se saad het tussen onkruid verstik. Na drie keer wat die saad nie kon wortel skiet nie is daar uiteindelik sukses. Na drie mislukte oeste is Om die Woord te weier, laat die mens vrugteloos, dit wil sê heilloos, in die dood. Die aanneem van die Woord bring nuwe lewe (Schmithals 1979:233). Die kerugma van Jesus en sy kerk word weergegee in die beeld van die saaier wat die Woord saai. http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.2994 Page 11 of 12 Original Research Literatuurverwysings (Sammlung Vandenhoeck). Bultmann, R., 1966, Faith and understanding, transl. L.P. Smith, SCM Press, London. Schmithals, W., 1979, Das Evangelium nach Markus. Kapitel 1–9,1, Gütersloher Verlagshaus Gerd Mohn, Gütersloh. Burden, J.J. & Prinsloo, W.S. (eds.), 1987, Tweegesprek met God: Die literatuur van die Ou Testament. Deel 3, Tafelberg-Uitgewers, Cape Town. Schreuder, G., 2006, ‘HEQC-lid, twee Maties oorlede’, Die Matie 65(5), 2. Carter, W., 2001, Matthew and empire. Initial explorations, Trinity Press International, Harrisburg. Scott, B.B., 1989, Hear then the parable: A commentary on the parables of Jesus, Fortress Press, Minneapolis, MN. Collins, A.Y., 1986, ‘Introduction: Early Christian apocalyptism’, Semeia 36, 1–12. http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511557682.002 Shelton, J., 1988, As the Romans did: A sourcebook in Roman social history, Oxford University Press, Oxford. Collins, A.Y., 1996, Cosmology and eschatology in Jewish and Christian apocalyptism, Brill, Leiden. Silk, M., 2004, ‘Numa Pompilius and the idea of civil religion in the West’, Journal of the American Academy of Religion 72(4), 863–896. http://dx.doi.org/10.1093/ jaarel/lfh082 Crossan, J.D., 1998, The birth of Christianity: Discovering what happened in the years immediately after the execution of Jesus, Harper SanFrancisco, San Francisco, CA. Crossan, J.D., 2003, ‘The resurrection of Jesus in its Jewish context’, Neotestamentica 37(1), 29–57. Sim, D.C., 1996, Apocalyptic eschatology in the Gospel of Matthew, Cambridge University Press, Cambridge. (SNTS Monograph Series). http://dx.doi. org/10.1017/CBO9780511555084 Crossan, J.D., 2007, God and empire: Jesus against Rome, then and now, HarperCollins, San Francisco, CA. Stegemann, E.W. & Stegemann W., [1995] 1999, The Jesus movement: A social history of its first century, transl. O.C. Dean, T&T Clark, Edinburgh. Eliade, M., 1987, Die magie van het alledaagse: De transcendentie van het dagelikse leven, vertaal H. Andrews, Srvire, Katwijk. Stewart, R.B. (ed.), 2006, The resurrection of Jesus: John Dominic Crossan and N T Wright in dialogue, Fortress Press, Minneapolis, MN. Eliade, M., 1999, De grote mythen van den wereld, Dawidsfonds, Leuven. Strijdom, J., 2009, ‘Ways of resisting empire and alternatives to empire: Comparing ancient and modern options’, Phronimon 10(2), 59–69. Evans, C.A., 2000, s.v. ‘Messianism’, in C.A. Evans & S.E. Porter (eds.), Dictionary of New Testament background, InterVarsity Press, Downers Grove, IL, pp. 698–706. Van Aarde, A.G., 1994, Kultuurhistoriese agtergrond van die Nuwe Testament: Die eerste-eeuse Meditereense sosiale konteks, Kital, Pretoria. Evans, O.E., 1964, ‘Kingdom of God, of heaven’, in G.A. Buttrick (ed.), The interpreter’s Dictionary of the Bible: An illustrated encyclopedia, Abingdon, Nashville, TN, vol. 3, pp. 17–24. Literatuurverwysings Naugle, D., 2010, ‘Jesus Christ and the kingdom of God’, The Christian Worldview Journal, viewed 17 September 2013, from http://www.colsoncenter.org/the- center/columns/indepth/15062-jesus-christ-and-the-kingdom-of-god Aune, D.E., 2006, Apocalypticism, prophecy and magic in early Christianity: Collected essays, Mohr Siebeck, Tübingen. (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testatament 199). Naylor, M., 2010, ‘The Roman imperial cult and revelation’, Currents in Biblical Research 8(2), 207–239. http://dx.doi.org/10.1177/1476993X09349160 Bartsch, H.W. (ed.), 1948, Kerygma Und Mythos: Ein Theologisches Gespräch. Mit Beitragen Von Rudolf Bultmann, Reich & Heidrich Evangelischer Verlag, Hamburg. Nel, G.C.J. & Van Aarde, A.G., 2002, ‘Die koninkryk van God by Jesus: ’n Apokalipties- eskatologiese of eties-eskatologiese begrip?’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 58(3), 1113–1133. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v58i3.597 Behr, C.A., 1968, Aelius Aristides and the sacred tales, Hakkert, Amsterdam Nel, M. & Human, D.J., 2002, ‘Historiese en sosiale oorsprong(e) van apokaliptiek’, HTS Teologiese Studies 58, 1056–1075. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v58i3.598 Borg, M.J., 1995, ‘Jesus and politics in contemporary scholarship’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 51(4), 962–995. http://dx.doi.org/10.4102/hts. v51i4.1455 Patterson, S.J., 1998, The God of Jesus: The historical Jesus and the search for meaning, Trinity Press International, Harrisburg, PA. Boshoff, P.B., 2001, ‘Apokaliptiek en eskatologie: Die verband en onderskeid volgens Walter Schmithals’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 57(1/2), 563–575. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v57i1/2.1881 Petit, P., 1967, Pax Romana, transl. J. Wills, University of California Press, Berkeley, CA. Boshoff, H.J. & Van Aarde, A.G., 2005, ‘Grieks-Romeinse apokaliptiek en die Christelike kerugma’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 61(4), 1131–1148. http:// dx.doi.org/10.4102/hts.v61i4.478 Rand, E.K., 1943, The building of eternal Rome, Harvard University Press, Cambridge. http://dx.doi.org/10.4159/harvard.9780674428751 Richardson, J.S., 1991, ‘Imperium Romanum: Empire and the language of power’, Journal for Roman Studies 81, 1–9. http://dx.doi.org/10.2307/300484 Bowley, J.E., 2000, s.v. ‘Pax Romana’, in C.A. Evans & S.E. Porter (eds.), Dictionary of New Testament background, InterVarsity Press, Downers Grove, IL, pp. 771–775. Rogerson, J.W. & Davies, P.R., 1989, The Old Testament world, Cambridge University Press, Cambridge. Bultmann, R., [1941] 1984, New Testament & mythology and other basic writings, Fortress Press, Philadelphia, PA. Rossing, B.R., 2003, ‘(Re)claiming oikoumenē: Empire, ecumenism, and the discipleship of equals’, in S. Matthews, C. Briggs Kittredge & M. Johnson-Debaufre (eds.), Walk in the ways of wisdom: Essays in honor of Elisabeth Schüssler Fiorenza, pp. 74–87, Trinity Press International, Harrisburg. (A Continuum Imprint). Bultmann, R., [1948–1953] 1984, Theologie des Neuen Testaments, 9th edn., edited and expanded O. Merk, Mohr Siebeck, Tübingen. (UTB 630). Bultmann, R., 1950, Das Evangelium des Johannes, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. Schmithals, W., 1973, Die Apokaliptik: Einführung und Deutung, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. Erkenning Mededingende belange Joubert, S., 2000, Paul as benefactor: Reciprocity, strategy and theological reflection in Paul’s collection, Mohr Siebeck, Tübingen. (Wissenschaftliche Untersuchen zum Neuen Testament 2 Reihe 124). Koester, H., 1992, ‘Jesus the victim’, Journal of Biblical Literature 111(1), 3–15. http:// dx.doi.org/10.2307/3267506 Die outeur verklaar hiermee dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig of voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel. Koester, H., 1997, ‘Imperial ideology and Paul’s eschatology in 1 Thessalonians’, in R.A. Horsley (ed.), Paul and empire: Religion and power in Roman imperial society, pp. 158–166, Trinity Press International, Harrisburg, PA. Malina, B.J., [1989] 1996, ‘Christ and time: Swiss or Mediterranean?’, in B.J. Malina, The social world of Jesus and the Gospels, pp. 179–214, Routledge, London. Malina, B.J., 2001, The social gospel of Jesus: The kingdom of God in Mediterranean perspective, Fortress, Minneapolis, MN. Wenzel, J., 2010, ‘Millennial dreaming on the nineteenth-century Southern African frontier’, in M.D. Gordin, H. Tilley & G. Prakash (eds.), Utopia/dystopia: Conditions of historical possibility, pp. 45–72, Princeton University Press, Princeton, NJ. Wilken, R.L., 1984, The Christians as the Romans saw them, Yale University Press, New Haven, CT. Van Aarde, A., 2015, ‘Ecodomy: Life in its fullness – If love rules the oikoumenē’, Verbum et Ecclesia 36(3), Art. #1396, 8 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ ve.v36i3.1396 Wengst, K., [1986] 1987, Pax Romana and the peace of Jesus Christ, transl. J. Bowden, SCM Press, London. Literatuurverwysings Prakash (eds.), Utopia/dystopia: Conditions of historical possibility, pp. 45–72, Princeton University Press, Princeton, NJ. Wilken, R.L., 1984, The Christians as the Romans saw them, Yale University Press, New Haven, CT. Literatuurverwysings Van Aarde, A.G., 2001, ‘Millenianisme, eskatologie en apokaliptiek’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 57 (3/4), 1158–1178. http://dx.doi.org/10.4102/hts. v57i3/4.1880 Georgi, D., [1987] 1991, Theocracy in Paul’s praxis and theology, transl. D.E. Green, Fortress Press, Minneapolis, MN. Van Aarde, A.G., 2002, ‘Die “evangelie” van Paulus’, Verbum et Ecclesia 23(2), 516–532. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v23i2.1222 Hahn, F., 1974, ‘Methodologische Überlegungen zur Ruckfrage nach Jesus’, in K. Kertelge (Hrsg.), Rückfrage nach Jesus: Zur Methodik und Bedeutung der Frage nach dem historischen Jesus, pp. 11–77, 2. Auflage, Herder, Freiburg. (QD 63). Van Aarde, A.G., 2003, ‘Theorizing about myths’, Acta Patristica et Byzantina 14, 245–265. Hahn, F., 2006, Studien zun Neuen Testament, Band I: Grundsatzfragen, Jesusforschung, Evangelien, edited by J. Frey & J. Schlegel, Mohr Siebeck, Tübingen. (Wissenschaftliche Untersuchungen zun Neuen Testament 191). Van Aarde, A.G., 2005, ‘Studiemateriaal Interdissiplinêre module: Teologiese hermeneutiek: OTW [BTh] 451’, Dept. Nuwe-Testamentiese Wetenskap, Fakulteit Teologie, Universiteit van Pretoria. Van Aarde, A.G., 2011, ‘A cameo on eschatology and apocalypticism’, in ‘“On earth as it is in heaven”: Matthew’s eschatology as the kingdom of the heaven that has come’, in J.G. van der Watt (ed.), Eschatology of the New Testament and some related documents, pp. 35–63, Mohr Siebeck, Tübingen. (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 2. Reihe, 315). Hanson, P.D., 1979, The dawn of apocalyptic: The history and sosiological roots of Jewish apocalyptic eschatology, Fortress, Philadelphia, PA. Horsley, R.A. (ed.), 2000, Paul and politics, Trinity Press International, Harrisburg. Jameson, F., 2010, ‘Utopia as method, or the uses of future’, in M.D. Gordin, H. Tilley & G. Prakash (eds.), Utopia/dystopia: Conditions of historical possibility, pp. 21–44, Princeton University Press, Princeton, NJ. http://dx.doi. org/10.1515/9781400834952.21 Van Aarde, A.G., 2014a, ‘Pragmatic dimensions in parable research and the divine economy of the basileia’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 70(1), Art. #2688, 11 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v70i1.2688 Van Aarde, A.G., 2014b, ‘A commemoration of the legacy of Rudolf Bultmann, born 130 years ago’, Studia Historiae Ecclesiasticae 40(1), 251–271. Johnson, R.A., 1987, Rudolf Bultmann: Interpreting faith for the modern era, Collins, San Francisco, CA. doi:10.4102/hts.v71i3.2994 http://www.hts.org.za Page 12 of 12 Original Research Van Aarde, A., 2015, ‘Ecodomy: Life in its fullness – If love rules the oikoumenē’, Verbum et Ecclesia 36(3), Art. #1396, 8 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ ve.v36i3.1396 Wengst, K., [1986] 1987, Pax Romana and the peace of Jesus Christ, transl. J. Bowden, SCM Press, London. Wenzel, J., 2010, ‘Millennial dreaming on the nineteenth-century Southern African frontier’, in M.D. Gordin, H. Tilley & G. Original Research doi:10.4102/hts.v71i3.2994 http://www.hts.org.za

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/2994/6104

Afrikaans

Inleiding en uitgangspunt Gemeentesang is ’n omvattende handeling wat die psigiese sowel as liggaamlike dimensies van menswees betrek. Deur gemeentesang word die persoonlike en kollektiewe dimensie van geloof verklank. In hierdie artikel word gevra na die moontlikhede wat sang bied om geloof oor te dra, identiteit te vorm, gemeenskap te stig, binding te bewerk, sosialisering te fasiliteer, koinonia te bevorder en die geloofsgemeenskap op te bou. Daar word gepoog om moontlike teologiese beginsels te ontsluit en riglyne vir die praktyk neer te lê. In aansluiting by vorige artikels oor die lied in die erediens (kyk Kloppers 2005, ook vir vroeër literatuur oor sang in die erediens) word verder gevra na ander terreine binne die kerk waar die kerklied en gemeenskaplike sang ’n rol kan speel om die geloofsgemeenskap te vorm en op te bou. In hierdie uitgawe word die 15-jarige bestaan van die Hervormde Teologiese Kollege (HTK) herdenk. Waar die HTK gerig is op die breë praktyk van kerk- en gemeente-wees, is dit gepas om in ’n artikel vir hierdie uitgawe te probeer bepaal hoe die lied vanuit die erediens breër in die werk en lewe van die kerk ’n bydrae tot opbou kan lewer. How to cite this article: Kloppers, E., 2015, ‘“Elkaar zijn wij gegeven tot kleur en samenklank …” Die rol van sang in die vorming en opbou van die geloofsgemeenskap’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 71(3), Art. #3036, 7 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v71i3.3036 Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Die artikel is gerig op die praktyk binne die breër konteks van die Reformatoriese kerke in Suid- Afrika waar Afrikaans grootliks die voertaal is. Vir meer as 20 jaar reeds funksioneer ek (ook deur die Instituut vir Kerkmusiek in Suid-Afrika) binne hierdie breër konteks en poog om ’n bres te slaan vir die kerklied en die betekenis van kerksang, om ’n bewussyn vir die gepaste funksionering van die kerklied op te skerp en om begrip tussen kerkmusici en predikante te bevorder. Sekere beginsels vind egter moeilik inslag. Uit situasies in vele gemeentes en uit gesprekke kom dit voor asof predikante te dikwels meen net hulle werksaamheid spruit uit ’n ‘ampsopdrag’. Daardeur verkry die priesterskap van alle gelowiges ’n mindere plek. Daarmee saam word die rol van musiek en die werk van kerkmusici in die verkondiging van die Woord van God en die opbou van die gemeente ook misgekyk. ‘Elkaar zijn wij gegeven tot kleur en samenklank …’ Die rol van sang in die vorming en opbou van die geloofsgemeenskap Author: Elsabé Kloppers1 Affiliation: 1Department of Philosophy, Practical and Systematic Theology, University of South Africa Correspondence to: Elsabé Kloppers Email: kloppec@unisa.ac.za Postal address: PO Box 392, University of South Africa, Pretoria 0003, South Africa Dates: Received: 11 May 2015 Accepted: 25 July 2015 Published: 14 Oct. 2015 Author: Elsabé Kloppers1 Affiliation: 1Department of Philosophy, Practical and Systematic Theology, University of South Africa Correspondence to: Elsabé Kloppers Email: kloppec@unisa.ac.za Postal address: PO Box 392, University of South Africa, Pretoria 0003, South Africa Dates: Received: 11 May 2015 Accepted: 25 July 2015 Published: 14 Oct. 2015 The role of singing in the formation and building up of the community of faith. Faith is communicated through participation in various actions and rituals in a dynamic process of socialising into the Christian community. Worship is the prime locus for growing into the community of faith. The singing of hymns in worship is important for people to participate in the faith, to socialise into the Christian community and to strengthen the identity of the faith community. Flowing from worship and back, singing and making music, as gifts of the Holy Spirit, are relevant in all activities of the church: to celebrate, to proclaim the gospel, to teach the faith, to comfort and support people pastorally, to open up the opportunity for participation, to give space for communication, to reach out, to bring people together, to form community and foster koinonia – and in doing so, to contribute in building up the community of faith. The community of faith is sung into being. Making music and singing together therefore need to be a part of the encompassing program of a congregation and a church. Ministers need a thorough liturgical-hymnological training as a sound theological base for working with others in actively building up the community of faith through music. Page 1 of 7 Original Research Page 1 of 7 Original Research Original Research Page 1 of 7 Inleiding en uitgangspunt Die opleiding in die teologiese beginsels vir sang en die kerklied, in liturgies-himnologiese kompetensie as teologiese kompetensie, sowel as toerusting vir sinvolle samewerking met ander rolspelers, word steeds beskou as iets wat gesamentlik gereduseer kan word tot ’praktyk’ en daarom gerelegeer kan word tot iets soos ’praktykvorming’. Die moontlikhede wat die lied in die erediens, sowel binne as daar buite – in die erediens van die lewe – tot verkondiging, viering, vertroosting, lering, diens en opbou bied, word nog nie diepgaande genoeg besef nie. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. How to cite this article: Kloppers, E., 2015, ‘“Elkaar zijn wij gegeven tot kleur en samenklank …” Die rol van sang in die vorming en opbou van die geloofsgemeenskap’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 71(3), Art. #3036, 7 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v71i3.3036 Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Die sigbare gestalte van die geloofsgemeenskap Verskillende beelde kan die gestalte van die kerk en die gemeente wat as gemeenskap saamkom, beskryf. Bybelse beelde soos ’volk van God’, ’kinders van God’, ’volgelinge van Jesus’ word gebruik om identiteit aan te dui. Die vraag wat daarmee beantwoord word, is: Wie is ons? Volgens Van der Ven (1993:50, 236) dui ‘kinders van God’ byvoorbeeld op ’n gemeenskap van broers en susters wat mekaar in ’n (gesins)verband aantref – broers en susters soek mekaar nie uit nie. Met verwysing na Moltmann (1975:341– 344), toon hy aan dat die gemeenskap wat saamkom, ook as ‘n ‘gemeenskap van vriende’ gesien kan word, daarin dat mense tot ’n kerk kan toetree en as deel daarvan funksioneer op grond van ’n vrye, persoonlike beslissing. Beide beelde komplementeer mekaar: die gemeenskap van broers en susters, én die van ’n gemeenskap van vriende. Beide beelde dui op hartlikheid, gemeensaamheid en verbondenheid in die kerk. ’n Verdere religieuse beeld wat gebruik word om binding, gemeensaamheid, inklusiwiteit, uniformiteit (maar ook pluriformiteit) aan te dui, is die beeld van die ’liggaam van Christus’. Die teologiese uitgangspunt wat dié beeld ten grondslag lê, is dat mense bepaalde gawes van die Gees ontvang het om mekaar mee te dien en mekaar en die gemeente op te bou (Rom 1:11&12; 12:3–8; 1 Kor 12 –14; Ef 4; 1 Pet 4:10). Hierdie beeld dui dus op aktiewe betrokkenheid by mekaar. Die werking van die Heilige Gees en die energie wat van die Gees uitgaan, vorm ’n kragveld waarin die ontvangers van die gawes, die draers van Gees – dus die begenadigde begaafdes – intree. Binne hierdie kragveld vorm hulle self weer kragvelde wat na buite werk en energie gee (Welker 1992:224–231). Deur die ‘uitstraling’ wat die Heilige Gees bewerk, deur die aktiewe betrokkenheid by mekaar, en deur die binding binne die kragveld van die Gees en van die geloof, kom die ‘liggaam van Christus’ tot stand en word gevoed en opgebou. Uit die afsonderlike terreine, maar samewerkend tot vorming van die geheel van ’n gemeente en ’n kerk se werksaamhede, kom die opbou van die kerk en gemeente tot gestalte. Verskeie onderafdelings, werksgebiede of temas kan binne terreine onderskei word en elkeen kan afsonderlik ondersoek word met die oog op die opbou van ’n gemeente en van die breër kerk. Die sigbare gestalte van die geloofsgemeenskap plaaslik tot uiting. Wat vir een kerk geld, kan nie sonder meer vir ’n ander geld nie. So lyk gemeentes binne ’n kerk ook nie dieselfde nie. Die wesenseienskap en doel van kerk-wees oor die eeue en oor kerk- en landsgrense heen kan egter kollektief bepaal word as ’n gerigtheid op die oordra of ‘aangee’ van die geloof in Jesus Christus. Hierdie kommunikasie van die Evangelie met die oog op geloofsvorming geskied telkens binne ’n ander sosiale, kulturele en politieke konteks. Binne verskillende kerke, maar ook binne die terreine van die Pastorale Teologie en die Praktiese Teologie, word verskillende terreine van werksaamheid onderskei, maar nie altyd streng afgegrens nie. Grethlein volg byvoorbeeld ’n taamlik vrye indeling in sy Praktische Theologie (2012), terwyl Van der Ven (1993:13, 81–83) in ’n ouer werk ’n vyftal hoofterreine binne ’n streng sistematiese uiteensetting onderskei, naamlik liturgie, verkondiging (waarby die missionale dimensie ingesluit is), kategese, pastoraat en diakonie. Vir hom is dit vyf duidelike terreine van werksaamheid en kommunikasie in die kerk wat nie wedersyds tot mekaar gereduseer kan word nie. As Rooms-Katolieke teoloog wil Van der Ven waarskynlik juis die belang van die liturgie as viering, en dus nié bloot ’rasionele verkondiging’ nie, beklemtoon. Dat liturgie en verkondiging onderskei word om daarmee die vieringsdimensie van die liturgie te beklemtoon is belangrik, juis waar die vieringsdimensie in die Afrikaanse reformatoriese kerke in ’n groot mate steeds ontken word en daar dikwels net op die prediking as ’n vorm van ’alleenverkondiging’ gekonsentreer word. Aan die ander kant is die liturgie juis ook meer as viering: as geheel is die liturgie self óók verkondiging, waar elke deel kan en behoort by te dra tot die geheel van die verkondiging op ’n bepaalde tydstip en waar verskillende eredienste oor die tyd ook by mekaar kan aansluit. In dié opsig behoort daar weer nié ’n streng verdeling tussen liturgie en verkondiging te wees nie. Van der Ven se indeling het myns insiens waarde daarin dat hy gemeentebou nie as afsonderlike werkterrein indeel nie, maar meen dat die opbou van die gemeente organies uit elke funksie en terrein van die kerk se werksaamheid voortspruit. Om in ’n veranderende samelewing relevant te bly moet die kerk voortdurend sigbaar en hoorbaar gemaak word en moet lede moeite doen om dit waarvoor die kerk staan, geloofwaardig tot gestalte te bring in die wêreld (Grethlein 2012:378–413, 449–491). Terreine van werksaamheid Gemeentes van die kerk van Christus funksioneer oral binne ’n bepaalde sosiale, kerklik- kulturele, taal- en politieke konteks. Die kerk van Christus bestaan globaal, maar kom doi:10.4102/hts.v71i3.3036 http://www.hts.org.za Original Research Page 2 of 7 plaaslik tot uiting. Wat vir een kerk geld, kan nie sonder meer vir ’n ander geld nie. So lyk gemeentes binne ’n kerk ook nie dieselfde nie. Die wesenseienskap en doel van kerk-wees oor die eeue en oor kerk- en landsgrense heen kan egter kollektief bepaal word as ’n gerigtheid op die oordra of ‘aangee’ van die geloof in Jesus Christus. Hierdie kommunikasie van die Evangelie met die oog op geloofsvorming geskied telkens binne ’n ander sosiale, kulturele en politieke konteks. Binne verskillende kerke, maar ook binne die terreine van die Pastorale Teologie en die Praktiese Teologie, word verskillende terreine van werksaamheid onderskei, maar nie altyd streng afgegrens nie. Grethlein volg byvoorbeeld ’n taamlik vrye indeling in sy Praktische Theologie (2012), terwyl Van der Ven (1993:13, 81–83) in ’n ouer werk ’n vyftal hoofterreine binne ’n streng sistematiese uiteensetting onderskei, naamlik liturgie, verkondiging (waarby die missionale dimensie ingesluit is), kategese, pastoraat en diakonie. Vir hom is dit vyf duidelike terreine van werksaamheid en kommunikasie in die kerk wat nie wedersyds tot mekaar gereduseer kan word nie. As Rooms-Katolieke teoloog wil Van der Ven waarskynlik juis die belang van die liturgie as viering, en dus nié bloot ’rasionele verkondiging’ nie, beklemtoon. Dat liturgie en verkondiging onderskei word om daarmee die vieringsdimensie van die liturgie te beklemtoon is belangrik, juis waar die vieringsdimensie in die Afrikaanse reformatoriese kerke in ’n groot mate steeds ontken word en daar dikwels net op die prediking as ’n vorm van ’alleenverkondiging’ gekonsentreer word. Aan die ander kant is die liturgie juis ook meer as viering: as geheel is die liturgie self óók verkondiging, waar elke deel kan en behoort by te dra tot die geheel van die verkondiging op ’n bepaalde tydstip en waar verskillende eredienste oor die tyd ook by mekaar kan aansluit. In dié opsig behoort daar weer nié ’n streng verdeling tussen liturgie en verkondiging te wees nie. Van der Ven se indeling het myns insiens waarde daarin dat hy gemeentebou nie as afsonderlike werkterrein indeel nie, maar meen dat die opbou van die gemeente organies uit elke funksie en terrein van die kerk se werksaamheid voortspruit. Original Research Waar geloof geleef en gekommunikeer word – in of buite die erediens – word daar aan elemente van die omringende werklikheid (’n situasie, gebeurtenis, handeling, proses) religieuse betekenis toegeken. Deur religieuse betekenis­ verlening verwys hierdie elemente na die teenwoordigheid van God se heil: dit be-teken, dit ver-teenwoordig God se werk in die wêreld.2 Outeurs soos Weyel (2011) en Schwier (2014:212) verwys na die ritueel van die erediens waar aan sekere handelinge, tekens en simbole in die erediens religieuse betekenis verleen word. Die simboolhandelinge in die ritueel van die erediens bied die moontlikhede vir ’n vorm van sosialisering waardeur die sosiale binding aan die kerklike gemeenskap en die simbole van die gemeenskap lewend gehou word. In die erediens groei mense in die simbole en ’taal’ van die geloofsgemeenskap in en leer handelend die simbole en taal van die erediens in gemeenskap met ander. Die erediens, wat deur die gemeente as geheel gedra word (Marti 2014:31), is die primêre ruimte waar konkrete religieuse ervaring deur deelname opgedoen en oorgedra word. Searle (1991) se poëtiese beskrywing is tydloos: se waarneming dat dit nie soseer gaan om onderrig in wat gelowiges glo nie, maar om ingelyf(!) te word in wat hulle doen, het in die jare sedert hy die uitspraak gemaak het, aan relevansie toegeneem. Hy verwys na patrone van interaksie en kommunikasie wat ’n gemeenskap ’n spesifieke identiteit en karakteristieke etos gee: Entering the community, one enters a world of meanings, communicated symbolically rather than discursively, by which one learns to make sense of the world and adopts appropriate attitudes and commitments in light of the founding religious experience from which the tradition sprang. To become a believer is not so much to be instructed in what believers believe as to be inducted into what believers do, into the patterns of interaction and communication that give the community its specific identity, its characteristic ethos. (Searle 1991:223) Die gemeenskap van gelowiges is geleë in die verbondenheid aan en deelname van elk aan Christus – die grond en oriënteringspunt van die kerk. Deur deel te neem, deur te doen, word ’n mens deel van die wêreld van geloof en wat dit inhou. Dit beteken sosialisering in die geloofsgemeenskap in. Sosialisering of opvoeding in die geloofsgemeenskap in is eerstens die taak van die familie of huisgesin. Naas die huisgesin is die gemeente as geheel verantwoordelik vir geloofsvorming. 1.Die onlosmaaklike verband tussen die erediens en die ‘erediens van die lewe’ kan nie genoeg beklemtoon word nie. Die sterkste invloed om ’n bewussyn daarvoor te skep binne die Suid-Afrikaanse konteks lê in die name vir die drie rubrieke van die Liedboek van die Kerk (2001) waarvoor ek en Louwrens Strydom gesamentlik verantwoordelik was (in aansluiting by nuwe gesangboeke uit Europa en die VSA): Die erediens, Die liturgiese jaar (die erediens deur die jaar) en die Erediens van die lewe. Original Research Drie van die kriteria is hier veral van belang: 3.Die betekenis van die liggaamlike handeling is ’n belangrik onderwerp in die Liturgiewetenskap – kyk onder meer Friedrich 2001. 2.Hierdie is insigte wat spruit uit die invloed van die Semiotiek, vir die Liturgiewetenskap en Homiletiek, ontsluit deur onder meer Engemann (2011) en vroeër reeds Volp (1988). Original Research Geloofsvorming is ’n deurlopende proses waar sosiale interaksie, deurleefde kennis en konkrete ervaring van alle betrokkenes ’n rol speel. Die rol van ervaringsgeörienteerde waarneming in geloofskommunikasie, asook die performatiewe aspek in religieuse vorming, word toenemend erken (Dressler, Kumlehn & Klie 2012). Deur sosialisering, die toe-eiening van die tradisie en van geloofswaarhede en -waardes, vind identiteitsvorming plaas: identiteit as ‘volk van God’, ‘kinders van God’ of die ‘liggaam van Christus’. Sosialisering bevorder ook die onderlinge binding en koinonia. Sosialisering is egter nie net na binne gerig nie. Dit vind plaas met die oog op die vorming van ’n deugsame geloofsgemeenskap wat op handeling na buite gerig is. Ritual participation is an entirely different way of relating to a religious tradition from, say, studying that tradition by reading about it or listening to lectures about it. Ritual does not merely make one think about religion. It makes one religious, in that it leads one of necessity to behave religiously, so that over time, and in company with the community, one gradually becomes formed as a religious person. It does not merely present the tradition; it enacts it. It claims not merely one’s attention but one’s commitment. It is self-involving. In participating, one gives oneself over to the conventions of a given community, adopting and appropriating the values, the myth, the Weltanschauung embodied in the rite. In ritual, above all, one appropriates the tradition in condensed, symbolic form and is socialized into the religious consciousness that is what ultimately constitutes the tradition. (Searle 1991:224; my kursivering) In die erediensviering word die tradisie, die kollektiewe herinnering aan die heilsgebeure wat die geloofsgemeenskap ten grondslag lê, binne die breër geheel van die kerkjaar gestalte gegee en lewend gehou. Die erediens verbind mense met die geloofsvoorgeslagte, maar ook met toekomstige geslagte. In die Evangelisches Gottesdienstbuch (2005:15–17) van die Evangelisches Kirche in Deutschland (EKD) word sewe rigtinggewende teologiese kriteria vir die verstaan en vergestalting van die erediens gegee. Drie van die kriteria is hier veral van belang: In die erediensviering word die tradisie, die kollektiewe herinnering aan die heilsgebeure wat die geloofsgemeenskap ten grondslag lê, binne die breër geheel van die kerkjaar gestalte gegee en lewend gehou. Die erediens verbind mense met die geloofsvoorgeslagte, maar ook met toekomstige geslagte. In die Evangelisches Gottesdienstbuch (2005:15–17) van die Evangelisches Kirche in Deutschland (EKD) word sewe rigtinggewende teologiese kriteria vir die verstaan en vergestalting van die erediens gegee. Die sigbare gestalte van die geloofsgemeenskap Spesifieke temas soos die stadskerk, teater, spiritualiteit en die werk met ouerwordende mense kan byvoorbeeld ook met die oog op gemeentebou ondersoek word (bv. Kunz 2001). Vir die doel van hierdie artikel word op die moontlike rol van kerksang in die opbou van die geloofsgemeenskap gefokus. Kerksang en die kerklied vorm primêr deel van die liturgie, as deel van die viering én as deel van verkondiging (na binne én na buite), maar funksioneer ook breër op die terreine van kategese, pastoraat en diakonie en kan op al hierdie terreine tot gemeenskapsvorming en die opbou van die gemeente bydra. Betrokkenheid by mekaar en gestaltegewing geskied deur hoorbare en sigbare kommunikasie. Die gemeente kommunikeer met God, met mekaar en met ’n wêreld buite die mure van die kerkgebou. Deur religieuse beelde, soos aangetoon, en verder deur simbole en tekens, deur woorde en dade kommunikeer ’n kerk die kerk se religieuse identiteit, oortuigings, geloofsgrondslag, die doel en die taak van ’n kerk – konkreet na binne en na buite. Hierdie beelde en simbole verbind die individu en die geloofsgemeenskap – en dit verbind die individu en die geloofsgemeenskap in gemeenskap met God. So kom die kerk as die gemeenskap van gelowiges (communio fidelium) tot stand. Die geloofsidentiteit van sowel die individu as dié van die geloofsgemeenskap bestaan nie in sigself nie – beide het ’n geskiedenis wat die kollektiewe herinnering (anamnese) vorm en wat die gemeenskap ten grondslag lê. Searle (1991) http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3036 Page 3 of 7 Verkondiging, sosialisering en koinonia deur die kerklied In sy rede met die inwyding van die kerk in Torgau in 1544 (Sonderdruck, in privaatbesit, maar ook in Weimarer Ausgabe – WA 49:588) sê hy dat die lied gebed en lofsang kan wees, maar dat dit in die uitvoering ook God se heilige Woord kan word. As verkondiging in velerlei gestaltes kan die kerklied soms selfs sterker as die gesproke woord funksioneer. In die sang en deur die sing van ’n kerklied word die kerk as kerk ‘hoorbaar’. Die wesenlike vraag is nie of kinders die gebeure van die erediens met die verstand verstaan nie, maar of hulle ‘daar’ is, teenwoordig is, of hulle deel is van die ervaring van daar- wees en saam met die ’volwassenes’ mag deelneem aan die ritueel van herinnering en oorlewering, in die spanning van verlede, hede en toekoms. Dit gaan om die gevoel van welkom-wees; om aangespreek te word deur aspekte wat juis nie onder woorde gebring kan word nie; om die geleidelike deel-word van en ingroei in die geloofsgemeenskap in; om die mooiheid van ’n kerkruimte waar te neem4, die andersheid daarvan te ervaar – die besondersheid teenoor die alledaagse; om geleidelik te leer om die aandag toe te spits; om die sakrament van die doop waar te neem en die water te hoor; die nagmaalgebeure te ervaar, die wyn te ruik; met verwondering die glans van die ligte in die ruimte waar te neem, die lig deur loodglasvensters te sien skyn, of die warmte van die kerse te voel; om betower te word deur ’n lied wat met passie gesing word … Sang gee gestalte aan die saamhoort van ’n verskeidenheid van uiteenlopende mense in die één geloof. Deur die sing van die liedere wat ‘aangebied’ en ontvang word, kan gelowiges fisies die draers word van betekenis wat toe- geëien word, maar wat ook weer aan ander aangebied word. Gemeensaamheid word so gekonstitueer. Hierdie inlywing en integrering in die simboolwêreld van die liturgiese gemeenskap en só in die geloof in, vind binne die erediens plaas, maar ook verder by geleenthede buite die erediens waar die gemeente as geloofsgemeenskap saam is, of waar die individu die lied van die geloof aanhef. Te midde van die klem op individualisme het mense ook ’n wesenlike behoefte aan gemeensaamheid. Die lied van die geloof wat saam met ander aangehef word, het bindende krag. Dit is gerig op gemeensaamheid en kan juis die eensaamheid deurbreek. Page 4 of 7 Original Research Alhoewel die tweede punt wat hier genoem word, op taalgebruik fokus, beteken dit in praktyk dat niemand in die erediens uitgesluit mag voel nie; almal moet kan deelneem. Verder moet elkeen op verskillende vlakke van ervaring as geheelmense kan deelneem. In die erediens, soos in die omgang met alle rituele, is die leer-verstaan nie die belangrikste nie, maar is die sosialisering, die meemaak, deurslaggewend. Dit het ook betekenis vir die sosialisering van kinders wat in die erediens en met die erediens grootword – van die begin af. Die Rooms Katolieke teoloog Albert Gerhards verwys na die liturgie as die leer- en lewensplek – ‘Lern- und Lebensort’ – van die geloof (2012:209–216). Dit klink vanselfsprekend dat geloof deur die erediens aangegee word; tog wys Gerhards (2012:190) daarop dat die erediens dikwels geen, of bloot ’n geringe rol speel in teologiese gesprekvoering oor die vraag na die ’Weitergabe des Glaubens’, die aangee van die geloof. Hy verwys waarskynlik na sommige kringe in Duitsland waar godsdienspedagogiek en godsdiensdidaktiek só op die voorgrond staan dat daar nouliks meer ’n bewussyn vir die rol van die erediens is. Dit gebeur egter ook toenemend in kerke in Suid-Afrika waar kinders grootliks buite die erediens met iets anders besig gehou word. Binne die Suid-Afrikaanse situasie moet die besef nog deurwerk dat die erediens waarin kinders ruimte het, noodsaaklik is vir die oordrag van die Christelike geloof. 4.Vir die rol van waarneming van die kerkgebou, kyk Rupp (2006); vir die rol van ervaring in die erediens, kyk Pohl-Patalong (2011) en Knecht (2011). Verkondiging, sosialisering en koinonia deur die kerklied Gottesdienste sind Rituale, für die auch symbolische Kommunikationsformen und die Partizipation aller Teilnehmenden benötigt werden, womit nicht nur eine aktive äußere Beteiligung gemeint ist. Der Gemeindegesang ist dabei wohl das gewichtigste Medium äußerer wie innerer Beteiligung im Gottesdienst. (Schwier 2014:212) Gottesdienste sind Rituale, für die auch symbolische Kommunikationsformen und die Partizipation aller Teilnehmenden benötigt werden, womit nicht nur eine aktive äußere Beteiligung gemeint ist. Der Gemeindegesang ist dabei wohl das gewichtigste Medium äußerer wie innerer Beteiligung im Gottesdienst. (Schwier 2014:212) In die ritueel van die erediens bied die sang as simboliese uitdrukking (kommunikasievorm) die geleentheid tot aktiewe deelname, innerlik en uiterlik, wat nie deur enige ander handeling geëwenaar word nie. In die deelname aan die sang vind geloofsvorming en identiteitsvorming plaas. Die erediens en die sang in die erediens bied ’n vorm van sosialisering waardeur mense in die geloof van die geloofsgemeenskap ingroei en so die simbole en unieke wyses van kommunikasie leer verstaan en ook deel daarvan word. Geloofsbeginsels word oorgedra, daar word verkondig, ‘God se woord’ word uitgedra. In dié verband is Luther se siening van musiek as medium vir verkondiging belangrik. Hy gee musiek die eerste plek náás die teologie, omdat hy die verkondigingswaarde daarvan besef het. In sy rede met die inwyding van die kerk in Torgau in 1544 (Sonderdruck, in privaatbesit, maar ook in Weimarer Ausgabe – WA 49:588) sê hy dat die lied gebed en lofsang kan wees, maar dat dit in die uitvoering ook God se heilige Woord kan word. As verkondiging in velerlei gestaltes kan die kerklied soms selfs sterker as die gesproke woord funksioneer. In die sang en deur die sing van ’n kerklied word die kerk as kerk ‘hoorbaar’. In die ritueel van die erediens bied die sang as simboliese uitdrukking (kommunikasievorm) die geleentheid tot aktiewe deelname, innerlik en uiterlik, wat nie deur enige ander handeling geëwenaar word nie. In die deelname aan die sang vind geloofsvorming en identiteitsvorming plaas. Die erediens en die sang in die erediens bied ’n vorm van sosialisering waardeur mense in die geloof van die geloofsgemeenskap ingroei en so die simbole en unieke wyses van kommunikasie leer verstaan en ook deel daarvan word. Geloofsbeginsels word oorgedra, daar word verkondig, ‘God se woord’ word uitgedra. In dié verband is Luther se siening van musiek as medium vir verkondiging belangrik. Hy gee musiek die eerste plek náás die teologie, omdat hy die verkondigingswaarde daarvan besef het. Die erediens as ruimte waar geloof gevorm en aangegee word Kommunikasie na binne is noodsaaklik vir die voortgang en die opbou van die kerk. Kommunikasie na buite is weer bepalend vir die kerk om werklik kerk te wees, om gehoor, gesien en geglo te word. Met verwysing na Bonhoeffer wat die gemeente beskryf as die ‘Gemeinde für andere’ (Bethge, in Kloppers 2005:192), is vroeër reeds aangedui dat die gemeente vanuit die unieke byeenkoms van die erediens in die wêreld, na die wêreld, en terug na die erediens toe leef. Die kerk kom tot gestalte, word sigbaar gemaak in die erediens. Vanuit die liturgie in die kerkgebou word die kerk sigbaar – word Christus sigbaar in die liturgie van die lewe of die erediens van die lewe.1 Die erediens is die verantwoordelikheid van die hele gemeente en gee geleentheid vir die deelname van die hele gemeente (verder ook Meyer-Blanck 2011; Mildenberger & Ratzmann 2006). Die taal mag niemand uitsluit nie, maar in die taal behoort die gemeenskap van sowel mans, vroue, jeugdiges en kinders, as dié van verskillende groeperinge, gepaste vorme van uitdrukking te vind (ook Meyer-Blanck 2012). Liturgiese handeling en gedrag betrek die mens as geheel; dit bied geleentheid om ook liggaamlik en sintuiglik deel te neem.3 doi:10.4102/hts.v71i3.3036 http://www.hts.org.za Page 4 of 7 Original Research De lofzang om het leven geeft stem aan onze dank. Al is mijn stem gebroken, mijn adem zonder kracht, het lied op and’re lippen draagt mij dan door de nacht … Samesang en samewerking tot opbou van die gemeente Musiek verkondig naas die prediking. So redeneer Andreas Marti, Gereformeerde teoloog, himnoloog en praktiserende kerkmusikus in Switserland, dat daar ook van die amp van kerkmusikus sprake behoort te wees. Hy gebruik die begrip amp in afgrensing van predikante wat teenoor kerkmusici sou optree, asof slegs predikante ’n ’amp’ sou beklee; ook in afgrensing van die minagtende wyses waarop soms met die kerklied en kerkmusiek omgegaan word. Hy onderskei die volgende sake met betrekking tot die funksie van kerkmusiek en die ’amp van kerkmusikus’: Die amp van kerkmusiek is ’n geordende gemeentebouende diens, wat gegrond is op goddelike genadegawes. Die besondere diens van die kerkmusikale amp is die diens van lof en dank – dus die diens wat die gemeente in die regte verhouding met God kan stel. (Naas lofprysing kom ook die klag en smeking ter sprake.) Die moontlikhede van ’n kerkmusikale praktyk wat in sowel die gemeentesituasie, as in die maatskaplike omgewing ingebed is, en wat van daaruit wyer uitkring, moet nog ontdek en beproef word (Arnold 2011 in geheel). Die kerk het medewerkers nodig wat die moeilike eise van veranderende tye kan hanteer. Dit geld in die besonder vir die medewerkers op die terrein van kerkmusiek. Samewerking en wedersydse betrokkenheid is belangrik. Belangrik is die neem van verantwoordelikheid ten opsigte van die erediens en musiek op alle vlakke van die gemeente en in die breër kerklike struktuur. In elke gemeente behoort bestaande musikale gawes ontdek en uitgebou te word om in diens van die volle gemeentelewe te staan. Die opleiding en voortdurende verdere opleiding van alle medewerkers is noodsaaklik. Die leiding kan in die eerste plek geneem word deur opgeleide en toegewyde kerkmusici wat met ander betrokkenes saamwerk om ’n lewende gemeente op te bou. Besondere vaardighede word van musiekleiers vereis: die vermoë tot goeie kommunikasie, goeie luistervermoë, die bereidheid om te leer, ’n terapeutiese en versorgende ingesteldheid, sowel as pedagogiese kompetensie (Kirschbaum [2005] 2006:199–205). In die vele fasette van ’n gemeente se funksionering kan verskillende Kerkmusiek staan in die eerste plek binne die verloop van die erediens van die gemeente en vorm ook deel van die verloop. Die kerkmusikus se taak word dus primêr binne die erediens vervul. (Die primêre, nie die enigste plek nie – EK.) Kerkmusiek is belydend. Dit kom tot uiting in die grondliggende diens van die kerk, naamlik die diens van die Woord. 5.Die ondersoek na sang in die erediens het plaasgevind van Desember 2008 tot Februarie 2009 en het onder meer gefokus op vrae na die voorkeure van gemeentelede, die musiekgenres wat hulle verkies, wat sang vir hulle beteken, waar en wanneer hulle sing, praktyke van sang in die erediens, wat hulle van die kerklied verwag en watter soort begeleiding hulle sou verkies. Verkondiging, sosialisering en koinonia deur die kerklied Die kerklied kry klank en transendeer mense se gebrokenheid. Dit kan as helende balsem werk. Waar die kerklied gesing word – ook buite die kerk – kan die helende krag werksaam word. ’n Siek of sorgbehoewende persoon wat vanweë omstandighede fisies verwyderd is van die geloofsgemeenskap kan deur die geestelike lied te sing of te hoor, steeds aan die geloofsgemeenskap gebind word en die krag ervaar wat daarvandaan uitgaan. In ’n vroeër artikel is reeds aandag gegee aan die pastorale werking van die kerklied (kyk Kloppers 2000; ook Klessmann [2005] 2006). Die Nederlandse lieddigter, Sytze de Vries Die deure vir die erediens behoort vir almal oop te staan: alle mense en alle generasies moet welkom voel. In die erediens vloei die onderskeie dienste en werksaamhede van die gemeente saam. Die erediens simboliseer eenheid in die veelheid. Die erediens vorm die geloofsmiddelpunt van die communio sanctorum. Vanuit die erediens word die deure na buite geopen, word die Evangelie uitgedra en word die verantwoordelikheid vir die wêreld waargeneem. Die geloofsgemeenskap leef uit die erediens na die wêreld toe en kom uit die wêreld weer terug in die erediens. So word die missionale dimensie van die erediens ’n werklikheid. doi:10.4102/hts.v71i3.3036 http://www.hts.org.za Page 5 of 7 Original Research erediens te versterk en die kompetensie van alle deelnemers te help bevorder. In alles behoort die geloofservaring en lewenservaring van gemeentelede ook na waarde geskat te word (Schwier 2014:211). (2009:10) verwoord hierdie werking treffend in ’n liedteks. In die eerste strofe verwys hy na die gemeensaamheid in die viering van die liturgie: ons is aan mekaar gegee tot ‘samenklank’, tot harmonie. Ons sing die lofsang om die lewe. In die tweede en derde strofe gaan dit om die pastorale werking van die lied: Vanuit die erediens kan sang ’n rol tot opbou op al die terreine in die geloofsgemeenskap speel – naas die liturgie en die verkondiging, ook in die kategese op die Sondag en in die week, in die pastoraat, in die werk met verskil­ lende groepe, by vergaderings, Bybelstudiegeleenthede, gemeente-byeenkomste, kleingroep- of kringbyeenkomste, jeuggeleenthede en ander byeenkomste. By al hierdie geleenthede kan koinonia deur die kerklied bewerk word. ’n Gees van liefde en koinonia skep die ruimte vir aanpassing, identiteitsvorming, integrasie en positiewe verandering – faktore wat die gemeente as geheel, sowel as die individu in die geloof kan versterk en opbou. Die sang in die erediens behoort dus uit te mond in geleenthede waar die identiteit en konkrete werksaamheid van die gemeente in groepverband verdere gestalte kry. Groepe in ’n gemeente kan saamkom om gesprek oor die kerklied te voer, oor die plek en funksionering van die lied in die gemeente te besin, te vra wat liedere sê en hoe hulle dit sê – en vanselfsprekend, met die oog daarop om te sing. ’n Wye verskeidenheid van liedere wat elkeen in ’n bepaalde lewensfase aanspreek, behoort gesing te word, sodat die volle spektrum van deelnemers in berekening gebring word. Die voortgaande belang van sang in die erediens en breër, blyk uit ’n omvattende empiriese studie wat in die onlangse verlede in die EKD Duitsland gedoen is (kyk Danzeglocke et al. 2011).5 Zolang wij ademhalen schept Gij in ons de kracht om zingend te vertalen waartoe wij zijn gedacht: elkaar zijn wij gegeven tot kleur en samenklank. De lofzang om het leven geeft stem aan onze dank. Al is mijn stem gebroken, mijn adem zonder kracht, het lied op and’re lippen draagt mij dan door de nacht … Zolang wij ademhalen schept Gij in ons de kracht om zingend te vertalen waartoe wij zijn gedacht: elkaar zijn wij gegeven tot kleur en samenklank. Original Research die Liturgiewetenskap én Himnologie onderlê is – soos daar vir alle ander terreine van die teologie deeglik opgeleide vakkundiges verwag word. Himnologie behoort náás ’n vak soos Homiletiek as ’n onafhanklike teologiese vak gesien te word waarvoor net soveel tyd in die teologiese opleiding ingeruim behoort word. persone per geleentheid leiding neem met gemeenskaplike musiek maak of sang: naas die orrelis en ander ’amptelike’ musiekleiers, ook kategete, predikante, jeugwerkers, seniorgroepleiers, diensgroepe, jongmense én ouer mense wat instrumente kan bespeel. Ook die werking in die omringende kultuur, die breër maatskaplike verantwoordelikheid deur hierdie diakonale werksaamhede, die dienswerk aan die medemens, moet in die oog gehou word. Die kerklied het met die hart van die gemeente te doen. Dit is die lewegewende polsslag waaruit die gemeente leef, gevoed en opgebou kan word. Eers ná grondige teologiese toerusting om die anamnetiese, epikletiese, doksologiese, kategetiese, diakonale en pastorale werking van die erediens en die lied te begryp kan ook gefokus word op die praktykgerigte inrigting van die liturgie en die lied in die liturgie. Te midde van die pluraliteit van aanbiedings in die huidige tydsgewrig is die vorming tot onderskeidingsvermoë binne so ’n praktykgerigte situasie ook ’n uiters belangrike saak. Verbind met die lied en musiek, behoort ook die benutting van ander kunsvorms aandag te kry om toekomstige liturge aan die moontlikhede bloot te stel waardeur die gemeente op verskillende vlakke deur die estetiese dimensie opgebou kan word (Gerhards 2012:142–189; Meyer-Blanck 2011:343– 387; Nicol [2009] 2010:163–169). Die Heidelbergse teoloog, Helmut Schwier (2014:213) pleit dat die dimensies van gemeenskaplike viering, simbolies-rituele kommunikasie en handelinge, van kerkruimtes en van kunsuitings soos musiek, beeldende kuns, loodglaswerk en bewegingskuns, nuut ontdek en nuut ontgin moet word. Nuwe liedere en nuwe erediensvorme behoort ook voortdurend aandag te geniet. Die kerk en die kerklied behoort voortdurend te vernuwe en aan te pas by die eie tyd. Dit is egter ook noodsaaklik dat die musiek pastoraal sensitief ten opsigte van die feesvierende gemeenskap moet wees en dat dit ’n vorm en moeilikheidsgraad reflekteer wat gepas is ten opsigte van die deelnemers (kyk Kloppers 2013 ten opsigte van die grense van opname). Die verwysingsveld en behoefte van die gemeente mag nie geïgnoreer word nie. Daar mag egter ook nie bloot by die ‘smaak’ van ’n gemeente vasgesteek word nie: ’n gemeente word ook geroep om te verander – om meer te leef soos Christus ons voorgeleef het. Original Research Sang kan meewerk aan hierdie verandering. Die persoonlike vermoë en smaak van diegene wat verantwoordelik is vir die gestaltegewing van die erediens, mag ook nie tot die norm verhef word nie. Die gemeente en die liturge se verwysingsraamwerk vir kerkmusiek kan ontwikkel word deur ’n breër blootstelling, deur die luisterervaring uit te brei en in die besonder deur aandag aan die musikale handeling, die ’doen-ervaring’ te gee. Weens ’n toenemende gebrek aan blootstelling aan die kerklied en weens die gebrek aan aktiewe samesang in baie gemeenskappe (Bubmann 2012:215–224), het gemeentes kundige aanmoediging en leiding tot sang en nuwe wyses van sang nodig. Om aandagtig te luister, diep in te adem, om klag te laat hoor sowel as bevrydend te jubel – om werklik feestelik fees te vier, is die teken van ’n lewende gemeente. Die gemeenskap wat nie sing nie, is nié die gemeenskap nie … Sang maak die communio sanctorum hoorbaar. Sosialisering, deelname en gemeenskapsvorming deur die kerklied dra in ’n besondere mate by tot die aanneem van die geloofstradisie, die vorming van die identiteit van die geloofsgemeenskap, die groei in die geloofsgemeenskap in en die koinonia van gelowiges. Deur die krag van gemeentesang kan die individu opgebou en die binding tot ’n gemeenskap van gelowiges bewerk word wat ook invloed na buite uitoefen. Die bewussyn vir die vele moontlikhede tot opbou van die gemeente wat rondom gemeentesang as vorm van geloofskommunikasie bestaan, behoort dus doelbewus uitgebou te word sodat elkeen aangespoor kan word om die gawes van die Gees aan te neem en te gebruik en om aktief deel te neem tot opbou van die gemeente as die één liggaam van Christus, as broers en susters van mekaar, as vriende onder mekaar, as die huisgesin van God, as die gemeenskap van gelowiges wat ook in die breër gemeenskap en omringende kultuur positiewe verandering kan bewerk. Samesang en samewerking tot opbou van die gemeente Die kerkmusikus het dus ook deel aan die diens van die Woord. Die kerkmusikus se taak kom eers daar tereg, waar dit in noue samewerking met al die ander ampte geskied en waar sy/hy lid is van die gemeente wat die algemene priesterskap van die gelowiges as die uitgangspunt van alle werksaamhede neem. (Marti 1989:10–11) Marti neem ’n ampsbegrip wat spruit uit die beginsel van die priesterskap van alle gelowiges as uitgangspunt. In die gemeente behoort alle gelowiges die geleentheid te kry om hulle genadegawes te gebruik tot diens en wedersydse opbou van mekaar. Musiek in die erediens en in aansluiting by die erediens behoort deel te vorm van die verantwoordelikheid en betrokkenheid van elke begaafde gelowige – in die letterlike sin van die woord bedoel. Die liturg behoort die persoon te wees met die eerste verantwoordelikheid ten opsigte van die inrigting van die liturgie en die keuse van liedere, maar het die opdrag om juis ook soveel mense moontlik te betrek, hulle verantwoordelikheid vir die http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3036 Original Research Page 6 of 7 Mededingende belange Die outeur verklaar dat sy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat haar nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel. Liedboek van die Kerk, 2001, NG Kerk Uitgewers, Kaapstad. Marti, A., 1989, ‘Geleitwort’, in Institut für Kirchenmusik der evangelisch-reformierten Landeskirche des Kantons Zürich (Hg.), Musik in der evangelisch-reformierten Kirche: Eine Standortbestimmung, pp. 9–14, TVZ, Zürich. Marti, A., 2014, Wie klingt reformiert? Arbeiten zu Liturgie und Musik, TVZ, Zürich. Page 7 of 7 Page 7 of 7 Original Research wat slegs in beperkte mate geniet word, opnuut gegee sal word en meer vrygewig, want so nié sal alle lede daaronder ly. Die lof van God wat die konkrete hoogtepunt in die sang van die gemeente vind, is een van die noodsaaklikste basiese vorms van die bediening van die gemeente. (Karl Barth [1959] 1961, III 2:994, Eng. 1961:865 [Afrikaanse vertaling Kloppers]) Kloppers, E., 2000, ‘Ubi caritas et amor deus ibi est: Die pastorale funksie van die kerklied’, Praktiese Teologie in Suid-Afrika 15(2), 99–111. Kloppers, E., 2005, ‘Handelinge in die erediens: Die verryking van die liturgie deur musiek’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 61(1/2), 165–190. http:// dx.doi.org/10.4102/hts.v61i1/2.446 (In verkorte vorm opgeneem in Diensboek 2008, Pretoria: Sentik.) Kloppers, E., 2013, ‘’n Lied moet klink om gehoor te word … Faktore wat die resepsie van kerkliedere kan beïnvloed’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 69(1), Art. #1351, 8 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v69i1.1351 Literatuurverwysings Meyer-Blanck, M., 2011, Gottesdienstlehre, Mohr Siebeck, Tübingen. Meyer-Blanck, M. (Hg.), 2012, Die Sprache der Liturgie, Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig. Arnold, J., 2011, ‘Musik und Gottesdienst – Musik im Gottesdienst’, in H-J. Eckstein, U. Heckel & B. Weyel (Hg.), Kompendium Gottesdienst. Der Evangelische Gottesdienst in Geschichte und Gegenwart, pp. 224–244, Mohr, Tübingen. Mildenberger, I. & Ratzmann, W. (Hg.), 2006, Beteiligung? Der Gottesdienst als Sache der Gemeinde, Beiträge zu Liturgie und Spiritualität 15. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig. Barth, K. [1959] 1961, Church Dogmatics, transl. G.W. Bromiley, vol. 4, part 3/2: The Doctrine of Reconciliation. Clark, Edinburgh. Moltmann, J., 1975, Kirche in der Kraft des Geistes. Ein Beitrag zur messianischen Ekklesiologie, Kaiser, München. Bubmann, P., 2012, ‘Singen im Protestantismus heute und morgen – Problemanzeigen und Chancen’, in P. Bubmann & K. Klek (Hg.), Davon ich singen und sagen will: Die Evangelischen und ihre Lieder, pp. 215–224, Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig. Nicol, M. [2009] 2010, Weg im Geheimnis: Plädoyer für den Evangelischen Gottesdienst, 3. Auflage, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. Danzeglocke, K., Heye, A., Reinke, S. & Schroeter-Wittke, H. (Hg.), 2011, Singen im Gottesdienst. Ergebnisse und Deutungen einer empirischen Untersuchung in evangelischen Gemeinden, Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh. Pohl-Patalong, U., 2011, Gottesdienst erleben. Empirische Einsichten zum evangelischen Gottesdienst, Kohlhammer, Stuttgart. Reich, C., 2003, ‘Kirchenlied‘, in H.C. Schmidt-Lauber, M. Meyer-Blanck & K-H. Bieritz (Hg.), Handbuch der Liturgik, 3. Auflage, Vandenhoeck, Göttingen. De Vries, S., 2009, Jij, mijn adem. Verzamelde liederen, Boekencentrum, Zoetermeer. Dressler, B., Kumlehn, M. & Klie, T., 2012, Unterrichtsdramaturgien. Fallstudien zur Performanz religiöser Bildung, Kohlhammer, Stuttgart. Rupp, H. (Hg.), 2006, Handbuch der Kirchenpädagogik. Kirchenräume wahrnehmen, deuten und erschließen, Kohlhammer, Stuttgart. Engemann, W., 2011, Einführung in die Homiletik, 2.Auflage, UTB, Stuttgart. Schwier, H., 2014, ‘Der evangelische Sonntagsgottesdienst – vom Strukturpapier zum Evangelischen Gottesdienstbuch’, in A. Gerhards & M. Schneider (Hg.), Der Gottesdienst und seine Musik, Teilband 2, Liturgik: Gottesdienstformen und ihre Handlungsträger, Enzyklopädie der Kirchenmusik Bd. 4, pp. 207–215, Laaber. Evangelisches Gottesdienstbuch, 2005, Agende für die EKU und für die VELKD, Verlagsgemeinschaft Evangelisches Gottesdienstbuch, Berlin. Friedrich, M., 2001, Liturgische Körper. Der Beitrag von Schauspieltheorien und -techniken für die Pastoralästhetik, Kohlhammer, Stuttgart. Searle, M., 1991, ‘Two liturgical traditions: Looking to the future’, in P.F. Bradshaw & L.A. Hoffman (eds.), The changing face of Jewish and Christian worship in North America, pp. 221–243, University of Notre Dame Press, Notre Dame. Gerhards, A., 2012, Erneuerung kirchlichen Lebens aus dem Gottesdienst. Beiträge zur Reform der Liturgie, Kohlhammer, Stuttgart. Liturgies-himnologiese opleiding en vorming Die grondige opleiding van predikante in die sistematies- teologiese en trinitaries-gefundeerde grondslae van die liturgie, en daarby aansluitend die teologiese beginsels van die kerklied, kan dus nie sterk genoeg beklemtoon word nie. Dat hierdie opleiding in teologiese beginsels nié afgeskuif mag word na iets soos ’praktykvorming’ nie, of dat praktiserende kerkmusici (hoe goed ook al opgelei) nié die verantwoordelikheid vir die teologiese onderrig in die liturgie en kerklied behoort te neem nie, is vanselfsprekend. Onderrig op die omvattende terrein van die himnologie verg naas die musiek-, taal-, en literatuurwetenskappe, ook deeglike kennis van die Bybelwetenskappe en die pluralisme van eksegetiese en hermeneutiese metodes, van die sistematiese teologie en etiek, van die ontwikkelings van die lied en die liturgie deur die geskiedenis, en vanselfsprekend ook van die teologie van die erediens. Soos Reich (2003:774) aantoon: ‘Die himnologie is ’n interdissiplinêre en konsekwent ekumeniese wetenskap.’ Die liturgies-himnologiese opleiding hoort dus by teoloë wat deeglik op die terreine van Wat ons met redelike sekerheid kan en moet sê, is dat die gemeenskap wat nie sing nie, nié die gemeenskap is nie. En waar dit nie in lewende spreke kan sing nie, maar slegs argaïes, in herhaling van wyses van sing en tekste uit die verlede – waar ’n gemeenskap nie werklik sing nie, maar sug en ongemaklik mompel, kan dit ten beste slegs ’n vertroebelde gemeenskap wees wat nie van die eie saak seker is nie en van wie se bediening nie veel verwag kan word nie. In hierdie omstandighede het die gemeenskap alle rede om te bid dat die gawe wat ontbreek, of http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3036 Literatuurverwysings Van der Ven, J.A., 1993, Ecclesiologie in context, Kok, Kampen. Grethlein, C., 2012, Praktische Theologie, Walter de Gruyter, Berlin. Volp, R., 1988, Zeichen. Semiotik in Theologie und Gottesdienst, Kaiser, München. Kirschbaum, C., [2005] 2006, ‘Singen in der Gemeinde als Bildungsarbeit’, in G. Fermor & H. Schroeter-Wittke (Hg.), Kirchenmusik als religiöse Praxis. Praktisch- theologisches Handbuch zur Kirchenmusik, pp. 199–205, EVA, Leipzig. Welker, M., 1992, Gottes Geist. Theologie des Heiligen Geistes, Neukirchen-Vluyn, Neukirchen. Weyel, B., 2011, ‘Der Gottesdienst als Ritual’, in H-J. Eckstein, U. Heckel & B. Weyel (Hg.), Kompendium Gottesdienst. Der evangelische Gottesdienst in Geschichte und Gegenwart, pp. 166–184, Mohr Siebeck, Tübingen. Klessmann, M., [2005] 2006, ‘Kirchenmusik als Seelsorge’, in G. Fermor & H. Schroeter​ -Wittke (Hg.), Kirchenmusik als religiöse Praxis. Praktisch-theologisches Handbuch zur Kirchenmusik, pp. 230–234, EVA, Leipzig. Erkenning Mededingende belange Knecht, A., 2011, Erlebnis Gottesdienst. Zur Rehabilitierung der Kategorie ‘Erlebnis‘ für Theorie und Praxis des Gottesdienstes, Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig. Kunz, R. (Hg.), 2001, Gemeindeaufbau konkret. Arbeitsfelder einer lebendigen Kirche, TVZ, Zürich.

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/3036/6424

Afrikaans

B O E K S P R E K I N G E . Ons wil hierdie boekie aanbeveel vir gesondes netsoos vir siekes en in die besonder vir hulle wat die versorging van siekes tot hul lewenstaak gekies het. Ds. KÁLMÁN PAPP. Ds. KÁLMÁN PAPP. Dp. K. H. MiSKOTTE, De Kern van de Zaab, Toelichting bij een proeve van hernieuwd belijden (G. F. Callenbach N.V., Nijkerk 1950). Op die voorblad van hierdie werk laat die skrywer 'n nota verskyn: „Dit boek wil een uitleg zijn van het aan de Ned. Herv. Kerk voorge­ legde geschrift ,Fundamenten en Perspectieven van belijden; een proeve van beschrijving'. Het tracht vooral op de .religie' van het belijden te letten. Het heeft geen ofRcieel gezag; als één der leden van de commissie van ontwerp was de schrijver meer of min ingewijd; daaraan ontleende hij de moed, een reeks artikelen te schrijven in het weekblad ,In de Waag­ schaal', die hier ,zeer vermeerderd' gebundeld verschijnen." — Hiermee het ons eintlik die idee van 'n merkwaardige boek oor 'n nog merkwaardiger saak. Die merkwaardige saak waaroor dit handel, is die poging om tot 'n nuwe belydenis te kom, 'n poging wat uitkristaliseer het in die bo- genoemde „Fundamenten en Perspectieven". Hierdie poging het baie weerstand en kritiek uitgelok, veral in Gereformeerde kringe. En ons moet erken dat die idee van 'n nuwe belydenis by die eerste kennis­ making 'n mens vreemd aandoen. Wanneer 'n mens dit egter van nader- by beskou, gryp die poging jou met 'n onweerstaanbare krag aan. Want die nuwe belydenis is nie bedoel om die „ou" belydenis, die Drie Formuliere van Enigheid, te vervang, te verdring of selfs daarmee gelykgestel te word nie. Dit doen niks af aan die handhawing van die drie belydenisgeskrifte nie. Dit is bloot die uitdrukking van 'n Kerk wat staan onder die nood van die tyd en beweeg word deur die Gees van God om meer bewus te word van sy heilige bestemming. Want die belydenis is geen akkoord van kerklike gemeenskap, geen reglement of beginsel­ verklaring nie; maar „is geboren uit een geestelike beslissing, die telkens opnieuw moet worden bevestigd vanuit dezelfde geestelijke kennis, waaraan zij destijds is ontsprongen . . . Zij is het antwoord der kerk op het Woord Gods, de dankbare erkentenis van de Waarheid, waar zij niet onder uit kan . . ." (p. 8). B O E K S P R E K I N G E . B O E K S P R E K I N G E . A. J. C. VAN SETERS. Omgang met Zieken. Nieuwe herziene en ver­ meerderde uitgawe. 1950. 103 bl. Uitgewerij W. ten Have, Amsterdam. 6/3 posvry. Die titel van hierdie boek dek nie heeltemaal sy inhoud nie. Want dit is veel meer as 'n handleiding vir die omgang met siekes, sy onder­ titel kon gewees het: „En die omgang van die sieke met sy omgewing." Die skrywer behandel sy tema met baie kennis en toewyding. Hy skenk aandag aan die kleinste dinge en momente in die lewe van 'n lydende, wat miskien in die oë van 'n gesonde onnodig sal lyk, maar wat in die beperkte bestaan van 'n fyngevoelige sieke 'n enorme betekenis kan kry. Hy aksentueer die geweldige verskil tussen die lydende en dikwels oorge- voelige sieke en die gesonde mens, wat ondanks die goeie wil nie altyd die gedagtes van 'n sieke kan volg nie. Hy gee 'n grondige bespreking van die omgang van die gesondes met 'n sieke, maar hy wys ook voort­ durend op die gevaarlike toestand van 'n sieke wat maklik sy beklaens- waardige toestand kan oordryf en in sy egoisme sy familie of die verple­ gende personeel kan tiranniseer. Die leser vind hier 'n uitstekende handleiding vir die hoofprobleme van die siekeversorging en siekebesoek. Die skrywer gee 'n kort saam- vatting van die geestesgesteldheid van die verskillende siekes. Vanaf die ligte gevalle tot die langdurige en sware siektes, gevaarlike operasies, liggaamlike gebreke ens. Sy analiese is voortrefflik en sy raad om met die afsonderlike gevalle om te gaan, verraad baie kennis, tak en liefde. Ons kry 'n afsonderlike gedeelte met tallose planne om 'n herstellende of ligte sieke besig te hou en om vir die sieke self 'n opbouende en rusge- gewende besigheid te kan gee. Die laaste twee gedeeltes van die boek handel oor die geestlike ver- sorging van 'n sieke, met verwysing na al die moeilikhede en selfs gevare van hierdie uiters belangrike werk. Die laaste bladsydes word gewy aan die geestelike bystand van siekes vir wie geen hoop meer bestaan om gesond te word nie, dus wat voorberei moet word vir die groot afskeid. 89 Die skrywer word in die hele boek gelei deur 'n diep christlike liefde en geloof sonder dat hy die Bybel te veel siteer. Die boek adem 'n ware christlike barmhartigheid en naasteliefde. B O E K S P R E K I N G E . Daarom kan die belydenis nie vir die kerk iets doods wees nie; ook nie 'n stel reëls of regulasies nie; maar die kerk moet sy belydenis lewe. As die kerk sy belydenis lewe en die belydenis is die antwoord op die Woord van God, moet die kerk steeds opnuut bely. En is dit nie per slot van rekening wat ons kerk ook maar nie doen nie? 90 As 'n predikant die een of ander sekte beveg, is dit nie 'n belydenis ,,in gemeenskap met die vaders" en vanuit die Skrif nie? As ons sinode in 1945 hom teen die Kommunisme uitspreek, is dit nie ook so'n nuwe belydenis nie, hoewel negatief? Moet ons as Christene en as kerk nie gedurig opnuut bely nie? Hoewel kort kom hierdie sake tog kernagtig in die inleiding van die boek tersprake. Wat die inhoud van die werk betref, is dit 'n uitleg van die artikels opgeneem in „Fundamenten en Perspektieven." Hierdie artikels is besonder interessant: Dit toon 'n sterk weerklank van die huidige situasie soos trouens die Drie Formuliere van Enigheid ook hulle eie tyd laat weerklink. Die artikels toon 'n sterk afkeer in alle vorme van die spekula- tiewe benadering van die openbaringswaarhede en betrek hierdie waar- hede geweldig sterk op die persoon self en sy lewe in gemeenskap met God (vgl. bv. art. 2 en die uitleg van die leerstuk van die beeld van God). Hierdie artikels toon ook bepaalde verskille met die Drie Formuliere, bv. die eschatologiese verwagting word sterker op die voorgrond ge- bring en twee hele artikels word aan die plek van Israel gewy. Ook is die artikels dikwels baie meer direk op die Skrif betrokke en leef dit meer uit die Skrif uit as wat ons by die Drie Formuliere vind. Wat die styl van die formuleringe betref, is dit baie minder hoogdrawend en langademig as die Drie Formuliere — sinne wat 'n hele bladsy elk beslaan, word bv. hier nie aangetref nie. Al hierdie dinge en die menigvuldigheid van al die ander word bekwaam en noukeurig deur Dr. Miskotte belig en uiteengeset. Die resultaat is dat 'n werk ontstaan wat vir die dogmatiek baie belangrik is. Elkeen wat 'n studie van die dogmatiek wil maak, moet van hierdie werk kennis neem. Tog is dit nie so ingewikkeld geskrywe dat 'n normale intelligente persoon nie baie genot daaruit kan put nie. B O E K S P R E K I N G E . Die werk van Miskotte, wat „Fundamenten en Perspectieven" met 'n uitleg van die artikels weereens op 'n bekwame wyse aanbied, is van die grootste belang belang en behoort 'n baie wye leserskring, ook in Suid-Afrika, te vind. P. S. DREYER. DR. H. J. DE Vos, MeiJing tot Je Wijsbegeerte (G. F. Callenbach N.V., 1951). Die skrywer van hierdie werk is veral bekend as godsdiens-ólosoof op welke terrein hy heelwat werke gepubliseer het. In die werk waaroor ons handel, begeef hy hom nou op die gebied van die suiwere wysbegeerte. Ons kan egter deurgaans die agtergrond van die godsdiens-wysgeer merk, nie soseer in die behandelde stof of in die wyse van die behandeling daar­ van nie, maar in die heenwysing na probleme van die godsdiens-wysbe* geerte — 'n heenwysing wat 'n mens dikwels net tussen die reëls kan lees. 91 Hierdie „Inleiding tot de Wijsbegeerte" is nog een in 'n tallose ry van dergelike inleidings. Die vereiste wat 'n mens aan 'n inleiding tot die wysbegeerte stel, word egter in hierdie werk voldoen, en dit is meer as wat 'n mens van die meeste inleidings kan sê. Hierdie inleiding gee 'n goeie en deeglike oorsig van die terrein van die wysbegeerte: Die eerste en grootste gedeelte van die werk handel oor die wysbegeerte en sy onderdele. Hier het ons die onderafdelings: 1. Geskiedenis van van die woord en die begrip Alosoáe; 2. Wat wysbegeerte is; 3. Die onderdele van die wysbegeerte. Die tweede gedeelte van die werk handel in 65 bladsye oor 'n aantal verskillende wysgerige stelsels: Die materialis­ me, lewensülosoAe, psigies monisme, idealisme, humanisme en ek- sistensieiïlosofte. Hierdie is maar enkele van die talie stelsels wat in die wysbegeerte bestaan, maar dit is goed dat die skrywer homself beperk het, anders sou die werk vir die doel van 'n inleiding oorlaai geword het. Die wyse waarop die skrywer sy stof behandel, is ook bevredigend: Dit is eenvoudig, duidelik en geskrywe in 'n taal wat geen wysgerige skoling veronderstel nie. Tog bring dit die leser op 'n gemaklike en eenvoudige manier by die kern van die probleme. Wat ook belangrik is, is dat die skrywer hom nie in so'n mate deur die een of ander bepaalde standpunt laat oorheers dat sy werk daardeur uit verband geruk word nie. B O E K S P R E K I N G E . Hoewel 'n mens die idealisme van Hegel en ook die fenomenologie soms sien deurskemer, hou die skrywer hom aan die tradisionele benaderings- wyse van probleme. Gesien van die kant van die leser wat 'n inleiding in die wysbegeerte verlang, is dit goed. Met allerlei revolusionêre beskouings en metodes behoort 'n mens eers kennis te maak nadat jy die veld van die filosofie al 'n bietjie verken het. Vergeleke met die „Inlei­ ding" van Loen wen de Vos in verstaanbaarheid en leesbaarheid en verge­ leke met Jaspers se „Einführung" wen hy deur die feit dat Jaspers se werk so geheel en al in die eksistensieiilosofie staan dat die leser 'n hele wysgerige skoling nodig het om die werkie te begryp. Een eienaardigheid van de Vos se werk moet ons hier noem: Hoewel sy behandelingswyse heeltemaal histories is, ruim hy geen plek in vir die geskiedenis van die wysbegeerte as 'n selfstandige onderdeel van die wys­ begeerte nie. Elkeen van die onderdele — die woord en begrip wysbe­ geerte, wat wysbegeerte is, die logika, ens. — benader de Vos deur die historiese aanloop vir die gebied te gee en van daaruit tot 'n begrip te kom van waarmee hy besig is. Waarom sou hy dan die geskiedenis van die wysbegeerte uitlaat ? Dit is tog ook 'n spesiAeke afdeling van die wys­ gerige studie en het sy eie probleme waaroor 'n mens jou moet oriënteer. Ons kan hierdie boek aanbeveel vir almal wat graag met die wysbe­ geerte wil kennis maak en 'n begin van die studie daarvan wil maak. Veral kan ons dit aanbeveel vir studente wat met 'n eerstejaarskursus wil begin en wat georiënteer wil word op die gebied wat voorlê. Die werk is beslis die moeite werd en beter as baie van sy soort. DR. P. S. DRBYER. 92 C. S. LEWIS, Christeiijke Levenshouding (Uitgeverij Ten Have N.V., Amsterdam, 1950). C. S. LEWIS, Christeiijke Levenshouding (Uitgeverij Ten Have N.V., Amsterdam, 1950). C. S. Lewis is vandag een van die bekendste en knapste skrywers van Christelike kant in die Engelse wereld. Sy roem het nie net tot die Engels-lesende publiek beperk gebly nie, maar is ook deur vertalings oor die hele wéreld versprei. Wat besonder verfrissend van die werke van Lewis is, is dat hy ortodoks Christelik is, dat hy die gesag van die kerk en die Bybel aanvaar, hoewel hy natuurlik ook kritiek op die Kerk het. B O E K S P R E K I N G E . Sonder om te skroom, verkondig hy die Godheid van Christus by voorbeeld bloot op gesag van die Bybelse woord. Die drie sentrale feite vir die verspreiding van die Christelike godsdiens is vir hom die doop, geloof en die nagmaal. By iemand wat nie 'n professionele teoloog is nie, is dit 'n aangename verras­ sing om sulke uitsprake aan te tref. Daarom kan ons ook baie dinge waar ons teologies met Lewis verskil, verskoon. Sy bekendste werke is „The Problem of Pain" en „The Screwtape Letters". In eg. verdedig hy die standpunt dat God die mens vry geskape het en dat die vryheid van die mens noodsaaklik op die sonde uitloop — noodsaaklik omdat die mens wesenlik deur die sondeval bedorwe is. Saam met die sonde kom pyn in die wéreld en pyn is noodsaaklik om die mens die nederigheid te leer waardeur hy alleen gereed is om die ver­ lossing van God aan te neem. Die „Screwtape Letters" is 'n skitterende satire op die ateïste, agnostici en sg. progressiewe persone wat die Christendom as outyds be­ skou en liewer skeppende evolusie, kommunisme, wetenskaplike huma­ nisme, ens. aanhang. Hy skryf hierdie satire in 'n besonder aangename en verfrissende vorm: Dit is naamlik die briewe van Uncle Screwtape, die sekretaris van die Binnelandse Departement van die Hel (of soiets), aan sy neAe, Wormwood, 'n vakleerling-duiweltjie op aarde, waarin Screwtape aan Wormwood raad gee van hoe om te werk te gaan. Die werkie wat ons hier resenseer, is 'n vertaling van die Engelse oorspronklike „Christian Behaviour". Dit is 'n agttal radiolesings, aangevul met nog drie stukkies. Lewis se skryfstyl, geestig, gemaklik, vol verrassende uitdrukkings, hoewel soms 'n bietjie plat om by die populêre smaak aan te pas, gaan in hierdie skitterende vertaling nie verlore nie. Maar hy is hier ernstig en sy satiriese skryfwyse, wat miskien sy sterk hoedanigheid is, Iaat hy na. Die boekie is nie eintlik met prinsipiële sake besig nie — dit word veronderstel. So sien ons op die agtergrond van sy uiteensettings altyd die aanvaarding van die Bybel se gesag en die leerstellinge van Christus. Hy wil hier op 'n heel praktiese wyse aan mense wat die Christendom eintlik nie ken nie, maar ook aan mense wat Christene is maar nog nie oor die Christelike etiek nagedink het nie, die Christelike lewenswandel uiteensit. Hy sien as die hoofpunte van die Christelike moraal 1. B O E K S P R E K I N G E . die eerlike verstandhouding en harmonie tussen mens en medements; 2 die per- soonlike lewenswandel van elke individu; 3. die alomvattende doel van 93 die mens as geheel: waartoe God die mens geskep het, we Ike koers die mense se lewe as geheel behoort in te slaan en die gehoorsaamheid aan God. Hierdie drie temas werk hy op oortuigende wyse na verskillende kante toe uit om dat te eindig met die drie laaste temas: Hoop as 'n wesenlik Christelike element en deug; geloof as die aanvaarding van outoriteit; en geloof as die persoonlike verhouding tot God waarin die mens, wat nederigheid deur pyn en mislukking van selfheiliging geleer het, in kinderlike vertroue die weg van gehoorsaamheid bewandel en sy redding in die hande van God oorlaat. Sonder om kritiek op Lewis se beskouings te lewer, wil ons hierdie boekie aanbeveel vir elkeen wat in die Christelike etiek belangstel. Die werke van Lewis kan gerus onder ons bekender word. Die werkie is mooi gebind en op pragtige paper gedruk en die vertaling is deeglik gedoen. DR. P. S. DREYER. OTTO A. DinscHNBiDER, Das Chn.st!ic7t<s WeithiM. Qmndiagen Mnd WirMichAeit einer euángeítschen Academie (C. Bertelsmann Verlag, Gütersloh 1951). Die probleem waarmee hierdie boek te doen het, is hoe om die Evangelie aan die moderne wéreld te bring. Die skrywer gee kort maar duidelik weer hoe die moderne wetenskap, en hiervandaan uit die moderne wêreldbeskouing, los van die Evangelie geraak het. Die moderne Europese mens het vir 'n baie groot deel heeltemaal niks meer met godsdiens te doen nie, en vir 'n ander groot deel is die godsdiens in die lewe van die mens teruggedruk sodat dit maar een klein hoekie vul; die res word deur 'n ontkerstende wetenskap oorheers. Die skrywer wyt hierdie toedrag van sake aan die Protestantisme wat heeltemaal eensydig ontwikkel het. Hy sê dat ons die drie groot christelike groepe kan tipeer as die Petriniese stylvorm (Rooms Katoli- sisme), die Johaneiese stylvorm (die Grieks en Russies Ortodokse Kerk) en die Pauliniese stylvorm (Protestantse Kerke). Die Protestantse Kerke het egter net een (hoewel inderdaad die allerbelangrikste) element uit die briewe van Paulus geneem, nl. die persoonlike verhouding van die individu tot God. Die ander belangrike element, nl. die kosmiese be­ tekenis van die koms en wederkoms van Christus, die kosmiese betekenis van die verlossingswerk van Christus en van die versoening van die mens, is heeltemaal op die agtergrond gedring. B O E K S P R E K I N G E . Hierdie kosmologie is in die Oosterse Kerke behou, omdat in die Westerse Protestantisme die hele godsdiens op die agape van God en in die Oosterse Kerke op die sophia van God gebou is. Die skrywer toon dan hoe daar in die Oos­ terse Kerk steeds die band met die wetenskap gehou is, terwyl dit in die Weste verlore gegaan het; waar die AlosoAe bv. in die Weste dikwels te voorskyn tree as die aartsvyand van die godsdiens, ken die Ooste eintlik alleen 'n godsdiensAlosoAe. 94 Die skrywer verlang dan 'n integrasie van die Evangelie in die wéreld van die wetenskap. Egter nie 'n integrasie wat vereis dat die werklike godsdienstige inhoud van die Evangelie verlore gaan (soos in Bultmann se „Entmythologisierung" van die N.T.) nie, maar 'n integrasie waar die Evangelie in sy voile skriftuurlike gesag gehandhaaf word. Hiervandaan kom dan ook die kritiek van die skrywer op die dialektiese teologie: hoewel die skrywer in sekere opsigte Karl Barth in grootheid en belang naas Luther wil rangskik, noem hy tog die dialektiese teologie 'n isolasie- teologie wat 'n ontvlugting van die moderne problematiek beteken. Om hierdie integrasie moontlik te maak, stel die skrywer 'n verdeling van die wetenskap in twee groot groepe voor, nl. die antropologiese groep en kosmologiese groep. Elkeen van die groepe het 'n grondwetenskap as vooronderstelling, nl. 'n christelike antropologie en 'n christelike kosmologie. Dit beteken egter nie dat die Christendom vir die wetenskap moet voorskrywe wat om te verkondig nie — die wetenskap het 'n ,,Eigengesetzlichkeit" wat hy moet nakom om wetenskap in die voile sin te kan wees; hieroor het die Christendom niks te sê nie. Maar die wetenskap sedert die Renaissance iy aan 'n,,Eigenmachtigkeit" waardeur die wetenskap wil probeer om vanuit wetenskaplike gegewens die laaste sin en betekenis van die wéreld, die geskiedenis en die lewe van die mens aan te gee; m.a.w. die wetenskap probeer om die wêreldbeskouing van die mens te vorm en die godsdiens te verdring. Hier is dit waar die gods- diens 'n grens aan die wetenskap moet stel. Egter spreek die godsdiens nie soseer die wetenskap as die wetenskaplike aan nie en die terughoudend­ heid van die wetenskap hang af van die geloofsbeslissing van die weten­ skaplike. Eers hierdie integrasie maak 'n werklik alomvattende „evangelische Akademie" (Christelike Universiteit) moontlik. Die skrywer vind drie bly wende strukture in die „Eigenmáchtigkeit" van die wetenskap, nl. B O E K S P R E K I N G E . ideologie, idolatrie en utopie, wat 'n wesens- samehang met mekaar het. Dis hierdie strukture wat deur die godsdiens verbreek moet word. Hierteenoor stel hy dan 'n skets van 'n christelike antropologie wat hy by wyse van eksperiment na verskillende kante probeer toepas, bv. in die reg, staat, medisyne, ens. Die skrywer probeer hier dieselfde as wat die Neo-Calvinisme met die leer van 'n christelike wetenskap probeer; hy het dan ook groot waardering vir Abr. Kuyper. Dillschneider se poging is om ver­ skillende redes vir ons aantrekliker, hoewel maar heel gering wanneer ons dit by die magdom van literatuur van die kant van die Neo-Calvinisme vergelyk. Dillschneider se aantreklikheid lê in die feit dat hy die Bybel so geweldig sterk laat geld, ja selfs in so'n mate dat hy teen die „Kon- fessionalismus" te velde trek, en dat hy baie sterk eukumenies dink. Egter bly dit maar 'n poging. Die belang van hierdie werk lê daarin dat dit die probleem van die konfrontasie van die Evangelie met die moderne kuituur baie sterk onder ons aandag bring. Hoewel die boek geen oplossinge bevat nie — 95 en dit ook nie pretendeer nie — bied dit suggesties van verskillende moontlikhede wat beproef kan word. Die boek is eenvoudig en helder geskrywe, mooi gedruk en gebind en vorm baie interessante en gedagte- prtkkelende leesstof. P. S. DREYER. PROF. DR. A. M. BROUWER, Verzoening, een Bi)behch-Th.eo!ogische Studie 290 bis., 14/6, posvry 15s., Neerbosch Boekhandel en Uitgevery, Neerbosch. Hierdie boek is nie bedoel as ontspanningslektuur nie. Dis 'n boek m.a.w. wat 'n mens nie in 'n ledige uurtjie kan opneem om 'n bietjie vir afleiding daarin te lees nie. Dit vereis ingespanne konsentrasie en 'n vry uitgebreide bybelse en dogmatiese kennis. Die onderwerp, tereg die ,,hart van die evangelieverkondiging" genoem, is belangrik en veelsydig en daarom ook moeilik om te behandel; die skrywer oor- drywe dan ook nie as hy in verband hiermee in sy ,,Woord Vooraf "sê, dat allerlei vrae uit die hele gebied van die Teologie hulle by die bespreking voordoen, sodat dit maklik sou wees om 'n paar boekdele te vul. Hy wil sy stof egter beperk en op bevatlike wyse die hoofsake saamvat, sodat belangstellende gemeentelede dit ook kan lees. Hy vermy daarom vakterme, of waar hy die gebruik, omskrywe hy hulle. Hy benader die onderwerp veral van bybels-teologiese en nie in die eerste plek van kerklik-dogmatiese kant nie. B O E K S P R E K I N G E . Dan is daar sekere aanverwante vrae wat hy nader wil toelig, soos bv. wat die offer beteken, hoe Jes. 53 opgevat moet word, wat onder plaasvervanging, onder geregtigheid, onder sonde, onder skuld en onder vergewing verstaan moet word, selfs ook onder versoening. Sy bedoeling is om van die Bybel uit op die genoemde begrippe en onderskeidinge nader in te gaan. Mog hy mistas, bly dit ewewel nog van belang om hierdie vrae aan die orde te stel. Hy hoop dat sy pennevrug daartoe mag bydra om die bybelse verkondiging dieper te verstaan. Na die „W oord Vooraf" volg 'n inleidende hoofstuk waarin die skrywer rekenskap van sy onderneming gee. Hy is nl. herhaaldelik gevra om 'n uiteensetting te gee van wat ons volgens die Skrif onder „versoening" moet verstaan. Daar het reeds baie boekdele oor die onderwerp verskyn, maar die skrywer waag tog, na aanvanklike aarseling, om daaroor te skrywe, „omdat ik meen, dat wij het van den Bijbel uit opnieuw moeten benaderen". Hy het nie soseer die oog op beroeps- teoloë nie, want hulle het uitvoerige geskrifte tot hulle beskikking, maar dink hoofsaaklik aan gemeentelede wat moeite met die begrip versoening het. Na die inleiding word in hoofstuk 11 enkele hoofbegrippe bespreek: God, hoe God te ken, die heilige Skrif, God en mens, sonde, skuld, die oorsprong van die sonde, predestinasie, die Evangelie, sondevergewing, solidarisme, erfsonde, straf. 96 Hoofstuk III gaan oor tweeërlei versoening, soos dit blyk uit die twee verskillende griekse woorde: Stallage (wegneming van vyandskap) en Masmos (bedekking van sonde). In hoofstuk IV word uit die O.T. vereers die offer breedvoerig behandel en vervolgens Jes. 53 (met die vertaling van Obbink daarby). Hoofstuk V dra as opskrif: Jesus. Jesus het nl. ,,enkele aanduidin­ gen gegeven, die wijzen in de richting waarin over Hem en Zijn arbeid geoordeeld moet worden" (bis. 90) en dit word in hierdie hoofstuk na- gegaan en toegelig. In hoofstuk VI word die oudste Christenheid bespreek, waarop in hoofstuk VII uitvoerig (soos ons trouens kon verwag) oor Paulus gehan- del word. Dan volg in hoofstuk VIII 'n bespreking oor die brief aan die Hebreërs, in hoofstuk IX: 1 Joh. en 1 Petr., en hoofstuk X handel oor die Persoon van Christus. In hoofstuk XI word enkele momente uit die Dogmengeskiedenis onder die soeklig geneem — die ou Kerk, die Middeleeue, die Her- vormingstyd, die 19de eeu, ons tyd, Nederland. B O E K S P R E K I N G E . Hy het met ons, blykens die getuienis van die Skrif, so 'n innige en diepe gemeenskap ingegaan, dat ons ons daar geen voorstelling en geen begrip van kan maak nie, en dit word selfs deur die woorde plaasvervangende (plaas- bekledende) lyde en sterwe nog maar op baie Roue en gebrekkige wyse uitgedruk. Vgl.: satis/ecit caput pro membris, ChristMS pro visceribMS snis (Bernard). Ek stem toe dat die voorsetsels wat weergegee word deur „vir ons", in die Skrif nie „in die plek van" ons beteken nie, maar „ten behoewe van" ons, „terwille van" ons (bis. 263), maar dan wil ek tog konstateer, dat hierdie voorsetsels tussen die offer van Christus en ons sonde 'n sodanige verband lê, dat die idee van plaasvervanging daarby nie gemis en daaruit nie verwyder kan word sonder om die klaarblyklike bedoeling van die Skrif geweld aan te doen nie. Hieruit volg dat ek my ook nie kan vereenselwig met die stelling dat Christus die toekomstige straf van die eindoordeel nie gedra het nie. Dat Christus nie die plek van die sondaar ingeneem het nie (plaasvervanging), maar Hom een met die sondaar gemaak het (solidêrstelling), vind ek 'n uiters bedenklike veroppervlakkiging van die lyde, sterwe en opstanding van Christus. Ek kan daarom dan ook die opvatting van die skrywer t.o.v. Jes. 53 nie deel nie. Op watter grond die skrywer kan beweer dat daar nêrens in die Bybel geleer word, dat die geloof self 'n genadegawe is nie en dit 'n „onbijbelsche gedachte" noem, is vir my heeltemal duister. Die skrywer onderskei ook twee momente in die regverdiging — 'n „voorlopige" nou in hierdie lewe, en 'n „uiteindelike" wanneer die mens by die eind­ oordeel die „eeuwige leven" vergoed ingaan. Die bedoeling is blykbaar goed, maar ek het beswaar teen die formulering, omdat dit maklik aan­ leiding tot misverstand gee. Natuurlik sal die volle vrug van die reg­ verdiging eers gesmaak word wanneer op die jongste dag ook die liggaam verlos is en God die vryspraak van Sy geregverdigdes ten aanhore van die heelal afkondig. Daar is etlike punte meer waarin ek prinsipiëel van die skrywer verskil, maar genoeg. Al stem die belangstellende leser nie in alles met die sienswyse van die skrywer saam nie, sal die lees van die boek hom altans aanspoor om homself te besin en rekenskap te gee van sy geloofsoortuiging, wat op homself al 'n groot winste is. B O E K S P R E K I N G E . Dit word deur die slothoofstuk gevolg onder die opskrif: Samenvatting en Conclusie. Sy „Conclusie" vat hy saam in 'n twaalftal stellinge wat hy kortliks verdedig. Uit die inhoud (wat hier in kort weergegee is) blyk watter geweldige gebied bestryk word. Taal en styl is goed versorg. Tog moet ek by alle waardering vir wat die skrywer bied, opmerk dat die inhoud my oor die algemeen nie bevredig nie; ek het ook by talie van uitsprake en gevolg- trekkinge 'n vraagteken geplaas. Ek sou graag gesien het dat die skrywer dwarsdeur die hooflyn van sy betoog forser getrek het. Hiermee bedoel ek dit: Die boek sou beslis aan helderheid van voorstelling gewen het as die skrywer van meet af die versoeningsidee behandel het soos dit agtereenvolgens in O. en N. Test. voorkom, sy gevolgtrekkinge uit die Skrifgegewens gemaak, en dan afgesluit het met 'n beknopte dogmen- historiese oorsig. Die stof is egter nou so ingedeel, dat die skrywer nie heeltemal aan die gevaar van te swaar geladenheid en selfs herhaling kon ontkom nie. Hierby kom, dat die geheel die indruk op my maak van koele, afgetrokke redenering, asof die intellek alleen aan die woord is, terwyl die hart swyg, wat jammer is by 'n onderwerp waarvan die skrywer self getuig, dat dit die „hart van die evangelieverkondiging" is. Aan- gesien hy nie allereers beroepsteoloë op die oog het nie, maar gemeente­ lede, sou 'n bietjie warmte die verdienstelikheid van die werk sekerlik ten goede gekom het. En wat die vraagtekens betref, ek kan daar nie in besonderhede op ingaan nie, omdat dit 'n breedvoerige bespreking sou verg, want belangrike eksegetiese en dogmatiese punte word geraak. Ek volstaan daarom om net die volgende bedenkinge te noem. (Nie in volgorde van belangrikheid nie; dis net 'n greep). Ek het alle waardering vir die objektiewe weergawe van ANSELMUS se satisfaksie-leer en die breedvoerige bespreking daarvan, maar m.i. onderskat die skrywer tog ook weer die verdienstelike kenmerke daarvan. 97 Dat aan Israelietiese offers alle idee van plaasvervanging ontsê moet word, kan ek nie toestem nie, ewemin dat Christus nie in die mees volstrekte sin van die woord plaasbekledend gely en gesterwe het nie. B O E K S P R E K I N G E . Die boek is stewig gebind en die druk is helder; wat dit betref, het die uitgewer (Neerbosch' Boekhandel en Uitgeverij, Neerbosch) alle eer; dis alleen jammer dat die gehalte van die papier nie beter is nie, wat egter onder die huidige omstandighede wel verstaan kan word. Verder is die boek van 'n uitvoerige register van persone en sake, asook van 'n register van aangehaalde bybeltekste, voorsien, wat inderdaad waardevol is. D. F. ERASMUS. 98 ONTVANG BDEKE Echter Bibel, Hiob und Sirach. ,, ,, Neu-Testamentliches Teil. 1-ROF. DR. TH. L. HAiTjEMA. Nedertands Hervormd Kerkrecht, Caüen- bach, Nijkerk, 1951. IMMANUEL HiRSCH, Geschichte der nueren evangelischen Theologie, Lieferung 12-16, Berthelmann Verlag. Gütersloh. DR. A. v. D. HoEVEN. De karakteristiek van de vier evangeliër, Bosch en Keuning, Baarn, s.j. ERNST LoHMEYER, Das Evangelium des Markus, Vandenhoeck en Ruprecht Göttingen, 1951. DR. C. G. VAN NiFTRiK, *Zie de mens, Callenbach, Nijkerk, 1951. Ds. S. J. PoPMA, Het gezegende leven, Bosch en Keuning, Baarn, s.j. INGEKOME TYDSKRIFTE Nederiands Theoiogiscft Ttjdscftrt/t, Oct. 1951. Uitg. H. Veenman en Zonen, Wageningen, 6de Jaarg., afl. 1. ínhoud: PROF. DR. P. A. H. DE BoER, De functie van de Bijbel. DR. W. F. ZuuRDEEC, Hermeneutics. PROF. DR. W. C. VAN UNNiK, Een dissertatie over Hervormde eredienst (Dr. E. van der Schoot). Bibliographisch gedeelte. Nederiands Theoiogiscft Ttjdscftrt/t, Oct. 1951. Uitg. H. Veenman en Zonen, Wageningen, 6de Jaarg., afl. 1. ínhoud: PROF. DR. P. A. H. DE BoER, De functie van de Bijbel. DR. W. F. ZuuRDEEC, Hermeneutics. PROF. DR. W. C. VAN UNNiK, Een dissertatie over Hervormde eredienst (Dr. E. van der Schoot). Bibliographisch gedeelte. AH. 2, Dec. 1951: DR. A. F. J. KujN, Enige mededelingen betreffende de textcritiek van het Nieuwe Testament. DR. A. F. N. LEKKERKERKER, Gereformeerde liturgiek in de zestiende eeuw. PROF. DR. TH. C. VRIEZEN, Bijbel, Woord Gods en theologie. PROF. DR. P. A. H. DE BoER, Via media? PROF. DR. J. DE ZwAAN, Mededelingen: Codex D en Emmaus. Bibliographisch gedeelte. Kerk en Teo!ogie, Uitg. H. Veenman en Zonen, Wageningen. 2de Jaarg. No. 3, Juli 1951. Ds. F. R. A. HENKELS, De keukenmeid. PROF. DR. K. H. MiSKOTTE, Controvers-gesprek met Karl Barth. DR. A. F. N. LEKKERKERKER, De aard van Christus' tegenwoordigheid in het Avond­ maal, DR. J. G. WoELDERiNK, De Volkskerk. PROF. DR. G. C. VAN NiFTRiK en DR. A. F. N. LEKKERKERKER, Kroniek. Boek bespreking. No. 4, Oct. 1951. PROF. DR. A. A. VAN RuLER, De reformatie en de una sancta. PROF. DR. K. H. MiSKOTTE, Schepping en Verbond. PROF. DR. TH. L. HArrjEMA, Schriftgeloof en exegese. PROF. DR. HARMANNus OBENDiEK, De apostolische opdracht der kerk. DR. J. G. WoELDERiNK, Volkskerk en apostolaat. PROF. DR. G. C. VAN NiFTRiK, Kirchliche Dogmatik IH, 4. PROF. DR. G. C. VAN NiFTRiK en DR. A. F. N. LEKKER­ KERKER, Kroniek. Boekbespreking. Kerk en Teo!ogie, Uitg. H. Veenman en Zonen, Wageningen. 2de Jaarg. No. 3, Juli 1951. Ds. F. R. A. HENKELS, De keukenmeid. PROF. DR. K. H. MiSKOTTE, Controvers-gesprek met Karl Barth. DR. A. F. N. LEKKERKERKER, De aard van Christus' tegenwoordigheid in het Avond­ maal, DR. J. G. WoELDERiNK, De Volkskerk. PROF. DR. G. C. VAN NiFTRiK en DR. A. F. N. LEKKERKERKER, Kroniek. Boek bespreking. No. 4, Oct. 1951. PROF. DR. A. A. VAN RuLER, De reformatie en de una sancta. PROF. DR. K. H. MiSKOTTE, Schepping en Verbond. PROF. DR. TH. L. HArrjEMA, Schriftgeloof en exegese. PROF. INGEKOME TYDSKRIFTE DR. HARMANNus OBENDiEK, De apostolische opdracht der kerk. DR. J. G. WoELDERiNK, Volkskerk en apostolaat. PROF. DR. G. C. VAN NiFTRiK, Kirchliche Dogmatik IH, 4. PROF. DR. G. C. VAN NiFTRiK en DR. A. F. N. LEKKER­ KERKER, Kroniek. Boekbespreking. 99 3de Jaarg., No. 1, Jan. 1952. Ds. F. H. BREUKELMAN, Koninkrijk der hemelen. OR. F. DE GRAAF, RandAguren. PROF. DR. DE Vos, Nietzsche en Heidegger randfiguren van het Christendom? PROF. DR. TH. L. HAiTjEMA, De Rooms-Katholieke synthese tussen persoonlijk geloof en kerkelijk leergezag. Ds. W. H. KELDER JR, Kerkmuziek. DR. A. F. N. LnKKERKERKER, Dienstboek en Kerkmuziek. PROF. DR. G. C. VAN NiFTRiK en DR. A. F. N. LEKKERKERKER, Kroniek. Boekbespreking. The Western Seminary BuHetin, Reformed Church in America, Holland, Michigan. Vol. V, No. 1, May 1951. SiMON BLOCKER, God's Re­ demptive Judgements. JoHN W. HoLLENBACH, The Novel as a Religious Experience. JoHN A. VAN DER WAAL, The individual in Kierkegaard. Seminary Highlights. Book Reviews. Vol. V, No. 2, Sept. 1951. HENRY A. PoppEN, The Forgotten Factor, God. RiCHARD C. OUDERSLUYS, Preaching the Parables and Miracles of Jesus. ROBERT B. WiLDMAN, Faith and the Abundant Life. A Study in Psychology. Seminary Highlights. Book Reviews. Vol. V, No. 3, Dec. 1951. LESTER J. KuYPER, The Message of Apoca­ lyptic. THOMAS Bosi.ooPER, Recent Studies in Eschatology. Seminary Highlights. Book Reviews. Verbum Domini. PontiAcium Institutum Biblicum, Roma, Vol. 29, Fasc. 1. P. GunERREZ, Conceptus "Lucis" apud Iohannem Evangeli- stim in relatione ad conceptam "Veritatis". P. KACUR, De textu Ioh. I, 14c. C. LATTEY, De baptismo activo Christi. H. KRUSE, Archetypus Psalmi 104, (103). M. ZERWicK, Vivere ex Verbo Dei: (2) "In Beelzebub, principe daemoniorum" (Lc. 11, 14-28). Spectator Ephemeridum. Bibliographic. Vol. 29, Fasc. 2. THEOPH. AB ORBiso, Christiana sinceritas (Jac. 5:12). BALD. KiPPBR, De origine mosaica "Libri Foederis". ST. LYONNET, "Constituerunt ei triginta argenteos" (Mt 26,15). M.Z., "Qui ventu- rus est". R. DEViLLE, Assidua lectio S. Scripturae . . . iuxta Maldona- tum. Spectator Ephemeridum. Bibliographia. Vol. 29, Fasc. 3. J. T. MinK, "Manuale disciplinae". BALD. KippER, De origine Mosaica "Libri Foederis" (II). M.Z., In via ad integritatem veritatis. Spectator Ephemeridum. Bibligraphia. 100 100

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/3650/7134

Afrikaans

Abstract Theology of Religions: A perspective on the relationship between Christianity and the Traditional African Religion In this discussion the relationship between Christianity and the Traditional African Religion is critically evaluated. The relationship is viewed from the perspective of the understanding of revelation and from the understanding of divinity. The possibility of a true African Christology is investigated and the understanding of sin and redemption from an African perspective is highlighted. The goal of the article is to identify important elements in the dialogue when bringing the gospel to people belonging to the Traditional African Religion. Teologie van godsdienste: ’n Perspektief op die verhouding tussen Christendom en Tradisionele Afrika Godsdienste J Beyers (Afrika Instituut vir Missiologie) Hervormde Teologiese Kollege Universiteit van Pretoria J Beyers (Afrika Instituut vir Missiologie) Hervormde Teologiese Kollege Universiteit van Pretoria 1.1 Wat is teologie van godsdienste? Teologie van godsdienste beskryf die manier hoe die Christendom oor ander godsdienste dink. Dit is die kritiese teologiese denke oor die inhoud en aard van ander godsdienste. In hierdie bespreking word daar spesifiek gekyk na die verhouding Christendom en die Tradisionele Afrika Godsdienste. 1.2 Waarna verwys Tradisionele Afrika Godsdienste? Dit is moeilik om in Afrika onderskeid te maak tussen godsdiens en kultuur. Godsdiens is ’n manier van lewe (Thorpe 1991:2; Sundermeier 1999:11). 1.3 Doel Hierdie artikel wil die verhouding tussen die Christendom en die Tradisionele Afrika Godsdienste krities bespreek vanuit ’n Christelike perspektief. Die Tradisionele Afrika Godsdienste word bekyk vanuit die volgende hoeke: die verstaan van openbaring, die verstaan van ’n godsbegrip, die moontlikheid van ’n Christologie en die verstaan van sonde en verlossing. Die einddoel van die bespreking is om die moontlikhede van sending in Afrika te ondersoek. 380 1.2 Waarna verwys Tradisionele Afrika Godsdienste? Dit is moeilik om in Afrika onderskeid te maak tussen godsdiens en kultuur. Godsdiens is ’n manier van lewe (Thorpe 1991:2; Sundermeier 1999:11). 379 HTS 62(2) 2006 Teologie van godsdienste Teologie van godsdienste Godsdiens in Afrika maak geen onderskeid tussen ’n heilige en profane wêreld nie. In baie Afrika tale is daar nie ’n woord wat met godsdiens vertaal kan word nie (Denis 2004:179). Amasiko is ’n Zoeloe woord wat gebruik word om na godsdiens te verwys, maar letterlik beteken die woord “gebruike, gewoontes en kultuur”. ’n Woord wat eerder gebruik kan word is Umthetho wesiZulu – wat verwys na die “Wet van die volk” of “tradisie van die Zoeloe” as ’n geskikte term vir godsdiens (Denis 2004:179). gewoontes en kultuur”. ’n Woord wat eerder gebruik kan word is Umthetho wesiZulu – wat verwys na die “Wet van die volk” of “tradisie van die Zoeloe” as ’n geskikte term vir godsdiens (Denis 2004:179). Tradisionele Afrika Godsdienste is deel van ’n groep godsdienste bekend as primale godsdienste, wat verwys na godsdienste wat tradisioneel eksklusief deur ’n stam binne ’n geografiese omgewing beoefen word voordat dit kontak met ander godsdienste het (Thorpe 1991:1). Dit verwys ook na ’n tipe godsdiens wat weinig oor die eeue verander soos wat dit van generasie tot generasie hoofsaaklik mondelings oorgelewer is (Krüger 2004:30). Tradisionele Afrika Godsdienste is deel van ’n groep godsdienste bekend as primale godsdienste, wat verwys na godsdienste wat tradisioneel eksklusief deur ’n stam binne ’n geografiese omgewing beoefen word voordat dit kontak met ander godsdienste het (Thorpe 1991:1). Dit verwys ook na ’n tipe godsdiens wat weinig oor die eeue verander soos wat dit van generasie tot generasie hoofsaaklik mondelings oorgelewer is (Krüger 2004:30). Tradisionele Afrika Godsdienste verteenwoordig ’n wye verskeidenheid vorme van godsdiens wat verskillend ingekleur is en daarom word die meervoudsvorm gebruik (vgl Krüger 2004:31; Thorpe 1991:4). Tradisionele Afrika Godsdienste verteenwoordig ’n wye verskeidenheid vorme van godsdiens wat verskillend ingekleur is en daarom word die meervoudsvorm gebruik (vgl Krüger 2004:31; Thorpe 1991:4). Primale godsdienste vertoon die volgende kenmerke: godsdiens is stamgebonde, geen heilige geskrifte met dogmas bestaan nie, geen sendingywer bestaan nie, geen stigters van die godsdiens kan identifiseer word nie, dit ruil graag gedagtes en gebruike met ander godsdienste uit (Thorpe 1991:1). Die groep godsdienste word ook soms natuur godsdienste (agv noue verbintenis met die natuur) genoem (Krüger 1996:1). Die vraag is in der waarheid, wat het die mense van Afrika geglo voor daar kontak met Islam (vanaf die 7e eeu nC) of Westerse Christendom (vanaf die 15e eeu) was? Hierdie tradisionele godsdiens word vandag nog aktief deur Afrikane beoefen. 2.1 Eksklusiwistiese benadering Die eksklusiwistiese standpunt het as vertrekpunte: • Die ganse mensdom is sondig en daarom is alle godsdienste, wat mense handewerk is, vol foute. • Slegs die Christendom lei na God. Alle ander godsdienste is vorme van heidendom. • God bewerk heil eksklusief in die Christendom. • Christendom is absoluut en verhewe bo ander godsdienste. • By die Christendom is daar ’n ywer om deur middel van sending heidene te bekeer, aangesien God universeel redding wil bring. • Slegs die Christendom lei na God. Alle ander godsdienste is vorme van heidendom. God openbaar die weg, die lewe en die waarheid slegs in Jesus Christus en wil dat almal op aarde dit weet. Hierdie standpunt kan teruggevoer word na die teologie van Karl Barth. 2.2 Pluralistiese benadering Die pluralistiese standpunt het as vertrekpunte: Die pluralistiese standpunt het as vertrekpunte: • Ander godsdienste het ook geldige heilsweë/heilstrukture/soteriologiese patrone. • Die Christendom is nie verhewe bo ander godsdienste nie, maar is gelyk in waarde. • Die Christendom is een van baie godsdienste wat die mens in verhouding met die goddelike kan bring. • Sending kan hoogstens as dialoog tussen godsdienste verstaan word. Die tradisionele Christendom maak ’n verkeerde aanname dat God die godsdiens Christendom gestig het en dat dit die enigste godsdiens is waardeur God wil dat mense Hom ontmoet. Jesus het slegs betekenis vir Christene en het geen universele betekenis nie. Jesus wou nooit wees wat sy volgelinge van Hom gemaak het nie. Mitiese taal oor Jesus stel Hom voor as die Seun van God. Die inkarnasie moet bloot as mitologies verstaan word. HTS 62(2) 2006 381 Teologie van godsdienste Alle godsdienste het ’n soteriologiese patroon (d w s reddingsplan). Redding is om weg te skuif van ’n self-gesentreerdheid en te fokus op ’n realiteits- gesentreerdheid. Daar word soms ook na die pluralistiese standpunt as die teosentriese standpunt verwys. 2.2.1 Teosentriese model Hierdie model bevraagteken, net soos die pluralistiese standpunt, of Christus die finale en enigste openbaring van heil deur God is. Moet Christus die norm wees waarvolgens alle godsdienste gemeet word? Die teosentriese model het ten doel om dialoog met ander godsdienste te open sonder dat Christus die norm vir die gesprek is. Dit wil sê, Christus word gerelativeer sonder om noodwendig sy universele relevansie te minimaliseer. Knitter bou voort op die gedagtes van Hick. Hick stel dat ons anders na ander godsdienste moet kyk. Christus hoef nie noodwendig in die kern van die verhouding Christendom en ander godsdienste geplaas te word nie. God moet in die middel staan. “One then sees the great world religions as different human responses to the one divine Reality, embodying different perceptions which have been formed in different historical and cultural circumstances” (Knitter 1995:147). Christus is die vergestalting van God se liefde, tog is daar ander maniere hoe God sy liefde kan demonstreer. Hick stel dit duidelik dat God waarlik in Christus ontmoet word, maar nie alleenlik in Christus nie (Knitter 1995:152). Om dit te illustreer gebruik Knitter die voorbeeld van die verhouding Christendom en Jodendom. Die openbaring van God op Sinaï is gelyk in waarde aan die openbaring van God in Christus. Met die teosentriese benadering word nóg Christus, nóg die kerk in die middelpunt van die ontmoetingsgebeure met God geplaas. God staan in die middel van die ontmoeting en Hy word die basis van gesprek met ander godsdienste. 2.3 Inklusivistiese benadering Die inklusivistiese standpunt het as vertrekpunte: Die inklusivistiese standpunt het as vertrekpunte: • Ander godsdienste dra wel die moontlikheid om heil te bring, alhoewel Christus die ware openbaring van God is. • Ander godsdienste dra wel die moontlikheid om heil te bring, alhoewel Christus die ware openbaring van God is. • Die liefdevolle God sal nie die grootste deel van die mensdom verdoem nie. Hy wil die ganse mensdom red. • Die liefdevolle God sal nie die grootste deel van die mensdom verdoem nie. Hy wil die ganse mensdom red. HTS 62(2) 2006 HTS 62(2) 2006 HTS 62(2) 2006 382 Jaco Beyers • Daar is slegs redding deur geloof in Christus soos deur die kerk bemiddel. • Heilsweë in ander godsdienste vind vervulling en vervolmaking in die absolute godsdiens, naamlik in die Christendom. • Christus word ’n kosmiese figuur wat sy persoonlike waarde verloor. Christus word ’n abstraksie en idee. • Die Christendom het die taak om nie-Christelike godsdienste te wys op die onegte elemente in hulle godsdiens. • ’n Nie-Christen kan God al in sy hart erken, sonder blootstelling aan die Christendom. Dit kom neer op ’n anonieme Christendom. Hierdie is die amptelike standpunt van die Rooms Katolieke Kerk sedert Vatikanum II oor die verhouding Christendom en ander godsdienste. Die standpunt word die beste verwoord deur Karl Rahner. Hierdie is die amptelike standpunt van die Rooms Katolieke Kerk sedert Vatikanum II oor die verhouding Christendom en ander godsdienste. Die standpunt word die beste verwoord deur Karl Rahner. 3. DIE VERSTAAN VAN OPENBARING 3. 3. DIE VERSTAAN VAN OPENBARING Waar kom godsdiens vandaan? Godsdiens as iets heilig en bonatuurlik moet ’n oorsprong elders as in die mens hê, of ten minste as die oorsprong in die mens lê, moet godsdiens gefokus wees op iets bo-menslik. Die verstaan van godsdiens kan benader word vanuit ’n objektiewe of subjektiewe benadering. Die transendente maak dit self (objektief) aan die mens bekend deur middel van ’n openbaring of die mens raak (subjektief) bewus van die transendente. Barth is gerig teen enige subjektiwisme aangesien slegs Christus die enigste Subjek kan wees en nie die mens nie. Godsdiens kan slegs eg en waar wees insoverre dit deur die Subjek, Jesus, uitverkies, begenadig en geheilig word. God, die Transendente, die Gans andere, reik van Bo (objektief gesproke) na die mens uit in sy openbaring in Jesus Christus. Schleiermacher (1991:52-53) het egter godsdiens as iets gesien wat slegs deur die mens, die subjek, beleef en ervaar kan word. Godsdiens is ervaring. Godsdiens is nie kennis of dogmatiese leerstellings of eties-morele optrede nie. Tog bedoel Schleiermacher nie dat godsdiens net suiwer emosionele belewenis of ekstatiese ervaring is nie. Godsdiens is die bewuswording van iets groter en heiliger as blote menslike bestaan. Hierdie bewuswording het ’n objektiewe oorsprong wat buite die mens gesetel is. Hierdie ervaring word op verskillende maniere verwoord al is die diepste bewuswording iets misterieus en geheimsinnig; bykans onverwoordbaar. HTS 62(2) 2006 383 Teologie van godsdienste Jare na Schleiermacher het Rudolf Otto gepoog om iets van hierdie subjektiewe ervaring te verwoord. Schleiermacher sien die heilige wat ervaar word as God. Tog definieer Schleiermacher eers die weg wat die mens moet volg om by die ervaring van God uit te kom. Otto (1932:7) verklaar nie sondermeer dat die “Heilige” God is nie, maar gebruik eerder ’n abstrakte term om iets van die mens se belewenis van die Heilige te verwoord, naamlik die ervaring van die numineuse. Otto sê nie wat die Heilige is nie, maar hoe die mens die Heilige ervaar, naamlik as iets fassinerend (fascinosum) (Otto 1932:43) en iets angswekkend (tremendum) (Otto 1932:13). Hierdie ervaring is nie net met betrekking tot die Christen se ervaring van God in Christus nie, maar is ’n ervaring geldig vir enige godsdiens, ook die ervaring van die goddelike binne die Tradisionele Afrika Godsdienste. Hoe godsdiens verstaan word, word bepaal deur die verstaan van openbaring. Jaco Beyers Die Christendom as godsdiens is volgens Barth ook gedoem tot sondige menslike poging. Volgens Barth (1932:304, 358) is daar, net soos vir die sondaar, ook regverdiging vir godsdiens. Die Christendom as godsdiens word geregverdig op grond van die realiteit van Jesus Christus en omdat daar niks van ander godsdienste oorgeneem word deur die Christendom nie. Slegs een godsdiens word geregverdig, naamlik die Christendom. Die regverdiging geskied nie op grond van die inhoud of waarheid binne die godsdiens nie (Barth 1932:369). Die Christendom is in alle opsigte net soos ander godsdienste, sondig en mensgerig. Die Christendom is wel die ware godsdiens, op grond van Christus, en nie vanweë iets vanuit die godsdiens nie. Die “afgodery” van die Christendom bly, maar in Christus vergewe God dit. Die godsdiens bly dieselfde, alhoewel die drywer of subjek daarvan nou verander wanneer Christus die godsdiens vul. God sê daarop “ja” vir die godsdiens (Barth 1932:379-380). Die inhoud van die Christendom kan dus met ander godsdienste vergelyk word. Ooreenkomste en invloede kan uitgewys word, maar steeds sal dit wat die Christendom die ware godsdiens maak, naamlik die subjek, Christus, nog nie aangeraak word nie. Dit maak die Christendom fenomenologies identies met ander godsdienste. Die onderskeid tussen die Christendom en ander godsdienste lê in die Subjek, wat anders en absoluut bly. Barth (1932:257) verwerp dus absoluut ’n analogia entis. Daar is geen natuurlike aanknopingspunt tussen God en die mens nie. God is vir die mens onkenbaar, totdat God Homself kenbaar maak, en dit doen Hy wel en net in Jesus Christus. God is dus slegs kenbaar deur sy openbaring in Jesus Christus. 3.1.1 Benadering van Karl Barth Barth se bydrae tot die teologie van godsdienste, word gekleur deur sy absolute verwerping van alle menslike poging om die Transendente te ken. Die goddelike transendensie staan bo alles vas. Barth reduseer die teologie tot die openbaring in Christus en maak daarmee alle verstaan van die werklikheid buite om Christus betekenisloos (1932:304-397). Daar is dus geen ruimte vir ander moontlike verstaan van die werklikheid soos deur ander godsdienste verwoord nie (Knitter 1974:23). God se verlossingsplan vir die mensdom word dus gereduseer tot Christus. Barth word deur Althaus en ander teoloë van ’n Christus monisme beskuldig (Althaus 1966:56-60; Knitter 1974:22). Barth (1932:334) stel dat die openbaring volledig uit God se hand kom en onbereikbaar vir die mens is. Die mens kan nie die openbaring bepaal, dit beïnvloed of uit eie vermoë herken nie. God se kontak met die mens is slegs in en deur Jesus Christus. God openbaar Homself en bied verlossing slegs in Jesus Christus. Daar is dus geen moontlikheid dat ’n ander godsdiens as die Christendom verlossing vir die mens kan bring nie. God kan slegs geken word deur Jesus Christus. Die mens is totaal onmagtig om God te ken. God maak Homself “kenbaar” in Jesus Christus (Barth 1932:41-43). Alle pogings van die mens om God te ontmoet buite om Christus, is sinloos. Daarom dat Barth (1932:327) alle godsdienste as sondige menslike pogings afmaak. Godsdiens is afgodery. Barth se standpunt maak ’n teologie van godsdienste onmoontlik, aangesien daar volgens hom geen ruimte vir die bestaan van ander godsdienste buite om Christus is nie (Knitter 1974:27). HTS 62(2) 2006 384 Teologie van godsdienste Teologie van godsdienste Troeltsch dui ook aan dat die historiese ontwikkeling van alle gebeure, godsdienste in voortdurende ewolusie plaas. Daarom moet teologie tevrede wees met relatiwisme. Daar kan nie ruimte wees vir eksklusiewe absoluuthede nie (Troeltsch 1925:617). Op grond van hierdie drie beginsels, stel Troeltsch dat dit nodig is om nuut te dink oor die rol van ander godsdienste in God se handeling met die mens asook die verhouding en verbintenis tussen Christendom en ander godsdienste. Troeltsch se verstaan van die openbaring berus op die verbintenis wat hy maak tussen die meta-fisika en psigologie (Troeltsch 1898:40). Dit lei daartoe dat teoloë praat van die “immanente transendensie” van Troeltsch. Daarmee dui hy aan dat die Absolute transendent is en tegelykertyd midde in die wêreld (immanent). Die mens kan slegs die Absolute ervaar binne die terrein van die psige. Die Absolute kan nie bewys word nie, maar slegs ervaar word binne die bewussyn van die mens. Met Troeltsch word die gesprek rondom die godsdienstige apriori van die mens weer op die tafel geplaas. Vir Troeltsch is dit ondenkbaar dat daar sprake kan wees van ’n eksklusiewe openbaring net aan sommiges. Die openbaring van God in die Ou Testament en in Jesus Christus kan maar net ’n fase of deel wees van die algemene geskiedenis van die openbaring. Godsdiens, is volgens Troeltsch, die mens se reaksie op die openbaring. Godsdiens is ’n indiwiduele reaksie en boonop onderhewig aan ’n histories-ewolustiese proses. Godsdiens begin met die werklikheid van die mens se godsdienstige apriori. Daarom is godsdiens ’n universele verskynsel, indiwidueel gekleur. Godsdiens word altyd kultureel geklee volgens die heersende tydsgees (vgl Danz 2005:101). Alle godsdienste het dieselfde oorsprong (naamlik die godsdienstige apriori) maar ook dieselfde einddoel (naamlik eenwording volgens die krag van geskiedenis) (Troeltsch 1912:32- 33). Daarom is God werksaam in alle godsdienste al verskil hulle hoe. Alle godsdienste is relatief en daarom kan geen godsdiens daarop aanspraak maak om die volle verwerkliking van die konsep van godsdiens te wees nie. Tog klassifiseer Troeltsch die verskillende godsdienste volgens twee beginsels: die beginsel van hoe “suksesvol” ’n godsdiens aanhangers behou ten spyte van kontak met ander godsdienste (Troeltsch 1912:58); en die beginsel van hoe spiritueel ’n godsdiens is (Troeltsch 1912:87). Godsdienste is of geestelik of natuur-gefokus. Geestelike godsdienste kan persoonlik of onpersoonlik wees. Die godsdiens wat geestelik en persoonlik is, is nader aan die Absolute as ander. 3.1.2 Benadering van Troeltsch Troeltsch stel drie riglyne waarvolgens die Christendom moet besin oor ander godsdienste. Op grond van sy beginsel van wetenskaplike historisisme is alles wat die mens skep histories en kan histories ontwikkel. Geskiedenis behoort die vertrekpunt vir teologie asook die godsdienswetenskap te wees. Daar is altyd korrelasie tussen historiese gebeure daarin dat alle historiese gebeure mekaar beïnvloed (Troeltsch 1913:731-733). Krüger (1995:34 ev) weerspieël so iets van hierdie gedagte met sy kondisionalitiets-teorie wat hy toepas op die verhouding tussen godsdienste. Verder plaas Troeltsch klem op die indiwidu se belewenis van die transendentale. Hierdie private indiwidualistiese ervaring mag nooit ondergeskik gestel word aan ’n dogmatiese sisteem nie (Troeltsch 1913:116, 125). HTS 62(2) 2006 385 Jaco Beyers sou Troeltsch erken dat ’n mens nie seker kan wees of daar ’n ander en hoër vorm van godsdiens, in terme van deelname aan die Absolute, as die Christendom sal kan ontwikkel nie. Dit is die naaste wat Troeltsch kom aan ’n aanspraak op absoluutheid deur die Christendom. Troeltsch se teologie van godsdienste kan soos volg saamgevat word: sou Troeltsch erken dat ’n mens nie seker kan wees of daar ’n ander en hoër vorm van godsdiens, in terme van deelname aan die Absolute, as die Christendom sal kan ontwikkel nie. Dit is die naaste wat Troeltsch kom aan ’n aanspraak op absoluutheid deur die Christendom. Troeltsch se teologie van godsdienste kan soos volg saamgevat word: Each religion is the proper expression of the Absolute for its own historical, social and geographical milieu … Christianity therefore can no longer be termed the “point of convergence” or the “goal” for the history of religion. It is merely one form of “Absolutheit”, having validity primarily for European cultures. Elsewhere, in other cultures, for other religions, there are other “Absolutheiten” – equally valid, and all moving towards the transhistorical Absolute. (Knitter 1974:19) Teologie van godsdienste Vir Troeltsch is daar dus geen verskil tussen die Christendom en ander godsdienste nie. Die Christendom is ook maar net ’n suiwer historiese verskynsel wat ook deur ander godsdienste beïnvloed en gevorm word. Tog HTS 62(2) 2006 386 3.1.3 Benadering van Paul Althaus Althaus probeer ’n middeweg tussen die universalisme en relatiwisme van Troeltsch en die eksklusiwisme van Barth vind. Althaus baseer sy teologie van godsdienste op die verstaan van die verhouding openbaring en godsdiens. Hy stel voor dat ’n middeweg slegs te vinde is langs die weg van die oer- openbaring of algemene openbaring. Volgens Althaus (1929:99) se definisie is godsdiens die bewuste verhouding van die mens met die God wat Hom aan die mens betuig. Godsdiens is dus die ego of uitdrukking van die selfopenbaring van God aan die mens. Godsdiens is dus tegelyktydig teosentries en antroposentries. Die oer-openbaring gee oorsprong aan godsdiens en godsdiens weerspieël die oer-openbaring. Alle godsdiens ontstaan dus na aanleiding van God se openbaring (Althaus 1966:139). Godsdiens is die menslike reaksie op die ervaring van God in die oer-openbaring. Die mens, so aangegryp deur die ervaring, gee gestalte aan gode en gods-diens. Godsdienste word die sondige menslike poging om op grond van die oer-openbaring die soeke na verlossing te beantwoord (Althaus 1929:99). Die oer-openbaring lê nie in die oertyd met die ontstaansgeskiedenis van godsdiens nie, maar die oer-openbaring is die voortdurende, stuwende krag agter elke godsdiens. Aangesien die mens voortdurend onder druk van die oer-openbaring staan, vorm die mens voortdurend godsdiens in enige vorm. Althaus gee aan Troeltsch toe dat die kennis van God apriories in die mens teenwoordig is. Die middeweg wat Althaus tussen Barth en Troeltsch wil HTS 62(2) 2006 387 Teologie van godsdienste stel, gaan oor die vasstelling van die verhouding tussen die oer-openbaring en godsdienste. Volgens Althaus kom die godsdienste, ten spyte van en danksy die oer-openbaring tot Christus. In die oer-openbaring lê iets van die waarheid van God vir alle godsdienste opgesluit (Althaus 1966:59). Althaus onderskei die heilsopenbaring van God in Jesus Christus van God se “oorspronklike bekendmaking” of “oer-openbaring” of “skeppings- openbaring”. Die oer-openbaring gaan die besondere openbaring in Christus vooraf. Die oer-openbaring bly iets wat volledig van God af uitgaan. Daarop gee Althaus vir Barth gelyk met die volledig openbaring van Bo, maar die oer- openbaring is volgens Althaus op gelyke vlak as die besondere openbaring in Christus. Die oer-openbaring is nie ’n historiese vergange gebeurtenis nie, maar ’n voortdurende openbaring wat selfs na die openbaring in Christus steeds stukrag aan godsdiens gee. Althaus wys daarop dat die Bybel nêrens daarop aanspraak maak dat die openbaring in Jesus Christus die eerste of enigste openbaring van God aan die mens is nie. Die Nuwe Testament veronderstel dat die mens reeds weet wie God is. Die openbaring in Christus het nie ten doel om God aan die mens bekend te stel nie (Althaus 1966:37). Die oer-openbaring manifesteer volgens Althaus in die konfrontasie wat daar tussen die mens en lewenskwessies ontstaan, soos byvoorbeeld lewe en dood, waardes en norme, die geheim van die natuur, die geheim van geskiedenis, die noodlot. Althaus vat dit saam deur te sê die oer-openbaring werk in die mens se ervaring van homself, van sy naaste en van die geskiedenis. Op grond van Althaus se konsep van die oer-openbaring, moet hy erken dat God dus op ’n manier met die mensdom en so met ander godsdienste besig is. Ander godsdienste buite die Christendom speel ’n andersoortige rol in God se heilsplan as God se werking deur die Christendom. Die oer-openbaring het ’n ander funksie by godsdienste as die heilsopenbaring in Christus. Hiermee wil Althaus nie sondermeer die moontlikheid van gesprek oor ander godsdienste ontken, soos Barth doen nie. Volgens Althaus (1966:62) kan die oer-openbaring onafhanklik sonder die openbaring in Christus funksioneer. Tog is die openbaring in Christus belangrik om die oer-openbaring tot volle effek te bring. Die oer-openbaring lei volke na God. Op grond hiervan sê Althaus hoef die Christendom nie ’n nuwe idee van God na ander godsdienste te bring nie, want dit bestaan reeds (Althaus 1966:62). HTS 62(2) 2006 God is die outeur van die oer- openbaring en daarom maak God Godself kenbaar aan die mensdom, sonder dat hierdie kennis vanuit die mens kom. Daarmee veronskuldig Althaus hom aan die klag van ’n analogia entis en dat godsdienste mensewerk is soos HTS 62(2) 2006 388 Jaco Beyers Barth aandui. Alhoewel godsdienste menslik gekleur word, dra godsdienste steeds ’n bonatuurlike karakter en speel dit ’n God-gedrewe rol. God se werking met die mens het verskillende fases en kan nie gereduseer word tot God se handeling in Christus nie. Hiermee spreek Althaus (1966:56) kritiek uit teen Barth se Christus-monisme en gee tegelykertyd erkenning aan Troeltsch se ewolistiese-historisisme. Althaus erken dat God se heilsgeskiedenis God op pad bring met verskillende volke en godsdienste. Godsdienste is deel van God se geskiedenis met die mens. God se bemoeienis met verskillende godsdienste wil die mensdom oor die geskiedenis heen lei tot dit wat Althaus noem, die koms van die koninkryk. Volgens Althaus bring die oer-openbaring godsdienste dus tot • kennis van God • ’n ontmoeting met God as persoon • kennis van my eie sondige self en daarmee die soeke na verlossing buite myself • kennis van God • ’n ontmoeting met God as persoon • kennis van my eie sondige self en daarmee die soeke na verlossing buite myself Daarmee sê Althaus dat die godsdienste dus ’n element van waarheid oor God bevat. Tog sal Althaus (1966:46, 141) by tye ook erken dat godsdienste slegs die oer-openbaring werklik kan begryp in lig van die openbaring in Christus. 3.1.4 Benadering van Wolfgang Pannenberg 3.1.4 Benadering van Wolfgang Pannenberg Pannenberg argumenteer ten gunste van ’n algemene openbaring, maar met die voorwaarde dat menslike ervaring histories is (Knitter 1995:99). Openbaring is volgens Pannenberg ’n gegewene wat tydens die proses van geskiedenis plaasvind. Die openbaring van God word telkens opnuut herverwoord as gevolg van die verandering wat deur geskiedenis teweeg gebring word. Die openbaring bly dus ’n ongeslote proses oop na die toekoms. Die volle openbaring kan slegs aan die einde van die geskiedenis plaasvind. Die verloop van die openbaring is sigbaar in die geskiedenis van godsdienste. Elke godsdiens weerspieël ’n openbaring geldig vir daardie spesifieke tydstip in die geskiedenis. Die openbaring oor die geskiedenis heen, soos weerspieël in godsdienste, vorm vir Pannenberg die algemene openbaring (Knitter 1995:99). Oor die vraag of ander godsdienste dan wel tot heil en verlossing kan lei, volg Pannenberg egter ’n ander benadering as bloot langs die weg van die algemene openbaring te redeneer. Godsdiens, sê Pannenberg (1999:149), HTS 62(2) 2006 HTS 62(2) 2006 389 Teologie van godsdienste berus nie net op die verstaan van openbaring nie, maar handel eerder oor kennis en wete van God. Openbaring en wete van God sluit mekaar nie uit nie, tog berus godsdiens nie net op ’n verstaan van openbaring nie. God maak Homself aan alle mense bekend (Pannenberg 1999:150). Kennis van God begin dus by God. Die kennis waartoe die mens van die almag van die Skeppergod kom, is nie ander kennis naas die godsvoorstelling van die verskillende godsdienste nie (Pannenberg 1999:151). Die gevolgtrekking waartoe Pannenberg (1999:151) kom, is dat alle mense kennis van God het. Hierdie kennis word kultureel en temporeel gekleur alhoewel dit gefokus is op dieselfde Bron. Of daar heil vir mense buite die Christendom bestaan, antwoord Pannenberg, beslis ja! In soverre mense ooreenkomstig die leer van Jesus leef, kan hulle deelkry aan die koninkryk van God (Pannenberg 1999:153). Hierdie stelling baseer Pannenberg op grond van eksegese van verskeie Nuwe Testamentiese tekste (bv Luk 12:8; Joh 12:48; Matt 25:31-40), wat aandui waardeur eskatologiese heil vir die mens kom. Gemeenskap met Jesus Christus deur geloof en die doop is die enigste weg tot sekerheid in die hede oor die werklikheid van die komende heil (Pannenberg 1999:153). Solank as wat iemand leef volgens die eise wat Jesus stel, kan so ’n persoon eendag met die eindoordeel verlossing ontvang, al ken so ’n persoon nie nou vir Christus nie. Die maatstaf waaraan die Christendom ander godsdienste mag meet, is in hoe verre ander godsdienste leef volgens die boodskap wat Jesus bring, met klem op die eis tot naasteliefde (Pannenberg 1999:154). Geloof in Christus word dus vir Pannenberg nie die voorwaarde vir ’n ware verhouding met God nie. Pannenberg dink dus glad nie openbaring-gesentreerd of Christo-sentries of selfs ekklesio-sentries wanneer hy oor die verhouding tussen Christendom en ander godsdienste dink nie. Mag en moet Christene bely en verkondig dat Jesus Christus die engiste en finale openbaring van heil deur God is, soos Barth bepleit? En as Christene veronderstel is om dit te sê, moet hulle ook sê dat die openbaring van Bo ’n onweerlegbare indruk op ’n skoon lei maak, of is daar raakpunte wat maak dat die mens die openbaring herken as komende van God? HTS 62(2) 2006 Althaus glo dat wanneer ’n mens die openbaring van God in en deur Jesus Christus raaksien, dit ’n tweede ontmoeting met dieselfde God is wat reeds tydens die algemene openbaring ontmoet is (Knitter 1995:99). Troeltsch sê dat die openbaring voortdurend verander en lyk oral anders. Pannenberg bepleit dat die openbaring van Christus eers in gesprek met ander openbarings in ander godsdienste moet tree, voordat die openbaring in Christus as die enigste en normatiewe voorgehou word (Knitter 1995:100). HTS 62(2) 2006 390 Jaco Beyers Jaco Beyers 3.2 Afrika benadering In die Tradisionele Afrika Godsdienste, soos met alle primale godsdienste, is die mening dat godsdiens nie ’n ontstaan het nie. Daar was nog altyd die oorgelewerde gebruike wat mondelings van geslag tot geslag oorgedra is. Die oorsprong daarvan het ’n antieke mitiese basis wat nie noodwendig as gevolg van ’n openbaring ontstaan het nie. Godsdienstradisies in Afrika kan soms teruggevoer word tot by ’n stamvader of held wat mities vereer word (Thorpe 1991:1). Daar was nog altyd van die begin af iets soos godsdiens. ’n Aanduiding hiervan vind ons in die Zoeloe kultuur waar daar van die Oppergod gepraat word as uMvelinqangi, vertaal as “die eerste Een” of “die Een wat ewig bestaan” (Krüger 2004:44). Kennis van die heilige is oorgelewerde kennis, oorgedra van een generasie na die volgende. Openbaring kan hoogstens ’n her-ontmoeting met God in die natuur wees. Dit is nie ’n nuwe ontmoeting of openbaring nie. Almal ken reeds God. God kommunikeer Homself aan die Afrika mens in die natuur. Dit maak dat die oer-openbaring of algemene openbaring, binne ’n Afrika verband, relevant is en nie sondermeer ignoreer kan word nie. Daar bestaan ’n verband tussen Althaus se verstaan van die oer- openbaring en hoe Sundermeier die ontstaan en ontwikkeling van godsdiens verklaar. Sundermeier (1999:34) maak ’n onderskeid tussen primêre en sekondêre godsdienservaringe. Die godsdiens binne ’n stamgemeenskap, waar almal in dieselfde geografiese gebied woon en dieselfde taal praat en in ’n noue verwantskap aan mekaar leef, noem Sundermeier ’n primêre godsdiens. Hierdie ervaring is na aanleiding van ’n eksterne indruk op die mens. Die godsdiens word nie vanuit die mens self gebore nie. Die godsdiens vorm die etiek en kultuur van die gemeenskap. Die manifestering van die ervaring van die transendentale, stem ooreen met die werklikheidsverstaan en verklaring van die onmiddellike realiteit. Godsdiens word dan deel van die totale bestaan van die gemeenskap. Daar kan geen onderskeid gemaak word tussen godsdiens en alledaagse bestaan nie. Godsdiens versinnebeeld die werklikheidsverstaan. Dit is kenmekend van die Tradisonele Afrika Godsdienste. Die aanvanklike godsdienservaring groei en verander, maar nie van ’n primitiewe vlak na ’n hoër ontwikkelingsvlak nie (Sundermeier 1999:36). Die ontwikkeling binne godsdiens, sê Sundermeier (1999:36), geskied namate die verstaan van die werklikheid verander. Katalisators vir die verandering van die verstaan van die werklikheid kan volgens Sundermeier die volgende wees: natuurrampe, epidemies of kultuurkontak. Die verandering word gefasiliteer deur die godsdiensleiers, sieners en profete. Teologie van godsdienste Teologie van godsdienste Die sekondêre godsdiens word deur indiwidualisering gekenmerk en dek nie meer alle lewensterreine nie; die sfeer van die profane vergroot (Sundermeier 1999:36). Rasionaliteit neem die plek van die mitiese en simboliese in. Die sekondêre neem nie die primêre oor nie, maar oordek die primêre en word daarin geintegreer. Die sekondêre maak aanspraak op universele geldigheid en vertoon sendingywer. Binne ’n Afrika konteks, wil dit lyk of die Tradisionele Afrika Godsdienste in ’n groot mate steeds ’n primêre godsdiens bly, ten spyte van vele katalisators (bv kultuurkontak met die Weste; politieke, ekonomiese en sosiale veranderinge) wat verandering prikkel. Moontlik beleef die Tradisionele Afrika Godsdienste juis nou ’n oorgangsfase waarin dit ’n nuwe werklikheidsverstaan moet verdiskonteer. Die Tradisionele Afrika Godsdienste het dalk reeds en is dalk besig om ’n verlies aan eie godsdiens identiteit te beleef (vgl Danz 2005:101). As rede vir die aanname kan die duale lewenswyse van vele Afrikane as voorbeeld dien. Afrikane leef in ’n groot mate as Westerlinge, met klem op indiwidualiteit, materialisme en rasionaliteit. Tog by keerpunte (krisismomente) word daar teruggeval op die primêre werklikheidsverstaan soos in die Tradisionele Afrika Godsdienste verwoord word. Die oorgang na ’n sekondêre godsdiens, is nog nie volledig voltooi nie. Die sekondêre is nog nie by die primêre godsdienservaring geintegreer nie. HTS 62(2) 2006 HTS 62(2) 2006 391 4. 4. Op die vraag of die Christendom en Tradisionele Afrika Godsdiens dieselfde God aanbid en daarom nie negatief beoordeel hoef te word nie, is dit nodig om die Godsbegrip te bespreek. Jaco Beyers af (Mbiti 1970:19). God is die Vader van die mensdom wat alles steeds onderhou (Mulago 1991:130). Tussen die mens en God is daar verskeie mediums van kommunikasie, volgens ’n hierargie gerangskik. Die voorvadergeeste speel in hierdie verband ’n belangrike rol. Dalk is dit makliker om die verhoudings visueel voor te stel. Dink aan God as die koning met die voorvadergeeste as die leiers van die volk wat voor Hom vergader in raadpleging. Die beeld van ’n Indaba kan hiermee behulpsaam wees. Die volk, metafories hier vir die mens, staan buite die hut van samekoms, waar die Indaba plaasvind. Die koning kom nooit self na buite nie, maar kommunikeer met die mense aan die buitekant deur middel van sy boodskappers, in hierdie geval, die voorvadergeeste. Met hierdie beeld in gedagte, is dit onmoontlik om in te dink dat die koning ’n ander vorm moet aanneem om met sy onderdane te kommunikeer. In teologiese terme, is die inkarnasie van God vir die Afrika mens onnodig. God bestaan dan en Hy het boodskappers. Waarom sal Hy dan self wil praat as Hy hulle kan stuur? Oor die kontak tussen Christendom en Tradisionele Afrika Godsdienste, sê Mulago self dat die raakpunt gesoek moet word in die gesamentlike erkenning dat God bestaan. “God, who is the source of everything positive in our cultural patrimony, is at the same time the author of the Christian revelation” (Mulago 1991:128). Mulago stel dit dus dat die Christendom en Tradisionele Afrika Godsdienste in der waarheid dieselfde God aanbid, alhoewel die kultus inkleding verskil. Dit sou egter beter wees om te sê dat die Godsbegrip van die Tradisionele Afrika Godsdienste sterk ooreenkomste met die Godsbegrip van die Christendom vertoon. Daarmee word nie sondermeer verklaar dat die Tradisionele Afrika Godsdienste en die Christendom dieselfde God aanbid, soos wat Mulago dit wil sien nie. 4.1 Deisme Deisme is die erkenning en geloof in ’n oppergod wat eens in die verlede as skepper opgetree het en daarna die skepping verlaat het. Alhoewel hierdie god persoonlik kenbaar is, kan die god soms verafgeleë wees (deus absconditus) en daarom geen invloed meer op sy navolgers se lewens hê nie. Hierdie god is bekend aan die mens op grond van die menslike rede en nie op grond van ’n goddelike openbaring nie. Deist dui aan dat deistiese godsdienste neig om ’n duale wêreldbeeld te hê (1984:66). Vir die Tradisionele Afrika Godsdienste is God, die “Supreme Being” (nKulunkulu, uBaba, Modimo) die toppunt van die hierargie van alles wat bestaan (Krüger 2004:38). God self is nie gemaak nie, maar het alles gemaak (Mbiti 1970:19). God het geen ouers of metgeselle nie (Mbiti 1970:29). God is die oorsprong van alle lewe en alles wat lewe gee. God bestaan van ewigheid HTS 62(2) 2006 392 4.2 ’n Onpersoonlike God? In Afrika word verskillende eienskappe aan God toegedig. Van die belangrikste en algemeenste is volgens Mbiti (1970): God is … • alwetend, al-siende en al-horend: Wysheid is ’n belangrike eienskap in Afrika. Dié met wysheid verdien ekstra eer en respek. • alwetend, al-siende en al-horend: Wysheid is ’n belangrike eienskap in Afrika. Dié met wysheid verdien ekstra eer en respek. alomteenwoordig: God kan oral wees en oral ontmoet word. God is nie tyd en ruimte gebonde nie. • alomteenwoordig: God kan oral wees en oral ontmoet word. God is nie tyd en ruimte gebonde nie. HTS 62(2) 2006 393 Teologie van godsdienste • almagtig: Niks kan die mag van God oorskry of inperk nie. God kan enige iets doen. Die Zoeloes wat hulleself as ’n magtige volk beskou, het van die vroegste tye af erken dat God selfs magtiger is as die Zoeloe nasie wat hulle vyande met mag kan onderwerp (Mbiti 1970:9). God se almag is veral sigbaar in natuurverskynsels soos weerlig, reën, droogte en vloede. Transendensie van God: God is tegelykertyd ver en onbereikbaar en tog kan God naby wees. Mbiti (1970:12) wys daarop dat dit ’n valse veralgemening is dat God net as ver beleef word. Krüger (2004:32) wys daarop dat dit algemeen aanvaar word dat God nie kan of hoef in te meng by alledaagse menslike bestaan nie. God se grootheid is so hoog bo die mens verhewe, dat God as afwesig ervaar word. Tog dui God se werkinge in die natuur op sy immanensie (Mbiti 1970:17). Verder is God onsigbaar (Mbiti 1970:25); onpeilbaar en misterieus (Mbiti 1970:26). Verder is God onsigbaar (Mbiti 1970:25); onpeilbaar en misterieus (Mbiti 1970:26). Die enigste aanduiding van ’n geloof in ’n Triniteit is onder die Shona en Ndebele volke waar God voorgestel word as “Vader, Seun en Moeder” (Mbiti 1970:30). Mbiti erken dat daar te min inligting oor hierdie opvatting bestaan en daarom kan dit slegs verklaar word vanuit die hoë premie wat die gesinslewe in Afrika dra. 5. CHRISTOLOGIE 5. Vir die Tradisionele Afrika Godsdienste kan die bestaan van Christus problematies wees. Die probleem word op die spits gedryf wanneer die Christendom in ’n Afrika konteks die evangelie bring. Watter rol en posisie behoort Christus werklik in te neem? God is God en Hy versorg dan, waarom is Christus nodig? Die Tradisionele Afrika Godsdienste word nie as ’n verlossings- godsdiens beskou nie. Verlossing is hoogstens die daaglikse strewe om in harmonie met die ganse skepping, met die lewendes en dooies, te leef. Verlossing is om ’n vol lewe te lei wat strek van geboorte tot anderkant die dood (Krüger 2004:35). Daar is dus geen nut vir ’n middelaar nie. Dit maak die plek van Christus in die verhouding van Christendom en die Tradisionele Afrika Godsdienste problematies. Christus is oorbodig, God bestaan tog reeds. HTS 62(2) 2006 394 • John Mbiti – Jesus as die Een wat wonders kan doen. • John Mbiti – Jesus as die Een wat wonders kan doen. • E J Penoukou – Christus as deel van wêreld waar God, mens en wêreld simbolies verenig is. Dood is die deurgang tot die nuwe lewe. Christus is die middelaar tussen God en die mens wat die mens ’n nuwe lewe leer. • Charles Nyamiti – Die persoonlikheid is die vervolmaking van mens- wees. Christus is die Swart Persoonlikheid par excellence. Christus is die proto-voorvader. • Charles Nyamiti – Die persoonlikheid is die vervolmaking van mens- wees. Christus is die Swart Persoonlikheid par excellence. Christus is die proto-voorvader. • Charles Nyamiti – Die persoonlikheid is die vervolmaking van mens- wees. Christus is die Swart Persoonlikheid par excellence. Christus is die proto-voorvader. • H Sawyer – Christus as die oudste broer. • J S Pobee – Christus is ware mens en ware God of die grootste voorvader. Die inisiasie rites het Christus deelgemaak van ’n groep mense. Sondeloosheid maak Christus waarlik God. • J S Pobee – Christus is ware mens en ware God of die grootste voorvader. Die inisiasie rites het Christus deelgemaak van ’n groep mense. Sondeloosheid maak Christus waarlik God. • K A Dickson – Christus is die grootste voorvader wat deur sy dood glorie en aansien verkry. • K A Dickson – Christus is die grootste voorvader wat deur sy dood glorie en aansien verkry. Jaco Beyers Hick dui aan dat die inkarnasieleer van Christus mitologies geklee is en nie ’n metafisiese feit wil konstateer nie, maar eerder ’n emosie en gesindheid, naamlik ’n besef van verlossing, wil bewerk (Knitter 1995:151). Die plek wat Christus binne die gesprek tussen die Christendom en Tradisionele Afrika Godsdienste inneem, kan langs hierdie weg bedink word. Christus word dan die Een wat die mens herinner om dankbaar te wees oor die verlossing wat God moontlik maak. Die punt is gewoon dat in die verhouding met die Tradisionele Afrika Godsdienste, die verhouding nie net vanuit die verstaan van die openbaring en Christus-sentries bedink kan word nie. Daar kan nie langs die weg van die Barthiaanse teologie oor die verhouding Christendom en Tradisionele Afrika Godsdienste gedink word nie. Daar bestaan reeds verskeie pogings om Christus sinvol in Afrika voor te stel. Hierdie proses van inkulturisasie is nog nie voltooi nie, maar lewer reeds ryke insigte oor hoe Afrika oor Christus en God dink (Nyamiti 2002:3- 12). HTS 62(2) 2006 HTS 62(2) 2006 395 Teologie van godsdienste g g • A T Sanon – Jesus as Hoof en Meester van inisiaisierites. Die dood en opstanding is inisiasie rites wat Christus se status verhoog. As die Een wat ge-insieer is, is Christus ons Hoof en die Hoof van ons inisiasie. • Aylward Shorter – Christus as die groot Geneesheer, die “verwonde Geneesheer”. Genesing lê op ’n wye terrein: dit behels genesing van die verhouding met die self, met ander, met God en bring harmonie met die omgewing. • Benezet Bujo – Christus as proto-voorvader, die unieke Een. Clarke identifiseer die mees algemene titels wat vir Christus in Afrika in die Onafhanklike Afrika Kerke gebruik word (Clarke 2005:138-153): • Verlosser • Messias • Heer • Geneser • God • Veroweraar • Hoofman • Broer • Voorvader Diane Stinton (2004) identifiseer ’n verskeidenheid maniere hoe Christus in Afrika identifiseer word: • Jesus as Gewer van lewe (geneser) • Jesus as Middelaar (voorvader) • Jesus as geliefde Een (vriend of broer) • Jesus as Leier (koning, hoofman) Wat belangrik is om te onthou is dat ’n Christologie slegs die helfte van die evangeliese waarheid is. Teologie in Afrika kan nie net gereduseer word tot ’n sinvolle Christologie nie. Ander belangrike teologiese aspekte wat in Afrika aandag moet kry, is die triniteit en ekklesiologie (Nyamiti 2002:16). • A T Sanon – Jesus as Hoof en Meester van inisiaisierites. Die dood en opstanding is inisiasie rites wat Christus se status verhoog. As die Een wat ge-insieer is, is Christus ons Hoof en die Hoof van ons inisiasie. • A T Sanon – Jesus as Hoof en Meester van inisiaisierites. Die dood en opstanding is inisiasie rites wat Christus se status verhoog. As die Een wat ge-insieer is, is Christus ons Hoof en die Hoof van ons inisiasie. • Aylward Shorter – Christus as die groot Geneesheer, die “verwonde Geneesheer”. Genesing lê op ’n wye terrein: dit behels genesing van die verhouding met die self, met ander, met God en bring harmonie met die omgewing. • Aylward Shorter – Christus as die groot Geneesheer, die “verwonde Geneesheer”. Genesing lê op ’n wye terrein: dit behels genesing van die verhouding met die self, met ander, met God en bring harmonie met die omgewing. • Benezet Bujo – Christus as proto-voorvader, die unieke Een. Jaco Beyers Clifton Clarke maak die stelling dat die Afrika Onafhanklike Kerke daarvoor bekend is dat hulle meer op die pneumatologie as op Christologie fokus (Clarke 2005:138). Dit maak die soeke na ’n eg Afrika Christologie bykans onnodig as daar slegs op die Heilige Gees se werking gekonsentreer word. HTS 62(2) 2006 Clarke identifiseer die mees algemene titels wat vir Christus in Afrika in die Onafhanklike Afrika Kerke gebruik word (Clarke 2005:138-153): Diane Stinton (2004) identifiseer ’n verskeidenheid maniere hoe Christus in Afrika identifiseer word: Wat belangrik is om te onthou is dat ’n Christologie slegs die helfte van die evangeliese waarheid is. Teologie in Afrika kan nie net gereduseer word tot ’n sinvolle Christologie nie. Ander belangrike teologiese aspekte wat in Afrika aandag moet kry, is die triniteit en ekklesiologie (Nyamiti 2002:16). HTS 62(2) 2006 396 6.1 Sonde Na aanleiding van gesprekke met Zoeloes oor die verstaan van sonde, het dit duidelik geword dat sonde nie net ’n eties-religieuse dimensie het nie, maar ook ’n element van lewensorientasie bevat. Binne die Zoeloe kultuur word ’n hoë premie geplaas op die verloop van die siklus lewe, dood en lewe na die dood. Daar bestaan ’n onverbreekbare band tussen die lewendes en die dooies. Hierdie band van gemeenskap begin by geboorte en strek verby afsterwe (Thorpe 1991:38). Saam is almal vir ewig aan mekaar verbind. Hierdie band word in plek gehou deur die nakoming van die oorgelewerde gebruike wat die voorvaders aan die huidige generasie verbind. Die voortgesette gemeenskap tussen die lewendes en dooies weerspieël ’n holistiese lewensuitkyk (vgl Thorpe 1991:39). Sonde is die verwaarlosing of nalating om die band met die afgestorwenes te behou. Sonde word gesien as die verbreking van die skakel in die siklus van lewe, dood en lewe na die dood. Dit veronderstel dat sonde die verwaarlosing van die rites van eerbewys aan die voorvaders is. Die afgestorwenes moet regdeur die lewensiklus van ’n indiwidu by die alledaagse lewe betrek en geraadpleeg word. Wanneer die voorvaders nie geraadpleeg word by belangrike lewensbesluite nie, kan die voorvaders onheil of teenspoed oor die indiwidu of stam of familie bring. Dit is sonde om die voorvaders te ignoreer. Sonde is om die weë, tradisies en gebruike deur die voorgeslagte oorgelewer, na te laat of te verwaarloos. Die resultaat van die nalating en verwaarlosing is die verbreking van die band tussen lewendes en dooies. Die versteuring van die balans tussen lewe en dood, tussen die voorgeslagte en die huidige geslag, is sonde. Sonde behels ook die verbreking van ’n reeks sosiale taboes. Sonde word dan gereduseer tot die oortreding van morele waardes soos in die kulturele oorlewerings vasgestel is. Sulke morele oortredings is sonde, maar maak nie van die oortreder noodwendig in wese ’n sondaar nie. Enige een kan ’n fout begaan, maar ook die fout weer herstel. 6.2 Verlossing Volgens die bogenoemde uiteensetting van wat sonde is, word ’n verlossing in Afrika verlang wat die band tussen lewe en dood ondersteun. Die voltooiing van die siklus lewe, dood en lewe na die dood, is verlossing. Om verlos te wees is om deel te wees van dié wat onthou word. Verlossing lê nie in ’n eskatologiese gebeurtenis nie, maar in die suksesvolle voltooiing van ’n lewenssiklus wat met geboorte begin en die volle sirkel voltooi met afsterwe. Verlossing is dus immanent in die uitvoering van die alledaagse gewoontes, gebruike en rites soos deur die voorgeslagte oorgelewer is. In Afrika is daar min om van verlos te word. Nog die dood, nog sonde is iets waarvan verlossing benodig word. Dood is deel van lewe en word nie gesien as ’n dilemma, bedreiging of straf nie. Sonde kan hoogstens die tydelike beskadiging van die verhouding tussen mense of tussen ’n mens en voorvaders wees. Hierdie gebrokenheid kan deur die nakoming van voorgeskrewe rites weer herstel word. Daar is een opsig waar verlossing ter sprake mag kom en dit is om verlos te word van die vloek wat deur die bemiddeling van ’n sangoma op iemand geplaas word. Die bose wat bewerk word, moet afgeweer word. Die “verlossing” van hierdie teistering lê weer eens in die nakoming van voorgeskrewe rites. In Afrika word verlossing nie gesoek langs die weg van ’n soteriologiese held wat verlossing as prys bied nie. Verlossing kom in terme van dit wat geleer word hoe om die lewenssiklus van lewe, dood en lewe na die dood suksesvol te voltooi. Christus kan as hierdie Verlosser aan Afrika gebied word as die Een, die Seun van God, wat leer hoe leef en hoe sterf en hoe lewe ons na die dood. Christus leer hoe leef ons gebonde aan die gebruike wat die vorige generasies van gelowiges aan ons oorgelewer het. Vergelyk in hierdie verband Matteus 15:1-9 waar Jesus praat oor die nakoming van die oorgelewerde gebruike. Dan is ons by die punt waar Pannenberg wys dat daar verlossing vir alle godsdienste moontlik is wanneer ons die boodskap van Christus leef. Of verlossing deur die Tradisionele Afrika Godsdienste bemiddel kan word, is ’n nie-eksisterende vraag, aangesien die Tradisionele Afrika Godsdiens nie verlossing ken as ’n einddoel of resultaat wat bereik moet word nie. HTS 62(2) 2006 HTS 62(2) 2006 397 Teologie van godsdienste 6.2 Verlossing Verlossing is ’n wyse van bestaan, gehoorsaam aan die oorgelewerde gebruike en in ’n nederige lewe van erkenning en respek voor die voorvaders. 7.1 Oer-openbaring Op grond van die argumente van Althaus en Mulago kan ons aanvaar dat die Christendom nie ’n nuwe God na Afrika bring nie. Die aanbidding van die God van Afrika word wel kultureel anders ingekleur, maar tog is dit die almagtige God, die Skepper en Onderhouer van die heelal, wat aanbid word. Op grond van die primale godsdienste se verbintenis met die natuur, kan die Christendom aanvaar dat binne Afrika God se verbintenis met die natuur swaarder gewig sal dra. In die Westerse tradisie van die Christendom is hierdie sfeer van teologie nog nie volledig ontgin nie. Jaco Beyers raakpunte tussen die twee godsdienste wat binne ’n missionêre verhouding die oordrag van die evangelie aan Afrika van hulp kan wees. 7. GEVOLGTREKKING Ten spyte van ru pogings om die verskille tussen die Chistendom en die Tradisionele Afrika Godsdienste uit te wis of te minimaliseer, bestaan daar tog HTS 62(2) 2006 HTS 62(2) 2006 398 7.2 Godsbegrip Afrika ken die God wat die mens en die heelal gemaak het. Hierdie God is en bly almagtig, selfs magtiger as die voorvaders. Hierdie magtige en oorwegend transendente God het belangriker dinge om te doen as om na mense se alledaagse smekinge te luister, maar tog is Hy betrokke in die heelal en kan Hy ingryp in die lewe van die mens. Die voorvadergeeste is daar om hulp en raad in alledaagse sake te verleen. Binne ’n Afrika leefwêred waar godsdiens en kultuur on-onderskeibaar en onskeibaar is, sal dit noodlottig wees om vanuit ’n Christelike oogpunt die raadpleging van voorvaders te veroordeel of te ignoreer. Die verbintenis tussen die wysheid en oorleweringe van ontslape voorvaders en ’n huidige geslag, is nie vreemd aan die Christendom nie. Die Christelike belydenis van die gemeenskap van gelowiges is nog nie ten volle vanuit ’n Afrika perspektief ontgin nie. 7.3 Christologie Christus is nie ’n nuwe God wat die Christendom na Afrika bring nie. Afrika se kontak en blootstelling oor die eeue met die Christendom, maak dat daar al reeds verskeie pogings bestaan om Christus in ’n Afrika idioom te vertaal. Die Christendom moet aanvaar dat die konsep van sonde en verlossing binne Afrika anders as in die Westerse wêreld lyk en daarom lyk die behoefte aan ’n Verlosser en Middelaar in Afrika anders. Tog is dit nie vir die Afrika mens moeilik om aan Christus as die Seun van God te dink nie. God is bekend aan Afrika. God is dalk wel veraf (deisties gesproke), en word slegs genader deur die mediums van voorvaders. Christus, Immanuel, kan hierdie leemte vul van God wat naby aan die mens kom. HTS 62(2) 2006 399 Teologie van godsdienste 7.4 Heil Pannenberg se perspektief op die beoordeling van godsdienste vanuit die kriterium of die boodskap van Christus geleef word, is veral relevant. Binne Afrika word elke lid van die gemeenskap van geboorte af onderrig om ’n vol lewe te lei sodat die siklus van lewe, dood en lewe na die dood waardig voltooi kan word (Krüger 2004:35). In die gang van die lewe is ’n waardige (sondelose) lewe die hou by die oorgelewerde gebruike en respek vir die verhouding tussen lewendes en dooies. Hierdie holistiese en harmonieuse lewe is ’n lewe uit liefde vir die naaste (die wat lewe en die wat reeds dood is), liefde vir die natuur en liefde vir dit wat heilig is. Saam is ons almal op aarde onderweg om die siklus van lewe, dood en lewe na die dood so waardig as moontlik te voltooi. Hierin verskil Christene en navolgers van die Tradisonele Afrika Godsdienste nie. Jaco Beyers Pannenberg, W 1999. Beiträge zur Systematsiche Theologie. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Schleiermacher, F 1991. Über die Religion. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Schwöbel, C 1990. Particularity, universality and the religions in D’Costa, G (ed), Christian uniqueness reconsidered: The myth of a pluralistic theology of religions, 30-46. New York: Orbis Books. Stinton, D B 2004. Jesus of Africa: Voices of contemporary African christology. New York: Orbis Books. Sundermeier, T 1999. Was ist Religion? Religionswissenschaft im theol Kontext. Gutersloh: Chr Kaiser Gutersloher Verlagshaus. Thorpe, S A 1991. African traditional religions. Pretoria: University of South Africa. Troeltsch, E 1898. Geschichte und Metaphysik ZThK 8, 1-69. Troeltsch, E 1912. Die Absolutheit des Christentums und die Religionsgeschichte. Tübingen: JCB Mohr. Troeltsch, E 1913. Gesammelte Werke, Band II. Tübingen: JCB Mohr. Troeltsch, E 1913. Gesammelte Werke, Band II. Tübingen: JCB Mohr. Troeltsch, E 1925. Gesammelte Werke, Band IV. Tübingen: JCB Mohr. 401 Literatuurverwysings Althaus, P 1929. Grundriss der Dogmatik. Erlangen: Erlangen Verlagshaus. Althaus, P 1929. Grundriss der Dogmatik. Erlangen: Erlangen Verlagshaus. Althaus, P 1966. Die christliche Wahrheit: Lehrbuch der Dogmatik. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus. Althaus, P 1966. Die christliche Wahrheit: Lehrbuch der Dogmatik. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus. Barth, K 1932. Kirchliche Dogmatik, I/2. Zurich. Clarke, C R 2005. Towards a functional Christology among African indigenous churches in Ghana. Missionalia 33(1), 138-165. Clarke, C R 2005. Towards a functional Christology among African indigenous churches in Ghana. Missionalia 33(1), 138-165. Danz, C 2005. Wahrnehmung von Religionen aus Theologischer Perspektive. Kerygma und Dogma 51(2), 100-126. Danz, C 2005. Wahrnehmung von Religionen aus Theologischer Perspektive. Kerygma und Dogma 51(2), 100-126. D’Costa, G 1986. Theology and religious pluralism: A challenge of other religions. Oxford: Basil Blackwell. Deist, F E 1984. A concise dictionary of theological and related terms. Pretoria: J L van Schaik. Denis, P 2004. African traditional religion and Christian identity in a group of Manyano leaders. Missionalia 32(2), 177-189. Knitter, P F 1974. Towards a protestant theology of religions. Marburg: N G Elwert. Knitter, P F 1995. No other name? A critical survey of Christian attitudes towards world religions. New York: Orbis Books. Krüger, J S 1995. Along edges: Religion in South Africa. Pretoria: University of South Africa. Krüger, J S (ed) 2004. The human search for meaning: A multireligious introduction to the religions of humankind. Pretoria: Via Afrika. Mbiti, J S 1970. Concepts of God in Africa. London: SPCK. Mulago, V 1991. Traditional African religion and Christianity, in Olupona, J K (ed), African traditional religions: In contemporary society, 119-134. Minnesota, MN: Paragon House. Nyamiti, C 2002. African Christologies today in Schreiter, R (ed), Faces of Jesus in Africa. New York: Orbis Books. Otto, R 1932. Das Heilige: Über das Irrationale in der Idee des Göttlichen und sein Verhältnis zum Rationalen. München: C H Beck’sche Verlagsbuch-handlung. HTS 62(2) 2006 HTS 62(2) 2006 400 Jaco Beyers

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/368/266

Afrikaans

1 Kyk M Nel (2006). ’n Semiotiese ontleding van Daniël 1. HTS 62(2), 501-519. 1. INLEIDING In meegaande artikel1 is die metodiek van semiotiek geskets, voor dit van toepassing gemaak is op Daniël 1. In hierdie artikel word daarop voortgebou wanneer Daniël 2 semioties ontleed word. Abstract A Semiotic analysis of Daniel 2 In an accompanying article the method of semiotics is described and applied in relation to Daniel 1. In this article Daniel 2 is semiotically analysed. The narrative uses ring composition to emphasize that God is able to reveal secrets. Daniel 2 is characterized by more qualifications than functions, attributable to the length of the narrative but also to the long description of the dream and its interpretation. Transformations can be found in the conversation between the king and his wise men, the law of the king, the conversation between Daniel and Arioch, the prayer of the four Jews, the revelation of the dream to them, their song of praise, and Daniel’s conversation with the king. The dreams’ transformation lies in God’s destroying and absorption of the previous kingdoms. The plot lies in the engagement between the king and his wise men, and in the dream and its interpretation. As is the case in Daniel 1, the author emphasized the sovereignty of God and the responsibility of believers as main values. Semiotiese ontleding van Daniël 2 Marius Nel Noordwes-Universiteit (Potchefstroom-kampus) 2. SEMIOTIESE ONTLEDING 2. Semiotiese ontleding van Daniël 2 70). Die navorser probeer om die werk op ’n manier te verstaan wat die skrywer self nie doelbewus beplan het nie. Die navorser doen dit deur die teks se kommunikatiewe strategie te ondersoek (Patte & Patte 1978:11). 2. Die doel van struktuur-analise is om te verstaan hoe literatuur aanmekaar gesit is (Watson 1984:39). Die veronderstelling is dat daar vaste wette is wat bepaal hoe literatuur werk (Levi-Strauss 1963:224; Culley 1992:10). Soos meeste sprekers nie eksplisiete kennis van die reëls het wat die gebruik van taal beheers nie, kies meeste skrywers nie doelbewus om die wette te volg wat literatuur bepaal nie. Tog volg literatuur sekere konvensies wat veroorsaak dat dit iets beteken (Milne 1988:61). Dit beteken dat die betekenis van ’n teks binne die diep strukture van die teks gevind word, eerder as in die intensies van die skrywer of persepsies van die lesers (De Saussure 1959:65- HTS 62(3) 2006 1041 2.1 Verdeling in leeseenhede Die vertelling in Daniël 2 is in die vorm van ’n dialoog. Die merkers in die teks dui dit duidelik aan. Die feit dat die vertelling in dialoogvorm is, beklemtoon dat die gedeelte geïnterpreteer moet word volgens die reëls wat vir dialoë of gesprekke geld (Calloud 1976:72). Gesprekke wat in die Bybel opgeteken is, is uiteraard gerekonstrueer (Polzin 1974:187). Die Bybelse weergawe is nie ’n woord-vir-woord weergawe van wat in werklikheid gesê is in gevalle waar die skrywer ’n historiese rekonstruksie gee nie. Die skrywer gee die gesprek weer om sy doel te dien: om nodige agtergrondgegewens te verskaf of die intrige te akkomodeer (Calloud 1976:19). Die Daniëlboek is nie ’n historiese weergawe nie. 2.2 Temas Die temas van die perikoopeenhede is soos volg: • die koning droom, en roep die wyses en vra raad – vv 1-3 • die wyses vra dat die koning die droom vertel – v 4 • die koning vra dat hulle die droom ook moet vertel – vv 5-7 • die wyses vra vir ’n tweede keer dat die droom vertel word – v 7 • die koning dring aan dat die wyses die droom ook moet openbaar – vv 8-9 • die wyses erken dat hulle nie die droom kan openbaar of die uitleg gee nie – vv 10-11 • die koning beveel dat alle wyses gedood word – vv 12-13 • Daniël vra hoekom die wyses doodgemaak moet word – v 14-15 • Daniël vra uitstel, en versoek sy vriende om saam met hom te bid – v 16 • Daniël ontvang die uitleg, en prys God – vv 17-23 • Daniël vra Arjok om hom na die koning te neem – v 24 • Arjok stel die koning in kennis dat hy iemand het wat die droom kan uitlê – v 25 • die koning vra Daniël of hy die droom kan uitlê – v 26 • Daniël erken: niemand kan die droom uitlê nie, maar God kan – vv 27- 28 • Daniël vertel die inhoud van die droom– vv 29-36 • Daniël verklaar die droom – vv 37-45 • Daniël erken: niemand kan die droom uitlê nie, maar God kan – vv 27- 28 • Daniël vertel die inhoud van die droom– vv 29-36 • Daniël verklaar die droom – vv 37-45 HTS 62(3) 2006 HTS 62(3) 2006 1042 Marius Nel Marius Nel • die koning vereer Daniël en erken dat Daniël se God die grootste is – vv 46-47 • die koning vereer Daniël, sowel as sy drie vriende – vv 48-49. Perikoopeenheid 1 bevat die tema van die vertelling: die koning het gedroom. Dit dien as opskrif vir die verhaal. Die koning was ontsteld oor sy droom. ’n Ingewikkelde ringskomposisie omvat die gesprek tussen die koning en die wyses. Dit kan soos volg geskematiseer word: koning: wyse manne: koning: wyse manne: koning: wyse manne: koning: wat beteken die droom? vertel ons die droom gee die droom en sy uitleg, of julle is dood vertel ons die droom vertel die droom sodat ek weet of julle die uitleg kan gee! niemand kan nie! dan is julle dood! koning: wyse manne: koning: wyse manne: koning: wyse manne: koning: Dat die koning vier spreekbeurte kry teenoor die wyses se drie, gee iets van sy mag en die gewig van sy woorde weer – die feit dat hy roep en die wyses moet kom, vra en die wyses moet antwoord. Die eerste en laaste woord behoort aan hom. Hy proklameer die begin en die einde van die wyses van Babel. Die volgende reeks perikoopeenhede bevat Daniël se reaksie op die proklamasie, wat direk op hom betrekking het. Die eerste twee perikoopeenhede verwys na sy navraag daaroor, en sy versoek. Die volgende twee perikoopeenhede vertel hoe Daniël sy vriende byeen roep, hulle saam bid en hy die droom en sy interpretasie kry. Die volgende drie perikoopeenhede het te doen met die transaksies wat aangegaan word sodat Daniël uiteindelik voor die koning staan. Die laaste twee bevat dan die oorwig (pro rata) van die woorde: Daniël vertel wat die droom behels en wat die uitleg is (17 en 18). Die derde reeks perikoopeenhede handel oor die verering van Daniël, sy God en sy vriende (Van Wyk 1983:183-185). Skematies kan die struktuur so voorgestel word: 19 A1 die koning vereer Daniël 20 B1 die koning erken dat Daniël se God die grootste is 21 A2 die koning vereer Daniël 22 B2 die koning vereer Daniël se drie vriende HTS 62(3) 2006 1043 Semiotiese ontleding van Daniël 2 Semiotiese ontleding van Daniël 2 In die hart van die vertelling kom perikoopeenhede 11 en 12 voor (in terme van perikoopeenhede is dit getallegewyse opvallend ook in die middel). Dit verwys na die gebede van Daniël en sy vriende wat tot die openbaring van die droom lei. Dit word voorafgegaan deur die sketsing van die probleem – die wyses kan nie die droom uitlê nie, en die gevolg daarvan – die koning proklameer dat alle wyses doodgemaak word (Hartman & DiLella 1978:139). Perikoopeenhede 11 en 12 vorm die hoogtepunt van die ontsluiting, wat voortgesit word in die res van die vertelling. Dit het die opvallende gevolg dat die spanningsvlak baie gou ontlaai word kort nadat dit geformuleer is. Die rede hiervoor is duidelik: die skrywer probeer nie ’n verhaal saamstel wat verwys na die ontplooiing van ’n krisis en die oplossing daarvan nie. Hy plaas alle klem op God wat die openbaarder van geheime is. Dit beteken dat ’n kwart van alle leeseenhede God en sy mag as tema het, en dat meer as dertig persent van die ontknoping daaraan gewy word. God se mag oor die geheime van die toekoms vorm die fokuspunt van die vertelling. Joubert (1979:36) teken die basiese patroon van die vertelling soos volg: Chaldeërs hou nie rekening met God nie = arrogant Daniël vertrou op God en nie op eie vermoë nie = nederig Bevorder tot hoë posisie Verneder deur mislukking Daniël vertrou op God en nie op eie vermoë nie = nederig Die skrywer wy die grootste deel van die loflied (vv 20-23) aan die beskrywing van God se mag. Aan die einde noem die skrywer weer hoekom Daniël die loflied sing (v 23). Sommige eksegete meen dat die loflied ’n byvoeging tot die vertelling is, en dieselfde rol vervul as die lofliedere wat in die apokriewe (deutero-kanonieke) literatuur van die derde hoofstuk voorkom. Ek stem nie saam nie. Die struktuur van die vertelling dui aan dat die skrywer die loflied gebruik om die doel met sy vertelling te beklemtoon, naamlik om God se mag om geheime te openbaar, te beklemtoon. Die droom en uitleg deur Daniël vertoon ook ’n besondere struktuur wat op herhaling dui. Semiotiese ontleding van Daniël 2 As die droom en uitleg in terme van die elemente van die beeld gesien word, lyk dit so: HTS 62(3) 2006 HTS 62(3) 2006 1044 Marius Nel Marius Nel v 31 v 32 v 33 v 34 v 35 BEELD hoof bors maag en heupe bene voete steen steen word berg v 36 vv 37-38 vv 39 vv 40 vv 44-45 UITLEG eerste ryk tweede ryk derde ryk vierde ryk vv 41-43 vyfde ryk goddelike ryk 2.3 Pertinente transformasies 2.3 Pertinente transformasies Wat opval as die verhaal aan die hand van pertinente transformasies gelees word, is dat daar baie meer kwalifikasies as in Daniël 1 is. Met kwalifikasie word bedoel “om te wees” of “om te hê”, teenoor funksie, “om te doen” (Calloud 1976:18; 1992:131). Dié prosesse word as kwalifikasies of funksies beskryf. Dit het nie net met die lengte van die verhaal te doen nie, maar ook met die aard. Die beskrywing van die beeld word in terme van kwalifikasies gedoen (vv 31b-42a). Die ryke word opeenvolgend beskryf, in terme van unieke eienskappe. Die koning se gemoedstoestand word ook as kwalifikasies beskryf: hy is bekommerd oor sy droom (v 1b) en hy is slapeloos (v 1c). Hy vertel aan die wyse manne dat hy ontsteld is (v 3c). Wanneer die wyses nie sy droom kan bekend maak en die uitleg daarvan gee nie, is hy woedend (v 12a). Dat kwalifikasies baie aandag kry, beteken nie dat daar nie volop aandag aan transformasies gegee word nie. Die transformasies lê op verskeie vlakke. Die koning roep die wyse manne en vra hulle uit oor sy droom. Hieruit vloei ’n gesprek. Die gevolg daarvan is die dekreet van die koning. Daniël doen navraag by Arjok hoekom die koning se proklamasie so genadeloos is. Hy en sy vriende bid, en God gee die uitleg. Daniël prys God deur te vertel waartoe Hy alles in staat is. Hierna vertel Daniël vir die koning wat die droom en uitleg is (Fewell 1991:29). In die droom gebeur daar ook iets: God se koninkryk oorweldig die oorheersende wêreldryke. Wanneer Daniël sy uitleg van die droom voltooi het, reageer die koning deur hulde aan hom te bring. Ter afsluiting vra Daniël dat sy vriende ook voordeel mag trek, en hulle word in belangrike posisies onder hom aangestel. Marius Nel dien, en kan vir doeleindes van verklaring daarby gelees word. Dit is duidelik te wyte aan die hand van ’n redakteur. Die pertinente transformasies vertoon ’n opvallende patroon. Dit omarm as volg die hele verhaal soos volg: die koning is bekommerd en ontsteld (vv 1b en 3c) versus die koning vereer Daniël omdat hy die bron van ontsteltenis weggeneem het met sy uitleg (vv 47d en 48a-c). Hierbinne speel die volgende af: • die koning se gesprek met die wyse manne, wat ’n divergerende narratief vorm; • Daniël se gesprek met Arjok wat ook ’n divergerende narratief vorm; • Daniël se gesprek met sy vriende wat ’n divergerende narratief is; • Daniël se tweede gesprek met Arjok en Arjok se gesprek met die koning wat ’n konvergerende narratief vorm; • die uitleg van die droom wat die hoofnarratief vorm (saam met die gegewenheid van die droom in v 1). Die oorwegende rol wat dialoog in die verhaal speel, kom duidelik na vore. Om ’n omvang van gesprekke in hoofstuk 2 te gee: van die 135 kernsinne wat geïdentifiseer is, word 112 direk by dialoog betrek. 2.3 Pertinente transformasies HTS 62(3) 2006 HTS 62(3) 2006 1045 Semiotiese ontleding van Daniël 2 2.4 Verskillende narratiewe binne die vertelling Die verhaal kan op grond van die pertinente transformasies soos volg opgesom word: v 1 hoofnarratief vv 2-11 divergerende narratief vv 12-13 konvergerende narratief vv 14-15 divergerende narratief v 16 konvergerende narratief vv 17-18 divergerende narratief vv 19-23 divergerende narratief vv 24-26 konvergerende narratief vv 27-45 hoofnarratief vv 46-48 divergerende narratief v 49 parallelle narratief Semiotiese ontleding van Daniël 2 Semiotiese ontleding van Daniël 2 Die doel met die identifisering van die elementêre narratief deur ’n onderskeid te tref tussen die verskillende elemente daarvan, is om onderbrekings in die formele hiërargiese patroon aan te dui, asook die breuke in die logiese narratiewe ontwikkeling. Die primêre narratief bestaan uit die slagaar van die verhaal, naamlik die vertelling van die droom en die betekenis daarvan. Die verhaal bevat ook verskeie divergerende narratiewe (vyf in totaal), wat die formele patroon onderbreek, maar sonder om die logiese narratiewe ontwikkeling te onderbreek. Die waarde van die divergerende narratiewe is dat dit ’n nuwe narratiewe ontwikkeling is wat gebaseer is op ’n interpretasie van die voorafgaande vertelling. Die primêre narratief word verleng, maar op ’n ander narratiewe vlak (Patte & Patte 1978:132). Dit gebeur nie in die konvergerende narratiewe nie. Die konvergerende narratiewe vertel van die koning se dekreet, Daniël se versoek aan die koning om uitstel en Daniël se tweede gesprek met die koning. Dit onderbreek die formele patroon van die elementêre narratief met ’n vertelling wat ’n bydrae daartoe lewer. In die interseksie van twee narratiewe konvergeer die een in die ander (Culley 1974:169). Die parallelle narratief bevat gebeure wat gelyktydig met die oorspronklike verhaal plaasvind en wat vertel word, al is dit nie verwant aan die vertelling nie. Die aanstelling van die drie vriende kan so gesien word: hulle het geen bydrae tot die afloop van die vertelling gelewer nie buiten die kursoriese verwysing in vers 17. Die parallelle narratief word op sy eie geanaliseer. Dit speel hier slegs die rol om as oorgang na die derde verhaal te HTS 62(3) 2006 1046 Marius Nel Semiotiese ontleding van Daniël 2 Die ontwikkeling van die gesprek word duidelik deur die binêre opposisies aangedui: eers vra die koning vir ’n uitleg, en die wyse manne vra dat die koning die inhoud van die droom vir hulle gee. Dan vra die koning dat hulle self die droom vertel asook die uitleg gee, en die wyse manne vra (asof hulle nie hulle ore kan glo nie) dat die koning die droom vertel. Vervolgens eis die koning dat hulle die droom vertel, as bewys dat hulle die uitleg kan gee, en dan (asof die werklikheid uiteindelik tot hulle deurdring) erken hulle dat hulle nie kan nie (Patte & Patte 1978:36). Dié gesprek is op repetisie gebaseer. Om enkele voorbeelde te noem: • vertel die droom aan u knegte en ons sal die betekenis openbaar (vv 4 en 7); • die woord van my staan vas (vv5 en 8); • die wet is een, en staan vas (vv 9 en 15). Uit die koning se dekreet vloei Daniël se gesprek met Arjok, as hy die vier Jode vir teregstelling soek: Uit die koning se dekreet vloei Daniël se gesprek met Arjok, as hy die vier Jode vir teregstelling soek: • Daniël wil weet hoekom die dekreet so hard is (v 15b) versus Arjok wat dit verduidelik (15c); • Daniël vra tyd van die koning om die uitleg te gee (16a-b) versus Daniël wat sy vriende vra om vir die openbaring van die geheim te bid (vv 17a-18a); • die drie vriende bid saam met Daniël (18a) versus Daniël wat die droom en uitleg ontvang (19a). Hierop volg Daniël se tweede gesprek met Arjok. Dié gesprek vloei uit Daniël se loflied voort nadat God in ’n naggesig aan hom die geheim van die droom openbaar het: Hierop volg Daniël se tweede gesprek met Arjok. Dié gesprek vloei uit Daniël se loflied voort nadat God in ’n naggesig aan hom die geheim van die droom openbaar het: • Daniël prys God omdat Hy die bron van wysheid is (21c-22c) versus Daniël wat vra dat Arjok nie die wyse manne doodmaak nie omdat hy die uitleg ontvang het (24d-e). 2.5 Binêre opposisies Eerstens word die koning se gesprek met die towenaars, voorspellers, goëlaars en sterrekykers (NAB-vertaling van v 2) ondersoek. Hier kom drie transformasies voor, wat met die onmoontlikheid van die koning se versoek te doen het: • die koning vra vir die uitleg van sy droom (vv 3b-d) versus die wyse manne wat vra dat die koning die droom vertel (4c-d); • die koning dreig met vernietiging as hulle nie self die droom vertel en die uitleg gee nie, en belowe beloning as hulle kan (5b-6b) versus die wyse manne wat vra dat die koning die droom vertel (7b-c); • die koning eis dat hulle die droom vertel voor hulle die uitleg gee (8b- 9b) versus die wyses wat kla dat niemand dit kan doen nie, buiten die gode (10b-11c). HTS 62(3) 2006 1047 Semiotiese ontleding van Daniël 2 In Arjok se gesprek met die koning kom ’n opvallende verwikkeling voor, wat binêr so voorgestel kan word: In Arjok se gesprek met die koning kom ’n opvallende verwikkeling voor, wat binêr so voorgestel kan word: • Arjok sê vir die koning dat hy iemand gekry het wat die droom kan uitlê (25b-c) versus die koning wat vir Daniël vra of hy die droom en uitleg kan openbaar (26a-b). 1048 HTS 62(3) 2006 1048 1048 Marius Nel Marius Nel Daniël se antwoord is doelbewus ’n binêre opposisie: Daniël se antwoord is doelbewus ’n binêre opposisie: • die raadgewers, voorspellers, towenaars en sterrekykers kan nie die geheim openbaar nie (27b) versus die God van die hemel wat kan en het (28a-b); • Daniël wat bely dat hy nie die uitleg gekry het oor hy wys is nie (30a) versus Daniël wat die uitleg gekry het omdat God die uitleg aan die koning wil gee (30b). In die uitleg van die droom is die eerste deel beskrywend, terwyl die tweede deel, die uitleg, op transformasies wys: In die uitleg van die droom is die eerste deel beskrywend, terwyl die tweede deel, die uitleg, op transformasies wys: • Nebukadnesar se ryk is die kop van goud wat oor alles heers (37a-38c) versus die ryk wat hierna kom wat nie so belangrik is nie (39a-b); • die tweede ryk is van silwer versus die derde ryk wat hierop volg en wat oor die hele wêreld heers (39c-d); • die derde ryk is van brons versus die ryk wat hierna kom wat alles vergruis en fyn stamp (40a-b); • die vierde ryk is van yster versus die ryk wat hierop volg wat verdeeld is en wat vanweë ondertrouery deels sterk en deels swak is (41a-43b); • die vyfde ryk is deels van yster en deels van klei versus ’n ewige koninkryk wat hierna deur God opgerig word, en wat die aardse koninkryke vernietig en wat vir ewige bestaan (44a-d). Die uitleg van die droom, met sy beskrywing van verskillende ryke, kan soos volg opgesom word: 16 verdeelde ryk – vv 41-43 God se ewige koninkryk – v 44 15 sterk ryk – v 40 hierna verdeelde ryk – vv 41-43 14 groot ryk – v 39b hierna ryk wat alles vergruis – v 40 13 onbelangrike ryk – v 39a hierna ryk wat oor hele aarde heers – v 39b 12 Nebukadnesar heers oor alles – vv 37-38 hierna ryk wat nie so belangrik is nie – v 39a 13 onbelangrike ryk – v 39a 1049 Semiotiese ontleding van Daniël 2 Semiotiese ontleding van Daniël 2 Om die pertinente transformasies op te som: Daniël se gesprek met Arjok en die gevolg daarvan (5-7) kan soos volg opgesom word met: Mislukking van aardse ryke – verse 37-44 versus versus Oorwinning van Godsryk – verse 44-45. Dit lei tot die volgende binêre opposisies wat die verhaal se pertinente transformasies vorm: Oplossing van probleem Mislukking van aardse ryke versus Oorwinning van Godsryk Onvermoë van wyses versus Alvermoë van God Probleem vir Daniël versus Oplossing van probleem Versoek van koning versus Onvermoë om aan versoek te voldoen Probleem Om die pertinente transformasies op te som: 11 ek het nie uitleg oor ek wys is 10 wyse kan nie ek het uitleg ter wille van u God van hemel kan 9 Arjok sê vir koning van Daniël 8 Daniël prys God – bron van wysheid koning vra vir Daniël Daniël vra dat wyses nie vernietig word nie 7 Daniël en vriende bid 6 Daniël vra uitstel om uitleg te vind 5 Daniël vra uit oor dekreet Daniël ontvang geheim Daniël vra vriende om te bid Arjok verduidelik 4 koning vra vir droom en uitleg 3 koning vra vir droom en uitleg wyses erken hulle onvermoë wyses vra vir droom 2 koning vra vir uitleg wyses vra vir droom 1 koning is ontsteld koning is nie meer ontsteld Die eerste paar begin en sluit die verhaal af. Dit kan weergegee word met: Probleem – vers 1 versus Oplossing van probleem – verse 48-49. Die eerste paar begin en sluit die verhaal af. Dit kan weergegee word met: Die episode van die gesprek tussen die koning en die wyse manne (2-4 hierbo) staan in die vorm: Versoek – verse 2-3, 5-6, 8-9 versus HTS 62(3) 2006 HTS 62(3) 2006 1050 Marius Nel Marius Nel Marius Nel Daniël se gesprek met Arjok en die gevolg daarvan (5-7) kan soos volg opgesom word met: Probleem vir Daniël – verse 13-16 versus Oplossing van probleem – verse 17-45. Pare 8-11 hoort saam, in dié vorm: Onvermoë van wyses versus Alvermoë van God. Die uitleg van die droom staan in die vorm van: Mislukking van aardse ryke – verse 37-44 versus versus Oorwinning van Godsryk – verse 44-45. Semiotiese ontleding van Daniël 2 Die tweede intrige het te doen met die droom en sy uitleg. Dit vorm ’n verhaal binne die groter verhaal. Die uitleg word trapsgewys gegee: Godsryk – verse 44-45, kola 124-134 Verdeelde ryk – verse 41-43, kola 116-123 Sterk ryk – vers 40, kola 112-115 Groot ryk – vers 39a, kola 110-111 Onbelangrike ryk – vers 39a, kola 108-109 Nebukadnesar se ryk – verse 37-38, kola 103-107 Godsryk – verse 44-45, kola 124-134 Verdeelde ryk – verse 41-43, kola 116-123 Sterk ryk – vers 40, kola 112-115 Sterk ryk – vers 40, kola 112-115 Nebukadnesar se ryk – verse 37-38, kola 103-107 Nebukadnesar se ryk – verse 37-38, kola 103-107 Die een ryk word deur die ander vervang, tot die Godsryk aanbreek wat die verdeelde ryk vernietig en vir ewig bestaan. Hier kom egter ’n diskrepansie tussen die droom en die uitleg daarvan voor. Die klip (Godsryk) vernietig nie slegs die voete wat deels van yster en deels van klei is nie. Die leser verwag dat die Godsryk slegs die ryk vernietig wat op dié tydstip die wêreldtoneel oorheers. Die konstruksie in vers 35 maak dit duidelik dat die hele beeld vernietig word. Die skrywer skep met dié mededeling die indruk dat God ’n einde aan alle aardse ryke sal maak. Die rolspelers in die aksie is die koning, wat droom en ontsteld is, die wyse manne wat nie die droom kan openbaar nie, Arjok wat die wyse manne moet teregstel en Daniël aan die koning voorstel, en Daniël wat (saam met sy vriende) bid vir die openbaring van die droom en uitleg, dit ontvang, God loof en die uitleg aan die koning bekend maak. Die intrige draai dus om slegs ’n paar rolspelers, wat veroorsaak dat die verhaal min konsentrasie van die leser vereis. Die eerste intrige se komplikasie lê in die wyse manne se onvermoë om aan die koning se versoek te voldoen. Dit lei tot die tweede intrige met as komplikasie die openbaring van die droom en uitleg. ’n Disgruensie kom in die verhaal voor tussen verse 16 en 25-25. Volgens vers 16a gaan Daniël na die koning om uitstel te vra om die uitleg van die droom bekend te maak, en volgens verse 25a-26b stel Arjok hom aan die koning voor. Dit is duidelik dat die koning nie weet wie Daniël is nie. 2.6 Intrige g Die intrige van die verhaal lê op twee vlakke. In die eerste plek het dit te doen met die koning se onderonsie met die wyse manne. Daniël en sy vriende is deel van dié groep. Die vier Jode deel onskuldig die probleem wat ontstaan uit die onvermoë van die groep wyse manne om die koning se probleem op te los. Die intrige se verloop word doelbewus vertraag deur die drievoudige gesprek tussen die koning en die wyse manne. Die skrywer vertraag verder die ontwikkeling van die intrige, en bou die spanning op deur Daniël se gesprek met Arjok. Let veral op verse 14a en 15a wat herhalend is, en vers 14b wat herhalend van verse 12b-13b is. Hierna bid Daniël, en ontvang die geheim van die droom en uitleg. Maar die leser hoor nie dadelik wat dit is nie, nes hy nie dadelik sien hoe die koning daarop reageer nie. Eers sing Daniël ’n lang loflied wat ’n herhaling in die koning se reaksie op Daniël se uitleg vind (vgl 21b met 47c, en 22a met 47d; vgl ook 30a met 47e – Burden 1987:201). HTS 62(3) 2006 1051 Marius Nel vertraag en die spanning te laat opbou. Die verteller gebruik die herhaling doelbewus as ’n stylelement. Semiotiese ontleding van Daniël 2 Die disgruensie wys op ’n naat in die oorlewering van die verhaal wat nie deur die redakteur uitgestryk is nie. Struktuur-analities beskou, funksioneer die disgruensie as die verteller se bydrae om die gang van die vertelling te HTS 62(3) 2006 1052 2.7 Semiotiese vierkante Wanneer die transformasies as semiotiese vierkante volgens Greimas se model voorgestel word, kan dit soos volg weergegee word: Oorwinning van Godsryk Mislukking van aardse ryke Alvermoë van God Onvermoë van wyses Oplossing vir Daniël Probleem vir Daniël Onvermoë om droom uit te lê Versoek om droom uit te lê Die groter transformasie wat die hele verhaal kenmerk kan soos volg opgesom word: Oplossing – koning se probleem Koning se probleem Oplossing – koning se probleem Koning se probleem Hy word aangestel as regeerder oor Babel en hoof van die prefekte van al die wyse manne van Babel (“as hoof van al die koninklike raadgewers” – NAB). Daniël is die ontvanger in die verhaal omdat hy die held is wat beloon word vir sy heldedaad. God deel dié eer met hom, alhoewel slegs in die lofbetuiging van die koning (asook in Daniël se loflied). Die koning gee aan Daniël baie en groot geskenke, en maak hom groot. Hy word aangestel as regeerder oor Babel en hoof van die prefekte van al die wyse manne van Babel (“as hoof van al die koninklike raadgewers” – NAB). Koning se probleem Koning se probleem Dat die hele verhaal in ’n enkele transformasie opgesom kan word, dui daarop dat al die perikoopeenhede in die aksie deel. Die enigste uitsondering is vers 49, wat as inleidend tot die derde verhaal gesien kan word. Dié vers word redaksie-histories as ’n laat toevoeging, as die werk van die verhale se finale samesteller, beskou. Wanneer die rolspelers as aktante beskryf word, dien die koning (en Arjok, die hoof van die lyfwag en uitvoerder van die koning se opdragte en planne) as opponent. Die koning word opponent as sy dekreet die held se lewe bedreig, al het hy dit nie doelbewus so bedoel of beplan nie. Die hoof van die lyfwag tree namens die koning op. Die wyse manne (en Daniël en sy vriende, by implikasie) is die subjek in die eerste deel, en Daniël (en sy drie vriende) in die tweede deel. Die objek is die droom en sy uitleg. Die verhaal draai om die droom. Die objek is die droom en sy uitleg. Die verhaal draai om die droom. HTS 62(3) 2006 1053 Semiotiese ontleding van Daniël 2 2.8 Aktansiële model Die aktansiële model kan soos volg voorgestel word: Droom en uitleg Daniël / God God van die hemel Wyses / Daniël Koning / Arjok Daniël is die ontvanger in die verhaal omdat hy die held is wat beloon word vir sy heldedaad. God deel dié eer met hom, alhoewel slegs in die lofbetuiging van die koning (asook in Daniël se loflied). Die koning gee aan Daniël baie en groot geskenke, en maak hom groot. Hy word aangestel as regeerder oor Babel en hoof van die prefekte van al die wyse manne van Babel (“as hoof van al die koninklike raadgewers” – NAB). Semiotiese ontleding van Daniël 2 2.8 Aktansiële model Die aktansiële model kan soos volg voorgestel word: Droom en uitleg Daniël / God God van die hemel Wyses / Daniël Koning / Arjok God van die hemel Daniël is die ontvanger in die verhaal omdat hy die held is wat beloon word vir sy heldedaad. God deel dié eer met hom, alhoewel slegs in die lofbetuiging van die koning (asook in Daniël se loflied). Die koning gee aan Daniël baie en groot geskenke, en maak hom groot. 2.9 Waardes en oortuigings Watter waardes of kodes word deur die verhaal belig en aan die leser voorgehou? Die verhaal begin met die mededeling dat die koning ’n droom gehad het. Die droom staan sentraal. Wat wil die droom sê? Koning Nebukadnesar is groot en heers oor die hele aarde (hy is die kop van goud). Na hom kom ander ryke – ryke wat minder belangrik of groter as syne is, of sterk of verdeeld. Na alles kom die ryk van God. Dié ryk sal die hele aardse bestel van koninkryke vernietig, maar sal self tot in ewigheid bestaan. Die waarde waaroor dit gaan, is God se soewereiniteit. Die vertelling stuur af op die bekendmaking van die Godsryk (Le Roux 1995:16). Dat die skrywer die waarde van God se soewereiniteit deur sy verhaal onderskryf, word bevestig deur die koning se woorde in reaksie op die uitleg wat Daniël van die droom gee (v 47b). Dit som die waarde mooi op: die God van die hemel is die grootste God, wat oor alle magte op aarde en in die hemel heers. Hy is so groot dat Hy geheime kan openbaar, soos die geheim van die koning se droom en uitleg wat aan Daniël gegee is (Anderson 1984:16). Dié tema bepaal ook die lied wat Daniël sing (vgl verse 20b-23c). Dit is aan dié God wat wysheid (om geheime te openbaar – 21c, 22a, 22b, 22c, 23b, 23c) en mag (21a, 21b) behoort. En dis Hy wat die wysheid en mag aan Daniël gee (23a). Die wysheid wat Daniël ontvang, lê daarin dat hy die geheim van die koning se droom en uitleg weet. Maar waaruit bestaan die mag? Bestaan dit daarin dat Daniël besef dat die beloning wat op hom wag (omdat hy die geheim van die droom weet) aan hom mag sal besorg? Dat hy as gevolg van sy wysheid (deur die openbaring van God) ’n maghebber sal HTS 62(3) 2006 1054 Marius Nel wees? Vers 23a is myns insiens ’n sleutelvers in die verhaal, as direkte herhaling van 20b. Dié verse lig ’n tweede waarde uit, wat in werklikheid slegs as newe-tema dien. Die tweede waarde dui op die mag wat aan die gelowige Daniël gegee word. God stel hom, nes in Daniël 1, in ’n magsposisie van verantwoordelikheid. Dit vorm ook ’n disgruensie tussen die eerste en tweede verhale. In die eerste verhaal word Daniël en sy vriende tien maal beter as die ander wyse manne bevind. Hier word hulle geïgnoreer. Hulle is onbekend by die koning. Het die verteller hierby verby probeer kom met sy jaaraanduiding in Daniël 2:1? Die verhaal in hoofstuk 2 speel immers af voor die opleiding van hoofstuk 1 voltooi is. In Daniël 1 is die mag wat aan Daniël verleen word, die gevolg van Daniël se beginselvastheid. In Daniël 2 volg die toekenning van mag aan Daniël (in v 48) op sy gebed (in v 18). In albei verhale is Daniël die insieerder. In die eerste neem hy die besluit om hom nie met die kos en wyn van die koning te verontreinig nie, en sy vriende val by sy dieet in. In die tweede verhaal is dit hy wat oor die dekreet navraag doen en sy vriende saamroep om te bid (Culley 1992:10). Sy vriende baat daarby deurdat hulle ook in posisies aangestel word (vgl Dan 1:19c met Dan 2:49). 3. 3. Die semiotiese ontleding toon aan dat die narratief van ringskomposisies gebruik maak met die doel om te beklemtoon dat God die mag het om geheime te openbaar. Die verhaal word deur baie kwalifikasies (teenoor funksies) gekenmerk, wat te doen het met die lengte van die verhaal maar ook met die beskrywing van die beeld. Die transformasies lê op verskillende vlakke: die gesprekke tussen die koning en wyse manne, dekreet van die koning, gesprek tussen Daniël en Arjok, gebed van die vier Joodse vriende, uitleg van droom, loflied, en gesprek tussen Daniël en die koning. Die transformasie in die droom bestaan daaruit dat God die wêreldryke oorweldig. Die intrige het te doen met die koning se onderonsie met die wyse manne, asook in die droom en uitleg. Die koning asook Arjok is die opponent, terwyl die wyse manne, asook Daniël en sy vriende by implikasie, die subjek vorm. Die objek is die droom en uitleg. Die verhaal draai om die droom. Die waardes wat beklemtoon word, is, nes in Daniël 1, die soewereiniteit van God en die verantwoordelikheid van die gelowige mens. HTS 62(3) 2006 HTS 62(3) 2006 Literatuurverwysings Anderson, R A 1984. Signs and wonders: A commentary on the book of Daniel. Grand Rapids, MI: Eerdmans. (International Theological Commentary.) Burden, J J 1987. Die boek Daniël, in Burden, J J & Prinsloo, W S (reds), Tweegesprek met God, 195-220. Kaapstad: Tafelberg. (Die Literatuur van die Ou Testament. Deel 3.) Calloud, J 1976. Structural analysis of narrative, tr by D Patte. Philadelphia, PA: Fortress. Culley, R C 1974. Structural analysis: Is it done with mirrors? Interpretation 28:169- 184. Culley, R C 1992. Themes and variations: A study of action in biblical narrative. Atlanta, GA: Scholars. (The Society of Biblical Literature Semeia Studies.) De Saussure, F 1959. Course in general linguistics, tr by W Baskin, edited by C Bally et al. New York: McGraw-Hill. Fewell, D N 1991. Circle of sovereignty: Plotting politics in the book of Daniel. Nashville, TN: Abingdon. Joubert, W H 1979. Power and responsibility in the Book of Daniel. DTh dissertation, University of South Africa. Le Roux, C 1995. Profeet en politiek: Daniël. Die Woord vir die mense. Halfway House: Orion. Lévi-Strauss, C 1963. Structural anthropology, tr by C Jacobson. Garden City, MI: Doubleday. Milne, P J 1988. Vladimir Propp and the study of structure in Hebrew Biblical narrative. Sheffield: Almond Press. (Bible and Literature Series.) Nel, M 2006. ’n Semiotiese ontleding van Daniël 1. HTS 62(2), 501-519. Patte, D & Patte, A 1978. Structural exegesis: From theory to practice: Exegesis of Mark 15 and 16: Hermeneutical implications. Philadelphia, PA: Fortress. Polzin, R 1974. The framework of the book of Job. Interpretation 28, 183-200. Van Wyk, W C 1983. The structure of Daniel 2:20-23, in Van Wyk, W C (ed), The exilic period: Aspects of apocalypticism, 183-187. OTWSA 25 & OTWSA 26. Pretoria: University of Pretoria. (Old Testament Essays.) Watson, W G E 1984. Classical Hebrew poetry: A guide to its techniques. Sheffield: JSOT Press. (Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series 26.) 1056 Semiotiese ontleding van Daniël 2 Semiotiese ontleding van Daniël 2 HTS 62(3) 2006 1055

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/383/284

Afrikaans

i. Die Feitlike Toestand. Dit is ’n algemene verskynsel dat daar verskillende „kerke” bestaan binne die christendom. Die „kerke” tree dan op as georganiseerde een- hede wat selfstandig bestaan. Elkeen van hulle openbaar sy eie, ken­ merkende eienskappe en elkeen van hulle behartig die prediking en die sakramentsbediening. ii. Die Qronde vir hierdie Feitlike Situasie. ii. Die Qronde vir hierdie Feitlike Situasie. Die grond vir die afsonderlike bestaan van „kerke” is gewoonlik hoofsaaklik tweërlei van aard. Die eerste grond kan ons die taalverskil en die tweede die leerverskil noem. So bestaan daar in elke land ’n kerk wat die taal van daardie land as voertaal besig. Dit kom egter ook voor dat verskille in die leer veroorsaak dat daar kerke wat dieselfde taal praat, langs mekaar bestaan. Dit kom soms ook voor dat daar „kerke” langs mekaar bestaan wat dieselfde taal praat en ook nie groot beginselverskille openbaar nie. iii. Die „kerke” beskou hulleself gewoonlik ook nie as absolute groothede nie. Dit beteken dat die „kerke” (die roomse kerk en die meeste sektes uitgesluit) hulleself nie met uitsluiting van die ander beskou as die alleensaligmakende kerk nie. Gewoonlik beskou hulle hulleself as integrale dele van die ganse christendom1*. Daarom erken hierdie kerke mekaar se bewys van lidmaatskap en verkondiging as eg en geldig, en word die lidmate oor-en-weer, vanselfsprekend onder sekere voor- waardes2*, toegelaat tot die avondmaalsviering. Ook die doop word wedersyds erken wanneer dit in die Naam van die Drie-enige God bedien is deur ’n persoon wat behoorlik daartoe georden is. g 2) Soos bv. dat ’n lidmaat in sy „eie” kerk nie onder die tweede of derde trap van die tug verkeer nie. ORGANISATORIESE KERKVERBAND EN AVONDMAALS- GEMEENSKAP. A. I n le i d in g . i. Die Feitlike Toestand. *) Vgl. die Kerkwet van die Ned. Herv. Kerk artikel I. *) Vgl. die Kerkwet van die Ned. Herv. Kerk artikel I. B. D ie P r o b le e m . i. In die jongste tyd het daar op allerlei terreine ’n sterk eenhe strewe in die Westerse wereld ontwikkel. Ook die kerk is nie deur die huidige eenheidsgees onaangeroer gelaat nie. Daar word ’n skerp kritiek geoefen op die feitlike toestand van die bestaan van verskillende „kerke” binne die christendom. Dit moet egter gesê word dat hierdie kritiek hom meer in besonder rig teen die egtheid en geldigheid van die verkon­ diging deur prediking en sakramentsbediening met die voorwaardes daar­ aan verbonde binne die ruimte van die bepaalde, afsonderlike „kerke”. 116 116 En veral is hierdie kritiek baie skerp gemik teen die geldigheid van die avondmaalsviering wat nie sondermeer vir alle „gelowiges” toeganklik is nie. En veral is hierdie kritiek baie skerp gemik teen die geldigheid van die avondmaalsviering wat nie sondermeer vir alle „gelowiges” toeganklik is nie. ii. Ons het reeds opgemerk dat die taal- en leerverskil die bestaans­ grond van afsonderlike „kerke” is. Dit is verder nodig om net daarop te wys dat nóg die taal nóg die leer ’n enkelvoudige verskynsel is. Dit is in albei gevalle komplekse verskynsels. ii. Ons het reeds opgemerk dat die taal- en leerverskil die bestaans­ grond van afsonderlike „kerke” is. Dit is verder nodig om net daarop te wys dat nóg die taal nóg die leer ’n enkelvoudige verskynsel is. Dit is in albei gevalle komplekse verskynsels. iii. Ons probleem is dan nou om te probeer vasstel of die afsonderlike avondmaalsvierings op grond van die taal- en leerverskil wel gebillik kan word of nie. 3) Vgl. R. D. Coertze, Ontwikkelingstempo binne die Bantoegebiede by Afsonderlike Ontwikkeling, die Hervormde Teologiese Studies, 16e Jaargang, 1960, bis. 163 vg. *) Vgl. verder hieroor, K. Heeroma, Kerk en Taal, Jaarboek voor de Eredienst 1961-62, bis. 6-21. i. Die agtergrond van elke taal3K Elke nasie wat sy eie taal praat, het sy eie psigologiese struktuur kragtens die feit dat hy sy eie land bewoon, sy eie geskiedenis het en gedra word deur sy eie kultuur- en geestesbesit. In die kontak met sy volks- genote en die ander is die eie taal die uitdrukkingsmiddel van die eie van elke nasie. Dit beteken dat die taal nooit as ’n geïsoleerde grootheid beskou kan word nie. Die taal is die verstaansmiddel vir die persoon wat gebore en opgevoed is binne die verband van die nasie wie se taal hy praat. Dit beteken dat by die gebruik van die moedertaal die psigies- geestelike aard en besit meespreek. Die taal van ’n mens kan dus nie losgemaak word van die agtergrond waaruit daardie mens stam nie. Daarom gaan dit om oneindig veel meer as net die formele of gramma- tikale4) aangeleentheid wanneer ons oor die taalverskil praat as grond vir die bestaan en voortbestaan van afsonderlike „kerke”. Dit word duidelik uit die situasie in ’n land soos Suid-Afrika. Ontwikkeling, die Hervormde Teologiese Studies, 16e Jaargang, 1960, bis. 163 vg. *) Vgl. verder hieroor, K. Heeroma, Kerk en Taal, Jaarboek voor de Eredienst 1961-62, bis. 6-21. 3) Vgl. R. D. Coertze, Ontwikkelingstempo binne die Bantoegebiede by Afsonderlike Ontwikkeling, die Hervormde Teologiese Studies, 16e Jaargang, 1960, bis. 163 vg. *) Vgl verder hieroor, K Heeroma, Kerk en Taal, Jaarboek voor de Eredienst 1961-62, ii. Die Taalaangeleentheid in Suid-Afrika. Van Suid-Afrika word dikwels gepraat as ’n „veelrassige” land. Dit gee vir ons doel baie meer sin om liewer te praat van ’n „veeltalige” land. Ons verkies dit omdat daar aan die woord „ras” ’n party-politieke stigma kleef. Omdat die woord in hierdie partypolitieke konnotasie vir sommige mense „diskriminasie” spel as sou die een mens as gevolg van sy velkleur meerwaardig wees teenoor die ander, wil ons ons van die gebruik van dié woord weerhou. Dit wil ons ook doen omrede die feit dat ons hier met ’n kerklike gesprek besig is en ons beslis nie wil inlaat op die party­ politieke vlak nie. Suid-Afrika is ’n land waar daar ’n nasie gegroei het met sy eie taal en alles wat dit impliseer. Suid-Afrika is ook ’n land waar verskillende 117 Bantoe-stamme in hulle beweging van Noord na Suid in aanraking gekom het met die Afrikaner-nasie wat as besliste deel van sy wording en groei in hierdie land, ’n beweging van Suid na Noord gehad het. Sedert 1820 het ’n aansienlike getal Engelstaliges hulle ook in hierdie land gevestig. Tot in die jongste ty d toe het ook nog groter en kleiner groepe anders­ talige immigrante die land binnegekom. So het Suid-Afrika ontwikkel tot ’n veeltalige land. Dit word daagliks ervaar dat enerstaliges saamgroepeer op gods­ dienstige, sosiale en heel dikwels ook op party-politieke terrein. Dit is heeltemal verstaanbaar en val te verklaar uit die feit dat hulle wat dieselfde taal praat uit ’n gemeenskaplike psigiese eenheid, dieselfde nasie, met ’n gemeenskaplike geestesklimaat, kom. Hierdie mense groepeer saam omdat hulle mekaar nie net grammatikaal verstaan nie, maar ook op grond van hulle gemeenskaplike agtergrond en herkoms mekaar psigies-geestelik begryp ondanks die onderlinge persoonsverskille wat daar mag wees. s) Vgl. K. Barth, Kirchliche DogmAik, Bd. I, S. 477 ff. iii. Aanpassing. In hierdie situasie is aanpassing tussen die verskillende taalgroepe gewoonlik ’n lang, meestal ’n moeitevolle en dikwels ’n uitgeslote moont- likheid. Dit val ook wel te verstaan as ons onder volledige aangepastheid verstaan dat ’n lid van een taalgroep die ander taalgroep psigies-geestelik so volkome begryp dat hy tenvolle opgeneem kan word in daardie ander taalgroep, sodat hy homself onvoorwaardelik een kan ag met daardie ander nasie wat die ander taal praat. Dit word geïllustreer deur die feit dat die kinders uit die huwelik tussen twee anderstaliges gewoonlik op­ gevoed word binne die taal- en kerkverband van slegs één van die ouers. iv. Die Skriftuurlike Eise. By hierdie taalsituasie is daar die Bybelse aspekte wat wel deeglik in die oog gehou moet word. a) Die evangelie kom altyd na mense toe. Dit is so ’n vanself- sprekendheid dat ons eintlik nie daaroor hoef te praat nie. p p b) Maar omdat die evangelie tot mense gerig is, moet dit ook by daardie mense tuiskom. Daarom kom die prinsiepe van die verstaan­ baarheid ter sprake. Paulus stel hierdie vereiste in I Kor. 14: 3 en 4. Die profetiese werk van die kerk moet geskied deur middel van ’n sinvolle woord in ’n verstaanbare taal. Dan word dit verrig tot opbou van die kerk. Hierby aansluitend meen ons uit Hand. 2:4 tot 12 te kan opmaak dat die Heilige Gees, vir die verbreiding van die Evangelie, Hom wil bedien van ’n verstaanbare taal met sin, inhoud en trefkrag vir die hoorders. Dit tenminste is die eis wat Paulus stel in I Kor. 14:9. Dit moet egter goed verstaan word dat die verstaanbaarheid nie die voorwaarde vir die geloof, maar wel die moontlikheid van die geloof daarstel5). Die geloof is die gawe van die Heilige Gees wat wel kar, maar blykbaar nie anders wil p p b) Maar omdat die evangelie tot mense gerig is, moet dit ook by daardie mense tuiskom. Daarom kom die prinsiepe van die verstaan­ baarheid ter sprake. Paulus stel hierdie vereiste in I Kor. 14: 3 en 4. Die profetiese werk van die kerk moet geskied deur middel van ’n sinvolle woord in ’n verstaanbare taal. Dan word dit verrig tot opbou van die kerk. Hierby aansluitend meen ons uit Hand. 2:4 tot 12 te kan opmaak dat die Heilige Gees, vir die verbreiding van die Evangelie, Hom wil bedien van ’n verstaanbare taal met sin, inhoud en trefkrag vir die hoorders. Dit tenminste is die eis wat Paulus stel in I Kor. 14:9. Dit moet egter goed verstaan word dat die verstaanbaarheid nie die voorwaarde vir die geloof, maar wel die moontlikheid van die geloof daarstel5). Die geloof is die gawe van die Heilige Gees wat wel kar, maar blykbaar nie anders wil s) Vgl. K. Barth, Kirchliche DogmAik, Bd. I, S. 477 ff. 118 118 í s Hom by die stigting en versterking van die geloof van ’n verstaanbare taal te bedien nie6). ) Hietby het die reformatore aangesluit. iv. Die Skriftuurlike Eise. Bekend is die feit dat een van Luther se groot take die vertaling van die Bybel in die volkstaal was. Bekend is ook die bemoeienis wat hy gemaak het met die erediens in die taal van die volk. Trouens die liturgiese hervorming van die reformasie het as grondslag gehad die eis tot verstaanbaarheid. Daarom is daar weg- gedoen met die stille misse en latyn as kerktaal by die erediens. En dit verbaas gladnie dat die eis tot verstaanbaarheid op reformatoriese erf altyd emstig geneem is nie. Dit het gekom omdat die reformasie, ten­ einde te voldoen aan die eis van die Bybel dat Gods Woord gehoor moet word, die prediking as sinvolle, verstaanbare woord weer in ere herstel het. Daarom het die taalverskil in die kerk van die kerkhervorming terwille van die verkondiging dan ook altyd besondere maatreëls nodig gemaak. c) Die evangelie eis die hele mens op. Hierby hoef ons eintlik te verwys na Matth. 22:37. Nogtans is dit goed om tog weer daarop te wys dat die evangelie nooit in ’n lugleegte verkondig word nie, maar altyd aan die adres van mense gerig is. Hierdie mense is mense wat op ’n be­ paalde plek, in ’n bepaalde tyd en onder bepaalde omstandighede lewe. Dit wil sê hierdie mense behoort tot ’n bepaalde nasie wie se taal hulle praat en verstaan. Die verkondiging wil altyd sulke mense in die totaliteit van hulle bestaan aanspreek. Daarom bedien die evangelie hom by die kerklike verkondiging aan mense van die taal van daardie mense. Omdat die verstaan van die eie taal nie net ’n redelike aksie is nie, maar ’n hande­ ling van die mens in die totaliteit van sy menswees en omdat die evan­ gelie die mens so as redelike, sedelike en emosionele wese wil opeis, gebruik die verkondiging die volkstaal van elke mens. v. Die Taalverskil en Afsonderlike „kerke”. ) g ’) Otto W eber, Qmndlagen der Dogmatik, S. 14. 8) Joh. 3 : 16. •) Vgl. Hand. 2: 37-41. •) Vgl. Hand. 2: 37-41. •) Vgl. Hand. 2: 37-41. ’) Otto W eber, Qmndlagen der Dogmatik, S. 14. 8) Joh. 3 : 16. v. Die Taalverskil en Afsonderlike „kerke”. Wanneer die taalverskil as bestaansgrond van 'n afsonderlike, kerklike c rganisasie gesien word in die lig van hierdie Bybelse eise, dan kan ons dit so saamvat: Wanneer die evangelie ons tot geloof in God aanspreek, dan laat dit nie die spesifieke lewenssituasie waarin ons verkeer, ophou om te bestaan nie7). Dit is egter só dat ons nie weg van ons wéreld en ons menslike omgrensinge af glo nie, maar in ons wéreld en menslike om- grensinge moet glo terwille van die wéreld. „Want so lief het God die wéreld gehad . . . ”8*. Dat hierdie kosmos, die bewoonde wéreld, verskillende tale en nasies insluit, kan nie ontken word nie. Al wat egter hieruit af te lei is, is beslis nie dat die taalverskil bloot geïgnoreer kan of moet word nie, maar wel dit: Die kerk het ’n dubbele verantuoordelikheid. Die kerk moet naamlik 119 toesien dat die evangelie aan elke ander nasie in sy eie taal verkondig word en tweedens dat die kerk sondermeer verantwoordelik is vir die nasie van wie se taal die kerk hom bedien op grond van die feit dat die kerk onder daardie nasie bestaan en binne sy landsgrense arbei. Samevattend kan ons sê: Die taalverskil stig nie aparte „kerke” nie. Ons kan wel sê dat die Heilige Gees Hom in en deur die kerk van verskil­ lende tale bedien vir die verkondiging van die evangelie. D . D ie T a a l v e r s k il e n d ie A v o n d m a a l s v ie r in g . i. Die Avondmaal is Verkondiging. i. Die Avondmaal is Verkondiging. Die Avondmaal is verkondigingsgestalte wat bedien word aan hulle wat reeds openbare belydenis van geloof afgelê het. Volgens I Kor. 11:26 is die bediening en viering van die avondmaal ’n „verkondiging” van die dood van die Here Jesus Christus totdat Hy kom. Daarom gaan dit by die Avondmaal om die stigting en versterking van die geloof9). Dit beteken dat die avondmaal ’n kenmiddel is waardeur Jesus Christus Homself tot geloof aan sy gemeente te kenne gee. ii. Die Verstaanbaarheid en die Avondmaal. 9) Vgl. die Kort Begrip, Vraag en Antwoord 48-50. “ ) Matt. 26: 26-27; M k. 14: 22-23; Lk. 22: 1 9 -2 0 ... 9) Vgl. die Kort Begrip, Vraag en Antwoord 48-50. “ ) Matt. 26: 26-27; M k. 14: 22-23; Lk. 22: 1 9 -2 0 ... 9) Vgl. die Kort Begrip, Vraag en Antwoord 48-50. ii. Die Verstaanbaarheid en die Avondmaal. By die instelling van die heilige nagmaal het Jesus Christus self die verstaanbare woord verbind aan die teken. Daarom wil ons hierdie sakrament omskrywe as woord plus teken. En wanneer een van hierdie momente verval dan het ons dus nie meer die sakrament soos Jesus Christus dit ingestel het nie. Die woord plus teken waaruit die avondmaalsakrament saamgestel is, is die verklaringswoord van die teken wat deur die teken self bevestig word10). Die verklaringswoord is sinloos as die teken nie daarop volg nie. Netso is die uiterlike teken sonder betekenis as die verklarinsgwoord nie daaraan voorafgaan nie. Daar is ’n onlosmaaklike verband tussen die instellingswoorde en die brood en wyn by die nagmaalsviering. Dit beteken dat die avondmaal nie gevier kan word met brood en wyn alleen en sonder die instellingswoord of verklaringswoord nie. So kan die avondmaal ook nie gevier word met die verklaringswoord alleen en sonder die uiterlike tekens nie. Met ander woorde die Here Jesus Christus gee Homself tot geloof te kenne aan sy gemeente slegs wanneer woord en teken in hulle onoplosbare samehang saamgaan. As nou nader omskrywe word wat bedoel word met die stelling dat Jesus Christus self die verstaanbare woord verbind het aan die sakra- mentsteken dan kry ons tegelyk ook meer lig op die onderhawige pro­ bleem. Die dissipelkring was Arameessprekend en die Here het Aramees gepraat by die instelling. Die instellingswoord sou by hulle verbygegaan 120 het as hulle Aramees nie verstaan het in die sin waarin ons verstaan hierbo omskrywe het as ’n redelike, sedelike en emosionele begryp nie. Hulle sou nie daarby in die totaliteit van hulle menswees aangegryp gewees het nie as Aramees nie hulle taal was nie. Dit kan enigermate geïllustreer word as ons net wys op die verskil in begrip van die instellingswoorde wat na die vertalings daarvan in die Grieks van die Nuwe Testament gevolg het. So word die instellingswoorde deur die roomskatolieke, Lutherane en Calviniste onderling heeltemal verskillend verstaan terwyl daar tog geen Bybelse getuienis is dat dit met die dissipelkring by die instellingsgeleentheid die geval was nie. ii. Die Verstaanbaarheid en die Avondmaal. En juis om hierdie rede is dit absoluut noodsaaklik dat die kerk in sy verkon­ diging eerstens moet seker maak dat die bedoeling van die Bybelwoord soos vervat in die oorspronklike tale heeltemal reg begryp word en twee- dens moet die kerk seker maak dat hy die verkondigingstaal gebruik wat deur sy hoorders die beste verstaan word, sodat die gevaar van die mis­ verstaan van die oorspronklike bedoeling van die Bybelwoord tot ’n besliste minimum beperk kan word. Met die verstaanbare w7oord by die teken waaruit die sakrament bestaan, bedoel ons dat dit ook by die sakramentsbediening as gestalte van die verkondiging om meer as net ’n verstandelike verstaan moet gaan. Die avondmaalsbediening mik op die versterking van die geloof waarby die gelowige in die totaliteit van sy bestaan aangeraak is en wil nie slegs één menslike fakulteit, nl. die verstand, raak nie. Die mens kan met sy verstand verstaan en tog nog toeskouer bly ten opsigte van daardie aan- geleentheid. Maar wanneer hy glo dan kan hy nie toeskouer wrees nie maar dan is hy deelnemer, omdat hy glo. iii. Die Evangelie eis die hele mens op. Wanneer ons die sakramentsbediening prinsipieel verstaan as ver­ kondiging en nie in die eerste instansie as die aanduiding van ’n menslike toestand sien nie, dan spreek dit eintlik vanself dat ook die sakrament aan elke mens in sy eie taal bedien moet word. Dié feit kan op die volgende wy se nog nader verduidelik word. Hier moet ons net eers enkele van ons stellings saamvat. a) Die avondmaal stig gemeenskap wanneer dit bedien word volgens die instelling van Christus, b) Die bediening volgens die instelling van Christus beteken dat die sakrament moet bestaan uit twee momente nl. die verklarende woord plus die uiterlike teken. c) Die gemeenskap- stigting deur nagmaalbediening geskied dus deur woord plus teken. a) Die avondmaal stig gemeenskap wanneer dit bedien word volgens die instelling van Christus, b) Die bediening volgens die instelling van Christus beteken dat die sakrament moet bestaan uit twee momente nl. die verklarende woord plus die uiterlike teken. c) Die gemeenskap- stigting deur nagmaalbediening geskied dus deur woord plus teken. Wanneer mens nou hierdie stellings aanlê dan word die gebeurtenisse in die Kongo na die ,,selfstandigwording” van dié gebied, vir ons van illustratiewe waarde. Bekend is die roomse opheffing van die verband tussen verklaringswoord en teken by die avondmaalssakrament. Verder is dit ook bekend dat waar daar nog sprake is van die woord by die teken, 121 daar is dit nie die verklaringswoord wat ter sprake kom nie, maar wel die konsekrasie-formule in ’n taal (Latyn) wat vir die Kongolese onbegryplik was. En al was daar in die Kongo dan ook die daaglikse misse e.d.m. is daar tog nie werklik gemeenskap gestig nie. Dit word baie duidelik uit die geweldpleging teen priesters en nonne en die vernietiging van kloosters. Ons meen dus te verklaar dat ook in gevalle waar die teken verbind word aan ’n taal wat nie tenvolle begryp word soos die eie taal nie, daar ook nie werklik gemeenskap gestig word nie. Daarom wil ons dit ook stel dat om verskillend-taliges ongeag die taalfaktor te wil saambring aan een nagmaalstafel nie aanvaarbaar is nie. Dit is nie aanvaarbaar nie om­ rede die feit dat dit prinsipieel gesien daarop neerkom dat vir ’n hele aan­ tal van die vierders die avondmaal nie bedien word volgens die instelling van Christus nie. iii. Die Evangelie eis die hele mens op. Vir sommige van die vierders beten so ’n viering nood- wendiger wyse ’n opheffing van die verband tussen die verklaringswoord en die teken omdat die avondmaal bedien word deur ’n medium wat vir hulle nie tenvolle verstaanbaar is nie en gevolglik is hulle uitgesluit uit die volle gemeenskap met die ander. F. K o n k l u s i e . Die taalfaktor maak dit in die lig van voorgaande betoog noodsaaklik dat aan elke mens in sy eie taal die evangelie verkondig en die sakramente bedien moet word. Daarom kan ons geen beswaar hê teen die egtheid en die geldigheid van die verkondiging aan elke nasie in sy eie taal nie en gevolglik ook nie teen die bestaan van afsonderlike „kerke” vir die ver­ skillende taalgroepe nie. E . UlTSONDHRINGSGEVALLE. Deur ’n verdeling geleerd-ongeleerd aan te bring onder die geledere van die nie-blanke sal die evangelie nie verbrei nie, maar eerder geskaad word, omdat die evangelie en veral die avondmaalsviering dan baie maklik in die gedagtes van die on- geleerdes gebrandmerk kan staan as die spel van geleerde snobiste wat in hulle vlug na die ander toe hulle eie mense versaak. v. Met die oog op die taalverskil sal dit beslis veel eerliker wees as blanke en nie-blanke gemeentes selfstandig en gelykwaardig langs mekaar staan, sonder dat die een ondergeskik is aan die ander terwyl hulle mekaar adviseer en vir mekaar voorbidding doen. v. Met die oog op die taalverskil sal dit beslis veel eerliker wees as blanke en nie-blanke gemeentes selfstandig en gelykwaardig langs mekaar staan, sonder dat die een ondergeskik is aan die ander terwyl hulle mekaar adviseer en vir mekaar voorbidding doen. “ ) Vgl. I Tim. 6 : 3-4a. E . UlTSONDHRINGSGEVALLE. Daar moet nog daarop gewys word dat daar wel uitsondering is ook sover dit die taalfaktor aangaan. Daar is nl. baie goeie taalkundiges wat wel tot op baie groot hoogte die evangeliebediening en sakramentsviering in ’n ander taal sal kan begryp. Maar die Here God laat sy Woord beslis nie net aan taalkundiges verkondig nie maar aan die ganse mensdom. En daar is beslis baie meer mense wat net hulle taal ken as die enkelinge wat beslis as taalkundiges kan kwalifiseer. Sommige mense praat byvoorbeeld graag Frans of Engels terwyl dit in werklikheid niks anders is as die na­ bootsing van die klanke van Frans en Engels nie. Wanneer ons die uitsonderings ook van toepassing maak op die kerklike situasie in Suid-Afrika en veral op ’n inter-kommunie tussen blank en nie-blank sal ons seker almal bereid wees om toe te gee dat enkele nie-blankes wel die verloop van die erediens in Afrikaans sal kan volg en dat daar miskien wel werklike „avondmaalsgemeenskap” tot stand sal kan kom. Maar daarom kan die enkele nie-blankes tog nie op- geneem word in Afrikaanssprekende gemeentes nie. Die volgende oor- wegings dien hierby in aanmerking geneem te word: i. So ’n verdeling van die nie-blankes in „geleerdes” en „ongeleer- des” as grond vir opname in die Afrikaanse gemeentes steun op geen Bybelse grond nie. Trouens dit is die geloof en nie die ge­ leerdheid wat kerklike oorweging verdien en by kerklike gemeen- skapheid wat kerklike oorweging verdien en by kerklike gemeens- skap ter sprake kom. ii. Diè geleerde nie-blanke sal daarop gewys moet word dat mens nie weg van jou eie lewenssituasie af glo nie, maar juis daarheen. 122 iii. Omdat die kerk ’n besondere verantwoordelikheid het teenoor die volk wie se taal hy praat, sal die geleerde nie-blankes as hulle gelowiges is, gewys moet word op die onherroeplike verant- woordelikheid wat hulle teenoor hulle eie mense het ten opsigte van die evangelie. iv. Deur ’n verdeling geleerd-ongeleerd aan te bring onder die geledere van die nie-blanke sal die evangelie nie verbrei nie, maar eerder geskaad word, omdat die evangelie en veral die avondmaalsviering dan baie maklik in die gedagtes van die on- geleerdes gebrandmerk kan staan as die spel van geleerde snobiste wat in hulle vlug na die ander toe hulle eie mense versaak. iv. G. D ie L e e r v e r s k il . Wanneer ons hier praat van die leerverskil as grond vir die bestaan van afsonderlike kerklike organisasie, dan wil ons eerstens daarop wys dat ons met leerverskil ook ’n komplekse aangeleentheid bedoel nl. leer én aanverwante sake. By die leer van die kerk gaan dit om die vraag na wat waar en reg is volgens die Skrif. Daarom is die leer ’n belangrike aangeleentheid vir die kerk11*. Die kerk moet trouens altyd sy woord en daad gaan toets aan die Skrif as bron en norm van wat waar en reg is vir die kerk. Daarom kan ons sê dat die leerkwessie ’n saak van lewensbelang is vir die kerk. In hierdie sin stel die leer vir die kerk sy gids en grens. As gids wil die leer die kerk lei in die regte verstaan en verkondiging van die Bybelse waarheid. As grensaanduiding wil die leer vir die kerk in sy verkondiging perke stel. Dit wil sê dat die leer as gids en grens die kerk alleen wil hou aan die getuienis van die Skrif as die skriftelike neerslag van die getuienis van profete en apostels aangaande die Woord van God. Die kerk kan alleen leef uit die hoor en die verkondiging van die Woord van God. 123 Trouens die kerk is alleen kerk in die akte van die hoor en die verkondiging van die Woord. Terwyl die leer wil sorg vir die regte hoor en verkondiging van die Woord, wil dit dan ook sorg vir die voortbestaan van die kerk. Trouens die kerk is alleen kerk in die akte van die hoor en die verkondiging van die Woord. Terwyl die leer wil sorg vir die regte hoor en verkondiging van die Woord, wil dit dan ook sorg vir die voortbestaan van die kerk. In hierdie verband moet vervolgens gewys word op die positiewe en negatiewe aard van die leer van die kerk. Die positiewe aspek het ons reeds aangetoon deur te wys op die funksie van gids en grens wat deur die leer vervul word. Die negatiewe aspek is nl. dat wanneer dit die regte aandui dit ook antiteties staan teenoor die dwaling en die verkeerde. Dit is juis hierdie feit wat daarvoor verantwoordelik w7as dat daar ’n kerkhervorming tot stand gekom het. G. D ie L e e r v e r s k il . Die bewyse daarvoor vind ons byvoorbeeld in die feit dat Luther en Calvyn om maar die twee vernaam- stes te noem, se teologiese arbeid ’n beslis leerstellige karakter dra. Trou- ens die hele reformasie dra die karakter van die soek na en aantoon van dit wat Bybels waar en reg is teenoor die dwaling en die verkeerde. Daarom dra die leer van die Kerk altyd die karakter van geloofsbelydenis waarvan die inhoud daardie dinge is wat die kerk as Gods Woord gehoor het op grond van die getuienis van die Bybel, sodat die kerk niks anders nie, maar juis daardie leer moet bely as waar en reg. Die leer van die kerk is geen luukse of spel nie maar noodsaaklikheid terwille van die regte ver­ kondiging. Samevattend kan ons dus sê dat die leerverskil as grond vir self- standige, afsonderlike organisatoriese kerklike eenhede ’n swaarwegende grond is omdat die basis van hierdie grond die vraag is na wat Bybels waar en reg is. 1S) I Kor. 11: 26. 13) Nederlandse Qeloofsbelydenis, art, 29. Vgl. Ef. 2: 20. 1S) I Kor. 11: 26. H. D ie L e e r v e r s k i l e n A v o n d m a a ls g e m e e n s k a p . Ons het reeds daarop gewys dat die avondmaal ’n binne-kerklike gestalte van die verkondiging is12). Ons het ook reeds daarop gewys dat die leer gemoeid is met die waarheid wat reg verkondig moet word. Hier­ die twee stellings se uitwerking is eintlik dat daar ’n nou verband is tussen die leer en die avondmaalsbediening van die kerk. Hierdie verband word tot uitdrukking gebring deur die woorde „ . . . soos Christus dit ingestel het . . .”13>. In die lig hiervan moet ons tot die slotsom kom dat alleen by die regte bediening van die avondmaal daar sprake kan wees van die regte ver­ kondiging van die Woord. Daarom is die formulier van die avondmaal eintlik ’n didaktiese of leerstellige geskrif. Die formulier maak dan ook duidelik dat die regte viering van die avondmaal inhoudelik bepaald is deur die evangelie soos dit vir ons deur die Skrif betuig is. Daarom word duidelik onderskei tussen die verskillende avondmaals- lere. Die roomse leer dat brood en wyn deur die konsekrasie die liggaam 124 124 en bloed van Jesus Christus word, word byvoorbeeld in die calvinistiese kringe verwerp as verkeerd. Die konsekwensie van hierdie leer is dat die liggaam en bloed van die Here by die avondmaal met die mond ge-eet word. Dit word op Bybelse gronde verwerp as verkeerd. Teenoor ’n eet en drink met die mond verklaar die Nederlandse Geloofsbelydenis artikel 35 dat die ontvangs van die ware liggaam en bloed van Jesus Christus deur die geloof „wat die hand en die mond van ons siel is” „tot ons geestelike lewe” is. By die onderskeiding tussen waar en reg gaan dit eintlik om die on- losmaaklike verband tussen woord en teken. Dit beteken dat die vraag na wat eintlik geleer word deur die avondmaalsviering wel van belang is. In hierdie verband moet Paulus se verbod op ’n sinkretistiese verbastering van die avondmaal in aanmerking geneem word14*. Ten opsigte van die avondmaalsviering staan die saak eintlik sb dat die leerkwessie van beslis- sende betekenis is. Daarom kan die vraag na die leer nie as onverskillig of onbelangrik tersyde gestel word nie. Omdat die regte bediening van die nagmaal ook ’n saak is van die regte leer is soiets soos ’n inter-konfes- sionele of onkonfessionele nagmaalsviering ’n bedenklike aangeleentheid. H. D ie L e e r v e r s k i l e n A v o n d m a a ls g e m e e n s k a p . Waar daar tog gepoog word om nagmaal te vier met verbygaan of ver- ontagsaming van die leer, daar is dus eintlik nie sprake van nagmaals­ viering en gevolglik ook nie van nagmaalsgemeenskap nie15*. “ ) I Kor. 10: 21. “ ) I Kor. 10: 16-17. ’*) K. Barth, Die Christeliche Lehre nach dem Heidelberger Katechismus, S. 105. ) “ ) I Kor. 10: 16-17. “ ) I Kor. 10: 21. I. M i s v e r s t a n d e by i n t e r k o n f e s s i o n e l e K o m m u n ie . Omdat dit in die konfessie gaan om wat waar en reg is volgens die Skrif daarom is daar nie sprake van gemeenskaplike viering van mense van verskillende konfessies nie. Dit kan wrel om die volgende redes gesê word. i. Dit is onmoontlik om ’n werklike eenheid daar te stel as daar nie ook eenheid van geloof is nie. By so ’n interkommunie sal die skeiding aangebring word deur die verskillende konfessies waar­ deur die geloof van die verskillende vierders uitgedruk word. Dit is tenminste onvermydelik as elkeen van die vierders sy geloof werklik toegedaan is. Daarom kan die leer net eenvoudig nie verbygegaan word nie. Dit beweer ook prof. K. Barth na aanleiding van vraag en antwoord 80 van die Heidelbergse Kate­ gismus16*. Hy beweer dat geen Una Sancta'beweging hierdie leer­ verskil kan oorbrug of uitskakel nie. iij Wanneer ons in aanmerking neem dat die Heilige Gees deur die prediking en die sakramente juis ons geloof só in ons harte werk sodat ons dit nie willekeurig nie, maar eenvoudig as ’n kan-nie- anders in ons belydenis tot uitdrukking bring, dan val dit te ver­ staan dat ’n interkonfessionele avondmaalsviering onmoontlik 125 nie gemeenskap kan stig nie. Die Heilige Gees werk teg nie teen Homself nie. Dit is tog eintlik nie moontlik dat die Heilige Gees aan dieselfde tafel die een vierder in die roomse geloof en die ander in die protestantse geloof sal versterk terwyl hierdie twee lere teenoor mekaar staan nie. nie gemeenskap kan stig nie. Die Heilige Gees werk teg nie teen Homself nie. Dit is tog eintlik nie moontlik dat die Heilige Gees aan dieselfde tafel die een vierder in die roomse geloof en die ander in die protestantse geloof sal versterk terwyl hierdie twee lere teenoor mekaar staan nie. iii. iii. Dit is onmoondik om die leer tersyde te stel. Dit word duidelik as ons ons geloof bely as afkomstig van die Heilige Gees deur die verkondiging. Ons as mense het nie beskikkingsreg oor die werk van die Heilige Gees nie en beskik ook nie oor die moont- likheid om wat die Heilige Gees gedoen het, te neutraliseer nie. *’) Dit is ons baie ernstige kritiek op J. H. van Beusekom, Enkele Opmerkingen over oecumenische Avondmaalsviering, Jaarboek voor de Eredienst 1961-62, bis 114 punt (c) waar hy beweer dat die avondmaalsleer gemeenskaplike avondmaals- vieringe nie mag verhinder nie. I. M i s v e r s t a n d e by i n t e r k o n f e s s i o n e l e K o m m u n ie . Met ander woorde as ons ons geloof werklik toegedaan is, dit wil sê as ons deur die Heilige Gees daar gebring is waar alle teenspreek eindig, sodat ons nie anders kan as om ons neer te lê by die gesag van Gods Woord nie, dan het ons ook by die punt gekom waar die leer fungeer. Die leer is geen luukse nie maar onvermydelike noodsaaklikheid om so noukeurig as wat maar moontlik is na te sê wat as Gods Woord gehoor is. Dit is vir ’n gelowige dus netso onmoontlik om die leer tersyde te stel as wat dit is om die bloedverwantskap met sy eie moeder te ontken. Wanneer die leer só verstaan word, dan is tersydestelling van die leer as onbelangrik of onnodig niks anders as ongehoorsaamheid aan die getuienis van die Gees nie.17) g ) iv. Die oorbrugging van leerverskille geskied nooit deur ’n woord- lose interkommunie nie. Die leerverskille moet eers deur ge­ sprek verwyder word voordat werklike geloofsgemeenskap aan die avondmaalstafel sal kan plaasvind. Dit is so omdat daar nie sprake van geloofsgemeenskap is as daar nie sprake is van ’n onvoorwaardelike neerlê by die objektiewe waarheid van Gods Woord nie. Wanneer mense dus wil saam nagmaal vier ongeag die leerverskille in die hoop dat ’n eenheid gedemonstreer en ervaar sal word, dan is so ’n viering niks anders as ’n herlewing van die ou piëtsime waar die subjektiewe ervaring hoër aange- slaan word as die objektiewe waarheid van Gods Woord en die geloof gereduseer word tot die allerprivaatste emosie van elke afsonderlike „deelnemer”. Dan is die geloof nie meer gawe van God nie, maar menslike prestasie. Dan is daar ook nie meer sprake van ’n nagmaalsviering volgens die instelling van Christus nie want die avondmaal is gerig op die vermeerdering van geloof en is beslis nie middel tot menslike prestasie nie. iv. J . K o n k l u s ie . Die leerverskil maak ’n nagmaalsviering van alle „gelowiges” ongeag die leer wat hulle aanhang, onmoontlik en ook ’n neutrale verkondiging waarin die leer nie geld as gids en grens nie. Daarom kan ons die aparte „kerke” op grond van die leerverskil nie as strydig met die evangelie beskou nie. Dog daarby moet dadelik gesê word, dat die leerverskil nie ’n absolute grootheid beskou kan word nie. En eukumenisiteit sal dus nie probeer om die leerverskil te ignoreer nie, maar sal moet probeer om deur middel van ’n Bybelse gesprek die leerverskil uit die weg te ruim. Dit sal veral ook moet geskied in gevalle waar kerke wat geen prinsipiële leerverskille het nie en dieselfde taal praat, langs mekaar bestaan. Wat betref die sakrament: As die kerk dit suiwer wil bewaar, dan sal die kerk sowel die taal- as die leerverskille moet eerbiedig. J. I. De Wet.

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/3896/7828