id
stringlengths 3
5
| url
stringlengths 39
730
| title
stringlengths 1
85
| text
stringlengths 26
171k
|
|---|---|---|---|
5622 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%83 | स्वामी रामतीर्थः | स्वामी रामतीर्थ ( २२ अक्टोबर १८७३ – १७ अक्टोबर १९०६ ) राम सोमी इति नाम्ना प्रसिद्धः भारतीयः शिक्षकः हिन्दुदार्शनिकः च आसीत् । स्वामी रामतीर्थः १८९३ तमे वर्षे स्वामी विवेकानन्दस्य अनन्तरं अमेरिकादेशे व्याख्यानं दत्तवान् हिन्दुधर्मस्य प्रथमेषु प्रमुखेषु शिक्षकेषु अन्यतमः आसीत् । ततः १९२० तमे दशके परमहंसयोगानन्दस्य पदचिह्नानि अनुसृत्य अमेरिकनभ्रमणकाले स्वामी रामतीर्थः बहुधा 'व्यावहारिकवेदान्त' भारतीययुवानां शिक्षाविषये च व्याख्यानं दत्तवान् सः भारतीययुवकान् अमेरिकनविश्वविद्यालयेषु आनयितुं प्रस्तावम् अयच्छत्, भारतीयछात्राणां कृते छात्रवृत्तिस्थापनं च साहाय्यं कृतवान् ।
जीवनी
रामथीर्थस्य जन्म पंजाबीब्राह्मणकुटुम्बे पण्डितहिरानन्दगोस्वामी इत्यस्याः २२ अक्टोबर् १८७३ तमे वर्षे पाकिस्तानस्य पञ्जाबस्य गुजरान्वालामण्डलस्य मुरलीवालाग्रामे अभवत् । तस्य माता बाल्ये एव मृता, तस्य अग्रजः घोसेन् गुरदासः च पालितः । लाहौरस्य शासकीयमहाविद्यालयात् गणितशास्त्रे स्नातकोत्तरपदवीं प्राप्त्वा सः लाहौरस्य फोरमैन् क्रिश्चियनमहाविद्यालये गणितस्य प्राध्यापकः अभवत् ।१८९७ तमे वर्षे लाहौरनगरे स्वामीविवेकानन्देन सह संयोगेन मिलित्वा तस्य तपस्वीजीवनं ग्रहीतुं निर्णयः प्रेरितवान् । कृष्णाद्वैतवेदान्तयोः प्रवचनैः प्रसिद्धः सः १८९९ तमे वर्षे दीपावलीदिने स्वामी अभवत्, स्वपत्न्याः, बालकानां, कार्यमपि त्यक्त्वा ।
"तपस्वीत्वेन सः न धनं स्पृशति स्म, न च सामानं स्वेन सह वहति स्म। तथापि सः जगत् भ्रमति स्म।" हिन्दुधर्मस्य प्रचारार्थं जापानदेशस्य यात्रा तेहरीनगरस्य महाराजा कीर्तिषाबहादुरेण प्रायोजितवती: ततः सः १९०२ तमे वर्षे अमेरिकासंयुक्तदेशं गतः, यत्र सः वर्षद्वयं हिन्दुधर्मस्य, अन्यधर्मस्य, स्वस्य "व्यावहारिकवेदान्त"दर्शनस्य च विषये व्याख्यानं दत्तवान् . सः बहुधा भारते जातिव्यवस्थायाः अन्यायान्, स्त्रियाः निर्धनानाम् च शिक्षायाः महत्त्वं च कथयति स्म यत्, "स्त्रीबालानां श्रमिकवर्गाणां च शिक्षायाः उपेक्षा करणं अस्मान् समर्थयन्तः शाखाः छित्त्वा इव अस्ति - न, राष्ट्रवृक्षमूलेषु मृत्युप्रहारः इव अस्ति” इति । भारते शिक्षितयुवकानां आवश्यकता अस्ति, न तु मिशनरीणां आवश्यकता इति तर्कयन् सः अमेरिकनविश्वविद्यालयेषु भारतीयछात्राणां साहाय्यार्थं संस्थाम् आरब्धवान् । भारतीयछात्राणां कृते अनेकानि छात्रवृत्तयः स्थापयितुं सः साहाय्यं कृतवान् ।
सः सर्वदा तृतीयपुरुषे स्वं निर्दिशति स्म, अहङ्कारात् पृथक् भवितुं हिन्दुधर्मे सामान्यः आध्यात्मिकः प्रथा अस्ति ।
यद्यपि १९०४ तमे वर्षे भारतं प्रत्यागमनानन्तरं प्रारम्भे तस्य व्याख्यानेषु बृहत् प्रेक्षकाः उपस्थिताः आसन् तथापि १९०६ तमे वर्षे सः सार्वजनिकजीवनात् सर्वथा निवृत्तः भूत्वा हिमालयस्य पादभागे, यत्र सः व्यावहारिकधर्मशास्त्रस्य व्यवस्थितं व्याख्यानं लेखितुं प्रवृत्तः कदापि न सम्पन्नम् : १९०६ तमे वर्षे अक्टोबर्-मासस्य १७ दिनाङ्के तस्य मृत्युः अभवत् ।
सः न मृतः अपितु गङ्गानद्याः स्वशरीरं दत्तवान् इति बहवः मन्यन्ते |
शिव आर स्वामी रामतीर्थ के भावी भारत के बारे में अनुभव। झावरस्य पुस्तके उद्धृतम्, Building a Noble World . रामतीर्थः भविष्यवाणीं कृतवान् यत् – “ जापान -देशस्य अनन्तरं चीनदेशः उन्नतिं करिष्यति, अधिकाधिकं बलं च प्राप्स्यति । चीनस्य अनन्तरं पुनः भारते समृद्धिः, उदयमानः सूर्यः च स्मितं करिष्यति।
उत्तराधिकार
पंजाबीभारतीयराष्ट्रवादी भगतसिंहः "पञ्जाबभाषायाः लिप्याः च समस्या" इति ग्रन्थे भारतीयराष्ट्रवादी आन्दोलने पञ्जाबस्य महत् योगदानस्य उदाहरणरूपेण तीर्थस्य प्रयोगं कृतवान् । सिंहः तीर्थस्य स्मारकानाम् अभावं, आन्दोलने पञ्जाबस्य योगदानस्य सम्मानस्य अभावं च उद्धृतवान् ।
भारतीय क्रान्तिकारी पंडित रामप्रसाद बिस्मिलः युवा संन्यासी इति काव्ये स्वामी रामतीर्थस्य चरित्रस्य चित्रणं कृतवान् . तस्य शिष्यद्वयं स. सः पूरनसिंहस्य नारायणस्वामी च जीवनी रचितवान् । पूरनसिंहस्य The Story of Swami Rama: The Poet Monk of the Punjab इति ग्रन्थः १९२४ तमे वर्षे प्रकाशितः, हिन्दीभाषायां अपि च आङ्ग्लभाषायां प्रकाशितः । रामतीर्थस्य संगृहीतग्रन्थानां भागरूपेण नारायणस्वामी इत्यस्य अनामिका विवरणं १९३५ तमे वर्षे प्रकाशितम् ।
तस्य जीवनस्य अन्यः विवरणः हरिप्रसादशास्त्री इत्यनेन लिखितः, १९५५ तमे वर्षे एच.पी.शास्त्री इत्यनेन स्वामीरामतीर्थस्य श्लोकैः सह 'वैज्ञानिकः महात्मा च' इति नाम्ना प्रकाशितः परमहंसयोगानन्दः रामतीर्थस्य अनेकानि काव्यानि बङ्गलाभाषायाः आङ्ग्लभाषायां अनुवादितवान् तेषु कतिपये सङ्गीतेन स्थापिताः आसन् : एकः "मार्चिंग् लाइट्" इति शीर्षकेण योगानन्दस्य पुस्तके Cosmic Chants इति "स्वामी रामतीर्थगीत" इति रूपेण प्रकटितः ।
स्वामी रामथीर्थ मिशन आश्रमः भारतस्य उत्तराखण्डस्य डेहरादूनस्य समीपे कोटलगांवराजपुरानगरे स्थितः अस्ति . हेमावतीनन्दनबहुगुणगढ़वालविश्वविद्यालयस्य त्रयाणां परिसराणां मध्ये एकः परिसरः स्वामी रामथीर्थपरिसरः (SRTC) इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति । तस्य भगिन्याः पुत्रः एच् डब्ल्यू एल पूनजा लखनऊ - नगरे प्रमुखः अद्वैतशिक्षकः अभवत्, तस्य प्रपौत्रः हेमन्तगोस्वामी चण्डीगढ - नगरे समाजसेवकः आसीत् |
अधिकं पठन्तु
स्वामी रामतीर्थ विरचित राम दृष्टान्त . रामतीर्थप्रतिस्थानम् ।
व्यावहारिक वेदान्त स्वामी राम तीर्थ की चयनित कृतियाँ : स्वामी राम तीर्थ की चयनित कृतियाँ। 1978, हिमालयन संस्थान प्रेस. ISBN 0-89389-038-3 ISBN 0-89389-038-3 .
योग तथा परमानन्द : प्रबुद्धता गीत। स्वामी रामतीर्थ, 1982, अनुवाद. ए जे आल्स्टन्। ISBN 0-9508019-0-9 ISBN 0-9508019-0-9 .
प्रेम लता द्वारा स्वामी रामतीर्थ का जीवन, शिक्षा एवं लेखन । सुमित प्रकाशन, 1999। .
स्वामी रामतीर्थ - भारत के महान आध्यात्मिक कवि।
"द लेगेसी ऑफ द पंजाब" में स्वामी रामतीर्थ पर आर एम चोपड़ा द्वारा लेख, 1997, पंजाबी ब्रॉडरी, कलकत्ता।
"इकबालस्य नेत्रेषु रामः"। २०१० डा. केदारनाथ प्रभाकर एवं डॉ. आकाश चण्डा ( ) २.
डॉ. केदारनाथ प्रभाकर एवं डॉ. "वेहदतनाम: स्वामी रामतीर्थ की पंजाबी वेदांत काव्य का गुलदस्ता" by Akash Chanda 2013 ( ) ९.
"मस्कुलर वेदान्त: स्वामी रामतीर्थ द्वारा प्रस्तावित वेदान्त दर्शन का एक व्यावहारिक रूप"। २०११ डा. केदारनाथ प्रभाकर एवं डॉ. आकाश चण्डा ( ) ९.
" वैज्ञानिक एवं महात्मा: स्वामी रामथीर्थ का जीवन एवं शिक्षा " हरिप्रसाद शास्त्री (द्वितीय संस्करण 2006)। शांति सदन। ISBN 0-85424-008-X ISBN 0-85424-008-X .
बाह्यलिङ्काः
स्वामी रामथीर्थ का जीवनी पूरन सिंह द्वारा – Free Download
स्वामी रामथीर्थ का आधिकारिक वेबसाइट
स्वामी रामतीर्थ पर भारतीय डाक टिकट, १९६६
Articles with hAudio microformats
१८७३ जननम्
१९०६ मरणम् |
5623 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%20%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF | जिद्दु कृष्णमूर्ति | भारतीय धर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Jiddu Krishnamurti Online Official J. Krishnamurti inter-organizational website. An international joint venture of the Krishnamurti foundations.
Krishnamurti and the Ojai Valley
The Bohm Krishnamurti Project: Exploring the Legacy of the David Bohm and Jiddu Krishnamurti Relationship
आधुनिकधार्मिकव्यक्तयः
स्टब्स् भारतसम्बद्धाः
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5626 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%85%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%A6%20%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5 | गुरु अङ्गद देव | भारतीयः सिखधर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
DiscoverSikhism - Sri Guru Angad Dev Ji Sri Guru Angad Dev Ji is second of the Ten Sikh Gurus. Read about his life and stories here.
sikhs.org
sikh-history.com
sikhmissionarysociety.org
Guru Angad Ji Biography
allaboutsikhs.com
Learn more about Sri Guru Angad Ji
Guru Angad Sahib Ji
मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः
सिखगुरवः
धर्मसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5627 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8 | गुरु अमर दास | भारतीयः सिखधर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
व्यक्तिः
सिखगुरवः
धर्मसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5628 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8 | गुरु राम दास | भारतीयधर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः
सिखगुरवः
धर्मसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5629 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%A8%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8 | गुरु अर्जुन दास | भारतीयधर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
DiscoverSikhism - Sri Guru Arjan Dev Ji Sri Guru Arjan Dev Ji is the fifth of the Ten Sikh Gurus. Read about his life and stories here.
AllAboutSikhs.com
www.bbc.co.uk
sgpc.net
www.sikh-heritage.co.uk
मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः
सिखगुरवः
धर्मसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5630 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6 | गुरु हरगोविन्द | भारतीयधर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः
सिखगुरवः
धर्मसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5631 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%B9%E0%A4%B0%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF | गुरु हर राय | भारतीयधर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
DiscoverSikhism - Sri Guru Har Rai Sahib Ji Sri Guru Har Rai Sahib Ji is the seventh of the Ten Sikh Gurus. Read about his life and stories here.
Sikhs.org
Sikh-History.com
Official Website of Gurudwara Shri Guru Har Rai Ji Village Bhungarni
मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः
चित्रं योजनीयम्
सिखगुरवः
धर्मसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5632 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%A8 | गुरु हरकिशन | भारतीयधर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
DiscoverSikhism - Sri Guru Harkrishan Sahib Ji Sri Guru Harkrishan Sahib Ji is the eighth of the Ten Sikh Gurus. Read about his life and stories here.
Sikhs.org
Sikh-History.com
Sri Har Krishan Dhiaiyai - Video on Sri HarKrishan Sahib
- Video on YouTube on Sri Guru HarKrishan Ji
मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः
सिखगुरवः
धर्मसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5633 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%97%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0 | गुरु तेगबहादुर | भारतीयधर्मगुरुः।
भारतीय-सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
DiscoverSikhism - Sri Guru Tegh Bahadur Ji Sri Guru Tegh Bahadur Ji is the ninth of the Ten Sikh Gurus. Read about his life and stories here.
Read more about Bachitra Natak
Sri Guru Tegh Bahadur Sahib
AllAboutSikhs.com
Video - Teg Bahadur Simriey
Video on YouTube on Guru Tegh Bahadur Ji
The Ninth Master
मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः
चित्रं योजनीयम्
सिखगुरवः
धर्मसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5635 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83 | महापद्मनन्दः | भारतीय सम्राटः।
भारतीय-सूची
महापद्मनन्दः
भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5636 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83 | बिन्दुसारः | {[infobox settlement
|name = राज्य्म्
|image_skyline =Casa de los Navajas (16115665146).jpg
|image_caption =राज्यम्
}}
बिन्दुसारः द्वितीयः मौर्यसम्राट् आसीत्। (जन्म:३२०क्रि पू , राज्यकालम्ः२९८-२७२क्रि पू)। सः चन्द्रगुप्तमौर्यस्य पुत्रः आसीत्। तस्य द्वौ पुत्रौ आस्ताम्। तौ सुसीमः अशोकः च। अशोकः उज्जयिन्याः प्रशासकः, सुसीमः तक्षशीलायाः प्रशासकः च आस्ताम्। सः अमित्रघातकः अजातशत्रुः इत्यादीनि अभिधानानि अलभत। यवनाः तम् "amitrochates" वा "allitrochates" इति अकथयन्।
चरितम्
<p>तस्य जननात् प्राक् तस्य माता अज्ञानेन विषकरभोजनं खादितवती। अतः तम् रक्षितुम् चाणक्येन तस्याः गर्भ: कर्तितव्य: आपतित:। तदा रक्तबिन्दवः भूमौ पतिताः। अतः एव तस्य नाम बिन्दुसारः।<P>
सः पितुः मरणानन्तरं विशालं राज्यं लब्धवान्। अस्मिन् पश्चिमभारतम् उत्तरभारतं पुर्वभारतं दक्षिणभारतस्य केचन देशाः च अन्तर्भूताः। सः दक्षिणभारते षोडश राज्यान् जितवान्। तस्य साम्राज्ये चोळपाण्ड्यचेरकलिङ्गदेशान् विहाय समस्तभारतम् अन्तर्भूतम्। चाणक्यः एव तस्य मुख्यमन्त्री अवर्तत।
<P>अनेके यवनराजाः तस्य मित्राणि आसन्। सेल्युकस् साम्राज्यात् दैमाकस् नामकः तस्य सभाम् अभ्यागतरूपेण आगतवान्।
आसक्तयः
सः आजीविकः आसीत्। तस्य विविधाः आसक्तयः आसन्। अंतियोक नामक: यवनराज: बिन्दुसारं वटफलानि मधुरमदिराम् एकं तत्वज्ञानिनं च दातुम् अपृच्छत्।
भारतीय-सूची
बिन्दुसारः
बिन्दुसारः
चित्रं योजनीयम्
बाह्यानुबन्धः योजनीयः
विषयः वर्धनीयः
सारमञ्जूषा योजनीया
मौर्यवंशः |
5637 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%83 | अशोकः | अशोकः (क्रि पू २६९-२३२) समस्तभारतस्य सम्राट् आसीत्। सः मौर्यवंशस्य तृतीयः महाराजः आसीत्। सः कलिङ्गयुद्धे युद्धस्य दुष्परिणामान् दृष्ट्वा हिंसाम् त्यक्त्वा बौद्धधर्मम् स्वीकृतवान्। सः अनेकेषाम् अभिलेखनानाम् स्तूपानां च निर्माणं कृतवान्। न शोकं यस्य सः एव अशोकः। सः चक्रवर्ती इति अभिधानं लब्धवान्। सः प्रियदर्शी देवानाम्प्रियः इति अपि प्रसिद्धः। तस्य चरितम् अशोकवदनदिव्यवदनग्रन्थयोः कथितम्।
चरितम्
सः बिन्दुसारस्य पुत्रः आसीत्। तस्य अनेके अग्रजाः वित्ताशोकः नाम एकः अनुजः च आसन्। सः क्षत्रियः सन् सैन्यविद्यां सकलानि शास्त्राणि च अपठत्। सः धीरः दक्षः भटः आसीत्। तस्य कौशलस्य कारणात् संक्षोभम् नाशयितुम् अवन्तिकापुरीं प्रति सः प्रेषितः। अशोकस्य वर्धमानां कीर्तिं दृष्ट्वा स्वभ्रातरः तस्मै ईर्ष्यन्ति स्म। तस्य ज्येष्ठभ्राता सुसीमः अशोकम् उद्दिश्य तक्षशीलायाह् संक्षोभम् नाशयितुम् आदिशत्। सः तान् तक्षशीलावासिनः युद्धप्रियायवनान् विजित्य पाटलिपुत्रं प्रत्यागच्छत्। सुसीमस्य वचनानुसारं पिता बिन्दुसारः अशोकं विवासनं गन्तुम् आदिशत्। अलक्ष्यलिङ्गः अशोकः कलिङ्गाम् गतवान्। तत्र सः कौर्वकी नाम धिवरपुत्रीं परिणीतवान्। सः कदाचित् बौद्धविहारे अवसत् | ततः सः स्वपितुः इच्छया उज्जयिन्याः प्रशासकः अभूत्। तस्य पितुः मरणात् अनन्तरम् स्वभ्रातॄन् सर्वान् हत्वा मौर्यसम्राट् बभूव।
कलिङ्गयुद्धम्
समस्तं भारतवर्षम् (अद्यतन-भारतपाकिस्थानाफगनिस्थानदेशाः) पारसिकदेशस्य पूर्वभागम् (अद्यतन-इरान्-पश्चिमाफ्गनिस्थादेशौ) च अस्य साम्राज्यम् आसीत्। अशोकाय युद्धम् अरोचत। अतः एव जनाः तं चण्डाशोकः इति अकथयन्। सः कलिङ्गस्य राजानम् परिदातुम् आदिशत्। परन्तु स राजा आदघ्नोत्। अशोकः क्रुध्यन् कलिङ्गं जेतुं तस्य सेनाम् अनयत्। सः युद्धे विजयं प्राप्नोत्। रणभूमिः रक्तकल्मषः आसीत्। युद्धे लक्षसैनिकाः हताः। युद्धस्य अनन्तरम् अशोकः कलिङ्गदेशे अभ्रमत्। सः सर्वत्र दग्धगृहाणि शवाः च एव अपश्यत्। सः एतत् घोरं दृश्यम् वीक्ष्य उक्तवान् -"<i>अहं किं अकरवम्? किम् अयं विजयः उत अपजयः? एतत् न्यायं वा अन्यायम्? एतत् धैर्यम् वा भीरुता? किं शिशुमहिलानां संहरणम् शौर्यस्य द्योतकम् ? अहं राज्यस्य हिताय वा परदेशनाशनाय एतत् कार्यं कृतवान्?.........................एते काकश्येनगृध्राः मरणपापदुताः वा?<i>" सः एतत् ध्वंसदृश्यं दृष्ट्वा दुःखितः अभवत्।
बौद्धधर्मग्रहणम्
ततः सः हिंसां परित्यज्य बौद्धधर्मं गृहीतवान्। क्रि पू २६० तमे वर्षे बौद्धधर्मः तस्य राष्ट्रधर्मः अभवत्। सः बौद्धधर्मस्य प्रचारं कर्तुं प्रायतत। तस्य पुत्रः महेन्द्रः पुत्री सङ्गमित्रा बौद्धधर्मस्य प्राचाराय लङ्काम् अगच्छन्। सः सहस्राणि स्तूपविहाराणि निर्मापितवान्। तस्य अहिंसाविषये परमविश्वासः उत्पन्नः। सः पशूनां संहरणस्य निषेधम् अकरोत्। सः हैंसिकदण्डनानि न्यवर्तत। सः विद्यालयान् आरब्धवान् | कृषिवाणिज्ययोः कृते कुल्याः निर्मितवान्| सः पशुवैद्यशालानां निर्माणम् अपि कृतवान्। सः मार्गान् अपि समादधाति स्म। सः ब्राह्मणान् विदुषः अपि आद्रियते। अतः सः धर्माशोकः इति नाम्नि प्रसिद्धः अभवत्।</p>
<p>अशोकः युद्धात् अबिभेत् इति केचन मन्यन्ते। अतः एव सः अधीनराजानां सख्यम् अपोषयत्। तेन अनेके स्तम्भाः स्थापिताः। तेषु उपदेशवचनानि लिखितानि। एषु अभिलेखनेषु अशोकः प्रजान् "मम पुत्राः" इति संबोधितवान् अस्ति। तेषु मृगदावे स्थितः सिंहस्तम्भः प्रमुखः। एतत् एव भारतगणराज्यस्य मुद्रा अस्ति। अशोकः तेषु अभिलिखितवान् -" सर्वे नराः मम पुत्राः इव। यथा पिता स्वपुत्राणां कृते सौभाग्यं इच्छति तथा अहम् विश्वस्य सर्वेषां मानवानां कृते सुखम् एव इच्छामि।"</P>
<p>तस्य प्रयत्नैः लङ्कराजः यवनराजाः च बौद्धधर्मं गृहीतवन्तः। तस्य स्तम्भे लिखितं च "धर्मः अत्र अजयत् प्रान्तभूमौ च षट्शतयोजनानां दूरे यत्र यवनराजः अंतियोकः शास्ते। अपि। तत् देशाग्रे प्टोलेमी अंटीगोनः मगः अलेक्सान्द्र नाम चतुर्णाम् राज्ञाम् शासनेषु अपि। एवं दक्षिणदिशि पाण्ड्यचोळदेशयोः ताम्रपर्णी पर्यन्तम्।"
सः मानवानाम् आरोग्यवृद्ध्यर्थं विशेषप्रयासान् अकरोत्| स्तम्भे सः अलिखत् "सर्वत्र प्रियदर्शिनः साम्राज्ये प्रान्ताग्रे चोळपाण्ड्यसत्यपुत्रकेरळपुत्रराष्ट्रेषु अंतियोकस्य राज्ये अपि प्रियदर्शिना द्विविधाः वैद्यशालाः स्थापिताः मनुष्येभ्यः पशुभ्यः च। यत्र औषधयः न सन्ति तत्र अहम् ताः कर्षयामि। अहं मार्गाणाम् उभयतः वृक्षान् आरोपयम् जनहिताय कूपान् च खनितवान्""- अशोकस्य अभिलेखनम्
दायम्
अशोकः चत्वारिंशत् संवत्सरान् प्राशासत्। तस्य मरणात् अनन्तरम् मौर्यवंशः नष्टः अभवत्। तस्य अनेके पत्न्यः पुत्राः पुत्र्यः च आसन्। तस्य प्रथमा पत्नी देवी आसित्। तस्य मरणस्य पश्चात् तस्य पौत्रः महाराजः अभवत्। क्रि पू १८५ तमे वर्षे अन्तिमः मौर्यराजः बृहद्रथः पुष्यमित्रशुङ्गेन हतः। सः भारतस्य प्रथमाभिलेखनानि कृतवान्। भारतगणराज्यं स्वतन्त्रो भूत्वा अशोकधर्मचक्रं स्वमुद्रिकाम् अकरोत्। इतिहासस्य राजसु सहस्रेषु अशोकस्य नाम नक्षत्रम् इव भासते''- ह.ज वेल्स्
भारतीय-सूची
अशोकः
मौर्यवंशः
अन्यभाषायां सारमञ्जूषा |
5639 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%83%20%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83 | द्वितीयः चन्द्रगुप्तः | चन्द्रगुप्तविक्रमादित्यः (महान् विक्रमादित्यः इति नाम्नि प्रसिद्धः)गुप्तवंशे भारतस्य महान् राजा आसीत्। सः ३७५ वर्षादारभ्य ४१५ पर्यन्तम् प्रशास्ति स्म। तस्य पिता समुद्रगुप्तमहाराजः आसीत्। तस्य अधिपत्यम् एव भारतसुवर्णकाल: इति कथ्यते स्म।
चरितम्
चन्द्रगुप्तविक्रमादित्यस्य माता राज्ञी दत्तदेवी आसीत्। तस्य पितुः मरणानन्तरम् तस्य भ्राता रामगुप्तः द्रुवस्वमिनीम् परिणीय राजा अभवत्। रामगुप्तः स्वरक्षायै स्वपत्नीं शकाधिपाय रुद्रसिंहाय परिददाति स्म। विक्रमादित्यः राज्ञ्याः वेषं ध्रुत्वा रुद्रसिंहस्य समीपं गतवान्। सः तम् शकाधिपं हतवान्। ततः स्वभ्रातरम् अपि हत्वा स्वभ्रातृजायाम् प्रीणयति स्म। एतत् विशाखदत्तस्य देवीचन्द्रगुप्तम् नाम नाटके कथितम् । सः नागराजकुमारीम् कुभेरनागाम् अपि परिणीतवान्। तयोः पुत्री प्रभावती वाकाटकमहाराजस्य रुद्रसेनस्य पत्नी आसीत्।
राज्यम्
सः शकान् जित्वा तेषाम् राज्यं स्वराज्ये योजितवान्।तस्य विशालम् राज्यम् सिन्धोः तीरादारभ्य गङ्गानदीपर्यन्तम् आसीत्। तस्य जामातुः रुद्रसेनस्य मरणात् अनन्तरम् तस्य पुत्री प्रभावती स्वपुत्रस्यार्थे शासनम् कृतवती। अतः अस्मिन् काले वकाटकराज्यम् अपि गुप्तराजस्य अधीने आसीत्। अस्य साम्राज्यस्य भाग्यं तस्य निष्केषु दृश्यते।
फाक्सियान् नामक: चीनयात्री तस्य साम्राज्यस्य महत्त्वम् वर्णितवान्।
स उवाच-"अस्मिन् देशे जनाः पलाण्डुं, मदिरां मांसानि च न सेवन्ते। गुप्तसाम्राज्ये मरणदण्डनं क्षेत्रशुल्कं च न वर्तेते।"
विक्रमादित्यस्य सभायां नवरत्नविद्वांसः अवसन्। तेषु महाकवि: कालीदासः ज्योतिषज्ञः वरहमिहीरः आर्यभट्टः च प्रमुखाः इति श्रूयते।
एष्: काल: एव भारतसुवर्णकाल: इति नाम्ना प्रसिध्दः अस्ति।
देहल्या: अयस्स्तम्भ:
सः एकम् अयस्स्तम्भं स्थापितवान्। एतत् विष्णुमन्दिरे ध्वजस्तम्भरूपेण आसीत्। बहुभ्य: वर्षेभ्य: बहि: भूत्वा अपि अत्र इदानीमपि अयस्किट्टं नोत्पन्नम् । एतेन भारतस्य अयस्काराणाम् कुशलता पौराणिकभारतलोहकर्मशास्त्रस्य महत्वं ज्ञायते ।
कथाः
सिंहासनद्वात्रिंशिका-वेतालपञ्चविंशतिनामकयो: ग्रन्थयोः तस्य कथाः सन्ति।
वैदेशिकविजयम्
सः पश्चिमोत्तरदिशि वक्षुतीरे वसतः पारसिकान् कम्बोजान् हूणान् पूर्वस्यां दिशि च किरातान् किन्नरान् च जितवान्।
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Coins of Chandragupta
भारतीय-सूची
चन्द्रगुप्तः, द्वितीयः
विषयः वर्धनीयः
सारमञ्जूषा योजनीया |
5640 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%83 | हर्षवर्धनः | सः भारतस्य महाराजः आसीत्। सः संस्कृतनाटकानि अपि लिखितवान्। तानि रत्नावली, नागानन्दम् ,प्रियदर्शिका च। परन्तु, स नैषधीयचरितकर्ता श्रीहर्षः नास्ति। महाकविः बाणभट्टः अपि तस्य राजसभायाम् एव आसीत्।
हर्षः ३६८० तमे कलिवर्षे (आधुनिककालस्तु ६--७ शताब्दमध्यकालः भवेत्) श्रीकण्ठनाम्नि
जनपदे स्थाण्वीश्वराख्ये नगरे प्रभाकरवर्धनो नाम राजा बभूव।तस्य यशोवत्यां राज्यवर्धनो
हर्षवर्धन इति च द्वौ पुत्रौ,राज्यश्रीरित्येका कन्या चाजायन्त।तस्य जामातुः ग्रहवर्मणो हन्तारं
मालवेश्वरं राज्यवर्धनो मारितवान्। कर्णसुवर्णपतिना गौडाधिपेन शशाङ्कनरेन्द्रगुप्तेन राज्यवर्धने
निहते ३७१० तमे वर्षे हर्षवर्धनः सिंहासनमारूढवान्। अस्य शीलादित्य इति कुमारराज इति नामनी आस्ताम्।अनेन वीरेण गौडाधिपजयाय प्रस्थितेन कामरूपाधिपो भास्करवर्मा सख्यं
कृतवान्।प्रतापे विदुषामादरणे च विक्रमार्कतुल्यः श्रीहर्षोऽभवत्।अनेन बुद्धमतमादृतमासीत्।
कान्यकुब्जमपि(कनोज्) अस्य वशे स्थितम्।
भारतीय-सूची
हर्षवर्धनः
संस्कृतलेखकाः
संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये
संस्कृतलेखकसम्बद्धाः स्टब्स्
बाह्यानुबन्धः योजनीयः
सर्वे अपूर्णलेखाः
षष्ठमशताब्द्याः कवयः |
5641 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A5%8D | हुमायून् | मिर्जा नासिर-उद-दीन मुहम्मद (फारसी: नصیرالدین محمد) (६ मार्च १५०८– २७ जनवरी १५५६), यः स्वस्य राजकीयनाम्ना हुमायुन् इति अधिकतया प्रसिद्धः; (फारसी: همایون फारसी उच्चारण: [hʊma'juːn]), मुगलसाम्राज्यस्य द्वितीयः सम्राट् आसीत्, यः अधुना पूर्वी अफगानिस्तान, पाकिस्तान, उत्तरभारत, बाङ्गलादेशः च १५३० तः १५४० पर्यन्तं पुनः १५५५ तः १५५६.पितुः बाबरः इव सः अपि पूर्वमेव साम्राज्यं त्यक्तवान् परन्तु फारसस्य सफवीवंशस्य साहाय्येन अतिरिक्तक्षेत्रं च पुनः प्राप्तवान्। १५५६ तमे वर्षे तस्य मृत्योः समये मुगल]साम्राज्यस्य विस्तारः प्रायः १० लक्षं वर्गकिलोमीटर् आसीत् । १५३० तमे वर्षे दिसेम्बर्-मासे हुमायुन् स्वपितुः उत्तराधिकारी भारतीय उपमहाद्वीपे मुगलप्रदेशानां शासकत्वेन दिल्लीनगरस्य सिंहासनं प्राप्तवान्। हुमायुन् यदा सत्तां प्राप्तवान्, तदा २२ वर्षे अनुभवहीनः शासकः आसीत्। तस्य अर्धभ्राता कामरान् मिर्जा इत्यनेन पितुः साम्राज्यस्य उत्तरतमभागाः काबुल-कंधार-नगरयोः उत्तराधिकारः प्राप्तः अर्धभ्रातृद्वयं कटुप्रतिद्वन्द्वी भवेत्।
हुमायुन् शेरशाह सूरी इत्यनेन मुगलप्रदेशान् हारितवान्, परन्तु १५ वर्षाणाम् अनन्तरं सफवीसाहाय्येन तान् पुनः प्राप्तवान्। फारसदेशात् तस्य पुनरागमनेन सह फारसीकुलीनजनानाम् एकः विशालः दलः आसीत्, मुगलदरबारसंस्कृतौ महत्त्वपूर्णपरिवर्तनस्य संकेतः च अभवत्। अस्य वंशस्य मध्य एशियायाः उत्पत्तिः बहुधा फारसी-कला-वास्तुकला, भाषा-साहित्ययोः प्रभावैः आच्छादितः आसीत्। भारते हुमायुनकालस्य अनेकाः पाषाणकलाः, सहस्राणि फारसीपाण्डुलिप्याः च सन्ति। तदनन्तरं हुमायुन् अत्यल्पकाले एव साम्राज्यस्य विस्तारं कृत्वा स्वपुत्रस्य अकबरस्य कृते पर्याप्तं विरासतां त्यक्तवान्।
पृष्ठभूमें
हुमायून् इत्यस्य जन्म बाबरस्य प्रियपत्न्याः महम बेगम इत्यस्याः समीपे नासिर-उद्-दीन् मुहम्मद इति नाम्ना ६ मार्च १५०८ तमे वर्षे मंगलवासरे अभवत्।अबू फजल अल्लामी इत्यस्य मते महमस्य सम्बन्धः वस्तुतः खोरासानस्य सुल्तान हुसैन मिर्जा इत्यस्य कुलीनपरिवारेण सह आसीत् सा शेख अहमद जामी इत्यनेन सह अपि सम्बन्धी आसीत्।
बाबरस्य साम्राज्यस्य प्रदेशान् स्वपुत्रद्वयस्य मध्ये विभक्तुं बाबरस्य निर्णयः भारते असामान्यः आसीत्, यद्यपि चंगेजखानस्य समयात् मध्य एशियायाः सामान्यः प्रथा आसीत्। अधिकांशराजतन्त्राणां विपरीतम्, येषु आदिमजन्मस्य आचरणं भवति स्म, तिमुरिडाः चंगेजस्य उदाहरणम् अनुसृत्य ज्येष्ठपुत्राय सम्पूर्णं राज्यं न त्यक्तवन्तः यद्यपि तस्मिन् व्यवस्थायां केवलं चिङ्गिसिड् एव सार्वभौमत्वं खनाल-अधिकारं च दातुं शक्नोति स्म तथापि कस्यापि उपशाखायाः अन्तः कस्यापि पुरुषस्य चिंगिसिड्-महोदयस्य सिंहासनस्य समानः अधिकारः आसीत् (यद्यपि तिमुरिड्-जनाः पितृवंशस्य चिंगिसिड्-जनाः न आसन्) यद्यपि चङ्गिस्खानस्य साम्राज्यं तस्य मृत्योः समये तस्य पुत्राणां मध्ये शान्तिपूर्वकं विभक्तम् आसीत् तथापि ततः परं प्रायः प्रत्येकं चिंगिसिड् उत्तराधिकारस्य परिणामः भ्रातृहत्या अभवत्।
प्रारम्भिकशासनकाले:
यदा हुमायुन् मुगलसाम्राज्यस्य सिंहासने आगतः तदा तस्य साम्राज्यं तेभ्यः विभज्य तस्य कतिपये भ्रातरः तस्य विरुद्धं विद्रोहं कृतवन्तः। अन्यः भ्राता खलीलमिर्जा (१५०९–१५३०) हुमायुनस्य समर्थनं कृतवान् परन्तु तस्य हत्या अभवत्। सम्राट् १५३८ तमे वर्षे भ्रातुः कृते समाधिनिर्माणं आरब्धवान्, परन्तु एतत् अद्यापि न समाप्तम् यदा सः फारसदेशं पलायितुं बाध्यः अभवत्। शेर्शाहः संरचनां नष्टवान्, हुमायुनस्य जीर्णोद्धारानन्तरं तस्मिन् विषये अधिकं कार्यं न कृतम्।
उल्लेख:
मुगलवंशीयाः राजानः
भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
सारमञ्जूषा योजनीया
मुगलसाम्राज्यम् |
5642 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A4%AC%E0%A4%B0 | अकबर | () मुगलवंशीयः कश्चित् भारतीयसम्राट् आसीत्।
सन्दर्भाः
मुगलवंशीयाः राजानः
भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5643 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%B0 | जहाङ्गीर | नूर्-उद्-दिन् सलीम् जहाँगीर् (हिन्दी: नूरुद्दीन सलीम जहांगीर पारसी: نورالدین سلیم جهانگیر)(पूर्ण उपाधि: अल-सुल्तान अल-'आज़म वाल खकान अल-मुकर्रम, ख़ुशरू-ई-गीति पनाह, आबु'ल-फथ नूर-उद-दिन मुहम्मद जहाँगीर पादशाह ग़ाज़ी [जन्नत-मकानी])(२० सेप्टेम्बर १५६९ – ८ नवम्बर १६२७) एकःसहस्र एवः पञ्चात् तस्य मृत्यौ मुग़ल साम्राज्यस्य सम्राडासीत। सः अकबरस्य तृतीयः अग्रिमः जीवितपुत्रः च आसीत्। अकबरस्य यमलपुत्रौ, हसन् हुसैन् च, शैशवे अम्रियताम्। जहाँगीरस्य माता हर्काबाई, एका अम्बेरस्य राजपूत् नृपाङ्गना आसीत् (जन्मनि राजकुमारी हीरा कुँवारी, अम्बेरस्य नृपस्य, राज्ञः बिहार्मालस्य अथवा भरमलस्य अग्रिमपुत्री )।
जहाँगीरः बहुरार्थनाभ्यः लब्धः पुत्रः आसीत्। एतद उक्त तत् अकबरस्य प्रथम जीवितः पुत्र, भाविष्यत् जहांगीरस्य जनन, एतद समयस्य एकः प्रतिपूजित मुनि, शेख सलीम चिश्तीस्य आशीर्वाद आसीत। परम् दरवेश, शिशुक नामन् सलीम अभवतः एवः अकबर प्रीत्या समुदित सः शेख बाबा ।
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Jehangir and Shah Jehan
The World Conqueror: Jahangir
Tūzuk-i-Jahangīrī Or Memoirs of Jahāngīr
Jains and the Mughals
भारतीय-सूची
जहाङ्गीरः
मुगलवंशीयाः राजानः
भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5644 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%83 | शाहजहानः | () एक: भारतीय सम्राटः आसीत्।
मुगलवंशीयाः राजानः
भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5645 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%20%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80 | छत्रपति शिवाजी | कश्चित् बालकः एकस्मिन् लघुनि सिंहासने उपविष्टवान् आसीत् । तस्य भटाः कञ्चन ग्रामाधिकारिणम् आनीतवन्तः । तस्य अपराधः एवम् आसीत् एकस्याः अनाथविधवायाः बलात्करणम् इति। ग्रामाधिकारिणः हस्तौ पादौ च बद्धौ आस्ताम् ।
अनाथानाम् असहायानां रक्षणं ग्रामाधिकारिणः कर्तव्यम् । किन्तु सःन केवलं दुष्टः अपि च गर्वी । एतावान् लघुबालकः तस्य चेष्टाः सुनिशितं परिशीलयतीति तस्य ग्रामाधिकारिणः ऊहापि नाभवत् । ग्रामाधिकारिणं न केवलं गृहीतवान् अपि तु न्यायस्थानं प्रति तम् आनीतवान् सः बालकः । सर्वविषयश्रवणानन्तरं ग्रामाधिकारी दारुणमपराधं कृतवानिति स्पष्टमभवत् ।
दृढस्वरेण बालराजकुमारः स्वनिर्णयं प्रकटितवान् -’एतस्य पादद्वयं, हस्तद्वयं कर्तयन्तु'इति।सर्वे जनाः आश्चर्यचकिताः जाताः, आनन्दमन्वभवन् च । जनाः चर्चां कुर्वन्ति स्म-"पश्यतु अस्माकं बालराजकुमारः न केवलं न्यायप्रिय: अपि तु, दुष्टेभ्यः किञ्चिद् अपि भीतिम् नानुभवति । सर्वस्याऽपि दोषिणः योग्यं दण्डं विदधाति । दीनानां, दुःखितानां, निर्धनानां विषये तस्य हृदयं करुणापूर्णम् अस्ति । तेषां साहाय्यता, संरक्षणं च तस्य प्राणसमम् । सर्वेभ्योऽपि विशिष्टः गुणः अस्ति--सर्वाः स्त्रियः राजकुमारः स्वमातृवत् भावयति । एषः ज्येष्ठः भूत्वा देशं, धर्मं च रक्षिष्यति इत्यत्र नास्ति सन्देह: । वयमपि अवश्यं तं सहकुर्मः"इति।
कोऽसौ राजकुमार इति ज्ञातुमिच्छा अस्ति वा ? सः एव शिवाजि: । अस्याः घटनायाः समये तस्य आयुः आसीत् केवलं चतुर्दशवर्षाणि । शिवराजराज्ये पूना, तत्समीपप्रान्ताः च आसन् । पिता शाहराजः बीजपुरराजस्य (सुलतानस्य) सभायाम् एकः सेनापति: । जनकः पुत्रस्य स्वभावं सम्पूर्णतया जानाति स्म । विदेशीयानां पालकानां पुरतः अनमतः स्वकुमारस्य सिंहसदृशं धैर्यं यदा शाहराज:स्मरति स्म तदा तस्य हृदयं पुलकितं भवति स्म । सा घटना एव अद्भुता-
एकदा शाहराजः स्वपुत्रं बीजपुरराजस्य सभां नीतवान् । तदा शिवराजः द्वादशवर्षीयः अपि नासीत्। तदानीन्तन-सम्प्रदायानुसारं शाहराजः त्रिवारं हस्तेन भूमिं स्पृशन् शरीरं नामयित्वा प्रभोः नमस्कारं (सलाम्) कृतवान् । स्वपुत्रमपि तथैव करोतु इति सूचितवान् । तद्वाक्यश्रवणेनैव पादचतुष्टयं पृष्ठ्त: गत्वा दृढं दण्डवत् स्थित्वा असम्मतिं सूचयन् शिरः चालितवान्, अहं परपालकानां पुरतः शिरः न नामयामि इति । शिवराजस्य एतादृशी भावना तस्य तीक्ष्णदृष्टया प्रकटिता अभवत् । सिंहसदृशगाम्भीर्येण, दर्पेण च सः सभातः बहिरागतवान् ।
छत्रपतिशिवाजी (१६३०-१६८०) मराठा साम्राज्यस्य संस्थापकः।
बीजपुरसुलतानस्य पुरतः एतादृशसाहसेन व्यवहृतवन्तः जनाः तावत्पर्यन्तं केऽपि नासन् । एतस्य लघुबालकस्य धैर्यं दृष्ट्वा सर्वेऽपि आश्चर्यचकिताः अभवन् ।
स्वपुत्रस्य एतादृशचेष्टाभिः शाहराजः कुपितः अभवद् वा ? नैव प्रत्युत स्वमनसि अधिकम् आनन्दम् अनुभूतवान् स: । दौर्भाग्यवशात् स्वतन्त्ररुपेण स्थातुं तस्य अवसर: नासीत् । अतः शाहराजः स्वपुत्रं पुण्यपत्तनं (पूना) प्रेषितवान् । स्वपुत्रः वा स्वतन्त्रराजः भवेदिति शाहराजस्य आशयः ।
एतावति लघुवयसि शिवराजे एतावत् धैर्यं, शौर्यं, देशभक्तिः, धर्मे अनुरागः इत्यादय: उदात्तगुणाः कथम् आगता: ? इति प्रश्नः भवतां मनसि सहजतया भवत्येव । एतेषां सर्वेषां कारणभूता आसीत् तस्य माता जीजाबाई । शिवराजस्य बाल्यदारभ्य सा तं रामायणे महाभारते, पुराणेषु च स्थितानां वीराणां, महात्मनां जीवनकथाः श्रावयति स्म । एतादृशवीरगाथाः, धर्मगाथाः श्रावं श्रावं शिवराजस्य मनसि अपि स्वयं रामः,कृष्णः, अर्जुनः, भीमः भवेयम् इति भावना जायते स्म । एतावदेव न, शिवराजस्य विषये परमेश्वरस्य कृपा अपि आसीत् । गुरुरूपेण, मार्गदर्शकरूपेण च दादाजी कोण्डदेव इति महापुरुषः लब्धः । कर्णाटकप्रान्ते कदाचित् भव्यं दिव्यं विजयनगरसाम्राज्यम् आसीत् । तस्य साम्राज्यस्य कथाः तदा तदा शिवराज:शृणोति स्म । एताः कथाः तस्मै महतीं स्फूर्तिं दत्तवत्यः ।
’शिवनेरी’ भाग्यम्
१६२७ तमे वर्षे 'शिवनेरी’दुर्गे शिवराजः जातः । भविष्यकाले साधनीयाय दुर्गाणां विजयाय इतः एव स स्वराज्यं सुस्थिरं कर्तुम् एच्छत् । तस्य नान्दीरुपेण केवलं षोडशे वर्षे एव एकं दुर्गं जितवान् । तस्य दुर्गस्य नाम 'तोरणम्’ । 'तोरणम्’......आः..... कीदृशं सुन्दरम् , भावयुक्तं नाम । स्वराज्यस्य आधारभूतं तत् दुर्गं सर्वत: सुरक्षितं कर्तुं सैन्यमादिशत् शिवाजि: । तस्मिन् दुर्गे यदा खननमारब्धं तदा स्वर्णनाणकैः पूर्णानि पात्राणि लब्धानि । 'महालक्ष्म्या स्वराज्यलक्ष्म्याः कृते प्रेषिता पुरस्कृतिः एषा’ इति भाति खलु । आश्चर्यकरोऽयं विषयःयत् तत्र कर्म कुर्वतां निर्धनकर्मकराणां मनसि तस्मिन् विषये क्षणकालमपि व्यामोहःन उत्पन्न: । तं निधिं सर्वमपि ते शिवराजसमीपं नीतवन्तः । 'स्वराज्य’सङ्ग्रामाय देवेनैव एतद्वनं प्रेषितमिति ते चिन्तितवन्तः ।
तोरणदुर्गविजयानन्तरं शिवराजः एकस्यानन्तरं एकं दुर्गं जितवान् । शिवराजस्य विजयवार्ताः बीजपुरमहाराजस्य (सुलतानस्य) कर्णौ प्राप्तवत्यः । शिवराजस्य एतान् विजयान् निरोद्धुम् एकं कुतन्त्रं कृतवान् सः । शाहराजं कारागारे स्थापितनवान् । शाहराजं कारागारे बध्द्वा हिनस्तीति, शिरश्छेदनं करिष्यतीति वार्ताः शिवराजं प्राप्तवत्यः।
अत्र स्वराज्यस्थापनानन्दे मग्नस्य शिवराजस्य ताः वार्ताः वज्राघात इव लग्नाः । तस्य मातुः जीजायाः मनः अपि एतया वार्तया व्याकुलितम् अभवत् । स्वस्य सौभाग्यं यमः कर्षयन्नस्तीति तया अनुभूतम् । एतया वार्तया सह विषादकरं वार्ताद्वयं अवाप्तम् । प्रथमा वार्ता फतेखान् -नामक: बीजपुर(सरदारः)सेनानी महता सैन्येन शिवराजं आक्रान्तुं प्रस्थितः इति । द्वितीया वार्ता- फरादखाननामकः अन्यः बीजपुरसेनानी शिवराजस्य सोदरं सभाजिराजं बन्धुं प्रेषितः अस्ति इति । शिवराजं पराजित्य, वित्रास्य वा कथमपि निग्रहीतुम् एतादृशं कुतन्त्रं रचितम् आसीत्। शिवराजः यदि वशो न भविष्यति, अथवा सङ्ग्रामं न त्यजति तथापि तस्य पितुः प्राणानां हानिः भविष्यति ।
शिवराजः व्याकुल: अभवन्। 'किं करणीयम्, किं न करणीयम्’ इति सः न ज्ञतवान् । एतस्यां क्लिष्टपरिस्थितौ तस्य पत्नी सयीबायी योग्यम् उपायं सूचितवती । तदा तस्याः वयः केवलं चतुर्दशवर्षाणि एव । " एतस्मिन् लघुविषये तावदधिकं चिन्तनं किमर्थम् ? शत्रुनाशनं करोतु । तदा भवतः पिता मुक्तो भविष्यति, स्वराज्यमपि सेत्स्यति" इति । सयीबायी नूनं वीरपत्नी ।
शिवराजः तत्क्षणं निर्णयं स्वीकृतवान् । पुरन्दरदुर्गं बीजपुरसुलतानस्य अधीने आसीत् । स्नेहपूर्णवाक्यैः तस्य दुर्गस्याधिपतेः हृदयं जित्वा शिवराजः स्वसैन्यं तस्मिन् दुर्गे न्यवेशयत् । फतेखानः स्वसैन्येन सह यदा तत्र प्राप्तः तदा पुरन्दरदुर्गस्थं शिवराजसैन्यं अवितर्कितम् आक्रमणं अकरोत् । स्वराज्यस्थापनसङ्ग्रामाय एषा प्रथमपरीक्षा पराक्रमवतः शिवराजसैन्यस्य आक्रमणेन पराजितः फतेखानः युध्दभूमिं त्य्क्त्वा पलायितवान् । अन्यत्र शम्भुराजः अपि फरादखानं जितवान् ।
सङ्ग्रामेषु जयं प्राप्तवान्, किन्तु पिता कथं रक्षणीयः ? इति शिवराजः चिन्तयन् आसीत् । हठात् तस्य मनसि विद्युदिव एकः विचारः आगतः । शत्रोः तन्त्रात् अपि उत्तमतन्त्रयोजने शिवराजः समर्थः । तस्मिन् समये देहलीं शाहजानः परिपालयति स्म । शिवराजः तस्मै एकं पत्रं लिखितवान् । 'मम पितरं बीजपुरसुलतानः कारागारे बध्दवान् । तं यदि मुक्तं करिष्यति तर्हि अहं, मम पिता च भवतः सेवायाम् उपस्थितौ भविष्यावः 'इति । बीजपुरसुलतानः पत्रस्य विषयं ज्ञातवान् । बहुकालतः देहलीचक्रवर्ती (बादशाहः)बीजपुरस्य आक्रमणप्रयत्ने अस्तीति सः जानाति स्म। अस्मिन् समये चक्रवर्ती आक्रमणार्थम् स्वयम् आगच्छति चेत् स्वस्य स्थितिः का ? इति भावना यदा मनसि आगता, तदा तस्य हृदयं भग्नमिवाभवत् । तत्क्षणं शाहराजं सगौरवम् अमुञ्चत । एवं शिवराजः स्वपराक्रमेण, बुध्दिचातुर्येण च स्वराज्यस्थापने समागताः संकटस्थितीः अतिक्रान्तवान् ।
अष्टादशवर्षाणां वयस्येव शिवराजः कोङ्कण-पुरन्दर- प्रतापगृह-राजगृह-चाकणेत्यादिनि चत्वारिंशत् दुर्गाणि स्वायत्तीकृत्य तत्र भगवद्ध्वजं प्रतिष्ठापितवान् । अस्मिन् समये एव देशस्य पश्चिमभागे आंगलेयाः पोर्चगीसजनाः च पदनिक्षेपं कुर्वन्तः आसन् । एते विदेशीयाः यदा कदापि भारतदेशं सङ्कटेषु पातयिष्यन्तीति सः पूर्वमेव समभावयत् । एतेभ्यः देशरक्षणाय समुद्रतीरप्रान्तेषु दुर्गाणां निर्माणम् आरभत । युध्दाय योग्याः नौकाः, नाविकादलं च निरमात् । विदेशीयशक्तिभ्यः सम्भविष्यमाणाम् आपदं पूर्वमेव ज्ञातवान् । तेषाम् आक्रमणानि निरोध्दं योग्यां रक्षणव्यवस्थां व्यरचयत् च एवं शिवराजः बहुदूरदर्शी आसीत् ।
शत्रूणां स्ंहार:
शिवराजः स्वराज्यनिर्माणे सफल: भवन्नस्तीति दृष्ट्वा आदिलशाहस्य (बीजपुरसुलतानस्य) मनः व्याकुलितम् अभवत् । निःस्पृहता आवृता । 'शिवराजः आस्मिन् दिने एतद् दुर्गं जितवान्, ह्यः तद् दुर्गं जितवान् ’ इत्यादि वार्ताः प्रतिदिनं सः शृणोति स्म । राज्ञः सपत्नीमाता उलियाबेगम् नाम्नी शिवराजं नितरां द्वेष्टि स्म। सा प्रख्यातान् सर्वान् वीरानाहूय सभामेकाम् आयोज्य -"शिवराजं बध्नुं यस्य धैर्यसाहसादिकम् अस्ति, सः एतं खड्गं स्वीकरोतु’ इति पन्थाह्वानं कृतवती । सभायाः मध्ये पटवस्त्रेण आवृतः खड्गः आसीत् ।तदा बृहदाकारकः दृढकायः कश्चन सेनापतिः उत्थितवान् । पुरतः आगत्य तं खड्गं गृहीतवान् । तस्य नाम अफजलखानः । आदिलशाहसभायां मुख्यसेनानीषु अयम् एकः ।यथा अयं पराक्रमी, तथा वञ्चकः, क्रूरश्च । पञ्चविंशतिसहस्रयोधै: युक्तं बलिष्ठं सैन्यं स्वीकृत्य सः शिवराजं ग्रहीतुं प्रस्थितवान् ।
आरम्भे अफजलखानः तुलजापुरस्थं देवीमन्दिरं स्वह्स्ताभ्यां ध्वस्तं कृतवान् । तुलजापुरभवानी शिवराजस्य कुलदेवता । एवमेव
पण्ढरपुरस्थां मूर्तिमपि ध्वस्तवान् । खानेन क्रीयमाणानां दुष्कृत्यानाम्, अत्याचाराणाञ्च वार्ताः शिवराजं प्राप्नुवन्त्येव । शिवराजः यावत् दुर्गेषु, अरण्येषु तिष्ठति, तावत् तस्य बन्धनं नैव सुकरं भवति इति खानः जानाति स्म । देवालयानां ध्वंसः, स्त्रीणाम् अत्याचारः, गवां हननम् इत्यादि अकृत्यानि कुर्मः चेत् शिवराजः अवश्यं बहिरागमिष्यतीति, विनायासं तं ग्रहीतुं शक्नुमः इति अफजलस्य कुतन्त्र्म् आसीत् ।
किन्तु शिवराजः स्वपरिधिम् अतिक्रम्य बहिः नागतवान् । अफजलखानस्य कुतन्त्रं सः ज्ञातवान् । दुर्गं त्यक्त्वा बहि: युध्दं क्रियते चेत् अफजलः अवश्यं जेष्यतीति सः जानाति स्म । अतिगहनारण्ये नूतनतया निर्मितं प्रतापदुर्गं प्राप्य, कथञ्चित् अफजलखानं तत्र आनयामः इति उपायं रचितवान् शिवराजः । अस्मिन्नेव समये भवनीमाता स्वप्ने शिवराजस्य साक्षादभूय ’ निश्चयेन तव विजयो भविष्यति’ इति आशिषो दत्तवती ।
यथाकथञ्चित् शिवराजं प्रतापगढतः भूप्रान्तम् आनेतुम् अफजलखानः एकं दूतं शिवराजस्य समीपे प्रेषितवान् । तस्मै दूताय अनेकाः रहस्यसूचनाः च दत्तवान् । शिवराजं प्राप्तः सः दूतः अतिविनम्रं " खान् महोदयः भवतः पितुः उत्तममित्रम् अस्ति । अतः सः भवन्तं न बाधयति । भवान् आगत्य तेन मिलतु ।" इति सूचितवान् । शिवराजः इतोऽपि विवेकेन एकं पत्रं विलिख्य स्वदूतद्वारा खानं प्रति प्रेषितवान् । " भवान् मम पितृव्येण तुल्यः । मम कारणेन जातान् दोषान् क्षाम्यतु । भवान् प्रतापगढम् आगत्य मां धन्यं कृत्वा, महाराजस्य समीपं नयतु ।" इति लिखितवान् । शिवराजस्य लेखे दृश्यमानं भयं ज्ञात्वा खानः अत्यन्तमानन्दितवान् । शिवराजस्य लेखहारः युक्तिपरः । सः खानस्य धैर्यसाहसादिकम् अत्यन्तं प्रशंसन् शिवराजस्य भीरुतां वर्णीतवान् । खानः अधिकं मोदम् अनुभूतवान् ।
खानः स्वपरिवारेण सह तम् अटवीप्रान्तं प्राप्तवान् । प्रतापदुर्गस्य अधोभागे एकं शिबिरं निरमात् । अफजलखानस्य शिवराजस्य च मध्ये सन्धिरचनायै निर्णयः जातः । शिवराजः अत्यधिकं भीतः इति कारणतः अफजलखानः शिवराजम् एकान्ते मिलेदिति, तयोः अङ्गरक्षकद्वयं द्वारे तिष्ठेदिति च निर्णीतम् ।
सूर्योदयानन्तरं समावेशः भविष्यति । पूर्वदिने रात्रौ शिवराजस्य मित्राणां नेत्राणि न निमीलितानि । नेताजि:, तानाजि:, कन्होजि: इत्यादयः शिवराजस्य अत्यन्तविधेयाः सेनानायकाः स्वस्वसैन्यानि स्वीक्रुत्य दुर्गस्य अधोभागे अरण्ये निः शब्दं स्थितवन्तः । दुर्गात् यदा शतध्नीनां शब्दः श्रूयते तदा खानसैन्यं आक्रान्तव्यम् इति पूर्वमेव सूचना तेभ्यो दत्ता । रात्रिः अतीता । सूर्योदयः जातः । शिवराजः ईश्वरपूजां कृत्वा शिरसि शिरस्त्राणं, शरीरे अयः कवचं धृत्वा, भवानीप्रसादितं खड्गं स्वीकृत्य, हस्तयोः व्याघ्रनखानि धृत्वा भवानीमातरं स्मरन् दुर्गस्य अधोभागे स्थितम् अफजलेन मेलितुं प्रस्थितः । समावेशस्थानम् अरण्यमध्ये निश्चितम् । अफजलखानशिबिरतः तत् स्थलं न दृश्यते । शिवराजस्य आगमनं अफजलखानः समावेशस्थानतः दृष्टवान् । यदा शिवराजः प्रविष्टवान् तदा खानः उत्थितवान् । एकक्षणं द्वयो: नेत्रचतुष्टयो: सङ्गम: अभवत् । खानः स्वदीर्घबाहुद्वयं प्रसारितवान् । शिवराजः तस्य बाह्वोः मध्ये गतवान् । खानः शिवराजं हस्तद्वयेन आलिङ्ग्य बद्धवान् । तत् साक्षात् मृत्योः आलिङ्गनम् इव भासते स्म । किन्तु कस्य मृत्युः ? तदैव शिवराजः स्वव्याघ्रनखैः खानस्य उदरम् अच्छिन्त । तस्य आन्त्राणि बहिरागतानि । खानः प्रतिप्रहरणं कृतवान्, किन्तु तत् प्रहरणं शिवराजस्य शिरस्त्राणेन निरुद्धम् । शिवराजः सपदि उड्डीय स्वखड्गेन खानस्य शिरः कर्तयित्वा भूमौ पातितवान् ।
खङ्गस्योपरि अफजलखानस्य शिरः लम्बयित्वा शिवराजः दुर्गं आरोहति स्म । तत्क्षणे आकाशं मुखरयन् शतध्नीनां नादः आरब्धः । खानस्य सैन्यं मदिरापरवशम् आसीत् । तत्र जायमानां स्थितिं ते न जानन्ति स्म। प्रायः शिवराजं खानः अबध्नात् इत्येव ते चिन्तयन्ति स्म । शिवराजस्य सैन्येन अकस्मात् तेषामुपरि आक्रमणं कृतम् ।तुलजाभवान्याः कृते जातस्य अपमानस्य सम्पूर्णं प्रतीकारं कृतवन्तः सैनिकाः । खानस्य सैन्यं सम्पूर्णतया ध्वस्तम् । पुनः शिवराजमेव विजयलक्ष्मीः वृतवती । शिवराजः स्वमातुः सकाशे एकं पुरस्कारं प्रेषितवान् । तत् किम् ?...अफजलखानस्य शिरः तत् ।
शिवराजस्य कीर्तिः देशे विदेशेषु च व्याप्ता आसीत् । अफजलस्य वधोदन्तं श्रुत्वा सर्वे तं प्रशंसन्ति स्म । बीजपुरसुलतानन्तु दुःखमेघाः आवृण्वन् । एतैः विजयैः शिवराजः न तृप्तः । तप्तम् अयः आवश्यकतानुसारं यथा परिवर्तयामः तथा परितः स्थितानि अनेकानि दुर्गाणि आक्रान्तुं प्रस्थितवान् ।
बीजपुरसुलतानः अन्यं सेनापतिं सप्ततिसहस्रपदातिसैन्येन सह शिवराजं निग्रहीतुं प्रैषयत् । सेनापतिः सिद्दीजोहरः शिवराजम् आक्रान्तुं गतवान् । तदा शिवराजः पन्हालदुर्गं प्राप्तवान् । सुलतानस्य साहाय्यार्थम् आङ्ग्लेयाः स्वगोलकास्स्त्रदलम् अपि प्रेषितवन्तः । तेषां साहाय्येन सिद्दीजोहरः पन्हालदुर्गं परिक्रान्तवान् । शनैः, शनैः तदाक्रमणं बलहीनं भवतीति शिवराजः अचिन्तयत् । किन्तु तथा नाभवत् । सुलतानः आदिलशाहः देहलीमहाराजस्य औरङ्गजेबस्य अपि साहाय्यं प्रार्त्थितवान् । औरङ्गजेबः स्वमातुलं षयिस्तेखानम् एकलक्षमितेन सैन्येन सह सिद्दीजोहरस्य साहाय्यार्थं प्रैषयत् ।
एतादृशसङ्कटस्थितौ जीजाबाई समर्थतया पालनव्यवहारादिकं निर्वहति स्म । यथाकथञ्चित् दुर्गात् बहिः गन्तव्यम् इति शिवराजः प्रणालीं रचयन् आसीत् । किन्तु कथं सम्भवति ? सिद्दीजोहरस्य सैन्यं तु यथाकथञ्चित् परिक्रान्तव्यमेवेति दृढसंकल्पः आसीत् । तदा शिवराजः एकम् उपायम् आलोच्य एकस्य दूतस्य द्वारा सिद्दीजोहराय एकं सन्देशं प्रेषितवान् ।--‘अहं मम पराजयम् अङ्गीकर्तुं सिद्धः अस्मि । यदि भवान् अङ्गीकरोति तर्हि श्वः एव मम दुर्गं भवदधीनं करोमि । कृपया भवान् मम अपराधान् क्षाम्यतु ।’इति
शिवराजः वशीभविष्यतीति वार्तां प्राप्य सिद्दीजोहरस्य सेना तस्यां रात्रौ आनन्दे मग्ना । केवलं तान् वञ्चयितुमेव तत्पत्रं लिखितम् इति ते न ज्ञातवन्तः । तस्यां रात्रौ मेघाः गर्जन्ति स्म । विद्युतः विद्योतन्ते स्म । धारापात इव वृष्टिः भवति स्म । तस्मिन्नेव समये शिवराजः स्वकीयेन अष्टशतसंख्याकेन सेनानिवहेन सह गूढं पन्हालगढतः विशालगढदुर्गं प्रति प्रयातः । सिद्दीजोहरस्य सेनारक्षकाः स्वशिबिरेषु उपविश्य शिवराजः वशीभूत इत्यानन्दे आसन् । तेषां मनसि लेशोऽपि सन्देहः भवति चेत् शिवराजस्य प्रणाली भग्ना भविष्यति । शिवराजः तैः गृहीतो भविष्यति । अतः शिवराजस्य सेना प्रतिपदम् अत्यन्तजागरुकतया पदानि निक्षिपन्ती पुरतो गच्छति स्म । भवानीमातुः कृपाकारणतः शिवराजस्य लघुसेना कस्यापि शत्रोः दृष्टौ न पतिता तस्मात् सेनानिवेशात् बहिरागता च ।
शिवराजेन सह स्थिताः मावलीसैनिकाः स्वमहाराजं शिबिकायाम् उपवेश्य वहन्तः सवेगं धावन्ति स्म । तदा एका विद्युत् लसिता। सर्वोपि प्रदेशः कान्तिमान् जातः । तस्मिन् प्रकाशे सिद्दीजोहरस्य गूढचरः कश्चन धावतः सैनिकान् अपश्यत् । तत्क्षणं धावन् सिद्दीजोहरं प्राप्य 'शिवराजः पलायितवान्" इति वार्ताम् अश्रावयत् । वार्ताश्रवणेन सिद्दीजोहरस्य शिरसि वज्राघात जात: इव । तथापि सः न भीतः । स्वस्य जामातरं सिद्दीमसूदम् अधिकसंख्याकेन आश्विकदलेन सह प्रेषयन् वेगेन शिवराजम् अनुधाव्य बन्धुम् आदिशत् । तेभ्यः पलायनं कष्टमिति शिवराजः ज्ञातवान् । एकम् उपायम् अचिन्तयत् । तत्क्षणं शिबिकां परिवर्तितवान् । सा शिबिका अन्यमार्गेण गता । शिवराजस्य सेनायां शिवराजसदृशः अन्य कश्च्न सैनिकः आसीत् । सः शिवराजस्य वेषं धृत्वा प्रथमशिबिकायाम् आसीनः अभवत् । सिद्दीमसूदः तां शिबिकां, तां सेनां च बद्धवा सिद्दिजोहरस्य समीपम् अनयत् । किन्तु तत्र ज्ञातं यत् तस्य सैनिकस्य नाम् शिवराज एव, किन्तु सः प्रतापदुर्गनिवासी कश्चन क्षौरिक: इति । तत् श्रुत्वा सिद्दीजोहरस्य सेना लज्जया विवर्णा जाता ।
क्रोधावेशैः सिद्दीमसूदः पुनः शिवराजम् अन्वधावत् । तदैव शिवराजः स्वसैनया सह पञ्चविंशतिमीलदूरं गतवान् । गाजापुर -उपत्यकां प्राप्तवान् च । ततः किञ्चिद् दूरे एव विशालदुर्गम् आसीत् । सिद्दीमसूदः दन्तान् घट्टयन पञ्चसहस्रसङ्खाकैः सैनिकैः सह तान् अन्वगच्छत् । शिवराजस्य सेनायां बाजीप्रभुदेशपाण्डे इति पराक्रमी सेनानी आसीत् । सः भीमसदृश-बलशाली । सः शिवराजं प्रार्थितवान् -‘महाराज ! भवान सेनार्धेन सह विशालगढं सुरक्षितं प्राप्नोतु । शिष्टेन सेनार्धेन अस्मिन् प्रदेशे अहं शत्रुसेनां निरुणध्मि । एकं पदमपि ते पुरतः यथा नागच्छेयुः तथा करोमि’ इति । हस्तद्वयेन खङ्ग्द्वयं स्वीकृत्य स्थितस्य बाजीप्रभोः रणावेशः दर्शनीयः आसीत् ।
सागरोर्मिवत् पततः आदिलशाहस्य सैनिकान् बाजीप्रभुः गृञ्जनकानीव कर्तयति स्म । घोरः सङ्ग्रामः जातः तस्य ग्रात्रं सर्वमपि व्रणैः रक्तसिक्तम् अभवत् । स्वव्रणान् अगणयित्वा सायं पर्यन्तं सः युद्ध्यन्नेव आसीत् । बाजीप्रभुसैनिकाः बहवः मृताः । अन्ते बाजीप्रभोः प्राणोत्क्रमणं यथा भवेत् तथा शत्रुः कश्चन खड्गेन मारितवान् । बाजीप्रभुः खड्गप्रहारपीडया मृत्युवेदनाम् अनुभवन्न्पि मृत्युं प्रार्थितवान् -‘हे मृत्यो ! मम कर्तव्यसमाप्तिपर्यन्तं किञ्चित् तिष्ठतु ।’ इति । तदा एव विशालदुर्गतः पञ्चवारं शतध्नीनां शब्देन सूचना श्रुता । तस्यार्थः शिवराजः सुरक्षितं विशालदुर्गं प्राप्तवानिति । बाजीप्रभुः अत्यानन्दम् अनुभूतवान् । खड्गं त्यक्त्वा दिवङ्गतः । तस्य मुखे कर्तव्यसमापनतृप्तिः दृश्यते स्म । आत्मार्पणं कृतवतां तेषां वीराणां बलिदानेन सः प्रदेशः पवित्रः जातः । तदारभ्य जनाः तं प्रदेशं पवित्रस्थानम् इति वदन्ति ।
शिवराजः पन्हालदुर्गत: पलायितः इति वार्ता बीजपुरसुलतानः ज्ञातवान् । तस्य शिरसि सहस्त्रशः वज्राघाताः जाताः इव । तस्य धैर्यं क्षीणं जातम् । शिवराजं पुनः आक्रान्तुं तस्य साहसं नासीत् । किन्तु शिवराजस्य राज्ये षयिस्तेखानरुपेण अन्या आपद् आगता । तामापदं निवारयितुम् अत्यावश्यकतया चिन्तनीयः अवसरः संप्राप्तः । एषा विपत्करस्थितिः कथं सम्मुखीकरणीया....? शिवराजः साहसोपेतम् उपायमचिन्तयत् । तदानीं रम्जान्-मास: । षायिस्तेखानसेनायां सैनिकाः उपवासनियमं पालयन्ति स्म । दिवा निराहारिणः रात्रौ अधिकं खादित्वा अतिनिद्रावशं गच्छन्ति स्म ते । तावता औरङ्गजेबस्य सिंहासनमधिष्ठाय एकवर्षं जातम् आसीत् । अतः रात्रौ मृष्टान्नभोजनं भविष्यति । एतत् ज्ञात्वा द्विसहस्त्रं सैनिकान् चित्वा शिवराजः रायदुर्गतः रात्रौ प्रस्थितः । पुण्यपत्तनतः क्रोशदूरे शिबिरं कृतवान् । पुण्यपत्तनस्य् रक्तभवने (लालमहल्) यत्र शिवराजेन बाल्यं यापितम् आसीत् तस्मिन् एव षायिस्तेखानः निवेशं कृतवान् । पुण्यपत्तने, तत्परिसरप्रान्तेषु एकलक्षं मुघलसैनिकाः निविष्टाः ।
शिवराजस्य बाल्यमित्रं बाबाजी कैश्चित् सैनिकैः सह मुघलसेनायाः वलयं प्रति प्रस्थितः । तमं शिवराजः अल्पसङख्याकैः सैनिकैः सह अनुसृतवान् । परस्परं भाषामाणाः साधारणसैनिका इव ते मुघलसैन्यवलयं प्रविष्टवन्तः । परिरक्षकाः यदा न्य्रुन्धन् तदा " वयं पर्यटन्तः रक्षकभटाः । अस्माकं रक्षणसमयः समाप्तः, अतः इदानीम् अस्माकं निवासं प्रति गच्छामः । " इति विश्वासितवन्तः । परिरक्षकाः विश्वासं प्राप्तवन्तः । सर्वे सेनानिवेशस्य अन्तः प्रविष्टाः । शिवराजः साक्षात् भवनस्य पश्चादभागं प्राविशत् । ततः पाकगृहं प्राप्तवान् । तत्रत्यान् सर्वान् संहृत्य, शनैः षायिस्तेखानस्य शयनगृहं प्राविशत् । तत्र गमनसमये एकं कुड्यं भेत्तव्यम् आपतितम् । तदा लघुशब्दः अभवत् । तं शृत्वा कश्चन कर्मकरः सूचनां दातुं खानस्य समीपं गतवान् । निद्रापरवशः खानः 'पाकगृहे मूषिकाः शब्दं कुर्वन्ति, गच्छ्तु 'इति कुपितः ।
एतदन्तरे शिवराजस्य सेनापि भवनान्तर्भागं प्रविष्टा । लालमहले सर्वत्र शत्रवः प्रविष्टाः इति वार्ता दावानलज्वाला इव प्रसृता । षायिस्तेखानस्य पत्न्यः स्वपतिं यवनिकानां पृष्ठत: गोपितवन्तः । शिवराजः पुरतः आगत्य स्वखङ्गं क्षिप्तवान् षयिस्तेखानस्य हस्ताङ्गुलित्रयं छिन्नम् । खानः वातायनतः कूर्दनं कृत्वा पलायितः । तदैव मुघलसेना जागरिता । रक्तभवनं परितः यथेच्छं अत्यन्तवेगेन सर्वे धावन्ति स्म । शिवराजसैनिकाः अपि तैः सह मिलित्वा गृह्णन्तु, बध्नन्तु, छिन्दतु इति क्रोशन्ति स्म । तथा क्रोशन्तः एव भवनद्वाराणि उदघाट्य बहिरागत्य, पूर्वनिर्णीते स्थले सिद्धान् अश्वान् आरुह्य सिंहदुर्गं प्राप्तवन्तः ।
एतेन संघटनेन शिवराजस्य शत्रूणां भीतिरवर्धत । एतावत्पर्यन्तं सः एकः पर्वतीयमूषक इत्येव चिन्तयन्तः आसन् ते । इदानीं तु तस्य समीपे मन्त्रतन्त्रादिकम् अस्तीति, सः भूतो वा पिशाचो वा भवेदिति भावयन्ति स्म-। एतां सम्पूर्णां वार्तां श्रुत्वा औरङ्गजेबः लज्जया स्तम्भीभूतः । षयिस्तेखानं दण्डयित्वा वङ्गप्रदेशं प्रेषितवान् ।
स्वराज्यनिर्माणार्थं, पदातिदल-नौकादलनिर्माणार्थं, राज्ये उत्तम-परिपालनरचनाय, विशिष्य शत्रुनिग्रहणार्थं धनम अत्यन्तमावश्यकम् । अतः अन्यमार्गो नास्तीति शत्रुभ्य एव धनं सम्पादनीयम् इति निश्चितवान् शिवराजः । औरङ्गजेबस्य कोशागारम् अपहर्तुं निश्चयः जातः । तेषु दिनेषु सूरतनगरं कुबेरनिवासः इति, धनिकानां निलयः इति च प्रवादः आसीत् । ततः एव शिवराजः आगण्यं धनम् आर्जितवान् ।
मुघलचक्रवर्तिनः जालः
शिवराजस्य चेष्टाः औरङ्गजेबस्य शिरोवेदना इव जाताः कोपेन तप्तः सः । शिवराजं नाशयितुम् अत्यधिकेन सैन्येन दक्षिणप्रान्तमगन्तुमैच्छत् । किन्तु तस्य पर्वतमूषकस्य नखतीक्ष्णताम् पूर्वमेव आस्वदत सः । अतः किञ्चिदालोच्य् 'सिंहं प्रतियोद्धुं सिंह एव आवश्यक’इति निश्चितवान् । एतस्य कार्यस्य कृते मीरजामहाराजं जयसिहं चितवान् ।
राजा जयसिंहः न केवलं महान् पराक्रमी, विवेकी सेनापतिश्च । एतादृशः योग्यः पुरुषः परधर्मीयाणां सेवायां ध्न्यो भवामीति चिन्तयतीति ल्ज्जास्पदः विषयः अस्माकम् । अधिकसेनया जयसिंहः दक्षिणापथमागतः बीजपुरसुलतानेन सन्धिं विरचितवान् । सर्वाभ्यः दिग्भ्यः शिवराजं परितः सेनां निवेशितवान् । शिवराजः एकेन लेखेन सन्घिं प्रस्तुतवान् । तथैव जयसिंहेन मिलित्वा संभाषणं कृत्वा औरङ्गजेबेन सह संभाषणार्थमपि अङ्गीकृतवान् ।
सह्याद्रिगिरिशिखरेषु स्वेच्छया विहरन् मृगराजः शिवराजः किमर्थम् एवं हठात् चक्रवर्तिनः वशीभूतः ? इति सर्वे आश्चर्यचकिताः जाताः ।अग्रे कोऽपि गूढार्थः भवतीति सर्वे भावयन्ति स्म । सेवां करोमीति व्याजेन गत्वा औरंगजेबं ह्न्यात् इत्यपि चिन्तयन्ति स्म केचन । एतेन शिवराजस्य धैर्यसाहसादिविषये, समयस्फूर्तिविषये, समयं दृष्ट्वा शत्रुनाशनाय युक्तिप्रयोगविषये च जनाः कथं विश्वासं प्राप्तवन्त: आसन्निति अस्माभिः ज्ञायते । चिन्तनानुसारं शिवराजः स्वपुत्रेण सम्भाजिराजेन सह औरङ्गजेबेन मेलितुं प्रस्थितः । राजकुटुम्बिनः, पौराः च किं भविष्यति इति उत्कण्ठया आसन् । मार्गमध्ये अनेके हिन्दवः सादरं स्वागतं कृतवन्तः । शिवराजः आगरां प्राप्तवान् । तस्य कुटिलोपायविषये औरङ्गजेबः अपि अल्पचिन्तनं न कृतवान् । अत एव शिवराजं कदापि स्वसमीपमागन्तुं नाङ्गीकृतवान् । राजसभायामपि शिवराजस्य स्थानं दूरे एव अस्थापयत् । एतेन शिवराजः स्वचिन्तनाग्नौ दैवेन शीतोदकं सिञ्चितमिति भावितवान् । 'शिवराजं सगौरवं पश्यामि इति’ जयसिंहाय वचनं द्त्तवान् औरङ्गजेबः स्ववचोव्याघातं कुर्वन् शिवराजम् अपमानितवान् । शिवराजः परं क्रोधाग्निना ज्वलितः । औरङ्ग्जेबस्य यथा अपमाननं भवेत् तथा राजसभां त्यक्त्वा गतवान् ।
किन्तु शिवराजः महत्याम् आपदि पतितवान् । हस्तगतं शत्रुं त्यक्तुं मूर्खः न चक्रवर्ती । शिवराजं बद्धवा तस्य शिरश्छेदं कर्तुम् आज्ञप्तवान् ।
एतादृशस्थितावपि शिवराजः स्वधैर्यं न त्यक्तवान् । विपदि स्थितौ शिवराजस्य बुद्धिः, धैर्यं च वेगेन कार्यं करोति स्म । हठात् शिवराजः रुग्णः । तस्य स्वास्थ्यं दिने दिने क्षीयमाणम् अभवत् । 'स्वेन सहागताः महाराष्ट्रसैनिकाः प्रतिगन्तुम् अनुमन्यन्ताम्’ इति सः औरङ्गजेबं प्रार्थितवान् । चक्रवर्ती अनुमतवान् । स्वस्थ्यप्राप्तये साधुभ्यः, सन्यासिभ्यः च मधुरवितरणमारब्धवान् । नगराधिकारिभ्यः अनेकपुरस्कृतीः प्रेषयति स्म । एतेभ्यः सर्वेभ्यः औरङ्गजेबस्य अनुमतिः लब्धा । औरङ्गजेबसदृशस्याऽपि सन्देहः ईषदपि न जातः । मरणदण्डनाय निर्णीतं दिनम् आगतम् । पूर्वदिने शिवराजस्य अस्वास्थ्यम् इतोऽपि प्रवृद्धम् । तस्य शरीरस्मृतिरपि नासीत् । प्रतिदिनम् इव मधुराणां करण्डा: अन्तः आगता: । तावत्पर्यन्तं स्मृतिरहितः शिवराजः हठात् उत्थाय मधुराणां करण्डे उपविष्टवान्, स्वपुत्रं सम्भाजिराजमपि उपवेशितवान् । सेवकाः तत्क्षणं मधुराणां करण्डं शरावेगेण बद्धवा बहिः अनयन् ।
यथापूर्वं मधुराणां करण्डा एव गच्छन्तीति रक्षकभटाः चिन्तितवन्तः तेषां नायकः फौलादखानः कांश्चन् करण्डान् परीक्षितवान् च । तत्र केवलं मधुराण्येव आसन् । दैववशात शिवराज;, सम्भाजिराज:च यत्र आस्ताम् तत्र तस्य हस्तः न आगत: । भवानीमातु: कृपा, शिवराजस्य युक्तिः, फौलादखानस्य गर्वं इति सर्वम् अनुकूलितम् । भगवतः आशयः शिवराजः सजीवो भवेदिति । फौलादखानः? 'त्यजतु’ इत्याज्ञप्तवान् ।
कारावासे शिवराजस्य शय्यायां तस्य मित्रं हीरोजि: शिवराजवत् सुप्तः । शरीरं सर्वं राङ्कवेनाच्छाद्य शिवराजस्य राजमुद्रिकासहितं हस्तं बहिः दृश्यमानं कृत्वा सः निद्राम् अभिनयति स्म अमायक इव मदारिमेहतरनामक: बालकः तस्य पादौ संवहति स्म । फौलादखानः मध्ये मध्ये अन्तः चक्षुः प्रसार्य शिवराजस्य अनामयं पृष्ट्वा गच्छति स्म । द्वितीयदिने सायङ्काले हीरोजि: उत्थितः । प्रायः चतुर्विंशतिघण्टापर्यन्तं सः निद्राणवान् । शय्यायां शय्यावस्त्राणि निद्रायमाणमानववत् विरचय्य स्वस्य साधारणवस्त्राणि धृत्वा शनैः बहिरागत्य हस्तद्वयं मुकुलीकृत्य रक्षकभटान् उदिदश्य "शनैः भाषणं कुर्वन्तु । महाराजस्य अस्वास्थ्यं तीव्रम् अस्ति । इदमिदानीं निद्रां प्राप्तवान् सः । अहम् औषधमानेतुं गच्छन्नस्मि ।" इति उक्तवा हीरोजि: अपि बहिरागतवान् । किञ्चित्कालानन्तरं एवमेव वञ्चयित्वा मदारिः अपि पलायितः । शय्यायां शिवराजः निद्रायमाण एव दृश्यते । बहिः रक्षकभटाः खड्गधारिणः सन्तः दृढं रक्षन्त्येव ।
प्रातः अभवत् । शिवराजस्य शिरश्छेदनं तस्मिन्नेव दिने । फौलदखानः अन्तः आगतवान् । तत्र निः शब्दवातावरणं प्रसृतमस्ति । तस्य कश्चन सन्देहः जातः । पुरतः गत्वा शिवराजं निद्रामग्नं दृष्ट्वान् । सर्वं सम्यगस्ति इति चिन्तितवान् । तत्र कोऽपि कोलाहलः नास्तीति ज्ञातवान् । शिवराज: मृतो वा इति सन्देहः आगतः । कम्बलम् अपावृत्य अपश्यत् । तत्र केवलं शय्या, उपधानं च स्तः । सः स्तम्भीभूतः । खङ्गप्रहारेणापि चलनरहित इव सम्भूतः । शिवराजः पलायितः । फौलदखानस्य स्थितिरेव एतादृशी चेत् औरङ्गजेबस्य स्थितिः कीदृशी इति ऊहितुं शक्नुमः । सः सहस्रवृश्चिकैः दष्ट इव आसीत् । तत्क्षणं शिवराजं बन्धुं सेनामाज्ञप्तवान् । सेनया चतुर्दिशः प्रसृत्य अन्वेषणम् आरब्धम् ।
पूर्वनिर्दिष्टप्रणाल्यनुसारं शिवराज- शाम्भराजयोः कृते अश्वौ सिद्धौ आस्ताम् । करण्डकेभ्यः बहिरागत्य तौ दक्षिणादिशं प्रस्थितौ । अतिवेगेन प्रयातौ तौ । मध्येमार्गं रामदासस्य मठाः तेषाम् अपयोगाय अभवन् । संन्यासिवेषे शिवराजः रायदुर्गं प्राप्तवान् । एकक्षणं जीजामाता शिवराजं न ज्ञातवती । अभिज्ञानानन्तरं पुत्रम् आलिङ्ग्य अनन्दाश्रूणि सारितवती । मातापुत्रयोः समागमः सर्वानन्दकरः अभवत् ।
दक्षिणादेशस्थाः तस्य शत्रवः 'सः आगरातः पलायितः’ इति ज्ञात्वा भीतिम् अनुभूतवन्तः । तेषां वाक् न निस्सरति स्म् । इदानीं किं भविष्यतीति कम्पितवन्तः । एतया घतनया शिवराजस्य कीर्तिः देशे दशदिशः व्याप्ता । अत्यन्तं कपटः आसीत् औरङ्गजेबः । तस्य अक्षणोः धूलिं प्रक्षिप्य, तस्य अधीनतः, राजधानीतः, प्रतिदिनं रक्षद्भ्यः रक्षकभटेभ्यः सकाशात् आत्मानं गोपायित्वा सः पलायितवान् । सर्वाभ्यः दिग्भ्यः अनुधावतां सहस्रसङ्ख्याकानां मुघलसैनिकानाम् अक्षीणि निमेल्य सः सहस्रमीलदूरं प्रययौ । एतादृशं पराक्रमोपेतं, युक्तिमन्तम् अपूर्वं पुरुषं लोके पूर्वं कदापि , कुत्रापि ,को?ऽपि न दृष्टवान् ।
धर्मपरिरक्षकः
हिन्दुजातेः प्रेरणा यथा भवेत् तथा हिन्दुसाम्राज्यं निर्मितवान् शिवराजः । किन्तु शास्त्रोक्तविधानेन तावत्पर्यन्तं पट्टाभिषिक्तः नाऽभवत् । अत एव केचन शिवराजं महाराजत्वेन नाङ्गीकृतवन्तः । शिवराजस्य एतं लोपं पूरयितुं काशीपण्डितः कश्चन सिदध: अभवत् । तस्य नाम् गागाभट्टः । सः शास्त्रोक्तविधिना शिवराजस्य राज्याभिषेकं कारितवान् । १६७४तमे वर्षे एतादृश-द्विव्यसङ्घटनसमये शिवराजस्य वयः चत्वारिंशत् वर्षाणि । सर्वदुर्गेषु श्रेष्ठतमं रायदुर्गं शिवराजः स्वराज्यस्य राजधानीं कृतवान् । परमपवित्रौ मातुः चरणौ स्पृष्ट्वा, आशिषः प्राप्य रत्नखचितस्वर्णसिंहासने आसीनः । गागाभट्टः शिवराजस्य शिरसि स्वर्णच्छत्रं धारयित्वा 'छत्रपतिः’ इति घोषितवान् । सुवासिन्यः नीराजनं समर्पितवत्यः । साधवः सन्यासिनश्च आशिषो दत्तवन्तः । अस्मिन् महोत्स्वे भागं ग्रहीतुं दूरप्रदेशेभ्यः सहस्रशो जनाः समागतवन्तः । ते सर्वे आनन्दोत्साहेन 'छत्रपतिः श्रीशिवमहाराजः जयतु ’ इति मुक्तकण्ठं जयकारं कृतवन्तः । रायदुर्गे सर्वत्र जयघोषाय शतघ्निध्वनयः श्रुताः ।
बीजपुरसुलतानः, आंग्लेयाः शिवराजं स्वतन्त्रराजरूपेण सम्मान्य पुरस्कृतीः प्रेषितवन्तः । एतस्य अद्भुतस्य दृश्यस्य समर्थरामदासः अत्यानन्देन काव्यरूपं कल्पितवान् । "एषा भूमिः, धर्मश्च उद्धृतौ, रक्षितौ च । भव्यः स्वराज्यभानुः समुदितः ।" इति सः लिखितवान् ।
शत्रून् पराजित्य, राज्यसथापनमात्रेण शिवराजः न तृप्तः । प्रजानां सुखसन्तोषाद्यर्थम् अनेकविधं प्रयत्नं सः व्यदधात् । प्रजाः भगवत्स्वरुपाः इति भावितवान् । प्रजानां पीडा भवति चेत् न सहते स्म । प्रजाश्रेयसे स्वसैन्यम् अत्यन्तदूरमपि प्रेषयति स्म ।"मध्येमार्गं कुत्रापि प्रजानां किञ्चिदपि कष्टं न भवेत् । सस्यक्षेत्रेषु पर्णानि अपि सैनिकगमनकारण्तः न चलेयुः " इति आज्ञां ददाति स्म । कृषकाणां शिवराजः प्रेमस्वरूपः । धनिकाः भूस्वामिनः यदि निर्धनकर्षकान् पीडयन्ति तर्हि तेषां क्षेत्राणि स्वायत्तीकृत्य निर्धनकर्षकाणां कृते वितरति स्म सः ।
तदानीं समाजे अस्पृश्यतादुराचारः अधिकतया आसीत् । तदानीन्तनसमाजः स्वसोदरानेव अस्पृश्याः इति व्याजेन दूरे स्थापयति स्म । शिवराजः तान् सर्वान् प्रेम्णा दृष्टवान्, तेभ्यः स्वसैन्ये स्थानं दत्त्वा, तेषामर्हतामनुसृत्य उन्नतपदवीः अपि दत्तवान् । ते सर्वेऽपि शिवराजविषये अत्यन्तभक्तिश्रद्धादिभि:स्वविहितकार्यम् अनुतिष्ठन्ति स्म । स्वराज्यस्थापनविषये अत्यन्त -क्लिष्टसमस्याः अपि सम्मुखीकृतवान् शिवराजः । अस्मिन् महति कार्ये बहवः आत्मसमर्पणं क्रृतवन्तः । एकधर्मावलम्बिनः हिन्दवः परस्परं ईर्ष्या-द्वेषग्रस्ताः न भवेयुरिति आदर्शं शिवराजः अस्माकं पुरतः स्थापितवान् । सर्वे जनाः विद्यावन्तः भवेयुरिति शिवराजस्य अभिलाषः आसीत् । तस्य पालनस्मये संस्कृतभाषया सर्वोन्नतस्थानं नष्टम् आसीत्। पार्शीभाषा विशेषप्राचारे आसीत् । पार्शीस्थाने शिवराजः संस्कृतभाषायाः व्याप्तिं कारितवान् ।
तेषु दिनेषु बहवः बलात्कारेण महम्म्दीयधर्मे परिवर्त्यन्ते स्म । तेषां तु पुनः हिन्दुधर्मे परिवर्तने आकाङ्क्षा आसीत् । किन्तु हिन्दुसमाजः एतान् स्वधर्मे पुनरागमनाय न अनुमनुते स्म । शिवराजाय एतत् नारोचत । शुद्धिकार्यक्रमेण तान् पुनः हिन्दुधर्मे आहूतवान् । समुद्रप्रयाणं तेषु दिनेषु निषिद्धम् आसीत् । एतं मूर्खवादं शिवराजः व्यतिरिच्य स्वयं स्मुद्रयुद्धानि क्रुतवान्, नैकासेनामपि निर्मितवान् ।अविनीतिपरेभ्यः जनेभ्यः शिवराजः क्रुध्द्यति स्म । मातृदेशद्रोहपरान् न क्षम्यति स्म । स्वपुत्रमपि दण्डयति स्म सः । शिवराजः धर्ममूर्तिः । बन्धुवर्गीयजनेषु अपि पक्षपातबुद्धिं न प्रदर्शयति स्म ।बुद्धिमतः, दायित्वज्ञानिनः जनान् सदा प्रोत्साहयते स्म सः, तेभ्यः उन्न्तपदवीः अपि कल्पयति स्म । एतस्य फलमासीत् शिवराजस्य राज्ये गुणवतां संख्या प्रवृद्धा । स्वार्थपराणां तद्राज्ये स्थानं नासीत् । एवं शिवराजः सर्वविषयेषु अभ्दुतपरिणामान् साधितवान् ।
शिवराजस्य स्वराज्यनिर्माणविषयिका एषा कथा अस्माकं देहं पुलकितं करोति । एतस्य ग्रन्थस्य पठनेन शिवराजः आदर्शरुपेण अनुसरणीयः पदे पदे सम्भावनीयश्च् । अस्माकं मनस्सु एषा भावना कुतः आयाति ? यतः शिवराजः देशार्थं, धर्मार्थं च अनेककष्टनष्टानि असहत । स्वप्राणानपि न गणितवान्, बहुवारं मृत्युमुखं प्रविष्टोऽपि । अन्तिमक्षणपर्यन्तं देशार्थं, धर्मार्थमेव चिन्तितवान् । ३०० वर्षेभ्यः अनन्तरम् अद्यापि तं क्षणमात्रं स्मरामः चेदपि अस्मासु नूतनोत्तेजनं जायते ।
भारतीय सम्राटः।
भारतीय-सूची
टिप्पणी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
ऐतिहासिकराजाः
विषयः वर्धनीयः
परिशीलनीयानि
१६३० जननम्
१६८० मरणम्
शिवाजी |
5647 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%20%E0%A4%86%E0%A4%AE%E0%A4%9F%E0%A5%87 | बाबा आमटे | बाबा आमटे (, ) महाराष्ट्रराज्यस्य महान् समाजसेवकः । सः कुष्ठरोगिणां सेवकः, स्वातन्त्र्यसेनानी, 'नर्मदाबचाव' आन्दोलनस्य प्रवक्ता च आसीत् । आमटेवर्यस्य मूलनाम 'मुरलीधर देवीदास आमटे' इति । जनैः प्रेम्णा, सः 'बाबा' इति सम्बोध्यते स्म । अतः बाबा आमटे इत्येवं प्रसिद्धः सः ।
जन्म, शिक्षणं, कार्यपृष्ठभूमि: च
बाबा आमटेवर्यस्य जन्म 'डिसेम्बर्' मासस्य २६ दिनाङ्के १९१४ तमे वर्षे वर्धामण्डलस्य हिङ्गणघाटग्रामे अभवत् । तस्य जन्म धनिक(जहागिरदार)गृहे अभवत् । सः विधिविषयकं शिक्षणं प्राप्तवान् । सः कलारसिकः आसीत् । सः यौवनकाले आङ्ग्लचलच्चित्रसमीक्षणम् (critique) कृत्वा आङ्ग्लमासिकपत्रिकासु लिखति स्म । नागपुरविद्यापीठे तस्य शिक्षणम् जातम् । वर्धामण्डले वरोरानगरे तेन अधिवक्तृरूपेण कार्यं कृतम् । परम् अधिवक्तृकार्ये तस्य रुचिः नष्टा अभवत् । सः कृषकाणां एकत्रीकरणार्थं यत्तवान् । तेन स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामे भागः गृहीतः । तदर्थं तस्य कारावासोऽपि सोढव्यः आसीत् । वर्धा इत्यस्मिन्नगरे स्थिते गान्धि आश्रमे अपि तस्य वास्तव्यम् आसीत् । म.गान्धि-टागोर-विनोबा भावे-सानेगुरुजीमहोदयाः आमटेवर्यस्य आदर्शाः आसन् । १९४६ तमे वर्षे साधना इत्येतन्नाम्नया कन्यया सह आमटेवर्यस्य विवाहः जातः । सा अपि स्वकुलस्य धनिकतां परित्यज्य आमटेमहोदयेन सह सामाजिककार्ये भागं गृहीतवती ।
सेवाकार्यम्
युवावस्थात: आमटेवर्य: सामाजिकक्षेत्रे कार्यं कर्तुम् उद्युक्तः आसीत् । युवावस्थायाम् एका घटना घटिता या तस्य जीवनस्य दिग्दर्शिका अभवत् । आमटेवर्यः एकवारम् एकं कुष्ठरुग्णं (leprosy patient) अपश्यत् । रोगेण त्रस्तः सः रुग्णः वर्षासमये असाहाय्यताम् अनुभूतवान् । तस्य असाहाय्यतां दृष्ट्वा आमटेवर्येण मनसि निर्धारितं यत् "कुष्ठरोगिजनानां कृते अहं कार्यं करोमि" इति । अत: १९४९ वर्षात् आरभ्य आजीवनं स: कुष्ठरोगिजनानां कृते कार्यरत: आसीत् । कुष्ठरोगिजना: तु अस्पृश्याः इति जनमान्यता आसीत् तदा । सः कुष्ठरोगिणां विकासविषये, जीवनसमस्याविषये च बहु चिन्तनं कृतवान् । चिन्तनानुसारम् आचरणमपि आमटेवर्यः करोति स्म । 'आनन्दवनम्' इति तत्कार्यस्यैव अपरनाम । 'महारोगिसेवासमितिः’ इत्यस्या: संस्थायाः स्थापनेन आमटेवर्येण कार्यं प्रारब्धम् । अस्यां संस्थायां प्राथमिकस्तरे केचन प्रकल्पा: आरब्धा: ।
यथा -
१ आनन्दवन
२ सोमनाथ
३ लोकबिरादरी
आनन्दवन
ये जनाः कुष्ठरोगपीडिताः तेषां कृते पुनरावासकेन्द्रम् (rehabilitation centre) आनन्दवनम् । १९५१ तमे वर्षे आमटेवर्येण कार्यार्थं सर्वकारात् कश्चन भूभाग: लब्ध: । सः भूभागः अरण्यान्तर्गतः, वन्यजन्तुभिः आकुलः च आसीत् । १९५२ त: औपचारिकरूपेण आनन्दवनस्य कार्यं प्रारब्धम् । आमटेवर्येण तदा स्वयमेव कुष्ठशुश्रूषाविषये ज्ञानम् अधिगतम् । प्रारम्भे सः, तस्य पत्नी, पुत्रद्वयं, केचन कुष्ठरोगिणः च आनन्दवनं गतवन्तः । प्रारम्भे तैः मिलित्वा सामूहिककृषि: प्रारब्धा । ततः यत् धनं प्राप्तं, तेन आनन्दवनकार्यम् अग्रे नीतम् ।
आमटेवर्यः कुष्ठरोगिजनान् तत्र एकत्रीकृत्य तेषां सेवां, परिचर्यां च अकरोत् । प्रारम्भिकस्तरे निवासार्थं स्थानम् अपि नासीत्, तथापि सः कार्यं न त्यक्तवान् । १९५१ त: २००८ पर्यन्तं ३५०० रुग्णाः तत्र आसन् । अधुना न केवलं कुष्ठरुग्णानां कृते, अपि तु अन्ध-मूक-बधिर-शारीरिक-क्षति-ग्रस्तजनानां कृतेऽपि बहुप्रकल्पाः प्रचलन्ति । आमटेवर्येण कुष्ठरुग्णानां न तु केवला सेवा कृता, अपि तु तेषाम् आत्मविश्वासवर्धनार्थं, मानसिकसबलीकरणार्थम् अपि यत्नो विहित: । तेन तेषाम् उपजीविकाविषये अपि योजनाः कल्पिताः । आनन्दवनकारणेन कुष्ठरुग्णान् प्रति जनानां वीक्षणदृष्टिः परिवर्तिता । अतः आनन्दवनं सार्थनामधेयम् ।
आनन्दवनस्य योजनाः -
आनन्दवने बहवः जनाः निवसन्ति - केचन रुग्णाः, केचन कार्यकर्तारः । आमटेवर्यस्य कल्पना आसीत् – कुटुम्बरूपेण कार्यं करणीयं जनैः । अस्याः कल्पनायाः बहुयोजनाः उद्भूताः । यथा -
१ सुखसदन - आनन्दवनस्थैः दम्पतिभिः तत्रस्थस्यैव एकस्य वृद्धस्य परिवारसदस्यरूपेण स्वीकारः, तेन सुखसदननिर्माणम् इत्येवं योजना । अनेन कुटुम्बे वृद्धजनानां साहाय्यमपि भवति, दम्पतीशिशोः पालनमपि उत्तमं भवितुम् अर्हति ।
२ कृषिनिकेतनः विवाहित-अविवाहितकुष्ठरुग्णानां निवासस्थानमिदम् । अत्र निवसन्तः जनाः कृषिक्षेत्रे कार्यरताः ।
३ अन्धमूकबधिरजनेभ्यः आवासयोजना – प्रारम्भिकस्तरे कुष्ठरुग्णेभ्यः साहाय्यहस्तं प्रदाय तदनन्तरम् आनन्दवनेन अन्धमूकबधिरजनेभ्यः आवासव्यवस्था कल्पिता ।
४ 'उत्तरायण' – वृद्धजनानाम् आवासस्थानम् । वृद्धानाम् अनुभवाः आनन्दवनकार्ये प्रज्ञाकोश(Wisdom Bank)रूपेण मार्गदर्शकाः स्युः इति मत्वा आमटेवर्यः एनं प्रकल्पं प्रारब्धवान् ।
५ 'गोकुळ' – कुष्ठरुग्णानां कुष्ठरोग-अपीडिताः शिशवः अत्र पाल्यन्ते ।
कार्यप्रणालिः(Spectrom of Work)
- आरोग्यव्यवस्थाः - कुष्ठरुग्णालयः, नेत्ररुग्णालयः, सामान्यरुग्णालयः(O.P.D.), रक्तदानशिबिराणि च ।
- कुष्ठरुग्णानां पुनरावासव्यवस्था
- शारीरिकक्षतिग्रस्तेभ्यः (for physically challenged) निम्नलिखिताः योजनाः सन्ति -
व्यावसायिकप्रशिक्षणयोजना, उद्यमसम्बद्ध-उत्पादनकार्याणि(production oriented units), स्वरानन्दवननामकं वाद्यवृन्दम्, शारीरिकक्षतिग्रस्तेभ्यः आवश्यकवस्तूनाम् उत्पादनं, कृषि:, शिक्षणं च ।
पर्यावरणपूरकयोजनाः (Eco-friendly innovations)
युवभ्य: योजनाः
योग-ध्यान-योजनाः
सोमनाथप्रकल्पः
आनन्दवने कुष्ठरोगनिवारणानन्तरंम् आत्मविश्वासं प्राप्य स्वतन्त्रतया ये निवसितुम् इच्छन्ति, तेभ्यः सोमनाथप्रकल्पः । अस्मिन् प्रकल्पान्तर्गतग्रामे इदानीं ५५० जनाः निवसन्ति, कृषिकार्यं च कुर्वन्ति ।
लोकबिरादरीप्रकल्पः
वने निवसन्तः आदिवासिनः समस्याभिः ग्रस्ताः । ताभ्यः समस्याभ्यः तान् मोचयितुं तेषां विकासः करणीयः, तेभ्यः अपि आरोग्यव्यवस्था कल्पनीया इति धिया अयं प्रकल्पः प्रारब्धः । एतदर्थम् अरण्यव्यापृतस्य गडचिरोलीमण्डलस्य सीमावर्तिभागः निर्धारितः, कार्यं च ततः आरब्धम् । आदिवासिभ्यः चलच्चिकित्सालयः (mobile hospital), चलच्छिक्षणं (mobile education) च प्रकल्पेऽस्मिन् अन्तर्भवति ।
कविः आमटेवर्यः
यथा आमटेवर्यस्य कार्यं तथैव तस्य शब्दसामर्थ्यमपि प्रेरणादायकम् । आमटेवर्येण 'ज्वाला आणि फुले’, 'उज्ज्वल उद्यासाठी’, 'माती जागवील त्याला मत' इत्येते काव्यसङ्ग्रहाः रचिताः । आत्यन्तिकं प्रेरणादायि इदं साहित्यम् ।
आन्दोलनकार्यम्
- १९८५ तमे वर्षे आनन्दवनसदस्याः भारतदेशस्थयुवभिः सह द्विचक्रिकया (bicycle) कन्याकुमारीतः काश्मीरपर्यन्तं शान्तिसन्देशयात्रां कृतवन्तः ।
- १९८८ तमे वर्षे अरुणाचलतः ओखापर्यन्तं द्विचक्रिकया यात्रां कुर्वन्तः ते तत्तद्भागस्थजनेषु भ्रातृभावं प्रसारितवन्तः ।
- १९९० त: २००० पर्यन्तम् आमटेवर्यः 'नर्मदाबचाव’आन्दोलनस्थाने उषित्वा प्रवक्तृरूपेण भागं गृहीतवान् । शान्तिस्थापनायै, पर्यावरणविषये जनजागरणार्थं च तेन अस्मिन् आन्दोलने भागः ऊढः ।
पुरस्कारा:
बहुपुरस्कारैः आमटेवर्यः विभूषितः । पद्मश्री, पद्मविभूषण, गान्धिशान्तिपुरस्कारः च पुरस्कारेण सः सम्मानितः । अमेरिकादेशस्य 'डेमियन-डट्टन' पुरस्कारेण बाबाआमटेवर्य: १९८३ तमे वर्षे विभूषितः । १९८५ तमे वर्षे 'मेगसेसे’ पुरस्कारः अपि प्राप्तः तेन । 'अपङ्ग कल्याण'- सावित्रीबाई फुले-डा.आम्बेडकर-‘महाराष्ट्रभूषण'- इन्दिरा गान्धि-जी.डी.बिर्ला- -‘दलितमित्र’पुरस्काराः तेन विभूषिताः ।
परिवारजनाः
पितुः प्रेरणया आमटेवर्यस्य सुतौ उच्चशिक्षणं प्राप्य समाजकार्यं प्रविष्टवन्तौ । कनिष्ठसुतः प्रकाशआमटेवर्यः 'हेमलकसा'क्षेत्रे कार्यरतः । ज्येष्ठसुतः विकासआमटेवर्यः वरोराग्रामस्थे आनन्दवने कार्यं करोति । अधुना आमटेवर्यस्य तृतीया-वंशश्रेणी अपि सामाजिककार्ये एव कार्यरता दृश्यते ।
निधनम्
अन्तिमकाले आमटेवर्यः उपवेष्टुम् असमर्थः अभवत्, यतः तस्य पृष्ठास्थिपीडा समुत्पन्ना । आमटेवर्यः ९ फेब्रुवरि २००८ इत्येतस्मिन् दिनाङ्के देहयात्रां समापितवान् । परं तस्य कार्यं, तस्य शब्दाः च जगतः कृते प्रेरणारूपेण वर्तन्ते एव ।
सन्दर्भलेखाः
भारतीय-सूची
मातृकापरिचयः
टिप्पणी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Anandwan, Official website
Report on Anandwan
Report on Hemalkasa
Baba Amtes Jodo bharat Clip
भारतीयदेशभक्ताः
भारतीय-समाजपरिवर्तकाः
भारतस्य समाजसेवकः
महाराष्ट्रराज्यस्य व्यक्तयः |
5648 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2%20%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE | सुन्दरलाल बहुगुणा | भारतीयः समाजसेवकः। अनेन महाभागेन गढवालप्रान्ते वृक्षरक्षणार्थम् महत्त्वपूर्णं योगदानं कृतम् । तदर्थं तेन बिश्नोई नामा जनजाति: प्रबोधिता । बिश्नोईजनै: तस्य नेतृत्वे चिपकोनामकम् आन्दोलनं कृतम् । एते दृढनिश्चयिन: वृक्षकाण्डमालिङ्ग्य वृक्षछेदनम् अशक्यम् अकुर्वन् ।
भारतीय-सूची
""
भारतीय-समाजपरिवर्तकाः
चित्रं योजनीयम्
बाह्यानुबन्धः योजनीयः
समाजसम्बद्धाः स्टब्स्
सारमञ्जूषा योजनीया
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5649 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%87 | विनोबा भावे | आचार्यः विनोबा भावे भारतदेशस्य एष सुपुत्र: महान् जनसेवक: आसीत्। भूदानान्दोलने वैयक्तिकसत्याग्रहे च तेन प्रभूतं योगदानं कृतम् । एषः मँगसेसे पुरस्कारेण सम्मानित: प्रथम: भारतीय: पुरुषः च आसीत्। मरणोत्तरम् एषः भारतशासनेन भारतरत्न इति उच्चतमेन पुरस्कारेण सम्मानित:। अस्य जन्म नाम विनाय्क नरहरी भावे इत्यासीत् । महाराष्ट्रराज्यस्य गागोडे इति ग्रामः अस्य जन्मस्थानम् । जनाः एतं भारतस्य राष्ट्रियाध्यात्मिकः महात्मागान्धेः आध्यात्मिकोत्तराधिकारी इति भावयन्ति स्म । एषः स्वजीवनस्य अन्तिमकालं महाराष्ट्रस्य पुनार् इति आश्रमे व्यतीतवान् । इन्दिता गान्धि इत्यनया उद्घुष्टम् आपत्कालम् एषः अनुशासनपर्व इति उक्तवान् इति तत्काले विवादे आसीत् ।
जीवनगाथा
विनोबा भावे वर्यस्य पिता नरहरि भावे महाराष्ट्रस्य कोङ्कणक्षेत्रस्य गागोडाग्रामस्य चित्तपावनब्राह्मणः । नरहरिः गणितविषये रसायनविज्ञाने च अतीव रुचिमान् आसीत् । तेषु दिनेषु वर्णाः विदेशात् आयाताः भवन्ति स्म । नहररि भावे अहर्निशं वर्णानां संशोधने मग्नः भवति स्म । वर्षविष्ये भारतदेशं स्वावलम्बिनं कर्तुम् इच्छति स्म । अस्य पत्नी रुक्मिणीबायी विदुषी आसीत् । उदारचित्ता अष्टयामेषु अपि भक्तिभावे निमग्ना भवति स्म । अस्य प्रभावः अस्याः दैनिककर्येषु अपि भवति स्म । पाकः विपाकः परिवेषणम् अनियमितं च भवति स्म । मातुः स्वभावः विनायके अपि क्वचित् आगतः । अस्य मनः अपि सर्वदा अध्यत्मचिन्ते रतं भवति स्म । खादने भोजने वा अस्य मनः आनासक्तं भवति स्म । मात्र यत् परिवेशितं तत् तूष्णीं खादित्वा गच्छाति स्म । आहारपदार्थानां रुचिः अनुभवगम्यः न भवति स्म । भक्तिगीतानां श्रवणे गायने च रुचिमती आसीत् । पुत्रस्य विनायकस्य आध्यात्मिकसंस्कारवर्धने बाल्ये एव संसारे विरक्त्युत्पादनार्थं वैराग्यस्य प्रेरणा दातुं वा मातुः रुक्मिण्याः योगदानं महत् अस्ति । मात्रा अध्यत्मसंस्कारान् आत्मसात् कृत्वा बालकः विनायकः गणितस्य सूत्रवार्तिकान्, तर्कसामर्थ्यं, विज्ञाने अनुरागं, परम्परायाः विषये वैज्ञानिकदर्शनम्, सर्वस्मात् पूर्वग्राहात् पृथक् सन् चिन्तनस्य क्रमं च पितुः सकाशात् प्राप्तवान् । आहत्य कुटुम्बसंस्कारात् बालके विनायके स्वदीशीयसंस्कृतिविषये प्रेम, सर्वप्राणिनां कल्याणभावना, जीवनस्य विषये सकारात्मकः दृष्टिः, सर्वमतधर्मेषु समभावः ससम्मनस्य कला, इत्यदयः गुणाः संवृद्धा । अनेन अग्रे एषः गान्धिमहात्मनः उत्ताधिकरी इति सम्बोधितः । किन्तु विनोबा भावे महात्मनः गान्धेः सन्निध्ये आगमनात् पूर्वमेव आध्यात्मिकम् औन्नत्यं प्राप्तवान् आसीत् । आश्रमे आगमस्य पश्चात् अपि विनोबा अध्ययने चिन्तने च निरतः भवति स्म । अस्य अध्यात्मचेतनम् असाधारणम् आसीत् । दर्शनशास्त्रम् अस्य प्रियविषयः आसीत् ।
बाल्यं शिक्षा च
विनोबा भावे वर्यस्य दौ अनुजौ किन्तु मातुः सर्वाधिकं वात्सल्यं विनोबा एव प्राप्रवान् । भावनात्मकस्तरे अपि विनोबा पिता अस्य सामीप्यम् अधिकं प्राप्नोति स्म । मातुः अपि एतादृशी एव स्थितिः आसीत् पुत्रत्रयेषु (विन्या) विनायकः तस्य हृदये सर्वाधिकसमीपम् आसीत् । मातुः संस्काराणां प्रभावः भौतिकसुखलोलुपतायाः विषये औदासीन्यं समानयत् । वैराग्यं त्यागः च अस्य किशोरावस्थायाः भगः अभवताम् । गृहस्य निर्जन कोणः एव अस्य प्रियस्थानम् आसीत् । मौनम् अस्य सर्वदाभरणम् आसीत् । गृहे परिवारस्य सर्वसदस्यैः सह निवसन् अपि निःस्पृहः निरपेक्षः निर्लिप्तः च भवति स्म । अस्य माता शयनात् पूर्वं गुरोः रामदासस्य दास बोध इति पुस्तकं पठति स्म । बालकस्य मनसि अस्य प्रभावः अभवत् । सा पुत्राय विनायकाय ज्ञानेश्वरस्य, साधुः तुकारामस्य, नामदेवस्य, शङ्कराचार्यस्य च कथाः श्रावयति स्म । रामायणस्य महाभारतस्य च कथाः उपनिषदां तत्त्वानि च बोधयति स्म । सन्न्यासः अस्य भावयानां सर्वदा सञ्चरति स्म । किन्तु संसाराद् विमुखः न भवितुमिच्छन् जनान् मेलयितुं प्रयत्नमकरोत् । तस्य माता सर्वदा वदति स्म गृहस्थाश्रमस्य सम्यक् परिपालनेन पितॄणां मुक्तिः शक्यते । किन्तु भावता आराधिताः शङ्कराचार्यादयः आध्यात्मिकां तृप्तिं प्राप्तुम् अल्पे एव वयसि परिवारं त्यक्तवन्तौ इति । अतः विनोबा वदति स्म यथा रामदासः गृहपरिवारं त्यक्त्वा गतवान अहमपि तथौव प्रस्थानं करिष्यामि इति मातरम् अवदत् । बाल्ये अस्य बुद्धिः अतीव निशिता आसीत् । गणितम् अस्य प्रियविषयः आसीत् । अध्यात्मचेतनं तु मातुः कृपा । ताया दत्तः गुणः चेतनाचेतनयोः समानतया दर्शनम् । माता अधिकविद्यासम्पन्ना नासीत् । स्वाचारेण माता बहुधा पाठितवती न तु वचसा । संसारे तिष्ठन् अपि निर्लिप्तः निःस्पृहः सन् अवसत् । मातुः प्रभावेण एव पद्यानि रचचयित्वा अग्नये समर्पयति स्म । जगति सर्वं नश्वरं क्षणभङ्गुरं भवति अतः मे कवितासु मे कुतः मोहः रक्षणियः इति अस्य भावः । विनायकस्य गणितज्ञानं तार्किकता वा अस्य आध्यात्मिकविश्वसस्य उपरोधः न भवति स्म । यदि एतयोः मध्ये स्पर्धा भवति स्म तदा आध्यात्मिकतायाः एव विजयः भवति स्म ।
यौवनम् अध्यात्म च
यौवनस्य आरम्भिकावस्थायाम् एव आजन्म ब्रह्मचर्यं पालयितुं निश्चितवान् । सः एव अस्य आदर्शः पुरुषः यः बाल्ये एव वैराग्यम् आश्रितवान् । ब्रह्मचर्यस्य प्रथमः नियमः एव मनसः नियन्त्रणम् । विनोदस्य शरीरं दुर्बलम् आसीत् । बाल्यादेव कश्चन रोगः बाधते स्म । किन्तु मस्तिष्कं सर्वदा चैतन्ययुतम् आसीत् । किशोरः विनायकः वेदोपनिषदैः सह साधोः तुकारामस्य, नामदेवस्य शतशः पद्यानि स्मरणे रक्षति स्म । भागवद्गीता बाल्यादेव कण्ठगता आसीत् । अस्य सहोदर्याः विवाहः निश्चितः अभवत् । विवाहस्य दिने किमपि न खादामि इति निश्चितवान् । पश्चात् विवाहस्य अवसरे सन्तोषेषण भगम् अवहत् । मातुः आग्रहेण मात्रा स्वयं निर्मितं दालान्नं केवलं खादितवान् । एवं मातुः प्रेम सर्वदा रक्षन् वैराग्यमपि आचरितवान् । पश्चात् गृहत्यागावसरे मातुः रक्ताञ्चलस्य राङ्खवम् तस्याः पूजागृहस्य कांश्चन मूर्तिं च स्वीकृतवान् । कालान्तरेन मूर्तिम् उपायनरूपेण कस्मैचित् दत्तवान् किन्तुं राङ्खवं सर्वदा धरति स्म । पुस्तकापणेषु लभ्यमानेषु गीतानुवादपुस्तकेषु अनुवादकस्य पाण्डित्यं दृश्यते स्म । अतः स्वयं गीतानुवादकार्यं कर्तुं चिन्तितवान् । क्रि.श. १९३१तमे वर्षे भगवद्गीतायाः अनुवादकार्यं समापितवान् । यस्याः अनुरोदेन एतत् कार्यम् आरब्धवान् सा एव एतत् न अपश्यत् । माता रुक्मिणी क्रि.श. १९१८तमे वर्षे अक्टोबर् २४तमे दिने देहत्यागं कृतवती । इयमेव ईश्वरेच्छा इति भावयन् विनोबा भावे अनुवादकर्ये मग्नः अभवत् ।
पित्रोः मरणं मतभेधः च
विनोबा भावे धार्मिकसंस्काराणां नाम्नि क्रियमाणानां डम्भाचरणानां विरोधी आसीत् । मातुः अन्त्येष्ठिसमये पितापुत्रयोः मध्ये मतभेदः अभवत् । विनोबा ब्राह्मणानां हस्तैः परम्परागतां दाहक्रियां विरोधितवान् । किन्तु परिवारजनानाम् आग्रहात् परम्पारानुगुणमेव दहनकार्यं कृतम् । अतः विनोबा या एतम् अधिकम् इच्छति स्म, या अस्य अध्यात्मिकगुरुः आसीत् तस्याः मातुः अन्तिमसंस्कारात् दूरे एव स्थितवान् । अश्रुपूर्णनेत्राभ्यां मौनेन मातुः विदायम् उक्तवान् । कालन्तरेण खी.सा. १९४७तमवर्षस्य अक्टोबर् मासस्य २९तमे दिने अस्य पिता अपि दिवङ्गतः । तदा विनोबा वेदस्य निदेशं सूचयन् मृदः मृदि एव अधिकारः अतः शवस्य दाहः न भवति भूमौ निखननं भवति । इति वदन् तथैव आचरितवान् । तवति काले विनोबा साधुः विनोबा अभवत् । गान्धिमहोदयस्य आशीर्वादः अपि आसीत् । अतः स्वनिर्णयम् अनुष्ठातुं शक्तवान् ।
सन्न्यासोपलब्धयः
इण्टर् परिक्षार्थं मुम्बै गन्तव्यम् आसीत् । विनोबा निश्चितकार्यक्रमानुगुणं क्रि.श. १९१६तमवर्षस्य मार्चमासस्य २५तमे दिने मुम्बै गमनस्य रेल्याने समारूढः । तस्य मनः दोलायमानम् आसीत् । एषः चिन्तयति स्म प्रौढशालायाः परीक्षा इव इयं इन्टर् परीक्षा अपि सुकरा एव । किन्तु तत्पश्चात् किं कर्तव्यम् । किमेतदेव मे जीवनलक्ष्यम् ? स्वस्य जीवने किमिच्छति तत् अनेन औपचारिकशिक्षाक्रमेण न प्राप्स्यति इति अयं जानाति स्म । विद्यालस्य प्रमाणपत्राणि महाविद्यालयस्य पदव्यः च तस्य अभीष्टं पूरयितुं नैव शक्नुवन्ति इति अस्य निश्चितः आभिप्रायः आसीत् । एवं चिन्तयतः तस्य मनः रेल्यानस्यापेक्षया वेगेन धावति स्म । यदा यानं सूरत् निस्थनकं प्राप्नोत् तदा यानादवतीर्य अन्यस्मिन् मञ्जके पूर्वाभिमुखं प्रस्थातुं सिद्धं रेलयानम् आसीत् । हिमालयः माम् आह्वयन् अस्तीति भावः अस्य मनसि अगतः । गार्हस्थ्यम् अथवा सन्न्यासः इति अस्य मनसि कञ्चित्कालं सङ्घर्षः उत्पन्नः । किन्तु शीघ्रं चाञ्चल्यं त्यक्त्वा अचलः आभवत् । यां यात्राम् इदानीम् आरब्धवान् सा एव यात्रा वास्तवस्य लक्ष्यगम्या यात्रा । जीवनात् पलायनम् अस्य इच्छा नासीत् । अस्य लक्ष्यं तु लक्षाधिकभारतीयानाम् उद्धारः तेषाम् आशंसा सन् जीवनम् । ब्रह्मणः ज्ञानम्, सत्यस्य शोधः अस्य सन्न्यासस्य परमं चरमं च लक्ष्यम् । तेन व्याजेनैव सः गृहं त्यक्तवान् । हिमालयस्य दिशि यात्रा आरब्धा । मार्गे वाराणसी (काशी) प्राप्ता । साधकानां विश्वासः यत् काशी तु भगवतः शिवस्य निवासः । सहस्राधिकवर्षेभ्यः साधवः यतयः ऋषयः मुनयः च अत्र विहरन्तः आध्यात्मिकविचारधारः प्रस्तुतवन्तः । एतत् स्थानं जिज्ञासूनाम् आकर्षकं केन्द्रम् । यस्मिन् गङ्गातटे शङ्काराचार्यसदृशाः आगत्य चिन्तनधाराः प्रवहितवन्तः अगणिताः डम्भाचारा च प्रचलन्ति । तस्मिन् एव गङ्गातटे स्वलक्ष्यस्थानम् अन्विषन् विनोबा भावे अपि आगतः । तस्य गुरोः अन्वेषणे यः अग्रिमं मार्गम् उपदिशेत् । वाराणस्याम् एवम् अटन् विनोबा तत्र आगतवान् यत्र केचन सत्यसाधकाः शास्त्रार्थचिन्तनं कुर्वन्ति स्म । तेषां विषयः द्वैताद्वैतयोः कः साधुः इति । प्रश्नः तु अतीप्राचीनः एव । सामान्यतः १२००वर्षेभ्यः पूर्वं शङ्कराचार्यमण्डनमिश्रयोः मध्ये निर्णायिका चर्चा अभवत् । स एव विषयः पुनः एतेषु सत्यसाधकेषु विचरति स्म । समयहरणार्थं पक्षद्वयमपि वितण्डतर्कं करोति स्म । अन्ते चर्चां समाप्य अद्वैतवादिनां विजयः इति निर्णयः कृतः । एतत् श्रुत्वा विनोबा भावे प्रहसन् अवदत् न हि अद्वैतवादिनाम् अपजयः अभवत् इति । तदा ते सर्वे तं दृष्ट्वा चकिताः यस्य आयुः केवलम् उपविंशति अस्ति सः दिग्गजविदुषां पुरतः मुखमुद्घाटयति इति । किन्तु अद्वैतवादिनः शङ्कराचार्यस्यापि वयः सन्निकृष्टं विनोबा वर्यस्य इव आसीत् इति स्मृत्वा तेन सह संवादम् अकुर्वन् । कथमत्र अद्वैतवादिनाम् एव अपजयः इति पृष्टे विनोबा अवदत् । कोऽपि आद्वैतवादी द्वैतवादिना सह शास्त्रार्थं कर्तुं सिद्धः भवति तदा एव तस्य पराजितः इति अर्थः । अस्य वचनानि सत्यपूतानि इति निश्चित्य तत्र केचन स्वस्य गणे स्वीकर्तुम् आह्वानम् अकुर्वन् । केचन स्वगुरुं कर्तुं सिद्धा अभवन् । किन्तु एषः स्वयं कञ्चित् गुरुम् अन्विषन् अटन् भवति । नीडस्य अन्वेषणे विद्यमानः अन्यस्मै कथं छायां दातुं शक्नोति । स्वस्य जिज्ञासया असन्तोषेण सहितः विनोबा ततः अग्रे अचलत् ।
देवनागरीलेखः
विनोबा भावे देवनागरीलिपिं विश्वलिपिरूपेण दृष्टुम् इच्छति स्म । भारतस्य सम्पर्कलिपिः देवनागरी एव भवेदिति आशयेन बहुधा प्रयत्नं कृतवान् । केवलं देवनागरी एव न चलतु किन्तु देवनागरी अपि सर्वत्र सञ्चलतु इति अस्य विज्ञापनम् । अस्य प्रेरणया एव नागरीलिपिसङ्गमः इति किञ्चन सङ्गटनम् उपक्रान्तम् । इयं संस्था भारतस्य आभ्यन्तरे बाह्ये च देवनागरी लित्याः उपयोगस्य प्रसारं करोति स्म ।
बाह्यस्म्पर्कतन्तुः
Vinoba Bhave's Geetai Audio Book
Vinoba Bhave's Geetai PDF
Website to spread the thoughts, philosophy and works of Vinoba Bhave
The King of Kindness: Vinoba Bhave and His Nonviolent Revolution
Citation for 1958 Ramon Magsaysay Award for Community Leadership
Vinoba Bahve – his work on leprosy (with photo 1979)
A Man on Foot – Time magazine cover page article dated Monday, 11 May 1953
सन्दर्भः
भारतीयदेशभक्ताः
रमोन् मैग्सेसे-पुरस्कारभाजः
भारतरत्नपुरस्कारभाजः
महाराष्ट्रराज्यस्य व्यक्तयः
१८९५ जननम्
१९८२ मरणम्
योगगुरवः |
5650 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%20%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3 | जयप्रकाश नारायण | जयप्रकाश नारायण ( ) (, ) भारतस्य लोकनायकः । अस्य विषये बहूनां जनानां भ्रमः अस्ति यत्, "एषः कश्चन स्वतन्त्रसेनानी एव आसीत्, यः स्वातन्त्र्यप्राप्त्यनन्तरं स्वग्रामं गतः । ततः १९७४ तमे वर्षे देशस्य विकटपरिस्थितिं दृष्ट्वा सर्वकारस्य विरोधम् अकरोत्" इति । परन्तु भारतस्य स्वतन्त्रतायां 'गान्धी'-वत् जयप्रकाशस्य योगदानम् आसीत् । तस्य गहनचिन्तनस्य, कर्मठतायाः च परिणामः आसीत् यत्, महात्मा स्वतन्त्रभारतस्य एकाकी योद्धा (फक्कड योद्धा) इति तं सम्बोधयति स्म । महात्मा स्वकीयेषु बहुषु निर्णयेषु जयप्रकाशस्य परामर्शं, विमर्शं च स्वीचक्रुः इति तु प्रायः सर्वे जानन्ति एव ।
जन्म
बिहारराज्यस्य छपरामण्डलस्थे गङ्गा-सरयूनद्योः सङ्गमस्थले 'सिताब दियार'-नामकः कश्चन ग्रामः । सः ग्रामः सप्तविंशतिः (२७) द्वीपानां समूहः । तेषु सप्तविंशतिद्वीपेषु 'लाला का टोला' इति स्थानम् अन्तर्भवति । तस्मिन् स्थाने लाला हरसू दयाल इत्यस्य कस्यचित् मण्डलाधिकारिणः निवासः । तस्य पत्न्याः नाम फूल रानी इति । तस्य एकः पुत्रः, द्वे पुत्र्यौ च । तस्य पत्नी तृतीयवारं गर्भं धरते । परन्तु तस्मिन् वर्षे अर्थात् १९०२ तमे वर्षे ग्रामे 'प्लेग्' इत्यस्य रोगस्य प्रकोपः उद्भूतः । अतः लाला हरसू दयाल सपरिवारं बिहारराज्यस्य बलियामण्डलस्य बाबू खानी इतीदं स्थलम् अगच्छत् । १९०२ तमस्य वर्षस्य 'अगस्त'-मासस्य एकादशे (११) दिनाङ्के तस्य पत्नी एकं बालकम् अजनयत् । सः बालकः एव अस्माकं लोकनायकः जयप्रकाश नारायण ।
परिवारः
जयप्रकाशस्य द्वौ भ्रातरौ, द्वे भगिन्यौ च आसन् । तेषां नामानि क्रमेण हरिप्रकाशः, चन्द्रभानुः, चन्द्रकला, राजेश्वरः । त्रयोदशे वयसि हरिप्रकाशस्य 'हैजा'-रोगेण मृत्युः अभवत् । 'प्लेग्'-रोगग्रस्ता चन्द्रभानुः अपि दिवङ्गता । हरिप्रकाशचन्द्रभानू मृते सति जयप्रकाशः, चन्द्राकला च यदा बालौ आस्ताम्, तदा राजेश्वरस्य जन्म अभवत् ।
बाल्यं शिक्षणञ्च
जयप्रकाशः यद्यपि चतुर्वर्षीयः अभवत्, तथापि तस्य दन्ताः न स्फुटिताः । अतः तस्य नाम 'बउल' इति प्रसिद्धमभवत् । 'बउल' इत्यस्य शब्दस्य अर्थः भवति अदन्ती (a person who doesn't have teeth) । ग्रामे 'बउलजी', 'बउल भैया' इति प्रसिद्धः आसीत् सः । तस्य विद्यारम्भसंस्कारः षड्वर्षे वयसि अभवत् । तस्य पितरौ तं ग्रामस्य प्राथमिकशालायां पठितुम् प्रैषयेताम् । प्राथमिकशिक्षानन्तरं माध्यमिकशिक्षां प्राप्तुम् सः पटना-महानगरम् अगच्छत् । पटना-महानगरस्य 'कोलेजीएट्'-विद्यालये सः प्रवेशं प्रापत् । जयप्रकाशस्य विद्यालयप्रवेशस्य षण्मासानन्तरं तस्य शिक्षकस्य स्थानान्तरणम् अभूत् । नवीनशिक्षकः ब्रिटिश-जनः आसीत् । सः ज्ञात्वैव "रक्षाबन्धनस्य पर्वदिने परीक्षा भविष्यति" इति अघोषयत् । भयभीताः विद्यार्थिनः तस्य विरोधं न अकुर्वन् । परन्तु जयप्रकाशः, तस्य पञ्चमित्राणि च रक्षाबन्धनपर्वदिने परीक्षायाम् अनुपस्थिताः आसन् । अतः द्वितीये दिने शिक्षकः अपृच्छत्, “ह्यः यूयं किमर्थं नागताः ?" इति । जयप्रकाशः उदतरत् (answered), “रक्षाबन्धनत्वात् वयं न आगताः” इति । आरम्भे तु शिक्षकः अक्रुध्यत् । परन्तु जयप्रकाशस्य स्पष्टोत्तरैः, बहुतर्कवितर्कानन्तरं च शिक्षकः अवदत्, “युष्माकं परीक्षा पश्चात् नेष्यामि, तत्र न कापि बाधा” इति । तस्मिन् विद्यालये जयप्रकाशस्य चरित्रविकासः अभूत् । तस्य विद्यालयस्य आचार्यः अमजद अली खान आसीत् । सः बालानां ज्ञानेन सह तेषां मानसिक-शारीरिकविकासविषये अपि चिन्तनं करोति स्म । तत एव जयप्रकाशस्य मनसि देशभक्त्याः, राष्ट्रवादिविचाराणां च चिन्तनं प्रारब्धम् । यदा जयप्रकाशः पटना-महानगरस्य विद्यालये पठन् आसीत्, तदा तस्य भगिन्याः चन्द्रकलायाः विवाहः ब्रज बिहारी सहाय-नामकेन युवकेन सह अभूत् । अतः जयप्रकाशः भगिन्या सह तस्याः गृहे न्यवसत् । जयप्रकाशस्य आवुत्तः (sister’s husband) पटना-महानगरस्य उच्चन्यायालये वाक्कीलः आसीत् । 'कोलेजीएट्'-विद्यालये जयप्रकाशस्य माध्यमिकशिक्षणं पूर्णमभवत् । अतः सः पटना-महानगरस्थे महाविद्यालये पौढाध्ययनं प्रारभत ।
१९१७ तमे वर्षे बकरी ईद् इत्यस्य अवसरे शाहाबाद-स्थलस्य ग्रामेषु हिन्दु-यवनयोः साम्प्रदायिकहिंसा अभूत् । बहवः हिन्दवः यवनाः च मृताः । अतः सर्वत्र तस्य कलहस्यैव चर्चा चलन्ती आसीत् । जयप्रकाशः स्वमित्रैः सह चर्चां कुर्वन् आसीत् । तत्र हिन्दु-यवनयोः साम्प्रदायिकहिंसायाः चर्चा आरब्धा एकेन । कश्चित् मित्रं स्वविचारान् प्राकटयत्, “अस्माकं देशस्य यवनाः स्वराजप्राप्तेः मार्गे अवरोधकाः एव सन्ति” इति । तस्य समर्थनं बहवः विद्यार्थिनः अकुर्वन् । उग्रस्वरेण जयप्रकाशः तस्य विरोधमकरोत् । सः अवदत्, “एतादृशं चिन्तनम् उचितं नास्ति” इति । स्वस्य जीवने प्रथमवारं जयप्रकाशः एतदृश्यां चर्चायां भागम् अवहत् । ततः सः स्वविचारान् पौनःपुन्येन सर्वेषां समक्षम् उपस्थापयति स्म । १९१९ तमे वर्षे 'मैट्रिक'-परीक्षायां जयप्रकाशः प्रथमश्रेण्या उत्तीर्णः । ततः सः पटना-महाविद्यालये 'इण्टर्' इत्यस्य अध्ययनं प्रारभत । यदा सः 'इण्टर्' पठन् आसीत्, तदा तेन तोता राम सनाढ्य इत्यनेन लिखितं महात्मनः जीवनसम्बद्धम् किञ्चित् पुस्तकं पठितम् । तस्मात् पुस्तकात् सः बहुज्ञानम् अर्जयत् । महात्मनः सत्याग्रहः, अहिंसा, राष्ट्रभावना इत्यादीनां विचाराणां आचरणं सः स्वजीवने प्रारभत । ततः १९२२ तमे वर्षे जयप्रकाशः अमेरिका-देशम् उच्चशिक्षां प्राप्तुम् अगच्छत्ल । सः सप्तवर्षं यावत् तत्र अपठत् । १९२९ तमस्य वर्षस्य 'अगस्त'-मासस्य त्रयोदेशे (१३) दिनाङ्के सः 'एम्.ए' इति पदवीं प्रापत्, डॉक्टरेट् (Ph.D) पठितुम् ऐच्छत् च । परन्तु तस्य माता अस्वस्था आसीत् । अतः सः भारतं प्रत्यागच्छ्त् ।
विवाहः
भारतीयक्रान्तिकाले बहवः क्रान्तिकारिणः तनु-मनो-धनैः राष्ट्रस्वतन्त्रतायै योगदानम् अयच्छन् । तेषु बहूनां धारणा आसीत् यत्, “विवाहः तु बन्धनमेव । तेन स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामः शिथिलः भविष्यति” इति । परन्तु जयप्रकाशस्य विचाराः तु सकारात्मकाः आसन् । तस्य दृष्टौ स्त्रीः जीवनस्य पथि साधिका एव भवति न तु बाधिका । अतः सः बिहारराज्यस्य श्रीनगर-ग्रामस्य प्रतिष्ठितवाक्कीलस्य व्रज किशोर इत्यस्य पुत्र्या सह विवाहम् अकरोत् । जयप्रकाशस्य पत्न्याः नाम आसीत् प्रभावती । १९२० तमे वर्षे विवाहस्य पवित्रबन्धने यदा तौ बद्धौ, तदा जयप्रकाशः अष्टादशवर्षीयः, प्रभावती चतुर्दशवर्षीया च आसीत् । तदा विवाहे वरदक्षिणायाः (दहेज/dowry) प्रथा प्रचलिता आसीत् । परन्तु महात्मनः विचाराणाम् अनुगामी जयप्रकाशः वरदक्षिणां न स्व्यकरोत् । विवाहानन्तरं जयप्रकाशः यदा उच्चशिक्षां प्राप्तुम् अमरिका-देशम् अगच्छत्, तदा प्रभावती देशसेवायै गुजरातराज्यस्य साबरमती-आश्रमम् अगच्छत् । महात्मनः सान्निध्यं सम्प्राप्य सा तत्र महात्मनः पुत्रीत्वेन पत्युः विरहवर्षाणि अयापयत् ।
महात्मा १९०६ तमे वर्षे ब्रह्मचर्यस्य प्रतिज्ञाम् अकरोत् । ततः तेन प्रभाविताः बहवः जनाः तस्य अनुगमनम् अकुर्वन् । तेषु अनुगामिषु प्रभावती अन्यतमा । साऽपि ब्रह्मचर्यपालनस्य निश्चयम् अकरोत् । सा स्वनिश्चयस्य विषये महात्मानम् अवदत् । परन्तु महात्मा तस्यै परामर्शम् अयच्छत्, “तव पतिः तु अमेरिका-देशे अस्ति । तेन सह चिन्तयित्वा ब्रह्मचर्यस्य सङ्कल्पः क्रियते चेदेव उचितम्” इति । ततः प्रभावती जयप्रकाशं पत्रं लिखित्वा स्वसङ्कल्पविषये असूचयत् । जयप्रकाशः उदतरत्, “एतादृशं विषयं पत्राचारेण चर्चयेव इति योग्यं नानुभवाम्यहम् । अतः स्वदेशं यदा प्राप्स्यामि, तदैव चर्चयिष्यावः” इति । ततः अमेरिका-देशात् पुनरागत्य जयप्रकाशः तया सह ब्रह्मचर्यसम्बद्धां चर्चाम् अकरोत् । जयप्रकाशः प्रभावत्याः ब्रह्मचर्यस्य निर्णयेन दुःखितः आसीत् । तयोः परस्परं बहुवारं चर्चाः अभूवन् । परन्तु ताः चर्चाः निष्फलाः एव आसन् । अतः जयप्रकाशः प्रभावतीं नीत्वा साबरमती-आश्रमम् अगच्छत् । महात्मना सह जयप्रकाशस्य प्रथममेलनम् आसीत् तत् । अतः तस्य हृदि हर्षः, क्रोधः च इत्यनयोः मिश्रभावः आसीत् । दीर्घकालं यावत् तेषां त्रयाणां ब्रह्मचर्यसम्बद्धा चर्चा अभवत् । परन्तु जयप्रकाशस्य मनोद्वेगः शान्तः नाभूत् । अतः गृहं प्रत्यागत्य जयप्रकाशः महात्मना सह पत्राचारं प्रारभत । सः वारंवारं महात्मानं न्यवेदयत् यत्, "प्रभावतीं बोधयतु, सा ब्रह्मचर्यस्य सङ्क्लपं त्यजेत्" इति । एकस्मिन् पत्रे महात्मा जयप्रकाशम् अबोधयत् यत्, "त्वं द्वितीयविवाहं कुरु । कारणं तव पत्नी ब्रह्मचर्यस्य सङ्कल्पं त्यक्तुं नेच्छति" इति । तत् पत्रं जयप्रकाशस्य हृदयं द्रव्यकरोत् (पिघला दिया) । सः अन्वभवत् यत्, “मम पत्नी ब्रह्मचर्यव्रतं पालयितुम् एतावती उत्सुका अस्ति चेत्, मया तस्याः निर्णयस्य सम्माननं कर्तव्यमेव” इति । ततः सोऽपि ब्रह्मचर्यस्य पालनं प्रारभत ।
स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामाय योगदानम्
१९३० तमे वर्षे नेहरू इत्यस्यानुरोधेन जयप्रकाशः इलाहाबाद-महानगरम् अगच्छत् । इलाहाबाद-महानगरे सः स्वराजभवन-नामके गृहे न्यवसत् । तत् भवनं नेहरू इत्यस्य आनन्दभवनस्य समीपे आसीत् । अतः नेहरू-जयप्रकाशयोः सम्बन्धः घनिष्टः अभूत् । तदानीन्तन आङ्ग्लसर्वकारस्य 'वायसरॉय्' कोङ्ग्रेस-पक्षं सर्वकारविरोधी पक्षत्वेन अघोषयत् । अनया घोषणया भारते स्वतन्त्रतान्दोलनस्य वेगः अवर्धत । न केवलं जयप्रकाशः एव, अपि तु तस्य पत्नी प्रभावती अपि स्वातन्त्र्यान्दोलनाय स्वयोगदानम् अयच्छत् । इलाहाबाद-कोङ्ग्रेस-महिलाविभागस्य नेतृत्वं कमला नेहरू, प्रभावती च कुर्न्वन्त्यौ आस्ताम् । एकस्मिन् आङ्ग्लविरोधिसम्मेलने ते निगृहीते अभवताम् । प्रभावत्याः वर्षद्वयस्य कारावासः जातः । प्रभावती यदा कारागारे बन्दिनी आसीत्, तदा इङ्ग्लैण्ड-देशात् भारतस्य वास्तविकस्थितिं द्रष्टुं शिष्टमण्डलम् आगतमासीत् । जयप्रकाशः भारतस्य विविधक्षेत्राणां वास्तविकस्थितिं तस्य मण्डलस्य समक्षम् उपस्थापयत् । तेन आङ्ग्लसर्वकारस्य मानहानिः अभूत् । अतः कृद्धाः आङ्ग्लाधिकारिणः येन केनापि प्रकारेण कोलकाता-महानगरे जयप्रकाशं कारागारं प्रेषितवन्तः । कोलकाता-उच्चन्यायालयस्य न्यायाधीशः तं कोलकाता-महानगरस्य कारागारात् नासिक-नगरस्य कारागारं प्रैषयत् । १९३३ तमे वर्षे जयप्रकाशः कारागारात् मुक्तः अभूत् । १९३४ तमे वर्षे बिहारराज्ये विनाशकारी भूकम्पः जातः । अतः जयप्रकाशः सर्वं कार्यं त्यक्त्वा भूकम्पग्रस्तानां सेवाकार्ये संलग्नः अभूत् ।
१९३९ तमे वर्षे द्वितीयविश्वयुद्धस्य आरम्भः अभूत् । अतः स्वतन्त्रतासम्बद्धां चर्चां कर्तुं पटना-महानगरे 'कोङ्ग्रेस सोशलिस्ट् पार्टि' इत्यस्य सभा आरब्धा । तस्यां सभायां जयप्रकाशः मुख्यवक्ता आसीत् । सः अवदत्, “एतत् युद्धं साम्राज्यवादि अस्ति । अतः अस्माभिः तस्य विरोधः कर्तव्य एव । किञ्चत् कालानन्तरं सभाकरणाय, सम्मेलनकरणाय प्रतिबन्धस्य आदेशाः भविष्यन्ति । अतः अस्माभिः सद्यः एव देशस्वतन्त्रतायै निर्णयः कर्तव्यः । युद्धवातावरणे यदि एतादृशाः आदेशाः भवन्ति, तर्हि अस्माभिः तस्य पालनं न कर्तव्यम् । वीथीषु, गृहस्य अलिन्देषु (on terrace) स्थित्वा वयं स्वतन्त्रतायै सभाः करिष्यामः” इति ।
भारते आपतितायाः युद्धसमस्यायाः देशस्य समक्षं त्रयः विकल्पाः आसन् । युद्धे भारतदेशः ब्रिटन्-देशस्य साहाय्यं कुर्यात् इति प्रथमः विकल्पः महात्मना उपस्थापितः । युद्धस्य विरोधं कृत्वा यथा आङ्ग्लाः देशत्यागं कुर्युः, तथा चिन्तनीयम् इति द्वितीयः विकल्पः जयप्रकाशेन उपस्थापितः । ब्रिटन्-सर्वकारः भारतसम्बद्धायाः युद्धनीतेः घोषणां कुर्यात् इति तृतीयविकल्पस्तु कोङ्ग्रेस-पक्षस्य गान्धी-जयप्रकाशयोः विकल्पयोः सम्मिश्रणमासीत् । तदा या स्थितिः आसीत्, तस्याः वर्णनं जयप्रकाशः अकरोत् । सः अलिखत्, “एतस्मिन् काले देशे विचित्रवातावरणस्य दर्शनं कुर्वन्नस्मि अहम् । राजनीतिः दूषिता भवन्ती अस्ति । कुत्रचित् वादविवादाः, कुत्रचित् परस्परम् अभियोगाश्च भवन्तः सन्ति । कश्चित् जनः अन्यस्य जनस्य विरोधं कुर्वन् अस्ति इति अहं पश्यन् अस्मि । कोङ्ग्रेस-पक्षस्य स्थापनायाः चतुःपञ्चाशत् (५४) वर्षाणि अभवन् । एतेषु वर्षेषु महता परिश्रमेण सङ्घटितस्य पक्षस्य विभाजनं मा भूयात् इति मे इच्छा । सद्यः देशाय महात्मनः आवश्यकता अधिका अस्ति । परन्तु महात्मा 'वायसरॉय्' इत्यस्य कथने विश्वसिति । अतः महात्मना 'वायसरॉय्'-सदृशेभ्यः आङ्ग्लाधिकारिभ्यः सावधानेन भाव्यम् । यदि महात्मा 'चेम्बर् लेन्'-प्रस्तावम् अङ्गीकरोति, तर्हि भारतीयानां स्वतन्त्रतान्दोलनं, प्रजातान्त्रिकशान्तिः, न्यायप्रणालीत्यादयः नश्यन्ति । एतस्मिन् युद्धे ब्रिटिश्-जनानां कशेरु(spine)भङ्गः भविष्यति । अतः अस्माभिः तेषां सहायकरणे, 'चेम्बर् लेन्'-प्रस्तावस्य अङ्गीकारे च कोऽपि लाभः नास्ति” इति ।
जयप्रकाशस्य एतादृशात् विद्रोहिभाषणात् आङ्ग्लसर्वकारः क्रुद्धः सन् तं पुनः कारागारं प्रैषयत् । १९४० तमस्य वर्षस्य 'मार्च'-मासस्य षोडशे (१६) दिनाङ्के ‘हरिजन’-मासिके महात्मा जयप्रकाशस्य कारावासविषये स्वप्रतिक्रियाम् अलिखत्, “जयप्रकाशं कारागारे प्रेषयित्वा सर्वकारेण स्वस्मै महती विपदा जनिता अस्ति । जयप्रकाशः कोऽपि लघुकार्यकर्ता नास्ति । सः तु समाजवादस्य प्रवक्ता अस्ति । तस्य जीवने विश्रामाय समयः अपि नास्ति । सः एकाकी योद्धा (फक्कड़ लड़वैया) अस्ति । तस्य कारावासेन सर्वकारस्यैव हानिः अस्ति” इति । महात्मनः कथनानन्तरं नेहरू अपि स्वभाषणे जयप्रकाशस्य कारावासस्य निन्दाम् अकरोत् । एवं सर्वे नेतारः, देशवासिनः च जयप्रकाशस्य कारावसस्य विरोधम् अकुर्वन् ।
न्यायालये अभियोगस्य काले जयप्रकाशः न्यायाधीशस्य समक्षम् अवदत्, “युद्धं सफलं कर्तुं यानि अस्त्राणि, शस्त्राणि, अन्यानि वस्तूनि च आवश्यकानि आसन्, तेषां सङ्ग्रहणे सर्वकारस्य यः प्रयासः आसीत्, तस्मिन् प्रयासे अहं विघ्नम् अजनयम् इति सर्वकारेण मयि आरोपणं कृतम् अस्ति । परन्तु सर्वकारेण मयि आरोपत्वेन यत् लाञ्छनं कृतमस्ति, तत् तु भारतमातरं प्रति मम कर्तव्यमासीत् । अतः तं कर्तव्यात्मकम् आरोपम् अहं सहर्षम् अङ्गीकरोमि । अस्य आरोपस्य यः कोऽपि दण्डः अस्ति, सः मया स्वीक्रियते" इति ।
अग्रे सः अवदत्, "भारतस्य स्वतन्त्रतायाः लक्ष्ये अवरोधम् उत्पादयितुं सर्वकारेण आङ्ग्लन्यायव्यवस्था रचिता अस्ति । अतः अस्मभ्यं (भारतीयेभ्यः) तस्याः न्यायव्यवस्थायाः विरोधः स्वाभाविकः अस्ति । मम देशः विश्वयुद्धे भागं न गृहिष्यति । यतो हि शोषण-आधिपत्य-अत्याचार-प्रभुत्वादि-स्वार्थपूर्णेभ्यः उद्देशेभ्यः जर्मनि-ब्रिटन्-देशौ युद्ध्यमानौ स्तः । भारते स्थिताः एकाकिनः आङ्ग्लाः तु यद्धे धूलिकामग्नाः भविष्यन्ति इति ते जानन्ति । अतः ते भारतीयजनानां साहाय्येन एतत् युद्धं कर्तुम् इच्छन्ति, येन ते चिरकालं यावत् भारतस्योपरि आधिपत्यं कर्तुं शक्नुयुः । कोऽपि भारतीयः स्वार्थपूर्णे, साम्राज्यवादसमर्थके एतस्मिन् युद्धे भागम् ओढुं न इच्छति । सः स्वस्य देशस्य सम्पदां देशस्वतन्त्रतायै व्ययं कर्तुम् इच्छति, न तु अन्येन सह युद्धं कृत्वा स्वस्य पराधीनतायाः लोहपाशं दृढं कर्तुम् । भारतीयजनानां युद्धस्य विरोधं दृष्ट्वा अपि तस्मिन् विरोधविषये आङ्ग्लैः न किमपि अवधानं कृतम् । भारतीयानाम् इच्छाविरुद्धं भारतस्य जन-धन-साधनानाम् उपयोगं ते कुर्वन्तः सन्ति । जर्मन्-जनाः यथा पोलेण्ड्-देशस्योपरि आक्रमणम् अकुर्वन्, तथैव भारतस्योपरि आङ्ग्लानाम् आक्रमणमेतत् । वयं भारतीयाः अस्याक्रमणस्य प्रतीकारं निश्चयेन करिष्यामः । अहम् एतावता यत् अवदं, देशजनानाम् उपरि तस्य कीदृशः प्रभावः भविष्यति इति तु अहं न जाने । परन्तु मम वचनेन युद्धस्य सञ्चालनकार्ये बाधा उद्भूता अस्ति इति श्रुत्वा अहं बहु आनन्दम् अनुभवामि । अतः न्यायाधीशः यां कामपि शिक्षां दद्यात् तस्यै अहं प्रस्तुतः” इति ।
तस्य वचनस्यानन्तरं न्यायधीशस्तु शून्यत्वमेव अनुभवन् आसीत् । किंवक्तव्यमूढं तम् उद्दिश्य जयप्रकाशः पुनः तीव्रवचनप्रहारं प्रारभत । सः जानाति स्म "मम एतत् कथनं देशजनाः ध्यानेन शृण्वन्तः सन्ति । कारागारे स्थित्वापि अहं देशजनेभ्यः सन्देशं दातुम् इच्छामि चेत्, एतत् उत्कृष्टं स्थलमस्ति" इति । अतः सः किञ्चित् विरम्य सारांशत्वेन कानिचन गूढानि वाक्यानि अवदत् । “भारतस्य रक्षाकार्ये अहं विघ्नम् उत्पादितवान् इति दोषारोपणं मयि सर्वकारेण कृतमस्ति, तस्य उपहासार्थम् अहं किं वदानि ? परन्तु आङ्ग्लाः स्मरेयुः यत्, बन्दी स्वस्य बन्धनकारणानां रक्षणाय बद्धः न भवति । परन्तु सः स्वस्य बन्धनकारणं नाशयितुं बद्धः भवत्येव इति तु निश्चितम् । साम्राज्यवादस्य, 'नाजी'-वादस्य (नाजी-वादः कश्चन राजनैतिकवादः । नाजी-वादस्य अर्थः यः बलवान् अस्ति, स एव राष्ट्रस्य, संसारस्य वा शासनं बलेन स्वहस्तगतं कुर्यात् इति । एषः वादः व्यक्तिस्वातन्त्र्यस्य, लोकतन्त्रस्य च विरोधी अस्ति । अडॉल्फ् हिट्लर् 'नाजी'-वादी इति इतिहासविदां मतम् अस्ति ।) च अहं विरोधी अस्मि । अहं तु केवलं मम देशस्य स्वतन्त्रताम् एव इच्छामि” इति ।
जयप्रकाशस्य एतत् ऐतिहासिकं भाषणं महात्मा स्वस्य ‘हरिजन बन्धु’-नामकस्य मासिकस्य प्रथमे पृष्ठे अलिखत् । लेखस्य शीर्षकम् आसीत् “धीरयोद्धुः भाषणं (बहादुर योद्धा का बयान)” इति । १९४० तमस्य वर्षस्य अन्ते भारतीयानाम् आग्रहेण जयप्रकाशः कारागारात् विमुक्तः । ततः जयप्रकाशः महात्मानं, सुभाष चन्द्र बोस इत्येनं च अमिलत् । मेलनानन्तरं जयप्रकाशः कांश्चन आङ्ग्लविरोधिनीं गुप्तसंस्थाम् अस्थापयत् । तस्याः संस्थायाः कार्यकर्तारः ग्रामं ग्रामम् अटन्तः आङ्ग्लविरोधिजनमताय कार्यं कुर्वन्तः आसन् । ततः 'करो या मरो'-आन्दोलने, 'भारत छोडो' आन्दोलने च सक्रियरूपेण जयप्रकाशः भागम् अवहत् ।
भारतस्वतन्त्रतानन्तरं जयप्रकाशः
१९५७ तमे वर्षे जयप्रकाशः समाजवादिपक्षात् आत्मानं भिन्नमकरोत् । सः केवलं समाजवादविषये बालान् पाठयति स्म । ततः जयप्रकाशः समाजवादस्य विचारकत्वेन प्रसिद्धः अभवत् । तेन वैदेशिकाः अपि आकर्षिताः अभवन् । अतः ते जयप्रकाशं स्वदेशम् आह्वयन् । अनेकेषु देशेषु अटनं कृत्वा सरलः जयप्रकाशः समजवादस्य सङ्कल्पनाम् अबोधयत् । सः षण्मासं यावत् इङ्ग्लैण्ड्-फ्रान्स्-जर्मनि-स्विट्जर्लैण्ड्-पोलेण्ड्-जेकोस्लोवाकिया-इज्राइल्-मिस्र-लेबनान्-पाकिस्थानादीनां देशानां प्रवासमकरोत् ।
१९५९ तमे वर्षे जयप्रकाशः 'भारतीय राजव्यवस्था का पुनर्निमाण' इति निबन्धम् अलिखत् । तस्मिन् लेखे सः अलिखत्, “पक्षयोः मध्ये या राजनीतिः भवति, सा पक्षप्रधाना राजनीतिः मिथ्याभाषिणः नेतॄन् जनयति । पक्षप्रधानराजनीत्याः कुपुत्राः ते मिथ्याभाषिणः नेतारः कपटप्रेरितराजनीत्यै कार्यं कुर्वन्ति । पक्षप्रधानराजनीत्यां सर्वदा राष्ट्रभावनायाः अपेक्षया पक्षः एव प्रधानः भवति । अतः स्वस्य पक्षस्य हितं यत्र रक्षितं भवति, तत्र कलहस्थितिं निवारयन्ति ते । अन्यथा स्वपक्षस्य हितं रक्षितुं कलहस्थितिमपि जनयन्ति ते नेतारः । राज्यस्य, देशस्य वा सञ्चालने जनानां साक्षात् योगदानं न भवदस्ति । अतः लघवः पक्षाः जनानां प्रतिनिधित्वेन शासनं कृत्वा लोकतन्त्राधारितस्य शासनस्य आडम्बरं कुर्वन्ति । परन्तु तस्मिन् शासने नेतारः केवलं स्वस्य, स्वपक्षस्य च स्वार्थस्य सिद्धिं कुर्वन्ति । देशस्य हितं न चिन्तयन्ति” इति ।
तेन एतादृशानि अनेकानि भाषणानि कृतानि । ततः १९६१ तमे वर्षे चीनयुद्धकाले, १९६५ तमे वर्षे पाकिस्थानयुद्धकाले च जयप्रकाशः सुष्ठुरीत्या भारतीयसर्वकारस्य मार्गदर्शनमकरोत् ।
जयप्रकाशस्य निवृत्तिः
१९७१ तमस्य वर्षस्य 'नवम्बर'-मासस्य षोडशे (१६) दिनाङ्के जयप्रकाशस्य हृदयाघातः अभूत् । सः मासत्रयं रुग्णालये (hospital) यापयत् । ततः सः १९७२ तमस्य वर्षस्य 'फरवरी'-मासस्य अष्टाविंशति(२८)तमे दिनाङ्के रुग्णालयात् गृहम् प्राप्नोत् (reached) । तदनन्तरं तेन गृहे कानिचन दिनानि एव व्यतीनानि आसन् । एकस्मिन् दिने स्वस्य पत्न्याः स्वास्थ्यं सम्यग्नास्ति इति तेन सूचना प्राप्ता । वैद्यः तस्याः शल्यक्रियाम् (operation) अकरोत् । शल्यक्रियानन्तरं ज्ञानमभवत् यत्, प्रभावती तु कर्करोगेण (cancer) ग्रस्ता अस्ति । जयप्रकाशस्य भ्रातृपुत्रस्य नाम अनिलः आसीत् । सः प्रभावत्याः प्रियः आसीत् । अतः प्रभावती तस्य विवाहे तु भवेदेव इति गृहे सर्वेषाम् इच्छासीत् । अतः १९७३ तमस्य वर्षस्य 'अप्रैल'-मासस्य सप्तदशे (१७) दिनाङ्के अनिलस्य विवाहः निश्चितः कृतः । परन्तु प्रभावत्याः स्वास्थ्यम् अधिकं शिथिलम् अभवत् । अतः १९७३ तमस्य वर्षस्य 'अप्रैल'-मासस्य पञ्चदशे (१५) दिनाङ्के अनिलस्य विवाहः निश्चितः । परन्तु प्रभावती चतुर्दशस्य (१४) दिनाङ्कस्य रात्रौ एव दिवङ्गता । प्रभावत्याः इच्छायाः पूर्त्यै पञ्चदशे दिनाङ्के एव अनिलस्य विवाहः अभवत् ।
प्रभावत्याः मृत्योः अनन्तरं जयप्रकाशस्य जीवने निराशा उद्भूता । सः राजनीति-पाठन-भाषणादीनि सर्वाणि कार्याणि त्यक्त्वा स्वस्य गृहे एव निवसति स्म । मितभाषी सन् सः सात्विकजीवनं यापयन् आसीत् । परन्तु इतोऽपि भारतमातुः सेवा जयप्रकाशस्य भाग्ये आसीत् । आजीवनं सः आङ्ग्लानाम् अत्याचारेभ्यः देशस्य रक्षणम् अकरोदेव । ततः अपि अधिकं तस्य योगदानम् इदमस्ति यत्, अराजकतायाः कारणेन देशस्य स्थितिः यदा विस्फोटकी अभूत्, तदा जयप्रकाशः तस्याः स्थितेः विषये नावदिष्यत् चेत् देशस्य महती हानिः अभविष्यत् ।
२६/०६/१९७५ भारते आपत्कालः
भारतीयराजनीतिक्षेत्रस्य कलङ्करूपः १९७५ तमस्य वर्षस्य आपत्कालः । जयप्रकाशस्य पक्षाधारितस्य राजनीतेः बहिष्कारस्य समर्थकी एषा घटना । १९७४ तमस्य वर्षस्य 'अगस्त'-मासस्य चतुर्विंशतितमे (२४) दिनाङ्के फखरुद्दीन अली अहमद राष्ट्रपतिपदगौरवरक्षणस्य शपथम् अकरोत् । तस्य यदा राष्ट्रपतित्वेन दायित्वम् आसीत्, तदा प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी आसीत् । परन्तु तस्याः राजनैतिकस्थितिः समीचीना नासीत् । यतो हि पुत्रप्रेम्णा ग्रस्ता सा देशस्य हितं विस्मृतवती आसीत् । तस्याः पुत्रः सञ्जय गान्धी, तन्मित्राणि च सर्वकारत्वेन कार्यं कुर्वन्तः आसन् । तेषां निर्णयाः देशहिताय न अपि तु देशस्य अहिताय एव आसन् । भारतीयजनसङ्ख्यां नियन्त्रितुं ते 'नसबन्धी' इत्यस्य अभियानस्य घोषणाम् अकुर्वन् । तस्मिन् अभियाने सञ्जय गान्धी इत्यस्य कृपादृष्टिं प्राप्तुं केचन मुख्यमन्त्रिणः तु अष्टादशवर्षीयाणां यूनाम् आरभ्य षष्ठिवर्षीयाणां वृद्धानां 'नसबन्धी' अकारयन् । एतत् तु उदाहरणमासीत्, इतोऽपि असांविधानिक-अराजनैतिक-अमानवीयनिर्णयाः सर्वकारेण जनेषु आरोपिताः आसन् । उत्कोचं विना सर्वाकारिविभागेषु कार्यं न भवति स्म । नेतारः भ्रष्टाचारं कृत्वापि दण्डं न प्राप्नुवन्ति स्म । सर्वत्र अराजकतायाः वातावरणमासीत् ।
जयप्रकाशस्य पत्न्याः मृत्युः अभवत् । तेन सः निराशः गृहे स्थितः आसीत् । परन्तु बिहारराज्यस्य छात्राणां स्थितिः दयनीया आसीत् । १९७४ तमस्य वर्षस्य 'मार्च'-मासस्य अष्टादशे (१८) दिनाङ्के पटना-विश्वविद्यालयस्य छात्राः सर्वकारविरोधिप्रदर्शनम् अकुर्वन् । प्रदर्शनं कुर्वन्तः ते बिहारविधानसभायाः पुरः प्राप्ताः । तेषां विद्यार्थिनां दमनं कुर्वन्तः बिहारराज्यस्य आरक्षकाः छात्रेषु दण्डानां प्रहारम् अकुर्वन् । तेन तत् प्रदर्शनं हिंसकप्रदर्शने परिवर्तितम् । तस्यां हिंसायां दश विद्यार्थिनः मृताः । ततः छात्राः जयप्रकाशं मार्गदर्शनार्थम् अप्रार्थयन् । परन्तु जयप्रकाशस्य स्वास्थ्यं समीचीनं नासीत् । अतः सः मार्गदर्शनस्य प्रस्तावं निराकरोत् । स्वल्पेषु दिनेषु किङ्कर्तव्यमूढाः केचन छात्राः जयप्रकाशं पुनः मार्गदर्शनाय आह्वयन् ।
जयप्रकाशः छात्राणां कष्टं ज्ञात्वा तेषां मार्गदर्शनाय सिद्धः अभवत् । देशस्य समस्यायाः विषये सः भाषणम् अयच्छत् । सः अवदत्, “सर्वकारेण एतत् स्मरणीयं यत् तस्य निर्णयैः जनसामान्यानां दुःखं वर्धते । तेन दुःखेन सन्तप्ताः एव ते हिंसायाः विचारं कुर्वन्ति । अहं किमर्थम् एतेषां साहाय्यं करोमि इत्यस्य प्रश्नस्य एकमेव उत्तरमस्ति । भ्रष्टाचारं, कुशासनं च दृष्ट्वा अहं तूष्णीं स्थातुं न शक्नोमि । एषा स्थितिः भारते कुत्रचिदपि भवेत् । तस्याः स्थितेः कारणं तु सर्वकारः एवास्ति । देशस्य एतादृशीं स्थितिं दृष्टुम् अहं स्वतन्त्रतान्दोलनेषु भागं नावहम्” इति ।
१९७४ तमस्य वर्षस्य 'अप्रैल'-मासस्य एकोनविंशति(१९)तमे दिनाङ्के बिहारराज्यस्य पटना-महानगरस्थे 'गान्धी मैदान' इत्यस्मिन् स्थले जयप्रकाशः विशालसभायाः आयोजनम् अकरोत् । तस्यामेव सभायां जनाः लोकनायक इति नाम्ना तं सम्बोधयन् । ततः १९७४ तमस्य वर्षस्य 'जून'-मासस्य पञ्चमे (५) दिनाङ्के सप्त कि.मी. लम्बमानस्य प्रदर्शनस्य मार्गदर्शनं कुर्वन् जयप्रकाशः बिहारराजभवनं प्रति पदयात्रां प्रारभत । तां पदयात्रां ‘सम्पूर्णक्रान्तियात्रा’ इति जानीमः वयम् । १९७५ तमस्य वर्षस्य 'मार्च'-मासस्य षष्ठे (६) दिनाङ्के 'सिंहासन खाली करो कि जनता आती है' इति सूत्रं जयप्रकाशः छात्रेभ्यः अयच्छत् ।
१९७५ तमस्य वर्षस्य 'जून'-मासस्य द्वादशे (१२) दिनाङ्के इलाहाबाद-उच्चन्यायालयेन इन्दिरा गान्धी इत्यस्याः विरुद्धम् अभियोगस्य निर्णयः कृतः । इन्दिरा गान्धी निर्वाचनसम्बद्धभ्रष्टाचारस्य दोषी इति इलाहाबाद-उच्चन्यायालयेन उद्घोषितम् । भारतीयसर्वोच्चन्यायालयाय याचिकां दातुं इन्दिरा गान्धी इत्यनयाः पार्श्वे विंशतिः दिनानां कालः आसीत् । परन्तु सर्वोच्चन्यायालयः अपि एतादृशं, इतोऽपि कठिनं वा न्यायं करिष्यति इति भयः तस्याः मनसि आसीत् । तस्याः राजनैतिकक्रूरतायाः परिणामः आसीत् यत्, १९७५ तमस्य वर्षस्य 'जून'-मासस्य षड्विंशति(२६)तमे दिनाङ्के एव भारते आन्तरिकापत्कालस्य घोषणा अभूत् ।
देशभक्तानां सर्वकारविरोधिप्रदर्शनेन भीतः सञ्जय गान्धी इत्यस्य षड्पञ्चाशदधिकत्रिशततमस्य (३५६) अनुच्छेदस्य दुरुपयोगं कृत्वा आपत्कालम् अघोषयत् । परन्तु प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी आसीत् । अतः तया आपत्कालः उद्घोषितः इति तस्याः कुख्यातिः अस्ति । १९७५ तमस्य वर्षस्य आपत्काले जयप्रकाशः, मोरारजी देसाई इत्यादीनाम् अनेकानां देशभक्तानां कारावासः अभूत् । लक्षाधिकाः जनाः मृताः । कोटिशः रूप्यकाणां नाशः अभवत् । वीथीषु, मार्गेषु सर्वकारविरोधिनां हत्याः अभवन् । सर्वकारस्य बलप्रयोगेनापि देशभक्तानां हृदि भयः नोत्पन्नः । सर्वे जयप्रकाशस्य विमुक्तिम् इच्छन्ति स्म । जनविरोधेन शीघ्रं हि सर्वेषां देशभक्तानां विमुक्तिः अभवत् । ततः जयप्रकाशेन देशस्य विविधपक्षैः सह चर्चा कृता, जनतापक्षस्य रचना च कृता । परन्तु जनतापक्षस्य अन्तःकलहेन दुःखितः जयप्रकाशः पुनः राजनीतिक्षेत्रात् निवृत्तिं स्व्यकरोत् ।
जयप्रकाशस्य मृत्युः
१९७९ तमस्य वर्षस्य 'अक्तूबर'-मासस्य सप्तम(७)दिनाङ्कस्य प्रातः जयप्रकाशः श्वसने क्लेशम् आनुभवत् । अतः प्राणवायोः (oxygen) यन्त्रेण श्वसनं कर्तव्यमिति वैद्यः तम् असूचयत् । परन्तु अष्टमे दिनाङ्के प्रातः जयप्रकाशः देहत्यागम् अकरोत् । लोकनायकस्य जयप्रकाशस्य मृत्योः समाचारं श्रुत्वा आभारतं शोकमग्नम् अभवत् । प्रधानमन्त्री चौधरी चरण सिंह सप्तदिनात्मकस्य राष्ट्रियशोकस्य घोषणाम् अकरोत् ।
प्रशस्तयः
Bharat Ratna, 1999 (Posthmus)for Public Affairs
Rashtrabhushan Award of FIE Foundation, Ichalkaranji
Ramon Magsaysay Award,1965 for Public Service.
भाषणानि, न्यायालयकथनानि च
Prakash Jha directed a 112-minute film "Loknayak ",based on the life of Jaya Prakash Narayan (JP) . Chetan Pandit played the role of JP in that film.
Achyut Potdar played role of JP in ABP News show Pradhanmantri (TV Series) and Aaj Tak Aandolan.
जीवनी
Why Socialism, 1936
War Circulars, 1–4 CSP, Lucknow
Inside Lahore Fort, Sahityalaya Patna 1947
Nation Building in India – JP Narayan
Three Basic Problems of India. From Socialism to Sarvodaya, Sarva Seva Sangh Prakashan, Varansi 1957
A Plea for Reconstruction of Indian Polity, Sarva Seva Sangh Prakashan, Varansi 1959
Swaraj for the People, Sarva Seva Sangh Prakashan, Varansi 1961
Sarvodaya Answer to Chinese Aggression, Sarvodaya Prachuralaya Tanjore 1963
Face to Face, Navchetna Prakashan, Varansi 1970
Prison Diary, Samajwadi Yuvjan Sabha Calcutta 1976 and Popular Prakashan, Bombay 1977.
सम्पादनकार्यम्:
Towards Struggle, edited by Yusuf Meherally, Padma Publications, Bombay 1946,47
Socialism,Sarvodaya and Democracy, edited by Bimal Prasad, Asia Publishing House Bombay 1964
Communitarian Society and Panchayti Raj, edited by Brahmanand Navchetna Prakashan Varansi 1970
Nation-Building in India, edited by Brahmanand Navchetna Prakashan Varansi 1974
Towards Revolution, edited by Bhargava and Phadnis, Arnold-Heinemann New Delhi 1975
J.P’s Jail Life (A Collection of Personal Letters) translated by G S Bhargava, Arnold-Heinemann New Delhi 1977
Towards Total Revolution, edited by Brahmanand Popular Prakashan Bombay 1978
J P:Profile of a non-conformist, Interviews by Bhola Chatterji, Minerva Associates, Calcutta, 1979
To All Fighters of Freedom II, A Revolutionary’s Quest-selected writings of Jayprakash Narayan, edited by Bimal Prasad Oxford University Press New Delhi 1980
Concept of Total Revolution: An Introductory Essay(JP and social change) by Bimal Prasad
सम्बद्धाः लेखाः
आपत्कालः
इन्दिरा गान्धी
महात्मा गान्धी
बाह्यानुबन्धाः
Red Fugitive: Jayaprakash Narayan by H L Singh Dewans Publications Lahore 1946
Life and Time of Jayaprakash Narayan by J S Bright Dewans Publications Lahore 1946
Jayaprakash Narayan: A Political Biography by Ajit Bhattacharyajea Vikas Publications New Delhi 1975
J.P: His Biography, Allan and Wendy Scarfe, Orient Longmans New Delhi 1975
Jayaprakash: Rebel Extraordinary, by Lakshmi Narayan Lal, Indian Book Company New Delhi 1975
Loknayak Jayaprakash Narayan, by Suresh Ram Macmillan Co. Delhi 1974
Loknayak Jayaprakash Narayan by Farooq Argali Janata Pocket Books Delhi 1977.
Bimal Prasad (editor). 1980. A Revolutionary's Quest: Selected Writings of Jayaprakash Narayan. Oxford University Press, Delhi ISBN 0-19-561204-3
Jai Prakash Narain, Jayaprakash Narayan, Essential Writings, 1929-1979: A Centenary Volume, 1902–2002, Konark Publishers (2002) ISBN 81-220-0634-5
Dr. Kawaljeet, J.P.'s Total Revolution and Humanism (Patna: Buddhiwadi Foundation, 2002). ISBN 81-86935-02-9
Dr. Ramendra (editor), Jayaprakash Vichar Sankalan [Hindi] (Patna: Rajendra Prakashan, 1986).
Satyabrata Rai Chowdhuri, Leftism in India: 1917-1947 (London and New Delhi: Palgrave Macmillan, 2008).
Radhakanta Barik, Politics of the JP Movement (Radiant Publications, Delhi, 1977)
MG Devashayam, JP Movement Emergency and India's Second Freedom (Vitasta Publishing Pvt. Ltd., New Delhi, 2012). ISBN 978-93-80828-61-9
jds.ind.in/j-p-narayan/
http://www.biharonline.gov.in/site/%28S%281pic4v55gh0fj445vzrxryu3%29%29/home/containt.aspx?AspxAutoDetectCookieSupport=1
A plea for the reconstruction of Indian polity
Total revolution
On Hindu revivalism
Magsaysay award acceptance speech ; Citation
JP's visit to an RSS camp , as told by Sita Ram Goel in "Perversion of India's Political Parlance"
JP information from Gandhi museum
उद्धरणम्
भारतरत्नपुरस्कारभाजः
भारतीयस्वातन्त्र्ययोधाः
१९०२ जननम्
१९७९ मरणम् |
5651 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B2%20%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A5%87 | अनिल कुम्बले | भारतीय खिलाडी।
भारतीय-सूची
External links
भारतीयक्रिकेट्-क्रीडापटवः
भारतीयक्रीडापटुसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
अन्यभाषायां सारमञ्जूषा |
5652 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%81%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%8D | अञ्जु बाबी जार्ज् | अञ्जूबाबीजार्ज () काचित् भारतीया क्रीडका अस्ति । इयं २००३ तमे वर्षे फ्रान्स्-देशस्य पेरिस्-नगरे जाते 'चेम्पियन्शिप् आफ् अथ्लेटिक्स्' क्रीडाकूटे दिर्घकूर्दनस्पर्धायां कांस्यपदकं जितवती । अस्यां स्पर्धायां सा ६.७ मीटर्मितं दीर्घकूर्दनं कृत्वा पदकं प्राप्नोत् । भारते दीर्घकूर्दने ऐदम्प्राथम्येन अनया पदकं प्राप्तम् ।
<!---ಅಂಜು ಬಾಬಿ ಜಾರ್ಜ್ () (1977 ರ ಏಪ್ರಿಲ್ 19 ರಂದು ಜನಿಸಿದರು.) ಅವರು ಭಾರತೀಯ ಕ್ರೀಡಾಪಟುವಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಅಂಜು ಬಾಬಿ ಜಾರ್ಜ್,ಪ್ಯಾರಿಸ್ ನಲ್ಲಿ ನಡೆದ 2003 ರ ವರ್ಲ್ಡ್ ಚ್ಯಾಂಪಿಯನ್ಷಿಪ್ ಇನ್ ಅಥ್ಲೆಟಿಕ್ಸ್(ಅಥ್ಲೆಟಿಕ್ಸ್ ನಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವ ಚ್ಯಾಂಪಿಯನ್ಷಿಪ್) ನ ಲಾಂಗ್ ಜಂಪ್(ಉದ್ದನೆಗೆತ) ನಲ್ಲಿ ಕಂಚಿನ ಪದಕ ಗೆಲ್ಲುವ ಮೂಲಕ ಇತಿಹಾಸ ಸೃಷ್ಟಿಸಿದರು. ಈ ಸಾಧನೆಯ ಮೂಲಕ ಅವರು ವರ್ಲ್ಡ್ ಚ್ಯಾಂಪಿಯನ್ಷಿಪ್ ಅಥ್ಲೆಟಿಕ್ಸ್ ನಲ್ಲಿ 6.70 ಮಿ. ಅನ್ನು ಉದ್ದ ಜಿಗಿತದಲ್ಲಿ ಪದಕ ಗಳಿಸಿದ ಭಾರತದ ಮೊದಲ ಕ್ರೀಡಾಪಟುವಾಗಿದ್ದಾರೆ. 2005 ರಲ್ಲಿನ IAAF ವಿಶ್ವ ಅಥ್ಲೆಟಿಕ್ಸ್ ಫೈನಲ್ ನಲ್ಲಿ ಬೆಳ್ಳಿಯ ಪದಕ ಗೆದ್ದುಕೊಂಡರು, ಇದು ಅವರ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಪ್ರದರ್ಶನವೆಂದು ಅವರು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಆರಂಭಿಕ ಜೀವನ
ಅಂಜು, ಕೇರಳದ ಕೊಟ್ಟಯಮ್ ಜಿಲ್ಲಯಲ್ಲಿ, ಚಂಗನಾಶ್ಶೀರಿಯಲ್ಲಿನ ಕೊಚುಪರಮ್ಬಿಲ್ ಕುಟುಂಬದಲ್ಲಿ K.T.ಮಾರ್ಕೋಸ್ ರವರ ಪುತ್ರಿಯಾಗಿ ಜನಿಸಿದರು. ಅವರ ತಂದೆಯಿಂದಲೇ ಅಥ್ಲೆಟಿಕ್ಸ್ ಅನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದರು. ಅದರ ಜೊತೆಗೆ ಕೊರ್ತೊಡೆ ಶಾಲೆಯಲ್ಲಿದ್ದ ಅವರ ತರಬೇತುದಾರರಿಂದಾಗಿ ಮುಂದೆ ಅವರ ಆಸಕ್ತಿ ಬೆಳೆಯಿತು. ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು CKM ಕೊರ್ತೊಡೆ ಶಾಲೆಯಲ್ಲಿ ಅವರು ಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸಿದರು. ಅದಲ್ಲದೇ ವಿಮಲಾ ಕಾಲೇಜಿನಿಂದ ಪದವಿ ಶಿಕ್ಷಣ ಪಡೆದುಕೊಂಡರು. 1991-92 ರಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಶಾಲಾ ಅಥ್ಲೆಟಿಕ್ ಕ್ರೀಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಅವರು 100 ಮಿ ಹರ್ಡ್ ಲ್ಸ್ (ಓಟದ ಪಂದ್ಯ) ಮತ್ತು ರಿಲೇ ಯನ್ನು ಗೆದ್ದುಕೊಂಡರು. ಅಲ್ಲದೇ ಲಾಂಗ್ ಜಂಪ್ ಮತ್ತು ಹೈಜಂಪ್ (ಎತ್ತರ ನೆಗೆತ) ಕ್ರೀಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಎರಡನೆ ಸ್ಥಾನ ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುವ ಮೂಲಕ ಮಹಿಳಾ ಚ್ಯಾಂಪಿಯನ್ ಆದರು. ಅಂಜು ಅವರ ಪ್ರತಿಭೆ ನ್ಯಾಷನಲ್ ಸ್ಕೂಲ್ಸ್ ಆಟಗಳಲ್ಲಿ ಗುರುತಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿತು. ಈ ಕ್ರೀಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಅವರು 100ಮಿ ಹರ್ಡ್ ಲ್ಸ್ ಮತ್ತು 4x100ಮಿ ರಿಲೇಯಲ್ಲಿ ಮೂರನೆ ಸ್ಥಾನ ಗಳಿಸಿದ್ದರು. ಅವರು ಕ್ಯಾಲಿಕಟ್ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಯದಲ್ಲಿದ್ದರು.
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
अंजूबाबीजार्ज
Stubs
भारतीय-अथ्लेटिक्स्-क्रीडालवः
चित्रं योजनीयम्
विषयः वर्धनीयः
कूर्दनक्रीडाः
क्रीडालवः |
5653 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%20%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE | बाइचिङ्ग भूटिया | भारतीय खिलाडी।
भारतीय-सूची
भारतीयपादकन्दुकक्रीडालवः
बाह्यानुबन्धः योजनीयः
क्रीडासम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5654 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%20%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%88 | धनराज पिल्लै | धनराजः पिल्लै(Dhanraj Pillay)एकः प्रसिद्धः फील्ड्-यष्टिकन्दुकक्रीडालुः आसीत् ।
एषः पूर्वतन भारतीय-यष्टिकन्दुकगणस्य नायकः आसीत् ।
जननं बाल्यञ्च
धनरजवर्यः पुणेनगरस्य समीपे विद्यमानस्य खड्की प्रदेशे जन्म प्राप्तवान् । नागलिङ्गं पिल्लै, आण्डाळम्मा तस्य मातापितरौ च स्तः । एषः तमिळीयः वर्तते । सः मराठी, आङ्ग्लम्, हिन्दी भाषायां च भाषितुं समर्थः वर्तते । अस्य पिता क्षेत्रपालकः आसीत् । धनराजवर्यः बाल्यादारभ्य एव मित्रैः सह यष्टिकन्दुकक्रीडां क्रीडति स्म । सः मोहम्मद्-शहीद्वर्येण प्रेसितः आसीत् ।
टिप्पणी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Dhanraj Pillay's career statistics
Dhanraj pillai
World Hockey
Achievements Table
भारतीयक्रीडापटुसम्बद्धाः स्टब्स्
भारतीय-हाकीक्रीडालवः
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5655 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%B0%20%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6 | मेजर ध्यानचन्द | ध्यानचन्दः सिंह (, ) इत्यस्य मुख्यं नाम ध्यानसिंह इति आसीत् सः युवभिः सह क्रीडाङ्गणे क्रीडन् आसीत् । तस्य गतिः अश्व इव आसीत् । तत् सर्वं क्रीडाङ्गणात् बहिः स्थित्वा 'पङ्कज गुप्ता' इति नामकः अनुभवी प्रशिक्षकः (कोच्) पश्यति स्म । सः तं युवानम् आहूय "त्वम् एकदा क्रीडाङ्गणस्य राजा भविष्यसि" इति अवदत् । तदनन्तरं ध्यानसिंहः बहुपरिश्रमम् अकरोत् । यदा तौ पुनः मिलितवन्तौ, तदा पङ्कज गुप्ता त्वं गृहे सिंहः भव, किन्तु कीडाङ्गणे चन्द्र भव इति प्रार्थयत । सः न कश्चन अपरः अपि तु विश्वस्य सुप्रसिद्धः हॉकी-क्रीडकः ध्यानचन्दः आसीत् ।
जन्म, परिवारश्च
ध्यानचन्द इत्यस्य जन्म १९०५ तमस्य वर्षस्य अगस्त-मासस्य २९ तमे दिनाङ्के उत्तरप्रदेशराज्यस्य इलाहबाद-नगरे अभवत् । तस्य पितुः नाम सोमेश्वरदत्त सिंहः इति आसीत् । तस्य मूलसिंहः, ध्यानसिंहः , रूपसिंहः इति त्रयः पुत्राः आसन् । तेषु ध्यानसिंहः पितुः प्रेरणया यष्टिकन्दुकक्रीडां प्रति आकर्षितः अभवत् इति । तस्य पिता सैनिकः आसीत् ।
बाल्यं, शिक्षणं च
"ध्यानचन्द" इत्यस्य बाल्यं लालित्यपूर्णम् आसीत् । सः प्रयागः-नगरे पितृभ्यां सह वसति स्म । प्राथमिकं, माध्यमिकं च शिक्षणं तेन इलाहबाद-नगरे प्राप्तम् । ततः परं सः ज़ासि-नगरे गतः । तत्र तस्य आभ्यसस्तु चलति स्म किन्तु पितुः यष्टिकन्दुकक्रीडायाः प्रीतीं दृष्ट्वा सः यष्टिकन्दुकक्रीडायै अधिकं ध्यानं ददाति स्म ।
सैनिकः ध्यानचन्दः
१९२२ तमे वर्षे ध्यानचन्दः भारतीयायां सेनायां सम्मिलितः अभवत् । सः तन्वा, मनसा च सेनायाः कार्यम् अकरोत् ।
सैनिकः क्रीडकः अभवत्
जेहलम इत्यत्र पञ्जाब भारतीय यूथ पक्षात् सादी-क्रीडा(tournament)याः अन्तिमा स्पर्धा आसीत् । सर्वेऽपि दृष्टारः समुत्सुकाः आसन् । सर्वे ध्यानचन्दम् एव पश्यन्ति स्म । सः ध्यानचन्दस्य परीक्षायाः कालः आसीत् । विजयप्राप्तौ अन्तिमेषु चतुर्षु निमेषेषु स्वस्य यूथेन लक्ष्यद्वयं (goal) कर्तव्यम् आसीत् । ततः परं तेषां स्वामी कमान्डर् उच्चैः अग्रे गच्छन्तु ध्यान ! त्वं किमपि कुरु इति अवदत् । अतः तस्य रवः अपि झर्जरितः अभवत् । तत् श्रुत्वा ध्यानचन्दः ससङ्घर्षं क्रीडारतः अभवत् । तेन प्रथमे निमेषे १ लक्ष्यम् (goal) कृतः । पुनः क्रीडारतः सन् ३ निमेषे २ लक्ष्यम् (goal), चतुर्थे निमिषे ३ लक्ष्यम् (goal) कृतः । इत्थं तेन सादी-क्रीडा (tournament) इत्यस्मिन् विजयः प्राप्तः ।
प्रथमः अवसरः
१९२६ तमे वर्षे ध्यानचन्द हॉकी-क्रीडायाः माध्यमेन देशाय किमपि कर्तुम् अवसरं प्रापत् । प्रथमवारं 'भारतीय सैन्य-यूथ' इति दलं (team) हॉकी-क्रीडायै न्युज़ीलैण्ड् गच्छद् आसीत् । तस्मिन् ध्यानचन्द इत्यस्यापि गणना अभवत् । देशस्य अयं सैनिकः हॉकी इति आयुधेन कीडाङ्गणं प्राप्स्यति इति निश्चितम् अभवत् ।
स्वामी, बाला तिवारी इत्येतयोः उपदेशः
स्वामी यात्रायाः गाम्भीर्यं बोधयितुं ध्यानचन्दं स्वगृहे आहूतवान् । तत्र सः त्वयि मे पूर्णः विश्वासः अस्ति इति ध्यानचन्दाय अवदत् । किन्तु न्युज़ीलैण्ड-देशस्य प्रवासे अस्माकं विजयः भवेदिति अहम् ऐच्छम् । तत् श्रुत्वा ध्यानचन्दः सस्मितं गुरो ! तव मयि श्रद्धा अस्ति, मम हॉकी इत्यस्मिन् विश्वासः अस्ति । वयम् अवश्यमेव विजयं प्राप्स्यामः । तदनन्तरं स्वामी तान् अभ्यासं कर्तुम् असूचयत् । तदनन्तरं क्रीडाङ्गणे कन्दुकः अन्येभ्यः दातव्यः, स्वयमेव न रक्षणीयः इति गुरु बाले तिवारी इत्ययं ध्यानचन्दम् अवदत् ।
विवाहः
प्रगतिपथे ध्यानचन्दः अग्रेसरः आसीत् । गृहक्रीडाङ्गणयोः सः प्रतिदिनं विकसति स्म । १९३६ तमे वर्षे ओलम्पिक् इत्यस्य विज्ञापनम् अभवत् । तस्मिन्नैव वर्षे परिवारजनानाम् आग्रहवशात् जानकीदेवी इति नामिकया कन्यया सह तस्य विवाहः अभवत् । विश्वस्मिन् विझार्ड् ओफ् हॉकी इति नाम्ना विख्यातः सः सांसारिकजीवने सन्नपि क्रीडां प्रति जागरूकः आसीत् । सः निरन्तरं क्रीडाङ्गणात् गृहं, गृहात् क्रीडाङ्गणं च प्रति धावति स्म । सः उभयत्र स्वस्य कर्तव्यं निर्वहति स्म । जानकीदेवी अपि सरला महिला आसीत् । सा सहधर्मचारिणीत्वेन सदैव तस्य साहाय्यं विदधाति स्म । सांसारिके जीवनेऽपि सः सप्तपुत्राणां पिता अभवत् ।
ध्यानचन्दस्य ओलम्पिक् इत्यस्मिन् क्रीडा
१९३२ तमे वर्षे भारतेन ३७ स्पर्धाः क्रीडीताः । तेषु ३३८ लक्ष्यानि साधितानि । तेषु पुनः १३३ लक्ष्यानि (goal) ध्यानचन्दस्य आसीत् । ध्यानचन्दस्य कौशलं दृष्ट्वा एकस्य बृहद् ग्रन्थस्यापि निर्माणं भवितुं शक्यम् । तस्य क्रीडाङ्गणस्य कौशलम् अद्भूतम् आसीत् । १९३६ तमे वर्षे भारतेन ओलम्पिक क्रीडामहोत्सवे भागः गृहीतः । तस्मिन् ध्यानचन्दस्य प्रदर्शनं दृष्ट्वा एकेन जर्मन-सन्देशपत्रेण साम्प्रतम् ओलम्पिक-क्रीडामहोत्सवे मायाकारस्य कौतुकम् अपि दृश्यते इति लिखितम् । तदनन्तरम् आगच्छन्तु आगच्छन्तु कीडाङ्गणे भारतीयमायाकारं ध्यानचन्दं पश्यन्तु तस्य मायां पश्यन्तु इति लिखित्वा चित्राणि उल्लिखितानि भवन्ति स्म ।
ध्याचन्दस्य हॉकी
ध्याचन्दस्य हॉकी क्रीडाप्राविण्यं विश्वस्मिन् प्रख्यातम् अभवत् । तस्य विषये एकः पत्रकारः “ ध्यानचन्दस्य हॉकी लोहचुम्बकेन निर्मिता अस्ति । अतः कन्दूकः तस्मात् दूरं न गच्छति ” इति अवदत् । वैदेशिकक्रीडायाः मान्धाता समानाः जनाः ध्यानचन्दं मानसिकरीत्या पराजेतुम् व्यचारयन् । ते टिप्पणीं कृत्वा जनान् अपि भ्रामयन्ति स्म । ततः परं एकैकस्यां क्रीडायां ध्यानचन्दस्य हॉकी परीक्षणं भवति स्म । अन्ते टोकीयो-नगरे वैदेशिकैः ध्यानचन्दस्य हॉकी-ध्वंसः कृतः ।
हिटलर् इत्यस्य प्रस्तावाः
अडोल्फ हिटलर् इत्ययं ध्यानचन्दस्य क्रीडया प्रभावितः सन् तस्य हॉकी अलभ्यासु वस्तुषु स्थापयितुम् इच्छति स्म । १९३६ तमे वर्षे ओलम्पिक् इत्यस्मिन् ध्यानचन्दस्य क्रीडया प्रभावितः अडोल्फ हिटलर् इत्ययं तं प्रति प्रस्तावत्रयम् अस्थापयत् ।
१) अडोल्फ हिटलर् इत्ययं ध्यानचन्दः तेन सह भोजनं कुर्यात् ।
२) ब्रिटिश्- इन्डियन सेनायाः मेजरपदम् आलङ्करोत् ।
३) जर्मनदेशस्य नागरिकत्वं च स्व्यकरोत् ।
ध्यानचन्दस्य प्रत्युत्तरम्
भारतस्य अयं वीरः तान् प्रस्तावान् नम्रतापूर्वकम् अत्यजत् । भारतं मम देशः अस्ति । वयं तस्य पुत्राः स्मः । अस्माकं हृत्सु भारतस्य गौरवम् अस्ति । वयं तं प्रति कृतज्ञाः स्मः । अहं हॉकी-क्रीडां प्रति समर्पितः अस्मि । मम योगदानं केवलं भारतं प्रति एव अस्ति । तस्य एभिः वचनैः सर्वे स्तब्धाः अभवन् । यथा क्रिकेट्- क्रीडायां सर् डोन् ब्रेडमेन् , बोक्सिङ्ग क्रीडायां महम्मद अली, तथैव भारते हॉकी-क्रीडायां ध्यानचन्दः अभवत् । हॉकी- भारतस्य राष्ट्रिया क्रीडा अभवत्, तस्य श्रेयः ध्यानचन्द इत्यस्मै देयः ।
सर् डोन् ब्रेडमेन् इत्यनेन सह ध्यानचन्दस्य मेलनम्
१९२६ तमे वर्षे हॉकी-क्रीडायां प्रविष्टः ध्यानचन्दः स्वल्पे एव काले विश्वस्मिन् विख्यातः अभवत् । तदानीं भारतस्य प्रतिनिधित्वेन चिते दले अस्य ध्यानचन्दस्य नाम प्रथमं भवति स्म । सः एकैकस्यां क्रीडायां स्वस्य प्रतिभाम् अपि दर्शयति स्म ।
भारतस्य हॉकी-दलस्य सिद्धयः
१९२८ तमे वर्षे एमस्टरडेम ओलम्पिक् क्रीडामहोत्सवे, १९३१ तमे वर्षे लॉस् एन्जलस् ओलम्पिक् क्रीडामहोत्सवे च भारतस्य हॉकी-दलस्य जनैः सुवर्णचन्द्रकः प्राप्तः । तस्मिन् ध्यानचन्दस्य सर्वाधिकं योगदानम् आसीत् । तथैव १९३५ तमे वर्षेऽपि अभवत् इति । तस्मिन् वर्षे भारतस्य हॉकी-दलम् ऑस्ट्रेलिया-देशस्य, न्युजिलॅण्ड-देशस्य च प्रवासे आसीत् । ध्यानचन्द इति नामकस्य मायाकारस्य सर्वत्र चर्चा आसीत् । अत एव भारतस्य गणं यत्र गच्छति स्म, तत्रत्यं हॉकी-दलं तेन सह क्रीडां क्रीडद् गौरवम् अनुभवति स्म । तेषु अपि भारतस्य मायाकारसमानेन क्रीडकेन सह क्रीडां क्रीडामः इति अत्यधिकं गौरवम् अनुभवन्ति स्म । भारतीयदलस्य क्रीडाप्रवासाय यतः आमन्त्रणं प्राप्यते स्म , अधिकारिणः तत् स्वीकुर्वन्ति स्म । अपि च तेषु क्रीडाप्रवासेषु क्रीडकाः अपि स्वस्य सम्पूर्णां शक्तिं नियोजयन्ति स्म ।
भारतस्य हॉकी-दलस्य प्रदर्शनम्
भारतस्य हॉकी-दलम् ऑस्ट्रेलिया-देशस्य, न्युजिलॅण्ड-देशस्य च प्रवासे यानि आमन्त्रणानि प्राप्तानि तेषु सर्वेषु भारतस्य क्रीडकाः 'कार्यं साधयामः वा देहं पातयामः' इति विचारेण सह एव क्रीडन्ति स्म । यादृशेन उत्साहेन क्रीडाङ्गणे अवतरन्ति स्म, ततः द्वीगुणितेन उत्साहेन विजयमपि प्राप्नुवति स्म । अस्मिन् प्रवासे भारतस्य दलं ४८ स्पर्धाः अक्रीडत्, तासु सर्वासु क्रीडासु विजयः अपि प्राप्तः । तत्र भारतस्य हॉकी-दलेन ५८४ (goal) लक्ष्यानि साधितानि । तेषु २०० (goal) लक्ष्यानि ध्यानचन्दस्य आसन् ।
विश्वस्मिन् हॉकी-क्रीडायाः प्रचारः
सम्पूर्णे विश्वे हॉकी इत्यस्य प्रचारः अवर्धत । विविधानां क्रीडानाम् उत्तमक्रीडालूनाम् एकः एव प्रश्नः आसीत् । कः अयं ध्यानचन्दः ? तस्य किं वैशिष्ट्यम् ? तस्य हॉकी-क्रीडायाः का माया यया जनाः मन्त्रवमुग्धाः भवन्ति ?
ध्यानचन्दस्य हॉकी-क्रीडायाः प्रेक्षकत्वेन सर् डोन् ब्रेडमेन्
ध्यानचन्दस्य ख्यातिं दृष्ट्वा क्रीकेट्- क्रीडाया महान् क्रीडकः सर् डोन् ब्रेडमेन् हॉकी-क्रीडां दृष्टुं गतवान् । क्रीडन्तं ध्यानचन्दं दृष्ट्वा सः आश्चर्यं गतः । सम्पूर्णां क्रीडां दृष्ट्वा तस्य मुखात् प्रश्ऩः निर्गतः । सः हॉकी क्रीडकः अस्ति वा क्रीकेट् क्रीडकः ? इति सर् डोन् ब्रेडमेन् इत्ययम् व्यचारयत् । तस्य कारणं क्रीकेट् क्रीडकः अङ्कानां सम्पादने एकस्य क्षेपकस्यैव प्रतिकारं करोति किन्तु हॉकी क्रीडायां ध्यानचन्दः सर्वेषां प्रतीकारं कुर्वन्नपि सारल्येन लक्ष्यं विपुलतां साधयति इति ।
ध्यानचन्दस्य राष्ट्रप्रेमः
ध्यानचन्दस्य पूर्वतः एव एकस्मिन् क्षेत्रे अग्रण्या भवितव्यं तादृशी काऽपि इच्छा किशोरावस्थां यावत् नासीत् । सः सैनिकः अभवत्, तस्मात् दिनात् तस्य देशं प्रति प्रीतिः अवर्धत । ततः परं सः सैनिकानां हॉकी-दले चितः । तत्रापि सर्वैः तस्य देशप्रेम दृष्टम्। देशे वा विदेशे कुत्रापि क्रीडा स्यात् सः सर्वप्रथमं "वंदेमातरम्" इति गीतमेव गायति स्म । तेन सः भारतमातुः आशिषं गृह्णाति स्म इति किंवदन्त्यपि श्रूयते । कदाचित् एतस्मात् एव कारणात् सः सर्वदा विजयमेव प्राप्नोति स्म ।
ध्यानचन्दस्य एकाग्रता सहनशीलता च
ध्यानचन्दः क्रीडाङ्गणं प्रविश्य स्वस्य हॉकी इत्यनेन लक्ष्यं (goal) कर्तव्यम् इत्येव तस्य मुख्यं कार्यम् आसीत् । एकदा ध्यानचन्दः एकाग्रचित्तेन क्रीडाङ्गणे क्रीडन्नासीत् । सः केवलं कन्दुकमेव पश्यन्नासीत् । सः एकवारं कन्दुकः प्राप्नोति, ततः परं यावत् लक्ष्यप्राप्तिः न भवेत्, तावत् सः धावति स्म । तस्य हॉकी क्रीडायाम् इमाम् एकाग्रतां दृष्ट्वा जनाः तस्मै असूयन्ति स्म । एतस्मादेव कारणात् एकेन लक्ष्यरक्षकः गोल् किपर् इत्यनेन तस्योपरि आक्रमणं कृतम् । तस्मिन् आक्रमणे ध्यानचन्द भग्नदन्तः अभवत् । मुखात् सततम् रुधिरं प्रावहत् च । तथापि सः क्रीडां समाप्य एव क्रीडाङ्गणात् बहिः निर्गतः ।
ध्यानचन्दस्य चयनाय विचारस्य प्रसंङ्गः
१९३५ तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासे इन्डियन् हॉकी फेडरेशन् इति स्पर्धा बर्निल्-नगरे आसीत् । ओलम्पिक् क्रीडामहोत्सवे सुवर्णचन्द्रकद्वयं प्राप्तवान् तादृशं भारतीय हॉकी-दलं विदेशस्य भूमौ क्रीडां क्रीडेत् तत् सामान्यम् अभवत् । किन्तु अस्मिन् वर्षे ध्यानचन्दस्य चयनं न भविष्यति इति भयम् आसीत् । यतः ध्यानचन्दस्य हृदयरोगः आसीत् । तेन शस्त्रक्रिया अपि कारिता, एतस्मादेव कारणात् सः स्वयमपि तस्य चयनं न भविष्यति इति अमन्यत । किन्तु "इन्डियन हॉकी फेडरेशन्" इत्यस्मिन् ध्यानचन्दस्य चयनं न भवेत् तत् अशक्यम् । ध्यानचन्दस्य भारतदेशं प्रति या श्रद्धा वा या भावना आसीत्, सा चयनकर्तृभिः दृष्टा आसीत् । अतः रुग्णे सत्यपि चयनकर्तारः तं गणनायकरूपेण निरचिनोत् ।
गणस्य विजयाय तत्परः
सामान्यतया कोऽपि जनः स्वयं सर्वश्रेष्ठं प्रदर्शनं कुर्यात् इत्येव इच्छति स्म । किन्तु ध्यानचन्दः हॉकी क्रीडायां सर्वश्रेष्ठं प्रदर्शनं भवेत् इति ध्यानचन्दः न चिन्तयति स्म । सः सर्वानपि लक्ष्यं साधयितुम् अवसरं ददाति स्म । किन्तु सः क्रीडकः तद् अवसरं सफलतां प्रति न नयति तर्हि तस्मै क्रुध्यति स्म । तथापि जनाः तं लक्ष्यस्य मायाकाररूपेण जानन्ति स्म । तथापि सः मनसा गणस्य विजयः भवेत् इत्येव इच्छति स्म । अत एव सः सर्वेभ्यः गोल् कर्तुम् अवसरः यच्छति स्म । १९४७ तमे वर्षे भारतस्य हॉकी-क्रीडागणम् अन्यदेशस्य प्रवासे आसीत् । गणः यस्मिन् देशे गच्छति 'इन्डियन् हॉकी अशोसिएशन्' तत्र तेषां क्रीडायाः आयोजनं करोति स्म । क्रीडाङ्गणे मुखरेण बहवः निर्णयाः कर्तव्याः भवन्ति स्म । तथा कन्दुकः कस्मै देयः कः गोल् करिष्यति इत्यादयः निर्णयाः भवन्ति स्म । गणस्य मुखरेण ध्यानचन्देन कृतान् निर्णयान् अन्ये क्रीडकाः अनुसरन्ति स्म । एतादृशैः निर्णयैः भारतीय गणस्य विजयः भवति स्म ।
ध्यानचन्दः अन्यस्मै प्रदत्तस्य अवसरस्य प्रसङ्गः
यदा क्रीडायां भारतीयगणस्य, विरोधिगणस्य च क्रीडकाः लक्ष्यं साधयितुं धावन्ति स्म, तदा ध्यानचन्देन कन्दुकः विरोधीगस्य क्रीडकात् कन्दुकः सङ्गृहीतः । सः धावन् लक्ष्यं साधयितुं गच्छन्नासीत्, तदैव स्वस्य गणस्य के.डी. सिंहः अपि तस्य समीपे धावति स्म । ध्यानचन्दः तं प्रति कन्दुकं प्रैषयत् किन्तु कारणवशात् के.डी.सिंहः लक्ष्यं साधयितुं न अशक्नोत्, तत् दृष्ट्वा ध्यानचन्दः तस्मै कटिं दर्शयित्वा ततः निर्गतः । यदा क्रीडान्ते सर्वे आरामप्रकोष्टं प्राप्ताः, तदा के.डी.सिंहः कटिं दर्शयित्वा ततः निर्गमनस्य कारणं ज्ञातुं शक्नोमि इति अपृच्छत् । ध्यानचन्दः अहं साक्षात् लक्ष्यं साधयितुं समर्थः आसीत् किन्तु भवान् अवसरं प्राप्नोत् इति विचार्य मया कन्दुकः तुभ्यं प्रेषितः, किन्तु भवता तद् अवसरः न सफलीकृतः । अपि च लक्ष्यसाधनाय अक्षमानां कृते मम गणे स्थानं नास्ति इति अवदत् ।
प्रशंसकानां मध्ये ध्यानचन्दः
भारतीयगणस्य अयं सैनिकः अहर्निशं प्रसिद्धिं प्राप्नोति स्म । देशस्य, विदेशस्य च जनाः ध्यानचन्दं मेलितुं भारतीय हॉकी-गणम् आह्वयन्ति स्म । किन्तु ततः प्राक् भारतीयगणः विदेशं गन्तुं जनेभ्यः याचनां करोति स्म । ध्यानचन्दस्य काले विदेशगमनं सामान्यम् अभवत् । विविधाः देशाः भारतीयगणं स्वयमेव आह्वयन्ति स्म । अतः भारतीय-गणस्य क्रीडकानां कृते विदेशस्य प्रवासः सामान्यः अभवत् । भारतीयगणं विदेशे आह्वयन्ति, ते ध्यानचन्देन विना हॉकीगणस्य स्वीकारमपि न कुर्वन्ति स्म ।
"पूर्व आफ्रीका-देशस्य फेडरेशन्" भारतीयगणम् आफ्रीका-देशस्य प्रवासार्थम् आहूतवान् किन्तु यदि तस्मिन् गणे ध्यानचन्दः न स्यात् तर्हि आमन्त्रणमपि न इति तैः स्पष्टता कृता ।
ध्यानचन्दस्य व्यक्तित्वम्
ध्यानचन्दः अतीव नम्रः सामान्यश्च आसीत् । स्वस्य एतावती प्रतिष्ठा आसीत्तथापि सः लेशमात्रमपि अहङ्कारं न करोति स्म । सः सामान्यव्यक्तिरूपेण जन्म प्रापत्, सामान्यव्यक्तिरूपेण च जीवनम् अकरोत् इति । अतः एव तस्य प्रशंसकेषु आधिक्यम् अभवत् इति । एकदा सः प्राग् इति नामकं नगरम् अटितुं गतवान् । तत्र स्त्रीणां हॉकी-क्रीडकस्य गणात् सः क्रीडति स्म । तत्र एका महिला समागता, सा ध्यानचन्दस्य प्रशंसिका आसीत् । अहं त्वां चुम्बितुम् इच्छामि इति तस्मै अवदत् । किन्तु ध्यानचन्दः नम्रतापूर्वकं तस्यै क्षम्यताम् अहं विवाहितः अस्मि इति अवदत् ।
पेशावरगमनस्य प्रशङ्गः
यदा भारतस्य विभाजनम् अभवत्, तदा ध्यानचन्दः स्वस्य विशालप्रशंसकवर्गेण परिचितः आसीत् । यदा सः सम्पूर्णेन गणेन सह लाहोर-नगरात् पेशावर-नगरं प्रति गच्छन्नासीत् ।, तदा लाहोर-नगरे तस्य समर्थकाः रेलस्थाने कोलाहलम् अकुर्वन् । अतः यानं चतुः घण्टा विलम्बेन पेशावरम् आप ।
सर्वश्रेष्ठः पुरस्कारः
निखिलं जगत् तस्य क्रीडाकौशलेन तं परिचिनोति स्म । ततः किमधिकमिच्छेत् सः। ध्यानचन्दः यदा हॉकी क्रीडायां प्रविष्टः तदा एव तस्य बहुमानप्राप्तेः अवसरस्यापि आरम्भः अभवत् इति । सः न केवलं भारते अपि तु लण्डन्, एमस्टरडें बर्लिन्, प्राग्, लोस् एनजलस्, नेधर् लेण्ड, जापान, पाकिस्तान, आदिषु सर्वेष्वपि देशेषु, नगरेषु च सः "मायाकार" इति नाम्ना प्रासिद्धः सन् जनमनस्सु स्थानं लेभे् । तस्य कृते सर्वश्रेष्ठः पुरस्कारः जनानां प्रेम आसीत् ।
पुरस्काराः
अगस्त मासस्य २९ दिनाङ्के क्रीडोत्सवदिनस्य (sport day) आयोजनं भवति । तत् आयोजनं ध्यानचन्दस्य बहुमाने भवति । तस्मिन्नेव दिवसे राष्ट्रप्रमुखभवने राजीवगान्धी खेलरत्नपुरस्कारः, अर्जुनपुरस्कारः, द्रोणाचार्यपुरस्कारश्च दीयते । १९५६ तमे वर्षे ४३ वर्षणां वयसि ध्यानचन्दः पद्मभूषण इति पुरस्कारं प्रापत् । सैनिकपदात् निवृत्तः सन् अपि सः हॉकी-क्रीडायां स्वस्य योगदानं दत्तवान् । तदनन्तरं तस्य निवृत्यन्ते सः "लाईफ टाईम अचिवमेन्ट" पुरस्कारः अपि प्रापत् । अनेन १९२८, १९३२, १९३६ वर्षस्य च ओलम्पिक् स्पर्धाः भारतस्य कृते विजीताः । सः भारतं क्रीडाक्षेत्रे अग्रगण्यम् अकरोत् । तस्य योगदानार्पणं शब्दैः भवितुम् अशक्यम् । भारते, विदेशे च तस्य स्मरणे प्रतिमाः स्थापिताः । विदेशस्य वियेना-नगरे चतुर्भिः हस्तैः, चतुर्भिः हॉकी इत्येताभिः च तस्य प्रतिमा स्थापिता इति । हॉकी- क्रीडाजगतः पितुः ध्यानचन्दस्य मरणान्ते सर्वकारः तस्य स्मरणे पोस्ट टिकिट् इत्यस्य मुद्रणम् अकरोत् । कस्या अपि व्यक्तेः स्मरणे देशस्य सर्वकारः पोस्ट टिकिट् इत्यस्य मुद्रणं कुर्यात् तस्मात् तं सम्भावयितुं किमधिकम् ।
भारतीय हॉकी-क्रीडायाः अवसानम्
भारतीय हॉकी-क्रीडां शून्यात् सर्जनं प्रति अनयत् तादृशः ध्यानचन्दः मेजर ध्यानचन्द इति नाम्ना प्रख्यातः आसीत् । किन्तु साम्प्रतं तु जनाः तं क्रीडायाः माध्यमेनेव जानन्ति इति । जनानां मनसि प्राप्तस्थानः अयमपि जीवनस्य चक्रे बद्धः अभवत् । अन्ते हॉकी-क्रीडां प्रति मोहं, मायां च त्यक्त्वा अयं रोगग्रस्तः अभवत् । निवृत्तः भूत्वापि अनेन स्वस्य शरीरात् वयाधिकं कार्यं कृतम् आसीत् । जीवनस्य अन्तिमेषु दिनेषु सः रोगग्रस्तः अभवत् जनाः ध्यानचन्दः अर्थात् प्रख्यातः हॉकी-क्रीडकः, ध्यानचन्दः अर्थात् हॉकी-क्रीडायाः हृदयम् इत्येतत् सर्वं जनाः विस्मृतवन्तः । अत एव जीवनस्य अन्तिमे काले तं चिकित्सालयस्य सामान्ये विभागे स्थानं दत्तवन्तः । यदा एकस्य पत्रकारस्य लेखः समाचारपत्रे प्रकटः अभवत्, तदा तस्मै विशिष्टः प्रकोष्टः प्रदत्तः ।
मृत्युः
ध्यानचन्दस्य चिकित्सालयस्य सामान्ये विभागात् विशिष्टे प्रकोष्टे स्थानं प्राप्तवान् किन्तु तस्य मनसि १९७६ तमे वर्षे सप्तम्याम् ओलम्पिक क्रीडायां भारतस्य किं भविष्यति इति चिन्ता आसीत् । ४० वर्षस्य जीवनपर्यन्तं सूर्य इव तेजस्वीतायां जीवीतवान् तादृशः ध्यानचन्दस्य मृत्योः प्राक् चिकित्सकः भारतस्य हॉकी-क्रीडां मृत्युं प्रति गच्छती अस्ति । तां रक्षतु वा त्यजतु इति अवदत् । ततः परं ध्यानचन्दः मूर्छितायाम् अवस्थायां जीवनं यापितवान् । अन्ते १९७९ तमस्य दिसम्बर-मासस्य तृतीये दिनाङ्के तस्य मृत्युः अभवत् इति ।
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
The Indian who captivated even Hitler, Qaiser Mohammad Ali, Rediff.com
Feature: Hockey's Genius - Dhyan Chand , Rohit Brijnath, PlanetFieldHockey.com
Gulu Ezekiel and K. Arumugam, Great Indian Olympians
K. Arumugam, Dhyan Chand Centenary, Hockey Yearbook 2006.
A tribute to Dhyan Chand, Rediff.com
सन्दर्भः
भारतीय-हाकीक्रीडालवः
उत्तरप्रदेशराज्यस्य व्यक्तयः |
5656 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A0%E0%A5%80 | गीत सेठी | गीत सेठी भारतीय बिल्लियार्द्स केलीकारः।
भारतीय-सूची
व्यक्तिः
भारतस्य क्रीडापटवः
सर्वे अपूर्णलेखाः
गुजरातराज्यस्य व्यक्तयः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5657 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B2%20%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D | पुल्लेल गोपीचन्द् | भारतीय खिलाडी।
भारतीय-सूची
बाह्यासम्पर्कतन्तुः
भारतीयबाड्मिण्टन्-क्रीडालवः
चित्रं योजनीयम्
बाह्यानुबन्धः योजनीयः
क्रीडासम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5658 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A4%BE%20%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9 | मिल्खा सिंह | मिल्खा सिंह फ्लाईंग सिख नाम्ना देशेविदेशेषु विख्यातः, राष्ट्रकुलक्रीडास्पर्धायां सुवर्णपदकप्राप्तः स्वतन्त्रभारतस्य आद्यभारतीयः, पद्मश्रीपुरस्कारेण सम्मानितः महान् धावनपटुः कालकवलीभूतः।
जीवनम्
मिल्खासिंहः 20 नवम्बर 1929 तमे वर्षे पंजाबप्रदेशे जनिं लब्धवान्। सः भारतस्य विश्वप्रसिद्धः धावकः आसीत्, परन्तु तस्य आरंभिकजीवनं संघर्षमयम् आसीत्। भारत-पाकविभाजनसमये तस्य पितरौ, भ्राता, भगिनी च मुस्लिमजनैः मारिताः। तस्य पैतृकस्थानं गोविन्दपुरा,पाकिस्तान। भारतस्य विभाजनसमये तस्य सुखी परिवारः विच्छिन्नः जातः। तदा प्रचलिते हिंसाचारे आततायिनः तस्य पैतृकभवनं ज्वालितवन्तः। तस्मिन् तस्य मातापिता-भ्राता-भगिनीद्वयं अग्नौ समाहिताः। तस्याः दुर्घटनायाः स्मृतिराजीवनं दुःस्वप्न इव महोदयं ज्वालिता। सः तदा देहलीम् आगतवान्। यथा कथञ्चित भ्रात्रा सह स देहलीं प्राप्य तत्र शरणार्थीशिबिरे आश्रित्य उपहारगृहे पात्रप्रक्षालनं कृत्वा उदरपूर्तिः कृतवान्। भ्रातुः परामर्शेण अथकपरिश्रमेण १९५१ तमे वर्षे भारतीय सेनादले वृत्तिं प्राप्तवान्। एवं सः स्वपरिश्रमेण भारतीयसेनायां प्रविष्टः जातः। अनन्तरं तस्य अद्भूत-शारिरिक-प्रतिभां दृष्ट्वा तस्य चयनं 'एथेलेटिक' इत्यस्य कृते अभवत्। तदा आरभ्य सः कदापि पृष्टतः न दृष्टवान्। क्रासकण्ट्रीधावनस्पर्धायां षष्ठं स्थानं प्राप्तवान्। सेनापक्षतः विशेषप्रशिक्षणहेतु महोदयस्य चयनं जातम्।
लब्धयः
सः भारताय बहूनि स्वर्ण-पदकानि दापितवान्। 400 मीटर एवञ्च 200 मीटर प्रतियोगितायां सः भारतस्य पक्षतः एकः एव आसीत्, यः स्वर्णपदकं प्राप्तवान्।
८० अन्तराष्ट्रियधावनस्पर्धायां भागं गृहीत्वा ७७ स्पर्धाः स विजितवान्। परं १९५६ तमे वर्षे रोम आलम्पिकक्रीडायां स क्षणभेदेन कांस्यपदकात् वञ्चितः। आजीवनं तस्य दुःखं स अनुभूतवान्। अनन्तरं सः पाकदेशे, आस्ट्रेलियादेशे, जापानदेशे अपि स्वप्रतिभायाः परिचयं दत्तवान्।
ततः सः क्रीडाक्षेत्रात् सन्यासं स्वीकृतवान्। सः प्रशिक्षकरूपेण कार्यम् आरब्धवान्। किन्तु बहु-समयानन्तरं तस्य नाम जनाः विस्मृतवन्तः। अत्रान्तरे मिल्खासिंहस्य जीवनस्य उपरि एकस्य चलचित्रस्य निर्माणम् अभवत्। तदा आरभ्य एकवारं पुनः मिल्खासिंहः सम्पूर्णभारते प्रसिद्धः अभवत्। क्रीडागाथायां तस्य नाम सुवर्णाक्षरेण अङ्कितं न इत्यत्र संशयः। महोदयस्य महती स्पृहा आसीत् यत् तस्य जीवने कोऽपि भारतीयः आलम्पिकक्रीडायां धावनस्पर्धायां पदकं प्राप्येत्। न सा परिपूर्णा। अधुना कोऽपि धावकः तत् लक्ष्यं प्राप्नोत्।
सः पद्म-श्रीः इतिसम्मानेन अपि सम्मानितः।
परिवारः
तस्य पत्नी अपि १३ दिनाङ्के दिवङ्गता। सा अपि देशस्य वालिबालगणस्य पूर्वनायिका आसीत्। महोदयस्य पुत्रः जीव मिल्खा प्रसिद्धः गोल्फक्रीडापटुः अस्ति। स्वतन्त्रभारते क्रिकेटं विहाय अन्यक्रीडाप्रकराणां चयनं कृत्वा युवकाः कीर्तिं गौरवं च प्राप्तुं शक्नुवन्ति एतस्य साक्षादुदाहरणं अस्ति मिल्खासिंहः।
मृत्युः
18 जुन 2021 तमे वर्षे सः दिवंगतः जातः। भारतस्य प्रधानमन्त्री, अनेके नेतारः, अभिनेतारः तस्मै श्रद्धाञ्जलीं दत्तवन्तः।
भारतीय-सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
भारतीय-अथ्लेटिक्स्-क्रीडालवः
भारतीयक्रीडापटुसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5659 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%83 | कपिलदेवः | भारतीयः कश्चन क्रिकेटपटुः।
भारतीय-सूची
देव:, कपिल
भारतीयक्रीडापटुसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चण्डीगढ़नगरस्य जनाः |
5660 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D%20%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80 | कर्णम् मल्लेश्वरी | कर्णम् मल्लेश्वरी ( ) (, ) भारतस्य महिला भारोत्तोलिका (Weightlifter) अस्ति । सा प्रथमा महिला अस्ति, यया ओलम्पिक्-क्रीडासु कांस्यपदकं प्राप्तम् । तया दशवर्षीये क्रीडाजीवने ११ स्वर्णपदकानि, ३ रजतपदकानि च प्राप्तानि सन्ति । सा नववर्षेभ्यः राष्ट्रियविजेत्री वर्तते । सा “आयरन् गर्ल्” इति नाम्ना अपि ख्याता अस्ति ।
जन्म, परिवारश्च
कर्णम् मल्लेश्वरी इत्याख्यायाः जन्म ई. स. १९७५ तमस्य वर्षस्य जून-मासस्य १ दिनाङ्के भारत-देशस्य आन्ध्रप्रदेश-राज्यस्य श्रीकाकुलम्-मण्डलस्य श्रीकाकुलम-नगरे अभवत् । अतः इदानीमपि तन्नगरं “भारोत्तोलनस्य राजधानी” इति कथ्यते ।
मल्लेश्वर्याः बाल्यनाम मल्ली इति आसीत् । तस्याः शरीरस्य औन्नत्यं ५ फीट्, २ इन्च् इति अस्ति ।
तस्याः पिता “कर्णम् मनोहर”, माता “कर्णम् श्यामला” च । तस्याः पिता आन्ध्रप्रदेश-राज्यस्य रेल-विभागे आरक्षकत्वेन कार्यरतः आसीत् । माता गृहिणी अस्ति । माता श्यामला मल्लेश्वर्याः आहाराय सर्वदा चिन्तयति स्म । यतः कस्मैचित् भारोत्तोलकाय पौष्टिकाहारः, सन्तुलिताहारश्च महत्त्वपूर्णः भवति ।
तस्याः एकः भ्राता, चतस्रः भगिन्यश्च सन्ति । भ्रातुः नाम रवीन्द्रकुमार इति । भगिन्यः – नरसम्मा, कृष्णाकुमारी, कल्याणी, माधवी च । स्वबान्धवेषु वयसि सा तृतीयम् अपत्यम् अस्ति ।
तस्याः भगिनी कृष्णाकुमारी अपि भारोत्तोलिका अस्ति । कृष्णाकुमारी अपि राष्ट्रियस्तरस्य स्पर्धायां सम्भजति ।
ई. स. २००० तमे वर्षे तस्याः भारोत्तोलनस्पर्धायाः विषये विवादाः प्रचलन्तः आसन् । किन्तु कांस्यपदके प्राप्ते सति तस्याः पिता अस्यै स्पर्धायै उररीकृतः ।
बाल्यम्
मल्लेश्वर्याः पारिवारिकजनाः श्रीकाकुलम-मण्डले निवसन्ति स्म । तथापि तया स्वस्याः बाल्यस्य कानिचित् वर्षाणि आन्ध्रप्रदेश-राज्यस्य प्रकासम्-मण्डलस्य दोनकोण्ड-पत्तने व्यतीतानि आसन् । बाल्ये अपि तस्याः मनसि भारोत्तोलनस्य एव प्रभावः आसीत् ।
शिक्षणम्
‘अम्दला विलासा’-ग्रामस्य “झेड्.पी.पी.जी. (Z.P.P.G.)-उच्चविद्यालये” मल्लेश्वरी अधीतवती । सा भारतस्य बह्व्यीः भाषाः जानाति । यथा – हिन्दी, आङ्ग्ल्, तेलुगू, बङ्गाली, पञ्जाबी इत्यादयः । एतासु भाषासु तस्याः महत्प्रभुत्वम् अस्ति । सा लघुवयसः एव भारोत्तोलनस्य शिक्षणं प्रापत् ।
आन्ध्रप्रदेश-राज्यस्य श्रीकाकुलम-मण्डलस्य ऊसवनीपेट-ग्रामे “नीलमशेट्टी अप्पन्ना” इत्याख्यः प्रशिक्षकः आसीत् । तेन एव आरम्भे मल्लेश्वर्यै अस्याः क्रीडायाः प्रशिक्षणं प्रदत्तम् आसीत् । तस्याः उत्साहं दृष्ट्वा सर्वे प्रोत्साहनम् अकुर्वन् । तस्मिन् समये “स्पोर्ट्स् अथॉरिटी ऑफ् इण्डिया (ASI)” इत्यनया संस्थया “विशेष क्षेत्र खेल परियोजना” प्रचालिता आसीत् । तस्यां योजनायाम् एव मल्लेश्वरी प्रशिक्षणं प्रापत् ।
अस्याः क्रीडायाः मार्गदर्शकः “पाल सिंह संधू” अपि आसीत् । किन्तु प्रारम्भे मार्गदर्शकः तस्याः विरोधं करोति स्म । सः स्पर्धायां चयने अपि साहाय्यं न करोति स्म, अपितु विघ्नकरः भवति स्म ।
यदा रूस्-देशे ओलम्पिक्-स्पर्धा अभवत्, तदा तत्र लिओनिद् तरनेन्को (Leonid Taranenko) इत्याख्यः तस्याः क्रीडामार्गदर्शकः आसीत् । यदा तया सा स्पर्धा जिता, तदा तस्याः स्पर्धायाः सम्पूर्णः श्रेयः लिओनिद् तरनेन्को (Leonid Taranenko) इत्याख्याय प्रदत्तः आसीत् । यतः तेन मल्लेश्वर्याः हार्दं मार्गदर्शनं कृतम् आसीत् ।
विवाहः
मल्लेश्वर्याः विवाहः ई. स. १९९७ तमे वर्षे “राजेश त्यागी” इत्याख्येन सह अभवत् । राजेशः अपि भारोत्तोलकः अस्ति । सः C.R.P.F. (Central Railway Police Force) इत्यस्मिन् विभागे कार्यरतः अस्ति । तयोः पुत्रद्वयम् अस्ति । शरच्चन्द्रः, अङ्गदः च ।
विवाहानन्तरं मल्लेश्वरी पत्या राजेशेन सह यमुनानगरम् अगच्छत् । तौ निवासार्थं यमुनानगरं गतवन्तौ आस्ताम् । किञ्चित्समयं यावत् सा स्पर्धासु भागं न अगृह्णात् । सा बैङ्कॉक्-एशियाई-स्पर्धायै अभ्यासं कुर्वती आसीत् । पुनः सा १९९८ तमे वषे बैङ्कॉक्-एशियाई-स्पर्धासु भागं गृहीतवती ।
स्पर्धायां भारतदेशाय स्पर्धकद्वयस्य एव चयनं भवेत् इति निर्णयः आसीत् । तदा तिस्रः प्रत्याशिन्यः आसन् । तासु मणिपुर-राज्यस्य प्रसिद्धा भारोत्तोलिका कुञ्जरानी देवी अपि आसीत् । अन्ते कुञ्जरानी इत्याख्या निष्कासिता । तदैव बैङ्कॉक्-एशियाई-स्पर्धायां मल्लेश्वर्या वृता । तत्र सा रजतपदकं प्राप्तवती ।
क्रीडाजीवनम्
भारोत्तोलनं मुख्यतः पुरुषाणां क्रीडा मन्यते । तथापि मल्लेश्वरी अस्यां क्रीडायां प्रवेशं प्राप्तुम् इच्छति स्म । अस्यां क्रीडायां तस्याः अभिरुचिः आसीत् । अतः द्वादशे वर्षे सा अस्याः भारोत्तोलनक्रीडायाः अभ्यासं आरम्भं कृतवती ।
किन्तु पुरुषाणां क्रीडा अस्ति इति नियमानुगुणं बहवः जनाः तस्याः विरोधं कृतवन्तः । किन्तु अन्ते प्रशिक्षकः, पारिवारिकजनाः, मित्राणि च तस्याः समर्थनं, प्रोत्साहनं च अकुर्वन् ।
सा यष्टिकायाः द्वयोः शीर्षयोः पाषाणौ बद्ध्वा संतुलनाय अभ्यासं करोति स्म । तदनन्तरं सा व्यायामशालां गच्छन्ती आसीत् । प्रातःकाले, मध्याह्ने, सांयकाले च सा अभ्यासम् एव करोति स्म । निरन्तरम् अभ्यासेन तस्याः स्नायवः दृढीभवन्ति स्म । अतः तस्यै आदिनं शारीरिकपीडा भवति स्म । तथापि प्रातःकाले पुनः व्यायामशालां गच्छति स्म ।
तया स्वस्याः सम्पूर्णं जीवनं भारोत्तोलनाय समर्पितं कृतम् आसीत् । अतः सा कुत्रापि न गच्छति स्म । सा क्षेत्रीयासु, राष्ट्रियासु च प्रतियोगितासु प्रविष्टवती । सर्वासु प्रतियोगितासु सा भागं गृहीतवती । अनन्तरं सा प्रतियोगितासु जयं, पुरस्कारान् च प्रापत् ।
भारते राष्ट्रियस्तरस्य कनीयानां (Junior) भारोत्तोलनस्पर्धा आसीत् । तस्यां स्पर्धायां मल्लेश्वरी प्रथमस्थानं प्राप्तवती । तदनन्तरं ई. स. १९९२ तमे वर्षे थाइलैण्ड्-देशे एशिया-खण्डस्य विजेतृक्रीडास्पर्धा अभवत् । तस्यां स्पर्धायां सा भागमगृह्णात् । ततः तया त्रीणि रजतपदकानि जितानि ।
ई. स. १९९४ तमे वर्षे तुर्की-देशे वैश्विकविजेतृस्पर्धायाः आयोजनम् अभवत् । तदा तस्यां स्पर्धायां मल्लेश्वरी द्वितीयस्थानं प्राप्तवती आसीत् । किन्तु किञ्चिद्दिवसानन्तरं सर्वैः ज्ञातं यत् – “चीन-देशीयेन स्पर्धकेन मादकद्रव्यस्य उपयोगः कृतः आसीत् । अतः सः स्पर्धकः अयोग्यः उद्घोषितः । तेन कारणेन सः तत्रापि प्रथमस्थानं प्रापत् ।
ई. स. १९९५ तमे वर्षे कोरिया-देशे वैश्विकस्तरस्य भारोत्तोलनस्पर्धा आयोजिता । तस्यां तया ११३ कि. ग्रा. भारं उत्तोलितम् । तेन सा विश्वभारोत्तोलकस्य पुरस्कारं प्रापत् ।
ई. स. १९९४ तः १९९५ पर्यन्तं सा मानसिकस्थितिः समीचीना नासीत् । यतः तत्कालीनाः क्रीडासमीक्षकाः मल्लेश्वर्याः समीक्षां कुर्वन्ति स्म । ते कथयन्ति स्म यत् – “मल्लेश्वर्याः शारीरिकभारः अधिकः अस्ति । सा यविरां पिबति” इति । अनेन कारणेन कानिचिद्दिनानि यावत् तस्याः मानसिकस्थितिः असन्तुलिता जाता । किन्तु दृढविश्वासेन सा पुनः अभ्यासरता अभवत् ।
ई. स. १९९६ तमे वर्षे “आउट्लुक्”-नामिकायाः साप्ताहिक्याः प्रथमः वार्षिकोत्सवः आसीत् । अतः तन्निमितं साप्ताहिक्यां भारतस्य पञ्चाशत् विशिष्टमहिलानाम् उल्लेखः प्रदत्तः आसीत् । तासु महिलासु मल्लेश्वरी अपि अन्यतमा आसीत् ।
ई. स. २००० तमे वर्षे सिडनी-महानगरे ओलम्पिक्-क्रीडा अभवत् । तस्याम् अपि मल्लेश्वरी भागं गृह्णीतवती । तस्याः नाम ६३ कि. ग्राम् भारोत्तोलनस्पर्धायाम् आसीत् । किन्तु तदा मल्लेश्वर्याः भारः ६९.९० किलोग्राम् आसीत् । अतः सा “भारतीयोत्तोलनसमित्या” (Indian Weight-lifting Association) सा ६९ कि. ग्राम् भारोत्तोलनस्पर्धायां समावेशिता ।
Anti Doping Agency इत्यस्याः संस्थायाः अधिकारिभिः मल्लेश्वर्याः परीक्षणं कृतम् आसीत् । कारणं अधिकारिणः शङ्काम् अकुर्वन् यत् – “मल्लेश्वर्या मादकद्रव्यं तु न सेवितं वा” ? इति । यतः मादकद्रव्यैः ऑक्सीजन्-वायोः संवाहिकानां रक्तकोशिकानां वृद्धिर्भवति ।
सामान्यतः एकस्य क्रीडालोः एकं वारं एव परीक्षणं क्रियते । किन्तु तदा मल्लेश्वर्याः द्विवारं परीक्षणं कृतम् । तथापि मल्लेश्वर्याः मनसि उद्वेगस्य प्रभावः नासीत् । अन्ते सा सम्पूर्णे परीक्षणे उत्तीर्णा जाता ।
तस्यां स्पर्धायां चीन-देशस्य “लिन्-विनिङ्ग्” (६६.७४ कि. ग्रा.), हङ्गरी-नगरस्य “से-अर्ज्-बीयट्-मारकुस्” (६७.७६ कि. ग्रा.), भारत-देशस्य “कर्णम् मल्लेश्वरी (कि. ग्रा.)” च आसीत् । तेषु “लिन् विनिङ्ग्” स्वर्णपदकं, “से-अर्ज्-बीयट्-मारकुस्” रजतपदकं, “कर्णम् मल्लेश्वरी” कांस्यपदकं च प्रापत् ।
सिडनी-नगरस्य ओलम्पिक्-स्पर्धायां मल्लेश्वर्या २४० कि. ग्रा. भारं उत्तोलितम् आसीत् । अस्याः सफलतायाः कारणात् पदकसूचौ भारत-देशस्य नाम ७१ क्रमाङ्के अभवत् । २००० तमे वर्षे सिडनी-नगरस्य ओलम्पिक्-स्पर्धासु महिलायाः भारोत्तोलनस्पर्धा प्रथमवारम् आयोजिता ।
कास्यपदकं प्राप्य मल्लेश्वर्या उक्तं यत् – “अनेन पुरस्कारेण, सम्माननेन चाहं प्रसन्नाऽस्मि” । यतः ओलम्पिक्-स्पर्धासु सा प्रथमा महिला आसीत्, यया पदकं सम्प्राप्तम् ।
अस्याः विशिष्टसफलतायाः कारणेन “टाईम्”-नामिकायां पत्रिकायां “वर्षस्य प्रथमा एशियाई-महिला” इति सम्बोधनेन मल्लेश्वर्याः सम्मानः कृतः ।
ओम प्रकाश चौटाला इत्याख्यः हरियाणा-राज्यस्य तत्कालीनः मुख्यमन्त्री आसीत् । तेन विशिष्टसफलतायाः कारणेन मल्लेवर्याः अभिनन्दनं कृतम् आसीत् । अतः मल्लेश्वरी तस्मै स्वीयां कृतज्ञताम् आविष्कृतवती ।
मल्लेश्वर्याः विशिष्टसफलतायाः कारणेन तत्कालीनेन प्रधानमन्त्रिणा “अटल बिहारी वाजपेयी” इत्याख्येन उक्तं यत् – “भवत्याः विशिष्टसफलतायाः कारणेन अस्माकं देशः गर्वान्वितः जातः । निश्चितमेव अयं महान् सम्मानः वर्तते इति । भारत-देशस्य महिलाभ्यः अपि महत्वपूर्णम् उदाहरणम् अस्ति । भवत्याः प्रदर्शनेन भारत-देशस्य युवकाः प्रेरिताः भविष्यन्ति” इति ।
ई . स. २००९ तमे वर्षे “इण्डियन् वेटलिफ्टिङ्ग् फेडरेशन्” इत्यस्याः संस्थायाः अधिकारिभिः मल्लेश्वर्यै तस्याः संस्थायाः उपाध्यक्षपदं प्रदत्तम् आसीत् । तदा तया विचारितम् आसीत् यत् – “सा क्रीडाक्षेत्रे परिवर्तनं करिष्यति” इति । किन्तु सा निष्फला अभवत् ।
बालिकाः समस्यानां निवारणारणार्थं मल्लेवर्याः पार्श्वे गच्छन्ति स्म । किन्तु तस्याः संस्थायाः महासचिवः बालिकाः प्रपोथति स्म । अतः सा क्रीडायाः स्वरूपं परिवर्तयितुम् असमर्था जाता ।
मल्लेश्वरी उवाच यत् – “अहं ज्येष्ठा भारोत्तोलिका अस्मि । तथापि बालिकाः मया सह सम्भाषणं कर्तुम् असमर्थाः” । अस्मात् कारणात् मल्लेश्वर्या ई. स. २०११ तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासे संस्थायै त्यागपत्रं प्रदत्तम् ।
अनन्तरं तया उक्तं यत् – “भारत-देशे क्रीडासंस्थायाः अधिकतमाः पालकाः चालकाः च संस्थया सह संलग्नाः न भवन्ति । ये देशाः भारतस्य तुलनायां लघवः वर्तन्ते, ते देशाः अपि ओलम्पिक्-स्पर्धायां पञ्च षड् वा पदकानि प्राप्नुवन्ति । यतः तेषु देशेषु भूतपूर्वाः क्रीडालवः क्रीडाविषये संलग्नाः भवन्ति । वयं वैदेशिकेभ्यः मार्गदर्शकेभ्यः (Coach) धनव्ययं कुर्मः, किन्तु स्वदेशस्य भूतपूर्वक्रीडालूनां साहाय्यं न स्वीकुर्मः । भारोत्तोलनस्पर्धायै मम मनसि महान् स्नेहः विद्यते । किन्तु यदि क्रीडासंस्थायाः कार्यशैल्यां परिवर्तनं न भवेत्, तर्हि भविष्यत्काले भारतम्अपरा कर्णम् मल्लेश्वरी प्राप्तुं न शक्ष्यति ।
स्वप्नः
मल्लेश्वरी हरियाणा-राज्ये एकां भारोत्तोलनसंस्थां स्थापयितुं इच्छति स्म । सा इच्छति यत् – भारतस्य महिलाः अपि क्रीडायां सोत्साहं भागं गृह्णीयुः । मुख्यमन्त्रिणा अपि सा उक्ता यत् – भविष्यत्काले क्रीडालुभ्यः हरियाणा-राज्ये एका भारोत्तोलनसंस्था भवेत् इत्यस्मिन् विषये हरियाणा-राज्यसर्वकारः चिन्तयति ।
प्रशस्तयः
मल्लेश्वरी स्वस्याः क्रीडाजीवने बहून् पुरस्कारान्, सम्माननानि च प्रापत् । अधः तेषां वर्णनं कृतम् अस्ति यत् –
विशिष्टप्रशस्तिः
ई. स. १९९४ तमे वर्षे भारतसर्वकारेण मल्लेश्वर्यै अर्जुनपुरस्कारः प्रदत्तः । अयं पुरस्कारः भारतस्य सर्वोच्चक्रीडापुरस्कारेषु द्वितीयक्रमाङ्के वर्तते ।
ई. स. १९९६ तमे वषे मल्लेश्वरी भारतसर्वकारस्य “राजीवगान्धी-खेल-रत्न-पुरस्कारेण” सम्मानिता अभवत् ।
ई. स. १९९६ तमे वर्षे भारतसर्वकारेण मल्लेश्वर्याः “पद्मश्री”-प्रशस्त्या सम्माननं कृतम् ।
पुरस्काराः, सम्मानाः च
ई. स. २००० तमे वर्षे ओलम्पिक्-क्रीडास्पर्धायां भारोत्तोलने कांस्यपदके प्राप्ते सति केन्द्रीयसर्वकारेण, क्षेत्रीयसर्वकारेण च मल्लेश्वर्यै पञ्चलक्षं रूप्यकाणि पुरस्काररूपेण प्रदत्तानि आसन् ।
मल्लेश्वरी वैश्विकविजेतृक्रीडास्पर्धायां पञ्च स्वर्णपदकानि, षड् रजतपदकानि च प्रापत् ।
एशिया-खण्डस्य विजेतृक्रीडास्पर्धायाम् अपि मल्लेश्वर्या षड् स्वर्णपदकानि, दश रजतपदकानि च प्राप्तानि सन्ति ।
एशिया-खण्डस्य क्रीडासु अपि सा एकं रजतपदकं, एकं कांस्यपदकं च प्राप्तवती ।
सम्बद्धाः लेखाः
क्रीडाः
रमोन् मैग्सेसे-पुरस्कारः
नोबेल् प्रशस्तिः
फील्ड्स् पदकप्रशस्तिः
ओलम्पिक् ज्वाला
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Karnam Malleswari – Olympic Weightlifting Champion
Karnam Malleswari
सन्दर्भाः
भारतीय-भारोत्तोलन-क्रीडालवः
चित्रं योजनीयम्
महिला-लेखाभियानम् २०१५ |
5663 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%80%20%E0%A4%9F%E0%A5%80%20%E0%A4%89%E0%A4%B7%E0%A4%BE | पी टी उषा | पिलवुल्लकण्डितेक्केपरम्बिलुषा(P. T. Usha) (; जननम् - जून् २७, १९६४; पी टी उषा इति प्रसिद्धा) केरलराज्यात् भारतीया क्रीडका अस्ति। १९७९ तः भारतीयक्रीडापटुभिः सह तस्याः सम्पर्कः वर्तते । भारतस्य अत्युत्तमक्रीडापटुषु एषा अन्यतमा इति परिगण्यते। भारतीयरेखामार्ग-क्षेत्रयोः राज्ञी इत्यपि सा निर्दिश्यते। पय्योलि एक्स्प्रेस् इति तस्याः उपनाम। अद्यत्वे सा केरके कोयिलण्डिप्रदेशे 'उषाक्रीडाशालां' चालयति।
पि टि उषा केरलराज्ये कोझिकोड्जनपदे पय्योलिग्रामे जन्म प्राप्नोत्। १९७६ तमे वर्षे केरलसर्वकारेण महिलानां कृते क्रीडाशाला आरब्धा। उषा स्वस्य जनपदस्य प्रतिनिधित्वेन तत्र अवसरं प्राप्नोत्।
वृत्तिजीवनयात्रा
१९७९ तमे वर्षे राष्ट्रियविद्यालयक्रीडासु सा भागम् अवहत् । तत्र एतस्याः प्रतिभाम् अभिज्ञातवान् ओ एम् नम्बियार् सदा तस्याः प्रशिक्षकत्वेन अतिष्ठत् । १९८० तमे वर्षे मास्को-ओलिम्पिक्स्-क्रीडाकूटे तया रङ्गप्रवेशः कृतः । किन्तु तस्मिन् तस्याः प्रदर्शनं नीरसं जातम् । १९८२ तमे वर्षे
नवदेहल्याम् एश्याक्रीडाकूटे १०० मी २०० मी स्पर्धासु रजतपदकं प्राप्तवती । अग्रिमे वर्षे कुवैत्-एशियाकूटे तया स्वर्णपदकं जितम् ४०० मी धावनस्पर्धायाम् । १९८३ तः ८९ पर्यन्तं तया १३ स्वर्णपदकानि प्राप्तानि । १९८४ तमे वर्षे लास्-एञ्जलीस्-ओलिम्पिक्स्-क्रीडाकूटे ४०० मी कूर्दन-धावनस्पर्धायाम् उपान्त्यस्पर्धायां प्रथमस्थानं प्राप्नोत् । किन्तु अन्तिमस्पर्धायां क्षणस्य शतांशेन सा कांस्यपदकात् च्युता जाता । उपान्त्यस्पर्धायां जयं प्राप्तवती सा ओलिम्पिक्-अन्तिमस्पर्धायां भागम् ऊढवत्सु भारतीयमहिला-क्रीडापट्वीषु प्रथमा, भारतीयक्रीडापटुषु पञ्जमी च जाता ।
दक्षिणकोरियादेशस्य सियोल्-नगरे जाते १० एशियन्क्रीडाकूटे उषया ४ स्वर्णपदकानि, १ रजतपदकञ्च प्राप्तम् । अत्र तया भागम् ऊढवत्सु सर्वासु स्पर्धासु विक्रममेव साधितवती । १९८५ तमे वर्षे जकार्तायां जाते एशियन्क्रीडाकूटे तया ५ स्वर्णपदकानि जितानि । क्रीडापटुना एकस्मिन्नेव अन्ताराष्ट्रिये क्रीडाकूटे एतावतां पदकानां प्राप्तिः नूतनः विक्रमः जातः ।
एतावता उषया १०१ अन्ताराष्ट्रियपदकानि जितानि सन्ति । सा दक्षिणरेल्वेविभागे अधिकारिणी अस्ति । तया पद्मश्री अर्जुनप्रशस्तिः' च प्राप्ता अस्ति ।
साधनानि
१९७७ तमे वर्षे कोट्टायाम्नगरे जाते राज्यस्तरीय-क्रीडाकूटे राष्ट्रियविक्रमः साधितः ।
१९७८ तमे वर्षे कोल्लम्नगरे जाते राष्ट्रिय-अन्ताराज्य-क्रीडाकूटे कनीयक्रीडापटुत्वेन आकर्षणकेन्द्रं जातम् ।
१९८० तमे वर्षे जाते मास्को ओलिम्पिक्स् क्रीडाकूटार्थं चिता जाता ।
ओलिम्पिक्-स्पर्धायाम् अन्तिमस्तरं प्राप्तवती प्रथमकेरलीया प्रथमभारतीयमहिला च इयम् ।
मास्को-ओलिम्पिक्स्-स्पर्धायां भागं गृहीतवत्सु अवरतमा आसीत् इयं षोडशवर्षीया ।
१९८२ देहली-एशियन्-स्पर्धायां प्रथमं पदकं प्राप्तवती ।
१९८३ तमे वर्षे कुवैत्-एशियन् चाम्पियन्शिप्-मध्ये ४०० मी अन्ताराष्ट्रियस्पर्धायां प्रथमवारं भागं गृहीत्वा सफलतां प्राप्नोत् ।
लासेञ्जलीस्-स्पर्धायां ५५.५४ क्षणानां विक्रमः तया साधितः । एदम्प्राथम्येन अस्मिन् महिलानां कृते ४०० मी धावनस्पर्धा आयोजिता आसीत् ।
१९८५ जकार्ता एशियन् क्रीडाकूटे उषया ५ स्वर्णपदकानि प्राप्तानि ।
१९८६ तमे वर्षे सियोल्-एशियन्-क्रीडाकूटे तया ४ स्वर्णपदकानि प्राप्तानि, एशियायाः 'धावनराज्ञी' इति बिरुदं प्राप्तवती ।
१९८० तः उषा ओलिम्पिक्-क्रीडाकूटे भागम् अवहत् । १९९१ तमे विवाहः सम्पन्नः इत्यतः १९९२ तमे वर्षे जाते बार्सेलोनियाक्रीडाकूटे तया भागः न ऊढः ।
तया १९९६ तमे वर्षे जाते अट्लाण्टा-ओलिम्पिक्स्-क्रीडाकूटे अन्तिमरूपेण भागः स्वीकृतः ।
जागतिकविक्रमः
१९८५ तमे वर्षे जाते जकार्ता-एशियन्-क्रीडाकूटे तया १००, २००, ४०० धावनस्पर्धासु, ४०० प्रतिरोधधावनस्पर्धायां च स्वर्णपदकं ४ X ४०० मी रिलेस्पर्धायां च कांस्यपदकं प्राप्तवती । एकस्मिन् क्रीडाकूटे कयाचित् महिलया एतावन्ति स्वर्णपदकानि न प्राप्तानि । अतः अयमस्ति कश्चन विक्रमः ।
प्रशस्तयः पुरस्काराश्च
१९८४ - अर्जुनप्रशस्तिः
१९८५ - अत्युत्कृष्टमहिलाक्रीडापट्वी
१९८४ - पद्मश्री
१९८४, १९८५, १९८६, १९८७, १९८९ - एशियाक्रीडासु - अत्युत्तमक्रीडापट्वी
१९८६ सियोल्-एशियन्-क्रीडाकूटे - आदिदास-स्वर्ण-पादत्राण-प्रशस्तिः (Adidas Golden Shoe Award)
३० अन्ताराष्ट्रियप्रशस्तयः
१९९९ - केरल-क्रीडा-पत्रिकोद्यमी-प्रशस्तिः
१९८५, १९८६ उत्तमक्रीडापटु-जागतिकप्रशस्तिः
टिप्पणी
बाह्यशृङ्खला
Usha School of Athletics in Koyilandy, India
rumela.com
indiavisitinformation.com
dimdima.com
keral.com
webindia123.com
oneindia.in
india-today.com
rediff.com
भारतीय-सूची
विषयः वर्धनीयः
सारमञ्जूषा योजनीया
भारतीय-अथ्लेटिक्स्-क्रीडालवः |
5664 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A8%20%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B0 | सचिन तेण्डुलकर | सचिनतेण्डुलकरः (Sachin Tendulkar) प्रसिद्धः कश्चन क्रिकेट्क्रीडापटुः । जगत्प्रसिद्धः मुष्टियुद्धपटुः मोहमदालिः आत्मनिर्वेदं विना घोषयति - "अहम् अस्मि अतीव प्रतिभाशाली" इति। नम्रवाग्मिना सचिनतेण्डुलकरेण कदापि न उच्यते यत् 'क्रिकेट्क्षेत्रे, महाप्रतिभाशाली अस्मि अहम् एव' इति । किन्तु निस्सन्देहं सः तथा अस्ति एव। सः जागतिकक्रिकेटक्षेत्रस्य केन्द्रबिन्दुः जातः अक्टोबरमासस्य १७ दिनाङ्के मोहाल्यां, यत्र आस्ट्रेलिया भारतयोः द्वितीयं टेस्ट् प्रवृत्तम् ।
वेस्ट-इण्डिसदेशीयेन ब्रियानलारेण ११,९५३ धावनाङ्कान् प्राप्य यः जागतिकविक्रमः प्रतिष्ठापितः आसीत् तम् अपि अतिशय्य सचिनेन विक्रमः क्रियेत इति केनापि न ऊहितम् आसीत् । सचिनस्य क्रीडाङ्गणप्रवेशावसरे लारस्य जागतिकविक्रमस्य भङ्गाय १५ धावनाङ्कमात्रम् अपेक्षितम् आसीत् । चायविरामतः पूर्वं सचिनेन १३ धावनाङ्काः प्राप्ताः । पीटरसिडलस्य प्रथमं कन्दुकक्षेपणं प्राप्य तेन धावनम् आरब्धम् । द्वितीयं धावनाङ्कम् आसाद्य तेन तृतीयस्य निमित्तं धावनम् अनुवर्तितम्।
सः टेस्ट्क्रीडासु (५१) ओ.डि.ऐ.क्रीडासु, अन्ताराष्ट्रिय-एकदिवसीयक्रीडासु(४९) च आहत्य १८,४२६ धावनाङ्कान् पाप्य जागतिकविक्रमं निर्मितवान् अस्ति । क्रीडाजीवनस्य आरम्भावसरे सः आसीत् षोडाशवर्षीयः । तदा लिटल् मास्टर् इति प्रीत्या सः सर्वैः निर्दिष्टः भवति स्म । मुम्बयीनगरे जातः अयम् एतावता २५ टेस्टक्रीडासु नायकत्वं निरूढवानस्ति । तेण्डुलकरस्य द्दढाग्रहः निष्ठायुता परिश्रमशीलता च तस्य यशसः कारणानि । एकदिनात्मिकायां क्रीडायां तेन १०० क्रीडापटवः बाह्यीकृताः, १०० कन्दुक-ग्रहणानि कृतानि च सन्ति । प्रसिद्धस्य वीक्षकविवरणकर्तुः हर्षाभोग्लेवर्यः वदति -‘सचिनः क्रिकेटरूपस्य गौरीशङ्करपर्वतस्य शिखरे एव स्थितः अस्ति’ इति ।
सचिन् रमेश् तेण्डुल्कर् एप्रिल्मासस्य २४ तमे दिने १९७३ तमे वर्षे जातः। अयं भारतीयक्रिकेट्-क्रीडालुः विश्वस्य क्रिकेट्-इतिहासे अतिश्रेष्ठक्रिकेट्-ब्याट्स्मन् वर्तते । सः क्रिकेट्-इतिहासे एव अत्यधिकशतकानि अपि साधितवानस्ति, पञ्चदिवसीय क्रिकेट् क्रीडास्पर्धायां (टेस्ट् इति कथ्यते) एकदिवसीयायाम् अन्ताराष्ट्रिय-क्रिकेट्-क्रीडायां च । एकदिवसीयक्रीडायां द्विशतकं धावनाङ्कान् साधितवत्सु क्रीडालुषु एषः प्रथमः अस्ति । २००२ तमे वर्षे यदैषः १२ वर्षाणिमात्रं क्रीडितवानासीत् तदा एव क्रिकेट्-क्रीडासम्बद्धा विस्डेन्नामिका पत्रिका उदघोषयत् यत् 'एषः विश्वस्य अतिश्रेष्ठेषु दाण्डिकक्रीडालुषु सार्वकालिकद्वितीयायां श्रेण्यां तिष्ठति, टेस्ट्-क्रिकेट्-क्रीडायां प्रसिद्धस्य क्रीडालोः डोनाल्ड् ब्राड्मन्स्य समनन्तरमिति, एकदिवसीय-क्रिकेट्-स्पर्धायामपि क्रीडालोः विवियन् रिचर्ड्स्स्य समनन्तरम् एषः एव तिष्ठति इति । २००७ तमे वर्षे सेप्टम्बर्मासे आस्ट्रेलियादेशस्य ख्यातः कन्दुकक्षेपकः(bowler) शेन् वार्न् अवदत् यत् 'तेण्डुल्करः स्वेन साकं क्रीडितवत्सु अतिश्रेष्ठः क्रीडालुः' इति । २०११ तमे वर्षे भारतीयक्रिकेट्-गणेन विश्वप्रशस्तिस्पर्धायां यः विक्रमः प्राप्तः तस्य प्राप्तौ तेण्डुल्करस्य पात्रं मुख्यम् आसीत् । सचिनः विश्वप्रशस्ति-क्रिकेट्-स्पर्धायां षड्वारं भागम् ऊढवान् अस्ति ।
छायाचित्राणि
बाह्यसम्पर्कतन्तु
सचिनतेण्डुलकरः
भारतरत्नपुरस्कारभाजः
भारतीयक्रीडापटुसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
१९७३ जननम् |
5665 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%20%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE | सानिया मिर्जा | सानिया मिर्जा भारतीय सञ्जाता वृत्तिनिरता टेन्निस् क्रीडालुः मुम्बई नगरे नवम्बर् पञ्चदशे दिनाङ्के १९८६ वर्षे जन्म अलभत। सा स्वस्य क्रीडाजीवनम् २००३ तमे वर्षे आरभत। सातस्याः शक्तिशालिभिः प्रहस्त आध्यातै प्रसिद्धा वर्तते। विश्व टेन्निस् संस्थायाः श्रेणिषु प्रथम ३० श्रेणिषु स्थानं प्राप्तवत्सु भारतीयेषु एषा एव प्रथमा। एषा स्वेट्लाना कुजनेट्सोवा,मार्टिना हिङ्गिस् इत्यादीः श्रेष्ठ महिला टेन्निस् क्रीडालुनां ज्य प्राप्तवती अस्ति।
२००४ तमे वर्षे भारतसर्वकारेण अर्जुनप्रशस्तिः दत्तासीत् एतस्यै। भारतीय सर्वकारेण दीयमानासु प्रशस्तिषु वतुर्था उन्नतप्रशस्तिः पद्मश्रीः अपि एतस्यै दत्ता वर्तते २००६ तमे वर्षे। २०१० तमे वर्षे मार्च् मासे "दि एकनामिक् टैम्स्" इति पत्रिका भारतस्याभिमानं वर्धयितृषु ३३ महिलासु एतामपि योजितवती आसीत्।
सानिया मिर्जायाः पिता इम्रान् मिर्जा क्रीशापत्रिकाकर्ता। तस्याः माता नसीमा। यध्यपि मुम्बई नगरे तस्याः जन्म अभवत्। सा हैदराबाद् मध्ये कस्मिन्श्चित् मतीय परिवारे पोषिता। षष्ठे वयसिः टेन्निस् क्रीडाभ्यासं कुर्वती एषा २००३ तमे वर्षे वृत्तिपरा टेन्निस् क्रीडालुः जाता। तस्याः पिता एव तस्याः शिक्षणदाता वर्तते। आदो हैदराबद् नगरथायां यन्.ए.यस्.आर्. शालायां पठिता,अग्रे St.Mary's college तः स्वस्याः पदविशिक्षणमपि प्राप्तवती।
भारतीयटेन्निस्-क्रीडापटवः
क्रीडासम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
सारमञ्जूषा योजनीया |
5666 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BE%20%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BE | कल्पना चावला | कल्पना चावला(, ) इत्यस्याः भारतीयायाः प्रथमायाः अवकाशयात्रिमहिलायाः जीवनं अन्याभिः महिलाभिः स्वल्पम् अपि भिन्नं नासीत् । किन्तु सा बहुसङ्घर्षम् अकरोत् । अनेकान् अवरोधान् अवतीर्य स्वविकासम् अकरोत्, देशस्य कीर्तिं च प्रासारयत् । कल्पनायाः पठनकाले तस्याः पितरौ प्राचीनविचारयुतौ आस्ताम् । अतः तां गृहस्य निकटतमायां शालायां प्रैषयताम् । शाला कीदृशी अपि स्यात् पठितुम् इच्छुकस्य विद्यार्थिनः महत्त्वं भवति इति कल्पना अमन्यत । यः कोऽपि पठितुम् इच्छति वा किमपि कर्तुम् इच्छति तस्मै अवरोधाः बाधकाः न भवन्ति इति अपि कल्पना अमन्यत । पठनकाले इयं अवकाशयात्रां करिष्यति इति केनापि विचारितं नासीत् । करनाल-नामके लघुग्रामे जाता कल्पना अवकाशयाने उपविश्य अवकाशयात्रां कृतवती इति सामान्या सिद्धिः तु नास्ति । दौर्भाग्येन अन्तिमयात्रायां प्रत्यागमनकाले कोलम्बिया-यानं नष्टं, तत्र सा मृता ।
जन्म परिवारश्च
१९६१ तमस्य वर्षेस्य जुलाई-मासस्य प्रथमे (१) दिनाङ्के हरियाणाराज्यस्य करनाल-ग्रामे तस्याः जन्म अभवत् । तस्याः पितुः नाम बनारसीलाल चावला, मातुः नाम सजोगता खरबन्दा इति च आसीत् । बनारसीलाल इत्यस्य चतस्रः सन्ततिः आसन् । कल्पना, सुनीता, दिया इति तिस्रः पुत्र्यः आसन् । सञ्जयः इति एकः पुत्रः आसीत् । चावला-परिवारः सुखी, सम्पन्नः च आसीत् । पिता बनारसीलाल इत्यस्य चक्राणाम् (टायर्) उत्पादनस्य उद्योगः आसीत् । सः तस्मात् बहुधनम् अर्जति स्म । १९४७ तमे वर्षे भारतस्य विभाजनम् अभवत् । तदनन्तरम् अपि चावला-परिवारः भारतस्य करनाल-ग्रामे निवासम् अकरोत् । बनारसीलाल हिन्दु-मुस्लिम्-जनानां अतिकठोरैः साम्प्रदायिकहिंसादिभिः प्रसङ्गैः अनुभवं प्राप्तवान् । अतः अन्यासां समस्यानां मार्गस्य अन्वेषणं तस्य कृते सरलम् आसीत् ।
बाल्यं शिक्षणं च
कल्पनायाः जन्मसमये परिवारस्य आर्थिकी स्थितिः समीचीना आसीत् । करनाल-ग्रामे बालिकाभ्यः शिक्षाप्रदानं स्वल्पम् एव भवति स्म । 50 विद्यार्थिनां कक्षे द्वे वा तिस्रः एव बालिकाः भवन्ति स्म । कल्पनायाः वर्गेऽपि तथैव आसीत् । पिता तां पठितुं गृहस्य समीपवर्तिन्यां टागोर बालनिकेतन नामिकायां शालायां प्रैषयत् । इयं शाला गृहस्य निकटा आसीत् इति कारणं विहाय तस्याः शालायाः अपरं किमपि वैशिष्ट्यं नासीत् । तथापि कल्पना वर्गे १ तः ५ क्रमेषु एकं क्रमं प्राप्नोति स्म । कल्पना प्रारम्भादेव कल्पनाशीला आसीत् । चित्रस्य वर्गे विमानस्य चित्रस्य चित्रणं तस्यै रोचते स्म । तस्याः बाल्यकालस्य मित्रं डेझी चावला इति आसीत् । उभयोः स्वभावे असमानतायां सत्यामपि प्रगाढा मित्रता आसीत् । कल्पनायाः अमेरिका-देशे गमनं यावत् तयोः मित्रता आसीत् । करनाल-ग्रामे स्वस्याः प्रारम्भिकम् अध्ययनं समाप्य सा पञ्जाबराज्यस्य एन्जिनियरिङ्ग् महाविद्यालये एरोस्पेस्-विषये पठनं कर्तुम् अविचारयत् । अयं महाविद्यालयः चण्डीगढ-नगरे अस्ति । चण्डीगढ-नगरं गुजरातराज्यस्य गांधीनगरवत् आयोजनपूर्वकं निर्मितं सेक्टर् इत्येतेषु विभाजितं सुन्दरं नगरम् अस्ति । तत्र १४ महाविद्यालयाः सन्ति । तत्र चिकित्सासंशोधनस्य महत्त्वपूर्णं केन्द्रम् अस्ति । एभिः कारणैः पठितुम् इच्छुकेभ्यः छात्रवासस्य व्यवस्था समीचीना अस्ति । यदा कल्पना स्वज्येष्ठभ्रात्रा सञ्जयेन सह चण्डीगढ-नगरं गता तदा महाविद्यालयस्य नगरस्य च वातावरणं तस्यै अरोचत । तदानीं पठनस्य एतादृशं मुक्तं वातावरणम् अन्यत्र कुत्रापि न प्राप्यते स्म ।
कठिनस्य एरोनॉटिकल् विषयस्य चयनम्
कल्पनायाः सर्वाधिका रुचिः एरोनॉटिकल् एन्जिनियरिङ्ग् इत्यस्मीन् आसीत् । बाल्यादेव सा फ्लाइट् एन्जिनियर् भवितुम् इच्छति स्म । अतः अयं विषयः तस्यै सर्वाधिकः रुचिकरः आसीत् । किन्तुः प्रायः विद्यार्थिनः एन्जिनियरिङ्ग्-क्षेत्रे सिविल्, इलेक्ट्रिकल्, मेकॅनिकल् त्रिषु एकं स्वीकृत्य पठन्ति स्म । एतेषु क्षेत्रेषु झटिति वृत्त्यर्जनं भवति स्म । अतः एरोनॉटिकल् इत्यस्य कृते विद्यार्थिनः उत्साहिताः नासन् । एतस्मात् कारणादेव एरोनॉटिकल् विषयस्य कक्षापि लघ्वी आसीत् । तदानीं कार्यरतः आचार्यः कल्पनायाः शैक्षणिकेन जीवनेन बहुप्रभावितः आसीत् । अतः सः कल्पनां एरोनॉटिकल् शाखां त्यक्त्वा अन्यशाखायां गन्तुं प्रेरयति स्म । किन्तु कल्पना स्वविचारान् प्रकटयन्ती एरोनॉटिकल् विषयं न त्यक्तवती । कतिचित्वर्षान्ते यदा कल्पना नासा-संस्थायां फ्लाइट् एन्जिनियर् उद्योगं प्राप्तवती, तदा रसेन सह वृत्त्यर्थम् अपि तस्याः निर्णयः योग्यः आसीत् इति सर्वैः ज्ञातम् ।
ज्येष्ठभ्राता अनुत्तीर्णः कल्पना उत्तीर्णा
कल्पना इत्यस्याः ज्येष्ठभ्राता सञ्जयः अपि व्यावसायिकत्वेन विमानचालकः भवितुम् इच्छति स्म । कल्पनासञ्जयौ एकत्र एव निवसतः । अतः परस्परं मार्गदर्शकौ प्रेरणास्रोतौ च आस्ताम् । यदा भ्रात्रा पित्रोः समक्षम् अहम् अपि विमानचालकः भवितुम् इच्छामि इति उक्तं, तदा कल्पनया सर्वाधिकः आनन्दः अनुभूतः । स्वभविष्यनिर्माणे भ्रातुः साहाय्यं प्राप्यते चेत् चिन्ता एव न भवति । किन्तु शारीरिकपरीक्षणान्ते चिकित्सकः सञ्जयः विमानचालकः भवितुम् अक्षमः इति अवदत् । अतः कल्पना दुःखी अभवत् । पिता तस्यै अपि अवसरं न प्रदास्यति इति च अविचारयत् । किन्तु पितरौ पुत्रीपुत्राभ्यां सह असमानं व्यवहारं कुर्यातां तादृशौ क्रूरौ न आस्ताम् । सञ्जयः स्ववंशीयम् उद्योगं स्वीकृर्यात् इति पितरौ पूर्वतः एव इच्छतः । अतः कल्पनायाः पठनविषये ताभ्यां सम्मतिः प्रदत्ता ।
उच्चाभ्यासः
चण्डीगढ-नगरस्य एन्जिनियरिङ्ग् महाविद्यालये अभ्यासावसरः तस्याः जीवनस्य सर्वाधिकः कठिनः कालः आसीत् । साफल्यस्य द्वारं दूरमासीत् किन्तु तस्य प्रारम्भः ततः एव अभवत् । तत्र प्रवेशे सति कल्पनायाः विकासः अभवत् । तया स्वरीत्या एव प्रगतिः करणीया, मार्गदर्शनं प्रोत्साहनं च स्वतः एव प्राप्तव्यम् इत्येतत् सा जानाति स्म । तथापि स्वजीवनस्य लक्ष्यं प्रति इदं सर्वं सरलम् भाति स्म । सा सर्वं शीघ्रम् अवगच्छति स्म । कल्पनायाः प्रसन्नेन वदनेन शिक्षकगणः विद्यार्थिनः अपि प्रसन्नाः भवन्ति स्म । शिक्षकाः कल्पनाम् अनुशासनपालनकर्री , परिश्रमा, निष्ठायुक्ता च अमन्यन्त । १९८२ तमे वर्षे चण्डीगढ-नगरस्य एन्जिनियरिङ्ग् महाविद्यालयात् कल्पना एरोनॉटिकल् विषये स्नातकपदवीं प्राप्तवती । कल्पना हरियाणाराज्यस्य प्रथमा महिला आसीत् या महाविद्यालये प्रथमे वर्गे उत्तीर्णा । महाविद्यालयस्य नित्यप्रवृत्तीनां प्रचाराय कल्पना सरसं सामयिकस्य सम्पादनकार्यं करोति स्म ।
पठनाय विदेशगमनम्
विकासाय मुक्तवातावरणस्य यादृशी परिस्थितिः यूरोप-खण्डे अमेरिका-देशे च अस्ति तादृशी भारते नास्ति । साम्प्रतमपि वयं मानवविकासस्य प्राथमिके विभागे एव स्मः । भारतस्य प्रतिभायुक्ताः विभूतयः इङ्ग्लेण्ड-देशे अमेरिका-देशे एव विकसिताः । इतिहासः तस्य साक्षी अस्ति । कल्पनायाः विषयेऽपि तथैव अस्ति । १९८२ तमे वर्षे कल्पना अमेरिका-देशं गतवती । तत्र वर्षद्वयम् अधीत्य १९८६ तमे वर्षे टेक्सास् विश्वविद्यालयात् एरोस्पेस् विषये विज्ञाननिष्णातात्वेन अनुस्नातकस्य (मास्टर्स्) पदवीम् अयात् । १९८८ तमे वर्षे कोलराडो विश्वविद्यालयात् एरोस्पेस् विषये पी.एच्.डी. इति पदवीं च प्राप्तवती । कल्पनया न केवलं शाब्दे (थियरी) अपि तु विमानोड्डयनादिषु आनुभविकेषु कार्येषु अपि निपुणता प्राप्ता । सा शरीरेण मनसा च दृढा आसीत् । सामान्यतया महिलाः अधिक- एन्जिन्-युक्तानि विमानानि न चालयन्ति । किन्तु कल्पना विमानानि, ग्लाइडर्स्, व्यवसायिकविमानानि च चालयितुम् अनुज्ञापत्रमपि (license) प्राप्तवती ।
नासा-संस्थायां प्रवेशः
नासा अमेरिका-देशस्य अवकाशसंशोधनस्य संस्था अस्ति । तस्याः सम्पूर्णं नाम नॅशनल् एरोनॉटिक्स् ऍण्ड् स्पेस् ऍड्मिनिस्ट्रेशन् इत्यस्ति । नासा-संस्थया सह कल्पनायाः सम्पर्कः व्यवहारश्च आसीत् । अतः सा १९८८ तमे वर्षे नासा एइम्स् संशोधनकेन्द्रे वृत्तिं प्राप्तवती । उपाध्यक्षपदे कार्यरतायाः कल्पनायाः कार्यशैली सर्वेभ्यः रुचिकरा अभवत् । १९९५ तमे वर्षे १५ अन्तरिक्षयात्रिणां गणे कल्पनायाः चयनम् अभवत् । जॉन्सन् स्पेस् सेन्टर् इत्यत्र अन्तरिक्षप्रवासाय तया वर्षद्वयं दृढं प्रशिक्षणं प्राप्तम् । अन्तरिक्षस्य तकनिकी-विषयाणां निष्णातात्वेन कल्पनायाः चयनम् अभवत् । अतः रोबोटिक् उपकरणानां विकासः, अवकाशयानस्य (स्पेस् शटल्) नियन्त्रणार्थं सोफ्टवेर्-विकासः, शटल् एवियोनिक्स् इत्यस्य प्रयोगशालायां परीक्षणम् इत्यादीनां निर्वहणं तस्याः मुख्यं दायित्वम् आसीत् ।
अन्तरिक्षे उड्डयनम्
सा एइम्स् संशोधनकेन्द्रे कार्यं कृत्वा केनडी-अवकाशकेन्द्रे प्रशिक्षणं च प्रापत् । अतः कल्पनया १९९७ तमस्य वर्षस्य नवम्बर-मासस्य ११ दिनाङ्कात् १९९७ तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासस्य ५ दिनाङ्कं यावत् २५ दिवसात्मकः अन्तरिक्षप्रवासः कृतः । एस्.टी.एस्.-८७ कोलम्बिया-याने उपविश्य कल्पना गुरुत्वाकर्षणबलस्य अभ्यासम् अकरोत् । तदनन्तरं गुरुत्वाकर्षणबलेन विना भौतिककार्याणि कर्तुं कियन्तः असुविधाः भवन्ति तस्य विषये संशोधनम् अकरोत् । तत् ज्ञानम् अन्तरिक्षयात्रायै उपयोगी आसीत् । कल्पना अवकाशस्य प्रथमे उड्डयने ३७६ घण्टाः ३४ निमेषाः यावत् अवकाशयाने (space shuttle) स्थित्वा पृथिव्याः २५२ वारं परिभ्रमणम् अकरोत् । इत्थम् अन्तरिक्षयात्रायां भारतस्य प्रथमा महिला कल्पना चावला आसीत् । अन्तरिक्षगतेषु भारतीयेषु द्वितीया आसीत् । अवकाशयात्रायां प्रथमः तु राकेश शर्मा अस्ति येन १९८४ तमे वर्षे सोवियत्-सङ्घस्य अन्तरिक्षयानेन अवकाशयात्रा कृता आसीत् ।
दोषारोपणं निवारणं च
प्रथमा अन्तरिक्षयात्रा सफला न अभवत् । निष्फलतायाः कारणं कल्पना इति सर्वैः उक्तम् । किन्तु नासा-संस्थायाः मूल्याङ्कनेन ज्ञातं पृथिवीतः जायमाने अन्तरिक्षयानस्य सञ्चालने एव दोषः आसीत् कल्पना तु निर्दोषा इति सिद्धम् अभवत् । ततः परं नासा इत्यस्मिन् कल्पनायाः बहुमानम् अभवत् । नासा-संस्थायां कल्पना अनेकेषु तान्त्रिकेषु पदेषु कार्याणि कर्तुम् अवसरं च प्राप्तवती ।
पुनः अवकाशयात्रा
कापि विज्ञानसंस्था एकं परीक्षणं कृत्वा श्रान्ता न भवति । यदि परीक्षणं निष्फलं भवति तर्हि पुनः प्रयोगः कर्तव्यः, सफलं भवति चेत् प्रगतिः कर्तव्या इति विज्ञानसंस्थायाः मन्त्रः अस्ति । नासा-संस्थायाः मुख्यं कार्यम् अन्तरिक्षसंशोधनम् एव अस्ति । अतः अवकाशे यानप्रेषणस्य कार्यक्रमस्तु पुनः पुनः आयोज्यते । २००० तमे वर्षे एस्.टी.एस् १०७ नियोगस्य (मिशन्) अन्तर्गतं कोलम्बिया इति अवकाशयानम् अन्तरिक्षं प्रेषितुं नासा-संस्थया विचारितम् । तस्मिन् अपि कल्पनायाः अवकाशयात्रीत्वेन चयनम् अभवत् । कल्पनायै अयं द्वितीयः अवसरः आसीत् । अनेन ज्ञायते कल्पनायाः उत्साहः, योग्यता च कीदृशी आसीत् इति । कोलम्बिया एस्.टी.एस् १०७ नियोगः पुनः पुनः विलम्बितः । अन्ततो गत्वा २००३ तमस्य वर्षस्य जनवरी-मासस्य १६ दिनाङ्के कोलम्बिया एस्.टी.एस् १०७ यानम् अवकाशयात्रायै निर्गतम् । तदानीं यात्रायाः आशयः लघुगुरुत्वप्रयोगः, अन्तरिक्षविज्ञानस्य विकासः, अन्तरिक्षयात्रिणां स्वास्थ्यं कया रीत्या सुरक्षितं भवेत् तस्य संशोधनस्य च आसीत् ।
कल्पनायाः सहयात्रिणः
२००३ वर्षस्य नासा-संस्थायाः अवकाशनियोगे (Space Mission) कल्पनया सह कमाण्डर् रिस्क डी. हसबन्ड्, पायलट् विलयम् सी. मेक्कुलम् , पेलोड् कमाण्डर् माइकल् पी. ऍण्डर्सन्, मिशन स्पेशलिस्ट् डेविड् एम्. ब्राउन्, लोरेन् क्लार्क्, एलान् रामन् च आसन् ।
कोलम्बिया-अवकाशयानस्य समीकरणम्
१५ दिनानि अन्तरिक्षे स्थित्वा ८० वैज्ञानिकैः प्रयोगाः पूर्णाः कर्तव्याः इति नियोगः (Mission) आसीत् । इयम् अवकाशयात्रा कोलम्बिया-अवकाशयानस्य २८ तमा यात्रा आसीत् । सामान्यतया १०० यात्राः कर्तुं सक्षमं कोलम्बिया-यानं पुरातनं तु नासीत् तथापि ७ कोटि डोलर् व्ययं कृत्वा कोलम्बिया-अवकाशयानं पुनः सज्जीकृतम् । तकनिकी-दोषान् अपाकर्तुं वर्षद्वयम् अभवत् । दोषाणाम् अपाकरणानन्तरम् एस्.टी.एस्.-१०७ यानम् अभियानाय प्रेषितम् ।
कोलम्बिया-यानस्य विस्फोटः
१ कोटि कि.मी. अन्तरिक्षप्रवासं कृत्वा अनैकैः संशोधनभण्डारैः कोलम्बिया-यानं पृथ्वीं प्रति आगच्छत् आसीत् । यदा अवकाशयानम् अन्तरिक्षात् वायुमण्डलं प्रविशति, तदा जीवभयः भवति । तस्य कारणम् अवकाशयानस्य गतिः प्रतिघण्टा २५०० कि.मी. भवति । एतावत्यां गतौ यानं यदा वायुमण्डलं प्रविशति, तदा घर्षणेन ऊर्जायाः उत्पादनं भवति । इयम् ऊर्जा यानं भस्मीकुर्यात् तादृशी ज्वलन्तशीला भवति । इयं घर्षणोर्जा वायोः घनत्वस्य, वायोः कणानां, यानस्य गतेः च उपरि निर्भरा अस्ति । दौर्भाग्यात् वायुमण्डले प्रवेशानन्तरं घर्षणेन २००३ तमस्य वर्षस्य फरवरी-मासस्य १ तमे दिनाङ्के रात्रौ ९ वादने कोलम्बिया-अवकाशयानं २०,३०,००० फीट् औन्नत्ये स्फोटितं सत् उत्तरमध्य-टेक्सास् इत्यत्र पतितम् । स्फोटसमये यानं भ्रमणकक्षातः वातावरणं प्रविश्य केनडी स्पेस् केन्द्रं प्रति गच्छत् आसीत् । यानं पृथ्वीतः केवलं १६ निमेषाः दूरमासीत् । विस्फोटेन यानस्य ७०,००० खण्डानि अभवन् । २००३ तमस्य वर्षस्य अप्रैल-मासस्य १६ दिनाङ्के नासा-संस्था दुर्घटनास्थलात् कोट्यधिकं कि.मी. यावत् अन्वेषणं कृत्वा यानस्य खण्डान् एकत्रितान् अकरोत् । वैज्ञनिकाः मासत्रयस्य परिश्रमान्ते विस्फोटस्य कारणं ज्ञातुं यानस्य खण्डान् संशोधनार्थं फ्लोरिडा-अवकाशकेन्द्रं प्रेषितवन्तः ।
कल्पनायाः मृत्युः
यदा पृथ्वीतः लक्षाधिके औन्नत्ये प्रचण्डः विस्फोटः अभवत्, तदा कोलम्बिया-अवकाशयाने उपविष्टाः कल्पनासहिताः सप्त यात्रिणः अवकाशयात्रायाः अनन्तयात्रां गताः । विस्फोटेन ऊर्जायाः उत्पादनम् अभवत्, अतः यात्रिणां शरीरं भस्मम् अभवत् । कस्यापि यात्रिणः चिह्नम् अपि न प्राप्तम् । सर्वत्र जनाः दुःखाविष्टाः आसन् । जनैः सर्वत्र श्रद्धाञ्जली, शोकाञ्जली च प्रदत्ता । कल्पना चावला दन्तकथा अभवत् । शालासु, महाशालासु विद्यार्थिभिः मौनेन श्रद्धाञ्जली प्रदत्ता । कल्पना चावला स्वस्याः कठोरेण परिश्रमेण महिलाः किमपि कर्तुं शक्नुवन्ति इति सन्देशं दत्तवती ।
मरणोत्तराः पुरस्काराः
1. नासा अन्तरिक्षयात्रा पुरस्कारः
2. नासा विशिष्टं सेवापदकम्
3. प्रतिरक्षा विशिष्टं सेवापदकम्
मरणोत्तरं गौरवम्
1. टेक्सास् विश्वविद्यालयेन २००५ तमे वर्षे कल्पना चावला इत्यस्याः स्मृतिरूपेण तेजस्विभ्यः विद्यार्थिभ्यः कल्पना चावला शिष्यवृत्तिप्रदानम् आरब्धम् ।
2. २००३ तमस्य वर्षस्य फरवरी-मासस्य पञ्चमे (५) दिनाङ्के भारतस्य प्रधानमन्त्रिणा वातावरणस्य सूचनाप्रदात्रे METSAT उपग्रहाय कल्पना चावला इति नाम प्रदत्तम् ।
3. न्यूयॉर्क्-महानगरे जेक्सन् हाइट्स् क्वीसन् ७४ मार्गस्य नाम ७४ स्ट्रीट् कल्पना चावला मार्ग इति प्रदत्तम् ।
4. भारते कर्णाटकराज्यसर्वकारेण युवमहिलावैज्ञानिकानां प्रोत्साहनार्थं कल्पना चावला पुरस्कारः उद्घोषितः ।
5. पञ्जाबराज्यस्य चण्डीगढ-नगरस्य कल्पनया अधीतस्य एन्जिनियरिङ्ग् महाविद्यालयस्य महिलाछात्रालयाय कल्पना चावला इति नाम प्रदत्तम् ।
6. नासा-संस्थया स्वस्याः सूपर् कम्प्यूटर् इत्यस्मै कल्पना चावला इति नाम प्रदत्तम् ।
7. हरियाणाराज्यसर्वेकारेण कुरुक्षेत्रे यत् तारमण्डलं निर्मितं तस्मै कल्पना चावला तारामण्डलम् इति नाम प्रदत्तम् ।
इत्थं मृत्योः अनन्तरम् अपि स्वकार्येण कल्पना चावला जनमनसि राजते ।
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Kalpana Chawla Family Foundation
Celebrating Life of Kalpana Chawla
Kalpana Chawla Excellence Awards 2012
Kalpana Chawla profile in India Currents 1998
भारतीयविज्ञानिनः |
5667 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%20%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE | राकेश शर्मा | राकेश शर्मा भारतीय अन्तरिक्ष विमानक:।।
भारतीय-सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Interview with Astrotalkuk.org in August 2013
Spacefacts biography of Rakesh Sharma
भारतीयविज्ञानिनः
भारतीयविज्ञानिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5668 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%20%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A4%A8 | एडवार्ड गिबन | विख्यात लेखकः।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
अन्यभाषायां सारमञ्जूषा |
5669 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B2%20%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%95%E0%A5%8B | मिशेल फूको | विख्यात लेखकः।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
विदेशीयाः
चित्रं योजनीयम् |
5671 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AB%20%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8B%20%E0%A4%8F%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%A8 | राल्फ वाल्डो एमरसन | विख्यात लेखकः।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
विदेशीयाः
चित्रं योजनीयम् |
5672 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B2%20%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%A8 | रेचेल कार्सन | रेचेल कार्सन
विख्यात लेखकः।
जीवनी
वैद्यविज्ञानसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चिकित्साः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5674 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%8F%E0%A4%9F%20%E0%A4%9F%E0%A4%AC%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8 | हेरिएट टबमान | विख्यात लेखकः।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
विदेशीयाः
लेखकाः
चित्रं योजनीयम् |
5675 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8 | अमर्त्य सेन | अमर्त्यसेनः विख्यातः भारतीयः अर्थशास्त्रज्ञः । अर्थशास्त्राय एतेन कृतानि योगदानानि, समाजस्य निर्धनानां समस्यानां विषये अस्य आसक्तिं च पुरस्कृत्य अयं १९९८ तमे वर्षे नोबल्-पारितोषिकेण सम्मानितः । दुर्भिक्षायाः हेतूनां विषये अनेन कृतानां प्रयासानां कारणतः आहाराभावसमस्यायाः प्रायोगिकपरिहारान् प्राप्तुं शक्तवन्तः । नेषनल्-हुमानिटिस्-पदकम् अनेन २०१२ तमे वर्षे प्राप्तम् । इदं पदकं प्राप्तवान् प्रथमः अनिवासी-अमेरिकाजनः अयमेव ।
अद्यत्वे अयं थामस् डब्ल्यू लमण्ट् विश्वविद्यालये प्राध्यापकः, हार्वर्ड् विश्वविद्यालये अर्थशास्त्र-तत्त्वशास्त्रयोः प्राध्यापकः च अस्ति । हार्वर्ड्-सोसैटि-सदस्येषु अयं ज्येष्ठः गौरवसदस्यः अस्ति । आल् सोल्स् विद्यालयस्य आक्स्फर्ड् विद्यालयस्य च विशिष्टगौरवसदस्यः, ट्रिनिटि-केम्ब्रिड्ज्-विद्यालययोः गौरवसदस्यश्च अस्ति । आक्स्ब्रिड्ज्-विद्यालयस्य प्रथमः भारतीयः प्रथमः एशियनीयः प्रमुखः अस्ति ।
चत्वारिंशत्सु वर्षेषु अमर्त्यसेनस्य पुस्तकानि एकत्रिंशदधिकाभिः भाषाभिः अनूदिताः सन्ति । शान्त्यै रक्षणाय च अर्थशास्त्रज्ञाः (Economists for Peace and Security) इत्येतस्य गणस्य विश्वस्तः अस्ति ।
'टैम्'पत्रिकया निर्दिष्टम् अस्ति यत् 'एशियन्-नायकानां ६० वर्षाणि' इत्यस्याम् आवल्यां तस्य नाम योजितवती अस्ति । अपि च 'जगतः १०० अति प्रभावशालिनः जनाः' इत्यत्र अपि अस्य नाम् योजितमस्ति । 'जगतः अपेक्षिताः ५० अति प्रभावशालिनः' इत्यस्मिन् २०१० तमायां सञ्चिकायाम् अस्य नाम निर्दिष्टवती अस्ति न्यू स्टेट्स्मन् पत्रिका ।
बाल्यजीवनं विद्याभ्यासश्च
पश्चिमवङ्गराज्ये शान्तिनिकेतने हिन्दुवङ्गवैद्यब्राह्मणकुले सेनस्य जन्म अभवत् । रवीन्द्रनाथठागूरेण 'अमर्त्यसेनः' इति नाम चितम् इति श्रूयते । तस्य मातामहः आचार्यः क्षितिमोहनसेनः रवीन्द्रनाथठागूरस्य आत्मीयः आसीत् । सः मध्यकालीनभारतीयेतिहासस्य तज्ज्ञः, हिन्तुतत्त्वशास्त्रे कृतभूरिपरिश्रमः, विश्वभारती-विश्वविद्यालयस्य द्वितीयः उपकुलपतिश्च आसीत् । तस्य मातामहः, प्रथमनिर्वाचनाधिकारिणः सुकुमारसेनस्य, प्रसिद्धवैद्यस्य अमियासेनस्य, न्यायवादिनः अशोककुमारस्य च पितृव्यः आसीत् । सेनस्य पिता प्राध्यापकः आशुतोषसेनः माता अमिता । एतौ ढाकायाः मणिक्गञ्जे जन्म प्राप्तवन्तौ । तस्य पिता ढाकाविश्वविद्यालये रासायनिकशास्त्रस्य प्राध्यापकः आसीत् । अग्रे वेस्ट्बेङ्गाल्-पब्लिक्-सर्वीस्-कमीषन्-संस्थायाः अध्यक्षरूपेण देहल्यां बहूनि वर्षाणि कार्यम् अकरोत् ।
आधुनिक-पश्चिमवङ्गराज्यस्य ढाकायां सैण्ट् ग्रेगोरिविद्यालये सेनस्य प्रौढशालाभ्यासः जातः । १९४७ तमे वर्षे भारतस्य विभजनानन्तरं तदीयं कुटुम्बं भारतं प्रति आगतम् । भारते सेनः विश्वभारती-विश्वविद्यालय-विद्यालये अपठत् । ततः कोल्कोतानगरस्थे प्रेसिडेन्सिविद्यालये अर्थशास्त्रम् अधीत्य बि ए पदवीं प्रथमश्रेण्यां प्राप्तवान् । १९५३ तमस्य गणस्य अति प्रतिभावान् विद्यार्थी आसीत् सः । तस्मिन् एव वर्षे सः केम्ब्रिड्ज्मध्ये विद्यमानं ट्रिनिटिविद्यालयं प्रति अगच्छत् । तत्र १९५६ तमे वर्षे ऐच्छिकपदवीपरीक्षां प्रथमश्रेण्या उत्तीर्णः । सः केम्ब्रिज् मजिसस्य अध्यक्षरूपेण चितः ।
ट्रिनिटिविद्यालये पठनावसरे एव सेनेन प्रशान्तचन्द्रमहलनोबिसः मिलितः, यः सेनस्य व्यक्तित्वात् नितरां प्रभावितः जातः । कलकत्तां गतः सः तदानीन्तनेन शिक्षणमन्त्रिणा त्रिगुणसेनेन अमिलत् । नूतनजादवपुरविश्वविद्यालयस्य संस्थापने त्रिगुणसेनः उपकरणरूपः जातः ।
परीक्षायाः समाप्तेः अनन्तरं सेनः अर्थशास्त्रे विद्यावारिधिं (डाक्टरेट्) प्राप्तुम् आवेदनं समर्प्य वर्षद्वयात्मकं विरामं प्राप्य भारतं प्रत्यागतः । त्रिगुणसेनः अनुपदमेव तं जाधवपुरस्य विश्वविद्यालये अर्थशास्त्रविभागे प्राध्यापकत्वेन नियुङ्क्तवान् । तदा तस्य वयः आसीत् २३ वर्षाणि । अद्यत्वे अपि तस्मिन् लघुवयसि विश्वविद्यालये प्राध्यापकत्वं प्राप्तवान् जनः सः एकः एव अस्ति । तत्र कार्यकरणावसरे बेनारस् हिन्दु विश्वविद्यालये पाठयतः अर्थशास्त्रे कृतभूरिपरिश्रमस्य ए के दासगुप्तस्य मार्गदर्शनं सेनेन प्राप्तम् । सेनः १९५९ तमे वर्षे केम्ब्रिड्ज्विद्यालयं प्रतिगतवान् ।
ट्रिनिटीविद्यालयतः तेन विशेषानुमतिः प्राप्ता यत् वर्षचतुष्टयं तेन यत्किमपि कर्तुं शक्यते इति । तदवसरे तेन तत्वशास्त्रम् अध्येतव्यम् इति अपूर्वनिर्णयः कृतः । अग्रिमशोधकार्याय इदं नितरां प्रयोजनाय जातम् । तत्त्वशास्त्रस्य अध्ययनस्य महत्त्वविषये सः वदति - अर्थशास्त्रस्य केचन प्रमुखाः अंशाः तत्त्वशास्त्रस्य पृष्ठभूमिकायामेव समीचीनतया अवगन्तुं शक्याः इत्येतन्मात्रं न अपि च तत्त्वशास्त्रस्य पठनं स्वयं महत्त्वपूर्णम् इति ।
अध्यापनम्
१९६०-१९६१ वर्षयोः अमर्त्यः मस्सचुसेट्स् इन्स्टिट्यूट् आफ् टेक्नालजि विद्यालये सन्दर्शक-प्राध्यापकत्वेन कार्यम् अकरोत् । बर्क्ले, स्ट्यान्फोर्ड्, कार्नेल् महाविद्यालयेषु अपि एवं कार्यम् अकरोत् ।
तेन कल्कत्ताविश्वविद्यालये अपि अर्थशास्त्रं बोधितम् । १९६१ तः-१९७२ पर्यन्तं डेल्लि स्कूल् आफ् एकनामिक्स् शिक्षणसंस्थायां प्राध्यापकत्वेन कार्यं कृतम् । अयं कालः तस्याः संस्थायाः स्वर्णकालः इति कथ्यते । १९७२ तः १९७७ पर्यन्तं तेन लण्डन् स्कूल् आफ् एकनामिक्स् मध्ये अर्थशास्त्रप्राध्यापकत्वेन कार्यं कृतम् । १९७७ तः १९८६ पर्यन्तम् आक्स्फर्ड्-विश्वविद्यालये कार्यं कृतम् । १९८६ तमे वर्षे तेन हार्वर्ड्-विश्वविद्यालयः प्रविष्टः । १९८८ तः २००४ पर्यन्तं केम्ब्रिड्ज्-विश्वविद्यालये कार्यम् अकरोत् । पुनः २००४ तमे वर्षे हार्वर्ड्-प्रति प्रत्यागच्छत् ।
संशोधनानि
१९८१ तमे वर्षे अमर्त्यसेनेन 'दारिद्र्य-दुर्भिक्षयोः सामर्थ्यं लोपाश्च' (Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation) इत्येतस्मिन् विषये किञ्चन पुस्तकं प्रकाशितम् । अस्मिन् पुस्तके दुर्भिक्षायाः कारणम् आहाराभावमात्रं न अपि तु आहारवितरणव्यवस्थायाः न्यूनताः इति समीचीनतया प्रतिपादितः अस्ति । वङ्गराज्यस्य दुर्भिक्षायाः कारणं नगरे जातस्य आहारमूल्यवर्धनम् । ततः ग्रामीणाः दिनभृत्यकाः आहाराभावेण मृत्युं प्राप्तवन्तः । नववर्षीयेण सेनेन १९४३ तमे वर्षे वङ्गराज्ये दुर्भिक्षा स्वयं दृष्टा आसीत् यस्यां ३० लक्षजनाः मरणं प्राप्तवन्तः । सेनस्य दृष्ट्या एतावता प्रमाणेन जीवनाशः अनिवार्यः न आसीत् । तेन दर्श्यते यत् तदवधौ वङ्गराज्ये अपेक्षितः आहारराशिः आसीत् एव । अचिरात् वर्धितम् आहारमूल्यं दातुं भृत्यगणः न अशक्नोत् । निरुद्योगः, असमीचीना आहारवितरणव्यवस्था, विविधाः सामाजिकाः समस्याः च दुर्भिक्षायाः कारणानि भवन्ति । सकारात्मकं स्वातन्त्र्यं सर्वेषां न आसीत् इत्यतः एवं महता प्रमाणेन जीवनाशः जातः इति प्रतिपादयति सेनः । एतदतिरिच्य तेन समाजोपरकराणि अन्यानि बहूनि संशोधनानि कृतानि |
वैयक्तिकं जीवनम्
सेनस्य प्रथमा पत्नी नबनीतदेवसेनः भारतीयलेखिका विदुषी च । तयोः उभे अपत्ये - अन्तरा, नन्दना च । अन्तरा पत्रकर्त्री, नन्दना बालिवुड्नटी च । भिन्नाभिप्रायकारणतः तयोः विवाहः अचिरादेव १९७१ तमे वर्षे एव विच्छिन्नः जातः । १९७३ तमे वर्षे तेन द्वितीयः विवाहः कृतः । पत्नी जूविष्-महिला इवा कोलोर्नि या उदरार्बुदरोगात् १९८५ तमे वर्षे दिवङ्गता । तयोः अपत्ये न्यूयार्क्-पत्रकर्त्री इन्द्राणी, शाडी-हिल्-विद्यालये सङ्गीतशिक्षकः कबीरः । १९९१ तमे वर्षे सेनेन एम्मा गोर्गिना परिणीता ।
सेनः विरामकालं भारते, पश्चिमवङ्गे, शान्तिनिकेतने यापयति । बैक्याने दीर्घप्रयाणं तस्मै रोचते । मस्साचुसेट्स्नगरे विद्यमाने स्वगृहे पत्न्या एम्मया सह दीर्घविरामं यापयति । अधिकं पठनं जनैः सह चर्चाकरणञ्च तस्मै रोचते ।
आकराः
भारतरत्नपुरस्कारभाजः
नोबेल्-पुरस्कारभाजः
पश्चिमवङ्गस्य पुरस्कारभाजः |
5676 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE | अटिला | अटिला (सामान्य भाषे अटिला दि हन्) हन् साम्राज्यस्य एकः प्रमुख राजः आसीत्।
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5677 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%20%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D-%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D | अन्वर् अल्-सादात् | अन्वर् अल्-सादात् ईजिप्ट् देशस्य राष्ट्रपति आसीत्।
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
कार्यालयीय जालस्थानम्
प्रथम पृष्टम्
अल् सादत् - विवरणम्
महम्मद् अल् सादत्
यूनिवर्सिटी आफ् मेरीलाण्ड्
अल् सादत् भाषणम्
न्यू यार्क् टैम्स्
वर्ल्ड् क्याटलोग्
नोटेबल् नेम्स् डेटाबेस्
सादतस्य वधायाः चित्रमुद्रिका
सादतस्य वधायाः विषये जनानाम् अभिप्रायः
लघु चलनचित्रम्
फैण्ड् ए ग्रेव्
सादतस्य चलच्चित्रम्
ईजिप्ट्-देशीयाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5678 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%AE%20%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%A8 | अब्राहम लिन्कन | अब्राहम लिंकन विख्यात राजनेता एवं अमेरिका देशस्य षोडषः क्रमात् राष्ट्रपति आसीत्।
जीवनी
सन्दर्भ सूची
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
The Collected Works of Abraham Lincoln
Biography of Abraham Lincoln
Mr. Lincoln's Virtual Library
Abraham Lincoln: Original Letters and Manuscripts Shapell Manuscript Foundation
Poetry written by Abraham Lincoln
The Abraham Lincoln Presidential Library and Museum Springfield, Illinois
The Papers of Abraham Lincoln documentary editing project
Manner of buoying vessels
National Endowment for the Humanities Spotlight – Abraham Lincoln
अब्राहम लिङ्कन् प्रतिष्ठानम्
अब्राहम लिङ्कन् ऐतिहासिकप्रकल्पः
अब्रहाम लिङ्कन् - लैब्ररी आफ् काङ्ग्रेस्
राष्ट्रपतीनां चित्रकलासु अब्रहाम लिङ्कनः
सी-स्पान् अब्राहम लिङ्कन् २०० वर्षाणि
आल्फ्रेड् वैटल् स्थिर सङ्ग्रहः
अन्यदेशीयराजनेतारः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5682 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B%20%E0%A4%B5%E0%A5%89%E0%A4%A8%20%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95 | ओट्टो वॉन बिस्मार्क | विख्यात राजनेता।
जीवनी
एकः विख्यात राजनीतिज्ञः अस्ति।
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
अन्यभाषायां सारमञ्जूषा |
5683 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A5%E0%A4%AE | कान्स्टान्टिन प्रथम | विख्यातो राजनेता।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
विदेशीयाः
सारमञ्जूषा योजनीया |
5684 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B8%20%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%B8%E0%A4%B0 | जुलियस कैसर | विख्यात राजनेता।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
विदेशीयाः
चित्रं योजनीयम् |
5685 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%80%20%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%B0 | टोनी ब्लेयर | विख्यात राजनेता।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Tony Blair's post-Downing Street official website
Tony Blair Faith Foundation
A Day in the Life an on-line documentary by Tony Blair on life as Prime Minister, at number-10.gov.uk
at www.pm.gov.uk
The Blair Years—Timeline at BBC News
Special Report – The Blair years 1997–2007 at BBC News
Official video showing Tony Blair celebrating 100 years of the Scout movement at Downing St
Hansard – Prime Ministers Question Time, 27 June 2007 – Official transcript of Tony Blair's final appearance in the Commons containing a mix of day-to-day business, tributes, quips and light hearted put downs.
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5686 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%20%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%AB%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D | थामस् जेफरसन् | विख्यात राजनेता।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
विदेशीयाः
सारमञ्जूषा योजनीया |
5687 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%20%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE | नेल्सन् मण्डेला | नेल्सन् मण्डेला दक्षिण-आफ्रिकादेशस्य सुप्रसिद्धः नायकः । नेल्सन् रोलिह्लाह्ल मण्डेला अस्य पूर्णनाम भवति । अमेरिकादेशस्य मार्टिन् लूथर् किङ्ग् यथा वर्णभेदस्य विरुद्धम् आन्दोलनं कृतवान् तथैव अयमपि स्वदेशे आन्दोलनं कृतवान् । अत्रत्य जनानां प्रीतिपात्रः अस्ति । अधुनिकयुगस्य राजकीयक्षेत्रस्य सुप्रसिद्धः, नैतिकव्यक्तित्वयुक्तः च आसीत् । भारतस्य राष्ट्रपतिचरः के.आर्. नारायणन् ’अधुनिकगान्धिः’ इति एनं सम्बोधितवान् आसीत् ।
जननम्, बाल्यञ्च
नेल्सन् मण्डेलः जुलैमासस्य १८ तमे दिनाङ्के १९१८ तमे संवत्सरे दक्षिण-आफ्रिकादेशस्य ट्रान्स्कै पत्तनस्य उयतलसमीपस्थे क्वुनुग्रामे अजायत । अस्य जनाङ्गस्य सम्प्रदायानुसारं नाम स्थापितम् आसीत् । अस्य पिता हेन्रिगाड्ला । अस्य चतस्रः भार्याः आसन् । तृतीया भार्या नेल्सन् मण्डेलावर्यस्य माता भवति । अस्याः नाम नोसेकेनि फ्यानि । एषा अनक्षरस्ता आसीत् । अतः पुत्रः साक्षरवान् भवेत् इति अस्याः आशा आसीत् । अस्य दशमे वयसि पिता मृतवान् । बाल्ये बन्धुना सह शालाविरामेषु दिनेषु गोपालनं करोति स्म । एषु समयेषु एव सः वर्णभेदस्य विषये ज्ञातवान् आसीत् ।
अध्ययनम्
अस्य पितुः मरणानन्तरं श्वशुरः एव अद्ययने साहाय्यं कृतवान् । प्रप्रथमतया १९८२ तमे वर्षे शालां गतवान् । हेल्डेट् वेस्लियान् शालायां प्रौढशिक्षणं प्राप्तवान् । १९३८ तमे संवत्सरे मेट्रिक्यूलेक्षन् परीक्षायाम् उत्तीर्णः । समनन्तर (कनूनु) विषयस्य अध्ययनार्थं जोहान्सबर्गनगरं गतवान् । तत्र कृष्णवर्णियेभ्यः जनेभ्यः वस्तुं सुव्यवस्था नासीत् । अतः मण्डेलावर्यः अल्पेन स्वधनेनैव पत्रालयशिक्षणद्वारा बि.ए. पदवीधरः जातः। सिडेल्स्कि नामकस्य न्यायवादी समीपे कानूनुविषये शिक्षणं प्राप्तवान् । विट् वाटर् स्ट्राण्ड विश्वविद्यालये कानुनुविषये अध्ययनं कृतवान् ।
वैय्यक्तिकजीवनम्
नेल्सन् मण्डेला प्रभावीनायकः आसीत् । १९४४ तमे वर्षे जोहान्सबर्गनगरस्य इवेलिन् मेस्सिसुलु नाम कन्यां परिणीतवान् । सिसुलु एका अनुवैद्या आसीत् । १९५६ तमे संवत्सरे अनयासह विच्छेदनम् अभूत् । त्रीणि सन्तानानि आसन् । एषा एव पालयति स्म । विन्निनोम जानो नाम कन्यां १९५८ तमे संवत्सरे परिणीतवान् । एषा द्वितीया भवति । एषा समाजसेवाकर्त्री आसीत् । नेल्सन् मण्डेला उत्तमलेखकः । स्व आत्मकथां लिखितवान् अस्ति । अस्य वैक्तिकजीवननिरूपकौ ग्रन्थौ भवतः । फातिमायार् रचितः “हैयर् द्यान् होप्”, बेञ्जमिन् पोग्रुण्डवर्यस्य मण्डेलावर्यस्य जीवनाधारितः ग्रन्थः च । २७ वर्षाणि कारागृहे आसीत् । समाजाय सहाय्यं कुर्वन्नेव जीवितवान् अस्ति ।
आन्दोलनम्
आफ्रिकादेशे वर्णभेदः बहुधा कृष्णवर्णीय जनान् पीडयति स्म । प्राथमिकशिक्षणाध्ययनकाले विरमेषु समयेषु बान्धुभिस्सह गोपालनार्थं गच्छति स्म । कश्चनः बन्धुः वर्णभेदस्य विषये अफ्रिकादेशे विद्यमानान् क्लेशान् बोधितवान् । तदारभ्य अस्य मनसि वर्णभेदस्य निवारणार्थं चिन्तनम् आसीत् । अस्मिन् देशे कृष्णवर्णीयाः आन्दोलनं कर्तुं न शक्नुवन्ति स्म । ग्रन्थालयेषु प्रवेशः न आसीत् । चलचित्रमन्दिरेश्वपि प्रवेशः न आसीत् । कृष्णवर्णीयजनेभ्यः स्वातन्त्र्यमेव न आसीत् । चित्रविचित्रं वर्णभेदम् असहमानः सर्वकारस्य विरुद्धम् आन्दोलनम् कृतवान् । जून्मासस्य २६ तमे दिनाङ्के १९५० तमे संवत्सरे आन्दोलनदिनम् इति उद्घोषितम् आसीत् । तदा ए एन् सि सहकारं दत्तमासीत् । १९५७ तमे संवत्सरे युवसङ्घस्य अद्यक्षः आसीत् । एषु दिनेषु ए एन् सि सदस्येभ्यः अस्मै च सभासु भागग्रहणार्थम्, भाषणार्थञ्च निषेधः कृतः आसीत् । तथापि स्वकार्यं न त्यक्तवान् । सर्वकारनिन्दाकारणात् क्रि.श. १९५६ तः १९६१ संवत्सरपर्यन्तं सर्वकारं विरुध्य न्यायसमरं कृत्वा क्रि.श. १९६१ तमे वर्षे जयम् आप्नोत् ।
कारागृहबन्धनम्
मेमासस्य १९६१ तमे संवत्सरे नेटाल्-देशस्य पीटर् यार्ट्ज बर्गनगरे अस्य भाषणम् आसीत् । निषेधः इति बहुदिनेभ्यः भाषणं न कृतवान् आसीत् । किन्तु तत्रत्य भाषणं प्रचोदनकारी सार्वकारस्य विरुद्धं च आसित् । बन्धितुम् आरक्षकाः प्रयासं कृतवन्तः । ततः सह पलायितः । अस्मिन् समये आदेशं जनान् प्रेरयन् अटितवान् । अन्य आफ्रिकादेशेषु गत्वा तत्रत्य नायकानां सहायं स्वीकृतवान् । एवं वर्णभेदस्य विरुद्धम् आन्दोलनं कर्तुं प्रेरितवान् । षण्मासानन्तरं पुनरागतः । न्यायालयेन पञ्चवर्षाणि कारागृहबन्धनं सूचितम् असीत् । राबेन्द्वीपस्य कारागृहे स्थापितम् आसीत् । सप्तविंवशति वर्षाणि कारागृहे एव आसीत् । कारागृहे ए,बि,सि,डि इति बन्धनस्थेषु विभागः आसीत् । मण्डेला डि विभागे आसीत् । अस्मै सुव्यवस्था न कल्पिता आसीत् ।
पुरस्काराः
१९९३ तमे वर्षे अनेन नोबेल् शान्तिप्रशस्तिः प्राप्ता ।
१९७३ तमे संवत्सरे लीड्स विश्वविद्यालयः परमाणोः अन्वेशणं कृतम् आसीत्। तस्य परमाणोः नाम मण्डेलापरमाणुः इति स्तापितम् आसीत् ।
१९७५ तमे संवत्सरे गौरवाजीवसदस्यत्वं लण्डन् विश्वविद्यालयः दत्तः।
१९७९ तमे संवत्सरे लेसोथो विश्वविद्यालयः गौरवडाक्टरेट् उपाधिं दत्तम् ।
१९८० तमे संवत्सरे भारतसर्वकारस्य जवाहरलाल नेहरू अन्ताराष्ट्रीयपुरस्कारेण सम्मानितः ।
१९८२ तमे संवत्सरे गौरवाध्यक्षः (जीववधिकालस्य) सञातः ।
भारतसर्वकारः एतस्मै भारतरत्नप्रशस्तिम् अयच्छत् ।
कारागृहे यदा आसीत् तदानीन्तन पुरस्काराः*
१९८६ तमे संवत्सरे जिम्बाब्वे विश्वविद्यालयस्य डाक्टर् आफ् लास् पुरस्कारं प्राप्तवान् ।
अन्ताराष्ट्रीय शान्ति-स्वातन्त्र्यपुरस्कारं प्राप्तवान् ।
१९८७ तमे संवत्सरे हवान विश्वविद्यालयस्य (क्युबा), स्टेट्स्-रास् विश्वविद्यालयस्य (युनैटेड्), कार्लमार्क्स् विश्वविद्यालयस्य (जर्मनी) च गौरवपुरस्कारान् प्राप्तवान् ।
१९८८ तमे संवत्सरे विश्वसंस्थायाः मानवताधिकारस्य चतुर्थं पुरस्कारं प्राप्तवान् ।
१९८८ तमे संवत्सरे सुखरोव् पुरस्कारं प्राप्तवान् ।
१९८८ तमे संवत्सरे ब्रेमेन् सालिडारिटे पुरस्कारं प्राप्तवान् (जर्मनी) ।
१९८८ तमे संवत्सरे शान्तिपुरस्कारं प्राप्तवान् ।
१९८८ तमे संवत्सरे इटालिदेशस्य बोरोना विश्वविद्यालयस्य गौरवपदविपुरस्कारं प्राप्तवान् ।
१९८९ तमे संवत्सरे अगष्ट सीजर् स्याण्डिनो पुरस्कारं प्राप्तवान् ।
१९८९ तमे संवत्सरे टूरेण्टोदेशस्य यार्कविश्वविद्यालयस्य गौरवडाक्टरेट् प्राप्तवान् ।
बाह्यानुबन्धः
Nelson Mandela – Biography at Nobelprize.org
Nelson Mandela Foundation
Nelson Mandela Children's Fund (Canada)
Time 100 profile
Mandela: An Audio History
Mandela: Son of Africa, Father of a Nation Documentary & Soundtrack
Nelson Mandela: Helping Orphans in South Africa
The Elders
The Art of Nelson Mandela
Nelson Mandela Centre of Memory
Nelson Mandela Children's Fund
Nelson Mandela Foundation
Mandela Rhodes Foundation
The Elders
Nelson Mandela Museum
Nelson Mandela Day
नोबेल्-पुरस्कारभाजः
भारतरत्नपुरस्कारभाजः
१९१८ जननम्
२०१३ मरणम् |
5690 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%20%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1 | अर्नेस्ट रदरफोर्ड | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
भौतिकविज्ञानसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया
वैज्ञानिकाः |
5691 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%20%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8 | अर्नेस्ट लारेन्स | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5693 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%20%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B0 | अर्विन श्रोडिन्गर | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
टिप्पणिः
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
अर्विन् श्रोडिङ्गर्
1927 श्र्रोडिङ्गर्
"अर्विन् चरितम्
"श्रोडिङ्गर्
ब्रिटनिका विश्वकोशः-अर्विन् श्रोडिङ्गर्
"Deutsche Biographie"
Nobel Lectures, Physics 1922–1941, "Erwin Schrödinger Biography" from NobelPrize.org
Vallabhan, C. P. Girija, "Indian influences on Quantum Dynamics " [ed. Schrödinger's interest in Vedanta]
Schrödinger Medal of the World Association of Theoretically Oriented Chemists (WATOC)
The Discovery of New Productive Forms of Atomic Theory Nobel Banquet speech (in German)
Annotated bibliography for Erwin Schrodinger from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues
Critical interdisciplinary review of Schrödinger's "What Is life?"
भारतीयविज्ञानिनः
भारतीयविज्ञानिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5696 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%20%E0%A4%90%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%8D | अल्बर्ट् ऐन्स्टैन् | अल्बर्ट ऐन्स्टायिन् (Albert Einstein) जर्मनीदेशस्य विश्वविख्यातः वैज्ञानिकः आसीत् । भौतविज्ञानस्य लोके स्वसंशोधनैः प्रसिद्धः । भौतशास्त्रस्य जनकः इति प्रसिद्धिः अस्य । द्युतिविद्युत्परिणामस्य नियमं निरूपितवान् । एषः सुप्रसिद्धः नियमः भवति । 'बनेश् हाफ्’ अस्य शिष्यः अस्य जीवनस्य साधनस्य च विषये 'दि स्ट्रेञ्ज् स्टोरि आफ् दि क्वाण्टम्' इत्यस्मिन् पुस्तके विस्तृततया लिखितवान् अस्ति ।
जननम्, बाल्यञ्च
ऐन्स्टायिन् मार्चमासस्य १४ दिनाङ्के १८७९ तमे संवत्सरे जर्मनीदेशस्य वुर्टेन् बर्गप्रान्तस्य उल्म्-नगरे अजायत । अस्य पिता 'हर्मन्' । मता 'पौलीन्' । हर्मन् एकस्य आपणस्य स्वामी आसीत् । पौलीन् सङ्गीतप्रिया आसीत् । बाल्ये अध्ययने अभिरुचिः न आसीत् । शालां गन्तुं मनः न आसीत् ।
अध्ययनम् , उध्योगञ्च
अस्य पिता कालान्तरे म्यूनिक् नगरे यन्त्रागारं स्थापितवान् । अस्मिन् समये पुत्रं क्याथोलिक् शालायाम् अध्ययनार्थं प्रेशितवान् । अत्रत्यनां कठिणनियमपालने अनासक्तः। अतः शालां गन्तुम् इच्छा एव न भवति स्म । पुत्राय विद्यायाः महत्त्वम् एवं अस्याः आवश्यकताञ्च बोधितवान् । पितृव्यस्य प्रोत्साहः अस्य अध्ययने बहुमुख्यम् आसीत् । एतेन अध्ययने अभिरुचिरागतः । अस्य माता 'पिटिलु’ वाद्यं पाठितवती । शालासु भाषाविषयेषु अनासक्तः, विज्ञाने, गणीते च आसक्तिः आसीत् । तत्रापि यूक्लिडस्य रेखागणीते अतीवासक्तिः आसीत् । अस्य प्रश्नाः शालासु अध्यापकान् पीडयन्ति स्म । अतीव सूक्ष्माः कठिणाश्च प्रश्नाः भवन्ति स्म । अस्मै अत्रत्य पाठनव्यवस्था न रोचते स्म । अतः स्विट्झर्ल्याण्ड्देशस्य आकानगरस्य प्रसिद्धां शालां प्रविष्टवान् । अत्रत्या पाठनशैली आकर्शिता । उत्तमशिक्षणं प्राप्य, जूरिच्नगरस्य पालिटेक्निक् कलाशालां प्रविष्टवान् । अस्मिन् समये भौतविज्ञानस्यैव अध्ययनं कर्तव्यमिति निर्धारं स्वीकृतवान् । अपेक्षितान् गणीतशास्त्रनियमान् अधीतवान् । अध्ययनानन्तरं उद्योगावकाशाः न प्राप्ताः । एषु दिनेषु बालेभ्यः पाठयति स्म । जूरच् विश्वविद्यालयस्य डाक्टरेट् पदवीं प्राप्तवान् । अस्मिन्नेव विश्वविद्यालये एव १९०९ तमे संवत्सरे प्राध्यापकपदवीं प्राप्तवान् । १९१२ तमे संवत्सरे जूरिच् पालिटेक्निक् विद्यालये सहप्राध्यापकत्वेन कार्यं कृतवान् । १९१३ तमे संवत्सरे बर्लिन् विश्वविद्यालये प्राध्यापकत्वेन कार्यं कृतवान् । कैसर् विल् हेल्म् इन्स्टिट्यूट संस्थायाः विंशतिवर्षाणि यावत् निदेशकः आसीत् ।
वैय्यक्तिकजीवनम्
अस्य बहुसरलजीवनम् आसीत् । यहूदिसम्प्रदायस्थः आसीत् । १९०३ तमे संवत्सरे विद्याभ्यासस्य कालीनां मिलेवा मारिस् सखीं परिणीतवान् । १९०४ तमे संवत्सरे "ह्यान्स् अल्बर्ट्” नाम प्रथमः पुत्रः अजायत् । द्वितीयस्य पुत्रस्य नाम एड्वर्ड इति । १९१४ तमे संवत्सरे परिवारेण सह बर्लिन्-प्रदेशम् आगतवान् । अत्र नूतन उद्योगं प्राप्तवान् । किञ्चित् कालानन्तरं दाम्पत्ये क्लेशाः उत्पन्नाः। १९१९ तमे संवत्सरे विच्छेदनम् अपि प्राप्तवान् । पुत्राभ्यां गृहात् निर्गता मिलेवा । अनेन दुःखितः ऋग्णश्च सञ्जातः । अस्मिन् समये अस्य पालनम् 'एल्सा’ कृतवती । एनाम् एव अल्बर्ट परिणीतवान् । अस्य प्रसिद्धौ एषा अपि कारणीभूता । उपन्यासेन युरोपदेशेषु , अमेरिकादेशेषु च प्रसिद्धिः आसीत् । १९३३ तमे संवत्सरे अडाल्फ् हिट्लर स्वशासनकाले अस्य गृहादिकं स्वायत्तीकृतवान् । अस्य पौरत्वमपि स्वीकृतवान् । अतः एषः अमेरिकादेशे एव वासं कृतवान् । स्वान्त्यकालपर्यन्तं न्यूजेर्सिया प्रिन्स्-टन् विश्वविद्यालये कार्यं कृतवान् ।
अल्बर्ट् सिद्धान्तः
अस्य सापेक्षतासिद्धान्तः सुप्रसिद्धः भवति । एन्स्टैन् प्लाङ्कनस्य शकलसिद्धान्तस्य सारं स्वीकृत्य प्रकाशस्य गुणधर्मान् ज्ञातुं संशोधनं कृतवान् । अनेन स्वसिद्धान्तं निरूपितवान् । "यन्यू डेफिनिशन् आफ् मालिक्टूलर् डैमेन्षन्" इति प्रबन्धमेकं रचितवान् । एन्स्टैन् प्रकाशस्य सञ्चारस्य, वेगस्य च विषये स्व नूतनं सिद्धान्तं निरूपितवान् । "प्रकाशस्य सञ्चाराय माध्यमम् अनपेक्षितम्, सः प्रकाशः निर्वाते सञ्चारसामर्थ्यसहितः शक्तिरूपः भवति । प्रकाशस्य वेगस्य समानः वेगः कस्यापि न भवति। प्रकाशः स्वमूलात् बहिरागत्य समानवेगे प्रसरति ।" इति अस्य निरूपणं भवति। प्रकाशस्य वेगः गरिष्ठः भवति । अतः स्थिरवेगं 'C" इति आङ्ग्लाक्षरेण सूचितवान् । एन्स्टैन् निरूपितं समीकरणम् E = mc2 इति । जडवस्तु त्रिषु रूपेषु घन, द्रव, अनिलादि भेदेन विद्यते । वस्तुने द्रव्यराशिः अस्ति । द्रव्यराशिं m इति सङ्केतेन निरूपितवान् अस्ति । प्रकाशम्, उष्णञ्च भारपरिमाणेन मापयितुं न शक्यते । ईदृशां शक्तीं E इति सङ्केतितवान् । वैज्ञानिकाः शक्तिराशी पृथक् इति चिन्तयन्तः आसन् । उभयोर्मध्ये एन्स्टैन् सम्बन्धं कल्पयित्वा, उभयोः समत्वं च कल्पयित्वा E=mc2 इति सरलं समीकरणं निरूपितवान् । अनेन समीकरणेन परमाणुगोलस्य तत्वं निरूपितम् ।
कृतयः
एन्स्टैन् न केवलं वैज्ञानिकः, किन्तु प्रसिद्धः लेखकोऽपि । अनेन बहवः ग्रन्थाः रचिताः । अस्य कृतयः जर्मनीभाषायां विद्यन्ते । कालन्तरे आङ्ग्लभाषायाम् अपि प्रकटिताः। "दि यवुल्यूषन् आफ् फिसिक्स्” इति लीफाल्ड् इन्फेल्डवर्येण सह लिखितः प्रसिद्धकृतिः ।
दिफैट् एगेन्स्ट् वार्
इन्वेस्टिगेषन्स् आफ् दि थियरि आफ् दि ब्रौनियन् मूव्मेण्ट्
दि थियरि आफ् दि रिलेटिविटि
दि वर्ल्ड् आस् ऐ सी इट्
पुरस्काराः
१९२१ तमे संवत्सरे नोबेल् पुरस्कारं प्राप्तवान् ।
१९२९ तमे संवत्सरे जर्मन् शारीरकसंस्थायाः 'म्याक्स् प्लाङ्क्’ पदकं प्राप्तवान् ।
१९३६ तमे संवत्सरे फ्राङ्क्लिन् संस्थायाः फ्राङ्क्लिन् पदकं प्राप्तवान् ।
मरणम्
एन्स्टैन् प्रिन्सटन् वैद्यालये एप्रिल्मासस्य १८ तम दिनाङ्कस्य १९५५ तमे वर्षे मृतवान् । एन्स्टैनवर्यस्य मरणानन्तरम् अस्य मस्तिष्कं प्रिन्स्-टन् वैद्यालये स्थापितवन्तः । अस्य प्रतिभायाः रहस्यं ज्ञातुं अत्रत्य वैज्ञानिकाः कुतूहलीनः आसन् । एवम् अस्योपरि अध्ययनम् अपि कृतवन्तः
टिप्पणी
बाह्यानुबन्धः
Ideas and Opinions, Einstein's letters and speeches , Full text, Crown Publishers (1954) 384 pages
Einstein's Scholar Google profile
Works by Albert Einstein (public domain in Canada)
Why Socialism? by Albert Einstein, Monthly Review, May 1949
Einstein's Personal Correspondence: Religion, Politics, The Holocaust, and Philosophy Shapell Manuscript Foundation
FBI file on Albert Einstein
Nobelprize.org Biography:Albert Einstein
The Einstein You Never Knew — slideshow by Life magazine''
Albert Einstein — videos
Science Odyssey People And Discoveries
MIT OpenCourseWare STS.042J/8.225J: Einstein, Oppenheimer, Feynman: Physics in the 20th century — free study course that explores the changing roles of physics and physicists during the 20th century
Albert Einstein Archives Online (80,000+ Documents) (MSNBC - 19 March 2012)
Einstein's declaration of intention for American citizenship from the World Digital Library
Albert Einstein Collection at Brandeis University
जीवनी
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
सारमञ्जूषा योजनीया |
5697 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%20%E0%A4%8F%20%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%A8 | अल्बर्ट ए मिकेल्सन | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
National Academy of Sciences Biographical Memoir
Michelson's Life and Works from the American Institute of Physics
U.S. Naval Academy and The Navy
USNA Guide to the Albert A. Michelson Collection, 1803–1989
From USNA to Nobel: Albert A. Michelson's Life and Contributions
Michelson House at the University of Chicago
Michelson's Nobel Prize Biography
Gutenberg
Experimental Determination of the Velocity of Light
IMDB: Bonanza episode Look to the Stars
Norman Maclean: "Billiards Is a Good Game": Gamesmanship and America's First Nobel Prize Scientist; reprinted in Lapham's Quarterly
The U.S. Naval Academy Observatory Programs and Times Gone By: A Tale of Two Domes
NAWS China Lake
Nineteenth Century Astronomy at the U.S. Naval Academy
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5698 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%90%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%20%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A5%8D | ऐसाक् न्यूटन् | सर् ऐसाक् न्यूटन् एकः आङ्ग्लभौतशास्त्रज्ञः गणितज्ञः ज्योतिश्शास्त्रज्ञः प्राकृत्तिकतत्त्वज्ञः रसज्ञः च आसीत् । सः वैज्ञानिकपरिवृत्याः मुख्यव्यक्तिः आसीत् । १६८७ इति वर्षॆ प्रकाशितः तस्य ग्रन्थः फिलोसोफी नेचुरेलिस प्रिन्सिपिया मेथेमेटिका (Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica) 'क्लासिकल मेकैनिक्स'(Classical Mechanics) इति विषयस्य आधारः अस्ति। न्यूटन् गौटफ्रिड् विल्हम् लिब्निज़ च
'कैलक्युलस' इति गणितविषयम् उत्सृजतः ।
तेन गातिनियमाः (laws of motion) गुरुत्वाकर्षणशक्तिनियमः (law of gravity) च सूत्रिताः । न्यूटन् प्रकृतिम् मनुष्येण अवगतम् इति दर्शित्वा शास्त्रसमुदायम् प्रभावयत् । सः ट्रिनिटि-विद्यापीठस्य पण्डितः केंब्रिज-विद्यापीठस्य गणिताध्यापकश्च आसीत् । तत् पश्चात् स: रोयल सोसियिटि-स़ङ्घटनस्य (Royal Society) अध्यक्षः अभवत् ।
प्रारम्भिकजीवनम्
ऐसाक् न्यूटन् क्रिस्मस-दिवसे १६४२ वर्षे दिसम्बरमासस्य २५ दिनाङ्के लिंकोणशायर-प्रदेशे जन्म प्राप्नोत् । तस्य जननस्य त्रयात् मासात् पूर्वे तस्य पिता मरणम् अवाप्नोत् । तस्य माता पुनरपरिणयात् तत्पश्चात् सः मातामह्या सह अवासत् । सः 'दि किंग्स स्कूल , ग्रान्थम' (The King's School, Grantham) इति विद्यालये अपठत् यत्र लेटिन्-भाषा पठिता परम् गणितम् न पठितम् ।
१६६१ तमे वर्षे जूनमासे सः अप्रवेशित् । अत्र त्रयात् वर्षात् परम् सः छात्रावासम् अलभ्यते । मारकरोगस्य(Great Plague) समये विद्यापीठे अकर्मकः । अतः न्यूटन् गृहमगच्छत् । तत्र गत्वा स: कैलकुलस्-विषयम् ज्योतिशास्त्रविषयस्य च गुरुत्वाकर्षणनियमान् च रचनाः प्रारम्भयति । १६६७ अप्रेलमासे सः ट्रिनिटि-विद्यापीठे पुनरागच्छत् यत्र सः पण्डितः निरूपितः । गुरु ऐसाक् बैरो-नामक शास्त्रज्ञ: तस्य पठनेभ्यः हर्षितः । तस्मात् पश्चात् न्यूटन् एव तत्र गणिताध्यपकः अभवत् ।
गणितशास्त्रे योगदानानि
इति कथ्यते यत् येषु विषयेषु न्यूटन् नवकार्यम् अकरवत् सः तान् सर्वान् विषयान् पुरोगमनम् असृजत् । न्यूटन् लिब्निज़ च अविविादयताम् यत् कैलकुलस्-विषयस्य निर्माता कः । अधुना इति विश्वस्यते यत् न्यूटन् लिब्निज़ च अन्यानाश्रित: एव
कैलकुलस्-विषयम् निर्मतः ।
टीप्पणी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Newton's Scholar Google profile
ScienceWorld biography by Eric Weisstein
Dictionary of Scientific Biography
"The Newton Project"
"The Newton Project – Canada"
"Newton's Dark Secrets" - [Nova (TV series)|NOVA TV programme
from The Stanford Encyclopedia of Philosophy:
"Isaac Newton", by George Smith
"Newton's Philosophiae Naturalis Principia Mathematica", by George Smith
"Newton's Philosophy", by Andrew Janiak
"Newton's views on space, time, and motion", by Robert Rynasiewicz
"Newton's Castle" - educational material
"The Chymistry of Isaac Newton", research on his alchemical writings
The "General Scholium" to Newton's Principia
Kandaswamy, Anand M. "The Newton/Leibniz Conflict in Context"
Newton's First ODE – A study by on how Newton approximated the solutions of a first-order ODE using infinite series
"The Mind of Isaac Newton" - images, audio, animations and interactive segments
Enlightening Science Videos on Newton's biography, optics, physics, reception, and on his views on science and religion
Newton biography (University of St Andrews)
Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Newton, Sir Isaac". Encyclopædia Britannica (11th ed.). Cambridge University Press.
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5699 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%9C%E0%A5%87%20%E0%A4%8F%E0%A4%A8%20%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%B0 | आजे एन बोह्र | तः वैज्ञानिकः।
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
अन्यभाषायां सारमञ्जूषा |
5700 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%8D | आर्किमिडीस् | आर्किमिडीस् (ग्रीक्भाषा: Ἀρχιμήδης) (क्रि पू २८७-२१२) कश्चन ग्रीक्देशीयः गणितज्ञः, भौतशास्त्रज्ञः, तन्त्रज्ञः, आविष्कर्ता, खगोलविज्ञानी च आसीत् । तस्य विषये ज्ञातम् अत्यल्पमेव चेदपि सः प्राचीनविज्ञानिषु प्रमुखः इति अभिज्ञातः अस्ति । भौतशास्त्रस्य प्रगतौ स्थायिजलशास्त्रम्(hydrostatics), स्थायिशास्त्रम् (statics), संज्ञादण्डस्य नियमाश्च अनेन प्रतिपादिताः । अनेन बहुविधानि यन्त्राणि निर्मितानि । तेषु आर्किमिडीस्-वर्तनी (Archimedes' screw) प्रसिद्धम् । अयं प्रायोगिकविज्ञानस्य जनकः इति कथ्यते । तेन कृतानि संशोधनानि यद्यपि अति प्रसिद्धानि तथापि तेन संशोधनस्य अपेक्षया गणितशास्त्रप्रगतेः कृते एव अधिकम् अवधानं दत्तम् । आर्किमिडीसः अपूर्वः गणितज्ञः ।
आर्किमिडीसः मग्नाग्रेसियाप्रदेशे सिराकुझानगरे सिसिलिद्वीपे क्रि पू २८७ तमे वर्षे जातः । अयं ७५ वर्षाणि अजीवत् । तस्य पिता फिडियास् कश्चन खगोलशास्त्रज्ञः आसीत् इति श्रूयते किन्तु नान्यदधिकं ज्ञायते । तस्य मित्रेण हेराक्लैड्सेन लिखितम् आर्किमिडीसस्य जीवनचरितं नष्टम् इत्यतः तस्य विषये अधिकं न किञ्चित् ज्ञायते । सः किं विवाहितः, पुत्रवान् इत्यपि न ज्ञायते । सः ईजिप्टस्य अलेक्साण्ड्रियायाम् अध्ययनं कृतवान् स्यात् । कोनोन् आफ् समोस् तस्य मित्रमिति उल्लिखितं दृश्यते ।
आर्किमिडीसः क्रि पू २१२ तमे वर्षे द्वितीयपुनिक्-युद्धावसरे मरणं प्राप्तवान् । वर्षद्वयात्मकस्य प्रतिबन्धस्य अनन्तरं तदा रोमन्सेनया सिराकुसानगरं वशीकृतम् आसीत् । प्लुटार्केण दत्तं विवरणम् एवमस्ति - नगरस्य वशीकरणावसरे आर्किमिडीसः कस्याश्चित् गणितीयसमस्यायाः परिहरणे मग्नः आसीत् । रोमन्सैनिकः कश्चन आगत्य आर्किमिडीसम् अवदत् - 'आगत्य जेनेरल् मर्सेलसेन मिलतु' इति । 'न शक्यते । मया इयं समस्या परिहरणीया' इति । क्रुद्धः सैनिकः खड्गेन आर्किमिडीसम् अमारयत् । इमां वार्तां ज्ञातवान् जेनेरल् मर्सेलसः नितरां क्रुद्धः यतः आर्किमिडीसः काचित् वैज्ञानिकसम्पत्तिः सः कथञ्चिदपि मारितः न स्यात् इति तेन पूर्वमेव आदिष्टम् आसीत् ।
तद्विषये लिखितम् अन्तिमवाक्यम् अस्ति - मम वृत्तं मा पीड्यताम् इति । वृत्तगणितसमस्यायाः परिहरणे मग्नं तं रोमन्सैनिकः अबाधयत् इत्यतः एवम् उल्लिखितमस्ति । इयम् उक्तिः लेटिन्भाषया एवमस्ति -"Noli turbare circulos meos" इति । आर्किमिडीसस्य मुखात् इदं वाक्यं श्रुतम् इति कुत्रापि उल्लेखः न लभते ।
संशोधनानि
आर्किमिडीसस्य सिद्धान्तः
नितरां प्रसिद्धिं गता आर्किमिडीस्-सम्बद्धा इयं कथा अनियमिताकारस्य वस्तुनः घनफलं कथं ज्ञातव्यम् इत्यस्मिन् विषये तेन कृतं संशोधनं विवृणोति । विट्रुवियसस्य कथनानुसारं - राजा हीरो २ - कस्मैश्चित् देवालयाय सुवर्णकिरीटमेकं कारितवान् आसीत् । तन्निमित्तं शुद्धं सुवर्णमेव उपयोक्तव्यमिति स्वर्णकारः सूचितः आसीत् । किन्तु कापट्येन तेन रजतं तस्मिन् योजितं किम् इति ज्ञातुम् इच्छति स्म राजा । इयं समस्या आर्किमिडीसेन परिहरणीया आसीत् किरीटस्य संस्करणं विना । अन्यथा तत् द्रावयित्वा तस्य नियतरूपं संसाध्य घनत्वं ज्ञातुम् अशक्ष्यत् । स्नानकरणावसरे तेन अवलोकितं यत् द्रोण्यां जलस्य स्तरः अवर्धत यदा तदीयं शरीरम् अन्तः गतम् । झटिति तेन बुद्धं यत् अयं परिणामः किरीटस्य घनफलस्य गणनाय उपयोक्तुं शक्यमिति । प्रायोगिकरूपेण जलं सङ्कोचयितुम् अशक्यम् । अतः मज्जितं किरीटं स्वस्य घनफलं यावत् स्यात् तावदेव जलं निष्कासयेत् । इदं घनफलं परिशुद्धस्वर्णात् निर्मितस्य अपेक्षया न्यूनं स्यात् यदि रजतं योजितम् । इदं संशोधितवान् आर्किमिडीसः अत्यन्तम् उद्विग्नः सन् विवस्त्रः सन् एव युरेका ! इति आक्रोशन् मार्गम् अधावत् । (ग्रीकभाषा: "εὕρηκα!," अर्थात् 'अहं ज्ञातवान्') । इयं परीक्षा अदर्शयत् यत् किरीटे रजतं योजितमस्ति इति ।
इयं कथा आर्किमिडीसस्य योगदानेषु न दृश्यते । अपि च अत्र उक्ता प्रक्रिया अप्रायोगिकी इति भाति यतः बहिः आगतस्य जलस्य सुष्ठु मापनं कष्टकरम् । स्थायिजलशास्त्रे प्लवमानस्य वस्तुनः विषये प्रसिद्धस्य आर्किमिडीससिद्धान्तस्य साहाय्यात् समस्यायाः परिहारं प्राप्तवान् स्यात् । अयं सिद्धान्तः कथयति यत् द्रवे मज्जितं वस्तु बहिः प्रेषितस्य द्रवस्य भारस्य समप्रमाणकं बलम् अनुभवति इति । सुवर्णघनस्य सुवर्णकिरीटस्य च भारस्य तोलनेन सत्यम् अवगतं स्यात् इति अभिप्रैति गेलिलियो ।
आर्किमिडीस्-वर्तनी
तान्त्रिकक्षेत्रे आर्किमिडीसेन कृतस्य कार्यस्य महान् भागः स्वस्य मूलनगरस्य सिराकुझस्य आवश्यकतायाः निवारणाय कृतः आसीत् । ग्रीक्लेखकः अथीनस् लिखति यत् राजा हीरो २ महानौकायाः विन्यासनिर्माणाय आर्किमिडीसः सूचितः आसीत् इति । एवं निर्मिता महानौका सिराकुझिया महता कौशलेन निर्मिता आसीत् । अस्यां ६०० जनाः प्रयाणं कर्तुं शक्नुवन्ति स्म । तस्मिन् अफ्रोडिट्-देव्याः मन्दिरमपि आसीत् । उद्यानालङ्काराः व्यायामशाला च अस्याम् आसन् । एतादृश्याः महानौकायाः महतः प्रमाणस्य जलं स्रवति बहिर्द्वारात् इति जानन् सः आर्किमिडीश्-वर्तनीं निर्मितवान् जलविसर्जनाय । वर्तनी किञ्चन उपकरणं यत्र दण्डगोले भ्रममाणं वर्तन्याकारकं क्षुरपत्रं विद्यते । हस्तेन भ्रमितुं योग्यं वर्तते इदम् । अधः विद्यमानं जलम् कृषिनालासु वहनाय अस्य उपयोगः कर्तुं शक्यः । अद्यत्वे अपि अस्य उपयोगः बहुधा क्रियते । १८३९ तमे वर्षे समुद्रनौका कार्यरता या जाता तस्याः नाम आर्किमिडिस् इति दत्तं तस्य गौरवदर्शनाय ।
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
The Archimedes Palimpsest project at The Walters Art Museum in Baltimore, Maryland
The Mathematical Achievements and Methodologies of Archimedes
Photograph of the Sakkas experiment in 1973
Testing the Archimedes steam cannon
Stamps of Archimedes
Eureka! 1,000-year-old text by Greek maths genius Archimedes goes on display Daily Mail, October 18, 2011.
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः |
5701 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B0%20%E0%A4%8F%E0%A4%9A%20%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A4%A8 | आर्थर एच काम्पटन | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
"Strange Instrument Built To Solve Mystery Of Cosmic Rays", April 1932, Popular Science article about Compton on world wide research on cosmic rays
Arthur Compton biographical entry at Washington University in Saint Louis
Annotated bibliography for Arthur Compton from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues
Arthur Holly Compton on Information Philosopher
Nobelprize.com Biography
Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
National Academy of Sciences Biographical Memoir
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5702 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B0%20%E0%A4%8F%E0%A4%B2%20%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8B | आर्थर एल शालो | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
National Academy of Sciences biography
Nobel Winner: Arthur Leonard Schawlow
Bright Idea: The First Lasers (laser history)
Press Release: The 1981 Nobel Prize in Physics
Arthur Leonard Schawlow obituary
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5703 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8B%20%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B8 | आर्नो पेन्जियस | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5704 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A5%8D | आवेरोस् | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5705 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%20%E0%A4%8F%E0%A4%AE%20%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B2 | इ एम पर्सेल | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5706 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B0%20%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%87%20%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%AE | इगोर वाइ टाम | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
इगोर् टाम्
Igor Tamm - facts
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5707 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9C | इग्नेसी ल्युकसिविक्ज | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
The Petroleum Trail
Pressure Lamp website
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5708 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%B0%20%E0%A4%90%E0%A4%9C%E0%A4%95%20%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%BF | इसिडोर ऐजक रबि | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
इसिडोर रबि
ऐसाक् रबि
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5710 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8D%20%E0%A4%B5%E0%A5%80%20%E0%A4%8F%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A5%8D | एडवार्ड् वी एप्पलटन् | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
एड्वर्ड एप्प्ल्टन्
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5711 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8B%20%E0%A4%AB%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80 | एन्रीको फर्मी | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
"The First Reactor: 40th Anniversary Commemorative Edition", United States Department of Energy, (December 1982).
Nobel prize page for the 1938 physics' prize
The Story of the First Pile
Enrico Fermi's Case File at The Franklin Institute with information about his contributions to theoretical and experimental physics.
"Remembering Enrico Fermi". Session J1. APS April Meeting 2010, American Physical Society.
Time 100: Enrico Fermi by Richard Rhodes 29 March 1999
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5712 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%20%E0%A4%9C%E0%A5%87%20%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%9F | ए जे लेगेट | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
"The Problems of Physics - A conversation with Tony Leggett", Ideas Roadshow, 2013
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5713 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%20%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%8B%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87 | एमिलियो गीनो सेग्रे | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
1959 Nobel Prize in Physics
Oral History interview transcript with Emilio G. Segre 13 February 1967, American Institute of Physics, Niels Bohr Library and Archives
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5715 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%20%E0%A4%A1%E0%A5%80%20%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D | कार्ल् डी एन्डरसन् | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Annotated bibliography for Carl David Anderson from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues
American National Biography, vol. 1, pp. 445–446.
Oral History interview transcript with Carl D. Anderson 30 June 1966, American Institute of Physics, Niels Bohr Library and Archives
National Academy of Sciences Biographical Memoir
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5716 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%20%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE | कार्लो रुबिया | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Nobel prize Autobiography
Nobel prize press release
Article on Carlo Rubbia from Encyclopædia Britannica
Carlo Rubbia's biography and lectures on the website of the Pontifical Academy of Sciences
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5717 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%20%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D | क्रिस्टियन् हुगेन्स् | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Primary sources, translations
Treatise on Light translated into English by Silvanus P. Thompson, Project Gutenberg etext.
De Ratiociniis in Ludo Aleae or The Value of all Chances in Games of Fortune, 1657 Christiaan Huygens' book on probability theory. An English translation published in 1714. Text pdf file.
Horologium oscillatorium (German translation, pub. 1913) or Horologium oscillatorium (English translation by Ian Bruce) on the pendulum clock
ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΟΣ (Cosmotheoros). (English translation of Latin, pub. 1698; subtitled The celestial worlds discover'd: or, Conjectures concerning the inhabitants, plants and productions of the worlds in the planets.)
Traité de la lumière or Treatise on light (English translation, pub. 1912 and again in 1962)
Systema Saturnium 1659 text a digital edition of Smithsonian Libraries
On Centrifugal Force (1703)
Huygens' work at WorldCat
Christiaan Huygens biography and achievements
Portraits of Christiaan Huygens
Museums
Huygensmuseum Hofwijck in Voorburg, Netherlands, where Huygens lived and worked.
Huygens Clocks exhibition from the Science Museum, London
LeidenUniv.nl, Exhibition on Huygens in University Library Leiden
Other
Huygens and music theory Huygens–Fokker Foundation —on Huygens' 31 equal temperament and how it has been used
Christiaan Huygens on the 25 Dutch Guilder banknote of the 1950s.
How to pronounce "Huygens"
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम् |
5718 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A5%E0%A5%8D%20%E0%A4%9C%E0%A5%80%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D | केनेथ् जी विल्सन् | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Photograph, Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
Kenneth G. Wilson
Kenneth G. Wilson's brief CV, from Ohio State University (PDF file)
Publications on ArXiv
Wilson's Nobel Lecture
Interview with Ken Wilson in 2002
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
चित्रं योजनीयम्
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5719 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B0%20%E0%A4%AB%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%95 | कासिमिर फन्क | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
कासिमिर् फन्क्
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5720 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A5%8D%20%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%8D | गाटफ्रीड् लैबनिट्ज् | गोट्फ्रीड् विल्हेल्मः गणितज्ञः, दार्शनिकः, वैज्ञानिकः, कूटनीतिज्ञः च इति रूपेण सक्रियः जर्मन-बहुगणितज्ञःआसीत्। दर्शनस्य इतिहासे गणितस्य इतिहासे च सः प्रमुखः व्यक्तिः अस्ति। सः दर्शनशास्त्रम्, धर्मशास्त्रम्, नीतिशास्त्रम्, राजनीतिः, विधिशास्त्रम्, इतिहासः, भाषशास्त्रम् च इति विषयेषु कृतयः लिखितवान्। लाइब्निज् भौतिकशास्त्रे प्रौद्योगिक्यां च प्रमुखं योगदानं दत्तवान्, संभाव्यतासिद्धान्ते, जीवविज्ञाने, चिकित्साशास्त्रे, भूविज्ञाने, मनोविज्ञाने, भाषाविज्ञाने, सङ्गणकविज्ञाने च बहु पश्चात् उपरि आगतानां धारणानां पूर्वानुमानं कृतवान् तदतिरिक्तं जर्मनीदेशस्य वोल्फेन्बुटेल् पुस्तकालये कार्यं कुर्वन्। सः एकां सूचीकरणव्यवस्थां परिकल्पयित्वा पुस्तकालयविज्ञानस्य क्षेत्रे योगदानं दत्तवान् यत् यूरोपस्य अनेकेषां बृहत्तमानां पुस्तकालयानाम् मार्गदर्शकरूपेण कार्यं करिष्यति स्म विस्तृतविषयेषु लाइब्निज् इत्यस्य योगदानं विभिन्नेषु विद्वान् पत्रिकासु, दशसहस्रेषु पत्रेषु, अप्रकाशितपाण्डुलिपिषु च विकीर्णम् आसीत्। सः मुख्यतया लैटिनभाषायां, फ्रेंचभाषायां, जर्मनभाषायां च अनेकभाषासु लेखनं कृतवान्।
उल्लेख:
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
अनुवादा: जोनाथन बेनेट् (दार्शनिकः) जोनाथन बेनेट् द्वारा, नवनिबन्धानां, बेल्, अर्नाल्ड्, क्लार्क इत्यनेन सह आदानप्रदानं, तथा च प्रायः १५ लघुकृतयः
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
१६४६ जननम्
१७१६ मरणम् |
5721 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8B%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%80 | गुग्लिमो मार्कोनी | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Wikimedia
General achievements
Nobel Prize: Guglielmo Marconi biography
Marconi il 5 marzo 1896, presenta a Londra la prima richiesta provvisoria di brevetto, col numero 5028 e col titolo "Miglioramenti nella telegrafia e relativi apparati" (Great Britain and France between 1896 and 1924)
List of British and French patents (1896–1924) The first patent application number 5028 of 5 March 1896 (Provisional deprivation)
Foundations and academics
University of Oxford Introduction to the Online Catalogue of the Marconi Collection
University of Oxford Online Catalogue of the Marconi Archives
Guglielmo Marconi Foundation, Pontecchio Marconi, Bologna, Italy
Galileo Legacy Foundation: pictures of the Dedication of the Guglielmo Marconi Square, Johnston RI USA Dedication Photos
History of Marconi House, Marconi House, Strand / Aldwych, London.
Multimedia and books
MarconiCalling – The Life, Science and Achievements of Guglielmo Marconi, part of the Marconi Collection at the University of Oxford
Canadian Heritage Minute featuring Marconi
Guglielmo Marconi documentary , narrated by Walter Cronkite
Review of Signor Marconi's Magic Box
Transatlantic "signals" and radio
Robert (Bob) White, Guglielmo Marconi – Aerial Assistance with a Kite. Bridging the Atlantic By Wireless Signal – 12 December 1901. Kiting, The Journal of the American Kitefliers Association. Vol. 23, Issue 5 – Winter 2002. November 2001
Faking the Waves, 1901
Marconi and "wireless telegraphy" using kites
Keys and "signals"
Sparks Telegraph Key Review An exhaustive listing of wireless telegraph key manufacturers including photos of most Marconi keys
United States Senate Inquiry into the Titanic disaster – Testimony of Guglielmo Marconi
Priority of invention
vs Tesla
PBS: Marconi and Tesla: Who invented radio?
U.S. Supreme Court, "Marconi Wireless Telegraph co. of America v. United States". 320 U.S. 1. Nos. 369, 373. Argued 9–12 April 1943. Decided 21 June 1943.
21st Century Books: Priority in the Invention of Radio – Tesla vs. Marconi
Personal
Information about Marconi and his yacht Elettra
I diari di laboratorio di Guglielmo Marconi (The diaries of laboratory Guglielmo Marconi.)
Comitato Guglielmo Marconi International, Bologna, Italy (Marconi's voice)
August 1914 photo article on Marconi Belmar station in Wall, NJ , InfoAge. (See also, Marconi Period of Significance Historic Buildings.)
Marconi, Guglielmo: Statue north of Meridian Hill Park in Washington, D.C. by Attilio Piccirilli
Other
Guglielmo Marconi, 2000 Italian Lire (1990)
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5722 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%AB%E0%A5%8D%20%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%8D | गुस्टाफ् हर्ज् | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Hertz – Nobel Biography.
SIPT – Sukhumi Institute of Physics and Technology, on the website are published the photographs of the German nuclear physicists who had been working for the Soviet nuclear program
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5723 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%9F%E0%A5%8D%20%E0%A4%B9%E0%A5%82%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D | जेरार्डट् हूफ्ट् | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Gerard 't Hooft (homepage)
How To Become a Good Theoretical Physicist
The Nobel Prize in Physics 1999
A Confrontation with Infinity, Nobel Lecture
Publications from Google Scholar
Publications on the Arxiv
TVO.org video - Gerard t'Hooft lectures on Science Fiction and Reality Lecture delivered at the Perimeter Institute in Waterloo, Ontario, Canada on May 7, 2008
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5724 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A8%20%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%20%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97 | चेन निंग यांग | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Professor Chen Ning Yang (homepage - Institute for Advanced Study in Tsinghua University)
Chen Ning Yang (homepage - State University of New York at Stony Brook)
C.N. Yang's Home Page (homepage - The Chinese University of Hong Kong)
Nobel biography
Symmetries and Reflections (C.N. Yang retirement symposium at Stony Brook University)
The CN Yang Scholars Programme at Nanyang Technological University , Singapore
Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5725 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%20%E0%A4%8F%E0%A4%9A%E0%A5%8D%20%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D | चार्ल्स् एच् टाउन्स् | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
News.harvard.edu
Charles Hard Townes
Amazing Light: Visions of Discovery (Symposium in honor of Charles Townes)
Bright Idea: The First Lasers (history with interview clips)
Infrared Spatial Interferometer Array
Research page
Oral History interview transcript with Charles H. Townes 20 and 21 May 1987, American Institute of Physics, Niels Bohr Library and Archives
Dedication Program for the Charles H. Townes Center for Science, Furman University, November 1, 2008
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5726 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8%20%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B0 | जुलियन श्विंगर | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Photograph, Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
Julian Schwinger
Nobel Museum Biography
fundamental work in quantum electrodynamics, with deep-ploughing consequences for the physics of elementary particles
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5727 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A5%87%20%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A4%A8 | जे जे थामसन | जे जे थामसन (1856-1940) सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
The Discovery of the Electron
The Nobel Prize in Physics 1906
Annotated bibliography for Joseph J. Thomson from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues
Essay on Thomson life and religious views
The Cathode Ray Tube site
Nobel Prize acceptance lecture (1906)
Thomson's discovery of the isotopes of Neon
Thomson Building Opening – The Leys School, Cambridge (1927)
Photos of some of Thomson's remaining apparatus at the Cavendish Laboratory Museum
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5728 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%20%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%20%E0%A4%A1%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8 | जे हान्स डी जेन्सेन | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
हान्स जेन्सेन
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5729 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8%20%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%B0 | जेम्स रेनवाटर | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Photograph, Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
James Rainwater
James Rainwater – Autobiography
Leo James Rainwater
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
चित्रं योजनीयम्
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5730 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8%20%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%A8 | जेम्स क्रोनिन | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
Cronin's Nobel lecture on CP Symmetry Violation
James Watson Cronin at Nobel-winners.com
James Cronin at nobelprize.org
the discovery of violations of fundamental symmetry principles in the decay of neutral K-mesons.
Short biography at the University of Chicago
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5731 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8%20%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%95 | जेम्स फ्रान्क | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Nobel Prize Biography
Annotated bibliography for James Franck from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues
James Franck Biography – American Philosophical Society (Bio appears after Sommerfeld's)
Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5732 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8%20%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2 | जेम्स क्लर्क माक्सवेल | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया |
5733 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%20%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95 | जेम्स् चाडविक | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
जेम्स् चाड्विक्
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5734 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AE%20%E0%A4%86%E0%A4%87%20%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8 | जेरोम आइ फ्रीदमन | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
बाह्यानुबन्धः योजनीयः
चित्रं योजनीयम्
सारमञ्जूषा योजनीया
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5735 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%20%E0%A4%8F%E0%A4%AB%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%9F | जोर्ज एफ स्मूट | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Biography and Bibliographic Resources, from the Office of Scientific and Technical Information, United States Department of Energy
Smoot Group Cosmology official website at the Lawrence Berkeley National Laboratory
Low gravity phase separator U.S. Patent 4027494
Nobel Prize announcement
Contemplating the birth of the universe
George Smoot on the design of the universe
George Smoot at the Internet Movie Database
George Smoot chairs the Eutelsat Star Awards
George Smoot accepts position in Moscow State University
Pariscosmo.fr Paris Center for Cosmological Physics at APC Laboratory
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5736 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%AB%20%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%8F | जोसेफ फोरिए | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Fourier, J. B. J., 1824, Remarques Générales Sur Les Températures Du Globe Terrestre Et Des Espaces Planétaires., in Annales de Chimie et de Physique, Vol. 27, pp. 136–167 – translation by Burgess (1837).
Fourier 1827: MEMOIRE sur les températures du globe terrestre et des espaces planétaires
Université Joseph Fourier, Grenoble, France
Joseph Fourier and the Vuvuzela on MathsBank.co.uk
Joseph Fourier – Œuvres complètes, tome 2 Gallica-Math
Joseph Fourier, Théorie analytique de la chaleur Google books
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5737 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%A8%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%A8 | जोह्न बार्डीन | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
The Bardeen Archives at the University of Illinois at Urbana-Champaign
Biography from the Nobel Foundation
Biography from Nobel-Winners.com
Associated Press Obituary of John Bardeen as printed in The Boston Globe
Oral History interview transcript with John Bardeen 12, 16 May, 1, 22 December 1977 & 4 April 1978, American Institute of Physics, Niels Bohr Library and Archives
Oral History interview transcript with John Bardeen 13 February 1980, American Institute of Physics, Niels Bohr Library and Archives
Interview with Bardeen about his experience at Princeton
The American Presidency Project
IEEE History Center biography
IEEE 2nd Int. Conference on Computers, Communications and Control (ICCCC 2008), an event dedicated to the Centenary of John Bardeen (1908-1991)
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5738 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B8%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95 | जोहन्नेस स्टार्क | (1874-1957) सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Pictures of a Danish translation of Stark's Adolf Hitler: Aims and Personality
Klaus Hentschel (Hrsg.) Physics and National Socialism. An Anthology of Primary Sources., Birkhäuser-Verlag, Basel, 1996; 2. Aufl. 2011, ISBN 3034802021.
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः
१९५७ मरणम् |
5739 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%88%E0%A4%95%E0%A5%8B%20%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%87 | टैको ब्राहे | सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
The opening of Tycho Brahe's tomb Aarhus University.
Tycho Brahe Homepage
Brahe, Tycho MacTutor History of Mathematics
Tycho Brahe pages by Adam Mosley at Starry Messenger: An Electronic History of Astronomy, University of Cambridge
The Noble Dane: Images of Tycho Brahe. The Museum of the History of Science, Oxford, exhibits Eduard Ender's painting and other Tycho material.
Astronomiae instauratae mechanica, 1602 edition - Full digital facsimile, Lehigh University.
Astronomiae instauratae mechanica, 1602 edition - Full digital facsimile, Smithsonian Institution.
- Full digital facsimile, the Danish Royal Library. Includes Danish and English translations.
Electronic facsimile editions of the rare book collection at the Vienna Institute of Astronomy
Brahe Bio at Skyscript
The Galileo Project article on Tycho Brahe
The Observations of Tycho Brahe
Learned Tico Brahae, His Astronomicall Coniectur, 1632 - Full digital facsimile, Linda Hall Library.
The play Rudolf II , by Edward Einhorn, features Tycho Brahe as a character
Tycho Brahe: the master of naked eye astronomy - background and hands on activities
Coat-of-arms of Tycho Brahe
Tycho Brahe museum, Ven, Sweden
Online Galleries, History of Science Collections, University of Oklahoma Libraries High resolution images of works by and/or portraits of Tycho Brahe in .jpg and .tiff format.
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |
5740 | https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%20%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0 | डेनिस गाबोर | डेनिस गाबोर (1900-1979), सः विख्यातः वैज्ञानिकः।
जीवनी
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
Short biography
Gabor's Nobel Prize lecture
Nobel Prize presentation speech by Professor Erik Ingelstam of the Royal Swedish Academy of Sciences
अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः
चित्रं योजनीयम्
विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स्
सर्वे अपूर्णलेखाः |