Datasets:

saucam

/

wikipedia-sans

like 0

5371

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE

क्षेमधन्वा

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5372

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%95

देवानीक

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5373

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%83

अहीनगुः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5374

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0

पारिपात्र

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5375

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B2

बल

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5376

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%83

उक्थः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीनवंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5377

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AD

वज्रनाभ

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5378

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%8D

शङ्खन्

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल ‎ अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः

5379

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

व्युषिताश्व

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5380

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A4%B9%20%E0%A5%A8

विश्वसह २

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5381

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%83

हिरण्याभः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल ‎ अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5383

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%83

सुदर्शनः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल ‎ अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः

5384

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%83

अग्निवर्णः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5385

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%98%E0%A5%8D%E0%A4%B0

शीघ्र

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5386

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%81

मरु

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5387

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%83

प्रसुश्रुतः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5388

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%83

सुसन्धिः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल ‎ अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः

5389

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%83

अमर्षः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5390

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D

विश्रुतवन्त्

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5391

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%B2

बृहद्बल

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5392

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%AF

बृहत्क्षय

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5393

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%81

विष्णु

व्यक्तयः विष्णु दे विष्णु प्रभाकर विष्णु पण्ड्या स्पष्टीकरणपृष्ठानि

5395

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%20%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%20%E0%A4%AC%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%80

शिव कुमार बटालवी

शिव कुमार बटालवी (1936-1973) विख्यात पंजाबी कवि आसीत्। पञ्जाबराज्यस्य व्यक्तयः पञ्जाबराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९३६ जननम् १९७३ मनम्

5396

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%20%E0%A4%AE%E0%A5%82%20%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80

च मू कृष्ण शास्त्री

चमू कृष्ण शास्त्री संस्कृतभारतीसंस्थायाः आरम्भकर्तृषु अन्यतमः । अद्यत्वे सः तस्याः संस्थायाः राष्ट्रियकार्यकारिणीसदस्यः, संस्कृतसंवर्धनप्रतिष्ठानस्य कार्यदर्शी च अस्ति । साहित्यशिक्षणक्षेत्रयोः अस्य महत्तमं योगदानं पुरस्कृत्य २०१७ तमस्य वर्षस्य २५ तमे दिनाङ्के भारतसर्वकारेण अस्मै पद्मश्रीप्रशस्तिः धोषिता । बाल्यजीवनम् चमू कृष्णशास्त्री १९५६ तमे वर्षे जनवरीमासस्य २३ तमे दिनाङ्के कर्णाटकस्य मङ्गलूरुनगरसमीपे विद्यमाने केदिलायग्रामे जन्म प्राप्नोत् । तिरुपतिस्थे राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठे तेन संस्कृतम् अधीतम् । शैक्षणिकक्षेत्रे योगदानम् शिक्षणतज्ञः श्री च.मू.कृष्णशास्त्री संस्कृतभाषायाः विस्तृतोपयोगाय प्रचाराय च नवं कमपि मार्गम् अन्विष्टवान् । एतेन विश्वस्य प्रगतिशीलानां राष्ट्राणां मध्ये भारतस्य नागरिकतायाः विशिष्टं स्थानं पुनः प्रतिष्ठापितम् । मानवसमाजे परस्परसौहार्दभावं संस्कृतभाषैव जनयेदिति महोदयः विश्वसिति । पूर्वं व्याकरणाध्यापनपूर्वकं यत् संस्कृतं पाठ्यते स्म तस्य स्थाने सम्भाषणद्वारा संस्कृतस्य शिक्षणमिति नूतनमेकम् अभियानं यशस्वितया निरूपितमनेन । आङ्ग्लादिभाषावत् संस्कृतमपि सम्भाष्यमाणा भाषा यथा स्यात् तथा विधातुं कैश्चित् मित्रैस्सह ‘संस्कृतभारती’ इति संस्थां संघटय्य महान्तं परिश्रमम् ऊढवान् । अधुना भारते सर्वत्र ‘संस्कृतभारती’ बहुमुखं कार्यं निर्वहति । अपि च अमेरिका, केनडा, इङ्ग्लेण्ड्, आस्ट्रेलिया, तथा पश्चिम-एश्यादिषु राष्ट्रेषु सङ्घटनमेतत् प्रबलम् अस्तित्वम् आवहति । महोदयस्य प्रयत्नेन संस्कृतसम्भाषणशिक्षणाय दशदिनात्मकसम्भाषणशिबिराणि आविष्कृतानि । येषु दशसु दिनेषु सरलतया संस्कृतेन वक्तुं सामर्थ्यशालिनः शिक्षार्थिनः भवन्ति । इदानीं यावत् नवतिलक्षाधिकाः जनाः शिबिरं प्रविश्य संस्कृतम् शिक्षितवन्तः इत्ययं नूनम् अभिनन्दनार्हः विषयः । महोदयेनानेन कृतेन प्रयासेन अनेकेषु विश्वविद्यालयेषु महाविद्यालयेषु च संस्कृतस्य संवहनशिक्षणविधानं रूपितम् । संस्कृतभाषया चतुर्दशग्रन्थान् रचितवानस्ति शास्त्रिमहोदयः । ‘सरस्वतीसेवा’ इति योजनायां भारतीयानां तथा विदेशीयानां च शताधिकग्रन्थानां संस्कृतेन अनुवादकार्यं प्रचलति । आधुनिकविषयानधिकृत्य लेखान् लेखितुं लेखकान् प्रोत्साहयन् ‘संस्कृतपुस्तकमेला’ ‘साहित्योत्सवः’ च आयोजितौ महोदयेन । शिक्षणक्षेत्रे व्यापकतया अनुभवयुतः  श्री च.मू.कृष्णशास्त्री राष्ट्रीयसंस्कृतप्रतिष्ठानस्य तथा अनेकेषां विद्यालयानां मण्डलीषु सदस्यत्वं वहति । दशभ्यः संवत्सरेभ्यः पूर्वं ‘संस्कृतस्य अभिवृद्धये कापि मार्गसूची’ – इति दशवर्षाणां दृष्टिकोनयोजनायाः यः विज्ञप्तिलेखः २०१६ तमे वर्षे केन्द्रसर्वकारेण रचितः तस्य लेखकसमित्याम् सदस्यो भूत्वा कार्यं निरूढवान् शास्त्री । श्री च.मू.कृष्णशास्त्री जनप्रियः भाषणकारः । सर्वैः अवगाह्यमानया मनोरञ्जकया शिक्षणात्मिकया सरलया संस्कृतभाषया निरर्गलं प्रभावपूर्वकं च भाषितुं समर्थः । फलापेक्षां विना कार्यं निर्वहणीयम् इति भगवद्गीतासूत्रानुसारं प्रवर्तमानः श्री च.मू.कृष्णशास्त्री अद्य भारते संस्कृतभाषां जनसामान्येषु नीतवानस्ति । उत्तरदायित्वानि राष्ट्रियताडग्रन्थसंस्थायाः कार्यकारिसमितिसदस्यः केन्द्रमानवसम्पन्मूलाभिवृद्धिसचिवालयस्य राष्ट्रियसंस्कृतपरिषदः विशेषसदस्यः राष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानस्य निर्वहणसमितेः सदस्यः सोमनाथसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य कार्यकारिसमितिसदस्यः देहल्याः लालबहादूरशास्त्री राष्ट्रीयसंस्कृतविद्यापीठस्य कार्यकारिसमितिसदस्यः तिरुपतेः राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठस्य निर्वहणसमितेः सदस्यः पूर्वं निरूढानि पदानि केन्द्रमानवसम्पन्मूलाभिवृद्धिसचिवालयस्य भाषाविभागस्य प्रमुखपरामर्शकः । भारतसर्वकारस्य संस्कृतवर्षाचरणकेन्द्रसमितेः सदस्यः । राष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानस्य विविधसमितीनां सदस्यः सि बि एस् इ संस्कृतपाठ्यपुस्तकसमितेः सदस्यः । एन् सि ई आर् टि संस्कृतेन संस्कृतपाठनसमितेः सदस्यः । यु जि सि सरलसंस्कृतशिक्षणकेन्द्रसमितेः सदस्यः । भारतसर्वकारस्य केन्द्रीयसंस्कृतमण्डल्याः सदस्यः । विविधराज्यसर्वकाराणां संस्कृतपाठ्यपुस्तकसमितेः शिक्षकप्रशिक्षणस्य च मार्गदर्शकः । १९८६ तमे वर्षे ’संस्कृतसङ्गणक’ विषये प्रवृत्ते प्रथमे अन्ताराष्ट्रियसम्मेलने सङ्घटनसमितेः सदस्यः । योगदानानि सरलसंस्कृतसम्भाषणपद्धतेः द्वारा संस्कृतभाषाध्ययनस्य नूतनविधानं परिकल्पितवान् १९८१ तमे वर्षे तेन ’संस्कृतसम्भाषणान्दोलनम् आरब्धम् । १० दिनानां सम्भाषणशिबिराणां द्वारा नवतिलक्षाधिकाः जनाः संस्कृतम् अधीतवन्तः । १९८३ तमे वर्षे संसद्भवने संसत्सदस्यानां कृते १० दिनात्मकं सम्भाषणशिबिरम् अचालयत् यस्मिन् ज्येष्ठसंसदः एल् के अद्वानि, बलरां जाखड्, करणसिङ्ग् इत्यादयः भागमवहन् । लक्षाधिकानां संस्कृतशिक्षकाणां प्रशिक्षणे प्रमुखं पात्रं निरवहत् । १३ पुस्तकानि, शताधिकाः लेखाः च तेन लिखिताः । संस्कृतग्रामः, संस्कृतगृहम् इत्यादीनां संरचने, देशस्य विविधसंस्कृतसंस्थासु संस्कृतवातावरणस्य निर्माणे महत्तरं पात्रं निरवहत् । अमेरिकादेशे एस् ए एफ् एल् (विदेशिभाषारूपेण संस्कृतम्) शिक्षणस्य आरम्भकरणे प्रमुखपात्रं निरवहत् । २०११ तमे वर्षे बेङ्गलूरुनगरे प्रवृत्ते विश्वसंस्कृतपुस्तकमेलायां २०१५ तमे वर्षे उज्जयिन्यां प्रवृत्ते संस्कृतसाहित्योत्सवे प्रमुखसङ्घटकरूपेण कार्यं निरवहत् । संस्कृतेन ’सम्भाषणसन्देश’नामिका बहुवर्णयुक्ता पत्रिका १९९५ तमे वर्षे तेन आरब्धा । चन्दमामायाः संस्कृतावृत्तेः प्रकाशने महत्त्वपूर्णं पात्रं निरवहत् । संस्कृतविकिपीडियायाः संवर्धने परिश्राम्यन् अन्तर्जाले संस्कृतभाषाप्रचारे महत्तरं पात्रं निरवहत् । पत्रालयद्वारा संस्कृतम् इत्येषा योजना १० भाषाभिः या उपलभ्यते तस्य मुख्यभूमिकां निरवहत् । संस्कृते सर्जनात्मकलेखनानुवादानां वर्धनाय विंशत्यधिकानि कार्यागाराणि तेन समायोजितानि । अमेरिका, केनडा, इङ्ग्लेण्ड्, आस्ट्रेलिया, नेपाल, यु ए इ, नेदर्लेण्ड्, बेल्जियं थिलेण्ड् देशेषु सर्वकारस्य साहाय्यं विनैव संस्कृतप्रशिक्षणानि आयोजितवानस्ति । तेषु देशेषु संस्कृतपाठनस्य स्वयंसेवागणाः अपि तेन संस्थापिताः । प्राप्ताः प्रशस्तयः १९८५ तमे वर्षे काशीपण्डितपरिषद्द्वारा ’सारस्वतसुधाकर’प्रशस्तिः १९८५ तमे वर्षे अ भा वि पतः ’राष्ट्रिययुवपुरस्कारः’ २०१७ तमे वर्षे पद्मश्रीप्रशस्तिः कृतयः ज्ञाने धर्मः उत प्रयोगे लाभः उत हानिः निमित्तमात्रम् निमित्तमात्रम् (हिन्दी) परिष्कारः परिवर्तनम् सावधानाः स्याम संस्कृतभारती संस्कृतम् swat विश्लेषणम् संस्करणम् सप्तदशी उत्तिष्ठ ! मा स्वप्त !! वैचारिकम् टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तुः http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-fridayreview/With-a-vision-for-Sanskrit/article17281133.ece संस्कृतलेखकाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

5397

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80

संस्कृतभारती

संस्कृतभारती (Samskrita Bharati) इति काचित् संस्था या च संस्कृतस्य संरक्षणार्थं ,संवर्धनार्थं , प्रसारणार्थं च अविच्छिन्नरूपेण निरन्तरं कार्यं कुर्वती अस्ति । एतस्याः प्रधानकार्यालयः देहल्यां विद्यते । जगति संस्कृतभाषां व्यावहारिकाभाषात्वेन आनेतुं श्रममाणा अस्ति एषा संस्था । कार्यलक्ष्यम् संस्कृतस्य सर्वतोमुखविकासं सम्पाद्य भारतस्य सर्वाङ्गीणोन्नतिसम्पादनमेव "संस्कृतभारत्या:" चरमं लक्ष्यम् । दूरगामिलक्ष्यमिदं साकारीकर्तुम् अपेक्षितस्य देशव्यापिन:, विशालस्य, गुणसम्पन्नस्य, शक्तिशालिन: 'संस्कृतभारती’-नामकस्य जनसङ्घटनस्य निर्माणं समीपवर्तिलक्ष्यम् वर्तते । परं सङ्घटनस्य प्रत्येकं घटकस्य कृते तु लक्ष्यं भवति संस्कृतस्य विकासाय कार्यकरणं, राष्ट्रोन्नतिसम्बन्धिषु कार्येषु सहभाग: चेति । १) व्यावहारिकभाषारूपेण पुनरानयनम् चतु:शतात् वर्षेभ्य: पूर्वं विश्वे ५००० भाषा: आसन् । इदानीम् उपद्विसहस्रा: सन्ति । व्यवहार: परित्यक्त: इत्यत: 3000 भाषा: विनष्टा: । व्यवहारह्रासादेव सहस्राधिका: भाषा: विनाशपथे सन्ति । "संस्कृतभाषा नित्यव्यवहारस्य भाषा करणीया इति। २) शैक्षिकपरिवर्तनम् सर्वकारीयनीतिपरिवर्तनं तु बहुसमयसाध्यम् । शैक्षिकं चिन्तनं प्रयोगश्च प्रत्यक्षत: परोक्षत: वा अस्माकं संस्कृतज्ञानाम् अधीनानि भवन्ति । अत: शैक्षिकपरिवर्तनं प्रारम्भबिन्दु: भवितुम् अर्हति । संस्कृत-शिक्षणे 'संस्कृतस्य शिक्षणं’ भवेत्, न तु केवलं संस्कृतस्य विषये, वाङ्मयसम्बन्धे वा । संस्कृतशिक्षणविधे: गुणवत्ता, पाठ्यपुस्तकानां गुणवत्ता, शिक्षकाणां गुणवत्ता इति त्रिषु अंशेषु गुणवर्धनाय प्रयत्न: भवेत् । संस्कृतस्य संस्कृतमाध्यमेन पाठनं भवेत् । संस्कृतशिक्षणे प्राचीनार्वाचीनयो: उभयो: अपि विषययो: सङ्गम: भवेत् । कक्ष्यासु संस्कृतभाषाशिक्षणं तावद् आकर्षकं करणीयं यद् सर्वे छात्रा: संस्कृतमेव स्वीकुर्यु:, तावद् प्रभावि करणीयं यद् सर्वे छात्रा: संस्कृतेन भाषितुं लेखितुं च समर्था: भवेयु:, तावद् प्रेरणादायि करणीयं यद् सहस्रश: छात्रा: पश्चात् शास्त्राध्ययने प्रवृत्ता: भवेयु: । ३) स्वाध्ययनसामग्रीनिर्माणम् अभ्यासस्य पूरकरूपेण पुस्तकानि, ध्वनिमुद्रिका:,‘डिविडि’ इति त्रिविधा: सामग्र्य: अत्यन्तम् आवश्यक्य: । तासु अपि बहुवैविध्यानि भवेयु: । यथा - शिक्षार्थिनां वयस: अनुगुणं, शैक्षिकपृष्ठभूम्यनुसारं, वृत्त्यनुसारं, रुच्यनुसारं च विभिन्नानि पुस्तकानि भवितुम् अर्हन्ति । विभिन्नविषयाणां द्वारा शिक्षणाय बहुविधानि पुस्तकानि, भाषाशिक्षणस्य विभिन्नविधीनां द्वारा शिक्षणाय पुस्तकानि, संस्कृत-वाङ्मयस्य विविधांशानां शिक्षणाय पुस्तकानि, व्याकरणस्य एकैकं प्रकरणम् अधिकृत्य पुस्तकानि - इत्येवंप्रकारेण सहस्राधिकविधपुस्तकानि भवितुम् अर्हन्ति । तावन्ति एव डिविडि, ध्वनिमुद्रिका: च भवेयु: । ४) सान्ध्यशिक्षणकेन्द्राणि संस्कृताभिमानिन: संस्कृतपिपठिषव: समाजे असंख्या: सन्ति । स्थाने स्थाने, नगरे नगरे, ग्रामे ग्रामे सान्ध्यशिक्षणकेन्द्रम् आरब्धम् । तत्र बहुविधा: कक्ष्या: भवन्ति - प्रारम्भिका: कक्ष्या:, प्रगतपाठ्यक्रमा:, विविधविषयाणां शिक्षणकार्यक्रमा: चेति । स्वल्प-कालिका: दीर्घकालिका: च पाठा: । ५) शास्त्रशिक्षणम् संस्कृतभाषाध्ययनं नाम प्रथमसोपानम् । काव्याध्ययनं द्वितीयं सोपानम् । वास्तविकं संस्कृताध्ययनं नाम शास्त्राध्ययनम् एव । समग्रसंस्कृतवाङ्मयस्य नवनीतभूतं तु शास्त्राणि । भारतीयं ज्ञानम् इति कथ्यमानं तत्रैव वर्तते । परन्तु अद्यत्वे शास्त्राध्येतार: विरला: । सुष्ठु अध्यापयितार: तु विरलतरा: । सा शास्त्रपरम्परा नष्टा चेद् भारतस्य सर्वस्वमपि नष्टमिव । अत: अस्माभि: शास्त्राध्ययनसम्बन्धे विशेषचिन्तनं करणीयम् । सर्वेऽपि तदर्थं प्रेरणीया: । केचन प्रतिभावन्त: छात्रा: एतदर्थं चेतव्या:, शास्त्राध्ययने योजनीया:, अपेक्षितम् अर्थव्यवस्थादिकं कर्तव्यं च । शास्त्रपरिचायकशिबिराणि, शास्त्रार्थचिन्तनगोष्ठ्य:, शास्त्रकक्ष्या:, शास्त्रपरीक्षा: इत्यादय: स्थाने स्थाने आयोजनीया: । प्रतिशास्त्रं व्युत्पन्ना: युवविद्वांस: निर्मातव्या: । ६) नवसाहित्यनिर्माणम् यथा जना: गतसप्ताहस्य दिनपत्रिकां पठितुं न इच्छन्ति । अत: संस्कृते अपि अद्यतनजगत: सम्बद्धानां विषयाणां नवं साहित्यं स्रष्टव्यम् । तत्रापि बालसाहित्यं, मनोरञ्जनसाहित्यं, कथासाहित्यं, विज्ञानसाहित्यम् - इत्येवं साहित्यस्य विविधप्रकाराणां निर्माणं करणीयम् । सृष्टे नवसाहित्ये अद्यतनसन्निवेशा:, अद्यतनविषया:, अद्यतननामानि, अद्यतनं जीवनम्, अद्यतनी वैज्ञानिकी प्रगति: इत्यादिकं प्रतिबिम्बितं स्यात् । अद्यत्वे विश्वे सर्वासु अपि भाषासु महोन्नतसाहित्येषु अपि सरलतमभाषाया: प्रयोग:, गद्यात्मकता इति एतद् अंशद्वयं प्रचारे अस्ति । तदुभयमेव जनै: इष्यते, तथैव लिख्यते च । अत: संस्कृते अपि वाचकरुच्यनुगुणं सरलतमसंस्कृतेन प्रणीतं गद्यात्मकम् अभिनवं साहित्यं स्रष्टव्यम् । एतस्मिन् कार्ये अनुवाद:, अनुकरणं, सर्जनम् इति सोपानत्रयं भवितुम् अर्हति । ७) दूरस्थशिक्षणम् संस्कृतभारत्या: द्वारा पत्राचारमाध्यमेन संस्कृतस्य पाठनस्य व्यवस्था कतिपयेषु राज्येषु अस्ति । यथा यथा शक्ति: वर्धेत तथा तथा सर्वेषु अपि राज्येषु एषा व्यवस्था आरब्धा भवितुम् अर्हति । पत्राचारमाध्यमेन बहूनां संस्कृतविषयाणां बहुविधपाठ्यक्रमा: भवितुम् अर्हन्ति । इण्टरनेट्माध्यमेन शिक्षणम्, 'सेटलैट् चानल्’माध्यमेन संस्कृतशिक्षणम् इत्येतादृश्य: काश्चन महाव्यवस्था: अपि करणीया: । कार्यक्रमाः लक्ष्यसाधने कार्यक्रमाः साधनभूताः भवन्ति । कार्यक्रमः एव उद्देशः न, उद्देशार्थं कार्यक्रमः भवति । विचारप्रचारः, भाषशिक्षणं, कार्यकर्तृनिर्माणं, धनसङ्ग्रहः, नूतनक्षेत्रप्रवेशः, उत्साहवर्धनं, सङ्घटनं, कार्यस्य दृढीकरणम् इत्यादीन् विविधान् उद्देशान् साधयितुं तदनुगुणं कार्यक्रमान् रूपयामः । स्थानीयस्तरे कर्तुं योग्याः कार्यक्रमाः, जिला-महानगर-विभाग-राज्यस्तरेषु कर्तुं योग्याः कार्यक्रमाः इति अत्र द्विधा दद्मः । स्थानीयस्तरे सम्भाषणशिबिरम् साप्ताहिकमेलनम् संस्कृतदिवसः संस्कृतसप्ताहश्च प्रतियोगिताः (स्पर्धाः) संस्कृतबालकेन्द्रम् सान्ध्यशिक्षणकेन्द्राणि विविधजयन्त्यः / सामाजिकसमरसतादिनम् पत्रालयद्वारा संस्कृतशिक्षणम् संस्कृतगृहम् स्नेहमेलनम् / कौमुदीकार्यक्रमः संस्कृतप्रवासः संस्कृतसन्ध्या प्रदर्शिनी शोभायात्रा वीथीनाटकम् वीथीभाषणम् सम्भाषणशिबिरप्रात्यक्षिकाणि सन्देशाभियानम् सम्पर्कसप्ताहः / सम्पर्कपक्षः छात्रशिक्षणशिबिरम् स्वाध्यायशिबिरम् संस्कारशिबिरम् / ग्रीष्मशिबिरम् मण्डल/महानगर/विभाग/राज्यस्तरे संस्कृतभाषायाः संरक्षणार्थं एते कार्यक्रमाः आयोजनीयाः । ते क्रमशः भवन्ति। अभ्यासवर्गः भाषाबोधनवर्गः शिक्षकप्रशिक्षणशिबिरम् व्याकरणशिबिरम् / सिद्धान्तकौमुदीशिबिरम् संस्कृतगृहसम्मेलनम् शिक्षकसम्मेलनम् छात्रसम्मेलनम् महिलासम्मेलनम् शास्त्रगोष्ठी / शास्त्रशिबिरम् संस्कृतविज्ञानकार्यक्रमाः शैक्षिककार्यशाला नाटकोत्सवः सम्भाषणोत्सवः / शिबिराभियानम् व्यक्तित्वविकासशिबिरम् (नेतृत्वप्रशिक्षणम्) संस्कृतभारती, गुजरातराज्यम् गुजरातराज्ये न्यासत्वेन संस्कृतभारती, गुजरातम् इति संस्था पञ्जीकृता वर्तते। तत्र निःशुल्कतया संस्कृतसाहित्यम् अङ्कीयतया प्रदातुं "संस्कृतसाहित्य-निर्माणम् अन्तर्जालद्वारा तत्प्रसारणं च" इति प्रकल्पः प्रचलति। एतस्मै प्रकल्पाय गुजरात-साहित्य-अकादमी-संस्था अनुदानं ददाति। एषः प्रकल्पः निःशुल्कतया अन्तर्जालीयमाध्यमेन आधुनिकं संस्कृतसाहित्यं जनसामान्याय उपलब्धं कारयति। एतस्य प्रकल्पस्य अन्तर्गततया मुख्यतया आधुनिक-विषयाणां, सरलीकृतसंस्कृतविषयाणां, प्रसिद्धस्थलानां, प्रसिद्धजनानां, भारतसर्वकारस्य, गुजरातसर्वकारस्य, भारतस्य पर्यटनस्थलानां, गुजरातराज्यस्य पर्यटनस्थलानां च परिचयात्मकाः लेखाः अङ्कीयता (digitally), निःशुल्कतया च जनसामान्येभ्यः उपलब्ध, येन आधुनिकसंस्कृताभाषायाः विकासः भवेत्। एतस्य प्रकल्पस्य माध्यमेन संस्कृतविद्यार्थिषु, संस्कृतप्राध्यापकेषु, संस्कृतशिक्षकेषु च अनुवादस्य, संशोधनस्य, सङ्गणकमाध्यमेन आधुनिकसंस्कृतस्य च महत्त्वं प्रस्थाप्य संस्कृतक्षेत्रस्य जनेभ्यः प्रशिक्षणम् अपि दीयते, येन संस्कृतजनाः अपि आत्मनिर्भरतया संस्कृते अनुवादं, संशोधनं, सङ्गणकाधारितस्य संस्कृतसाहित्यस्य निर्माणं च कर्तुं योग्याः भवेयुः। आधुनके युगे संस्कृतम् अपि अन्यभाषावत् विकासस्य योग्यम् अवसरं प्राप्नुयात्, अतः एषः प्रकल्पः संस्कृतहिताय प्रचलति। संस्कृतसाहित्यनिर्माणम्, अन्तर्जालद्वारा तत्प्रसारणं च एतस्य प्रकल्पस्य आरम्भः २०१२ तमवर्षे जातः आसीत्। गुजरातराज्यस्य तत्कालीनः मुख्यमन्त्री, वर्तमानः प्रधानमन्त्री च श्रीनरेन्द्रमोदी संस्कृताय अपि आधुनिकस्पर्धायां स्थायि-साहाय्यं प्रदातुम् एतस्य प्रकल्पस्य आरम्भाय प्रेरणाम् अकरोत्। अतः मुख्यमन्त्रिणः प्रेरणानुसारं २०१२ तमवर्षे संस्कृत-साहित्य-अकादमी-संस्था स्वामिविवेकानन्दस्य सार्धशत-जन्मोत्सवावसरे संस्कृतस्य स्थायि-विकासाय एनं प्रकल्पम् अपि संस्कृतभारत्याः गुजरातकेन्द्रे आरब्धवती। संस्कृसाहित्यनिर्माणम्, अन्तर्जालद्वारा तत्प्रसारणं च इत्यस्य प्रकल्पस्य आङ्ग्लं नाम Sanskrit Corpus Building and Sharing through Internet Medium इति, गुर्जर्नाम સંસ્કૃત સાહિત્યનું નિર્માણ અને તેનું અન્તર્જાલ દ્વારા પ્રસારણ इति च अस्ति। विशालप्रमाणे संस्कृते आधुनिकस्य, शास्त्रीयस्य च साहित्यस्य निर्माणं भवेत्, तस्य साहित्यस्य अङ्कीयतया, निःशुल्कतया च सर्वेभ्यः उपलब्धिः भवेत् इति एतस्य प्रकल्पस्य उद्देशः अ्सति। "संस्कृते सम्भाषणस्य आन्दोलनवत् संस्कृते आधुनिकलेखानां निर्माणम् अपि जन-आन्दोलनं भवेत् इत्यस्य कृते सर्वे संस्कृतजनाः अपि योगदानं कृत्वा संस्कृतम् अङ्कीयक्षेत्रे आत्मिनिर्भरं कुर्यात् इत्यपि अस्य अपरः उद्देशः।" संस्कृतक्षेत्रस्य समस्या संस्कृतं काचित् व्याप्तसाहित्यस्य स्वामिनी, समृद्धा च भाषा वर्तते, संस्कृतभाषायाः विद्यार्थिनः, उपयोगकर्तारः च सम्पूर्णे गुजरातराज्ये, सम्पूर्णभारते च कोणे कोणे विद्यन्ते। एतस्यां स्थित्यां संस्कृतस्य अङ्कीयकरणम् अतीव अनिवार्यं भवति, येन सर्वे संस्कृताभिलाषिणः आधुनिकमाध्यमेन संस्कृतसाहित्यं प्राप्नुयुः। गुजरातराजस्य सर्वेषु जनपदेषु, ग्रामेषु च संस्कृतसाहित्यं प्रेषणीयं भवति।। संस्कृतभाषा तु अतीव प्राचीनभाषा अस्ति। भारतीयसंविधाने संस्कृतभाषा आधुनिकभाषायाः सूच्यां योजिता वर्तते, परन्तु संस्कृते आधुनिकविषयाणां साहित्यम् अतीव विरलतया प्राप्यते, येन आधुनिकभाषासु संस्कृतस्य पृष्ठे गमनस्य भयः अस्ति। अतः संस्कृतभाषायाम् आधुनिकविषयाः उपलब्धाः भवेयुः, तथा व्यवस्था करणीया भवति। आधुनिकमञ्चेषु सर्वासां भारतीयासु, विदेशीयासु च भाषासु विशालप्रमाणे आधुनिकं, शास्त्रीयं च साहित्यम् उपलब्धम् अस्ति, परन्तु संस्कृतभाषायां विश्वस्य देशानाम् अपि परिचयः न प्राप्यते। ततोऽधिकं भारतस्य मध्यकालीनः इतिहासः, स्वतन्त्रतायाः इतिहासः, भारतस्वतन्त्रतायाः उत्तवर्ति-इतिहासः इत्यादिकानां परिचयात्मकः लेखाः अपि संस्कृतभाषायां न सन्ति, अतः आधुनिकसंस्कृतस्य छात्रः संस्कृतं त्यक्त्वा अन्याभ्यः भाषाभ्यः साहित्यं पठितुं विवशः अस्ति। उक्तानां समस्यानां समाधानाय एव स्थायि-प्रकल्पोऽयम् आरब्धः अस्ति। एतस्य प्रकल्पस्य अन्तर्गततया एतावता A4 आकारस्य ३५,००० पृष्ठानि आरोपितानि सन्ति। वीथिका संस्थापकसदस्यौ अवलोकताम् संस्कृतभारत्याः कार्यपद्धतिः बाह्यानुबन्धाः samskritabharati.org आधिकारिकं जालस्थलम् । Komfortgroup KOMFORT समूह Outlook पत्रिकायां संस्कृतविषयकलेखनम् । speaksanskrit.org Campus Samskritam Speeches by Samskrita Bharati Sanskrit gets a new lease of life in US, 5 February 2008, Rediff Special day to showcase Sanskrit talent of students , 14 Aug 2006, The Hindu Sanskrit echoes around the world, 5 July 2007, Christian Science Monitor This village speaks gods language 13 Aug 2005 Times of India Retrieved on 14 September 2008 Special Feature on Samskrita Bharati Bangalore Special Feature on Samskrita Bharati Gujarat संस्कृतभारती सारमञ्जूषा योजनीया‎

5399

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83

दुष्यन्तः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। पुरुवंशस्य राजा दुष्यन्तः प्राचीनकाले अस्माकं देशे दुष्यन्तः नामकः एकः प्रतापी राजा आसीत् । तस्य सुतः भरतः चक्रवर्ती सम्राट् आसीत् । इदं कथ्यते यत् तस्य नाम्ना एव अस्य देशस्य नाम भारतम् इति प्रसिद्धम् अभवत् । भारतस्य उत्तरस्यां दिशि हिमालयो नाम नगाधिराजः वर्तते । सः हिममण्डितैः दुर्गमैश्च निजशिखरैः प्रहरीव भारतस्य रक्षां करोति । दक्षिण दिशायां च हिन्दमाहासागर: भारतमातुः चरणप्रक्षालनं करोति अभिज्ञान शाकुन्तलम् महाकवि कालिदासेन विरचितमेकं बहु प्रसिद्ध नाटकम् अस्ति। अस्य नाटकस्य नायकः दुष्यन्तः नायिका शकुन्तला चास्ति । दुष्यन्तः शकुन्तलया सह गान्धर्व विवाहं कृतवान्, तदा सः स्मृतिचिन्हं नाम अङ्गुलीयकं दत्तवान् । तत् अभिज्ञानं मुनेः दुर्वाससः शापेन विलुप्तमभवत्। शापवशात् राजा दुष्यन्तः शकुन्तलां विस्मृतवान्। दुष्यन्तेनापमानिता गर्भवती सा वनाश्रमे निवसन्ती भरतनामकं पुत्रमजनयत् । द्वादशवर्षानन्तरं केनचिद् धीवरेण तदंगुलीयकमभिधानं दुष्यन्तः लब्धवान् तद् दृष्ट्वैव संपूर्णं पूर्ववृत्तं स्मृतवान्। विरहशोकाकुलः सः शकुन्तलामन्वेष्टुं वने परिभ्रमन् तत्राश्रमे गतवान् । तत्र भरतेन सह शकुन्तला मिलितवती । नाटकस्यास्य विश्वसाहित्येऽत्यधिकं महत्त्वं वर्तते । साहित्यसमीक्षकाः कथयन्ति यत् -- काव्येषु नाटकं रम्यं तत्र रम्या शकुन्तला। तत्रापि चतुर्थोकः तत्र श्लोकचतुष्टयम् ।। कालिदासस्य तुलनां जनाः शेक्सपियर् नाटककारेण सह कुर्वन्ति । पुरुवंशस्य राजा दुष्यन्तः कदाचित् मृगयां कुर्वन् अटव्यां हरिणं अनुधावन् मालिनीतीरे विद्यमानस्य कण्वस्य आश्रमं प्रविशति । कण्वः फलपुष्पाणि आनेतुं गत इत्यतः काचित् सुन्दरी तापसकन्या तस्मै स्वागतं करोति । अर्घ्यपाद्यादिभिः सत्करोति सा । तस्याः रूपेण मोहितः दुष्यन्तः स्वपरिचयं तस्यै कुर्वन् तां प्रति त्वं क्षत्रियोऽसि ? त्वां प्रति मम मनः आकर्षति । अहं त्वां कामये इत्यवदत् शकुन्तला तु- अहं मेनकाविश्वामित्रयोः पुत्री इति, ताभ्यां यदा परित्यक्ताहं शकुन्तपक्षिभिः रक्षिता इति ततः कण्वमहर्षिः वने मां दृष्ट्वा आश्रमं प्रति आनीय पोषितवान् इति । शकुन्तपक्षिभिः रक्षिता अहं शकुन्तला इति नामधेयं प्राप्नवम्। यदि मां वोढुं वाञ्छसि तर्हि कण्वमहर्षेः अनुमतिः अपेक्षिता इत्यादिकं सर्वं वृत्तान्तम् अकथयत् । प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5400

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%83%28%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A5%87%29

भरतः(रामायणे)

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5401

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%83

भरद्वाजमहर्षिः

सुदीर्घकालं जीवन् अपि मानवः इतोऽपि अधिककालं जीवितुम् इच्छति । एषः मानवस्य स्वभावः । परन्तु तदेव जीवनम् उन्नतध्येयसाधननिमित्तं यदि भवति तर्हि तत् नितरां प्रशस्यते । सप्तर्षिषु अन्यतमस्य भरद्वाजस्य कथा अत्र उत्तमम् उदाहरणम् अस्ति । भरद्वाजः अत्रिमुनेः पुत्रः आदिकाव्यस्य रामायणास्य कर्तुः वाल्मीकिमुनेः शिष्यः च । सः वेदाध्ययने, देवध्याने च निरतः आसीत् । यदा मरणकालः सन्निहितः तदा इन्द्रस्य ध्यानं कृत्वा - ‘मम आयुः वर्धयतु’ इति प्रार्थितवान् भरद्वाजः । प्रत्यक्षीभूतः इन्द्रः भरद्वाजम् आत्मना सह किञ्चिद्दूरं नीतवान् । दूरे उन्नताः त्रयः पर्वताः द्दश्यन्ते स्म । इन्द्रः भरद्वाजस्य अञ्जल्यां मुष्टित्रयपरिमिताः सिकताः स्थापितवान् । भरद्वाजः मौनं स्थितवान् आसीत् । "दूरे स्थितानां पर्वतानां महत्वं मनसि निधाय भवान् वदतु -अञ्जल्यां स्थितानां सिकतानां परिमाणं कियत् ?" इति पृष्टवान् इन्द्रः । "क्व ते पर्वताः क्व च अञ्जलिमिताः सिकताः ! महत् अन्तरम् एतयोः " इति उक्तवान् भरद्वाजः । तदा इन्द्रः -"भवता ज्ञातं वेदज्ञानम् अपि मुष्टिपरिमितम् एव । भवता पर्वतपरिमितं ज्ञातव्यम् अस्ति " इति उक्तवान् इन्द्रः । भरद्वाजः मद्वचनात् भीतः सन्- यावत् ज्ञातं तावता अलम् इति वदेत् , अथवा अहङ्कारेण -मया सर्वं ज्ञातम् अस्ति इति वा वदेत्’ इति इन्द्रः चिन्तितवान् आसीत् । भरद्वाजः तु किञ्चित्कालं यावत् मौनं स्थित्वा - "तर्हि ज्ञानं नाम तावत् बृहत् वा ! तत् मया सम्पादनीयम् । भवतः आशीर्वादः अस्ति चेत् तान् त्रीन् अपि पर्वतान् मदीयान् करिष्यामि" इति महता विनयेन उक्तवान् । भरद्वाजस्य द्दढम् आत्मविश्वासम्, उन्नतध्येयं च ज्ञात्वा इन्द्रः आश्चर्यचकितः अभवत् । सः भरद्वाजं शतवर्षपरिमितेन आयुषा अनुगृह्य अद्दश्यतां गतः । प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौराणिकधार्मिकव्यक्तयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ ऋषयः

5402

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%A5

वितथ

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5403

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81

भुवमन्यु

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5404

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0

बृहत्क्षत्र

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5405

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0

सुहोत्र

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5406

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D

हस्तिन्

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5407

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A2%E0%A4%83

अजमीढः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5408

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83

सुशान्तिः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5409

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81

पुरुजानु

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5410

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%83

ऋक्षः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। ऋचः एतस्य जनकः । तक्षकतनया ज्वलन्ती नाम्नी एतस्य पत्नी । अन्त्यनारः अस्य पुत्रः । महाभारतस्य आदिपर्वणि एतस्य विवरणं लभ्यते । प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5411

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%83%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%83

भृम्यश्वः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5412

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2

मुद्गल

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5413

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0

ब्रह्मिष्ठ

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5414

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

वध्र्यश्व

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5415

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8

दिवोदास

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5416

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%81

मित्रयु

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5417

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AF

मैत्रेय

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5418

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%83%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%83

सृञ्जयः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5420

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%83

संवरणः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5421

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%95

सोमक

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5422

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%83%20%28%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%29

कुरुः (पौरवकुलस्य राजा)

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5423

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4%20%E0%A5%A7

परीक्षित १

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5425

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AD%E0%A5%8C%E0%A4%AE

सार्वभौम

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5426

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%83

जयत्सेनः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5427

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%A8

अराधिन

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5428

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A5%8C%E0%A4%AE

महाभौम

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5429

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%83

अक्रोधनः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुलम् प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5430

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%A5%E0%A4%BF

देवातिथि

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5431

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%83%20%E0%A5%A8

ऋक्षः २

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5432

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AA

दिलीप

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5433

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AA

प्रतीप

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5434

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%83

शन्तनुः

शन्तनुः महाभारते हस्तिनापुरस्य राजा । अयं चन्द्रवंशस्य भरतस्य कुलजः । कौरवपाण्ड्वयोः पूर्वजः । शन्तनुः गङ्गा च कदाचित् शन्तनुः गङ्गातीरे भ्रमन् काञ्चित् सुन्दरीम् अपश्यत् । तया आकृष्टः अनुरक्तः च परिणयेच्छां प्रकटितवान् । ससमयं सा विवाहार्थम् अङ्गीकृतवती । तदनुगुणं सा किमपि करोति चेत् अपि तेन प्रश्नः न करणीयः । पृष्टे सति तत्क्षणे एव सा तं त्यक्त्वा गमिष्यति इति । समयम् एतम् अङ्गीकृत्य तां परिणीतवान् । गच्छत्सु कालेषु पुत्रमेकम् असूत । किन्तु शिशुं गङ्गानद्यां प्राक्षिपत् । खिन्नः चेदपि राजा त्यागभयात् किमपि नोक्तवान् । कालक्रमेण सप्तशिशून् अपि गङ्गायां न्यमज्जत् । अष्टमं शिशुं यदा सा गङ्गायां प्रक्षेप्तुं गता तदा कोपम् असहमानः राजा शन्तनुः ताम् अवरुध्य कारणम् अपृच्छत् । तदा सा उक्तवती अहं गङ्गा, शिशुं नीत्वा कालन्तरेण प्रत्यर्पयामि इति । तस्याः निर्गमनेन अपत्यानाशेन च अतीव दुःखितः राजा अन्तिमपुत्रस्य आगमनं निरीक्षमाणः वार्षाणि यापितवान् । दत्तवचनानुगुणं गङ्गा तं पुत्रं प्रर्यर्पितवती । अयं पुत्रः एव देवव्रतः अग्रे भीष्‍मः इति विश्रुतः महाभारतस्य महाभूमिका । शन्तनुः सत्यवती देवव्रतः यदा युवा अभवत् तदा कदाचित् दाशकन्यायां सत्यत्याम् अनुरक्तः । तां दातुं तस्याः पिता कञ्चित् समयम् अभियुक्तवान् । एतेन समयानुसारं सत्यवत्याः पुत्रस्य एव सिंहासनाधिकारः दातव्यः इति । यदि अङ्गीकरोति तर्हि प्रथमपुत्रस्य देवव्रतस्य अन्यायः भविष्यति इति तं समयम् अनङ्गीकृत्य निर्गतवान् । पितुः खिन्नताम् औदासीन्यं तस्य कारणं च विज्ञाय सत्यवत्याः पुत्रः एव सिंहासनमारोयिष्यामि इति पित्रे वचनं दत्त्वा दाशराजस्य स्थानं गतवान् । तत्र तस्मिन् विश्वासम् उत्पादयितुम् "अहम् आजन्म ब्रह्मचर्यम् आचरामि " इति प्रतिज्ञां कृतवान् । अनेन अस्य नाम भीष्म इति अभवत् । शन्तनुसत्यवत्योः दाम्पत्यफलरूपेण द्वौ पुत्रौ अजायेताम् । एकः चित्रवीर्यः अपरः विचित्रवीर्यः । शन्तनोः मरणस्य पश्चात् । सत्यवती पुत्राभ्यां सह भीष्मस्य साहाय्येन राज्यभारम् अकरोत् । महाभारतस्य पात्राणि चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः‎ विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5436

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83

विचित्रवीर्यः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। चन्द्रवंशस्य शन्तनुमहाराजेन सत्यवती सत्यवत्यां जातः एषः भीष्मस्य अनुजः । काशीराजकन्ये अम्बिका अम्बालिका च अस्य भार्ये । वेदव्यासस्य अनुग्रहेण अम्बिकायां धृतराष्ट्रः अम्बालिकायां पाण्डुः, अम्बिकायाः दास्यां विदुरः च अजायन्त । एषः धनुर्विद्यायां परिणितः । बाह्यसम्पर्कतन्तुः ‎ महाभारतस्य पात्राणि चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः

5437

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83

धृतराष्ट्रः

महाभारते महाकाव्ये प्रधानभूमिकासु अन्यतमः धृतराष्ट्रः विचित्रवीर्यस्य प्रथमपत्न्याः अम्बिकायाः पुत्रः । हस्तिनापुरस्य अन्धराजस्य पत्नी गान्धारी, अनया शतं सन्तानानि प्राप्तवान् । एते एव अग्रे कौरवाः इति अभिज्ञाताः । एतेषु अपत्येषु एका एव कन्या अजायत । सा एव दुश्शला या अग्रे जयद्रथस्य पत्नी अभवत् । पुत्रेषु दुर्योधनः, दुश्शासनः च कौरवाग्रगण्यौ । जन्म बाल्यम् विचित्रवीर्यस्य अकालमरणस्य पश्चात् माता सत्यवती स्वस्य प्रथमपुत्रस्य वेदव्यासस्य साहाय्यम् अपृच्छत् । नियोगपद्धत्या सः विचित्रवीर्यस्य पत्निद्वयम् अनुगृहीतवान् । तस्मिन् अवसरे विचित्रवीर्यस्य प्रथमा पत्नी अम्बिका व्यासस्य तेजोमण्डलं दृष्ट्वा भीता नेत्रनिमीलनं कृतवती । अतः अस्याः पुत्रः अन्धः धृतराष्ट्रः । द्वितीया पत्नी व्यासस्य समागमे भीता पाण्डुरा अभवत् । अतः पाण्डुः पुत्रः सञ्जातः । सः एव अग्रजस्य स्थाने राज्यभारम् अकरोत् । पण्डोः रोगात् अकालमरणं गतवान् । तत्पश्चात् अन्धः धृतराष्ट्रः एव राज्यम् अपालयत् । कुपुत्रजन्म धृतराष्ट्रस्य प्रथमपुत्रस्य दुर्योधनस्य जननावसारे अनेकाः अशुभसङ्केताः दृष्टाःइति कारणेन भीष्मः विदुरः इत्यादयः शिशुं त्यक्तुम् असूचयन् । किन्तु धृतराष्ट्रः पुत्रव्यामोहेन तं वात्सल्येन अपालयत् । उत्तराधिकारः पितुः पश्चात् अहमेव राजा भविष्यामि इति दुर्योधनस्य दुराशयः आसीत् । पितुः इच्छापि इयमेव चेदपि स्वपुत्रस्यापेक्षया ज्येष्ठं युधिष्ठिरं युवराजपदे अभिषिक्तवान् । अनेन निराशं दुर्योधनं दृष्ट्वा भीष्मः कुरुराज्यं विभक्तुं सूचितवान् । एतत् साधु इति धृतराष्ट्रः भागं कृत्वा एकं भागं पाण्डवेभ्यः दत्तवान् । किन्तु सः खाण्डवप्रस्थभागः शुष्कप्रदेशः अप्रयोजकः आसीत् । सफलं सम्पत्समृद्धं हस्तिनापुरं पुत्रस्य कृते रक्षितवान् । द्यूतः धृतराष्ट्रस्य उपस्थितौ एव युधिष्ठिरः द्यूते शकुनेः कुतन्त्रेण कौरवैः पराजितवान् । प्रत्येकस्मिन् स्तरे अपजयं प्राप्तवान् युधिष्ठिरः सकलैश्वर्यं सहोदान् पत्नीं द्रौपदीं च नष्टवान् । एतत् सर्वं पश्यन् अपि अपश्यन् इव मूकवत् स्थितः धृतराष्ट्रः द्रौपद्याः वस्त्रापहरणकाले अपि तूष्णीम् एव स्थितवान् । कुरुक्षेत्रे भरतयुद्धम् कुरुक्षेत्रे यदा युद्धं प्रचलति स्म तदा दिव्यदृष्ठियुतः सारथिः सञ्जयः युद्धस्य सम्पूर्णं विवरणं धृतराष्ट्रगान्धार्योः पुरतः वर्णयति स्म । प्रतिदिनं स्वपुत्राणां मरणवार्तां श्रुण्वतः धृतराष्ट्रस्य दुःखम् अवर्धत । तान् संरक्षितुम् अशक्तस्य स्वान्धत्वस्य निन्दामकरोत् । किन्तु सञ्जयः पाण्डवानां पक्षे एव धर्मः अस्ति इति पुनः पुनः स्मारितवान् । भीममूर्तेः आलिङ्गनम् कुरुक्षेत्रे महाभारतयुद्धस्य समाप्तेः पश्चात् धृतराष्ट्रः अपारं दुःखं रोषं चानुभूतवान् । पाण्डवान् सन्दृश्यं विजयं प्रशंसितवन् । भीमं प्रीत्या (मनसि रोषेण) आलङ्गितुम् इष्टवान् । अपायं संलक्ष्य श्री कृष्णः भीमस्य पर्यायेन कांस्यप्रतिमां दत्तवान् । स्वपुत्रघातके क्रोधान्वितः धृतराष्ट्रः रोषात् स्वशक्तिं सर्वाम् उपयुजय आलिङ्गितवान् कांस्यमूर्तिः चूर्णिता अभवत् । पश्चान् शन्तः धृतराष्ट्रः पण्डवान् अनुग्रहीतवान् । वार्धक्यं मरणं च कुरुक्षेत्रयुद्धस्य पश्चात् धृतराष्ट्ः राज्यभारम् अनुवर्तियितुं युधिष्ठिरं प्रार्थितवान् । धृतराष्ट्रः अनेकवर्षाणि हस्तिनापुरं प्रशास्य गान्धर्या कुन्त्या विदुरेण च सह वानप्रस्थम् अगच्छत् । हिमाले सम्भूते दावाग्निना मृताः । महाभारतस्य पात्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः‎

5438

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83

पाण्डवाः

पाण्डवाः महाभारतस्य प्रधानभागाः । पञ्चपण्डवाः इत्येव प्रसिद्धाः। तेषु युधिष्ठिरः ज्येष्ठः, भीमसेनः मध्यमः, अर्जुनः तृतीयः, नकुलः सहदेवः च यमलौ । पण्डवपितरौ पाण्डवानां पिता पाण्डुः अतः एतेषां तत् नाम अस्ति । पाण्डुः महाप्रतापी चन्द्रान्वयस्य राजा । अस्य द्वे भार्ये आस्ताम् । एका कुन्ती अपरा माद्री इति । युधिष्ठिरः, भीमसेनः, अर्जुनः च कुन्तीपुत्राः । नकुलसहदेवयोः माता माद्री पण्डवजन्मकथा कदाचित् पाण्डुः मृगयाविनोदार्थं पत्नीभ्यां कुन्तीमाद्रीभ्यां सह अरण्यम् अगच्छत् । तत्र मृगयोः मैथुनम् अपश्यत् । पण्डुः तत्क्षणे एव तयोः बाणप्रहारम् अकरोत् । इहलोकं त्यजतः मृगः पाण्डुराजम् अशपत् । राजन् त्वत्समानः क्रूरपुरुषः अस्मिल्लोके कुत्रापि न स्यात् । त्वं मे मैथुनकाले बाणं प्रयुक्तवान् । अतः त्वं यदा मैथुने मग्नः भवति तदा एव ते मरणं भवेत् इति । अनेन शापेन पाण्डुराजः अतीव खिन्नः भूत्वा स्वपत्न्यौ उक्तवान् । हे देवी अहमिदानी मम सर्वकामान् त्यक्त्वा अस्मिन् कानेने वसामि । भवत्यौ हस्तिनापुरं गच्छताम् । अस्य वचनं श्रुत्वा रज्ञ्यौ अवदताम् । नाथ भवता विना वयं क्षणमपि न जीवावः । भवता सह वने एव वस्तुम् अनुमतिः दीयताम् इति । पाण्डुः तयोः प्रार्थनाम् अङ्गीकृतवान् । कदाचित् अमावास्यायां पाण्डुः ब्रह्मणः दर्शनार्थं गच्छतः ऋषिगम् अपश्यत् । तैः सह स्वां नेतुम् अयाचत । ते अवदन् हे राजन् कोऽपि निस्सन्तानः पुरुषः ब्रह्मलोकगमनस्य अधिकारी न भवति । अतः वयं त्वां तत्र नेतुं नैव शक्नुमः इति अवदन् । तेषां वचनं श्रुत्वा पाण्डुः पत्नीं कुन्तीम् उक्तवान् । हे कुन्ति मम मानुषजन्म एव व्यर्थं सम्भवत् अस्ति यतः सन्तानहीनः ऋणत्रयेन मुक्तः कथं भवति ? किं भवती पुत्रप्राप्तये सहाया भवति ? इति । कुन्ती अवदत् हे आर्यपुत्र दूर्वासमुनिः मे तादृशमन्त्रस्य उपदेशं कृतवान् येन यां कामपि देवताम् आहूय मनोवाञ्छितं वस्तु प्राप्तुं शक्नोमि । यदि भवान् आज्ञापयति तर्हि अहं कमपि देवम् आह्वयामि । तदा पाण्डुः यमधर्मराजम् अह्वातुम् सूचितवान् । यमधर्मः कुन्त्यै पुत्रप्रदानम् अकरोत् यस्य नाम युधिष्ठिरः अभवत् । कालान्तरेण पाण्डुः वायुदेवम् इन्द्रदेवं च आह्वातुं कुन्तीम् आदिष्टवान् । वयुदेवस्य अनुग्रहेण भीमः इति पुत्रं इन्द्रस्य वरेण अर्जुनः इति पुत्रं च कुन्ती प्राप्तवती । तत्पश्चात् कुन्ती पण्डोः आदेशनुसारं माद्रीदेव्यै मन्त्रस्य दीक्षां दत्तवती । माद्री अश्विनिकुमारयोः अनुग्रहेण नकुलः सहदेवः चेति पुत्रौ प्राप्तवती । एव कदाचित् पण्डुः माद्रीदेव्या सह वने नदीतटे विहरन् आसीत् । रमणीये वातावरणे मन्दसुगन्धितशीतलसमीरे माद्र्याः वस्त्रम् उड्डीयगतम् । अनेन पाण्डोः मनः विचलितम् अभवत् । माद्रिदेव्या सह रतिम् आरब्धवान् । तस्मिन् क्षणे एव शापवशात् पाण्डोः मृत्युः अभवत् । माद्री तेन सह सतिप्रथाम् अगच्छत् । कुन्ती पुत्राणां पालनार्थं हस्तिनापुरम् अगच्छत् । ‎ महाभारतस्य पात्राणि चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5440

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%20%28%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%80%29

दिवोदास (काशी)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5441

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%AE%20%28%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%B9%E0%A4%AF%29

दुर्दम (हैहय)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5442

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%AF%E0%A4%83%20%28%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A4%B5%29

केकयः (आनव)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5443

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%80%20%28%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%9C%29

गाधी (कान्यकुब्ज)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5444

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%83%20%28%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%B9%E0%A4%AF%E0%A4%83%29

अर्जुनः (हैहयः)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5445

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%20%28%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%9C%29

विश्वामित्र (कान्यकुब्ज)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5446

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%9C%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%83%20%28%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%B9%E0%A4%AF%29

तालजङ्घः (हैहय)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5447

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%20%28%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%29

प्रचेतस् (द्रुह्यु)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5448

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%20%28%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%29

सुचेतस् (द्रुह्यु)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5449

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%20%28%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%80%29

सुदेव (काशी)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5450

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%20%E0%A5%A8%20%28%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%80%29

दिवोदास २ (काशी)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5451

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A4%BF%20%28%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A4%B5%29

बलि (आनव)

सः प्राचीनभारतस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5460

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%95-%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BE

मृदुकन्दुक-क्रीडा

खेला:‎ कन्दुकक्रीडाः क्रीडासम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5462

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BE

हस्तकन्दुकक्रीडा

हस्तकन्दुकक्रीडा(Handball) कन्दुकक्रीडासु अन्यतमा । कन्दुकक्रीडाः क्रीडासम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5464

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D-%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BE

बिलियर्ड्स्-क्रीडा

गुलिशङ्कुक्रीडा(क्यू-क्रीडा, बिलियर्ड्स्-क्रीडा)(Cue sports,billiard sports) आङ्ग्लेयानां क्रीडा वर्तते । एषा क्रीडा क्यू दण्डस्य सहायेन क्रीडन्ति । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Billiards Digest magazine Inside Pool magazine AZBilliards e-magazine Cue Sport News Pool & Billiards Online Community Snookerwiki cue sports news कन्दुकक्रीडाः क्रीडासम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5471

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%95

दाक्षक

दाक्षक दाक्षम् दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5472

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%95%E0%A5%80

दाक्षकी

दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् दाक्षम् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5473

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A5%8D

युग्मदण्डम्

दाक्षम् दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5474

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A5%8D

वियुग्मदण्डम्

दाक्षम् The 2009-2012 Code of Points *Apparatus description at the FIG website US Gym Net's glossary of uneven bars skills Animations and explanations of basic bars skills दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5475

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

युग्मवलयम्

दाक्षम् दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5476

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

दोलवलयम्

दाक्षम् दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5477

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D

स्थिरवलयलम्

दाक्षम् दाक्षम् श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5478

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE

मुक्तस्थव्यायाम

दाक्षम् दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5479

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

लोटनम्

दाक्षम् दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5480

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%80

उत्पतनी

उत्पतनी काचित् बालक्रीडा। भारते अपि एषा क्रीडा भवति। दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

5481

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%80

धरणी

दाक्षम् दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5482

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8C%E0%A4%AC%E0%A4%B2

सौबल

दाक्षम् भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5486

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D

प्रश्नोपनिषत्

प्रश्नोपनिषत् अथर्ववेदीया उपनिषत् । गुरु-शिष्याणां संवादरूपा वर्तते इयम् उपनिषत् । अत्र षट्सङ्खाकाः शिष्याः गुरुं पिप्पलादं यथाविधि उपगम्य ब्रह्मविद्यां बोधयितुं प्रार्थयन्ते । तानुद्दिश्य पिप्पलादऋषिः उवाच –भवन्तः सर्वे तपस्विनः ब्रह्मचर्यव्रतं पालयन्तः वेदान् अधीतवन्तः इति जाने अहम् । तथापि ममाश्रमे श्रद्धया ब्रह्मचर्यपूर्वकम् एकं वर्षं यावत् पुनः तपः चरन्तु । ततः परं यथाभिलाषं ब्रह्मजिज्ञासां कुर्वन्तु अहं यथामति बोधयिष्यामि इति । तथैव कृत्वा वर्षानन्तरं शिष्याः (सुकेशाः भारद्वाजः शैब्यः सत्यकामः, सौर्यायणी गार्ग्यः कौसल्यः आश्वलायनः, वैदर्भी भार्गवः, कबन्धी कात्यायनः) आगत्य षट् प्रश्नान् पृच्छन्ति । कश्चन प्रश्नः उत्तरञ्च योजयित्वा उपनिषदः खण्डः भवति । एवं षट् खण्डाः भवन्ति । एते प्रश्नाः इत्येव निर्दिश्यन्ते । शान्तिमन्त्रः ॐ भद्रं कर्णेभिः श्रुणुयाम देवाः।भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिः।व्यशेम देवहितम् यदायुः। स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः।स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः। स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः।स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥ प्रथमप्रश्नः तत्र प्रथमं तावत् कबन्धी कात्यायनः पृच्छति, यस्मादिदं चराचरं जगत् उत्पद्यते, तस्य कारणीभूतं तत्त्वं किम् ? इति । तस्य प्रश्नं श्रुत्वा गुरुः ब्रूते – सृष्टेरादौ प्रजाः स्रष्टुकामः प्रजापतिः एकोऽहं बहुस्यामिति चिन्तयन् सङ्कल्पमात्रेण प्राणरयिनामकं (चैतन्य-जड) शक्तिद्वयं असृजत् । इन्द्रियाणां गोचराः स्थूलसूक्ष्मादीनि वस्तूनि सर्वाणि जडरूपाणि एव । एतेषु सञ्चलनं यत् कारयति तदेव चैतन्यम् । चन्द्रमाः जडस्वरूपं सूर्यः चैतन्यस्वरूपम् इति ऋषिभिः कल्पितम् । सूर्यः स्वस्य उदयेन चराचरवस्तुषु चैतन्यं जागरयति । चन्द्रलोकः नाम स्वर्गलोकः । यज्ञयागादीनि परोपकारकर्माणि यैः क्रियते ते चन्द्रलोकं प्राप्नुवन्ति । इमं मार्गं पितृयानमिति निर्दिशन्ति । सूर्यलोकः नाम पुनर्जन्मरहितानां मुक्तानां स्थानम् । ज्ञानश्रद्धादिभिः सूर्यलोकः प्राप्यते । अयं मार्गः देवयानमिति निर्दिश्यते । संवत्सरः प्रजापतिः इति प्रकल्प्य दक्षिण-उत्तरायणौ जड-चैतन्यमार्गौ इति, मासः प्रजापतिः इति प्रकल्प्य निशा-दिवे च जड-चैतन्ये इति च मुनयः निर्णीतवन्तः । अन्ते अन्नमेव प्रजापतिः ततः एव रेतः ततः एव प्रजाः इति निर्दिष्टम् । द्वितीयप्रश्नः द्वितीयेन प्रश्नेन तावत् भार्गवः पिप्पलादं पृच्छति, कति देवाः प्रजानां स्थूलशरीरं धारयन्ति, तेषु वरिष्ठः देवः कः इति । 'पञ्चभूतानि इन्द्रियाणि च शरीरस्य निजः आधारः न, प्रमुखः आधारः भवति प्राणः । प्राणः एव वायु-अग्नि-आदिदेवेषु वरिष्ठः । यावत्कालं प्राणः देहे आस्ते तावदेव अन्ये देवाः (इन्द्रियाणि)तमधिकृत्य क्रियाशीलाः भवन्ति । तस्य शरीरान्निस्सरणानन्तरम् अन्ये निष्क्रियाः भवन्ति । अतः प्राणः एव विश्वपतिः । सः सर्वस्य आधारभूतः । सः एव सर्वस्य प्रेरकः' इति उत्तरति मुनिः । तृतीयप्रश्नः तृतीयेन प्रश्नेन आश्वलायनः पृच्छति, प्राणः कुतः आयाति, देहप्रवेशः कथम्, पञ्चधा कथं विभक्तः भवति, देहादूर्घ्वोत्क्रमणं कथम् इति । तदा पिप्पलादः ब्रूते-आत्मनः एव प्राणः जायते । मनोकृतेन सङ्कल्पेन एषः प्राणः जीवमनुप्रविशति । विविधकर्माणि कर्तुं जीवं धारयितुं च एषः स्वयं पञ्चधा विभक्तः सन् पञ्चसु स्थानेषु तिष्ठति । हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः इत्यमरः । प्राणः सम्राडिव सर्वान् प्रणान् तत्तत्कार्ये विधत्ते अपानः पुरुषं दृढं धारयति यथा न पतेत् भूमौ तथा । हुतमन्नं जीर्णीकरोति समानः । सर्वासु नाडीषु सञ्चरति व्यानः । उदानः यथासङ्कल्पम् ऊर्ध्वं पुण्यं लोकं नयति मरणानन्तरम् । आदित्यः, पृथिवी, आकाशः, वायुः, तेजः च क्रमेण प्राण-अपान-समान-व्यान-उदानरूपेण बाह्यपदार्थानाम् आधाररूपाः भवन्ति । देहान्तर्गततत्त्वानां प्राणः आधारभूतः भवति । चतुर्थप्रश्नः चतुर्थे प्रश्ने सौर्यायणी गार्ग्यः पुरुषे सुप्ते कानि स्वपन्ति कानि च जागृतानि भवन्ति, कः देवः स्वप्नान् पश्यति, कः सुखमनुभवति, कस्मिन् सर्वाः शक्तयः सम्प्रतिष्ठिता भवन्ति इति पृच्छति । तदा उत्तरं ब्रवीति गुरुः- सर्वाः शक्तयः मनसि सम्मिल्य स्वपन्ति । प्राणाग्नयः जागरिताः सन्तः सततं कार्यरताः भवन्ति । स्वप्नान् पश्यति देवः मनः एव । विविधानि शक्याशक्यानि दृष्टादृष्टानि वस्तूनि मनसि गोचराः भवन्ति । पूर्णज्ञानस्य प्राप्त्या आत्मा सुखी भवति, मनः अपि सुखमनुभवति । सुषुप्तस्थितौ सर्वाणि भूतानि, तेषां तन्मात्राणि, सर्वाणि इन्द्रियाणि, इन्द्रियविषयाश्च आत्मनि लीनाः भवन्ति । आत्मा एव द्रष्टा, श्रोता, वक्ता च । सः परमश्रेष्ठे अक्षरब्रह्मणि प्रतिष्ठितः । परब्रह्म एव सर्वेषां प्रतिष्ठारूपम् । पञ्चमप्रश्नः पञ्चमेन प्रश्नेन सत्यकामः पृच्छति-यः आजीवनम् ओङ्कारमुपास्ते सः कतरं लोकं प्राप्नोति ? कीदृशं फलं प्राप्नोति ? तस्य उत्तरं वदति - परमपावनस्य ओङ्कारस्य लक्ष्यभूतमस्ति परब्रह्म । यः निष्कामेन उपास्ते सः सकलैश्वर्यं प्राप्नोति । ओङ्कारः मात्रात्रयेण युक्तः । अकारः, उकारः, मकारः एव ताः मात्राः । प्रथममात्रस्य अकारस्य ध्यानं नाम ऋग्वेदोपासनम् । अस्य लोकस्य महिम्नः अनुभवः एव ध्यानस्य फलं भवति । द्वितीयमात्रस्य उकारस्य ध्यानं नाम यजुर्वेदविहितानां यज्ञयागादीनां पुण्यकर्मणाम् आचरणम् । पुण्यस्य समाप्तिपर्यन्तं स्वर्गलोकस्य सुखानि अनुभूय प्रत्यागमनमेव उकारध्यानस्य फलम् । मात्रात्रयमपि संयुज्य यः ओङ्कारस्य ध्यानं कुर्यात् तेन पुनर्जन्मरहितः सूर्यलोकः ब्रह्मलोकः वा प्राप्यते । तदेव अमृतपदम् । षष्ठः प्रश्नः षष्ठे प्रश्ने सुकेशाः भारद्वाजः पृच्छति यत् कोशलदेशस्य राजकुमारः हिरण्यनाभः एकदा षोडशकला-सम्पन्नस्य पुरुषस्य विषये मां पृष्टवान् । अहम् अनभिज्ञः इति ज्ञात्वा सः रथमारुह्य प्रतिगतवान् । अतः अहं त्वां पृच्छामि कोऽसौ षोडशकलायुक्तः पुरुषः – इति । उत्तरं पठति-पुरुषे एव एते षोडशकलाः संहताः यथा रथनाभौ अराः तथा । सः पुरुषः प्राणमसृजत । सृष्टेः श्रेयसे प्राणतः श्रद्धाम् असृजत । ततः पञ्चभूतानि । तत्र श्रूयते –स प्राणमसृजत, प्राणात् श्रद्धां खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवीन्द्रियं मनोऽन्नमन्नाद् वीर्यं तपो मन्त्राः कर्म लोका लोकेषु च नाम च । एते एव षोडशकलाः । एते सर्वे पुरुषे लीनाः सन्तः विनष्टाः भवन्ति । सर्वाः देवताः, प्राणाः, भूतानि च परमपुरुषे प्रतिष्ठितानि सन्ति । अयमेव षोडशकलाभिः युक्तः पुरुषः । तदनन्तरं गुरुः ब्रूते-एतावदेवाहमेतत्परं वेद नातः परमस्तीति । तदा सर्वे शिष्याः सविनयं गुरुस्तवनं कुर्वन्ति –त्वं हि नः पिता यः अस्माकमविद्यायाः परं पारं तारयसि इति । प्रमुखाः शब्दार्थाः समित्पाणि - हस्ते समिधः (अग्नेः ज्वालनाय आवश्यकाः काष्ठखण्डाः) गृहीत्वा (गुरोः समीपे गमनावसरे एषा पद्धतिः अनुस्रियते) रयि - अन्नम् अथवा जडम् मिथुन - स्त्रीपुरुषयोः युगलम् इष्टापूर्तकर्म - यज्ञयागादीनाम् आचरणं, कूपसरसां निर्माणञ्च निरोध - नियमः द्वादशाकृतिः - सूर्यस्य द्वादश रूपाणि पञ्चप्राण - प्राण-अपान-व्यान-समान-उदान एकर्षि - एकाकी सञ्चारी आद्य - खादनाय योग्यम् (आहुतिः) प्रथमः वा अध्यात्म - देहसम्बद्धम् गार्हपत्य - अग्निहोत्रिणः गृहे पश्चिमघटे स्थाप्यमानः अग्निः । गृहपतिनां (गृहस्थानां) गृहे भवति इत्यतः इदं नाम । अनाहार्य - अग्निहोत्रिणां दक्षिणाग्निः, अमावास्यायां क्रियमाणे पितृश्राद्धे अग्नये इतः एव आहुतयः अर्प्यन्ते । आहवनीय - पूर्वाग्निः हवनाय योग्यम् इत्यतः आहवनीयम् इति कथ्यते । प्रतिनित्यं गार्हपत्याग्नितः अस्य ज्वालनं भवति । तन्मात्रा - तत्त्वानाम् अत्यन्तं शुद्धं सूक्ष्मञ्च स्वरूपम् । व्यक्तस्य सृष्टेः पूर्वं विद्यमाना तत्त्वस्थितिः । कला - अंशाः अवयवाः वा कलारहितः - एकरूपयुक्तः, अखण्डः प्रजा - प्राणिनः, जीवाः, भूतानि व्रात्य - उपनयनादिसंस्काररहितः । अत्र प्राणः सर्वप्रथमः इत्यतः तस्मै कः संस्कारं यच्छति ? अतः अत्र 'व्रात्यः' नाम संस्कारातीतः इत्यर्थः । प्रश्नोपनिषदः वैशिष्ट्यम् इयं संवादरूपा इत्यतः अन्वर्थनामा । विषयबोधनाय संवादपद्धतिः बहु परिणामयुक्ता । अस्याः पद्धतेः प्रमुखः गुणः नाम एकस्य प्रश्नस्य विषये चिन्तनावसरे विषयस्य तस्मिन् एव भागे मनः एकाग्रं भवति इत्यतः सः भागः स्पष्टं बुद्धिगोचरः भवति । तस्मात् समग्रस्य विषयस्य आकलनभारः न भवति । पृथक्कृतः कश्चन भागः स्वीक्रियते इत्यतः विषयज्ञानं सुलभं भवति । अस्याम् उपनिषदि विद्यमानः षट् प्रश्नाः अपि आत्मज्ञानसम्बद्धान् सर्वान् अपि प्रमुखान् विषयान् बोधयन्ति । ओङ्कारस्य उपासनं तस्य विविधाः प्रकाराश्च आत्मज्ञानस्य साधनभूतानि इति निर्दिष्टानि । अत्र उपस्थापिताः विषयाः तर्कबद्धाः विद्यन्ते । इयम् उपनिषद् सुलभावगमयोग्या वर्तते । स्वर्गः मोक्षश्च विभिन्नावस्थायुतौ, मोक्षः स्वर्गात् श्रेष्ठः, आत्यन्तिकावस्था च वर्तते इति स्पष्टं निर्दिष्टम् अस्ति । काम्यबुद्ध्या कृतानां पुण्यकर्मणां फलं भवति स्वर्गः । किन्तु पूर्णज्ञानिना निष्कामपुरुषेण प्राप्यमाणं फलं भवति मोक्षः । मोक्षस्य प्रमुखं लक्षणं पुनर्जन्मरहिता आनन्दस्थितिः । अस्य आत्मज्ञानस्य सम्पादनाय तपः, ब्रह्मचर्या, श्रद्धा, विद्या च कारणीभूताः इति निर्दिशति इयम् उपनिषत् । प्रमुखोपनिषदः सारमञ्जूषा योजनीया‎ उपनिषदः

5489

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF

द्वादशज्योतिर्लिङ्गानि

भगवान् शङ्करः सर्वेषां जीविनां कल्याणार्थं तीर्थक्षेत्रेषु लिङ्गरूपेण वसति इति उक्तम् अस्ति शिवपुराणे । यत्र यत्र भगवद्भक्ताः रक्षणार्थं भगवन्तम् आहूतवन्तः तत्र सर्वत्र भगवान् शिवः आविर्भूतः सन् ज्योतिर्लिङ्गरूपेण स्थितः । तादृशानि अगणितसंख्याकानि शिवस्थानानि सन्ति अस्माकं देशे । तादृशेषु असंख्येषु शिवस्थानेषु द्वादश ज्योतिर्लिङ्गानि सर्वप्रधानानि । तानि शिवपुराणानुसारम् एवं सन्ति : सौराष्ट्रे सोमनाथं च श्रीशैले मल्लिकार्जुनम् । उज्जयिन्यां महाकालमोङ्कारममलेश्वरम् ॥ १ ॥ परल्यां वैद्यनाथं च डाकिन्यां भीमशङ्करम् । सेतुबन्धे तु रामेशं नागेशं दारुकावने ॥ २ ॥ वाराणस्यां तु विश्वेशं त्र्यम्बकं गौतमीतटे । हिमालये तु केदारं घुश्मेशं च शिवालये ॥ ३ ॥ एतानि ज्योतिर्लिड्गानि सायंप्रातः पठेन्नरः । सप्तजन्मकृतं पापं स्मरणेन विनश्यति ॥ ४ ॥ एतेषां द्वादश ज्योतिर्लिङ्गानां माहात्म्यं वर्णनातीतम् । प्रतिदिनं प्रातःकाले ये एतानि ज्योतिर्लिङ्गानि स्मरन्ति तेषां सप्तजन्मकृतं पापं विनश्यति इति शिवपुराणे वर्णितम् अस्ति । न केवलं शिवपुराणे अपि तु रामायणे, महाभारते, इतरेषु अपि धर्मग्रन्थेषु ज्योतिर्लिङ्गानां वर्णनं कृतम् अस्ति । स्कन्दपुराणान्तर्गते काशीखण्डे, सेतुबन्धखण्डे, रेवाखण्डे, अवन्तीखण्डे, केदारखण्डे च क्रमेण काश्याः, रामेश्वरस्य, ओङ्करेश्वरस्य, महाकालस्य, केदारेश्वरस्य च वर्णनम् अस्ति । तैत्तरीयोपनिषदि ब्रह्मा, माया, जीवः, मनः, बुद्धिः, चित्तम्, अहङ्कारः, आकाशः, अग्निः, वायुः, जलं, पृथ्वी इत्येतानि द्वादश तत्त्वानि एव द्वादश ज्योतिर्लिङ्गानि इति उक्तम् । द्वादश आदित्यानां प्रतीकानि द्वादश ज्योतिर्लिङ्गानि इत्यपि भावयन्ति कुत्रचित् । इदानीं सुप्तावस्थायां विद्यमानानां ज्वालामुखीनाम् उद्रेकस्थानानि एव द्वादश ज्योतिर्लिङ्गानि इति अभिप्रायः विज्ञानिनाम् । भारतस्य सांस्कृतिक-ऐक्यसाधने एतेषां ज्योतिर्लिङ्गानां योगदानं महदेव अस्ति । सोमनाथः - सौराष्ट्रम् सौराष्ट्रे सोमनाथम् इति यद् प्रथमपङ्क्त्याम् अस्ति तत्र निर्दिष्टं सौराष्ट्रं नाम इदानीन्तनं गुजरातराज्यम् । तत्रत्यं सोमनाथमन्दिरम् अद्यापि अत्यन्तं प्रसिद्धम् एव | तत् क्षेत्रं "प्रभासक्षेत्रम्" इत्यपि उच्यते । तत्र समुद्रतीरे विराजमानः अस्ति सोमनाथः । इदानीं तत्र महदेव सोमनाथमन्दिरं निर्मितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे अनेकानि मन्दिराणि सन्ति । नूतनमन्दिरसमीपे एव राज्ञ्या अहल्यादेव्या निर्मितं मन्दिरम् अपि अस्ति । अत्र शिवलिङ्गं परितः पार्वत्याः, लक्ष्म्याः, गङ्गायाः, सरस्वत्याः, नन्देः इतरेषां देवानां च विग्रहाः सन्ति । लिङ्गस्य उपरिभागे अहल्येश्वरनामकः शिवविग्रहः अस्ति । अत्र सुन्दरं लक्ष्मीनारायविग्रहयुक्तं मनोहरमन्दिरम् अपि अस्ति । उद्यमी बिर्ला अस्य मन्दिरस्य निर्माणम् अकारयत् । अत्र भित्तिषु गीताश्लोकाः, देवदेवतानां सुन्दराणि चित्राणि च सन्ति । अमृतशिलया नुर्मितम् एतत् मन्दिरं ध्यानयोग्यम् अस्ति । अस्य गीतामन्दिरस्य समीपे एव प्राचीनं बलराममन्दिरम् अस्ति । तत्र बलरामस्य महामूर्तिः अस्ति । तत्पार्श्वे एव बलरामेण महाशेषरूपेण पातालं गतः गुहामार्गः अपि अस्ति । अनतिदूरे एव भगवतः श्रीकृष्णस्य देहोत्सर्गस्थानम् अस्ति । तत्र कश्चन प्राचिनः अश्वत्थवृक्षः अस्ति । तत्समीपे पादद्वयम् अस्ति । भालुकक्षेत्रे केनचित् व्याधेन प्रयुक्तः बाणः श्रीकृष्णं व्रणितम् अकरोत् । तदेव निमित्तीकृत्य श्रीकृष्णः प्रभासक्षेत्रम् आगत्य देहत्यागम् अकरोत् । तस्य देहोत्सर्गस्थाने हिरण्यानद्याः तीरे यादवस्थाली नामकं क्षेत्रम् अस्ति । अत्रैव यादवाः अन्तःकलहेन नाशं प्राप्नुवन् इति । मल्लिकार्जुनः - श्रीशैलम् प्रथमपङ्क्त्यामेव वर्णितं "श्रीशैले मल्लिकार्जुनम्" इति यदस्ति तत् श्रीशैलक्षेत्रम् अस्ति इदानीन्तन-आन्ध्रप्रदेशराज्ये । आन्ध्रप्रदेशे कृष्णानदीतीरे श्रीशैलपर्वतस्य उपरि विराजमानः अस्ति मल्लिकार्जुनदेवालयः । एतस्य क्षेत्रस्य दर्शनेन मुक्तिः प्राप्यते इति उच्यते । "श्रीशैलशिखरं दृष्ट्वा पुनर्जन्म न विद्यते" इति लोकोक्तिः नितरां प्रसिद्धा एव । कर्नूलुजनपदस्य नन्दिकोटकूरुतालूक्प्रदेशे प्रसृतायां नल्लमलैपर्वतश्रेण्यां वनमध्ये कृष्णानद्याः दक्षिणभागे स्थितम् अस्ति इदं श्रीशैलक्षेत्रम् । अत्र प्रवहन्ती कृष्णानदी अत्यन्तं गभीरेषु खातेषु प्रवहति । एषा एव नदी "पातालगङ्गा" इति उच्यते । मल्लिकार्जुनमन्दिरस्य पश्चिमभागे भ्रमराम्बिकायाः मन्दिरम् अस्ति । अत्र महाशिवरात्रिः महता वैभवेन आचर्यते । एतत् क्षेत्रं बौद्धानां पवित्रं क्षेत्रम् । बौद्धतत्त्वज्ञानी आर्यनागार्जुनः अस्मिन् क्षेत्रे तपः आचरत् इति । आर्यनागार्जुनः रसविद्यायाम्, आयुर्वेदे, मन्त्रशास्त्रे, ज्योतिष्ये च निपुणः आसीत् । राज्ञे भोजदेवाय बौद्धधर्मस्य दीक्षाम् अयच्छत् आर्यनागार्जुनः एव । अयम् आर्यनागार्जुनः नलन्दाविश्वविद्यालयस्य संस्थापकेषु अन्यतमः अपि । महाकालः - उज्जयिनी उज्जयिन्यां महाकालम् इत्युक्तं यद् तत् प्रसिद्धम् उज्जयिनिनगरं विद्यते इदानीन्तनमध्यप्रदेशराज्ये । तत् नगरम् "अवन्तिकापुरी" इत्यपि उच्यते । एषा अवन्तिकापुरी सप्तमोक्षपुरीषु अन्यतमा । तत्र शिप्रानदीतीरे देदीप्यमानः अस्ति महाकालेश्वरः । प्रदोषकालस्य पूजासमये महाकालेश्वरस्य दर्शनं महत् भाग्यकरम् इति उच्यते । अस्मिन् मन्दिरे आहत्य पञ्च अट्टाः सन्ति । तेषु एकः अट्टः भूम्याः अन्तः अस्ति । गर्भगृहस्य अन्तः प्रकाशः न भवति इत्यनेन सर्वदा तैलदीपः ज्वलन् भवति तत्र । नागपरिवेष्टितं महाकालस्य शिवलिङ्गं विशालम् अस्ति । एकदा देवाय अर्पितं पुष्पं पुनः न समर्प्यते कुत्रापि । किन्तु ज्योतिर्लिङ्गानां तथा नास्ति । एकदा अर्पितं बिल्वपत्रं प्रक्षाल्य पुनः अर्प्यते । शिवपुराणे महाकालसम्बद्धा काचित् कथा एवम् अस्ति – अवन्तीनगरे कश्चन धार्मिकः ब्राह्मणः वसति स्म । तस्य नगरस्य पार्श्वे रत्नमालानामकः गिरिः आसीत् । तत्र दूषणनामकः राक्षसः वसति स्म । सः राक्षसः अवन्तिनगरस्य जनान् सर्वदा पीडयति स्म । कदाचित् अवन्तीनगरस्थाः ब्राह्मणस्य समीपम् आगत्य अस्मान् रक्षतु इति प्रार्थितवन्तः । तदा ब्राह्मणः उग्रं तपः आचरत् । तपसा सन्तुष्टः शिवः भूमिं विदार्य बहिरागत्य राक्षससंहारम् अकरोत् । अनन्तरं भक्तानाम् इच्छानुसारं अवन्तिकायां महाकालरूपेण स्थितः । स्कन्दपुराणे एतत् क्षेत्रं “महाकालवनम्” इति एव निर्दिष्टम् अस्ति । एतदेकं सर्वोत्कृष्टं तीर्थम् इति वदति अग्निपुराणम् । उज्जयिन्यां महाकालस्य दर्शनेन अकालमृत्युः नश्यति, मुक्तिः अपि प्राप्यते इति । ओङ्कारेश्वरः - अमलेश्वरम् ओङ्कारममलेश्वरम् इति यदुक्तं तत्र निर्दिष्टम् ओङ्कारेश्वरक्षेत्रम् अस्ति इदानीन्तनमध्यप्रदेशराज्ये । एतत् क्षेत्रं नर्मदानदीतीरे विराजते । एतस्य क्षेत्रस्य "मान्धाता" इति नामान्तरमपि अस्ति । अत्र एकस्मिन् एव क्षेत्रे ज्योतिर्लिङ्गद्वयम् अस्ति । ओङ्कारेश्वरः अमलेश्वरः च । ओङ्कारेश्वरमन्दिरं प्राचीनबौद्धविहारः इव दृश्यते । इदानीं विद्यमानम् ओङ्कारेश्वरमन्दिरं राज्ञी अहल्याबाई निरमापयत् । अत्रत्यस्य शिवलिङ्गस्य स्थानान्तरं कृतम् इव दृश्यते । तत् शिखरस्य अधः वा पार्श्वे वा अपसारितम् इव अस्ति । यवनानाम् आक्रमणात् शिवलिङ्ग्स्य रक्षणार्थं मूललिङ्गं गोपयित्वा तत्स्थाने अन्यत् लिङ्गं स्थापितम् इति श्रूयते । एतत् लिङ्गं परितः सर्वदा जलं स्थितं भवति । अत्र ओङ्कारेश्वरस्य पार्श्वे एव पार्वत्याः पञ्चमुखीगणेशस्य च विग्रहः अस्ति । मन्दिरस्य द्वितीये अट्टे महाकालेश्वरलिङ्गम् अस्ति । तृतीये अट्टे वैद्यनाथेश्वरलिङ्गम् अस्ति । वैद्यनाथः - परली परल्यां वैद्यनाथेश्वरम् इति यदुक्तं तत् क्षेत्रमस्ति इदानीन्तनमहाराष्ट्रराज्ये । अत्र वैद्यनाथेश्वरनामकं ज्योतिर्लिङ्गमस्ति । कुष्ठरोगिणः अत्र सेवां कृत्वा रोगमुक्ताः भवन्ति इति प्रतीतिरस्ति । एतस्य क्षेत्रस्य "चिताभूमिः" इत्यपि नामान्तरमस्ति । भीमशङ्करः - डाकिनी डाकिन्यां भीमशङ्करम् इति यदुक्तं तत् क्षेत्रमपि इदानीन्तनमहाराष्ट्रराज्ये एव अस्ति । पुणेजनपदस्य खेड्-उपमण्डले भीमातीरे अस्ति एतत् क्षेत्रम् । एतत् खेड्तः ५० कि मी दूरे, पुणेतः १०० कि मी दूरे अस्ति । पुरा अत्र 'डाकिनी' इति ग्रामः आसीत् इति । अयं देवालयः सह्यपर्वतस्य उपरि अस्ति । भीमाशङ्करं भीमानद्याः उद्भवस्थानम् । भीमानदी कृष्णानद्याः उपनदी अस्ति । भीमानदी कर्णाटकराज्यस्य रायचूरुसमीपे कृष्णानद्या मिलति । भीमाशङ्करे वन्यमृगाणाम् अभयारण्यमपि अस्ति । रामेश्वरः - रामेश्वरम् सेतुबन्धे तु रामेशम् इति यदुक्तं तत् क्षेत्रमस्ति इदानीन्तनतमिळुनाडुराज्ये । अत्रत्यः देवः अस्ति रामनाथेश्वरः । अत्र श्रीरामः 'रावणेन सह कृतात् युद्धात् जातेभ्यः सर्वेभ्यः पापेभ्यः मुक्तः भवेयम्' इति प्रार्थितवान् इति श्रूयते । जीवने एकवारं वा रामनाथेश्वरस्य दर्शनं करणीयमिति प्रतीतिरस्ति । एतत् क्षेत्रं रामेश्वरम् इत्येव प्रसिद्धम् अस्ति । रामः रामेश्वरस्य पूजनेन रावणसंहारदोषात् मुक्तः जातः । ब्रह्मणः पञ्चमं शिरः कर्तितवान् शिवः अपि अत्रत्ये शिवतीर्थे स्नात्वा तपः आचर्य पापमुक्तः जातः । कंससंहारं कृतवान् कृष्णः अपि प्रायश्चित्तार्थम् अत्रत्ये कोटितीर्थे स्नानं कृतवान् । सूर्यः यदा मकरराशौ भवति तदा, ग्रहणकाले च धनुष्कोटितीर्थे स्नानकरणेन पुण्यं प्राप्यते इति वदति रामेश्वरमाहात्म्यम् । नारिकेलवृक्षाणां पङ्क्तयः, जलात् उपरि आगताः महाशिलाः, फेनयुक्ताः पौनःपुन्येन आगच्छन्तः तरङ्गाः च अत्रत्यं सौन्दर्यं वर्धयन्ति । "आसेतुहिमाचल" इति शब्दः अपि अत्रत्यरामनिर्मितसेतुकारणतः एव प्रयोगपथम् आगतः । नागेश्वरः - द्वारका (दारुकावनम्) नागेशं दारुकावने इति यदुक्तं तत् क्षेत्रमस्ति द्वारकासमीपे । द्वारकानगरं वर्तते इदानीन्तनगुजरातराज्ये । “नागेशं दारुकावने” इति शिवपुराणस्य द्वादशज्योतिर्लिङ्गस्तोत्रे यत् क्षेत्रं निर्दिष्टं तत् इदानीं “द्वारका” इति प्रसिद्धम् अस्ति । द्वादश ज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमः अयं नागेश्वरः । द्वारकातः बेटद्वारकां प्रति गमनमार्गे अस्ति एतत् क्षेत्रम् । द्वादश ज्योतिर्लिङ्गानाम् आवल्याम् एतत् दशमं ज्योतिर्लिङ्गम् अस्ति । विश्वेश्वरः - काशी (वाराणसी) वाराणस्यां तु विश्वेशम् इति यदुक्तं तत् क्षेत्रमस्ति परमपवित्रं काशीक्षेत्रम् । तदस्ति इदानीन्तने उत्तरप्रदेशराज्ये । एतदपि क्षेत्रमस्ति सप्तमोक्षपूरीषु अन्यतमम् । अत्रत्यः देवः अस्ति विश्वनाथः । विश्वनाथः प्रकाशमानः अस्ति गङ्गानदीतीरे । एतदेव क्षेत्रं वाराणसी इत्यपि उच्यते । जीवने एकवारं वा काशीरामेश्वरदर्शनं करणीयमिति काङ्क्षते प्रत्येकः अपि हिन्दुः । एतत् भारतस्य अत्यन्तं प्राचीनं तीर्थक्षेत्रम् अस्ति । “काश्यां मरणान्मुक्तिः” इति उक्तिरेव अस्ति । परमपवित्रायाः गङ्गायाः तटे स्थितम् एतत् दिव्यक्षेत्रं भारतीयानां तत्रापि शिवभक्तानां परमं श्रद्धाकेन्द्रम् । काश्याः उल्लेखः वेदेषु, उपनिष्त्सु, रामायणे, महाभारते, पुराणेषु, बौद्ध-जैनसाहित्येषु सर्वत्र अपि अस्ति एव । स्कन्दपुराणस्य काशीखण्डे अस्य नगरस्य महत्त्वं वैभवं च वर्णयन्तः १५,००० श्लोकाः सन्ति । महाभारतानुसारं दिवोदासनामकः राजा इन्द्रस्य इच्छानुसारम् एतत् नगरं निर्मितवान् इति । एतत् नगरं शिवस्य देवसाम्राज्यस्य राजधानी । एतत् सप्तमोक्षदायकेषु नगरेषु अपि अन्यतमम् । त्र्यम्बकेश्वरः - नासिक् त्र्यम्बकं गौतमीतटे इति यदुक्तं तत् क्षेत्रमस्ति इदानीन्तनमहाराष्ट्रराज्ये । महाराष्ट्रे नासिकसमीपे वर्तते एतत् क्षेत्रम् । ब्रह्मगिरिपर्वतप्रान्ते गोदावरीनदीतीरे विराजते त्र्यम्बकेश्वरः । अत्रैव लक्ष्मणः शूर्पणखायाः नासिकां कर्णं च कर्तितवान् इति । सरस्वत्याः तीरे दानेन, नर्मदातीरे तपसा, गङ्गातीरे शरीरत्यागेन यत् फलं प्राप्यते तत् सर्वमपि फलं गोदावर्याः सान्निध्ये प्राप्यते इति वदति गोदामाहात्म्यम् । गोदावर्याः दक्षिणाभिमुखः प्रवाहः दुर्लभः मोक्षदायकः च । सः नासिकक्षेत्रं प्रति आगतैः प्राप्यते । अत्र बहूनि मन्दिराणि सन्ति । पञ्चवट्याः रामकुण्डसमीपे कपालेश्वरमन्दिरम् अस्ति । अत्र शिवस्य पुरतः नन्दी नास्ति । सुन्दरनारायणमन्दिरम् अत्रत्यं प्राचीनं मन्दिरम् । तत् मन्दिरं नाशयित्वा तत्स्थाने यवनाः स्मशाननिर्माणं कृतवन्तः आसन् । क्रि श १७५६तमे वर्षे अत्र तत् मन्दिरं पुनर्निर्मितम् । गर्भगृहे कृष्णशिलायाः विष्णुमूर्तिः अस्ति । तस्याः मूर्तेः दक्षिणे वामे च भागे वृन्दायाः लक्ष्म्याः च विग्रहौ स्तः । प्रतिवर्षं मार्चमासस्य २०तमे वा २१तमे वा दिनाङ्के सूर्यस्य किरणाः साक्षात् विष्णुविग्रहस्य चरणयोः यथा पतेत् तथा एतत् मन्दिरं निर्मितम् अस्ति । पञ्चवट्यां रामस्य कुटीरं यत्र आसीत् तत्रैव कालराममन्दिरम् अस्ति । केदारेश्वरः - केदारम् हिमालये तु केदारम् इति यदुक्तं तत् क्षेत्रम् अस्ति इदानीन्तने उत्तराञ्चलराज्ये । चमोलीजनपदे मन्दाकिनीनद्याः तीरे विराजते अयं शिवदेवालयः । ३५६४ मीटर्यावदौन्नत्ये विद्यमानः एषः देवालयः एप्रिलमासान्ततः नवेम्बरप्रथमसप्ताहपर्यन्तं केवलं दर्शनार्थम् उद्घाटितः भवति । अत्यन्तं शीतलवातावरणस्य कारणतः षण्मासान् यावत् देवालयोयं पिहितः भवति । हिमाच्छादितशिखराणां मध्ये विराजमानं केदारेश्वरमन्दिरं दृष्टवत्सु भक्तेषु विद्युत्सञ्चारः भवति । तावत्पर्यन्तम् आगमने जातः श्रमः विस्मर्यते एव । अस्य केदारेश्वरमन्दिरस्य गर्भगृहे महत् शिवलिङ्गम् अस्ति । ४ पादमिता रूक्षा महाशिला एव अत्रत्यं लिङ्गम् । अर्धगोलाकारकस्य अस्य लिङ्गस्य वैशाल्यम् एव ६ पादमितम् । अत्र शिल्पिभिः किमपि कार्यं न कृतम् । अत्र भक्ताः भगवता सह हृदयभाषया सम्भाषन्ते । गङ्गायाः यमुनायाः च उदकम् आनीय शिवलिङ्गस्य अभिषेकं कारयन्ति । शिवलिङ्गम् आलिङ्ग्य सन्तोषम् अनुभवन्ति, अश्रूणि स्रावयन्ति, नवनीतं लेपयन्ति च । अन्तः अखण्डज्योतिः ज्वलति । तत्र श्रीकृषणस्य शिवस्य पार्वत्याः च विग्रहाः सन्ति । मन्दिरस्य बहिर्भागे ईशान्यकुण्डम्, अमृतकुण्डम्, हंसकुण्डं, रेतसकुण्डम् इत्याख्यानि तीर्थानि सन्ति । घुश्मेश्वरः - एल्लोरा (शिवालयः) घुश्मेशं च शिवालये इति यदुक्तं तत् क्षेत्रमस्ति इदानीन्तनमहाराष्ट्रराज्ये । अयं घुश्मेशदेवालयः गुहान्तर्गतदेवालयः अस्ति । अत्र स्थितस्य सरोवरस्य नाम अस्ति "शिवालयः" इति । एतं देवालयं "कैलासदेवालयः" इत्यपि वदन्ति । औरङ्गाबादनगरतः ३० कि मी दूरे विद्यमानः अयं प्रदेशः राष्ट्रकूटराजवंशीयैः निर्मितः । अयं प्रदेशः गुहानां निमित्तम् अत्यन्तं प्रसिद्धः अस्ति । इदानीं सः प्रदेशः "एल्लोरा" इत्येव प्रसिद्धम् । सुप्रसिद्धात् एल्लोरातः अर्धमैल् दूरे अस्ति घुश्मेश्वरक्षेत्रम् । अस्मात् क्षेत्रात् अनतिदूरे धारेश्वरनामकं शिवलिङ्गम् अस्ति । अत्रैव एकनाथमहाराजस्य गुरोः श्रीजनार्दनमहाराजस्य स्मारकम् अपि अस्ति । घृष्णेश्वर-देवगिरिदुर्गयोः मध्ये सहस्रलिङ्गपातालेश्वरमन्दिरं, सूर्येश्वरमन्दिरं, सूर्यकुण्ड-शिवकुण्डनामकौ द्वौ सरोवरौ च सन्ति । आधाराः द्वादशज्योतिर्लिङ्गानि सारमञ्जूषा योजनीया

5490

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BE%20%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B2

अमृता शेरगिल

भारतीय चित्रकार पञ्जाबराज्यस्य व्यक्तयः पञ्जाबराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5491

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E2%80%8D%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%BF%20%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A4%BE%20%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%A8

अञ्‍जलि एला मेनन

क्रमाङ्कितसूच्यंशाः भारतीय चित्रकार बाह्यसम्पर्कतन्तुः अञ्जली एला मेनन् व्यक्तिविवरणम् अञ्जली एला मेनन्-गालरी अञ्जली एला मेनन् पृष्टम् अञ्जली मेनन् चित्राणि अञ्जली सर्वकारतः मानिता अञ्जली - काचक चित्राणि चित्रकाराः चित्रं योजनीयम्‎ संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5492

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%A8%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8

जतिन दास

भारतीय चित्रकार बाह्यसम्पर्कतन्तुः Official website Jatin Das Profile,Interview and ArtWorks Profile JD Centre of Art चित्रकाराः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम्

5493

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A4%AC%E0%A5%82%E0%A4%B2%20%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%BE%20%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8

मकबूल फिदा हुसेन

भारतीय चित्रकार चित्रकाराः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5495

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%82%20%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C

बिर्जू महाराज

पण्डित् बिर्जू महाराज् इत्येव परिचितः ख्यातः च बृजमोहन नाथ मिश्रा इति भारतस्य प्रसिद्धः कथक्नृत्यपटुः । भारतस्य कथक् नृत्यप्रकारस्य लखनौ(लक्ष्मणपुरी) काल्का-बिन्दादिन् घराना शैल्याः प्रमुखः नृत्यकारः बिर्जूमहाराजः । अयं कलावित् कथक्नृत्यस्य कलाकाराणां महाराज् वंशजः । अस्य पिता गुरुः अच्चन् महारजः । पितुः सहोदरः शम्भुमहाराजः, लच्चूमहाराजः अपि कथक्कलाकारौ । अस्य नृत्याकलायाः विषये वेशेषः आदरः असीदपि अरम्भे हिन्दुस्तानीसङ्गीतं सम्यक् अभ्यस्तवान् । अपि च ख्यातः गायकः अपि अभवत् । कथक् नृत्यनाटकानि नविनशैल्या प्रदर्शनेन एतं कलाप्रकारम् उत्तुङ्गे नीतवान् । विश्वस्य अनेकानि स्थानानि पर्यटनं कृत्वा सहस्रशः नृत्यप्रदर्शनानि कृतवान् । अनेन सह कथक्कलाप्रकारं ये अभ्यस्तुम् इच्छन्ति तेषां सुविधार्थं शताधिकाः कार्यशालाः समचालयत् । बिर्जू महाराजः नवदेहलीनगरे विद्यमानस्य भारतीयकलाकेन्द्रे स्वस्य पितृव्येन सह उद्योगम् अकरोत् । तदन्तरम् नैकानि वर्षाणि अस्याः नृत्यशालायाः अध्यक्षः भूत्वा कलासेवाम् अकरोत् । क्रि.श.१९९८तमवर्षे यदा अयं निवृत्तः अभवत् तदनन्तरं कलाश्रमः इति स्वकीयां कलाशालाम् आरब्धवान् । जीवनं पृष्ठभूमिः च अच्चन् महाराज् इत्येव प्रथितस्य लखनौघराणाक्रमस्य ख्याकथक्नृत्यपटोः जगन्नाथमहाराजस्य गृहे बिर्जूमहारजस्य जन्म अभवत् । तदा जगन्नाथमहाराजः रायगढस्य प्रान्ते राजभावनस्य आस्थाननृत्यकलावित् आसीत् । लच्चूमहाराजात् शम्भुमहाराजत् च बिर्जू शिक्षां प्राप्तवान् । स्वस्य सप्तमे वयसि प्रथमवारः रङ्गमञ्चे कथक्नृत्यं प्रादर्शयत् । क्रि.श.१९४७तमे वर्षे मेमासस्य २०तमे दिनाङ्के बिर्जू यदा नववर्षीयः आसीत् तदा तस्य पिता दिवङ्गतः । कञ्चित्कालं सः आर्थिकं सङ्कष्टम् अनुभूतवान् । परिहारमन्विषन् सकुटुम्बं दिहलीनगरं गतवान् । वृत्तिजीवनम् नवदेहलीनगरस्य सङ्गीतभारती इति संस्थायां बिर्जूमहाराजः तस्य त्रयोदाशे वयसि नृत्यकलां छात्रान् बोधितुम् आरब्धवान् । तदन्तरं सः नवदेहल्याः भारतीयक्लाकेन्द्रं कथक् केन्द्रे च छात्रान् नृत्यं बोधितवान् । कथक् केन्द्रं सङ्गीतनाटकाकादेम्याः सहयोगेन एव प्रचलति स्म । बिर्जूमहाराजः सङ्गीतनाटकाकादम्याः बोधकवृन्दस्य मुख्यः आसीत् । क्रि.श.१९९८तमे वर्शे स्वस्य निवृत्तेः अन्तन्तरं कथक् भारतीयललितकलाकादमि कलाश्रमः इति स्वीयं नृत्यविद्यालयम् आरब्धवान् । सत्यजित् राय् निदेशनस्य शतञ्ज् के खिलाडि इति हिन्दीभाषायाः चलच्चित्रे नृत्यद्वयस्य संयोजनं कृत्वा गीतमपि गीतवान् । क्रि.श.२००२तमे वर्षे लोकार्पिते शाह् रुख् खानस्य देवदास् इति चलच्चित्रे कस्यचित् गीतस्य नृत्यसंयोजनं कृतवान् । बिर्जूमहारजस्य तिस्रः पुत्र्यः द्वौ पुत्रौ च सन्ति । एतेषु ममता महाराजः, दीपक महाराजः, जयकिशन् महाराजः कथक् नृत्ये परिणताः सन्ति । त्रिभुवन् महाराजः इति नमानः पौत्रः अपि अस्ति । साधारः प्रशस्तयः सम्माननानि बिर्जू महाराजस्य क्रि.श.१९८६तमे वर्षे पद्मभूषणः, सङ्गीतनाटकाकादमीप्रसातिः अपि च कालिदाससम्मननम्, इत्यादिभिः प्रशस्तिभिः पुरस्कारैः च भूषितः अभवत् । बिर्जूमहाराजेन वाराणस्यां) विद्यमानस्य बनारस् हिन्दुविश्वविदालयस्य कैरगढ् विश्वविद्यालयस्य च गौरवडाक्टरेट् उपधिः प्राप्ता । नर्तकाः चित्रं योजनीयम् परिशीलनीयानि

5496

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%A3%20%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83

केलुचरण महापात्रः

'गुरुः केलुचरण महापात्रः (ओरियाभाषा - ଗୁରୁ କେଳୁଚରଣ ମହାପାତ୍ର) कश्चित् प्रसिद्धः भारतीयनृत्यपटुः अध्यापनगुरुः। (जीवितकालः क्रि.श. १९२६तमवर्षस्य जनवरिमासस्य अष्टमदिनाङ्कतः क्रि.श. २००४ तमवर्षस्य एप्रिलमासस्य सप्तमदिनाङ्कपर्यन्तम् ) अयं ओडिशी नृत्यस्य प्रतिनिधिः। विशतशतके प्राचीनभारतीयनृत्यानां पुनरुज्जीवनाय महान्तं प्रयत्नं कृतवान् ।. अपि च प्रसिद्धः भारतीयः संस्कृतकविः अपि येन गुरोः विषये एवं लिखितम् । सङ्गोपाङ्गशुभाङ्गीलासमधुरं सन्तीरणनृत्यार्णवम् इति ग्रन्थं लिखितवान् इति । प्रशस्तयः सङ्गीतनाटककादमीपुरस्कारः।, क्रि.श.१९६६तमे वर्षे । पद्मश्रीः, क्रि.श.१९७२तमे वर्षे । पद्मभूषणः, क्रि.श.१९८९तमे वर्षे । सङ्गीतनाटकाकादमी सम्माननम् ।, क्रि.श.१९९१तमे वर्षे । पद्मविभूषणः,क्रि.श २०००तमे वर्षे । कालिदाससम्माननम् मध्यप्रदेशसर्वकारेण दत्तम् । महोक्तयः "Odissi is not a mere dance form to entertain people but to inspire and elevate. I don't actually dance but pray in compassion and the spectators say that this 'form' is dancing." ""The real dance must convey the feeling of undivided existence, that a spectator can feel that he is not different from the thing observed"केलुचरणमहापात्रः' भारतीयशास्त्रीयनर्तकः नृत्यगुरुः च आसीत् । ओडिस्सीनृत्यस्य प्रतिपादकः एषः संस्कृतकविः च । अतः एव केलुचरणमहोदयस्य एवं वर्णनं कृतं दृश्यते - 'साङ्गोपाङ्गोशुभांगिलासमधुरं समतीर्णनृत्यार्णवम्' इति। विषेषपठनम् The Making of a Guru: Kelucharan Mohapatra, His Life and Times, by Ileana Citaristi. Published by Manohar, 2001. ISBN 81-7304-369-8. The Dancing Phenomenon: mad boy, by Sharon Lowen, Kelucharan Mohapatra, Avinash Pasricha. Lustre Press, Roli Books, 2001. ISBN 81-7436-179-0. उल्लेखाः बाह्यानुबन्धाः mad boy profile from www.odissidance.com Homage to a Guru at Rediff.com'' दृश्यावलीसम्पर्कः । mad boy - Orissi dance - Gita Govinda Guru Kelucharan Mohapatra - Geeta Govinda Dancer Madhavi Mudgal explains, a performance of Kelucharan Mohapatra नर्तकाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5497

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%88

मल्लिका साराभाई

मल्लिका साराभाय् भारतदेशस्य गुजरात्राज्यस्य ख्याता सामाजिककार्यकर्ती नृत्याङ्गना च । इयं शास्त्रीयनृत्याङ्गनायाः मृणालिनी साराभय्, बाह्याकासविज्ञानी विक्रं साराभाय् दम्पत्योः पुत्री । एषा कूचिपुडी भरतनाट्यम् नृत्यप्रकारस्य परिपूर्णा नृत्याङ्गना अस्ति । अपि च एषा, नृत्यस्य रङ्गभूमेः, चलच्चित्रस्य, लेखनस्य, मुद्रणस्य च क्षेत्रेषु अस्य योगदानं महत् अस्ति । इयं TED (टेक्नालजि एण्टर्टेन्मेण्ट् डिसैन्) इत्यस्य विद्वन्मण्डल्याः सदस्या अपि । बाल्यं जीवनं च इयं मल्लिका भारतस्य गुजरात्राज्यस्य विक्रं साराभाय् मृणालिनी साराभाय् दम्पत्योः पुत्रीत्वेन क्रि.श.१९५२तमवर्षस्य मे मासस्य ९दिनाङ्के अजायत । एषा गुजरात् राज्यस्य स्वनगरे अह्मदाबाद् मध्ये सेण्ट् क्सेवियर् महाविद्यालये शिक्षां प्राप्तवती ।इयं मल्लिका प्रतिष्ठितायां IIM महाविद्यालयतः MBA पदवीं क्रि.श.१९७४तमे वर्षे आप्नोत् । मल्लिका क्रि.श.१९७६तमे वर्षे सांस्थिकव्यवहारस्य विषये शोधप्रबन्धं विलिख्य गुजरात् विश्वविद्यालयात् डाक्टरेट् पदवीम् अलभत । अनेन सह एषा नटनायां, चलच्चित्रनिर्माणे, सङ्कलने, दूरदर्शनकार्यक्रमप्रस्तुतौ च निपुणा आसीत् । वृत्तिजीवनम् मल्लिका बाल्यादेव नृत्याभ्यासम् आरब्धवती । स्वस्य पञ्जदशे वयसि एव कलात्मकचलच्चित्रेषु नटित्वा अभिनेत्रीजीवनम् समारभत । पीटर् ब्रूक् इत्यस्य दि महाभारतम् इति नाटके द्रौपद्याः पात्रं निरूपितवती स्वस्य सुदीर्घे वत्तिजीवने अनेकासां प्रशस्तिभजनम् अभवत् । दि गोल्डन् स्टार् इति प्रशस्त्या अपि भूषिता अभवत् । क्रि.श.१९७७तमे वर्षे थियेटर् डे चाम्प्स् एलिसीस् तः इयमेका एव या अत्युत्तमनृत्याङ्गना इति प्रशस्तिमती अभवत् । अनुपमा नृत्याङ्गना इति ख्यातिना सह मल्लिका काचित् सामाजिकसेवाकार्यकर्त्री अपि । इयं मात्रा समं अह्मदाबादनगरस्य दर्पणा अक्यादमी आफ् पर्फार्मिङ्ग् आर्ट्स् इति सङ्घटनं सञ्चालयति । जनजागरणार्थं रङ्गभूमिः क्रि.श १९८९तमे वर्षे इयं मल्लिका अतितीक्ष्णविषयम् आधृत्य एकव्यक्तिरुपकं प्रादर्शयत् । शक्तिः दि पवर् आफ् वुमेन् इति अंशः अस्य प्रदर्शनस्य उद्देशः आसीत् । तदनन्तरं प्रसक्तविषयमेव अवलम्ब्य अगणितप्रदर्शनानि निदेश्य अभिनीतवती । एते कार्यक्रमाः समाजस्य जागरणम् अकुर्वन् । इयं मल्लिका हर्षमन्दर् इत्यस्य अन्हर्ड् वाय्सस् इति कृतिम् अवलम्ब्य लिखितस्य अन्सुरि इति नाटकस्य चित्रकथामपि अलिखत् । एतत् अन्सुनि नाटकं भारते सर्वत्र प्रदर्शितम् अभवत् । अह्मदाबादनगरस्य कलासंस्था दर्पणा अन्सुनी चलच्चित्रनिर्माणेन जनजागरणम् अकरोत् । क्रि.श.२००९तमे वर्षे नवेम्बर् मासे अरविन्द् कौर् इत्यनेन सह मिलित्वा जीते भी नाटकस्य निदेशनम् अकरोत् । दुबै राज्ये भारतीयश्रमिकवर्गस्य स्थितेः परामर्शं करोति । दर्पणाकलसमूहः श्रमिकवर्गाणां कृते एव प्रदर्शनम् आयोजयत् । सद्यः काले इयं मल्लिका बर्टोल्ट् ब्रेच्ट् इत्यस्य दि गुड् पर्सन् आफ् सजेचवान् इति नाटकस्य भारतीयरूपान्तरम् अह्मदाबाद् कि औरत् भलि इत्यस्मिन् नाटकए राम्कलि पात्रम् इयं पोषितवती ।अरविन्द कौर् निदेशितस्य एतत् नाटकं विक्रं साराभाय् ३४तमे अन्ताराष्टियकलोत्सवे प्रदर्शितम् । वैयक्तिकं जीवनम् स्वस्य महाविद्यालयीयजीवनं स्मृत्वा मल्लिका वदति यत् अहं कदापि कार्याणि अगोपयन्ती कृतवती इति । तदानीन्तन काले एव आधुनिकशैल्याः लघु लघु वस्त्राणि धृत्वा अटति । तरुणैः सह सरसविरसाः प्रेमप्रणयाः विवाहपूर्वसम्बधाः आसन् इति स्वयम् उद्घुष्टवती । महाविद्यालस्य अध्ययनकाले एव बिपिन् शाह इति पुरुषं मिलितवती तं एव पतिम् अकरोत् च । सप्तवर्षानन्तरं विच्छेदनम् समाश्रयताम् । तयोः दाम्पत्यफलरूपेण पुत्रः रेवन्तः पुत्री अनाहिता च स्तः । मातरं मल्लिकाम् अवलम्ब्य एव पुत्रौ अमेरिकासंयुक्तसंस्थानस्य सार लारेन्स महाविद्यालये पठन्तः स्तः । रेवन्तः(जननम् क्रि.श.१९८४तमवर्षः) ) अपि च पुत्री अनाहिता (जन्म १९९०) उभावपि विश्वासयोग्यौ शास्त्रीयनृत्यपटू । राजकीयजीवनम् क्रि.श.२००९तमे वर्षे मल्लिका साराभाय् गुजरात्राज्यस्य गान्धिनगरस्य लोकसभास्थानस्य देशस्य अस्य प्रधानमन्त्रिस्थानस्य आकाङ्क्षिणम् एल्.के.अड्वाणीमहोदयं विरुध्य प्रतिस्पर्धिनी भवामि इति उद्घुष्टवती । किन्तु काङ्ग्रेस् नायकाः तां निरकृतवन्तः । पूर्वं काङ्ग्रेस् नेता राजीव गान्धिः अपि पक्षस्य प्रतिनिधिः भवतु इति क्रि.श.१९८४तमे वर्शे आग्रहं कृतवान् इति सा वदति । स्पर्धिनौ अभवताम् । राजकीयवैशम्यं विरुद्ध्य मम सत्याग्रहः इयं स्पर्धा इति तस्याः अभिप्रायः आसीत् । अन्दे निर्वाचने मल्लिका पराजयम् अनुभवति । सुरक्षानिधिरपि नष्टा भवति । प्रशस्तयः पुरस्काराः च विश्वशान्त्याः प्रचाराथं नृत्यकलाम् उपयुज्यं कृतं योगदानं परिगणय्य क्रि.श.२००८तमे वर्षे वर्ल्ड् इकानमिक् फोरम् तः क्रिस्ट्ल् प्रशस्तिः प्रदता । थियेटर् पास्ता थियेटर् प्रशस्तिः क्रि.श.२००७तमे वर्षे । नोबेल्पारितोषिकार्थं सूचितेषु १०००महिलासु अन्यतमा ,क्रि.श२००५तमवर्षे । इण्डियन् फार् कलेक्टिव् एक्षन् आनर् प्रशस्तिः क्रि.श.२००४तमे वर्षे ।,२००४ कलाशिरोमणिपुरस्कारः इन्स्टिट्यूट् आफ् इकानिमिक् स्टडीस् क्रि..२००४तमे वर्षे । इण्डियन् मर्चेण्ट्‘स् चेम्बर् । (IMC), क्रि.श.२००३तमे वर्षे नैट्स् आफ् दि आर्डर् आफ् आर्ट्स् ऽ ल्याम्प् फ्रेञ्च् सर्वकारेण क्रि.शा.२००२। सर्जनात्मकनर्तनार्थं सङ्गीतनाटकाकादमीप्रसास्तिः, क्रि.श.२०००तमे वर्षे षेवलियर् डेस् पाल्म्स् अक्याडेमिक्स् प्रशास्तिः क्रि.श.१९९९तमे वर्षे फ्रेञ्चसर्वकारेण दत्ता । शीशा चलच्चित्रस्य अभिनयस्य अत्युत्तमा पषोकनटी इति चित्रविमर्शा प्रशस्तिः १९८४तमे वर्षे । गुजरातसर्वकारनिर्मिते मेना गुर्जारी चलच्चित्त्रे अभिनयस्य अत्युत्तमा आभिनेत्री इति प्रशस्तिः क्रि.श१९७५तमे वर्षे । मुट्टि भर् चावल् चलच्चित्राभिनयस्य अत्युत्तममाभिनेत्री प्रशस्तिः क्रि.श. १९७४तमे वर्षे । उल्लेखाः बाह्यानुबन्धाः मल्लिकायाः गन्धिनगरनिर्वाचनावसरे प्रचारस्य जालस्थानम् । मल्लिकायाः जालस्थानम् । दर्पणा अक्यादमी आफ् पर्फार्मिङ्ग् आर्ट्स् । निर्वचने प्रथमवारं स्पर्धार्थिनी मल्लिका बिबिसि लेखः । अतिशयज्ञानार्थम् इन्द्रगुप्तस्य इण्डियास् ५०मोस्ट् इल्लस्ट्रियस् विमेन् । नर्तकाः गुजरातराज्यस्य व्यक्तयः

5498

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83

यामिनी कृष्णमूर्तिः

यामिनी कृष्णमूर्तिः (जननम् - क्रि.श.१९४०, चिदम्बरम्, तमिळुनाडु कस्मिंश्चित् तेलुगु कुटुम्बे) भारतस्य काचित् सुप्रसिद्धा भरतनाट्यस्य कूचिपुडीनृत्यप्रकारस्य च नृत्याङ्गना । पौर्णिमातिथौ जातायाः अस्याः पितामहः प्रीत्या 'पूर्णतिलका' इति नाम अङ्कयतु इति सूचितवान् । क्रि.श.१९५७तमे वर्षे चेन्नैनगरे (पूर्वतनं नाम मद्रास्) आरब्धा यामिन्याः नृत्यकलासेवा अनेकमुखयुत्का अस्ति । अनया तिरुमलदेवालयस्य अस्थाननृत्याङ्गनायाः गौरवं प्रापम् । एषा क्रि.श.१९७७तमे वर्षे पद्मश्रीःप्रशस्त्या क्रि.श.२००१तमे वर्षे पद्मभूषणप्रशस्त्या क्रि.श.१९७७तमे वर्षे सङ्गीतनाट्याकादमीप्रशस्त्या विभूषिता अभवत् । एताभिः सः अन्याः प्रशस्तयः पुरस्कृतियः एतया प्राप्राः । बाल्यं शिक्षा च अतिविशिष्टे कूचिपुडीनृत्यप्रकारस्य प्रदर्शनेन भारतीयनृत्यपरम्परायां नूतनाध्ययस्य आरम्भं कृतवती इयं नृत्याङ्गना यामिनी कृष्णमूर्तिः ।तमिळुनाडुराज्यस्य चिदम्बरम् इति नगरे क्रि.श.१९४०तमे वर्षे अस्याः जन्म अभवत् । अस्याः पितरौ तेलुगुब्राह्मणजातीयौ । यदा यामिनी ५वर्षीया आसीत् तदा मद्रास् नगरे तदानीन्तनकालस्य सुप्रसिद्धा नृत्याङ्गनायः श्रीमती रुक्मिणीदेवी अरुण्डेल् इत्यस्याः गुरुत्वेन नृत्यविद्याम् आरब्धवती । अग्रिमविद्याभ्यासं विविधगुरूणां मार्गदर्शनेन शिक्षितवती । नृत्यकलाप्रशिक्षा यामिनी मूलभूयाः प्राथमिकशिक्षायाः अनन्तरं तञ्जावूरुप्रदेशस्य किट्टप्प पिळ्ळै महोदयस्य मार्गदर्शनेन नृत्यकलायाः अभ्यासं कृतवती । दण्डायुधपिळ्ळै कञ्चीपुरम् एल्लप्प पिळ्ळै मैसूरु गौरम्म इत्यादयः प्रसिद्धः नृत्यविद्वांसः नामिन्याः नृत्यासक्तिम् उतेजनेन पोषितवन्तः । क्रि.श.१९५७तमे वर्षे मद्रास्नगरे स्वस्याः नृत्यस्य प्रथमप्रदर्शनम् अकरोत् । इयम् अनुपमसौन्दर्येण आकर्षकव्यक्तित्वेन कलाकौशलेन च अल्पेनैव कालेन कलाराधकानाम् अतीव प्रीतिपात्रम् अभवत् । क्रि.श. १९९०तमवर्षस्य कालखण्डपर्यन्तं सा नृत्यकलक्षेत्रे नूतनं रूपं दत्तवती । भारतदेशस्य कोणे कोणे अपि नृत्यकलाक्षेत्रे अस्याः नाम प्रतिध्वनितम् । तां कीर्तिं रक्षितुम् इतोऽपि उन्नतस्थानं प्रप्तुं सा सदा प्ररिश्रमं करोति स्म । इदानीमपि सार्धचत्वरिदशकस्यानन्तरम् अपि अपारप्रशस्तिभिः सम्माननैः च तस्य तृप्तिः नास्ति । इतोऽप्यतिशयेन यशसः शिखरम् आरोढुम् इच्छति । देहलीनगरे वासं कुर्वती तत्र एव नृत्यशिक्षा शालाम् आरब्धवती । तत्र भारतस्य भविष्यस्य कालाविदां निर्माणे निरन्तरं प्रयत्नशीला अस्ति । आत्मकथनम् “A Passion For Dance” यामिन्या इति आङ्ग्लभाषया स्वजीवनगाथाग्रन्थः लिखितः । एतत् पुस्तकं साहित्यासक्तानां प्रियतमम् अभवत् । प्रशस्तिपुरस्काराः अस्याः नृत्यकलासेवा बहून् प्रशस्तिपुरस्कारान् आनयत् । क्रि.श.१९७७तमे वर्षे पद्मश्रीःप्रशस्त्या क्रि.श.२००१तमे वर्षे पद्मभूषणप्रशस्त्या क्रि.श.१९७७तमे वर्षे सङ्गीतनाट्याकादमीप्रशस्त्या विभूषिता अभवत् । नर्तकाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5499

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BE%20%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%8D

सुधा चन्द्रन्

सुधा चन्द्रन् (Tamil: சுதா சந்திரன்) परिपूर्णा भरतनाट्यस्य नृत्याङ्गना । अपि च भारतस्य चलच्चित्रलोके दूरदर्शनकार्यक्रमेषु च अभिनयं नृत्यं च कृतवती । क्रि.श.१९८१तमे वर्षे तमिऴ् नाडु त्रिचीसमीपे सम्भूतात् सञ्चारवाहनस्य अपाघातात् एकपादेन हीना अपि कृतकपादयुक्ता एषा नृत्यक्षेत्रे अभिनयक्षेत्रे च यशः प्राप्तवती । बाल्यं शिक्षा च सुधा चन्द्रन् क्रि.श.१९६४तमे वर्षे सञ्जाता । मितिबायी महाविद्यालयात् सा स्नातकपदवीम् अवप्नोत् । मुम्बै नगरे सा स्नातकोत्तरपदवीं समापितवती । क्ति.श.१९८११तमे वर्षे यदा सा तीर्थयात्राप्रसङ्गेफ़्न दक्षिणभारते तमिऴ् नाडु प्रान्ते गच्छन्ती सञ्चारयानस्य अपघातात् दक्षिणटङ्का नष्टा। तदनन्तरं तस्याः तत् दौर्बल्यं कृतकटङ्कां योजयित्वा भारतदेशस्य अग्रगण्यनृत्याङ्नासु अन्यतमा अभवत् । दैहिकमानसिकत्रासेन मध्ये वर्षद्वयं यावत् नर्तनस्य अभ्यासः त्यक्तः । तस्याः परिश्रमसाध्यम् उपलब्धिं परिगणयन्तः वैदेशिकाः तां नृत्यप्रदर्शनार्थम् आहूतवन्तः । यूरोप केनडा मध्यप्राच्येत्यादिषु विविधस्थानेषु नृत्यं प्रदर्श्य पुरस्कारान् सम्माननानि च प्राप्तवती । तस्याः प्रसिद्धिं परिगणयन्तः चलच्चित्रदूरदर्शनजनाः तां कार्यक्रमेषु योजितवन्तः । जीवनयात्रा क्रि.श.१९८४तमे वर्षे तेलुगुभाषायाः मयूरी इति चलच्चित्रे कथया आकृष्टा सुधा चन्द्रन् तस्मिन् नटति । क्रि.श.१९८६तमे वर्षे एतत् एव चलच्चित्रं हिन्दीभाषया नाचि मयूरी इति नाम्ना पुनर्निर्मितम् । तस्मिन् एव वर्षे अनेन चलच्चित्रे अभिनयार्थम् इयं राष्ट्रियपुरस्कारं प्राप्तवती । एकता कपूरु इत्यनया निर्मिते दूरदर्शनवाहिन्याः कहीं किसी रोज़् हिन्दीभाषायाः कथामालिकायां रामोला सिकण्ड इति पात्रं निरूढवती यत् बहुखातमभवत् । भारतस्य दूरदर्शनवाहिनीषु अतिप्रसिद्धा अभिनेत्रिषु इयम् अन्यतमा इति परिगण्यते । यत्रापि अन्यस्मिन् क्षेत्रे कार्यं कुर्वती प्रसिधा अभवत् चेत् अपि अस्याः अनुरक्तिः भरतनाट्यम् एव । अतः सा मुम्बैनगरे सुधाचन्द्रन् अकादेमी अफ् डान्स् इति इति नृत्याकादमीम् अस्थापयत् । इदानीम् अस्याः संस्थायाः पुण्यपत्तनम् (पुणे) मध्ये अपि शाखा अस्ति । रविकुमार दङ्ग् इतेषः अस्याः पतिः अस्य नृत्यकलाशालायाः निदेशाकः अस्ति । आहत्य सुधा चन्द्रन् विश्वेऽस्मिन् आत्मविश्वासस्य मूर्तिरिव अस्ति । दूरदर्शनवाहिन्यां कलासेवा चलच्चित्रजगति कलासेवा प्रशस्तिपुरस्काराः National Film Awards, १९८६ Special Jury Award : मयूरी- तेलुगुभाषा The Indian Television Academy Awards, २००५ Best Actess in a negative role - For तुम्हारी दिशा उल्लेखाः बाह्यानुबन्धाः नर्तकाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः