Datasets:

saucam

/

wikipedia-sans

like 0

5066

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%83

वृष्णिः

सः यादवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीनवंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5067

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%83

कपोतरोमनः

सः यादवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीनवंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5068

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%80

विलोमी

सः यादवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीनवंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5069

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%83

नलमहाराजः

महाराजनलः निषधदेशाधिपतेः चन्द्रवंशीयवीरसेनस्यात्मजश्च नलपाकदर्पणग्रन्थस्य रचयिता। विदिततरमेवेदं तत्र भवतां प्रेक्षावतां यत् किल पुरा भारते वर्षे न केवलमध्यात्मविद्याया एवानुशीलनं निदधानास्ते विश्वविश्रुतकीर्त्तय- स्तीर्थङ्करास्ततोऽन्यत्र स्वनयनं न विदधतिस्मेति । अध्यात्मविद्यैव ये खलुः लौकिकसूक्ष्म विषयास्तैः केवलेन प्रज्ञाबलेनैवानुशीलितास्तेष्वेवान्यतममिदः नलपाकदर्पणमिदानीमुपक्रम्यते। निबन्धोऽयं भारतेतिहासप्रसिद्धेन निषधदेशाधिपतिना नलेन प्रणीत इति ग्रन्थस्य नाम्ना सन्दर्भेण च विज्ञायते। स खलु महाराजो नलः कदा प्रादुरभूदिति निर्णये महाभारतमेव प्राधान्येन वरीवर्त्ति। परन्तु महाभारतमपि स कस्मिन् समये प्रादुरभूदिति न सम्यङ् निर्द्धारयति । एतावदेवास्ति तत्रः वनपर्वणि-आसीद्राजा नलो नाम वीरसेनसुतो बली । उपपन्नो गुणैरिष्टैरूपवानश्वकोविदः॥ इति वनपर्वणि ५३ अध्याये परमपरोऽपि कश्चिदस्ति नलनामा नृपतिर्यः खलु सूर्यवंशे समजनि। यथा सूर्यवंशवर्णने —अतिथिस्तु कुशाज्जज्ञे निषधस्तस्य चात्मजः। नलस्तु नैषधस्तस्मान्नभस्तस्मादजायतेति॥एतदेव द्रढयति मत्स्यपुराणं हरिवंशश्च। मात्स्ये यथा-नलौ द्वावेव विख्यातौ वंशे कश्यपसम्भवे। वीरसेनसुतस्तद्वन्नैषधश्च नराधिपः॥ हरिवंशे च -नलौ द्वावेव विख्यातौ पुराणे भरतर्षभ। वीरसेनात्मजश्चैव यश्चेक्ष्वाकुकुलोद्वह इति ॥परमेषोऽस्माकं समालोच्य विषयो नलपाकदर्पणप्रणेता नलस्तु न सूर्यवंशीयनिषधपुत्रः किन्तु निषधदेशाधिपतेः चन्द्रवंशीयवीरसेनस्यात्मजः। कविकुलचूडामणिना श्रीहर्षेणापि प्रतिपादितमेतत् स्वरचित नैषधचरितकाव्ये-सुधांशुवंशस्य करीरमेव मां निशम्य किं नासि फलेग्रहि ग्रहा। इति ।एष एव महाराजो नल दमयन्तीस्वयम्वरे समागतान् इन्द्रादिलोकपालचतुष्टयान् दौत्येन प्रसाद्याष्टौ वरानध्यगच्छदिति सुविदितमेव। यथा – वृते तु नैषधे भैम्या लोकपाला महौजसः। प्रहृष्टमनसः सर्वे नलायाष्टौ वरान् ददुः। इति।महाभारते नलोपाख्यानपर्वणि ५८ अध्याये। तेषामेवैकतमं सूदविद्यापारदर्शित्वं नाम वरं परेतभर्तुः ॥ यमस्त्वन्नरसं प्रादाद्धर्मे च परमां स्थितिम् । वन० ५७,३७३ लो०॥ सकाशादधिगतवान् महीश्वरो नल इत्यस्य ग्रन्थस्य प्रथमप्रकरणे महाभारते च दृश्यते। यथा नलपाकदर्पणे प्रथमप्रकरणे –शृणु राजेन्द्र विद्याया निदानं मम तत्त्वतः। स्वयंवरार्थं वैदर्भ्याः समायाताः सुरेश्वराः ॥ ततोऽन्नरससिद्धिञ्च सूर्यपुत्रादलौकिकम्। महाभारते वनपर्वणि ६७ अध्याये -तस्मिन्नन्तर्हिते नागे प्रययौ नैषधो नलः। ऋतुपर्णस्य नगरं प्राविशद् दशमेऽहनि॥ स राजानमुपातिष्ठद्वाहुकोऽहमिति ब्रुवन्। अश्वानां वाहने युक्तः पृथिव्यां नास्ति मत्समः॥ अन्नसंस्कारमपि च जानाम्यन्यैर्विशेषतः॥नैषधचरितेऽपि अमुष्य विद्यारसनाग्रनर्त्तकीत्यादि श्लोके रसनाग्रनर्त्तकीत्यनेन सूदविद्यैव लक्षितेति। अत एव पाकदर्पणप्रणेता नलश्चन्द्रवंशीयवीरसेननृपतेस्तनय इति सुस्पष्टमेव वक्तुं शक्यते। महाराजनलस्य जन्मसमयनिर्द्धारणन्तु दुःशकमेव । केचित्तु अवश्यम्भाविभावानां प्रतीकारो भवेदिति। प्रतिकुर्युर्न किं नूनं नलरामयुधिष्ठिरा इत्यत्र नलरामयुधिष्ठरा इति युगक्रमं निर्द्दिशन्तो नलस्य कृतयुगप्रादुर्भूतत्वं स्थापयन्ति प्रदर्शयन्ति चापरं निदर्शनं श्रीहर्षस्य सूक्तम्- पदैश्चतुर्भिः सुकृते स्थिरीकृते कृतेऽमुना के न तपः प्रपेदिरे। इत्यादि।परन्तु वयं विनिगमकाभावादस्मिन् विषये माध्यस्थ्यमेवावलम्बामहे। प्राधान्येनास्मिन् निबन्धे एकादशप्रकरणानि वर्त्तन्ते। तेषु च यथायथं नानाविधाः पाकसाधनोपायाः पाकभेदाश्च प्रदर्शिताः। आयुर्वेदीयमतानुसारेण ऋतुभेदेन च पाकभेदान् प्रदर्श्य परमरमणीयत्वमुपादेयत्वञ्च निबन्धस्यास्य सम्पादितं निबन्धकारेण प्रथमस्तावदोदनभेदः। द्वितीयः सूपभेदस्ततश्च क्रमेण सर्पिर्भेदः। व्यञ्जनभेदः। मांसपाकभेदः। भक्ष्यभेदः। पायसभेदः। रसायनभेदः। पानभेदः। यूषभेदः। घृताद्यन्नभेदः। लेह्यभेदः। क्षीरभेदः। तक्रभेदश्चान्ये चावान्तरभेदाः समीचीनरीत्या प्रदर्शिताः। पुस्तकस्यास्य परमोपादेयत्वेऽपि एतस्य मुद्रणाय वाराणसेयचौखम्बासंस्कृतसीरिजसम्पादकेन सुप्रसिद्धबाबुहरिदासतनुजनुषा श्रीमता हरेकृष्णगुप्तेन बहुशोऽनुरुद्धोऽपि च विशुद्धादर्शपुस्तकाभावात् कालमेतावन्तं शिथिलप्रयत्न एवासम्। अनन्तरञ्च वाराणस्थराजकीयसंस्कृतपाठशालीयपुस्तकालयाध्यक्षेण पण्डितवरेण श्रीमद्विन्ध्येश्वरप्रसादद्विवेदिमहाशयेन पुस्तकदानादिना मुद्रणाय परमनुगृहः कृतः। प्राचीनवंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5070

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D

अभिजित्

सः यादवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीनवंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5071

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%83

पुनर्वसुः

सः यादवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीनवंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5072

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%83

उग्रसेनः

सः यादवकुलस्य राजा आसीत्। यदुवंशस्य आहुकनृपतेः तनुजः । पुरा त्रेतायाम् एषः मथुरायां राज्यं शासति स्म । अस्य पुत्र एव कंसः । वसुदेवस्य पत्नी, कृष्णस्य जननी देवकी अस्य तनया । पुत्रः कंसः एनं कारागृहे निवेश्य सिंहासनमधिरूढवान् । यदा कृष्णः कसमवधीत्, तदा पुनः राज्यसिंहासनमधिरुह्य प्रजाः शशास । इत्येषा कथा भारतस्य सभापर्वणि, भागवते, विष्णुपुराणे च वर्णिताऽस्ति । स्कान्दपुराणे उग्रसेनस्य तीर्थयात्रावर्णनमस्ति । यादववंशः चन्द्रवंशस्य एका शाखा आसीत् । प्राचीनवंशावली प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5073

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%83

कंसः

कंसः यदुवंशस्य उग्रसेनस्य पत्न्यां कालनेमिः इति राक्षस्य अंशेन जातः । मगधदेशस्य राज्ञः जरासन्धस्य पुत्र्यौ अस्तिः प्रास्तिः च अस्य भार्ये । उग्रसेनस्य राज्ञी कदाचित् सखिभिः सह स्नातुं यमुनानदीं गता कामपरवशा पत्युः स्मरणं कृतवती । सहसा द्रुमिलः इति राक्षसः उग्रसेनस्य रूपेण आगत्य रतिसुखमनुभूतवान् । रतिलक्षणेन एषः उग्रसेनः न इति शङ्किता तेन वास्तववृत्तान्तं प्राप्तवती । तदा रोषात् भवतः दुर्वीर्येण जातेन यदुवंशजेन एव मृत्युं प्राप्नोतु इति शप्तवती । अनेन कारणेन कंसे आसुरी स्वभावः संवृद्धः । प्रप्ते तारुण्ये कंसः उग्रसेनं कारागारे अस्थापयत् । स्वयं राज्यं दौष्ट्येन प्रशासितुम् आरब्धवान् । कृष्णजनम् पितृव्यस्य पुत्र्याः देवक्याः विवाहं वसुदेवेन सह वैभवेन अकरोत् । नवदम्पत्योः सम्प्रेषणावसरे कंसः 'अस्याः गर्भजः शिशुः ते मृत्युः भविष्यति' इति अशरीरवाणीं श्रुतवान् । भीतः कंसः देवकीवसुदेवौ कारागारे स्थापितवान् । तयोः जाते सन्ताने कंसः तान् मारयति स्म:। एवं तयोः सप्तापत्यानि मारितवान् । वसुदेवदेवक्योः अष्टमे गर्भे श्रीकृष्णः अजायत । देववाणीम् अनुसरन् वसुदेवः तं शिशुं नन्दगोकुलस्य नन्दगोपस्य पत्न्याः यशोदायाः निकटं निक्षिप्य तया प्रसूतां कन्याम् आनीय देवक्याः समीपम् अस्थापयत् । देवक्याः स्त्रीजननम् अभवत् इति ज्ञात्वा कंसः खड्गपाणिः तत्रागतः । शिशुम् उपरि क्षिप्त्वा खड्गं प्रसारितवान् । किन्तु शिशुः तव मृत्युः नन्दगोकुले वर्धते इति उक्त्वा अदृश्यः अभवत् । अनेन कंसस्य भयं तापः कोपः च शतगुणिताः अभवन् । कंसवधः कथञ्चिदपि कृष्णस्य हननं भवेदेव इति विचिन्तयन् कंसः बालकृष्णं मारयितुं पूतना, शकटः, धेनुकः, यमलार्जुनः केशी, इत्यादीन् चित्रविचित्रान् मायाविराक्षसान् सम्प्रेषितवान् । ते सर्वेऽपि क्षुद्राः बालकृष्णेन हताः । कृष्णे तारुण्ये आगते मन्त्रिणा अक्रूरेण बलरामं श्रीकृष्णं च मथुराम् आनायितवान् । कंसस्य राजभवनस्य प्रवेशद्वारे एव कुवलयपीडः इति मत्तगजं कृष्णबलरामयोः वधार्थम् अत्यजत् । कृष्णः गजं हत्वा बलरामेण सह कंससभां प्राविशत् । तत्र आत्मनः वधार्थं सिद्धौ चाणूरमुष्टिकौ मल्लयुद्धेन संहार्य कंसवधं कृतवन्तौ । पश्चात् श्रीकृष्णः उग्रसेनं पुनः सिंहासने उपावेशितवान् । बाह्यसम्पर्कतन्तुः कंसः महाभारतस्य पात्राणि विषयः वर्धनीयः

5074

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%83

कृष्णः

कृष्णः भारतीयसम्प्रदाये सनातनधर्मे च वासुदेवः श्रीकृष्णः स्वयं भगवान् परमतत्त्वं च ॥ कृष्णो श्रीभगवतो लीलावताररूपः॥ कृष्णस्तु स्वयं भगवान् इति कथ्यते। कर्षति आकर्षति इति कृष्णः, मेघश्यामवर्णीयः इति तस्य नामस्य अर्थः। मृत्युलोके इह श्रीकृष्णः द्वापरयुगे पाश्चैमिकवर्षे ३१०२ ईसापूर्वे मथुरानगरस्य कारागृहे ऽवतृतः। तस्य माता देवकी पिता वसुदेवश्च ॥ तदा कंसः देवक्या: भ्राता मथुरानरेश: आसीत् । कंसपितोग्रसेनः कृष्णस्य मातामहः। दुष्टेन कंसेन भगिनी देवकी आवुत्त: वसुदेव: च स्वकारागृहे बद्धौ‍॥‌‍‍‌‍‍ कंसमतिबलवन्तं कश्चित् ऋषिः देवकीवसुदेवविवाहावसरे तयोरष्टमपुत्रः कंसमर्दनकारणं भविष्यतीति कथितवान्। तस्मात्तौ कंसेनातिचिन्तितेन कारागृहे बद्धौ आस्ताम्। वसुदेवदेवक्योः सप्तपुत्रान् क्रूर:कंसः हतवान्।अष्टमपुत्रः कृष्णः जनितः इति विदित्वा आगच्छति |किन्तु तदन्तरॆ कृष्णस्य स्थाने नन्दगोपतनया आगत्य तस्याः स्थाने गोकुले कृष्णः रक्षितवान्। एतद्विषयं तत्स्त्रीकन्यया विदितः कंसः श्रीकृष्णस्य अन्वेषणे सर्वत्र स्वसैन्यं प्रेषितवान्। तद्व्याजया आगतान् शकटासुर तृणावर्तादीन् संहरति। अर्जुनवृक्षछेदव्याजया धुनि,चमु इति असुरौ संहरति। एवं लोकपालः कृष्णः गोकुलं त्यक्त्वा वृंदावनं प्रति आगत्य तत्र बक-उग्र-वत्सासुरादीन् संहरति। तत्रैव कालीयमर्धनं कृत्वा लोकरक्षणार्थं कालीयं मारयति। तत्सप्तवयसि एव कालनेमिपुत्रान् वेषभस्वरूपान् सप्तदैत्यान् मारितस्य कृष्णस्य नीला इति कन्यया साकं विवाहं भवति। एकदा एषः वृन्दावने इन्द्रयज्ञं न्यवारयति। तदा कृद्धः इन्द्रः बृहद्वर्षधारां निरंतरं वर्षति। तदा कृष्णः गोवर्धनगिरिं धृत्वा वृन्दावनजनान् रक्षति।तद्दृष्ट्वा इन्द्रोपि कृष्णस्य समीपे शरणागतिं प्राप्नोति। एतद्गोवर्धनगिरिप्रसंगेन सर्वे जनाः श्रीकृष्णं स्वयं भगवान् इति जानन्ति। एवं शंखचूड-अरिष्टासुर-रजक- पूतनी-कुवलयापीड-चाणूर-मुष्टिकासीन् हत्वा स्वमातुलं कंसं च मारितः श्रीकृष्णः देवकी वसुदेवयोः बन्धनं निस्सारितवान्। १६१०८ पत्नीन् प्राप्तः कृष्णः नरकासुरसंहारानंतरं स्त्रीसंरक्षणार्थं १६००० कन्यान् उद्वहति। यतः नरकासुरः तान् कन्यान् स्वबंधने वनिहितव्वन्। यदा कृष्णः नरकासुरं हत्वा तान् कन्यान् विमोचति। तदा ते प्रार्थयंति। नरकासुरात् बन्धितान् अस्मान् कोपि नेछति। अतः अस्माकं तावत् त्वमेव गतिः पतिः इति। तेषां प्रार्थनानुसारेण कृष्णः तान् उद्वहति।अन्ये लक्ष्मीस्वरूपाःअष्टमहिष्स्तावत् सन्दर्भानुसारेण कृष्णं प्राप्नुवन्ति। कृष्ण: यादवकुलस्य राजा आसीत्। तेन भगवद्गीता संवाद: प्रदत्तः। गीतायाम् अष्टादश अध्यायाः सन्ति। दशमे अध्याये श्रीकृष्णः स्वदिव्यस्वरूपं वर्णयति। एकादशे अध्याये सः अर्जुनाय स्वस्य विश्वरूपं दर्शयति। द्वादशे अध्याये भक्तस्य दिव्यगुणाः वर्णिताः। कृष्णः इति नामं तावत् भगवद्मूलरूपेषु चतुर्विंशतिरूपेषु अंतिमः। महाभारतस्य विष्णुसहस्रनामे ५७ & ५५० तमे नामे प्रसिद्धः। कृष्णस्य इतिहासस्तु महाभारतॆ,भागवतमहापुराणे, विष्णुपुराणे, हरिवंशे गीयते। एषः कृष्णः एव ओडिशा मध्ये जगन्नाथ, महाराष्ट्रे विठोबा,विठ्ठ्ल, राजस्थानमध्ये श्रीनाथ इति प्रसिद्धः। उत्तरप्रदेश, बिहार्, हरियाण, गुजरात्, डेल्ली मध्येषु कृष्णस्य संचलनमासीत् इति प्रथा। बाह्यानुबन्धाः श्री राधाकृष्ण परमात्मने । प्राचीनवंशावली महाभारतस्य पात्राणि हिन्दुदेवताः विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ विष्णोः अवताराः

5075

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC

साम्ब

साम्ब यादवकुलस्य राजा आसीत्। सः कृष्णस्य पुत्रः आसीत्। प्राचीन-वंशावली यादवकुल यदुकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5077

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%81

पूरु

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5078

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%83

जनमेजयः

जनमेजयः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। महाभारतानुसारं कुरुवंशस्य राजा । महाभारते युद्धे अभिमन्योः मरणकाले उत्तरा गर्भवती आसीत् । अस्याः गर्भात् यस्य जन्म अभवत् सः अग्रे परीक्षितमहाराजः इति ख्यातः यः महाभारतयुद्धस्य पश्चात् हस्तिनापुरस्य राजा अभवत् । अस्य एव पुत्रः जनमेजहयः । जनमेजयस्य मातुः नाम मद्रावती इति । महाभारतकथानुसारम् इयं जनमेजयस्य माता । किन्तु भागवतानुगुणम् इरावती या उत्तरकुमारस्य पुत्री । महाभारतस्य पूर्वभूमिः महाभारते अस्य जनमेजयस्य कक्षसेनः, उग्रसेनः, चित्रसेनः, इन्द्रसेनः, सुषेणः नख्यसेनः इति षट् सोदराः आसन् इति उक्तम् । महाकाव्यस्य आरम्भे एव जनमेजयस्य सर्पराजं तक्षकं विरुद्ध्य विजयस्य विषयः अस्ति । जनमेजयः स्वपितुः परीक्षितस्य मृत्योः पश्चात् हस्तिनापुरस्य सिंहासने आरूढः अभवत् । परीक्षितः पाण्डुवंशस्य एकमात्रं सन्तानम् आसीत् । परीक्षितः सर्पदशनेन मरणं गमिष्यति इति केनचित् महर्षिणा शप्तः । अने सर्पराजस्य तक्षकस्य कारणेन एव अस्य मृत्युः अभवत् । जनमेजयः अनेन प्रकरणेन अतीव खिन्नः आसीत् । अतः सः अमग्रस्य सर्पकुलस्य विनाशं कर्तुं निश्चित्य सर्पयज्ञम् अयोजितवान् । एतत् यज्ञम् अतिभयङ्करं भवति यस्मिन् विश्वस्य सर्वेऽपि सर्पाः विनष्टाः भवन्ति । तदा काश्चित् बालृर्षिः आस्तिकः इति तस्मिन् यज्ञपरिसरे आगतः यस्य माता मानसा इति नागस्त्रीः पिता कश्चित् ब्राह्मणः । तदा वेदव्यासस्य प्रियतमः शिष्यः वैशम्पायनः तत्रागतवान् । जनमेजयः एतस्मात् स्वपूर्वजानां वृत्तान्तं ज्ञातुम् इच्छति स्म । तदा वैशम्पायनमहर्षिः जक्रवर्तिनः भरतात् आरभ्य कुरुक्षेत्रमहासङ्ग्रामपर्यन्तं वंशगाथाम् अकथयत् । उग्रश्रवस्रौती अपि कथां श्रुत्वा नैमिषारण्यं गत्वा शौनकादिमुनीन् श्रावितवान् । प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5079

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D

प्राचीन्वन्त्

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5080

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0

प्रवीर

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5081

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81

मनस्यु

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5082

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%83

अभयदः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5083

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D

सुधन्वन्

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5084

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A4%B5

बहुगव

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5085

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BF

संयति

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5086

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83

अहंयातिः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5087

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

रौद्राश्व

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5088

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%83

ऋचेयुः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। एतस्य "अनाधृष्टिः" इति नामान्तरमासीत् । पौरववंशस्य रौद्राश्वराजात् मित्रकेश्याम् अप्सरसि जातः । कक्षेयुरित्यादयः एतस्य नव सहोदरा आसन् । मतिनारः नामास्य पुत्रः आसीत् । इति महाभारतात् आदिपर्वणः अवग्म्यते । प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5089

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83

मतिनारः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5090

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%83

तंसुः

सः पौरवकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली पौरवकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5091

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%83

इक्ष्वाकुः

सूर्यवंशस्य मूलपुरुषः इक्ष्वाकुः भारतीयस्य जनजीवनस्य संस्कृतेः च विकासस्य कारणीभूताः सन्ति प्राचीनाः ॠषयः, राजर्षयः, राजानः च । वसिष्ठविश्वामित्रादीन् मुनीन् अधिकृत्य, श्रीराम-जनकादीन् राज्ञः अधिकृत्य च सर्वेऽपि भारतीयाः यत्किञ्चित् जानन्ति एव । विश्वामित्रः राज्यसम्पदं परित्यज्य ऋषिः जातः । जनकः तु राजा सन् अपि ऋषिजीवनं यापितवान् । अस्माकं राजसु बहवः वीराः, प्रजापालनदक्षाः, त्यागशीलाः, राष्ट्रप्रवर्धकाः च सन्तः कीर्तिं प्राप्तवन्तः आसन् । अनुकरणीयेषु राजासु अग्रगण्यः अस्ति श्रीरामः । तस्य राज्यपालनं तावत् श्रेष्ठम् आसीत् यत् उत्तमं राज्यं ’रामराज्यम्’ इति उच्यते लोके । श्रीरामः इक्ष्वाकुकुलतिलकः इति क्यातः अस्ति । श्रीरामस्य वंशः सूर्यवंशः । सूर्यवंशस्य मूलपुरुषः एव इक्ष्वाकुः । इक्ष्वाकोः पिता वैवस्वतमनुः । माता च श्रद्धादेवी । ’वैवस्वत’ पदस्य अर्थः - विवस्वतः = भगवतः सूर्यस्य अपत्यं पुमान् इति । इक्ष्वाकुविषये पुराणेषु अधिकविवरणं न प्राप्यते । तथापि हरिश्चन्द्रः, सगरः, भगीरथः इत्यादयः यस्मिन् वंशे जाताः तस्य वंशस्य आद्यपुरुषः इक्ष्वाकुः एव इत्यतः तस्य महती कीर्तिः अस्ति लोके । प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल बाह्यसम्पर्कतन्तुः इक्ष्वाकुः वाल्मीकिरामायणम् अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ स्टब्स् भारतसम्बद्धाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः

5092

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF-%E0%A4%B6%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A6

विकुक्षि-शशाद

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5093

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%83

काकुत्स्थः

ककुत्स्थः इति सूर्यान्वयस्य प्रसिद्धः राजा आसीत्। तस्य अनन्तरं यः कोऽपि राजा तत्सृदृशः अभवन् तान् अपि काकुत्स्थः इति नामा कथयन्ति । बाह्यसम्पर्कतन्तुः ककुत्स्थः प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सारमञ्जूषा योजनीया‎ न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः

5094

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83

अनेनाः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। इक्ष्वाकुवंशस्य ककुत्स्थराजस्य पुत्रः । प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5096

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D

अयोध्याकुलम्

मनुः इक्ष्वाकुः विकुक्षि-शशादः कुकुत्स्थः अनेनसः पृथुः विष्टराश्वः आर्द्रः युवनाश्वः श्रावस्तः बृहदश्वः कुवलाश्वः दृढाश्वः प्रमोदः हरयश्वः निकुम्भः संहताश्वः अकृशाश्वः प्रसेनजित् युवनाश्वः २ मान्धातः पुरुकुत्सः त्रसदस्युः सम्भूतः अनरण्यः त्रसदश्वः हरयाश्वः २ वसुमतः त्रिधनवनः त्रय्यारुणः सत्यव्रतः हरिश्चन्द्रः रोहितः हरितः विजयः रुरुकः वृकः बाहुः सगरः असमञ्जसः अंशुमान् दिलीपः १ भगीरथः श्रुतः नाभागः अम्बरीषः सिन्धुद्वीपः अयुतायुस् ऋतुपर्णः सर्वकामः सुदासः मित्रसहः अश्मकः मूलकः शतरथः ऐडविडः विश्वसहः १ दिलीपः २ दीर्घबाहुः रघुः अजः दशरथः रामः कुशः अतिथिः निषधः नलः नभस् पुण्डरीकः क्षेमधन्वन् देवानीकः अहीनगुः पारिपात्रः बलः उक्थः वज्रनाभः शङ्खन् व्युषिताश्वः विश्वसहः २ हिरण्याभः पुष्यः ध्रुवसन्धिः अथवा पौष्यः सुदर्शनः अग्निवर्णः शीघ्रः मरुः प्रसुश्रुतः सुसन्धिः अमर्षः विश्रुतवन्तः बृहद्बलः बृहत्क्षयः अयोध्याकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5097

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2

पौरवकुल

1 मनु इला पुरुरवस् आयु नहुष ययाति पूरु जनमेजय प्राचीन्वन्त् प्रवीर 11 मनस्यु अभयद सुधन्वन् बहुगव संयति अहंयाति रौद्राश्व ऋचेयु मतिनार तंसु 43 दुष्यन्त भरत भरद्वाज वितथ भुवमन्यु बृहत्क्षत्र सुहोत्र हस्तिन् 53 अजमीढ नील सुशान्ति पुरुजानु ऋक्ष भृम्यश्व मुद्गल 61 ब्रह्मिष्ठ वध्र्यश्व दिवोदास मित्रयु मैत्रेय सृञ्जय च्यवन सुदास संवरण सोमक 71 कुरु परीक्षित १ जनमेजय भीमसेन विदूरथ सार्वभौम जयत्सेन अराधिन महाभौम 81 अयुतायुस् अक्रोधन देवातिथि ऋक्ष २ भीमसेन दिलीप प्रतीप शन्तनु भीष्म विचित्रवीर्य धृतराष्ट्र 94 पाण्डव अभिमन्यु पौरवकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5098

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

विष्टराश्व

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5099

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83

आर्द्रः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5100

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

युवनाश्व

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5101

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4

श्रावस्त

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5102

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

बृहदश्व

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5103

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%83

कुवलाश्वः

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5104

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%83%E0%A4%A2%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

दृढाश्व

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5105

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%A6

प्रमोद

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5106

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

हरयश्व

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल ‎ अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः

5107

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD

निकुम्भ

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5108

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5

संहताश्व

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल ‎ अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः

5109

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%83

अकृशाश्वः

सः अयोध्यायाः राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुलम् अयोध्याकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5110

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D

प्रसेनजित्

प्रसेनजित् अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल ‎ अयोध्याकुलस्य राजानः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः

5111

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%83

मान्धातृ

सः अयोध्याकुलस्य सम्राट आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5112

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%20%E0%A5%A8

युवनाश्व २

सः अयोध्याकुलस्य राजा आसीत्। प्राचीन-वंशावली अयोध्याकुल प्राचीनराजाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5114

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%80

द्रौपदी

सनातनधर्मानुसारः प्रातस्स्मरणासु पञ्चकन्यासु अन्यतमा द्रौपदी भवति । भारतस्य सारस्वतलोके द्वे महाकाव्ये विश्वप्रसिद्धे रामायणम्, महाभारतम् चेति । महाभारतेतियास्य प्रधानभूमिकासु एषा द्रौपदी अगच्छति । द्रौपदी नाम द्रुपदस्य अपत्यं स्त्रीः इत्युक्ते दुपदमाहाजस्य पुत्री । अस्याः मूलं नाम कृष्णा इति । पाञ्चालस्य राजकन्या इति पाञ्चाली इत्यपि कथयन्ति । यज्ञमुखात् उद्भूताम् एतां यज्ञसेना, अग्निकन्या इत्यपि सम्बोधयन्ति । द्रौपद्याः विवाहः पञ्चपाण्डवैः सह अभवत्। पूर्ववृत्तान्तः द्रौपदी पाञ्चालनरेज्ञास्य राजाद्रुपदस्य पुत्री । एषा अयोनिजा । साक्षात् यज्ञवेदिकातः एषा आगतवती । एतादृशी सुन्दरी तस्मिन् समये प्रपञ्चे कापि नासीत् । एतस्याः शरीरतः तदा एव प्रफुल्लितकमलपुष्पस्य सुवासना उत्पद्य मैलिह्वय पैरिमितं प्रसरति स्म । एतस्याः जन्मसमये अशरीरवाण्या उत्तम आसीत् यद् देवानां कार्याणां सफलतायै क्षत्रियसंहरस्य उद्देशेन एतस्य रमणीयरत्नस्य जन्म अभवत् इति । कृष्ण वर्णस्याः एतां जनाः कृष्णा इति आहवयन्ति स्म । पूर्वजन्मनि भावनः शङकरस्य वरदानेन अस्मिन् जन्मनि पञ्च पतयः प्राप्तवन्तः । अर्जुनः एकः एव स्वयंवरे एतां जितवान् चेदपि मातुः आज्ञया पञ्च सहोदराः अपि एतया सह विवाहिताः आसन् । द्रौपदी उच्छश्रेण्याः पतिव्रता भगवद्भक्ता च आसीत् । श्रीकृष्णस्य पदतले एतस्याः अविचल विश्वासः आसीत् । तम एषा स्वस्व रक्षकः हितैषिः परम आत्मीयः इति चिन्तितवती आसीत् । तस्य सर्वव्यापकत्वे सर्वशक्त्यां च एतस्याः पूर्णः विश्वासः आसीत् कौरव सशायां दुष्टः दुःश्शासनः एतस्याः अमानुषम् अत्याचारं कृतवान् । सभायाः सदस्याः केऽपि तस्याः रक्षणार्थं न आगतवन्तः । तदा सा स्वस्य मानस्य संरक्षणार्थे अन्य मार्गेन विना श्रीकृष्णम् एव अत्यन्तन शक्तिभावेन प्रार्थितवती । शुद्धस्य हृदयस्य करुणापूरितां प्रार्थनां भगवान् बहुशीघ्रं शृणोति । तदा श्रीकृष्णः द्वारकायाम् आसीत् । ततः धौत्वा आगत्य धर्मरुपेण रहसि स्थित्वा । तस्याः मानस्य संरक्षणां कृतवान् । भगवतः कृपया द्रौपद्याः शाटिका अनन्तम् अभवत् । दुःश्शासनेन यावत् आकृष्टं चेदपि तावत् शाटिकायाः बर्धनम् भवति स्म । वस्त्रस्य राशिः एव पतितम् । दुःशशसनः श्रान्तः चेदपि शाटिकायाः अन्तं अन्त्यं न प्राप्तवान् । सम्मिलिताः सर्वे जनाः अपि भगवदभक्त्याः प्रतिव्रत्यस्य अद्भुतं चमत्कारं दृष्टवन्तः । अन्ते श्रान्तः दुःशशासनः लज्जया उपविष्टवान् । भक्तवत्सलः प्रभुः स्वस्य भक्त्याः गौरवं रक्षितवान् । कदाचित् पाण्डवाः काम्यकवने आसन् । तदा दुर्योधनेन प्रेषितः महर्षिः दूर्वासः स्वस्य दश सहस्रान् शिष्यान् स्वीकृत्य पाण्डवानां कुटीरम् आगतवान् । एतेषां भोजनं समाप्तम् आसीत् । अथितिसत्काराय एव महराजः युधिष्ठिरः सूर्यदेवेन पात्रमेकं प्राप्तवान् आसीत् । तत्र निर्मितं किञ्चित् पाकमपि अक्षयः भवति स्म । किन्तु तत्र् एकः नियमः आसीत् । इत्युक्ते द्रौपद्याः भोजनपर्यन्तं तस्मिन् पात्रे यथेष्टम् अन्नं लभ्यते स्म् । युधिष्ठिरः शिष्यैः सह दूर्वासं भोजनार्थम् आहूतवान् । सः स्नान सन्ध्यावन्दनं समापयितुं गङ्गनदीं गतवान् । धर्मराजा भोजनार्थम् आहवानं दत्तवान् । किन्तु द्रौपद्याः भोजनं समाप्तम् आसीत् सूर्येण दत्त्वपात्रेण भोजनव्यवस्था न भवति इति विचारं केऽपि न चिन्तितवन्तः । द्रौपद्याः चिन्ता आरब्धा । दूर्वासः तु कोपेन एव जगद्विख्यातः आसीत् भोजनं नास्ति चेत् सः शापं ददाति एव । किङ्कर्तव्यमूढा सा श्रीकृष्णमेव मनसि प्रार्थितवती । श्रीकृष्णः अनुक्षणं तत्र आगतवान् । तं दृष्टवा द्रौपद्या प्राणाः आगताः इव अभवत् । सा संक्षेपेण तस्मै सर्वं विवृतवति श्रीकृष्णः सम्भ्रान्त्या सम्भाषणम् अनन्तरम् । बहुदूरतः आगतवान् अस्मि । बुभुक्षा अस्ति । शीघ्रं किमपि खादितुं ददातु । इति पृष्टवान् । द्रौपदी लज्जया 'मम भोजनम् इदानीमेव अभवत् । पात्रे किमपि न अवशिष्टम इति अवदत् । श्रीकृष्णः पात्रं दृष्ट्वा तस्मिन एकं पर्णं प्राप्तवान् । तं पर्णमेव मुखे स्थापयित्वा श्रीकृष्णः एतेन पर्णेन पर्णजगताम् आत्मयज्ञभोक्ता परमेश्वरः तृप्तः भवतु इत्युक्त्वा सहदेवं सूचयति गङ्गातारं गत्वा मुनीश्वरं भोजनार्थम् आहवयतु इति । किन्तु यदा सहदेव गङ्गातीरं गतवान् तत्र कोऽपि नासीत् । यदा श्रीकृष्णः मुखे पर्णं स्थार्पायत्वा सङ्कल्प पठितवान् तदा चूर्वासस्य शिष्याणां च आहारेण उदरपूर्णमिव अनुभवमभवत् । इदानीं तत्र गत्वा किं खादामः? पलायनमेव वरमिति दूर्वासः चिन्तितवान् । यतः पाण्डावाः भगवदभक्ताः इति सः जानाति स्म आम्बरीषस्य धटनानन्तरं भगवदभक्ताः इत्युक्ते दूर्वासस्य बहुभयं भवति स्म । अतः सर्वे ततः पलायितवन्तः । एवं भक्त्या एव द्रौपदि पाण्डवानां समस्यां दूरिकृतवती । दूर्वासस्य कोपेन अपि रक्षितवती । कदाचित् श्रीकृष्णपरमात्मः सत्यभामया सह पाण्डवान द्रष्टुं बनम् आगतवान । तदा सम्भाषणसमये सत्यभामा द्रौपदीं पृच्छति अनुजेः अहं पश्यन्ती अस्मि भवात्याः वीराः शूराः पतयः सर्वदा भवत्याः अधीनाः एव तिष्ठन्ति । कारणं किम् ? भवति किमपि यन्त्र मन्त्रं औषधं किमपि जानाति वा ? अथवा जपः तपः होमः व्रतः अथवा विद्यया तान् वशीकृतवति वा ? तथा किमपि उपायमस्ति चेत् माम् अपि पाठयतु । येन भगवान् श्यामसुन्दरः अपि मम वशः भवेत् । इति । तदा द्रौपदी वदति यत् 'भवत्याः एतादृशाः अनुमानाः सम्यक् न । यतः भवति बुध्दिमती श्रीकृष्णस्य राज्ञी च अस्ति । पत्नी स्वं वशीकर्तुं यन्त्र मन्त्रस्य प्रयोगान् करोति इति यदा पतिः जानाति सः तया सह इतोऽपि दूरः एव भवति । एतेन अनर्थः एव भवति । अतः कदापि पत्न्या पत्युः अप्रियं न करणीयम् इति अनन्तरं स्वस्य पतीनां सन्तोषार्थं सा किं किं करोति इत्यपि द्रौपदी विवृतवती । सा वदति यत् अहम् अहङ्कारस्य कामक्रोधस्य परित्यागं कृत्वा जागरुकतया सर्वेषां पाण्डवानां तेषां पत्नीनां च सेवां करोमि । असूयातः सर्वदा दूरे तिष्ठामि । कठोराणि वचनानि न वदामि । असभ्यतां न दर्शयामि, असत्यं न वदामि । दुःस्थाने न उपविशामि । अनुचितानि आचरणानि न आचरामि । पतीनां अभिप्रायं ज्ञात्वा तम् अनुसरामि । देवः मनुष्यः, गन्धर्वः युवकः धनिकः रुपवान् कोऽपि पुरुषः भवतु, मम मनः पाण्डवान् विहाय अन्यत्र न् गच्छति । पतीनां भोजनस्य विना अहं भोजनं न करोमि । तेषां स्नानपर्यन्तम् अहम् स्नानं अ करोमि तेषाम् उपवेशनं विना अहं न उपविशामि । पतयः यदा गृहम् आगच्छान्ति तदा अहं स्थित्वा एव आसन्दं जलं च ददामि । गृहस्य पात्राणि स्वच्छं स्थापयामि । रुचिकरं पाकं करोमि । समये भोजनं ददामि । गृहे धान्यानां रक्षणां करोमि । गृहस्य स्वच्छतां सर्वदा रक्षयामि । अहं सम्भाषणे कस्यापि तिरस्कारं न करोमि । व्यभिचारीस्त्रीणां समीपं न गच्छामि । पत्युः अनुकूला सती आलस्येन दूरे एव भवामि । वारं वारं गत्वा द्वारे न तिष्ठामि । यत्रकुत्रापि अवकरं न क्षिपामि । सर्वदा सत्यं वदामि । पतिं विहाय एकाकिनी स्थातुं नितरां न इच्छामि । कौटुम्बिककारणतः यदा पतिः बहिः गच्छति तदा अहं पुष्पं चन्दनं च त्यक्त्वा नियमान् व्रतान् पालयन्ती समयं यापयामि । यं पदार्थं मम पतिः न खादति, न पिबति तं पदार्थं अहमपि त्यजामि । स्त्रीणां निमित्तं शास्त्रं यं विषयं ज्ञापयति तं सर्वम् अहं पालयामि । प्राप्तेन वस्त्रालङ्कारेण शरीरं सुन्दरं स्थापयामि । सर्वदा जागरुका भूत्वा पत्युः प्रीतिं करोमि । कुटुम्बसम्बन्धे श्वश्रूः यं धर्मं सूचितवती अस्ति तं सर्वं पालयामि भिक्षादानं पूजा, श्राध्दः पर्वेषु धृतेन खाद्यनिर्माणं, नारी सम्माननं मम याः धर्माः सन्ति तान जागरुकतया दिनरात्रौ आचरामि । मम दृष्टया पत्युः अधिनमेव रत्रीणां योग्यम् । सः एव तस्याः इष्टदैवः । अहं कदापि पतीनाम् अपेक्ष्या श्रेष्ठा न भवामि । तेषाम् अपेक्ष्या उत्तमं भोजनं न करोमि । तेषाम् अपेक्षया उत्तमं वस्त्रं न धरामि । कदापि श्वश्रवा सह वादविवादं न करोत्मि । सर्वदा संयमं पालयामि । अहं सर्वदा मम पतीनाम् अपेक्षया शीघ्रम् उत्तिष्ठामि । ज्येष्ठानां सेवां करोमि । वस्त्राभूषणे वा भोजने वा कदापि मम निमित्तं किमपि विशेषं न स्थापयामि । पूर्वं महाराजः युधिष्ठिरस्य समीपे दशसहस्त्राः सेविकाः आसन् महयम् सर्वा परिचिताः आसन् । कः किं कुर्वन् अस्ति इति ध्यानं भवति स्म । तदा एकलक्षम् अश्वाः, गजाः आसन् । तेषां व्यवस्याम् आवश्यकताम् अहमेव पश्यामि स्म । अन्तः पुरस्य गोपानां मेषपालानां सेवकानां कार्यविचारणाम् अहमेव करोमि स्म । महाराजस्य आयव्ययस्य विवरणम् अहमेव स्थापयामि स्म । पाण्डवाः कुटुम्बदायित्वं मम उपरि त्यक्त्वा पूजायां पाठने, अतिथि सत्कारे भवन्ति स्म । तेषां अखण्ड कोषस्य परिचयः केवलं महयम् आसीत् । पिपासां बुभुक्षां निद्रां त्यक्त्वा कार्येमग्नाः भवामि स्म । सत्यभामा । पतिं गृहीतुं अहं एतम् उपायमेव कृतवती इति वदति । आदर्श पत्नी कथं भवेत् इति द्रौपद्याः जीवनेन पठितुं शक्यते । द्रौपद्यां क्षत्रियोचितः तेजः भक्तोचिता क्षमा एतयोः च अभूतपूर्वं सम्मिश्रणमासीत् । एषा बहु बुध्दिमती विदुषी च आसीत् । श्रेष्ठ पतिव्रतायाः द्रौपद्याः त्यागः अपि अदभुतमासीत् । यदा दुःश्शसनः एतस्याः केशान् गृहीत्वा आकृष्य सभाम् आनीतवान् तदा एषा स्वस्य पतीनां कोपं दर्शयित्वा तं भायितवती । द्रोणं भीष्मं विदुरादयः गुरुजनान स्वस्य साहाय्यार्थं न्यायार्थं च प्रार्थितवती । महाराजः युधिष्ठिरः स्वस्य पराजयानन्तरं माम् पन्धे पणे स्थापितवान अस्ति स्वतः पराजितैः तस्मै एषः अधिकारः कुतः आगतः ? इति पृष्टवती । सर्वे सभासदस्याः मौनमेव आश्रितवन्तः । अन्ते दुर्योधनस्य अनुजः विकर्णः उत्याय,मौनं त्यक्त्वाअ सम्भाषणं कुर्वन्तु । द्रौपदी तु पञ्चपाण्डवानां पत्नी अस्ति । युधिष्ठिरस्य एकाकी एव तां पणाय स्थापयितुं अधिकारः नास्ति एव द्वितीयं एषः स्वस्य पराजयानन्तर द्रौपदीं पणाय स्थापितवान् अस्ति । अत्रापि तस्य अधिकारः नासीत् इति विकर्णः बादं कृतवान् । विदुरः अन्यसभासदाः अपि एतस्य समर्थनं कृतवन्तः । किन्तु कर्णः कोपेन सर्वान् उपवेशितवान् । अन्ते विदुरस्य बुध्दिवचनं श्रुत्वा धृतराष्ट्रः दुर्योधनं तर्जियित्वा द्रौपद्याः प्रसन्नतार्ये तस्य पतीनां दास्यमोचनं कृतवान् । अन्यद किमपि वरं पृच्छ्तु इति धृतराष्ट्रः द्रौपदीं यदा वदति तदा तस्याः अत्तरं तु योग्यमेव आसीत् । सा वदति यत् दुराशा उत्तमं न । इतोऽपि पृष्टुम अहं नितरं न इच्छामि । दास्ययुक्ताः मम पतयः अवशिष्टं सर्वं ते स्वयं कर्तुं समर्याः सन्ति इति । एवं अपमानिता चेदपि स्वस्य पातिबत्यबलेन नैतिकविजयं प्राप्य पतीनामपि दास्यमोचनं कृतवती । किञ्चित् कालपूर्व्ं राजसूययागे अवभृय स्नानसमये मन्त्रोक्तेन पवित्रजलेन अभिषेकः कृतः स्वस्य धीर्घं केशराशिं दुष्टः दुःश्यासनः पूर्णसभायां आकृष्टवान् । एतां घटनां द्रौपदी कदापि न विस्मृतवती । अपमानस्य ज्वाला तस्याः ह्रुदये सर्वदा ज्वलति स्म । अग्रे यदा यदा कौरवैः सह सन्धिप्रसङ्गम् आगच्छति तदा तदा एषा स्वस्य अपमानस्य स्मरणं कारयित्वा युध्दाय प्रोत्साहं कुर्वती आसीत् । अन्ते एकवारं श्रीकृष्णपरमात्मः एव सन्धितिमित्तं हस्तिनापुरं गच्छेत् इति यदा तीर्मानं कृतवन्तः तदापि एषा स्वस्य दीर्धान् केशान् ह्स्ते स्वीकृत्य दर्शयन्ती श्री कृष्णं वदति यन् भवान् सन्धिकार्यमध्ये मम केशान् न विस्मरतु । पाण्डवाः युध्दं कर्तुं न इच्छन्ति चेत न कुर्वन्तु । किन्तु स्वस्य महारथी पुत्रैः सह मम पिता कौरवाणां विरुध्दं युध्दं करोति । मम पञ्चपुत्राः अभिमन्युः अपि युध्दं कुर्वन्ति इति । काम्यकवने जयद्रथः द्रौपदीं बलात् नेतुं यदा यत्नं कृतवान् तदा एतस्याः ताडनेन सः पतितवान् एव आसीत् । पुनः उत्याय एतां रथे उपवेश्य नयन् आसीत् । तावता भीमार्जुनौ आगत्य जयद्रथं ताडयित्वा बन्धितवन्तः । किन्तु द्रौपदी दयया तं मोचितवती । एवम् एषा क्षमामयी अपि आसीत् । किन्तु दुर्योधनः दुःशसन, कर्णः जयद्रथः कीचकादि ये ये एतां पीडितवन्तः तेषां सर्वेषां नाशम् अभवत् । महाभार्त युध्दे कौरवाणां नाशस्य मूलकारणमेव पतिव्रतासाध्वीद्रौपद्याः अपमाननम् । पूर्वं यदा कौरवपाण्डवानां बाल्ये द्रोणाचर्यस्य गुरुकुले शिक्षा प्रचलति स्म । शिक्षायाः प्राप्तेः पश्चात् ते गुरुदक्षिणां दातुम् उद्यताः । द्रोणाचार्यस्य पूर्वसखेन द्रुपदमहाराजेन कृतस्य अवमानस्य स्मरणम् अभवत् । अतः राजकुमारान् आदिशत् गुरुदक्षिणारूपेण पाञ्चालरजं द्रुपदं बन्धिनं कृत्वा मे पुरतः आनयन्तु सा एव मम गुरुदक्षिणा भविष्यति इति । गुरो आदेशं शिरसा धृत्वा शिष्यराजकुमाराः स्व स्वशस्त्राणि गृहीत्वा पाञ्चालदेशं गतवन्तः । द्रोणाचार्यः प्रथमं युद्धावकाशं कौरवेभ्यः दत्तवान् । दुर्योधनादयः द्रुपदसैन्येन परास्ताः अभवन् । पश्चात् पण्डावाः द्रुपदसेनायाम् आक्रमणम् अकुर्वन् । भिमसेनस्य अर्जुनस्य च पराक्रमस्य पुरतः पाञ्चालसेना स्थातुम् अशक्ता अभवत् । अर्युनः अग्रे गत्वा द्रुपदं बन्धिनं कृत्वा द्रोणाचर्यस्य पुरतः समानयत् । द्रुपदः लज्जया अधोमुखः सन् स्वापराधम् अङ्गीकृतवान् । स्वस्य राज्यसर्वस्वं द्रोणाय समर्पितवान् । द्रोणः स्नेहः समानेषु भवति किल अतः अर्धराज्यं ते ददामि अर्धम् अहम् अनुभवानि इति उक्त्वा गङ्गायाः दक्षिण तटस्य राज्यभागं द्रुपदाय समर्पितावान् । द्रोणेन परास्तः द्रुपदः अत्यन्तम् अवमानितः येन केनापि प्रकारेण द्रोणम् अवमानयितुम् उपायं चिन्तितुम् आरभत । तदर्थमटन् कल्याणनगरस्य ब्रह्मणाग्रहारम् आगच्छत् । तत्र याजः उपयाजः इति कर्मकाण्डिनोः ब्राह्मणयोः दर्शनम् अभवत् । तेषां सूचनानुसारं ताभ्याम् एव यज्ञमेकम् अन्वतिष्ठत् । यज्ञेन प्रसन्नः अग्निदेवः कवचकुण्डलयुतं सायुधं सुन्दरं पुत्रम् अनुगृहीतवान् । पश्चात् तस्मात् यज्ञकुण्डात् प्रफुल्लायतक्षी देदीप्यमानवदना, श्यामलवर्णा कन्या उद्गता । तदा कौरवाणां विनाशाय एव अस्याः जन्म अभवत् इति काचित् अशीरवाणि अपि श्रुता । बालकस्य धृष्टद्युम्नः बालिकायाः नाम कृष्णा इति अकुर्वन् । बाह्यसम्पर्कतन्तुः http://moralstories.wordpress.com/2006/05/15/draupadi-an-ikon-of-a-true-indian-woman/ http://www.sacred-texts.com/hin/maha/index.htm Draupadi, the Woman: Epitome of Feminity and Feminism by Madhuri Guin The Kaurava race of Sri Lanka and the worship of Draupadi महाभारतस्य पात्राणि पौराणिकधार्मिकमहिलाः

5119

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

नक्षत्रम्

ताराणां समूहः नक्षत्रमित्युच्यते । समस्ताकाशमण्डलात् सप्तविंशतिभिर्नक्षत्रैर्विभज्यते । प्रत्येकभागस्य नाम एकं नक्षत्र भवति । प्रत्येकनक्षत्रं चतुर्धा विभाज्यते तदैकचरणप्रमाणं ज्ञायते । नक्षत्राणां नामानि – अश्विनी भरणी चैव कृत्तिका रोहिणी मृगः । आर्द्रा पुनर्वसु पुष्यस्तथाश्लेषा मघा ततः ॥ पूर्वाफाल्गुनिकाचैव उत्तराफाल्गुनी ततः । हस्तचित्रा तथा स्वाती विशाखा तदनन्तरम् ॥ अनुराघा ततो ज्येष्ठा ततो मूलं निगद्यते । पूर्वाषढोत्तराषाढा त्वभिच्छ्रवणा तथा ॥ घनिष्ठा शतताराख्यं पूर्वाभाद्रपदं ततः । उत्तराभाद्रपदं चैव रेवत्येतानि भानि च ॥ यथा-१. अश्विनी, २. भरणी, ३. कृत्तिका , ४. रोहिणी, ५. मृगशिरा, ६. आर्द्रा, ७.पुनर्वसु, ८. पुष्य, ९. आश्लेषा, १०. मघा, ११. पूर्वाफाल्गुनी, १२. उत्तराफाल्गुनी, १३. हस्त, १४. चित्रा, १५. स्वाती, १६. विशाखा, १७. अनुराधा, १८, ज्येष्ठा, १९. मूल, २०. पूर्वाषाढ, २१. उत्तराषाढ्, २२. श्रवणा, २३. धनिष्ठा, २४. शतभिषा, २५. पूर्वाभाद्रपद, २६. उत्तराभाद्रपद, २७. रेवती च । एतदतिरिक्तमभिजिदपि अष्टविंशतितमं नक्षत्रमस्ति । ज्योतिर्विदामभिप्रायः यदुत्तराषाढायाः अन्तिमचतुर्थांशस्तथा श्रवणायाः प्रारम्भिकपञ्चदशांशयोगेनाभिजिन्नक्षत्रं भवति तत्रोत्तराषाढायाः पञ्चदशघटिकास्तथा श्रवणस्य प्रारम्भिकचतुर्घटिकाः मिलित्वा १९. घटिकाः अभिजिन्नक्षत्रस्य भोगः वर्तते । सर्वेषु कार्येष्वेतानि प्रयुज्यन्ते । नक्षत्राणां स्वामी उक्तं च बृहत्संहितायां यथा – अश्विनीयमदहनकमलजशशिशुलभृददितिजीवफणिपितरः योन्यर्यमद्रिनक्तत्वष्टपवनशक्राग्निमित्राश्च । शक्रो मित्रश्रतिस्तोयं विश्वे ब्रह्मा हरिर्वसुर्रुणः, अजपादोऽहिर्बुध्न्यः पूषा चेतीश्वरा भानाम् ॥ नक्षत्राणां प्रकारभेदः नक्षत्राणि षोडशविधानि भवन्ति । एतेष्वेव सप्तविंशतिनक्षत्राणि भवन्ति । यथा- १. ध्रुवसंज्ञकनक्षत्राणि –रोहिणी, उत्तराफाल्गुनी, उत्तराषाढ, उत्तरभाद्रपद । २. चरसंज्ञकनक्षत्राणि –पुनर्वसु, स्वाती, श्रवणा, धनिष्ठा, शतभिषा । ३. उग्रनक्षत्राणि – भरणी, मघा, पूर्वाफाल्गुनी, पूर्वाषाढ । ४. मिश्रनक्षत्राणि- कृत्तिका, विशाखा । ५. क्षिप्रनक्षत्राणि – अश्विनी, पुष्य, हस्त, अभिजित् । ६. मृदुनक्षत्राणि-मृगशिरा, चित्रा, अनुराधा, रेवती । ७. तीक्ष्णनक्षत्राणि - आर्द्रा, आश्लेषा, ज्येष्ठा, मूल । ८. उर्ध्वनक्षत्राणि, रोहिणी, पुष्य …….. । ९. अधोमुखनक्षत्राणि- अश्लेषा, भरणी, कृत्तिका ……. । १०. तिर्यङ्मुखनक्षत्राणि- अश्विनी, पुनर्वसुः, हस्त, चित्रा, रेवती, अनुराधा…. । ११. अन्धनक्षत्राणि – रोहिणी, विशाखा, धनिष्ठा …….. । १२. मध्यलोचननक्षत्राणि- भरणी, अश्लेषा, जेष्ठा ………. । १३. मन्दलोचननक्षत्राणि –शतभिषा, आश्लेषा, अनुराधा …….. । १४. सुलोचननक्षत्राणि-पुनर्वसु, स्वाती… । १५. पंचकनक्षत्राणि – धनिष्ठा, शतभिषा, पूर्वाभाद्र पदा, उत्तराभाद्रपदा, रेवती । १६. मूलनक्षत्राणि- ज्येष्ठा, अश्लेषा, रेवती, अश्विनी,मूल, मघा । यथा मुहूर्त्तचिन्तामणौ – उत्तरात्रयरोहिण्यो भास्करश्च घ्रुवं स्थिरम् । तत्र स्थिरं वीजगेहशान्त्यारामादिसिद्धये ॥ स्वात्यादित्ये श्रुतेस्त्रीणि चन्द्रश्चापि चरं चलम् । तस्मिन् गजादिकारोहो वाटिकागमनादिकम् ।। पूर्वात्रयं याम्यमघे उग्रं क्रूरं कुजस्तथा । तस्मिन् घाताग्निशाठ्यानि विषशस्त्रादिसिद्ध्यति ।। विशाखाग्नेयभे सौम्यो मिश्रं साधारणं स्मृतम् । तत्राग्निकार्यं मिश्रं च वृषोत्सर्गादिसिद्ध्यति ।। हस्ताश्विपुष्याभिजितः क्षिप्रं लघुगुरुस्तथा । तस्मिन्पण्यरतिज्ञानभूषाशिल्पकलादिकम् ।। मृगान्त्यचित्रामित्रर्क्षं मूदुमैत्रं भृगुस्तथा । तत्र गीताम्बरक्रीडामित्रकार्यं विभूषणम् ॥ मूलेन्द्रार्द्राहिभं सौरिस्तीक्ष्णं दारुणसंज्ञकम् । तत्राभिचारघातोग्रभेदाः पशुदमादिकम् ॥ मूलाहिमिश्रोग्रमघोमुखं भवेद्रुर्ध्वास्यमार्देज्यहरित्रयं ध्रुवम् । तिर्यङ्मुखं मैत्रकरानिलादितिर्ज्येष्ठाश्विभानीदृशकृत्यभेषु सत् ॥ (मुहूर्त्तचिन्तामणिः – नक्षत्रप्रकरणम् / १-९) नक्षत्राणां चरणाक्षराणि चू चे चो चा अश्विनी । ली लू ले लो-भरणी ।आ इ उ ए –कृत्तिका । ओ वा वी वू- रोहिणी । वे वो का की- मृगशीरा । कू ध ङ् छ – आर्द्रा । के को ह ही –पुनर्वसु । हू हे हो डा-पुष्य । डी दू दे दी- अश्लेषा । मा मी मू मे –मघा । मो टा टी टू –पूर्वाफाल्गुनी । टे टो पा पी- उत्तराफाल्गुनी । पू ष ण ठ – हस्त । पे पो रारी- चित्रा । रु रे रो त- स्वाती । ती तू ते तो – विशाखा । ना नी नू ने –अनुराधा । नो या यी यू – ज्येष्ठा । ये यो भा भी- मूल । भू धा फा ढा –पूर्वाषाढ ।भे भो जा जी – उत्तराषाढा । खा खी खू खे –श्रवणा । गा गी गू गे – धनिष्ठा । गो सा सि सू – शतभिषा । से सो दा दी- पूर्वाभाद्रपद । दू थ भ ञ – उत्तराभाद्रपद । दे दो चा ची- रेवती । नक्षत्राणाम् आवली 28तमं नक्षत्रम् 28तमं नक्षत्रं अभिजित् (Abhijit)(α, ε and ζ Lyrae - Vega - उत्तराषाढ़ा-श्रवणयो: मध्ये स्थितम्) नक्षत्रम् सारमञ्जूषा योजनीया‎

5126

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%9F

नेपाल स्काउट

नेपाल स्काउट नेपालस्यः स्काउटिंग व गाइडिंग संस्था अस्तु। स्काउट, नेपाल नेपालदेशसम्बद्धाः स्टब्स्-लेखाः सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5128

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%83

लकाराः

क्रियापदम् वाक्ये क्रियाबोधकं पदं क्रियापदम् इति उच्यते । उदा - बालकः पाठं पठति । अत्र पठनक्रियां सूचयति 'पठति' इत्येतद् क्रियापदम् । संस्कृते क्रियापदं मूलरूपेण न भवति । क्रियापदस्य मूलरूपं धातुः इति उच्यते । पठति इत्येतस्य क्रियापदस्य मूलरूपम्/धातुः अस्ति पठ् । यथा प्रातिपदिकानां कृते विभक्तिप्रत्ययान् संयोज्य शब्दरूपाणि प्राप्नुमः तथा धातूनां कृते आख्यातप्रत्ययान् संयोज्य क्रियापदानि प्राप्नुमः । पठति इत्यत्र पठ-धातोः कृते 'ति' इयेषः आख्यातप्रत्ययः योजितः अस्ति । धातवः संस्कृते धातवः द्विविधम् १ सिद्धधातवः २ साधितधातवः मूलधातवः सर्वे सिद्धधातवः । उदा - पठ्, लिख्, नी, पा । साधितधातवः - मोचय्, जिज्ञास्, जाज्वल्, बाष्पाय् । संस्कृते २२०० धातवः सन्ति । एतैः धातुभिः सह ये आख्यातप्रत्ययाः योज्यन्ते ते द्विविधम् - 'परस्मैपद' 'आत्मनेपद' च । यैः धातुभिः सह आत्मनेपद-आख्यातप्रत्ययाः मात्रं योज्यन्ते ते आत्मनेपदिनः इति उच्यन्ते । यैः धातुभिः सह परस्मैपद-आख्यातप्रत्ययाः मात्रं योज्यन्ते ते परस्मैपदिनः इति उच्यन्ते । यैः धातुभिः सह द्विविध-आख्यातप्रत्ययाः अपि योज्यन्ते ते उभयपदिनः इति उच्यन्ते । पुरुषाः धातुभिः सह आख्यातप्रत्ययानां योजनावसरे क्रियापदं कस्य सम्बद्धम् इति ज्ञात्वा योजनीयं भवति । स्वस्य सम्बद्धं चेत् - उत्तमपुरुषः। पुरतः विद्यमानस्य सम्बद्धः चेत् मध्यमपुरुषः । अन्यस्य सम्बद्धः चेत् प्रथमपुरुषः भवति । दश लकाराः संस्कृतभाषायां विभिन्नकालस्य अर्थस्य च सूचनार्थं दश विधाः आख्यातप्रत्ययाः संयोज्य क्रियापदानि रचयन्ति । सामान्यतः कालः त्रिधा विभज्यते । क्रियमाणं कार्यं सूचयितुं वर्तमानकालस्य क्रियापदानि उपयुज्यन्ते । कृतं कार्यं सूचयितुं भूतकालस्य क्रियापदानि उपयुज्यन्ते । करिष्यमाणं कार्यं सूचयितुं भविष्यत्कालस्य क्रियापदानि उपयुज्यन्ते । किन्तु संस्कृते कालः षोढा (६) विभज्यते । लट् - वर्तमाने लङ् - अनद्यतनभूते लिट् - परोक्षभूतकाले लुङ् - सामान्यभूतकालः लुट् - अनद्यतनभविष्यत्कालः लृट् - सामान्यभविष्यत्कालः लेट् - वेदप्रयोगे, ईश्वरप्रयोगे, कालं न षट्-लकाराः इव चत्वारः अर्थाः सन्ति - लोट् - आज्ञार्थः लिङ् लकारः लिङ् - विध्यर्थः लिङ् - आशीरर्थः 3. लृङ् - सङ्केतार्थः एते सर्वे लकारतः आरब्धाः इत्यतः एते दश लकाराः इति उच्यन्ते । तान् सुलभतया स्मर्तुं संस्कृते कश्चन श्लोकः विद्यते - लट् वर्तमाने लेट् वेदे भूते लङ् लुङ् लिटस्तथा । विध्याशिषोश्च लिङ्लोटौ लुट् ऌट् ऌङ् च भविष्यति ॥ लकाराः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5129

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8C%E0%A4%9F%E0%A5%8D%20%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83%20-%20%E0%A4%AD%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%83

ऌट् लकारः - भविष्यत्कालः

संस्कृतभाषायां कालविध्यादिक्रियाः निर्मातुं लकारः इति काचित् व्यवस्था अस्ति । तत्र लकाराः दश भवन्ति ते यथा... १.लट् । २.लेट् । ३.लङ् । ४.लुङ् । ५.लिट् । ६.लिङ् । ७.लोट् । ८.लुट् । ९.ऌट् । १०.ऌङ् । एते दश लकाराः द्विधा विभक्ताः सन्ति । सार्वधातुकाः / सविकरणकालार्थाः अर्धधातुकाः / अविकरणकालार्थाः तत्र ऌट् लकारः भविष्यत्कालम् बोधयति । अयम् अर्धधातुकेषु अन्यतमः वर्तते । एषः सामान्यभविष्यत्कालः इत्यपि उच्यते । सामान्यभूतकालः इव अद्य यद् करिष्यते कालनिर्देशं विना भविष्यत्काले यद् करिष्यते तस्य कथनाय लृट्लकारस्य उपयोगः क्रियते । उदा - अद्य रामायणं पठिष्यति । रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातम् । इमे अपि पश्यन्तु लकाराः व्‍याकरणम् टिप्पणी संस्क्रतशब्दचन्द्रिका Vidvan S.Ranganatha Sharma, Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1994. अनुवादप्रदीपः Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1997. लकाराः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5130

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%83

परस्मैपदीधातुः

लट् लकारः लङ् लकारः लोट् लकारः विधिलिङ् लकारः आशीलिङ् लकारः लिट् लकारः ऌट् लकारः लुट् लकारः लुङ् लकारः लकाराः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5131

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF

क्रियापदरूपाणि

लट् लकारः - वर्तमानकालः लङ् लकारः - भूतकालः लोट् लकारः - आज्ञा इत्यादि अर्थः विधिलिङ् लकारः - आज्ञा इत्यादि अर्थः लिट् लकारः - परोक्ष भूतकालः ऌट् लकारः - भविष्यत्कालः भ्वाद्यदादि जुहोत्यादिः दिवादिः स्वादिरेव च । तुदादिश्च रुधादिश्च तनादि-क्री-चुरादयः।। लकाराः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5132

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%9F%E0%A5%8D%20%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83

लट् लकारः

लट्-लकारः दशसु लकारेषु अन्यतमः अस्ति। संस्कृतभाषायां कालविध्यादिक्रियाः निर्मातुं लकारः इति काचित् व्यवस्था अस्ति । तत्र लकाराः दश भवन्ति ते यथा... १.लट् । २.लेट् । ३.लङ् । ४.लुङ् । ५.लिट् । ६.लिङ् । ७.लोट् । ८.लुट् । ९.ऌट् । १०.ऌङ् । एते दश लकाराः द्विधा विभक्ताः सन्ति । सार्वधातुकाः / सविकरणकालार्थाः अर्धधातुकाः / अविकरणकालार्थाः तत्र लट् लकारः वर्तमानकालं बोधयति । इमे अपि पश्यन्तु लकाराः व्‍याकरणम् टिप्पणी धातूनां तिङन्तरूपाणि प्राप्तुम् अनुबन्धमेतत् उपयुज्यताम् - http://www.sanskrit.jnu.ac.in/tinanta/tinanta.jsp लकाराः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5133

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A5%8D%20%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83

लोट् लकारः

संस्कृतभाषायां कालविध्यादिक्रियाः निर्मातुं लकारः इति काचित् व्यवस्था अस्ति । तत्र लकाराः दश भवन्ति ते यथा... १.लट् । २.लेट् । ३.लङ् । ४.लुङ् । ५.लिट् । ६.लिङ् । ७.लोट् । ८.लुट् । ९.ऌट् । १०.ऌङ् । एते दश लकाराः द्विधा विभक्ताः सन्ति । सार्वधातुकाः / सविकरणकालार्थाः अर्धधातुकाः / अविकरणकालार्थाः तत्र लोट् लकारः विधिं (आज्ञां प्रार्थनां च) बोधयति । इमे अपि पश्यन्तु लकाराः व्‍याकरणम् लकाराः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5135

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%8D%20%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83

लिट् लकारः

लिट्लकारः - लकारेषु लिट् लकारः परोक्षभूतकालं बोधयति । लिट् परोक्षभूतकालः एक वचनम् द्वि वचनम् बहु वचनम् प्रथम पुरु़षः ए आते इरे म़ध्यम पुरुषः से आथे ध्वे उत्तम पुरु़षः ए वहे महे व्‍याकरणम् संस्क्रतशब्दचन्द्रिका Vidvan S.Ranganatha Sharma, Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1994. अनुवादप्रदीपः Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1997. REDIRECT लिट् धातूनां तिङन्तरूपाणि प्राप्तुम् अनुबन्धमेतत् उपयुज्यताम् - http://www.sanskrit.jnu.ac.in/tinanta/tinanta.jsp टिप्पणी संस्कृतशब्दचन्द्रिका Vidvan S.Ranganatha Sharma, Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1994. अनुवादप्रदीपः Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1997. लकाराः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5139

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%20%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83%20-%20%E0%A4%86%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%20%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%83

विधिलिङ् लकारः - आज्ञा इत्यादि अर्थः

विधि लिङ्लकारः एक वचनम् द्वि वचनम् बहु वचनम् प्रथम पुरु़षः एत एयाताम् एरन् म़ध्यम पुरुषः एथाः एयाथाम् एध्वम् उत्तम पुरु़षः एय एवहि एमहि व्‍याकरणम् टिप्पणी संस्क्रतशब्दचन्द्रिका Vidvan S.Ranganatha Sharma, Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1994. अनुवादप्रदीपः Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1997. लकाराः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5141

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D

नामपदप्रकरणम्

अजन्त साधारणशब्दाः हलन्त साधारणशब्दाः व्‍याकरण टिप्पणी संस्क्रतशब्दचन्द्रिका Vidvan S.Ranganatha Sharma, Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1994. अनुवादप्रदीपः Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1997. नामपदानि श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5142

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83

अजन्त साधारणशब्दाः

पुल्लिङ्ग साधारणशब्दाः स्त्रीलिङ्ग साधारणशब्दाः नपुंसकलिङ्ग साधारणशब्दाः व्‍याकरण टिप्पणी संस्क्रतशब्दचन्द्रिका Vidvan S.Ranganatha Sharma, Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1994. अनुवादप्रदीपः Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1997. नामपदानि श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5143

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83

हलन्त साधारणशब्दाः

पुल्लिङ्ग साधारणशब्दाः स्त्रीलिङ्ग साधारणशब्दाः नपुंसकलिङ्ग साधारणशब्दाः नामपदानि श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः न प्राप्तः संस्कृतसम्बद्धभाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5146

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83

साधारणपुल्लिङ्गशब्दाः

अकारान्तः पुल्लिङ्गो 'राम' शब्दः इकारान्तः पुल्लिङ्गो 'हरि' शब्दः उकारान्तः पुल्लिङ्गो 'शम्भु' शब्दः ऋकारान्तः पुल्लिङ्गो धातृ' शब्दः ऋकारान्तः पुल्लिङ्गो 'पितृ' शब्दः ओकारान्तः पुल्लिङ्गो 'गो' शब्दः व्‍याकरण टिप्पणी संस्क्रतशब्दचन्द्रिका Vidvan S.Ranganatha Sharma, Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1994. अनुवादप्रदीपः Sri Surasaraswathi Sabha, Bangalore, India,1997. नामपदानि न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5151

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%B7%20%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF

आशुतोष मुखोपाध्याय

आशुतोष मुखोपाध्याय (बाङ्ग्लार् बाघ, वङ्गव्याघ्रः, Tiger of Bengal) (२९ जून् १८६४- २५ मै १९२४) शिक्षविद्, कोलकाता उच्चन्यायालयस्य विचारपतिः तथा कोलकाता विश्वविद्यालयस्य उपकुलपतिः च आसीत् । सः १८६४ तमवर्षस्य जून् मासस्य २९ तमे दिनाङ्के जनिमलभत । तस्य पिता गङ्गाप्रसाद मुखोपाध्याय, माता च जगत्तारीणी देवी आसीत् । पश्चिमवङ्गस्य क्रान्तिकारिणः‎ पश्चिमवङ्गराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5152

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%80

अश्विनी

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते अश्विनी । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् अश्विनी भवति प्रथमं नक्षत्रम् । अश्विनी इति नाम वराहमिहिरेण ऐदम्प्राथम्येन उपयुक्तम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः तुरगमुखाश्विनी त्रीणि - अश्वमुखस्य आकृतौ विद्यमानानि त्रीणि नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि चू चे चो ला -अश्विनीनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् अश्विनीनक्षत्रस्य अधिपतिः अश्वीनीकुमारौ । एतौ देवानां वैदौ स्तः । तदश्विनौ अश्वयुजोपयाताम् । शुभं गमिष्ठौ सुयमेभिरश्वैः । स्वं नक्षत्रं हविषा यजन्तौ मध्वा सम्पृक्तौ यजुषा समक्तौ ॥ यो देवानां भिषजौ हव्यवाहौ विश्वस्य दूतौ अमृतस्य गोपौ । तौ नक्षत्रं जुजुषाणोपयातां नमोऽश्विभ्यां कृणुमोऽश्वयुगभ्याम् ॥ अश्विनीकुमारः सुनियन्त्रितैः अश्वैः सह अश्विनीनक्षत्रेण सह आगच्छन् अस्ति । इदमस्ति शुभम् । भवतः नक्षत्रस्य हविषा यजन् अस्ति । मधुना युक्तः अस्ति । यजुषा प्रकाशितः अस्ति । देववैद्यः, हव्यवाहः, विश्वदूतः, अमृतस्य संरक्षकः, कर्मफलदाता अस्ति । तस्मै नमः । सः अश्विन्यां वसति । आश्रिताः पदार्थाः अश्विन्यामश्वहराः सेनापतिवैद्यसेवकास्तुरगाः । तुरगारोहा वणिजो रूपोपेतास्तुरगरक्षाः ॥ अश्वहरा अश्वग्राहकाः । सेनापतयश्चमृनाथाः । वैद्याः कायचिकित्सकाः । सेवकाः सेवानिरताः । तुरगा अश्वाः । तुरगारोहा अश्वगामिनः । वणिजः किराताः क्रयविक्रयनिरताः । रूपोपेताः रूपसम्पनाः सुरूपाः । तुरगरक्षा अश्वपतयः । एते सर्व एवाऽश्विन्याम् । स्वरूपम् यात्राभेषजभूषणविद्याश्वेभाजशिल्पवस्त्राद्यम् । उत्सवमङ्गलकार्यं कर्त्तव्यं दस्रनक्षत्रे ॥ अश्विनीनक्षत्रे यात्रा, औषधम्, आभूषणम्, विद्या, अश्व-गजारोहम्, शिल्पकर्म, वस्त्रम्, उत्सवादिमङ्गलकार्याणि कर्तुं शक्यते । लघुसंज्ञकनक्षत्राणि लघु हस्ताश्विनपुष्याः पण्यरतिज्ञानभूषणकलासु । शिल्पौषधयानादिषु सिद्धिकराणि प्रदिष्टानि ॥ अथ क्षिप्राणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - हस्तः प्रसिद्धः । आश्विनमश्विनी । पुष्यस्तिष्यः । केचिदभिजिदत्रेच्छन्ति । एतन्नक्षत्रत्रयं चतुष्टयं वा लघु क्षिप्रमित्यर्थः । एतानि पण्ये विक्रये । रतौ पुंरतौ । ज्ञाने शास्त्रारम्भे । भूषणे अलङ्करणे । कलासु चित्रगीतवाद्यनृत्यादिषु । शिल्पकर्मणि तक्षककर्मलोहकारकर्मादौ । औषधे द्रव्यप्रयोगे । याने यात्रायाम् । आदिग्रहणादृणग्रहणे धनप्रयोगे च । एतेषु कार्येषु सिद्धिकराण्युक्तानि । पश्य नक्षत्र सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः अश्विनी नक्षत्राणि

5153

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%80

भरणी

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते भरणी । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् भरणी भवति द्वितीयं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः भरणी योनि त्रीणि - योनि-आकृतौ विद्यमानानि त्रीणि नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि ली लू ले लो - भरणीनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् लोकस्य राजा महतो महान् हि । सुगं नः पन्थानमभयं कृणोतु । यसिन्नक्षत्रे यम एति राजा । यस्मिन्नेनमभ्यर्षिचन्त देवाः । तदस्य चित्रं हविषा यजाम । भरणीनक्षत्रस्य अधिपतिः यमः । वैदिकसाहित्ये यमः न्यायाधीशः, नियन्ता, संयमी, परमात्मा, वायुः, सूर्यपुत्रः वैवस्वतः इति च निर्दिष्टः अस्ति । तैत्तरीयब्राह्मणे एवं कथ्यते यत् यमः महान्, महत्सु महान् अस्ति । राजा अस्ति । अस्माकं मार्गं निरापदं करोति । अभयदाता अस्ति । तस्य प्रिया भरणी विश्वस्य भरणं करोति । अस्मिन् नक्षत्रे यमराजस्य राज्याभिषेकः कृतः । सः तस्मिन् नक्षत्रे आगमिष्यति । वयं भरणीनक्षत्रस्य उपासनां कुर्मः । ततः वयं कष्टेभ्यः पापेभ्यश्च मुक्ताः भवाम । आश्रिताः पदार्थाः याम्येऽसृक्पिशितभुजः क्रूरा बधबन्धताडनासक्ताः । तुषधान्यं नीचकुलोद्भवा विहीनाश्च सत्त्वेन ॥ असृग्रक्तं पिशितं मांसं तद्भुञ्जते ये तेऽसृक्पिशितभुजो रक्तमांसादाः । क्रूराः उग्राः । वधे मारणे बन्धे ताडने कुट्टने चासक्ताः रताः । तुषधान्यं शालयः । नीचजुलोद्भवा निकृष्टवंशजाताः । ये च सत्त्वेनौदार्येण विहीना रहिताः । एते सर्वं एव याम्ये भरण्याम् । स्वरूपम् साहसदारुणशत्रुप्रशमननिक्षेपकूपकृष्याद्यम् । विषवधबन्धनदहनप्रहरणकार्याणि भरणीषु ॥ भरणीनक्षत्रे साहसकर्म, दारुणकर्म, शत्रुसंहारः, कूपखननम्, कृषिकर्म, विष-वध-बन्धन-अग्निस्थापनकार्याणि कर्तुं शक्यते । उग्रसंज्ञकनक्षत्राणि उग्राणि पूर्वभरणीपित्र्याण्युत्सादनाशशाठ्येषु । योज्यानि बन्धविषदहनशस्त्रघातादिषु च सिद्ध्यै ॥ अथोग्राणि नक्षत्राणि तैश्च यत् कर्म कर्तव्यं तच्चाह - पूर्वत्रयं पूर्वफाल्गुनी पूर्वाषाढा पूर्वभाद्रपदा इति । प्रित्र्यं मघा । एतानि पञ्च नक्षत्राण्युग्राणि भवन्ति । तानि चोत्सादे उत्सादने । परस्यार्थादीनां नाशे । शाठ्ये शठभावे च । एतेषु कार्येषु योज्यानि । तथा बन्धे बन्धने । विषे शत्रूणां विषप्रयोगे । दहनेऽग्निदाहे । शस्त्रे शस्त्रप्रहरणे । घाते मारणे । आदिग्रहणादन्येषूपद्रवकरणेषु ज्वरातीसारोत्पादनेषु सर्वकर्मसु सिद्ध्यै सिद्ध्यर्थं योज्यानि प्रयोक्तव्यानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5154

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE

कृत्तिका

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते कृत्तिका । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् भरणी भवति द्वितीयं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः कृत्तिका क्षुरापट्नम् - क्षौरिकस्य क्षुरस्य आकृतौ विद्यमानानि षट् नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि आ ई ऊ ए - कृत्तिकानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् कृत्तिकास्वग्निमादधीत, एतदग्नेर्नक्षत्रं, मुखं वैतन् नक्षत्राणाम् । यः कृत्तिकास्वग्निमाधत्ते, मुख्य एव भवति ॥ कृत्तिकाः प्रथमं विशाखे उत्तमं, एतानि देव नक्षत्राणि । अग्निर्नः पातु कृत्तिकाः, नक्षत्रं देवमिन्द्रियम् ॥ यस्य भान्ति रश्मयो यस्य केतवः यस्येमाविश्वा भुवनानि सर्वाः । यः कृत्तिकाभिरभिसंवसानः अग्निर्नो देवः सुविते दधातु ॥ (तैत्तिरीयब्राह्मण ३-१-१) अग्नेः कृत्तिकाः शुक्रं परस्तात्, ज्योतिरधस्तात् । यः कृत्तिकासु अग्निमाधत्ते ब्रह्मवर्चसी तेजस्वी भवति ॥ (तैत्तिरीयब्राह्मण १-५-१) कृत्तिकानक्षत्रस्य अधिपतिः अग्निः । वैदिकसाहित्ये अग्निः प्रधानदेवता । ऋग्वेदे अग्निसम्बद्धाः सूक्ताः द्विशताधिकाः सन्ति । ऋग्वेद-सामवेदःसामवेदयोः आरम्भः एव अग्निशब्दात् भवति । वेदे कृत्तिकानक्षत्रमेव प्रथमम् इति यत् निर्दिष्टं तस्य कारणम् एतदेव स्यात् । कृत्तिकानक्षत्रस्य प्रथमचरणस्य अक्षरम् अकारः एव । चतुर्णामपि चरणानां स्वराक्षराणि एव निर्दिष्टानि सन्ति । विंशोत्तरी-अष्टोत्तरी-योगिनी इत्यादिदशानाम् आरम्भबिन्दुः भवति कृत्तिकानक्षत्रम् । तैत्तिरीयब्राह्मणे एवम् उल्लिखितम् अस्ति यत् इदं नक्षत्रम् अग्निनक्षत्रम्, देवनक्षत्रम्, नक्षत्रेषु प्रमुखतममिति । अस्माकं रक्षाकर्तुः अग्निदेवस्य इन्द्रियरूपमस्ति कृत्तिकानक्षत्रम् । अस्मिन् नक्षत्रे अग्नेः प्रज्ज्वालनं यः करोति सः भवति प्रमुखः । कृत्तिकानक्षत्रे उष्यमाणः अग्निः कर्मफलं यच्छति । एकं द्वे त्रीणि चत्वारि नक्षत्राणि कृत्तिका एव भूयिष्ठाः । तद् भूमानमुपैति, तस्मात् कृत्तिकास्वादधीत ॥ एताह वै प्राच्यै दिशो न च्यवन्ते, सर्वाणि चान्यानि नक्षत्राणि च्यवन्ते तस्मात् ॥ शतपथब्राह्मणे एवम् उल्लिखितमस्ति - अन्येषु नक्षत्रसमूहेषु त्रिचतुराः ताराः एव सन्ति, किन्तु अस्मिन् अनेकाः वर्तन्ते । अतः अस्मिन् नक्षत्रे यः अग्न्याधानं कुर्यात् सः पवित्रः । अन्यानि नक्षत्राणि अन्यदिशि उदिताः भवन्ति किन्तु कृत्तिका तु पूर्वदिशि एव उदेति । आश्रिताः पदार्थाः आग्नेये सितकुसुमाहिताग्निमन्त्रज्ञसूत्रभाष्यज्ञाः । आकरिकनापितद्विजघटकारपुरोहिताब्दज्ञाः ॥ सितकुसुमानि श्वेतपुष्पाणि । आहिताग्निराहित आरोपितोऽग्निर्येन, अग्नित्रयोपचारकाः । मन्त्रज्ञा मन्त्रविदः । एवं सूत्रज्ञा यज्ञशास्त्रविदः । भाष्यज्ञा वैयाकरणाः । आकरः अर्थोत्पत्तिस्थानम्, तत्र नियुक्त आकरिकः । नापितः श्मश्रुकर्मकरः । द्विजो ब्राह्मणः । घटकारः, कुम्भकारः । पुरोहितः पुरोधाः । अब्दज्ञो ज्योतिषिकः । एते आग्नेये कृत्तिकायां समाश्रिताः । स्वरूपम् अग्निपरिग्रहसाहसरिपुवधदहनास्त्रशस्त्रकर्माद्यम् । धातुर्वादविधानं विवादलोहाश्म बहुलायाम् ॥ कृत्तिकानक्षत्रे अग्निहोत्रं, साहसकर्म, शत्रुवधः, अग्नि-अस्त्र-शस्त्रकार्याणि, धातुकार्यं, वाद्यवादनम्, विवादः, लोहशिलादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । मृदुतीक्ष्णसंज्ञकनक्षत्राणि हौतभुजं सविशाखं मृदुतीक्ष्णं तद्विमिश्रफलकारि । अथ साधारणे नक्षत्रे ताभ्यां यानि च कर्माणि कारयेत्, तथा चराणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - हौतभुजं कृत्तिका । हुतं भुङ्क्ते हुतभुगग्निः । हुतभुज इदं हौतभुजम् । तस्येदमित्यण् । तद्धितेष्वचामादेरिति वृद्धिः । तच्च सविशाखं विशाखासहितम् । एतन्नक्षत्रद्वयं मृदुतीक्ष्णं मृदुसाधारणमित्यर्थः । तच्च विमिश्रफलकारि विमिश्रफलं करोति । मृदूनि दारुणानि च कर्माणि कुर्यादित्यर्थः । पश्य नक्षत्र सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः कृत्तिका नक्षत्राणि

5155

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A5%80

रोहिणी

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते रोहिणी । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् रोहिणी भवति चतुर्थं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः शकटपञ्चरोहिणी - शकटस्य आकृतौ विद्यमानानि पञ्च नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि ओ वा वी वू - रोहिणीनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् प्रजापते वेतु पत्नी रोहिणी विश्वरूपा बृहती चित्रभानुः । सा नो यज्ञस्य सुविते दधातुं यथा जीवेम शरदः सुवीराः ॥ रोहिणी देव्युदगात् पुरस्तात् विश्वारूपाणि प्रतिमोदमाना । प्रजापतिं हविषा वर्धयन्ती प्रियादेवानामुपयातु यज्ञम् ॥ (तैत्तिरीयब्राह्मण ३-१-१) रोहिणीनक्षत्रस्य अधिपतिः प्रजापतिः । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य कथनानुगुणं रोहिणी प्रजापतेः पत्नी । प्रजापतिः बहुरूपा, बृहती, तेजस्वी च । सः अस्मदीयं यज्ञं सम्पन्नं करोति । ततः वयं दीर्घायुष्मन्तः भवाम । पुरतः एव रोहिणी उदेति । सा देवानां प्रिया । सम्पूर्णं विश्वं सन्तोषयति सा । हविषः प्रदानमात्रेण एव प्रजापतिः प्रसन्नः भविष्यति । वेदे प्रजापतिरोहिण्योः विषये उपाख्यानं यदुक्तं तत् न केवलं भूतकाले प्रवृत्तमात्रम् अद्यापि आकाशे व्याधरूपधारी शिवः, तदीयो श्वन् प्रश्वन् - नामकौ शुनौ, त्रिकाण्डबाणः, मृगरूपी ब्रह्मा, मृगरूपिणी रोहिणी च दृश्यन्ते । आश्रिताः पदार्थाः रोहिण्यां सुव्रतपण्यभूपधनियोगयुक्तशाकटिकाः । गोवृषजलचरकर्षकशिलोच्चयैश्वर्यसम्पन्नाः ॥ सुव्रताः शोभनव्रताः । पण्याः पण्यवृत्तयः । भूपा राजानः । धनिनः । योगयुक्ता योगरताः । शाकटिकाः शकटजीविनः । गावः । वृषा दान्तः । जलचराः प्राणिनः । कर्षकाः कृषिकराः । श्लोच्चयाः पर्वताः । ऐश्वर्यसम्पन्ना ऐश्वर्ययुक्ताः । एते रोहिण्यामाश्रिताः । स्वरूपम् सुरनरसद्माद्यखिलं विवाहधनधान्यसङ्ग्रहोपनयनम् । उत्सवभूषणमङ्गलमजभे कार्यं सपौष्टिकं कर्म ॥ रोहिणीनक्षत्रे देवतायाः मनुष्यस्य गृहनिर्माणं, विवाहः, धनधान्यसङ्ग्रहः, उपनयनसंस्कारः, उत्सवः, आभूषणम्, माङ्गलिक-पौष्टिकादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । ध्रुवसंज्ञकनक्षत्राणि त्रीण्युत्तराणि तेभ्यो रोहिण्यश्च ध्रुवाणि तैः कुर्यात् । अभिषेकशान्तितरुनगरधर्मबीजध्रुवारम्भात् ॥ अधुना ध्रुवाणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह – तेभ्यो नक्षत्रेभ्यस्त्रीण्युत्तराणि उत्तरफल्गुनी उत्तराषाढोत्तरभाद्रपदा तथा रोहिण्यः । एतानि नक्षत्राणि चत्वारि ध्रुवाणि स्थिराणीत्यर्थः । तैश्च ध्रुवैः किं तत् ? अभिषेको नृपादेः । शान्तिः शान्तिकमुत्पातप्रतीकारः । तरुवृक्षस्तस्य रोपणम् । नगरं पत्तनं तत्प्रतिष्ठादि । धर्मो धर्मक्रिया । बीजं बीजवपनम् । अन्येषां ध्रुवाणां स्थिराणां कर्मणामारम्भान् कुर्यादिति । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5156

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%97%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%83

मृगशिरः

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते रोहिणी । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् रोहिणी भवति चतुर्थं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः मृगशिरा शीर्षं त्रयम् - शीर्षाकृतौ विद्यमानानि त्रीणि नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि वे वो का की - मृगशिरानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् सोमो राजा मृगशीर्षेणागात् । शिवं नक्षत्रं प्रियमस्य धाम । आप्यायमानो बहुधा जनेषु । यत्ते नक्षत्रं मृगशीर्षं प्रियं राजन् प्रियतमम् । तस्मै ते सोम हविषा विधेम । शन्न एधि द्विपदे चतुष्पदे । मृगशिरानक्षत्रस्य अधिपतिः चन्द्रः । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य कथनानुगुणं सोमराजः समस्तप्राणिभ्यः समृद्धिं यच्छन् मृगशिरानक्षत्रेण सह उदेति । नक्षत्रमिदं कल्याणकरि अस्ति । इदं चन्द्रस्य प्रियं गृहम् । ऋषिगणः सोमाय मृगशिरन्क्षत्राय च हविं प्रददाति । एतौ अस्माकं बलवर्धनं कुर्वन्ति । पशुसम्पत्तिं रक्षन्ति । आश्रिताः पदार्थाः मृगशिरसि सुरभिवस्त्राब्जकुसुमफलरत्नवनचरविहङ्गाः । मृगसोमपीथिगान्धर्वकामुका लेखहाराश्च ॥ सुरभीणि सुगन्धद्रव्याणि । वस्त्राण्यम्बराणि । अब्जं यत्किञ्चिज्जलोद्भवम् । कुसुमानि पुष्पाणि । फलानि प्रसिद्धान्याम्रादीनि । रत्नानीन्द्रनीलप्रभृतीनि । वनचरा वनवासिनः । विहङ्गाः पक्षिणः । मृगा अरण्यप्राणिनः । सोमपीथयः सोमपाः । गान्धर्वा गेयज्ञाः । कामुकाः कामिनः । लेखहारा लेखवाहाः । एते सर्वम् एव मृगशिरसि । स्वरूपम् शान्तिकपौष्टिकशिल्पव्रतकर्मोद्वाहकमङ्गलाद्यखिलम् । सुरसंस्थापनवास्तुक्षेत्रारम्भादि सिद्ध्यते सौम्ये ॥ मृगशिरानक्षत्रे शान्तिकर्म, पौष्टिककार्यं, शिल्पकार्यं, व्रतबन्धविवाहादीनि मङ्गलकार्याणि, देवताप्रतिष्ठा, वास्तुसम्बन्धीनि सर्वाणि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । मृदुसंज्ञकनक्षत्राणि मृदुवर्गोऽनूराधाचित्रापौष्णैन्दवानि मित्रार्थे । सुरतविधिवस्त्रभूषणमङ्गलगीतेषु च हितानि ॥ अथ मृदूनि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - अनूराधा । चित्रा । पौष्णं रेवती । ऐन्दवं मृगशिरः । एतानि चत्वारि नक्षत्राणि मृदुवर्गः । तानि च मित्रार्थे मित्रवरणार्थं श्रवणादिप्रयोगे । सुरतविधौ सुरतकर्मणि । वस्त्रेषु वस्त्रकर्मादिषु । भूषणेष्वलङ्करणेषु । मङ्गलेषु विवाहोपनयनचूडाकरणेषु । गीते च । एतेषु च कर्मसु च हितानि श्रेष्ठानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5157

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE

आर्द्रा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते आर्द्रा । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् आर्द्रा भवति षष्टं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः आर्द्रा प्रवालमेकम् - प्रवालाकृतौ विद्यमानं किञ्चन नक्षत्रम् । सम्बद्धानि अक्षराणि कू खं ङ्ग छ - आर्द्रानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् आर्द्रया रुद्रः प्रथमन एति । श्रेष्ठो देवानां पतिरघ्नियानाम् । नक्षत्रमस्य हविषा विधेम । मा नः प्रजां रीरिषन् मोत वीरान् । आर्द्रा नक्षत्रं जुषतां हविर्नः । प्रमुञ्चमानौ दुरितानि विश्वा । अपाघशंसं नुदतामरातिम् । हेती रुद्रस्य परितो वृणुक्तु ॥ आर्द्रानक्षत्रस्य अधिपतिः रुद्रः । रुद्रस्य प्रिया आर्द्रा । तस्याः हृदयं सर्वदा दयया आर्द्रा तिष्ठति इत्यतः तस्याः नाम आर्द्रा इति । आर्द्रानक्षत्रे एव प्रथमवृष्टिः भविष्यति येन भूमिः आर्द्रा भवति, समस्ताः प्राणिनः सुखम् अनुभवन्ति । सा वृष्टिः यदा भवेत् तदा फलोदयः भवति । अतः तदनन्तरं पुनर्वसुः भवति । आर्द्रानक्षत्रसमूहे एका एव तारा अस्ति या प्रकाशमाना अस्ति । अतः एतत् आकाशमणिः इत्यपि कथ्यते । आकाशे अधिकतेजोमयः ग्रहः अस्ति रुद्रः । अस्य पार्श्वे एव विद्यते इदं नक्षत्रम् । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य अनुसारं देवेषु श्रेष्ठः प्राणिनां स्वामी सुप्रसिद्धः देवः रुद्रः आर्द्रया सह आगच्छन् अस्ति । जनाः आर्द्रानक्षत्रस्य पूजां कुर्वन्तः सन्ति । सः अस्माकं हविः स्वीकरिष्यति । सः अस्माकं प्रजानां वीराणाञ्च रक्षणं करोति । रुद्रः आर्द्रा च पापेभ्यः मुक्तिं यच्छति शत्रुभ्यः रक्षणं करोति च । आश्रिताः पदार्थाः रौद्रे वधबन्धानृतपरदारस्तेयशाठ्यभेदरताः । तुषधान्यतीक्ष्णमन्त्राभिचारवेतालकर्मज्ञाः ॥ वधरता घातकाः । बन्धरताः प्राणिनां ये बन्धं कुर्वन्ति । अनृतरता असत्यभाषिणः । परदाररताः परस्त्रीषु सक्ताः । स्तेयरताश्चोराः । शठाः परकार्यविमुखाः । तथा चोक्तम् - मनसा वचसा यश्च दृश्यतेऽकार्यतत्परः । कर्मणा विपरीतश्च स शठः सद्भिरिष्यते ॥ तस्य भावः शाठ्यम् । तत्र ये रताः । एकीभूतानां पदार्थानां पृथक्करणं भेदाः । तत्र ये रताः । तुषधान्यं शालयः । तीक्ष्णाः क्रूराः । मन्त्रज्ञा मन्त्रविदः । अभिचारज्ञा वशीकरणादिकर्मविदः । वेतालकर्मज्ञा वेतालोत्थापनविद्यास्वभिज्ञाः । एते सर्वे रौद्रे आर्द्रायाम् । स्वरूपम् प्रहरणदारुणबन्धनविग्रहविषसन्धिवह्निकर्माद्यम् । छेदनदहनोच्चाटनमारणकृत्यं च रौद्रभे कुर्यात् ॥ आर्द्रानक्षत्रे प्रहारकर्म, दारुणकर्म, बन्धनं, युद्धं, विषं, सन्धिकर्म, अग्निकर्म, छेदनम्, उच्चाटनं, मारणम् इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । तीक्ष्णसंज्ञकनक्षत्राणि मूलशिवशक्रभुजगाधिपानि तीक्ष्णानि तेषु सिद्ध्यन्ति । अभिघातमन्त्रवेतालबन्धभेदसम्बद्धाः अथ तीक्ष्णानि नक्षत्राणि तैर्यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - मूलं प्रसिद्धम् । शिवाधिपमार्द्रा । शक्राधिपं ज्येष्ठा । भुजगाधिपं सर्पदैवत्यमाश्लेषा । एतानि नक्षत्राणि तीक्ष्णानि दारुणानीत्यर्थः । तेषु तीक्ष्णेषु सिद्ध्यन्ति । के ते ? अभिघात उपद्रवः । मन्त्रो मन्त्रसाधनप्रयोगः । वेतालं वेतालोत्थापनादिकर्म । बन्धो बन्धनम् । वधस्ताडनम् । भेदः पृथ्क्करणं श्लिष्टयोर्द्वयोः । सम्बन्धो राजकुल आवेदनम् । एते सिद्ध्यन्ति । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5158

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83

पुष्यः

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते पुष्यनक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् पुष्यनक्षत्रं भवति अष्टमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः सरला पुष्यमी त्रीणि - सरलाकृतौ विद्यमानानि त्रीणि नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि हू हे हो डा - पुष्यनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् बृहस्पतिः प्रथमं जायमानस्तिष्यं नक्षत्रमभिसम्बभूव । श्रेष्ठो देवानां पृतनासु जिष्णुः । दिशः सर्वा अभयं नोऽस्तु । तिष्यो पुरस्ताद्रुत मध्यतो नः । बृहस्पतिर्नः परिपातु पश्चात् । बाधेतां द्वेषोऽभयं कृणतुं सवीर्यस्य पतयः स्याम ॥ पुस्यनक्षत्रस्य अधिपतिः बृहस्पतिः । पोषणकर्तुः पुष्यनक्षत्रम् उच्यते । पुनर्वसौ नूतनस्य अन्नस्य उत्पत्तिः भवति । ततः प्राणिनः पोषिताः भवन्ति । अतः पुनर्वसोः अनन्तरं पुष्यनक्षत्रं भवति । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य कथनानुसारं बृहस्पतिः पुष्यसमीपम् आगतः । अयं देवेषु श्रेष्ठः विजयी च । अस्माकं कृते सर्वाः दिशाः भयरहिताः करिष्यति । बृहस्पतिः पुष्यनक्षत्रञ्च सर्वासु दिक्षु अस्मान् रक्षति । अस्माकं शत्रुबाधकः अस्ति । अस्मासु बलं वर्धयति । आश्रिताः पदार्थाः पुष्ये यवगोधूमाः शालीक्षुवनानि मन्त्रिणो भूपाः । सलिलोपजीविनः साधवश्च यज्ञेष्टिसक्ताश्च ॥ यवाः । गोधूमाः । शालयो धान्यानि । इक्षवः । वनान्यरण्यानि । मन्त्रिणः सचिवाः । भूपा राजानः । सलिलं जलं तेनोपजीवन्ति तेनैवार्जनं ये कुर्वन्ति धीवरप्रायाः । साधवश्च सज्जनाः । यज्ञसक्ता यागेष्वनुरक्ताः । इष्टयः पुत्रकाम्यादयः, तासु च ये सक्ता निरताः । एते सर्व एव पुष्ये । स्वरूपम् स्थिरचरशान्तिकपौष्टिकभूषणशिल्पव्रतोत्सवाद्यखिलम् । वनिताकरसङ्ग्रहणं त्यक्त्वान्यत्कर्म सिद्ध्यते पुष्ये ॥ पुष्यनक्षत्रे स्थिरकर्म, चलकर्म, शान्ति-पौष्टिककर्म, आभूषणम्, शिल्पकर्म, व्रतम्, उत्सवः इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । विवाहकार्यं विना अन्यानि सर्व्वाणि कार्याणि सिद्धानि भवन्ति । लघुसंज्ञकनक्षत्राणि लघु हस्ताश्विनपुष्याः पण्यरतिज्ञानभूषणकलासु । शिल्पौषधयानादिषु सिद्धिकराणि प्रदिष्टानि ॥ अथ क्षिप्राणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - हस्तः प्रसिद्धः । आश्विनमश्विनी । पुष्यस्तिष्यः । केचिदभिजिदत्रेच्छन्ति । एतन्नक्षत्रत्रयं चतुष्टयं वा लघु क्षिप्रमित्यर्थः । एतानि पण्ये विक्रये । रतौ पुंरतौ । ज्ञाने शास्त्रारम्भे । भूषणे अलङ्करणे । कलासु चित्रगीतवाद्यनृत्यादिषु । शिल्पकर्मणि तक्षककर्मलोहकारकर्मादौ । औषधे द्रव्यप्रयोगे । याने यात्रायाम् । आदिग्रहणादृणग्रहणे धनप्रयोगे च । एतेषु कार्येषु सिद्धिकराण्युक्तानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5159

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%BE

आश्लेषा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते आश्लेषानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् आश्लेषानक्षत्रं भवति नवमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः आश्लेषा सर्पऋतू - सर्पाकृतौ विद्यमानानि षट् नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि डी डू डे डो - आश्लेषानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् अश्लीलनामश्चित्रे नावस्येन्न यजेत् । यथा पापाहे कुरुते तादृगेव तत् ॥ (तैत्तिरीयब्राह्मण १-५-२) द्वयोः पदार्थयोः संयोगरूपा एव आश्लेषा । श्रावणमासे पृथ्वी-आकाशयोः संयोगः दृश्यते । तदा सूर्यः आश्लेषानक्षत्रे आगच्छति । वैदिकसाहित्ये आश्लेषानक्षत्रस्य अधिपतिः सर्पः यः देवतासु अन्यतमः । यजुर्वेदस्य १०-३०, १३-६, २३-५६ मन्त्रेषु लोकाः सर्पाः इति कथ्यन्ते । यः सरति सः सर्पः । सर्पन्ति इति सर्पाः । तारादयः अपि सर्पाः इति कथ्यन्ते यतः ताः निरन्तरं सञ्चरन्ति । अत्यधिकतया प्रकाशमानं सर्पमणिः इति उच्यते । अयं सर्पः द्युलोके, अन्तरिक्षे, पृथिव्याञ्च वसति । भगवता शिवेन अपि सर्पः ध्रियते । सूर्यमण्डले अपि सर्पः विद्यते । नक्षत्राणि तदीयं शरीरं वर्तते । असौ योऽवसर्पति नीलग्रीवो विलोहितः । नमोऽस्तु सर्प्नेभ्यो ये केचन पृथिवी मनु । ये अन्तरिक्षे ये दिवि तेभ्यः सर्प्नेभ्यो नमः । इदं सर्प्नेभ्यो हविरस्तु जुष्टम् । ये अन्तरिक्षं पृथिवीं क्षियन्ति ते नः सर्पासो हव मागमिष्ठाः । ये रोचने सूर्यस्यापि सर्पाः । ये दिवं देवीमनुसञ्चरन्ति । येषामाश्लेषा अनुयन्ति कामं, अनुयन्ति चेतः । तेभ्यः सर्प्नेभ्यो मघुमज्जुहोमि । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य कथनानुगुणं यः सर्पः द्युलोके अन्तरिक्षे, पृथिव्यां च वसति, तारासु ग्रहेषु च भवति, सूर्यस्य किरणेषु भवति, नक्षत्ररूपी देहवति आश्लेषा यस्य चित्तकामनानाम् अनुगामिनी अस्ति सः सर्पः अस्माकं यज्ञे उपस्थितः भवतु । वयं तस्मै मधुमतिहविषः प्रदानं कुर्मः । आश्रिताः पदार्थाः अहिदेवे कृत्रिमकन्दमूलफलकीटपन्नगविषाणि । परधनहरणाभिरतास्तुषधान्यं सर्वभिषजश्च ॥ कृत्रिमाणि द्रव्याणि यानि युक्त्या क्रियन्ते । यन्मूलमेव बीजं स कन्दः । केचिदभिनवाङ्कुरमिच्छन्ति । मूलानि प्रसिद्धानि । फलानि च प्रसिद्धान्येव । कीटाः कृमिजातयः । पन्नगाः सर्पाः । विषं प्रसिद्धम् । परधनहरणे ये अभिरताः सक्ताः । तुषधान्यं शालयः । सर्वभिषजो निःशेषाः शल्यहर्तृशालाकिकाः कायचिकित्सकादयः । एते सर्व एवाहिदेवे आश्लेषायाम् । स्वरूपम् उद्धतरिपुमदभञ्जनसाहसवाणिज्यकपटकर्म । अनलायससङ्ग्रहणक्ष्वेडस्तेयादि सर्पभे कार्यम् ॥ आश्लेषनक्षत्रे शत्रोः मानभङ्गः, साहसकार्यं, वाणिज्यं, कपटकर्म, अग्निकर्म, लोहादीनां सङ्ग्रहः, चौर्यकर्म इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । तीक्ष्णसंज्ञकनक्षत्राणि मूलशिवशक्रभुजगाधिपानि तीक्ष्णानि तेषु सिद्ध्यन्ति । अभिघातमन्त्रवेतालबन्धभेदसम्बद्धाः अथ तीक्ष्णानि नक्षत्राणि तैर्यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - मूलं प्रसिद्धम् । शिवाधिपमार्द्रा । शक्राधिपं ज्येष्ठा । भुजगाधिपं सर्पदैवत्यमाश्लेषा । एतानि नक्षत्राणि तीक्ष्णानि दारुणानीत्यर्थः । तेषु तीक्ष्णेषु सिद्ध्यन्ति । के ते ? अभिघात उपद्रवः । मन्त्रो मन्त्रसाधनप्रयोगः । वेतालं वेतालोत्थापनादिकर्म । बन्धो बन्धनम् । वधस्ताडनम् । भेदः पृथ्क्करणं श्लिष्टयोर्द्वयोः । सम्बन्धो राजकुल आवेदनम् । एते सिद्ध्यन्ति । पश्य नक्षत्र सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः आश्लेषा आश्लेषा आश्लेषा आश्लेषा नक्षत्राणि

5160

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%98%E0%A4%BE

मघा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते मघानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् मघानक्षत्रं भवति दशमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः मखान्दोलिक पञ्च - आन्दोलिकाकृतौ विद्यमानानि पञ्च नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि के को हा ही - मघानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् आ यन्तु नः पितरः सोम्यसोऽग्निष्वात्ताः पथिभिर्देवयानैः । अस्मिन् यज्ञे स्वधया मदन्तोऽधि बुवन्तु ते अवन्तु तेऽवन्त्वस्मान् ॥ (यजुर्वेद १९-५८) वेदे मघानक्षत्रं देवनक्षत्रं मन्यते । मघानक्षत्रस्य स्वामी पितरः । इदं देवयानेन आगमिष्यति । वेदे मघायाः अर्थ अस्ति - विद्या विज्ञानम्, ऐश्वर्यम्, बलम् इन्द्रश्च । इन्द्रस्य अपरं नाम अस्ति मघवा । इदं नक्षत्रं शुभप्रदम् अस्ति । तैत्तिरीयब्राह्मणे इदं सुकृत्यं मनोजवं इत्यादिकं निर्दिष्टमस्ति । उपहूता पितरो ये मघासु मनोजवसः सुकृतः सुकृत्याः । ते नो नक्षत्रे हवमागमिष्ठाः । येऽमुं लोकं पितरः क्षियन्ति । यांश्च विद्मो यान्न विद्मः । मघासु यज्ञं सुकृतं जुषन्ताम् ॥ ऋग्वेदस्य १०-८५-२३ मन्त्रे मघासु हन्यन्ते गावोऽर्जुन्यो पर्युह्यते इत्यस्ति । तन्नाम सवित्रा या वरदक्षिणा दत्ता सा सूर्यायाः अपेक्षया अग्रे गता । मघानक्षत्रे गोवधः भवति । फल्गुनीनक्षत्रे कन्या नीयते । सवितुः कन्या सूर्या सोमाय दत्ता । तदवधौ सूर्येण वरदक्षिणारूपेण दत्तं धेनुद्वयं पूर्वदिने मघानक्षत्रे एव नीतम् । कन्या फल्गुनी नक्षत्रे नीता । आश्रिताः पदार्थाः पित्र्ये धनधान्याढ्याः कोष्ठागाराणि पर्वताश्रयिणः । पितृभक्तवणिक्शूराः ऋव्यादाः स्त्रीद्विषो मनुजाः ॥ धनधान्याढ्या वित्तशालिबहुलाः । कोष्ठागाराणि विपुलग्रामाः । पर्वताश्रयिणः पर्वतनिवासिनः । पितृभक्ताः पितॄणां पूजाभिरताः । वणिजः क्रयविक्रयनिरताः । शूराः सङ्ग्रामप्रियाः । क्रव्यादा मांसाशिनः, पक्वमपक्वं वा मांसमश्नन्ति । स्त्रीणां द्विषो ये मनुजा मनुष्याः । एते सर्व एव पित्र्ये मघायाम् । स्वरूपम् युवतीकरसङ्ग्रहणं वापीकूपतडागोत्सवाद्यं च । क्षितिपत्याहवसर्वं पितृधिष्ण्ये च पैतृकं कार्यम् ॥ मघानक्षत्रे विवाहकार्यं, वापीसरोवरादीनां कार्यम्, उत्सवाः, राज्ञां सम्पूर्णकर्म, पितॄणां समग्रं कर्म इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । उग्रसंज्ञकनक्षत्राणि उग्राणि पूर्वभरणीपित्र्याण्युत्सादनाशशाठ्येषु । योज्यानि बन्धविषदहनशस्त्रघातादिषु च सिद्ध्यै ॥ अथोग्राणि नक्षत्राणि तैश्च यत् कर्म कर्तव्यं तच्चाह - पूर्वत्रयं पूर्वफाल्गुनी पूर्वाषाढा पूर्वभाद्रपदा इति । प्रित्र्यं मघा । एतानि पञ्च नक्षत्राण्युग्राणि भवन्ति । तानि चोत्सादे उत्सादने । परस्यार्थादीनां नाशे । शाठ्ये शठभावे च । एतेषु कार्येषु योज्यानि । तथा बन्धे बन्धने । विषे शत्रूणां विषप्रयोगे । दहनेऽग्निदाहे । शस्त्रे शस्त्रप्रहरणे । घाते मारणे । आदिग्रहणादन्येषूपद्रवकरणेषु ज्वरातीसारोत्पादनेषु सर्वकर्मसु सिद्ध्यै सिद्ध्यर्थं योज्यानि प्रयोक्तव्यानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5161

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%80

पूर्वफल्गुनी

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते पूर्वफल्गुनीनक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् पूर्वफल्गुनीनक्षत्रं भवति एकादशमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः पूर्व-उत्तर नेत्रद्वयोः - नेत्राकृतौ विद्यमाने द्वे नक्षत्रे । सम्बद्धानि अक्षराणि मो टा टी टू - पूर्वफल्गुनीनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् श्रेष्ठो देवानां भगवो भगासि तत्त्वा विदुः फल्गुनीस्तस्य वित्तात् । अस्मभ्यं क्षत्रमजरं सुवीर्यं गोमदश्वमत् सन्नुदेह ॥ भगो ह दाता भग इत्प्रदाता भगो देवीः फल्गुनीराविवेश । भगस्येत्तं प्रसवं गमेम यत्र देवैः सङ्घमादं मदेम ॥ वैदिकसाहित्ये पूर्वफल्गुनीनक्षत्रस्य स्वामी भगदेवता । फल्गुनी नक्षत्रं भगो देवता यजुर्वेदस्य ३४-३६, ३४-३८ - मन्त्रेषु भगस्य अर्थः भजनीयः, परमात्मा, विद्वान्, ऐश्वर्यं, सूर्यश्च इति उक्तमस्ति । तैत्तरीयब्राह्मणस्य कथनानुसारं फल्गुनीनक्षत्रस्य स्वामी भगदेवः सर्वेषां हितकारी अस्ति । हे भगदेव, भवान् देवेषु श्रेष्ठः, दाता, प्रदाता, फल्गुन्यां प्रविष्टश्च अस्ति । अतः वयं भवतः माहात्म्यं जानीमः । भवान् क्षत्रत्व-अमरत्व-बलैः अस्मान् अनुगृह्णातु । अपि च अस्मान् गोमान् अश्वमान् विधेहि । वयं देवैः सह जीवेम, तदीयम् आदेशं मन्यामहे, फल्गुनी अस्मासु प्रसन्ना भवतु । आश्रिताः पदार्थाः प्राक्फल्गुनीषु नटयुवतिसुभगगान्धर्वशिल्पिपण्यानि । कर्पासलवणमक्षिकातैलानि कुमारकाश्चापि ॥ नटा ये नृत्यन्ति । युवतयः स्त्रियः । सुभगाः सर्वजनवल्लभाः । गान्धर्वा गेयप्रवीणाः । शिल्पिनश्चित्रकारप्रभृतयः । पण्यं यत्किञ्चिद्विक्रयद्रव्यं क्रेयं वा । कर्पासः प्रसिद्धः । लवणं सैन्धवम् । माक्षिकं क्षौद्रम् । तैलं तिलतैलम् । एतानि । तथा कुमारका बालकाः । एते सर्व एव प्राक्फल्गुनीषु पूर्वफल्गुन्याम् । स्वरूपम् शिल्पप्रहरणबन्धनदारुणचित्रकापटं कर्म । नटनद्रुमासवाद्यं भाग्ये कुड्यप्रहरणं च ॥ पूर्वफाल्गुनीनक्षत्रे शिल्पकर्म, प्रहारः, बन्धनं, भयङ्करकर्म, वस्त्रेषु चित्रकरणम्, अभिनेतृसम्बद्धं कार्यं, वृक्षसम्बद्धं, शस्त्रसम्बद्धं समग्रं कार्याणि अत्र कर्तुं शक्यन्ते । उग्रसंज्ञकनक्षत्राणि उग्राणि पूर्वभरणीपित्र्याण्युत्सादनाशशाठ्येषु । योज्यानि बन्धविषदहनशस्त्रघातादिषु च सिद्ध्यै ॥ अथोग्राणि नक्षत्राणि तैश्च यत् कर्म कर्तव्यं तच्चाह - पूर्वत्रयं पूर्वफाल्गुनी पूर्वाषाढा पूर्वभाद्रपदा इति । प्रित्र्यं मघा । एतानि पञ्च नक्षत्राण्युग्राणि भवन्ति । तानि चोत्सादे उत्सादने । परस्यार्थादीनां नाशे । शाठ्ये शठभावे च । एतेषु कार्येषु योज्यानि । तथा बन्धे बन्धने । विषे शत्रूणां विषप्रयोगे । दहनेऽग्निदाहे । शस्त्रे शस्त्रप्रहरणे । घाते मारणे । आदिग्रहणादन्येषूपद्रवकरणेषु ज्वरातीसारोत्पादनेषु सर्वकर्मसु सिद्ध्यै सिद्ध्यर्थं योज्यानि प्रयोक्तव्यानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5162

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%80

उत्तरफल्गुनी

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते पूर्वफल्गुनीनक्षत्रम् । प्रतिदिनं [चन्द्रः|चन्द्रः]] यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दु[[ज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् पूर्वफल्गुनीनक्षत्रं भवति एकादशं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः पूर्व-उत्तर नेत्रद्वयोः - नेत्राकृतौ विद्यमाने द्वे नक्षत्रे । सम्बद्धानि अक्षराणि टे टो पा पी - उत्तरफल्गुनीनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् गवां पतिः फल्गुनीनामसि त्वं तदर्यमन् वरुण मित्र चारु । तं त्वा वयं सवितारं सनीनां जीवा जीवन्तमुपसंविशेम ॥ येनेमा विश्वा भुवनानि संजिता यस्य देवा अनुयन्ति चेतः । अर्यमा राजा अजरस्तु विष्मान् फल्गुनीनामृषभो रोरवीति ॥ उत्तरफलुनीनक्षत्रस्य अधिपतिः अर्यमा । ऋग्वेदस्य १-१६७-८ मन्त्रे अर्यमस्य अर्थः न्यायकारी इत्यस्ति । वस्तुतः अर्यमा सूर्यस्य पर्यायरूपः अस्ति । वेदे आर्यमा किरणानां स्वामी मन्यते । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य कथनानुसारम् आर्यमा आपः फल्गुनी धेनुः इत्येतेषां स्वामिनी । आपः कल्याणकारिणी अस्ति । एषा संसारस्य पितृस्वरूपा कष्टनिवारिका च वर्तते । अपां कारणतः एव लोकः जीवति । देवगणः अपां चित्तस्य अनुसरणं करोति । हे आर्यमन्, भवान् बुद्धिमान् घोषकारी जरारहितश्च वर्तते । न पूर्वयोः फल्गुन्योरग्निमादधीत्, एषा वै जघन्या रात्रिः संवत्सरस्य । पृष्टित एव संवत्सरस्याग्निमाधाय पापीयान् भवति, उत्तरयोराधीत ॥ एषा वै प्रथमा रात्रिः संवत्सरस्य यदुत्तरे फल्गुनी । मुखत एव संवत्सरस्याग्निमाधाय वसीयान् भवति ॥ पूर्व-उत्तरफल्गुनीनक्षत्रयोः अधिपत्योः भेदः अपि दृश्यते कदाचित् । पूर्वफल्गुन्याः अधिपतिः अर्यमा, उत्तरफल्गुन्याः अधिपतिः भगदेवता । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य १-१-२ मन्त्रे उक्तमस्ति यत् पूर्वफल्गुनीनक्षत्रम् अशुभमिति । इयं संवत्सरस्य अन्तिमा रात्रिः अस्ति । तदा येन अग्न्याधानं क्रियेत सः पापभाक् भवेत् । उत्तर्फल्गुनी संवत्सरस्य प्रथमा रात्रिः भवति । अयं संवत्सरस्य मुखं वर्तते । अस्मिन् येन अग्न्याधानं क्रियेत सः भवति प्रमुखः श्रेष्ठश्च । आश्रिताः पदार्थाः आर्यम्णे मार्दवशौचविनयपाखण्डिदानशास्त्ररताः । शोभनधान्यमहाधनकर्मानुरताः समनुजेन्द्राः ॥ मार्दवरता मृदुभावसमेताः । शौचरताः शुद्धाः परधनादिष्वलुब्धाः । विनयरता नीतिज्ञाः । पाखण्डिनो वेदघाह्यास्तेषु ये रताः सक्ताः । दानरता दानसक्ताः । शास्त्ररताः पठनशीलाः । शोभनं धान्यं कलमशाल्यादि । महाधना अतिधनिनः । कर्मानुरताः कर्मस्वतिसक्ताः । ते च समनुजेन्द्रा मनुजेन्द्रैर्नृपैः सहिताः । एते सर्व एवाऽर्यम्णे उत्तरफल्गुन्याम् । स्वरूपम् उपनयनं करपीडनमखिलं स्थिरशिल्पभूषणं त्वखिलम् । पुरसदनप्रारम्भणमम्बररणकार्यमर्यमर्क्षेषु ॥ उत्तरफाल्गुनीनक्षत्रे उपनयनविवाहसम्बन्धीनि सर्वाणि कार्याणि, स्थिरकर्म, शिल्पकार्यम्, आभूषणसम्बद्धानि समग्रकार्याणि, नगरस्य गृहस्य आरम्भकार्यं वस्त्रस्य युद्धस्य च कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । ध्रुवसंज्ञकनक्षत्राणि त्रीण्युत्तराणि तेभ्यो रोहिण्यश्च ध्रुवाणि तैः कुर्यात् । अभिषेकशान्तितरुनगरधर्मबीजध्रुवारम्भात् ॥ अधुना ध्रुवाणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह – तेभ्यो नक्षत्रेभ्यस्त्रीण्युत्तराणि उत्तरफल्गुनी उत्तराषाढोत्तरभाद्रपदा तथा रोहिण्यः । एतानि नक्षत्राणि चत्वारि ध्रुवाणि स्थिराणीत्यर्थः । तैश्च ध्रुवैः किं तत् ? अभिषेको नृपादेः । शान्तिः शान्तिकमुत्पातप्रतीकारः । तरुवृक्षस्तस्य रोपणम् । नगरं पत्तनं तत्प्रतिष्ठादि । धर्मो धर्मक्रिया । बीजं बीजवपनम् । अन्येषां ध्रुवाणां स्थिराणां कर्मणामारम्भान् कुर्यादिति । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि सारमञ्जूषा योजनीया‎

5163

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE

हस्ता

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते हस्तानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् हस्तानक्षत्रं भवति द्वादशं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः हस्ता पाणिनां पञ्च - हस्तस्य अङ्गुलीनाम् आकृतौ विद्यमानानि पञ्च नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि पू षं णा था - हस्तानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् आयातु देवः सविता हिरण्मयेन सुवृत्ता रथेन वहन् । हस्तं सुभगं प्रयच्छन्तं प्नपुरिं पुष्यम् । हस्तः प्रयच्छत्वमृतं वसीयः दक्षिणेन प्रतिगृभ्णीम् एनत् दातारमद्य सविता विदेय ॥ वेदे हस्तानक्षत्रस्य अधिपतिः सूर्यः इति निर्दिष्टः अस्ति । हस्तो नक्षत्रं सविता देवता । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य अनुसारं सूर्यदेवः सुवर्णरथम् आरुह्य इच्छापूर्वकम् इष्टफलदायकेन सौभाग्ययुक्तेन हस्तानक्षत्रेण सह आगच्छन् अस्ति । वयं तं दातारं सर्वदा प्राप्नुमः । सः अस्मभ्यम् अमृतं ददातु । वयं दक्षिणहस्तेन तत् स्वीकुर्मः । आश्रिताः पदार्थाः हस्ते तस्करकुञ्जररथिकमहामात्रशिल्पिपण्यानि । तुषधान्यं श्रुतयुक्ता वणिजस्तेजोयुताश्चात्र ॥ तस्करश्चोराः । कुञ्जरा हस्तिनः । रथिका रथेन गन्त्र्यादिना ये गच्छन्ति । महामात्रा हस्तिसाधनपतयः । शिल्पिनश्चित्रकारप्रभृतयः । पण्यं यत्किञ्चिद्विक्रयद्रव्यम् । तुषधान्यं शालयः । श्रुतयुक्ताः श्रुताभिनिरताः । वणिजः क्रयविक्रयनिरताः । तेजोयुतास्तेजस्विनः । अत्रास्मिन् हस्ते सर्व एवैते । स्वरूपम् भेषजपात्रविद्याविवाहशिल्पव्रतांवराभरणम् । सुरसंस्थापनमखिलं वास्तुप्रारम्भमर्कनक्षत्रे ॥ हस्तानक्षत्रे औषधम्, अभिनयः, विद्या, विवाहः, शिल्पकर्म, व्रतम्, वस्त्रम्, आभूषणम्, देवप्रतिष्ठा, वास्तुकर्म इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । लघुसंज्ञकनक्षत्राणि लघु हस्ताश्विनपुष्याः पण्यरतिज्ञानभूषणकलासु । शिल्पौषधयानादिषु सिद्धिकराणि प्रदिष्टानि ॥ अथ क्षिप्राणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - हस्तः प्रसिद्धः । आश्विनमश्विनी । पुष्यस्तिष्यः । केचिदभिजिदत्रेच्छन्ति । एतन्नक्षत्रत्रयं चतुष्टयं वा लघु क्षिप्रमित्यर्थः । एतानि पण्ये विक्रये । रतौ पुंरतौ । ज्ञाने शास्त्रारम्भे । भूषणे अलङ्करणे । कलासु चित्रगीतवाद्यनृत्यादिषु । शिल्पकर्मणि तक्षककर्मलोहकारकर्मादौ । औषधे द्रव्यप्रयोगे । याने यात्रायाम् । आदिग्रहणादृणग्रहणे धनप्रयोगे च । एतेषु कार्येषु सिद्धिकराण्युक्तानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्य

5164

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%20%28%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D%29

चित्रा (नक्षत्रम्)

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते चित्रानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् चित्रानक्षत्रं भवति चतुर्दशं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः चित्ता मौक्तिकमेकम् - मौक्तिकाकृतौ विद्यमानं किञ्चन नक्षत्रम् । सम्बद्धानि अक्षराणि पे पो रा री - चित्रानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् त्वष्टा नक्षत्रमभ्येति चित्रां शुभंशसं युवतिं रोचमानाम् । निवेशयन्नमृतं भुवनानि विश्वा । तन्नक्षत्रं भूरिदमस्तु प्रजां वीरवतीं सनोतु गोभिर्नो अश्वैः संयुनक्तु ॥ वेदे चित्रानक्षत्रस्य अधिपतिः इन्द्रः इति निर्दिष्टः अस्ति । चित्रानक्षत्रमिन्द्रो देवता इत्येषः उल्लेखः तैत्तिरीयसंहितायाः ४-४-१० मन्त्रे दृश्यते । किन्तु तैत्तरीयब्राह्मणे चित्रानक्षत्रस्य अधिपतिः त्वष्टा देवता इति निर्दिष्टम् । अयं सुन्दर्या युवत्या चित्रया सह आगच्छन् अस्ति । सा अमृतवर्षिणी भुवनरक्षिका च । सः अस्मान् अनुगृह्णातु । धन-धेनु-अश्वादिभिः अस्मान् समृद्धान् करोतु । चित्रानक्षत्रं सप्तविंशत्सु नक्षत्रेषु मध्यमम् अस्ति । प्राचीनखगोलशास्त्रग्रन्थेषु चित्रानक्षत्रं दीर्घकर्णयुक्तः उलूकः इव चित्रितमस्ति । अतः एव वेदेषु इन्द्रः वृद्धश्रवाः तन्नाम दीर्घकर्णयुक्तः इति निर्दिष्टः । आश्रिताः पदार्थाः त्वाष्ट्रे भूषणमणिरागलेख्यगान्धर्वगन्धयुक्तिज्ञाः । गणितपटुतन्तुवायाः शालाक्या राजधान्यन्ति ॥ भूषणज्ञा अलङ्कारादिषु कुशलाः । मणिज्ञा मणिलक्षणज्ञाः । रागज्ञा यैर्वस्त्रादिषु रागः क्रियते । लेख्यज्ञा लिपिवेत्तारः । गान्धर्वज्ञा गीतविदः । गन्धयुक्तिज्ञा बहुभिर्द्रव्यैर्मिश्रितैर्विशिष्टतरं सुगन्धद्रव्यं ये उत्पादयन्ति । गणितपटवो गणितदक्षाः । तन्तुवायाः कौकिकाः । शालाक्या अक्षिरोगचिकित्सकाः । राजधान्यं राजोपयोगि यद्धान्यं षष्टिकादि । एतत्सर्वं त्वाष्ट्रे चित्रायाम् । स्वरूपम् शान्तिकपौष्टिकमखिलं स्थिरकार्यवस्त्रभूषणं शिल्पम् । उपनयनं वास्तुकृषिक्षितिपतिकार्यं च चित्रायाम् ॥ चित्रानक्षत्रे शान्तिकर्म, सम्पूर्णपौष्टिककर्म, स्थिरकर्म, वस्त्रम्, आभूषणम्, शिल्पकर्म, उपनयनम्, वास्तु, कृषिकर्म, राज्ञः कर्म इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । मृदुसंज्ञकनक्षत्राणि मृदुवर्गोऽनूराधाचित्रापौष्णैन्दवानि मित्रार्थे । सुरतविधिवस्त्रभूषणमङ्गलगीतेषु च हितानि ॥ अथ मृदूनि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - अनूराधा । चित्रा । पौष्णं रेवती । ऐन्दवं मृगशिरः । एतानि चत्वारि नक्षत्राणि मृदुवर्गः । तानि च मित्रार्थे मित्रवरणार्थं श्रवणादिप्रयोगे । सुरतविधौ सुरतकर्मणि । वस्त्रेषु वस्त्रकर्मादिषु । भूषणेष्वलङ्करणेषु । मङ्गलेषु विवाहोपनयनचूडाकरणेषु । गीते च । एतेषु च कर्मसु च हितानि श्रेष्ठानि । पश्य नक्षत्र सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः चित्रा चित्रा नक्षत्रम् नक्षत्राणि

5165

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83

स्वातिः

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते स्वातिनक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् स्वातिनक्षत्रं भवति पञ्चदशं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः स्वाति माणिक्यमेकम् - माणिक्याकृतौ विद्यमानं किञ्चन नक्षत्रम् । सम्बद्धानि अक्षराणि रू रे रो ता - स्वातिनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् वायुर्नक्षत्रमभ्येति निष्ट्यां तिग्मशृङ्गो वृषभो रोरुवाणः, समीरयन् भुवनानि विश्वा । तन्नो वायुर्निष्ट्या शृणोतु भूरिदाऽस्तु यथा तरेम ॥ स्वातिनक्षत्रस्य अधिपतिः वायुदेवः । स्वातिनक्षत्रं निष्ट्यानक्षत्रम् इत्यपि निर्दिश्यते । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य १-५-२ मन्त्रे उक्तमस्ति यत् स्वातिनक्षत्रे परिणीता कन्या पत्युः प्रियतमा भविष्यति, कदापि सा तं परित्यज्य पितृगृहं न गमिष्यति इति । स्वातिनक्षत्रस्य वर्णनं कुर्वन् वैदिकऋषिः कथयति - तेजस्वी इष्टप्रदः शब्दायमानः वायुदेवः समग्रविश्वं प्रेरयन् निष्ट्यानक्षत्रेण सह आगच्छन् अस्ति । सः बहुप्रदः अस्ति । अस्माकं कष्टानि निवारयिष्यति । आश्रिताः पदार्थाः स्वातौ खगमृगतुरगा वणिजो धान्यानि वातबहुलानि । अस्थिरसौहृदलघुसत्त्त्वतापसाः पण्यकुशलाश्च ॥ खगाः पक्षिणः । मृगा अरण्यप्राणिनः । तुरगा अश्वाः । वणिजः क्रयविक्रयनिरताः । धान्यानि शालयः । वातबहुलानि चणकप्रभृतीनि । अस्थिरसौहृदः अस्थिरमित्राणि । लघुसत्त्वा अल्पसत्त्वाः । तापसास्तपोनिरताः । पण्यकुशलाः पण्यप्रवीणाः । केचिद्वन्यकुशला इति पठन्ति । वने भवा वन्यास्तेषु कुशलाः । एते सर्व एव स्वातौ ॥ स्वरूपम् सुरनरसद्मविधानं भूषणवैवाहमङ्गलाद्यखिलम् । बीजारोपणशस्त्रक्षितिपतिसमरं विभूषणं स्वातौ ॥ स्वातिनक्षत्रे देवता-मनुष्यगृहस्य विधानम्, आभूषणम्, व्यावहारिककृत्यम्, मङ्गलकृत्यम्, बीजारोपणम्, शस्त्रकर्म, राजकर्म युद्धकर्म इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । चरसंज्ञकनक्षत्राणि श्रवणत्रयमादित्यानिले च चरकर्मणि हितानि ॥ अथ साधारणे नक्षत्रे ताभ्यां यानि च कर्माणि कारयेत्, तथा चराणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - श्रवणत्रयं श्रवणं धनिष्ठा शतभिषगिति । आदित्यं पुनर्वसुः । आनिलं स्वातिः । ते आदियानिले च । एतानि पञ्च नक्षत्राणि । तानि च चरकर्मण्यस्थिरे कर्मणि हितानि प्रशस्तानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5166

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%BE

विशाखा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते विशाखानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् विशाखानक्षत्रं भवति षोडशं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः विशाखा कुलालचक्रं पञ्च - चक्राकृतौ विद्यमानानि पञ्च नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि ती तू ते तो - विशाखानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् दूरमस्मच्छवो यन्तु भीताः तन्नो देवा अनुमदन्तु यज्ञं, पश्चात् पुरस्तादभयं नो अस्तु । नक्षत्राणामधिपत्नी विशाखे श्रेष्ठविन्द्राग्नी भुवनस्य गोपौ । विषूचः शत्रूनप्नबाधमानौ । अपक्षुधं नुदतामरातिम् ॥ वैदिकसाहित्ये विशाखे नक्षत्रमिन्द्राग्नी इत्युक्तम् । तन्नाम विशाखानक्षत्रस्य उभौ अधिपती - इन्द्रः अग्निश्च । निरुक्तकारः विशाखायाः निर्वचनं कुर्वन् वदति यत् इयं खे- आकाशे विशेषरूपेण शेते इति । विशाखानक्षत्रे द्वे तारे स्तः इत्यतः वैदिकसाहित्ये द्विवचने प्रयोगः कृतः अस्ति । अस्य राधानक्षत्रम् इत्यपि अपरं नाम । राधा इत्येषः शब्दः राधस् इत्यस्मात् निष्पन्नं यस्य अर्थः तु तेजः धनं वा । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य कथनानुगुणं श्रेष्ठे देवते इन्द्राग्नी अहिपत्न्या राधया सह आगच्छन्तः सन्ति । एते समग्रभुवनस्य संरक्षकाः । एते त्रयः शत्रुषु भीतिं जनयन्ति । दूरं प्रषयन्ति च । अपि च ते अस्माकं यज्ञे उपस्थाय अभयं यच्छन्ति । ऋग्वेदस्य १-१३५-४ मन्त्रे राधानक्षत्रेण सह चन्द्रस्य वर्णनं प्राप्यते । पिवतं मध्वो अन्धसः चन्द्रेण राधासागतम् । आश्रिताः पदार्थाः इन्द्राग्निदैवते रक्तपुष्पफलशाखिनः सतिलमुद्गाः । कर्पासमाषचणकाः पुरन्दरहुताशभक्ताश्च ॥ रक्तपुष्पा लोहितपुष्पा रक्तफलाश्च ये शाखिनो वृक्षास्ते च सतिलमुद्गाः तिलैर्मुद्गैश्च सहिताः । कर्पासाः प्रसिद्धाः । माषाश्चणकाश्च प्रसिद्धा एव । ये पुरन्दरस्येन्द्रस्य हुताशस्याग्नेर्भक्ता अनुरक्ताः । एते सर्व एवेन्द्राग्निदैवते विशाखायाम् ॥ स्वरूपम् उपचयवस्तुग्रहणं भूषणनववस्त्रचित्रकार्यं च । भेषजशकटप्रहरणशिल्पविचित्रं द्विदैवभे कार्यम् ॥ विशाखानक्षत्रे वर्धनयोग्यानां वस्तूनां सङ्ग्रहः, आभूषणम्, नूतनवस्त्रम्, चित्रलेखनम्,औषधम्, वाहनम्, प्रहारः, शिल्पकर्म इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । मृदुतीक्ष्णसंज्ञकनक्षत्राणि हौतभुजं सविशाखं मृदुतीक्ष्णं तद्विमिश्रफलकारि । अथ साधारणे नक्षत्रे ताभ्यां यानि च कर्माणि कारयेत्, तथा चराणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - हौतभुजं कृत्तिका । हुतं भुङ्क्ते हुतभुगग्निः । हुतभुज इदं हौतभुजम् । तस्येदमित्यण् । तद्धितेष्वचामादेरिति वृद्धिः । तच्च सविशाखं विशाखासहितम् । एतन्नक्षत्रद्वयं मृदुतीक्ष्णं मृदुसाधारणमित्यर्थः । तच्च विमिश्रफलकारि विमिश्रफलं करोति । मृदूनि दारुणानि च कर्माणि कुर्यादित्यर्थः । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5167

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%20%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

अभिजित् नक्षत्रम्

आकृतिः अभिजित्नक्षत्रम् - त्रिकोणाकृतौ विद्यमानानि त्रीणि नक्षत्राणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् यस्मिन् ब्रह्माऽभ्यजयत्सर्वं तन्नोनक्षत्रमभिजिद्विजित्य श्रियंदधातु ।। इदं नक्षत्रं वस्तुतः नक्षत्रमण्डलं न । उत्तराषाढायाः अन्तिमभागस्य श्रवणनक्षत्रस्य आदिभागस्य च योगः अत्र दृश्यते । नक्षत्रकुलाणां गणना यद्यपि २७ तथापि सौकर्याय वैदिकऋषिभिः २८ इति निर्दिष्टा अस्ति । इदं वैदिकनक्षत्रं विद्यते । अस्मिन् विषये अथर्ववेदे एवम् उल्लिखितमस्ति - 'अभिजिन्मे रासतां पुण्यमेव' अर्थात् ब्रह्मदेवतायाः अभिजित्नक्षत्रम् अस्मान् अनुगृह्णाति । तैत्तिरीयब्राह्मणे (१-५-१) कथितम् - 'अभिजयत्परस्तादभिजितमवस्तात्' अर्थात् अभिजित्नक्षत्रम् उपरिष्टात् अधस्तात् सर्वाभ्यः दिग्भ्यः जयं प्रददाति इति । ताण्ड्यब्राह्मणे (२३-२३-३) सप्तविंशतिनक्षत्राणां विषये प्रस्तूय २८ तमस्य नक्षत्रस्य सङ्केतः दत्तः अस्ति । तैत्तिरीयब्राह्मणे (१-५-३,४) २८ नक्षत्राणां परिगणना कृता अस्ति । तैत्तिरीयब्राह्मणे (३-१-१) उक्तमस्ति यत् यस्मिन् अभिजित्नक्षत्रे ब्रह्मा सर्वान् जयति तत् नक्षत्रम् अस्मभ्यं विजयं लक्ष्मीं च प्रददातु इति । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये बाह्यानुबन्धः योजनीयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः

5168

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80

रेवती

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते रेवतीनक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् रेवतीनक्षत्रं भवति सप्तविंशतितमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः रेवती मत्स्याकार त्रयम् - मीनाकृतौ विद्यमानानि त्रीणि नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि दे दो चा ची - रेवतीनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् पूषा रेवत्यन्वेति पन्थां पुष्टिपती पशूपा वाजवस्त्यौ । सुगैर्नो यानैरुपयातां रक्षतु रेवती गावोश्वात् अन्वेतु पूषा ।। रेवतीनक्षत्रस्य स्वामी पूषा अस्ति । पूषन् इत्येतस्य शब्दस्य अर्थः अस्ति पोषणकर्ता इति । वेदे सूर्यस्य पुत्र्याः सूर्यायाः पतिः पूषा इति निर्दिष्टमस्ति । अयं पूषा सर्वेषां प्राणिनां द्रष्टा सर्वज्ञश्च वर्तते । रेवती नक्षत्रे अस्य निवासः । अस्य वाहने रथे अश्वः न विद्यते अपि तु महिषः विद्यते । पितृलोकं प्रति प्रेतात्मनां नयनम् अयमेव करोति । सर्वाणि कष्टानि अयं निवारयति । तैत्तिरीयब्राह्मणे एवम् उल्लिखितम् - पूषादेवः रेवत्या सह आगच्छन् अस्ति इति । पुष्टिपतिः पशुपतिः अन्नजन्यबलस्य च पतिः अस्ति अयम् । अयं सुमार्गेण आगत्य अस्मभ्यम् अन्नम्, गो-अश्वसम्पत्तिं यच्छति । आश्रिताः पदार्थाः पौष्णे सलिलजफलकुसुमलवणमणिशङ्खमौक्तिकाब्जानि । सुरभिकुसुमानि गन्धा वणिजो नौकर्णधाराश्च ॥ सलिलजानि जलोद्भवानि यानि द्रव्याणि मृणालादीनि यानि च फलानि । तथा कुसुमानि पुष्पाणि । लवणं सैन्धवम् । मणयो रत्नानि । शङ्खः प्रसिद्धः । मौक्तिकं मुक्ताफलानि । अब्जानि पद्मप्रभृतीनि । सुरभि सुगन्धद्रव्यम् । कुसुमानि । अथवा सुरभीणि सुगन्धानि कुसुमानि । गन्धाः सुगन्धद्रव्याणि । वणिजः क्रयविक्रयिणः । नौकर्णधारा नाविकाः । एते सर्व एव पौष्णे रेवत्याम् । स्वरूपम् स्थलजलभूषणमखिलं धामविधानं त्वमर्त्यमर्त्यानाम् । करपीड्नमुपनयनं मङ्गलमखिलं च पौष्णभे कार्यम् ॥ रेवतीनक्षत्रे स्थल-जल-आभूषणकर्म, गृहनिर्माणम्, देवतागृहनिर्माणम्, विवाह-उपनयनादीनि मङ्गलकर्म इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । मृदुसंज्ञकनक्षत्राणि मृदुवर्गोऽनूराधाचित्रापौष्णैन्दवानि मित्रार्थे । सुरतविधिवस्त्रभूषणमङ्गलगीतेषु च हितानि ॥ अथ मृदूनि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - अनूराधा । चित्रा । पौष्णं रेवती । ऐन्दवं मृगशिरः । एतानि चत्वारि नक्षत्राणि मृदुवर्गः । तानि च मित्रार्थे मित्रवरणार्थं श्रवणादिप्रयोगे । सुरतविधौ सुरतकर्मणि । वस्त्रेषु वस्त्रकर्मादिषु । भूषणेष्वलङ्करणेषु । मङ्गलेषु विवाहोपनयनचूडाकरणेषु । गीते च । एतेषु च कर्मसु च हितानि श्रेष्ठानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5169

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE

उत्तराभाद्रा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते उत्तराभाद्रानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् उत्तराभाद्रानक्षत्रं भवति षड्विंशतितमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः पूर्वाभाद्र-उत्तराभाद्र द्वे द्वे खट्वम् - तुहिनाकृतौ विद्यमाने द्वे नक्षत्रे । सम्बद्धानि अक्षराणि दू शं झा धा - उत्तराभाद्रानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् अहिर्बुध्नियः रथमान एति श्रेष्ठो देवानामुत मानुषाणाम् । तं ब्राह्मणाः सोमपाः सोभ्यासः प्रोष्ठपदासो अभिरक्षन्ति सर्वे । चत्वार एकमभिकर्म देवाः । प्रोष्ठपदास इतियान् वदन्ति ते बुध्नियं परिषद्यं स्तुवन्तः । अहिं रक्षन्ति नमसोपसद्य ।। उत्तराभाद्रपदानक्षत्रस्य स्वामी अहिर्बुध्न्यः अस्ति । वेदे इदं नाम सूर्य-रुद्रयोः कृते प्रयुक्तं वर्तते । तैत्तिरीयब्राह्मणे उक्तमस्ति यत् देवेषु मनुष्येषु ज्येष्ठः अहिर्बुध्न्यः आगच्छन् अस्ति । यः प्रतिष्ठितः देवः अस्ति । यणाचार्यस्य अनुसारम् एषः कदापि क्षुद्रः न भवति । एषः बुध्ने (मूले) तन्नाम सृष्टेः आरम्भतः अस्ति इत्यतः बुध्न्यः इति कथ्यते । अयं रुद्रः अपि । सोमपायी सोमब्राह्मणः तस्य चतुर्णां प्रोष्ठपदानाञ्च स्तुतिं करोति । प्रोष्ठपदाः चत्वारः देवः एकः अस्ति । नक्षत्ररूपिणः चत्वारः सभापतयः बुध्न्यस्य स्तुतिं नमस्कारपूर्वकं कुर्वन्तः सन्ति । आश्रिताः पदार्थाः आहिर्बुध्न्ये विप्राः क्रतुदानतपोयुता महाविभवाः । आश्रमिणः पाखण्डा नरेश्वराह् सारधान्यं च ॥ विप्रा द्विजाः । ऋतुर्यज्ञः । दानं सत्पात्रेष्वर्थप्रतिपादनम् । तपो व्रतानुसेवनम् । एतैर्ये युताः समन्विताः । महाविभवा अत्यैश्वर्ययुक्ताः । आश्रमिणश्चतुर्थाश्रमिणः । पाखण्डा वेदबाह्याः । नरेश्वरा राजानः । सारधान्यं श्रेष्ठाः शालयः । एतत्सर्वमेवाहिर्बुध्न्ये उत्तरभद्रपदायाम् । स्वरूपम् परिणयनं व्रतबन्धनसुरनरसदनप्रतिष्ठां च । आहिर्बुध्न्ये भूषणमम्बरवास्तुप्रवेशमभिषेकम् ॥ उत्तराभाद्रानक्षत्रे विवाहः, व्रतबन्धः, देवताप्रतिष्ठा, गृहप्रतिष्ठा, आभूषणम्, वस्त्रम्, राज्याभिषेकः, वास्तु इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । ध्रुवसंज्ञकनक्षत्राणि त्रीण्युत्तराणि तेभ्यो रोहिण्यश्च ध्रुवाणि तैः कुर्यात् । अभिषेकशान्तितरुनगरधर्मबीजध्रुवारम्भात् ॥ अधुना ध्रुवाणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह – तेभ्यो नक्षत्रेभ्यस्त्रीण्युत्तराणि उत्तरफल्गुनी उत्तराषाढोत्तरभाद्रपदा तथा रोहिण्यः । एतानि नक्षत्राणि चत्वारि ध्रुवाणि स्थिराणीत्यर्थः । तैश्च ध्रुवैः किं तत् ? अभिषेको नृपादेः । शान्तिः शान्तिकमुत्पातप्रतीकारः । तरुवृक्षस्तस्य रोपणम् । नगरं पत्तनं तत्प्रतिष्ठादि । धर्मो धर्मक्रिया । बीजं बीजवपनम् । अन्येषां ध्रुवाणां स्थिराणां कर्मणामारम्भान् कुर्यादिति । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5170

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%20%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पूर्वाभाद्रा नक्षत्रम्

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते पूर्वाभाद्रानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् पूर्वाभाद्रानक्षत्रं भवति पञ्चविंशतितमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः पूर्वाभाद्र-उत्तराभाद्र द्वे द्वे खट्वम् - तुहिनाकृतौ विद्यमाने द्वे नक्षत्रे । सम्बद्धानि अक्षराणि से सो दा दी - पूर्वाभाद्रानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् प्रोष्ठेशया बह्येशया नारीर्यास्तल्पशीवरीः । स्त्रियोः या पुष्यगन्धास्ताः सर्वाः स्वापयामसि ।। वैदिककाले भाद्रपदनक्षत्रं प्रोष्ठपदानाम्ना निर्दिश्यते स्म । तैत्तिरीयसंहितायाम् अस्य नक्षत्रस्य स्वामिनः विषये कथयति - 'प्रोष्ठपदा नक्षत्रमज एकपाद देवता प्रोष्ठपदा नक्षत्रमहिर्बुध्नियो देवता' इति । तन्नाम पूर्वप्रोष्ठपदायाः स्वामी अज एकपाददेवता उत्तरप्रोष्ठपदायाः स्वामी अहिर्बुध्न्यदेवता इति । अस्मिन् नक्षत्रे देवताः अस्त्रनिर्माणम् अकुर्वन् इति उल्लेखः अस्ति । 'प्रोष्ठपदेषूदयच्छन्त' । प्रोष्ठपदस्य अर्थः अस्ति यस्य चरणं विशेषतया पुष्टियुक्तम् इति । ऋग्वेदे प्रोष्ठशब्दस्य अर्थः शुभः इति उक्तम् । अज एक पादुदगात् पुरस्तात् विश्वाभूतानि प्रतिमोदमानः । तस्य देवाः प्रसवं यन्ति सर्वे प्रोष्ठपदासो अमृतस्य गोपाः ॥ विभ्राजमान अन्तरिक्षमरुहद् अगं द्याम् । तं सूर्य देवमजमेकपादं प्रोष्ठपदासो अनुयन्ति ॥ उभयोः भाद्रपदनक्षत्रयोः चतसृभिः ताराभिः युक्तं चतुष्कोणं निर्मितं भवति । पूर्वाभाद्रनक्षत्रस्य स्वामी अजः एकपादयुक्तः अस्ति । इदं नाम सूर्यस्य अपि विद्यते । तैत्तिरीयब्राह्मणे उक्तमस्ति यत् सर्वेषां प्राणिनाम् आनन्ददायकः सूर्यः प्रोष्ठपदया सह उदितः भवति । इयं देवी अमृतस्य संरक्षिका अस्ति । सूर्यः एव विष्णुः । जन्मरहितः सः एकपादः सन् देवानां प्राणिनाञ्च रक्षणं करोति । अतः एव सः अजैकपादः इति कथ्यते । सायणाचार्यः अभिप्रैति यत् अजैकपादः इत्येषः शब्दः अग्निविषये अपि प्रयुज्यते इति । सूर्यः अपि अग्निः एव । अयं तेजस्वी सुन्दरः सूर्यः द्यौ-पर्वतरूपिणः अन्तरिक्षस्य आरोहणं कुर्वन् अस्ति । प्रोष्ठपदा एतम् अनुसरति । आश्रिताः पदार्थाः आजे तस्करपशुपालहिंस्रकीनाशनीचशठचेष्टाः । धर्मव्रतैर्विरहिता नियुद्धकुशलाश्च ये मनुजाः ॥ तस्कराश्चौराः । पशुपालाः छागादिषु रक्षकाः । हिंस्राः क्रूराः । कीनाशाः कदर्याः । नीचा अधमकर्मकराः । शठचेष्टाः शठः परकार्यविमुखस्तस्येव चेष्टा येषां ते शठचेष्टाः । धर्मव्रतैर्वरहिता धर्मविवर्जिताः । व्रतैः कृच्छ्रपराकैश्चान्द्रायणादिभिश्च वर्जिताः । ये च मनुजा मनुष्या नियुद्धकुशला बाहुयुद्धज्ञाः । एते सर्व एवाऽऽजे पूर्वभद्रपदायाम् । स्वरूपम् अजचरणर्क्षे कुर्यात्साहसजलयन्त्रशिल्पकर्माद्यम् । मृद्धातुर्वादच्छेदनकृषिमहिषोष्ट्राजेभविक्रयणम् ॥ पूर्वाभाद्रानक्षत्रे साहसकर्म, जलयन्त्रम्, शिल्पकर्म, मृत्तिका-धातुवाद्यकार्यम्, छेदनम्, कृषिकर्म, वृषभ-उष्ट्र्-मेष-गजानां विक्रयणम् इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । उग्रसंज्ञकनक्षत्राणि उग्राणि पूर्वभरणीपित्र्याण्युत्सादनाशशाठ्येषु । योज्यानि बन्धविषदहनशस्त्रघातादिषु च सिद्ध्यै ॥ अथोग्राणि नक्षत्राणि तैश्च यत् कर्म कर्तव्यं तच्चाह - पूर्वत्रयं पूर्वफाल्गुनी पूर्वाषाढा पूर्वभाद्रपदा इति । प्रित्र्यं मघा । एतानि पञ्च नक्षत्राण्युग्राणि भवन्ति । तानि चोत्सादे उत्सादने । परस्यार्थादीनां नाशे । शाठ्ये शठभावे च । एतेषु कार्येषु योज्यानि । तथा बन्धे बन्धने । विषे शत्रूणां विषप्रयोगे । दहनेऽग्निदाहे । शस्त्रे शस्त्रप्रहरणे । घाते मारणे । आदिग्रहणादन्येषूपद्रवकरणेषु ज्वरातीसारोत्पादनेषु सर्वकर्मसु सिद्ध्यै सिद्ध्यर्थं योज्यानि प्रयोक्तव्यानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5171

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%BE

शतभिषा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते शतभिषानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् शतभिषानक्षत्रं भवति चतुर्विंशतितमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः शतभिषक्छतं ताराः - शतं ताराणां समूहः । सम्बद्धानि अक्षराणि गो सा सी सू - शतभिषानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् क्षत्रस्य राजा वरुणो वसिष्ठः शतभिषक् । तौ देवेभ्यः कृणुतो दीर्घमायुः शतं सहस्र भेषजानि धत्तः । तैत्तिरीयसंहितायां शतभिषङ्नक्षत्रमिन्द्रो देवताः इति उल्लिखितम् अस्ति । तन्नाम शतभिषानक्षत्रस्य स्वामी इन्द्रः । किन्तु तैत्तरीयब्राह्मणे शतभिषानक्षत्रस्य स्वामी वरुणः इति निर्दिष्टमस्ति । शतभिषनक्षत्रे शतं ताराः विद्यन्ते । अतः एव अस्य नक्षत्रस्य नाम सङ्ख्यायाः आधारेण निर्दिष्टमस्ति । तैत्तिरीयब्राह्मणे लिखितं यत् वरुणः क्षत्रियाणां राजा शतभिषा तस्य निवासस्थानम् इति । एतौ सज्जनेभ्यः दीर्घायुं प्रददाति । आश्रिताः पदार्थाः वरुणेशे पाशिकमत्स्यबन्धजलजानि जलचराजीवाः । सौकरिकरजकशौण्डिकशाकुनिकाश्चापि वर्गेऽस्मिन् ॥ पाशिकाः । पाशा बन्धनरज्जवः । पाशैः प्राणिनो बध्नन्तीति पाशिकाः । मत्स्यबन्धो मत्स्यान् मीनान् बध्नाति यः । जलजानि जलोद्भवानि सर्वद्रव्याणि मुक्ताफलादीनि । जलचराजीवाः । जलचरैर्मत्स्यादिभिर्ये आजीवन्ति । सौकरिकाः । सूकरान् वराहान् ये बध्नन्ति । रजका वस्त्ररागकर्तारः । शौण्डिकाः पानसक्ताः । शाकुनिकाः शकुनीन् घ्नन्तीति शाकुनिकाः पक्षिघातिनः । एते सर्व एवास्मिन् वर्गे वरुणेशे शतभिषजि । स्वरूपम् समरारम्भविभूषणगजबलतुरगोष्ट्र्शस्त्रनावाद्यम् । मुक्ताफलरजतमयं वरुणर्क्ष्ये वास्तुकर्माद्यम् ॥ शतभिषानक्षत्रे युद्धस्य आरम्भः, आभूषणम्, गजः, सेना, अश्वः, उष्ट्रः, शस्त्रम्, नौका, मौक्तिकम्, रजतम्, वास्तु इत्यादिसम्बद्धानि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । चरसंज्ञकनक्षत्राणि श्रवणत्रयमादित्यानिले च चरकर्मणि हितानि ॥ श्रवणत्रयं [[श्रवणा|] धनिष्ठा शतभिषगिति । आदित्यं पुनर्वसुः । आनिलं स्वातिः । ते आदियानिले च । एतानि पञ्च नक्षत्राणि । तानि च चरकर्मण्यस्थिरे कर्मणि हितानि प्रशस्तानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5172

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%BE

श्रविष्ठा

एतत् एकं नक्षत्रं अस्ति पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः

5173

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE

श्रवणा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते श्रवणानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् श्रवणानक्षत्रं भवति द्वाविंशतितमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः श्रवणं मत्स्याकारत्रयम् - मीनस्याकृतौ विद्यमानानि त्रीणि नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि जू जे जो ख - श्रवणानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् शृण्वन्ति श्रोणाममृतस्य गोपां पुण्यामस्या उपशृणोमि वाचम् । महीं देवीं विष्णुपत्नीमजूर्याम् । प्रतीचीमेनां हविषा यजामः । त्रेधा विष्णुरुरुगायो विचक्रमे दिवं पृथिवीमन्तरिक्षम् । तच्छ्रोणेति श्रव इच्छमाना पुण्यं श्लोकं यजमानाय कृण्वती ॥ वैदिककाले श्रवणनक्षत्रं श्रोणानक्षत्रम् इत्यपि निर्दिश्यते स्म । श्रोणानक्षत्रं विष्णुर्देवता इति उल्लिखितम् अस्ति । तन्नाम श्रवणानक्षत्रस्य देवता विष्णुः । अथर्ववेदे श्रवणनक्षत्रं पुष्टिदायकं नक्षत्रमिति उल्लिखितम् । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य अनुसारम् इदं नक्षत्रम् अमृतस्य संरक्षणकारि विष्णोः भोग्यम् अस्ति । अस्मिन् नक्षत्रे पुण्यवचनानि श्रोतव्यानि । इदं सन्तापहारकम् अस्ति । वयम् अस्य यजनं कुर्मः । विष्णुः श्रवणनक्षत्रे स्थितः अस्ति । इदं नक्षत्रं यजमानं पुण्यात्मानं कुर्वत् तेन अभीष्टं सर्वं प्रददाति । आश्रिताः पदार्थाः श्रवणे मायापटवो नित्योद्युक्ताश्च कर्मसु समर्थाः । उत्साहिनः सधर्मा भागवताः सत्यवचनाश्च ॥ मायापटवो मायाविनः प्रपञ्चकुशलाः । नित्योद्युक्ताः सर्वकालं सोद्यमाः कर्मसु व्यापारेषु समर्थाः सक्ताः । उत्साहिनः सोत्साहाः । सधर्मा धर्मसंयुक्ताः । भागवता भगवद्भक्ताः । सत्यवचनाः सत्यभाषिणः । एते सर्व एव श्रवणे ॥ स्वरूपम् शान्तिकपौष्टिकमङ्गलविचित्रकृषिशिल्पसम्बराद्यं च । धामविधानसस्थापनमुपनयनं विष्णुभे कार्यम् ॥ श्रवणानक्षत्रे शान्ति-पौष्टिक-माङ्गलिककार्याणि, कृषि-शिल्प-वस्त्रादिकार्याणि, गृहनिर्माणम्, उपनयनम् इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । चरसंज्ञकनक्षत्राणि श्रवणत्रयमादित्यानिले च चरकर्मणि हितानि ॥ श्रवणत्रयं श्रवणं धनिष्ठा शतभिषगिति । आदित्यं पुनर्वसुः । आनिलं स्वातिः । ते आदियानिले च । एतानि पञ्च नक्षत्राणि । तानि च चरकर्मण्यस्थिरे कर्मणि हितानि प्रशस्तानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5174

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2%E0%A4%BE

उत्तराषाढा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते उत्तराषाढानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् उत्तराषाढानक्षत्रं भवति एकविंशतितमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः पूर्वाषाढ-उत्तराषाढा द्वे द्वे भेकम् - मण्डूकस्य आकृतौ विद्यमाने द्वे नक्षत्रे । सम्बद्धानि अक्षराणि बे बो जा जि - उत्तराषाढनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् अन्नं पूर्वा रासतां भे आषाढा ऊर्जं देव्युत्तरा आ वहन्तु ॥ आषाढ नक्षत्रं विश्वेदेवा देवता इति उल्लिखितम् अस्ति । तन्नाम उत्तराषाढनक्षत्रस्य देवता विश्वेदेवः । ऋषयः समस्तदेवतासमूहं विश्वेदेवा इति कथयन्ति । सायणाचार्यः विश्वेदेवं देवविशेषं मन्यते । विश्वेदेवस्य भावभूमिकायां भारतीयार्याणां सङ्घात्मकभावः यः अस्ति सः सामाजिक-सांस्कृतिकैक्यस्य चिन्तनमपि विद्यते । वसवः आदित्याः यदा आहूयन्ते तदा विश्वेदेवः अपि आहूयते इत्येतत् तं विषयं समर्थयति । एतेनैव कारणेन अस्मिन् नक्षत्रे देवप्रतिष्ठापनम्, विवाहः, सीमन्तोन्नयनम्, राज्याभिषेकः, उपनयनम्, गृहारम्भः, गृहप्रवेशः इत्यादीनि सर्वाणि शुभकार्याणि क्रियन्ते । अथर्ववेदसंहितायां (१९-७-४) उक्तमस्ति यत् पूर्वाषाढनक्षते जलदेवताभ्यः उत्तराषाढनक्षत्रे विश्वेदेवाय च बलदायकं तेजोदायकं सुभक्ष्यम् अन्नं प्रदातव्यमिति । आश्रिताः पदार्थाः विश्वेश्वरे महामात्रमल्लकरितुरगदेवतासक्ताः । स्थावरयोधा भोगान्विताश्च ये तेजसा युक्ताः ॥ महामात्रा हस्तिसाधनपतयः । मल्ला बाहुयुद्धज्ञाः । करिणो हस्तिनः । तुरगा अश्वाः । देवतासक्ता देवताभक्ताः । स्थावरा वृक्षादयः । योधा युद्धकुशलाः । भोगान्विताः भोगसमेताः । ये च जनास्तेजसा युक्तास्तेजस्विनः । ते सर्व एव विश्वेश्वर उत्तराषाढायाम् । स्वरूपम् स्थापनमुण्डनमण्डनवास्तुनिवेशं प्रवेशनाद्यं च । बीजारोपणवाहनभूषणवस्त्रं च वैश्वभे कार्यम् ॥ उत्तराषाढानक्षत्रे स्थापनम्, मुण्डनम्, मण्डनम्, वास्तु, निवेशः, प्रवेशः, वाहनम्, आभूषणम्, वस्त्राणि इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । ध्रुवसंज्ञकनक्षत्राणि त्रीण्युत्तराणि तेभ्यो रोहिण्यश्च ध्रुवाणि तैः कुर्यात् । अभिषेकशान्तितरुनगरधर्मबीजध्रुवारम्भात् ॥ अधुना ध्रुवाणि नक्षत्राणि तैश्च यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह – तेभ्यो नक्षत्रेभ्यस्त्रीण्युत्तराणि उत्तरफल्गुनी उत्तराषाढा उत्तरभाद्रपदा तथा रोहिण्यः । एतानि नक्षत्राणि चत्वारि ध्रुवाणि स्थिराणीत्यर्थः । तैश्च ध्रुवैः किं तत् ? अभिषेको नृपादेः । शान्तिः शान्तिकमुत्पातप्रतीकारः । तरुवृक्षस्तस्य रोपणम् । नगरं पत्तनं तत्प्रतिष्ठादि । धर्मो धर्मक्रिया । बीजं बीजवपनम् । अन्येषां ध्रुवाणां स्थिराणां कर्मणामारम्भान् कुर्यादिति । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5175

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2%E0%A4%BE

पूर्वाषाढा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते पूर्वाषाढानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् पूर्वाषाढानक्षत्रं भवति विंशतितमं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः पूर्वाषाढ-उत्तराषाढा द्वे द्वे भेकम् - मण्डूकस्य आकृतौ विद्यमाने द्वे नक्षत्रे । सम्बद्धानि अक्षराणि बू धा भा ढा - पूर्वाषाढनक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् या दिव्या आपः पयसा सम्बभूवुर्या अन्तरिक्षा उत पार्थिवीर्याः । या सामषाढा अनुयन्ति कामं तान आपः शं स्योना भवन्तु ॥ याश्च कूप्याः समुद्रिया याश्च नाद्याः वैशन्तीरुत प्रासचीर्याः । या सामषाढा मधु भक्षयन्ति ता न आपः शं स्योना भवन्तु ॥ (तैत्तरीयब्राह्मणम् १-५-२) तैत्तिरीयसंहितायां (४-४-१०) आषाढ नक्षत्रमापो देवता इति उल्लिखितम् अस्ति । तन्नाम पूर्वाषाढनक्षत्रस्य देवता आपः । वैदिकसाहित्य ब्रह्मचारिणः पवित्रः पलाशदण्डः आषाढ इत्युच्यते । अस्य स्वामी जलं वैदिकसाहित्ये घृत-मधु-अमृत-जीवन-पय-क्षीर-भेषज-रस-क्षेम-सुख-शुभ-पवित्रप्रभृतिभिः पदैः निर्दिष्टः अस्ति । तैत्तिरीयब्राह्मणे उल्लिखितमस्ति यत् आषाढनक्षत्रस्य यद् जलम् आकाशात् आगच्छति तत् अस्ति पवित्रम् । अतः तत् पेयं पयश्च । भूमिं प्रति आगमनावसरे अपि तत् तथैव तिष्ठति । तस्मिन् आपदेवः उपविष्टः अस्ति । आषाढनक्षत्रं तम् अनुगच्छति । जले स्थितं मधु पिबति पाययति च । इदं जलं कुपं समुद्रं सरोवरं जलाशयं नदीञ्च प्रविशति । इदमस्ति मधु । इदम् अस्माकं कल्याणकरि अस्ति । आश्रिताः पदार्थाः आप्ये मृदवो जलमार्गगामिनः सत्यशौचधनयुक्ताः । सेतुकरवारिजीवकफलकुसुमान्यम्बुजातानि ॥ मृदवो मार्दवयुक्ताः । जलमार्गगामिनो जलमार्गेण ये गच्छन्ति ते जलमार्गगामिनो धीवरा जलप्राणिनश्च । सत्ययुक्ताः सत्यभाषिणः । शौचयुक्ताः परधनादिष्वलुब्धाः । धनयुक्ता ईश्वराः । सेतुकराः सेतुं ये कुर्वन्ति । वारिजीवका वारिणा जलेन ये जीवन्ति तेनैवार्थार्जनं कुर्वन्ति । यानि चाम्बुजातानि जलसम्भूतानि फलानि कुसुमानि च । ते सर्व एवाऽऽप्ये पूर्वाषाढायाम् । स्वरूपम् शम्बरबन्धनमोक्षणवापीकूपादिनिग्रहं हननम्। द्रुमखण्डनवनचारिणपक्षिणां च यत्कार्यमम्बुभे कार्यम् ॥ पूर्वाषाढानक्षत्रे नूतनवस्त्रधारणम्, प्राचीनस्य त्यागः, नूतनकूपनिर्माणस्य निग्रहः, पुरातनकूपानां नाशः, वृक्षस्य खण्डनं, वनचारी, पक्षिहननम् इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । उग्रसंज्ञकनक्षत्राणि उग्राणि पूर्वभरणीपित्र्याण्युत्सादनाशशाठ्येषु । योज्यानि बन्धविषदहनशस्त्रघातादिषु च सिद्ध्यै ॥ अथोग्राणि नक्षत्राणि तैश्च यत् कर्म कर्तव्यं तच्चाह - पूर्वत्रयं पूर्वफाल्गुनी पूर्वाषाढा पूर्वभाद्रपदा इति । प्रित्र्यं मघा । एतानि पञ्च नक्षत्राण्युग्राणि भवन्ति । तानि चोत्सादे उत्सादने । परस्यार्थादीनां नाशे । शाठ्ये शठभावे च । एतेषु कार्येषु योज्यानि । तथा बन्धे बन्धने । विषे शत्रूणां विषप्रयोगे । दहनेऽग्निदाहे । शस्त्रे शस्त्रप्रहरणे । घाते मारणे । आदिग्रहणादन्येषूपद्रवकरणेषु ज्वरातीसारोत्पादनेषु सर्वकर्मसु सिद्ध्यै सिद्ध्यर्थं योज्यानि प्रयोक्तव्यानि । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5176

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%BE

मूला

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते मूलानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् मूलानक्षत्रं भवति नवदशं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः मूला कुप्यत्केसरि पञ्च - कुपितस्य केसरिणः आकृतौ विद्यमानानि पञ्च नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि ये यो बा बि - मूलानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् उदगातां भगवती विचृती नाम तारके । वि क्षेत्रियस्य मुञ्चतामधमं पाशमुत्तमम् ॥ वैदिकसाहित्ये इदं नक्षत्रं 'विचृतिः' 'मूलबर्हणः' इत्यादिभिः नामभिः निर्दिष्टमस्ति । तैत्तिरीयसंहितायाम् अस्य नक्षत्रस्य स्वामी पितरः इति क्वचित्, निर्ऋतिः इति क्वचिच्च उल्लिखितमस्ति । निर्ऋतिः दिक्पालः अस्ति । अस्मिन् एव नक्षत्रे देवाः असुराणां मूलोत्पाटनम् अकुर्वन् । अस्मिन् नक्षत्रे जातः अनिष्टकारकः, कुलनाशकः भवति इति निर्दिष्टमस्ति । आश्रिताः पदार्थाः मूले भेषजभिषजो गणमुख्याः कुसुममूलफलवार्ताः । बीजान्यतिधनयुक्ताः फलमूलैर्ये च वर्तन्ते ॥ भेषजमौषधम् । भिषजो वैद्याः । गणमुख्याः समूहप्रधानाः । कुसुममूलफलवार्ताः । कुसुमानि पुष्पाणि, मूलानि फलानि च वार्ता वृत्तिर्येषाम् । बीजानि सर्वाणि यान्युप्यन्ते । ये चातिधनयुक्ताः प्रभूतवित्तसमन्विताः । ये च फलमूलैर्वर्तन्ते जीवन्ति । ते सर्व एव मूले ॥ स्वरूपम् कृषिभवनविपिनकार्यं वापीकूपादिबीजनिर्वापम् । समरविभूषणशिल्पं विग्रहसन्धिश्च मूलनक्षत्रे ॥ मूलानक्षत्रे कृषिः, भवनम्, वनकार्यम्, वापिकार्यम्, बीजावापनम्, युद्धकार्यम्, सन्धिकार्यम् इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । तीक्ष्णसंज्ञकनक्षत्राणि मूलशिवशक्रभुजगाधिपानि तीक्ष्णानि तेषु सिद्ध्यन्ति । अभिघातमन्त्रवेतालबन्धभेदसम्बद्धाः अथ तीक्ष्णानि नक्षत्राणि तैर्यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - मूलं प्रसिद्धम् । शिवाधिपमार्द्रा । शक्राधिपं ज्येष्ठा । भुजगाधिपं सर्पदैवत्यमाश्लेषा । एतानि नक्षत्राणि तीक्ष्णानि दारुणानीत्यर्थः । तेषु तीक्ष्णेषु सिद्ध्यन्ति । के ते ? अभिघात उपद्रवः । मन्त्रो मन्त्रसाधनप्रयोगः । वेतालं वेतालोत्थापनादिकर्म । बन्धो बन्धनम् । वधस्ताडनम् । भेदः पृथ्क्करणं श्लिष्टयोर्द्वयोः । सम्बन्धो राजकुल आवेदनम् । एते सिद्ध्यन्ति । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5177

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%BE

ज्येष्ठा

रविमार्गे दृश्यमानेषु २७ प्रमुखनक्षत्रसमूहेषु अन्यतमं वर्तते ज्येष्ठानक्षत्रम् । प्रतिदिनं चन्द्रः यस्मिन् नक्षत्रे दृश्यते तत् नक्षत्रं दिननक्षत्रम् इति उच्यते । शिशोः जननावसरे चन्द्रः यत्र भवति तत् तस्य जन्मनक्षत्रम् इति कथ्यते । हिन्दुज्योतिष्शास्त्रस्य अनुगुणम् ज्येष्ठानक्षत्रं भवति अष्टादशं नक्षत्रम् । आकाशः ३६० डिग्रियुक्तः इति भाव्यते चेत् सः सप्तविंशतिधा विभज्यते चेत् एकैकः भागः १३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकैकम् अपि क्षेत्रं चतुर्धा यदि विभज्येत तर्हि १०८ भागाः भवन्ति । एकैकोपि भागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । तन्नाम नक्षत्रस्य प्रत्येकभागः ३.२० डिग्रियुक्तः भवति । एकस्य नक्षत्रस्य १३.२० डिग्रिपरिमितभागः । एकस्य राशेः ३० डिग्रिभागः । १२ राशीनां ३६० डिग्रिपरिमितः भागः भवति । आकृतिः अनूराधा ज्येष्ठाङ्गुल छत्राकारत्रयम् - छत्राकृतौ विद्यमानानि त्रीणि नक्षत्राणि । सम्बद्धानि अक्षराणि नो या इ ई - ज्येष्ठानक्षत्रसम्बद्धानि अक्षराणि । अधिदैवम्, वैदिकविवेचनम् इन्द्रो ज्येष्ठामनुनक्षत्रमेति यस्मिन् वृत्रं वृत्रतूर्ये ततार । तस्मिन् वयममृतं दुहाना क्षुधं दुरितिं दुरिष्टिं तरेम् ॥ पुरन्दराय वृषभाय धृष्णवे आषाढाय सहमानाय मीढुषे । इन्द्राय ज्येष्ठा मधुमद्दुहानाः । उक्तं कृणोतु यजमानाय लोकम् ॥ वैदिकसाहित्ये ज्येष्ठानक्षत्रमिन्द्रो देवता इत्युक्तम् । तन्नाम ज्येष्ठानक्षत्रस्य अधिपतिः इन्द्रः । इन्द्रः देवतासु ज्येष्ठः । अतः तस्य नक्षत्रं ज्येष्ठानक्षत्रमिति निर्दिष्टम् । ज्येष्ठायाः तिस्त्रः ताराः नितरां सुन्द्रराः दृश्यन्ते इत्यतः ज्योतिर्विदाः तत् 'कुण्डल'नाम्ना निर्दिष्टवन्तः । तैत्तिरीयब्राह्मणस्य कथनानुसारं ज्येष्ठानक्षत्रम् इन्द्रस्य प्रियं वर्तते । देवासुरयुद्धे इन्द्रः अस्मिन् एव नक्षत्रे असुराधिपस्य वृत्रस्य वधाम् अकरोत् । इन्द्रः ज्येष्ठया सह आगच्छन् अस्ति । अस्मिन् नक्षत्रे वयम् अमृतं प्राप्य क्षुधा-दुर्गति-कष्टेभ्यः मुक्तिं प्राप्नुमः। इन्द्रः दुष्टानां नाशकः, बली, धीरः, वीरः, व्रती, सहिष्णुः, सज्जनानां सन्तोषयिता, मधुनः दोग्धा च अस्ति । तं वयं नमस्कुर्मः । ज्येष्ठघ्न्यां जातो विचृतोर्यमस्य मूलबर्हणात् परिपाह्येनम् । अत्येन् नेषद् दुरितानि विश्वा दीर्घायुत्वाय शतशारदाय ॥ व्याघ्रेऽह्नय् जनिष्ठ वीरो नक्षत्रजा जायमानः सूवीरः । स मा वधीत् पितरं वर्धमानो मा मातरं प्र मिनीज्जनित्रीम् ॥ (अथर्ववेद ६-११०-२,३) ज्येष्ठानक्षत्रम् अशुभम् उग्रञ्च अस्ति इति उल्लेखः वेदे विद्यते । अस्मादेव कारणाद् अथर्ववेदे इदं नक्षत्रं कुलघातकम् इति लिखितम् । ज्येष्ठानक्षत्रे जातः ज्येष्ठानां मारकः भवेत् इति कुत्रचित् उल्लिखितमस्ति । आश्रिताः पदार्थाः पौरन्दरेऽतिशूराः कुलवित्तयशोऽन्विताः परस्वहृतः । विजिगीषवो नरेन्द्राः सेनानां चापि नेतारः ॥ अतिशूरा अतिसङ्ग्रामधीराः । कुलेनाभिजनेन वित्तेन धनेन यशसा कीर्त्या च अन्विताः संयुक्ताः । परस्वहृतः परधनहन्तारः । ये च नरेन्द्रा राजानो विजिगीषवः परान् जेतुमिच्छवः । ये च सेनानां नेतारः सेनापतयः । एते सर्व एव पौरन्दरे ज्येष्ठायाम् ॥ स्वरूपम् रिपुवधभेदनदहनप्रहरणवह्निलोहकार्याद्यम् । स्तेयविधानं विविधं शिल्पं चित्रं सुरेशभे कार्यम् ॥ ज्येष्ठानक्षत्रे शत्रुसंहारः, भेदनम्, दाहनम्, प्रहरणम्, अग्निकार्यम्, लोहसम्बद्धकार्यम्, चौर्यम्, शिल्पकर्म इत्यादीनि कार्याणि कर्तुं शक्यन्ते । तीक्ष्णसंज्ञकनक्षत्राणि मूलशिवशक्रभुजगाधिपानि तीक्ष्णानि तेषु सिद्ध्यन्ति । अभिघातमन्त्रवेतालबन्धभेदसम्बद्धाः अथ तीक्ष्णानि नक्षत्राणि तैर्यानि कर्माणि क्रियन्ते तानि चाह - मूलं प्रसिद्धम् । शिवाधिपमार्द्रा । शक्राधिपं ज्येष्ठा । भुजगाधिपं सर्पदैवत्यमाश्लेषा । एतानि नक्षत्राणि तीक्ष्णानि दारुणानीत्यर्थः । तेषु तीक्ष्णेषु सिद्ध्यन्ति । के ते ? अभिघात उपद्रवः । मन्त्रो मन्त्रसाधनप्रयोगः । वेतालं वेतालोत्थापनादिकर्म । बन्धो बन्धनम् । वधस्ताडनम् । भेदः पृथ्क्करणं श्लिष्टयोर्द्वयोः । सम्बन्धो राजकुल आवेदनम् । एते सिद्ध्यन्ति । पश्य नक्षत्र सूची नक्षत्राणि बाह्यानुबन्धः योजनीयः

5179

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%83

केतुः

केतुः (चिह्न: ; ketu) ग्रहः नवग्रहेषु अन्यतमः अस्ति । नमः सूर्याय चन्द्राय मङ्गलाय बुधाय च । गुरुशुक्रशनिभ्यश्च राहवे केतवे नमः॥ बाह्यसम्पर्कतन्तुः केतुः नवग्रहाः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः

5180

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83

शुक्रः

नमः सूर्याय चन्द्राय मङ्गलाय बुधाय च । गुरुशुक्रशनिभ्यश्च राहवे केतवे नमः॥ शुक्रः(Venus) सूर्यात् द्वितीयः समीपे स्थितः ग्रहः अस्ति । सः २२४.७ दिनेषु सूर्यस्य प्ररिक्रमणं करोति । ४.६ गोचरप्रमाणात् एषः रात्रौ गगने अत्यन्तं प्रकाशमानेषु कायेषु चन्द्रस्य अनन्तरं तिष्ठति । तस्मात् एव शुक्रः ’प्रातःकालीननक्षत्रं’, ’सायङ्कालीननक्षत्रं’ चेति प्रख्यातः अस्ति। शुक्रस्य गात्रं, गुरुत्वाकर्षणम् इत्यादीनि अनेकानि लक्षणानि पृथिव्या: इव वर्तन्ते । तस्मात् एव शुक्रः पृथिव्याः भ्रातृग्रहः इति प्रसिद्धः। शुक्रः सूर्यप्रकाशं प्रतिफलद्भि: मेघै: आवृतः वर्तते । ग्रहेषु शुक्रस्य वायुमण्डलभारः सर्वोच्चः वर्तते। तस्य वायुमण्डलम्।वायुमण्डलं प्रुमुखतः अङ्गाराम्लेन पूरितम् अस्ति । अतः एव तत्र जीवजन्तवः न सन्ति । पूरातनकाले शुक्रः पृथ्वी इव सागरैः पूर्णः वर्तते स्म । परन्तु अत्यधिकस्य तापमानस्य कारणतः एवम् अभवत् इति विदुषाम् अभिप्रायः । शुक्रस्य वायुमण्डलभार: पृथिव्याः वायुभारस्य अपेक्षया द्विनवतिवारम् अधिकं वर्तते । सायङ्काले दृश्यते इति कारणेन शुक्रः इति नाम । शुक्रस्यैव रजतमिति नामान्तरं भवति। अस्य प्रकाशस्य प्रखरतां दृष्ट्वा रजतमिति लोके व्यवहारः। रजतस्य प्रकाशः आकाशे विद्यमानानाम् अन्यनक्षत्राणाम् अपेक्षया अयम् अधिकः प्रकाशमानः भवति। सूर्यचन्द्रयोः अनन्तरं शुक्रः एव अधिकप्रकाशवान् भवति। अतिकान्तियुक्तनां नक्षत्राणाम् अपेक्षया ५० गुणितम् अधिकं कान्तिमान् भवति। सूर्योदये, सूर्यास्तमानसमये सूर्यसहिते दिगन्ते एनं ग्रहं नेत्राभ्यां द्रष्टुं शक्यते। चन्द्ररहितेषु रात्रिषु शुक्रस्य प्रकाशेन भूमेः वस्तूनि छायासहितानि भवन्ति। नेत्राभ्यां शुक्रस्य प्रकाशस्य वृद्धिक्षययोः विषये ज्ञातुं न शक्यते। भूमेः अपेक्षया यदा शुक्रः विशिष्टदूरे भवति तदैव अस्य ग्रहस्य पूर्णिमायाः इव बिम्बः दृश्यते। आकाशे अस्य ग्रहस्य बिम्बः अतीव समीपे यदा भवति तदा ६० क्षणव्यासपरिमितं भवति। विशेषदूरे यदा भवति तदा ९ क्षणव्यासपरिमितं भवति। अयं ग्रहः भूमेः अतीव समीपे यदा भवति तदा अन्तरं भवति २५,७००,००० मैल्परिमितम् । अतीव दूरे यदा भवति तदा अन्तरं भवति १६०,१००,००० मैल्परिमितम् । गात्रं गतिश्च गात्रे भूशुक्रयोः विशेषतया सादृश्यमस्ति। भूमेः व्यासः ७९१८ मैल्परिमितः भवति। अस्य तु ७५७५ मैल्परिमितः। अयं ग्रहः गोलाकारकः अस्ति। अस्य भारः भूमेः ४\५ भागः भवेदिति ऊहा। शुक्रग्रहस्य पथः शुद्धवृत्ताकारकः अस्ति। प्रायः ६७,२००,००० मैल्परिमितदूरात् अयं सूर्यं परिक्रमति। चन्द्रस्य अनन्तरम् अस्मभ्यम् अयमेव समीपवर्ती भवति। स्वपथे सूर्यंस्य परिक्रमणार्थं शुक्रेण २२४.७ दिनानि स्वीक्रियन्ते। अस्य ग्रहस्य कीदृशी अक्षगतिः? कियान् वेगः? इत्यादिषु विषयेषु विज्ञानिनाम् ऐक्यमत्यं नास्ति। अस्य शरीरस्य चिह्नानाम् आधारेण अक्षगतिः एवम् इति ज्ञातुं यत्नं कृतवन्तः। अस्य गोलात् बहिः आकाशसदृशवातावरणं विद्यते। तेन कारणेन विश्वसितानि चिह्नस्थानानि स्थिराणि उत अस्थिराणि इति निर्णयः कष्टसाध्यः। केन्सीनि नामकः विज्ञानी शुक्रग्रहस्य उपरि विद्यमानं किञ्चन श्वेतबिन्दुं (चिह्नम्) अभिज्ञाय, एतत् २४ होराकाले सकृत् सूर्यं परितः परिक्रमणं करोति इति असूचयत् । आत्मनः परिभ्रमणं २३घन्टा ५६ निमेषाणां कालावधौ भवति इति सूचितम् । यदि एतत् सत्यं भवेत् तर्हि भूमिः इव अस्याऽपि अक्षगतिः अस्तीति भाति। बाह्यानुबन्धाः Venus Profile at NASA's Solar System Exploration site Missions to Venus (Hosted by NASA) Gallery of Venus exploration images (Hosted by NASA) The Soviet Exploration of Venus, Image catalog Venus page at The Nine Planets NASA page about the Venera missions Magellan mission home page Pioneer Venus information from NASA Detailed information about transits of Venus Geody Venus, a search engine for surface features Maps of Venus in NASA World Wind Chasing Venus, Observing the Transits of Venus Smithsonian Institution Libraries Venus Crater Database Lunar and Planetary Institute Calculate/show the current phase of Venus (U.S. Naval Observatory) Venus Astronomy Cast episode No. 50, includes full transcript. Thorsten Dambeck: The Blazing Hell Behind the Veil , MaxPlanckResearch, 4/2009, p. 26–33 Cartographic resources PDS Map-a-Planet Venus Nomenclature Gazeteer of Planetary Nomenclature – Venus (USGS) Map of Venus Movie of Venus at National Oceanic and Atmospheric Administration नवग्रहाः विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5181

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83

सूर्यः

सूर्यः (चिह्न: ) किञ्चन नक्षत्रं विद्यते । किन्तु ज्योतिष्शास्त्रदृष्ट्या अयं कश्चन ग्रहः इति निर्दिश्यते । खगोलपदार्थेषु सूर्यः अत्यन्तं प्रमुखः अस्ति । तदीयाः किरणाः भूमेः उपरि अन्येषां ग्रहाणाम् उपरि प्रकाशम् उष्णतां च प्रसरन्ति । सूर्यस्य आकर्षणपरिधौ एव अन्येषां ग्रहाणां सञ्चलनं भवति । नित्यजीवनव्यवहारे तस्य प्रभावः अस्ति अनन्यः। सूर्यं विना मानवजीवनस्य कल्पना अपि अशक्या एव। सूर्यस्य व्यासः भवति ८,६५,००० मैल्-परिमितम् । भूमेः विस्तारस्य अपेक्षया १३,००,००० गुणितम् अधिकम् । द्रव्यराशिः भूमेः अपेक्षया ३,३३,००० गुणितम् अधिकम् । अणुप्रक्रियया सूर्ये शक्त्युत्पादनं भवति । सूर्ये प्रचाल्यमानया अनया क्रियया जलजनकः हीलियं-धातुरूपेण परिवर्तिताः भवन्ति इत्यतः द्रव्यराशौ प्रत्येकस्मिन् क्षणे चत्वारि-मिलियन्-टन्-परिमितः भागः न्यूनः भवति । सूर्यः यस्यां वियद्गङ्गायां परिभ्रमति तस्याः केन्द्रभागतः बहु दूरे सीमाप्रदेशे विद्यते । वियद्गङ्गायाः केन्द्रतः सूर्यः ३०,००० ज्योतिर्वर्षाणाम् अन्तरे विद्यते । रविमार्गः विश्वगोले रविमार्गः इत्येषः किञ्चन बृहद्-वृत्तम्। भूकेन्द्रसिद्धान्तानुगुणं भूमिः विश्वस्य केन्द्रभागे दृश्यते । आकाशे सञ्चरन्तः सर्वे अपि पदार्थाः भूमिं परितः भ्रमन्ति । रविः अपि भूमिं परितः भ्रमति इव पूर्वदिशि उदेति पश्चिमदिशि अस्तङ्गच्छति च । रवेः अयं सञ्चरणमार्गः एव (वस्तुतः अयं रविं परितः भ्रमन्त्याः भूमेः मार्गः) रविमार्गः इति कथ्यते । अत्रैव सायनराशिचक्रनिरयणराशिचक्रौ कल्प्येते|अतिन्युनदिनमानदिवसात् सायनराशिचक्रान्तर्गत मकरराशौ सूर्यः चंक्रमते | अस्मिन्नेव दिने सायनमकरे अर्क इति लिखन्ति पञ्चांगकाराः |सौरवर्षे रविमार्गे कल्पिते राशिचक्रे मकरमासादयः द्वादशाः भवन्ति | सायनमकरमासारम्भदिनात् सन्निकटात् पूर्ववर्तिशुक्लपक्षारम्भदिनात् अमान्तो चान्द्रोमासः वेदांगज्योतिषविद्भिः मन्यन्ते | अयं रविमार्गः विश्वमध्यरेखातः २३ डिग्रिपरिमितं २६ निमेषपरिमितं कोणरूपेण नतः भवति । भूमेः अक्षस्य नमनमेव अस्य कारणम्। भू-अक्ष-रविमार्गयोः सम्बद्धः समतलकोणः रविमार्गस्य वक्रता इति निर्दिश्यते। इयं प्रस्तुतं २३ डिग्रि २६ निमेष २५.२ क्षणपरिमितं च वर्तते। बाह्यानुबन्धाः Nasa SOHO (Solar & Heliospheric Observatory) satellite National Solar Observatory Astronomy Cast: The Sun A collection of spectacular images of the sun from various institutions (The Boston Globe) Satellite observations of solar luminosity Sun|Trek, an educational website about the Sun The Swedish 1-meter Solar Telescope, SST An animated explanation of the structure of the Sun (University of Glamorgan) Animation - The Future of the Sun Solar Conveyor Belt Speeds Up  – NASA – images, link to report on Science नवग्रहाः विषयः वर्धनीयः

5182

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83

चन्द्रः

नमः सूर्याय चन्द्राय मङ्गलाय बुधाय च । गुरुशुक्रशनिभ्यश्च राहवे केतवे नमः॥ चन्द्रः (Moon) भूमेः एकमात्र-उपग्रहः अस्ति । सूर्यस्य अनन्तरं प्रमुखं स्थानं वहति चन्द्रः भूग्रहे विद्यमानानाम् अस्माकं दृष्ट्या । भूमिः स्वं परितः भ्रमति इत्यतः चन्द्रः अपि पूर्वदिक्तः पश्चिमदिशि सञ्चरति इति भासते । अन्ये ग्रहाः इव चन्द्रेण अपि स्थिरनक्षत्रमार्गे परिपूर्णं भ्रमणं कर्तुं २७ दिनानि ७ घण्टाः ४३ निमेषाः स्वीक्रियन्ते । तन्नाम २७.३२१७ दिनानि स्वीकरोति । अयम् एव नक्षत्रमासः इति उच्यते । भूमौ स्थित्वा ये अवलोकयन्ति तेषां दृष्ट्या चन्द्रः एकस्मात् नक्षत्रात् प्रस्थाय वृत्तं समाप्य तत्रैव प्रत्यागन्तुं यावन्तं कालं स्वीकरोति सः कालः इति वक्तुं शक्यते । एषः कालः २७.३२१७ सौरदिनसमानः भवति । सामान्यतः चान्द्रमानः नाम अमावास्यतः अमावास्यपर्यन्तं विद्यमानः २९.५३०५८८७ सौरदिनानि इत्यर्थः । अयं कालः नक्षत्रमासात् अधिका वर्तते । चन्द्रस्य परिभ्रमणावसरे सूर्यः अपि सञ्चरति इत्यतः प्रथमामावास्यातः द्वितीयामावास्याप्राप्तिः विलम्बायते । भूमेः गुरुत्वाकर्षणशक्तिम् अपि यदि परिगणयेम तर्हि चन्द्रस्य कक्षा दीर्घवृत्ताकारकः भवति । अन्येषां ग्रहाणाम् उपरि रवेः आकर्षणकारणतः अस्यां कक्षायां लघु परिवर्तनं दृश्यते । भूमितः चन्द्रस्य दूरं भवति २,३८,००० मैल्-परिमितम् । इदमन्तरं २२,१०,४६० तः २,५२,७०० मैल्-परिमितं विस्तृता भवति । भूमिं परितः भ्रमन् चन्द्रः एकस्मात् समीपप्रदेशात् प्रस्थाय तत्रैव प्रत्यागमनाय यं समयं स्वीकरोति सः कालः "एनोमलिस्टिक् मासः" (anomalistic month) इति कथ्यते । अयं कालः २७.५५४६ सौरदिनसमं भवति । चन्द्रस्य कक्षा भूचक्रात् अधिकतरं नाम ५ डिग्रि १५ कोणे नत्वा भ्रमति । कक्षागुणाः पुरभूमिः = ३६,३,१०४ कि.मी (०.००२४ A.U ) अपर्यामः = ४०५, ६९६ कि.मी (०.००२७) A.U) दीर्घार्ध- अक्षः = ३८४३९९ कि.मी (०.००२५७ A.U) कक्षापरिधिः= २,४१३,४०२ कि.मी (०.०१६ A.U) कक्षीय केन्द्रच्युतिः= ०.०५४९ नार्क्षात्रक- अर्वाधः= २७.३२१ ५८२ दिनानि (२७ दि.७ घं. ४३.१ नि.) यतिमासः=२९.५३० ५८८ दिनानि (२८ दि.१२ घं. ४४.० नि) असङ्गतमासः २७.५५४.५५० दिनानि ड्राकोनिक्मासः= २७.२१२२२१ दि. सायणमासः= २७.३२१५८२ दिनानि सर्वसामानकक्षावेगः= १.०२२ कि.मी / प्रतिक्षणम् (२२८६मै/प्रतिघण्टम्) कनिष्ठकक्षावेगः= ०.९६८ कि.मी प्रतिक्षणम् ( २१६५ मै /प्रति.घं) गरिष्ठकक्षावेगः= १.०७२ कि.मी .प्रतिक्षणम् (२४२० मै प्रतिघण्टम्) वक्रता= सौरमण्डलस्य समतलात् ५.१४५* (भूमेः समभाजकस्य १८.२९* एवं २८.५८* मध्ये ) भौतिकगुणलक्षणानि समभाजकस्य त्रिज्यम्= १,७३८.१४ कि.मी (भूमेः २७.३%) ध्रुवयोः त्रिज्यम् =१७३५.९७ कि.मी (भूम्ने: २७.३%) सर्वसामान्यत्रिज्यम्= १७३७.१०३ कि.मी (भूम्नेः २७.३%) परिधिः =४.३७३x१०६ कि.मी ह्रस्वाक्षता= ०.००१२५ बाह्यभागस्य विस्तीर्णम्= ३.७९३*१०७ कि.मी (भुमेः ७.४ %) गाव्रम् = २.१९५८x१०१० कि.मी (भुमेः २%) द्रव्यराशिः= ७.३४७७x१०२२ कि.ग्रां ) (भूमेः १.२३%) सान्द्रता - ३,३४६.४ कि.ग्रां /मी३ बाह्यगुरुत्वम्=१.६२२ मी./क्षणम् २(०.१६५४ ग्राम्) बाह्यमुक्तिवेगः= २.३८ कि.मी / क्षणम् (५३२४ मै/प्र.घं.) अक्षीयपरिभ्रमणवेगः= ४.६२७ मी/क्षणम् (१०.३४९/प्र.घं) अक्षीयवक्रता= १.५४२४० (क्रान्तिवृत्तस्य समतलानुसारम्) प्रतिफलनांशः= ०.१२ गोचरप्रमाणम्= -१२.७४ पर्यन्तम् बाह्य-उष्णांशः(समभाजकवृत्ते ) कनिष्ठम्= १०० के सर्वसामान्यम् = २२०के गरिष्ठम्= ३९० के वायुमण्डलम् सान्द्रता प्रति से.मी२ कृते १०७ कणाः (दिने) प्रति से.मी२ कृते २०५ कणाः (रात्रौ) एषः भूमेः एकैकं नैसर्गिकः उपग्रहः । भूग्रहस्य एवम् चन्द्रस्य मध्ये सर्वसामान्यदूरम् ३८४,३९९ कि.मी.यावत् एतस्मात् दूरात् चन्द्रेण प्रतिफलितः प्रकाशः भूमिं प्राप्तुं सामान्यतः २३ क्षणानि आवश्यकानि । चन्द्रस्य व्यासः ३,४७४ कि.मी परिमितं भवति (२,१५९ मैल्) (भूग्रहात् ३.७ गुणितम् न्यूनम् ।) एषः सौरमण्डलस्य पञ्चमः अतिभारयुकः तथा अतिविस्तृतः उपग्रहः । ग्यानिमिड्ड्, टैटन्, क्यालिष्टो, एवं ऐओ चन्द्रात् बृहत् उपग्रहाः । सागरस्य उत्कर्षापकर्षयोः चन्द्रस्य गुरुत्वाकर्षणमेव कारणम् । एकवारं भूमिं परितः परिभ्रमणं कर्तुम् एषः २७.३ दिनानि स्वीकरोति । भूमि-चन्द्र-सूर्याणां व्यवस्थायाम् आवर्तमानेभ्यः परिवर्तनेभ्यः चन्द्रस्य कलाः सम्भवन्ति । एताः कलाः २७.५ दिनेषु एकवारम् आवर्तिताः भवन्ति । भूमिं विहाय मानवैः यत्र पदं न्यस्तं तादृशः एकैकः आकाशकायः नाम चन्द्रः । रष्यादेशस्य लूनयोजनायाः गगननौका तावत् चन्द्रग्रहं प्रति ऐदम्प्राथम्येन प्रेषिता मानवर्राहतगगननौका। लूना-१ भूगुरुत्वं अतीत्य चन्द्रस्य समीपं गतवत् प्रथमं मानवेन निर्मितं वस्तु । लुना-२ चन्द्रस्य बाह्यस्तरं प्रति प्रेषितं प्रथमं मानवनिर्मितं वस्तु । सामान्यतः अस्माकं दर्शनेन विमुखस्य चन्द्रस्य अपरमुखम् लूना-३-द्वारा चित्रीकृतम् । एतत्सर्वम् १९५९ तमे वर्षे जातम् । चन्द्रस्य उपरि पदं न्यस्तवत् प्रथमं मानवर्राहतम् नौकायानं लूना ९। एवं चन्द्रस्य परिभ्रमणं कृतम् प्रप्रथमनौकायानम् लूना -२० । १९६६तमे वर्षे अमेरिका-संस्थानस्य अपोलोयोजनायाः अङ्गतया चन्द्रस्य उपरि प्रथमं मानवसहितं नौकायानं १९६८ तमे वर्षे चन्द्ं परितः भ्रमणम् अकरोत् । अनन्तरं १९६९ तमे वर्षे अपोलो- २२ मानवस्य साक्षात् चन्द्रस्य उपरि पादार्पणम् अकारयत् । एषः मनुकुलस्य इतिहासे स्वर्णाक्षरैः लेखितुम् योग्यः कार्यक्रमः आसीत् । एवम् १९६८ तमे आरब्धा अपोलोयोजना मानवस्य चन्द्रस्योपरि पादार्पणेन १९६९ तमे वर्षे परिसमाप्तिं गता । तथापि भविष्ये चन्द्रस्य दिशि मानवसहित /रहितगगननौकायानानां प्रेषणे अनेकेदेशाः प्रयतन्ते स्म। मङ्गलग्रहस्य यात्रार्थं चन्द्रस्योपरि एकं शाश्वतं गगननौकास्थानं स्थापयितुं डिसेम्बरमासस्य ४ दिनाङ्के २००६ वर्षे नासासंस्थया सूचना दत्ता । निर्माणकार्ये पञ्चवर्षीणि अपेक्षितानि भवेयुः इति निरीक्षा वर्तते । तदनन्तरं २०२० तमे वर्षे प्रथम-अन्तरिक्षयानानाम् आरम्भः भवेत् इति निरीक्ष्यते । चन्द्रस्य मुखद्वयम् चन्द्रः समकालिकपरिभ्रमणं कुर्वन् भवति इत्यतः तस्य एकमेव मुखं सर्वदा अस्माभिः दृश्यते । बहुपूर्वं भूमेः उपरि जायमानैः सागराणाम् उत्कर्षापकर्षैः चन्द्रस्य अक्षीयपरिभ्रमणं मन्दं जातं सत् तदधीनम् अभवत् । तथापि चन्द्रस्य कक्षाकेन्द्रय्युतिकारणात् जातैः लघु परिवर्तनैः वयं चन्द्रस्य ५९% बाह्यस्तरं दृष्टुं शक्नुमः । एतत् मुखम् ‘पुरोमुखम्’ इति तस्य विरुद्धदिशायां वर्तमानः भागः “पृष्टमुखम्’ इति कथयन्ति । पूर्णिमायां चन्द्रस्य पुरोमुखं दृष्तं चेत् अपरमुखे अमावास्या भवति । अमावास्यायाम् अदृश्यमुखे पूर्णिमा भवति। समतलप्रदेशाः चन्द्रस्य उपरि विद्यमाना गाढा तीक्ष्णा तथा वैशिष्ट्यरहिता या भूमिः अस्ति सा ‘मेर्’ इति नाम्ना निर्दिश्यते । ‘मेर’ इत्यस्य ल्याटिन्भाषया समुद्रः इत्यर्थः । एते वलयाः जलेन आवृत्ताः इति विश्वस्य ‘मेर्’ इति नाम प्रदत्तम् । वास्तवरूपेण एते विस्तृताः कृष्णशिलायाः लावाप्रवाहाः । एते सर्वे चन्द्रस्य पुरोमुखे एव दृश्यन्ते । पृष्ठभागे (तिरोमुखे)अधिकतया न दृश्यन्ते । पृष्ठभागस्य २% विस्तीर्णमात्रम् अनेन आवृतम् । पुरोभागस्य ३२% विस्तीर्णप्रदेशः ‘मेर्’ प्रदेशेन आवृत्तः । पुरोमुखे तत्र तत्र ज्वालमुख्यः सन्ति । एतस्य भेदस्य अत्यन्तं सम्भवनीयं कारणं नाम- पुरोमुखे शाखोत्पन्नसमर्थानि वैशिष्ट्यानि सान्द्राणि सन्ति । एतादृशानि वैशिष्ट्यानि लूनार् प्रास्पेक्टर्न् गामाकिरणानां वर्णमापकपटलैः प्राप्त्ताभिः भूरासायनिकनक्षाभिः ज्ञायन्ते । पुरोभागे बहुत्र ज्वालामुख्यः सन्ति । उन्नतप्रदेशाः एते समभागात् उन्नतस्तरे सन्ति इत्यतः एतेषां ‘टेरे’ इति नाम प्रदत्तम् । पुरोमुखे अनेके उन्नतपर्वतश्रेणयः बाह्य परिधौ दरीदृश्यन्ते । भूफलकस्य चलनात् अत्र यथा पर्वताः निर्मिताः तथा चन्द्रस्य एते पर्वताः निर्मिताः न सन्ति । सङ्घट्टितगर्ताः चन्द्रस्य उपरि सर्वत्र एते सङ्घट्टनेन जाताः गर्ताः दृशन्ते । एते धूमकेतूनां सङ्घट्टनात् शतकोटिवर्षपूर्वम् सञ्जाताः ।। १ कि.मीटरात् अपि अधिकव्यासपरिमिताः ५ लक्षाधिकाः गर्ताः चन्द्रस्योपरि द्रष्टुं शक्याः वायुमण्डलस्य अनुपस्थितेः कारणात् एते नूतनाः इव दृश्यन्ते। चन्द्रस्य बाह्यमुखे स्थिताः मुख्यगर्ताः एवं सन्ति- इम्ब्रियं, सेरेनिटाटिस् , क्रिसियं, नेक्टारिस्गा इति । जलस्य अस्तित्वम् धूमकेतूनाम् उल्कापिण्डानां सङ्घट्टनात् किञ्चित् जलस्य खण्डाः चन्द्रस्योपरि सञ्चिताः अभवन् । एते सूर्यकिरणैः आम्लजनक-जलजनकरुपेण विभक्ताः भूत्वा बाह्माकाशं गच्छन्ति । अपोलोगगनयात्रिभिः समभाजकस्य समीपे शिलाखण्डेषु सङ्गृहीतः अत्यल्पप्रमाणकः जलस्य अंशः संशोधितः अस्ति। एतेन ज्ञायते यत् अत्र जलस्य अंशः नास्ति इति। किन्तु ध्रुवस्य समीपे जलकणाः स्युः इति ऊहयते । दक्षिणध्रुवप्रदेशे २४,००० च. कि.मी प्रदेशः शाश्वतछायायां स्यात् इति गणकीकृतछायाचिव्राणि सूचयन्ति । उपयोक्तुं योग्यप्रमाणेन जलस्य अस्तित्वं चन्द्रे जनवासार्थं मुख्यः विषयः भवति। गुरुत्वक्षेत्रम् चन्द्रस्य गुरुत्वक्षेत्रस्य प्रमुखं वैषिष्ट्यं नाम यत्र महता प्रमाणेन सङ्घट्टनं जातम् अस्ति तत्र गमनार्हरूपेण गुरुत्वे असमञ्जसता वर्तते । एताम् असमञ्जसतां ‘म्यास्गान्’ इति कथयन्ति । एतादृशी असमञ्जसता गगननौकायाः कक्षायाः निर्धारणे अधिकं प्रभावं जनयन्ति। किन्तु मानवसहित/रहितचन्द्रयानस्य सज्जतायां निखरगुरुत्वस्य ज्ञानम् अत्यावश्यकम् अस्ति । यतः अपोलोनौकाचालनस्य पूर्वपरीक्षायां, गगननौकावतरणस्थानानि निरीक्षायाः अपेक्षया भिन्नानि जातानि । अस्य समस्यायाः कारणं किम् इति अन्विष्य परिभ्रामकेण सूचना प्रेषिता । कारणं गुरुत्वस्य असमञ्जसता इति ज्ञातमभूत्। कान्तक्षेत्रम् चन्द्रस्य बाह्यकान्तक्षेत्रं बहुदुर्बलम् । चन्द्रः प्रस्तुतं द्विध्रुवकान्तक्षेत्रं न प्राप्तवान् अस्ति । यतः तस्य अन्तः उत्पादकाः लावारसादयः न सन्ति। चन्द्रस्य प्रस्तुतकान्तक्षेत्रं सम्पूर्णतया बाह्य-आवरणेन उद्भूतम् । प्लस्मामेघस्य कारणात् अस्थिरकान्तक्षेत्राणि उद्भवन्ति इति सूचितम् अस्ति । वायुमण्डलम् चन्द्रः सामान्यतया विरलं निर्वातरुपं वायुमण्डलम् विदधाति । चन्द्रस्य आन्तरिकभागेषु उत्पादितेभ्यः विकिरण क्षयेभ्यः ‘टेडान्’ इत्यादयः अनिलाः उद्भवन्ति । सौरमारुतात्, सूर्यकिरणात् च अनिलाः अल्पप्रमाणेन उत्पन्नाः भवन्ति । एते अनिलाः बाह्याकाशे मारुतस्य कान्तक्षेत्रात्, सौरमारुतस्य आकुञ्चनात् वा विनष्टाः भवेयुः । वर्णपटलमापकद्वारा चन्द्रस्य उपरि सोडियं (Na), पोट्याषियं (K) मूलवस्तूनि संशोधितानि सन्ति । उद्भवः भूवैज्ञानिकविकसनञ्च समकालिक-उद्भववादानुसारं सूर्यं परितः यथा ग्रहाः उद्भूताः, तथा भूमिं परितः चन्द्रः उद्भूतः । किन्तु चन्द्रस्य उपरि अयसः न्यूनताकारणतः एषः वादः सर्वैः नाङ्गीक्रियते । किन्तु ‘बृहत् सङ्घट्टनसिद्धान्तं सर्वे सामान्यतया अङ्गीकुर्वन्ति । मङ्गलग्रहसदृशः आकाशकायः भूमिं घट्टयति, (‘थीय’ अथवा ‘आर्फयस्’ इति तस्य नाम) अनेन घट्टनसमये उद्भूतपदार्थानां सम्मेलनेन चन्द्रः निर्मितः इति अस्य सिद्धान्तस्य आशयः । तथापि चन्द्रस्य निर्माणे आवश्यकाः पदार्थाः कस्मात् अनुपातात् भूम्याः, एवं बाह्य-आकाशकायात् (‘आर्फियस्’ कायात्) आगताः इति सन्देहः विद्यते एव । चन्द्रस्य निर्माणं ४५२.७+- १ कोटि वर्षात् पूर्वं जातम् । सौरमण्डलस्य उद्भवात् ३-५ कोटि वर्षेभ्यः अनन्तरं इति परिगणयन्ति । चन्द्रस्य शिलापाकसागरः महासङ्घट्टनात्, तदनन्तरतनसञ्चयनात् अपारशक्तिः आविर्भूता अभवत्। । एतादृशबहु-उष्णशक्तेः कारणात् चन्द्रस्य बहुभागः द्रवरुपेण आसीत् इति चिन्तयन्ति। द्रवस्यास्य बाह्यभागः ‘चन्द्रस्य शिलापाकसागरः’ इति कथ्यते । अस्य गभीरता ५०० कि.मी परिमिता सती चन्द्रस्य केन्द्रपर्यन्तम् आसीत् इति ऊहा अस्ति । भूवैज्ञानिकविकसनम् चन्द्रस्य बाह्य परिधेः ३ कि.मीटरात्मकः व्यासवलयः २० लक्षवर्षेभ्यः पूर्वं अनिलबाह्यप्रसरणात् व्यत्यस्तः इति वदन्ति । कक्षया एवं भूम्याः साकम् सम्वन्धः २७.३ दिनेषु एकवारं चन्द्रः भूमिं परितः परिभ्रमति (चन्द्र्स्य नाक्षत्रिक अवधिः)। किन्तु भूमिरपि सूर्यस्य परिभ्रमणं स्वकक्षायां करोति अतः चन्द्रस्य ताः एव कलाः अस्माभिः २७.५ दिनेषु दृश्यन्ते (चन्द्रस्य यति-अवधिः) चन्द्रः भूमेः क्रान्तिवृत्तस्य समतलस्य समीपे परिभ्रमति समुद्रस्य उत्कर्षापकर्षं विहायापि भूमिचन्द्रयोः मध्ये परस्परं अनेके परिणामाः भवन्ति । अनेन उत्कर्षापकर्षाभ्यां भूमि – चन्द्रयोः सर्वसामान्यदूरं शतके ४ मीटर् अथवा प्रतिवर्षम् ४ से.मी अधिकं भवति । ग्रहणम् सूर्यः भूमिः एवं चन्द्रः यदा एकस्याम् एव सरलरेखायां वर्तन्ते तदा ग्रहणं सम्भवति । अमावास्यायां चन्द्रः सूर्यस्य एवं भूमेः मध्ये आगच्छति तदा सूर्यग्रहणं सम्भवति। पूर्णिमायाः दिने यदा भूमिः सूर्यचन्द्रयोः मध्ये आगच्छति तदा चन्द्रग्रहणं सम्भवति । सर्वासु पूर्णिमासु अमावास्यासु ग्रहणानि न सम्भवन्ति । पूर्णग्रहणम् एवं कङ्कग्रहणमिति द्विविधे ग्रहणे पश्यामः । पूर्णग्रहणे चन्द्रः सूर्यं सम्पूर्णतया अच्छादयति । इतः परं ६० कोटिवर्षानन्तरं (सूर्यस्य कोनव्यासः न व्यक्रियते येत् ) चन्द्रः सूर्यं सम्पूर्णततया आच्छादयितुं न शक्नोति तदा केवलं कङ्कणग्रहणानि एव सम्भवन्ति । कोट्यन्तरवर्षेभ्यः पूर्वं केवलं पूर्णग्रहणानि एव आसन्। अन्वेषणम् दूरदर्शकस्य आविष्कारास्यानन्तरं चन्द्रस्य वीक्षणे प्रगतिः अभूत्। गेलिलियो महाशयः स्वस्य ‘गेलिलै’ इति नूतनम् उपकरणं सम्यक् उपयुज्य,चन्द्रस्य बाह्य-आवरणे स्थितान् पर्वतान् तथा कन्दरान् अवलोकयामास । शीतलसमरस्य प्रचोदनात् रशिया-अमेरिकासंस्थानयोः मध्ये बाह्याकाशविषये आसक्तिः अधिका अभवत् । तथा चन्द्रस्य विषयेऽपि आसक्तिः अधिका अभवत् । तयोः रशियादेशस्य (उपग्रहः) चन्द्रयोजनानुसारं लूना-१६ , २०,२४ एवम् अपोलो-११,१२,१४,१५,१६ १७ एताः गगननौकाः चन्द्रस्योपरि विद्यमानं शिलाखण्डं मृत्तिकां च अत्र आनीतवन्तः । अमेरिकादेशस्य अपोलो-११ यात्रायाः नायकः नील-आर्मस्ट्रांग् ’ महोदयः १९६९ तमवर्षस्य जुलैमासस्य ११ दिनाङ्के १२.५६ U.T.C समये चन्द्रस्योपरि आदौ स्वपादं न्यस्तवान् । चन्द्रस्योपरि (२००७ तमे वर्षे) पादं न्यस्तवत्सु अन्तिममानवः युजीन सेरनात् । अपोलोयात्रासु चन्द्रस्योपरि अनेकानि वैज्ञानिक- उपकरणानि उपस्यापितानि। तेषु उष्णप्रवाहशोधकाः चन्द्रकम्पनमापकाः, कान्तत्वमापकाः प्रमुखाः। २०२० तमे वर्षे अमेरिकादेशः पुनः मानवसहितचन्द्रयोजनां प्राकटयत् । जपानदेशः ‘लूनार्- ए’ एवं ‘सेलीन्’ इति योजनादयस्य सज्जतायाम् अस्ति । भारतदेशोऽपि २००८ तमे वर्षे ‘चन्द्रयानम्- २’ इति योजनाम् आरभ्य अनेकेषां मानवरहितचन्द्रयानस्य योजनां प्रयोजयन् अस्ति । ‘चन्द्रयानम्- २’ एकं यान्त्रिकं चन्द्रपर्यटकम् आप्नोति । रष्या देशः अपि स्व ‘लूना- ग्लोब्’ कार्यक्रमं पुनः उपस्थापयति इति घोषणां कृतवान् अस्ति । भूरासायनिकनक्षा द्वारा चन्द्रस्य बाह्यकवचम्, अल्युमिनियुं, सिलिकेट्, पोट्याषियं, सोडियं, क्याल्शियम् इत्यादिनां लवणैः संपन्नम् अस्ति । चन्द्रस्य बाह्यकवचं मुख्यतः आम्लजनकं, सिलिकान्, मेग्नेषियं, अयः क्याल्शियं तथा पित्तलेन समृद्धम् अस्ति। अल्पप्रमाणेन टैटोनियं, युरेनियं, योरियम्, पोटाषियं, एवं जलजनकैः युक्तम् अस्ति । इतिहासः पाश्यात्यवलये चन्द्रस्य विषये वैज्ञानिकविवरणं दत्तवत्सु प्रथमः ग्रीक् तत्त्वज्ञानी ‘अनक्सागोरस्स्’ । एषः सूर्यचन्द्रौ द्वौ अश्मानौ इति, चन्द्रः सूर्यस्य प्रकाशं प्रतिफलति इति तर्कितवान् आसीत् । तस्य नास्तिकदृष्टिकोणत्वात् तं बन्धयित्वा अनन्तरं देशभ्रष्टं कृतवन्तः । मध्ययुगे दूरदर्शकस्य आविष्कारात् पूर्वं चन्द्र कश्चन गोलकः इति परिगणयन्ति स्म । विविधसंस्कृतयः चन्द्रस्योपरि विद्यमानं विन्यासं दृष्ट्वा चन्द्रमानवः, शशः , महिषः इत्यादि- आकाराः सन्ति इति चिन्तितवन्तः आसन् । बाह्यानुबन्धाः APOD - Video of lunar drive Cartographic resources Gazetteer of Planetary Nomenclature (USGS) List of feature names. 3D zoomable globes: Maps and panoramas at Apollo landing sites Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) Kaguya (Selene) images Observation tools See when the next new crescent moon is visible for any location. नवग्रहाः

5183

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%83

मङ्गलः

नमः सूर्याय चन्द्राय मङ्गलाय बुधाय च । गुरुशुक्रशनिभ्यश्च राहवे केतवे नमः॥ परिचयः मङ्गलः(Mars) सूर्यमण्डलस्य तृतीयः ग्रहः अस्ति। मङ्गलस्य वर्णः रक्तः अस्ति । अतः अस्य ’अङ्गारकः’ इति कथयन्ति । अस्य ग्रहस्य व्यासः भवति ४२०० मैल्-परिमितम् । अयं ग्रहः सूर्यात् २२८,०००,००० कि मी (१४२,०००,०००मैल्) परिमिते दूरे विद्यते । अस्य ग्रहस्य वातावरणे स्वस्य भ्रमणाय अयं ग्रहः ३७ निमेषाधिक २४ घण्टाः स्वीकरोति । सूर्यं परितः भ्रमणाय ६८७ दिनानि स्वीकरोति। अस्य ग्रहस्य फोबोस्-डैमोस्(Phobos-Deimos) -नामकौ द्वौ उपग्रहौ स्तः । विलक्षणरूपयुक्तौ इमौ उपग्रहौ पूर्वं लघुग्रहरूपेण (अस्टेरायिड्स्) स्याताम् इति ऊह्यते । भूग्रहात् मङ्गलग्रहः साक्षात् द्रष्टुं शक्यः । मङ्गलस्य गोचरप्रमाणं (apparent magnitude)- २.९पर्यन्तं भवति । भूम्याः दर्शनेन शुक्रः, चन्द्रः, सूर्यश्च मङ्गलस्य अपेक्षया अधिकाः प्रकाशमानाः दृश्यन्ते । किन्तु वर्षे कानिचन दिनानि गुरुग्रहः मङ्गलस्य अपेक्षया अधिकप्रकाशमानः दृश्यते । ऐदम्प्राथम्येन १९६४ तमे वर्षे जातस्य म्यारिनर्-मङ्गलयानतः पूर्वं बहुभिः ऊहितम् आसीत् यत् मङ्गलग्रहे यथेष्टं जलं द्रवरूपेण उपलभ्येत इति । मङ्गलध्रुवाणां समीपे दृष्टाः शिथिल-गाढचिह्नानि आकारे पौनः पुन्येन परिवर्तमानानि आसन्। अपि च, जलनालाः इव दृश्यमानाः गाढपट्टिकाः अपि दृष्टाः। मङ्गलग्रहे जलराशिः स्यात् इत्येतस्याः आशापूर्णायाः प्रतीक्षायाः इदमेव कारणं स्यात्। वस्तुतः एताः पट्टिकाः न आसन् एव, भ्रममात्रम् इति आनन्तरीयविश्लेषणैः अवगतम् । तथापि भूग्रहं विहाय मङ्गलग्रहे एव जलस्य (जीवजन्तोश्च) अस्तित्वं सम्भाव्यते। अतः अद्यत्वे अपि तत्र सूक्ष्मजीविनाम् अभिज्ञानाय प्रयत्नः प्रचलति । मङ्गलस्य दैनन्दिनचलनम् ऋतुमानादयः भूमेः विद्यमानानां सादृश्यं भजते। सौरमण्डले विद्यमानस्य अत्युन्नतः पर्वतः ओलिम्पस् मान्स्(यश्च पर्वतः गौरीशङ्करस्य अपेक्षया त्रिगुणितोन्नतः वर्तते), अतिगभीरा दरी म्यारिनेरिस्-खातम्, ध्रुवप्रदेशे हिमवलयाश्च अस्मिन् ग्रहे दृश्यन्ते। केभ्यश्चित् वर्षेभ्यः पूर्वमपि अस्मिन् ग्रहे जलं द्रवरूपेण स्यात् इति केचन आधाराः कथयन्ति । अद्यत्वे मङ्गलं परितः मङ्गल-ग्लोबल्-समीक्षकः, मङ्गल-ओडिस्सि, मङ्गल-एक्स्प्रेस्, मङ्गल-गुप्तचर-परिभ्रमकः इत्येताः ४ गगननौकाः(spacecraft) परिभ्रमन्तः सन्ति । अपि च मङ्गलस्य बहिरावरणे स्पिरिट्-आपर्चुनिटि-नामकौ पर्यटकौ अपि कार्यं निर्वहन्तौ स्तः । भौतिकलक्षणानि लौहमलेन युक्तात् उपरितनभागात् प्रतिफलितः अस्य प्रकाशः रक्तवर्णीयः भवति । तस्मात् एव अयं ग्रहः रक्तग्रहः(Red Planet) इति उच्यते । मङ्गलग्रहस्य व्यासः भूमेः व्यासस्य अर्धभागमितः अस्ति । मङ्गलग्रहस्य घनत्वं न्यूनमस्ति इत्यतः तत्रत्यः द्रव्यराशिः भूमेः दशांशः अस्ति । किन्तु मङ्गलस्य बाह्यविस्तारः भूमेः शुष्कभूतलविस्तारसमः अस्ति । मङ्गलग्रहः गात्रे द्रव्यराशौ च यद्यपि बुधग्रहस्य अपेक्षया बृहत्तरः तथापि बुधस्य गुरुत्वबलम् अधिकं वर्तते । अस्य कारणम् अस्ति बुधस्य नैबिड्याधिक्यम् । रोमन् जनाः एतं मङ्गलग्रहं स्वयुद्धदेवतायः नाम्ना मार्स् इत्येव नामाङ्कितवन्तः । ईजिप्त् जनाः हर् देशर् इति नाम्ना अभिजानन्ति यस्य अर्थः रक्तवर्णः एव । भारतीयानां भावानुगुणं अयं भूमिपुत्रः मङ्गलः । रक्तवर्णेन शोभमानः ग्रहः मङ्गलः। संस्कृतभाषया अस्य अङ्गारकः इत्यपि नाम अस्ति। अङ्गारस्य वर्णः रक्तः एव । प्राचीनभारतीयाः अस्य ग्रहस्य वर्णः रुधिरवर्णः इति जानन्तिस्म इति वक्तुं शक्यते । मङ्गलस्य वर्णः रक्तः यतः अत्र प्रसृतानि अयसा युंक्तपदार्थस्य रजांसि। तानि सूक्ष्मस्तररूपेण मङ्गलस्य परिसरे प्रसृतानि भवन्ति अतः मङ्गलः रक्तवर्णेन दृश्यते। मङ्गलः शीतलं मरुस्थलम् । अस्य ग्रहस्य बाह्यकायस्य मुख्यांशः शिलाः। अस्य व्यासः भूमेः अर्धं भवति । भूमिरिव शुष्कप्रदेशाः अपि सन्ति । सर्वषाम् ॠतूनां वयुमण्डलम् अत्र भवति यथा भूमौ । अस्य कारणं तु अस्य आवर्तनाक्षांशः भूमिः इव २३० प्रमाणेन वक्रः अस्ति । ग्रहस्य ध्रुवप्रदेशेषु तुषारकिरीटं, ज्वालामुखिनः, महादर्यः च सन्ति । ऋतुमानानुगुणं हिममुकुटस्य विस्तारः सङ्कोचः वा भवति । अस्य वातवरणं पुनः पुनः परिवर्तते इति छिद्रितप्रदेशाः सूचयन्ति। अस्य शीतलं शिथिलं च वायुमण्डलं सूचयति यत् अत्र जलस्य बिन्दुरपि नास्ति इति । संशोधः ३.५दशलक्षवर्षेभ्यः पूर्वं महापूरः आगतस्य लक्षणानि सन्त्यपि कुतः आगतं जलं कति दिनानि आसीत् इति कोऽपि न जानाति। क्रि.श.अ२००२तम वर्षात् अनन्तरं नासा संस्थया प्रेषितात् ओडिस्सी इति उपग्रहात् प्राप्तसूचनानुगुणम् अधिकजलनिक्षेपाः ध्रुवीयभागे सन्ति। अधिकप्रमाणेन जलं हिमशिलारूपेण अस्ति। यदि समग्रे ग्रहे हिमशिलाः सन्ति तर्हि अन्तर्जलम् अवश्यं भवति स्म । किन्तु हैमशिलाः केवलं ध्रुवप्रदेशे सन्ति । क्रि.श.२००४तमे वर्षे अपर्चुनिटि स्फिरिट् चेति गगननौके कानिचन निर्दिष्टरासायनिकरचनानि, खनिजांशान् शोधयित्वा नौकावतरणस्थले जलांशः अस्तीति सूचितम् । सौरमण्डलस्य बुधः, शुक्रः,भूमिः इव मङ्गलस्य बाह्यकायः ज्वालामुख्या, शुक्तीनां स्थानान्तरेण, जञ्झावातेन परिवर्तितः । ज्वालामुखिनः पर्वताः दशलक्षवर्षेभ्यः पूर्वम् उत्पन्नः इति वक्तुं शाक्यते। सौरव्यूहस्य अतिमहान् ज्वालमुखी पर्वतः ओलिम्पस् मान्स् अपि च अतिनिम्नदरी वल्लेस् मारिनेरिस् अस्मिन् ग्रहे एव स्तः । रूपं चलनं च मङ्गलस्य सञ्चलपथः अण्डाकारेण अथवा दीर्घवृत्ताकारेण अस्ति । अतः सूर्यस्य अन्तरे भूमेः अपेक्षया अधिकः व्यत्यासः भवति । अतः ऋतुमानः बहुव्यत्यस्तः भवति। मङ्गलग्रहस्य बाह्यरूपं भूमितः सम्पूर्णं दृष्टुं न शक्यते चेदपि दूरदर्शकयन्त्रेण पश्यति चेत् अस्य ग्रहस्य ध्रुवप्रदेशे हिमटोपिकाः दृग्गोचराः भवन्ति । मङ्गलग्रहस्य फोबोस् डैमोस् चेति उपग्रहद्वयम् अस्ति। एतौ मङ्गलस्य गुरुत्वाकर्षणात् बद्धौ क्षुद्रग्रहौ । एतयोः द्रव्यराशिः न्यूना अस्ति इति कारणेण गोलकाकारे न स्तः । मङ्गलग्रहः सौरव्यूहस्य कश्चन सङ्कीर्णः ग्रहः इति विज्ञानिनाम् अभिप्रायः। अस्य ग्रहस्य कन्तक्षेत्रं नास्तीति वादः । किन्तु नासा प्रेषितस्य मार्स् ग्लोबल् सर्वेयर् नाकानुगुणं दक्षिणगोलार्धस्य शुक्तिप्रदेशे केवलम् अत्यधिकं कान्तक्षेत्रमस्ति । भूविवरणानि कक्षा परिभ्रमणञ्च उपग्रहौ जीवराशिः बाह्यानुबन्दाः Mars Exploration Program On Mars: Exploration of the Red Planet 1958–1978 from the NASA History Office. Mars Unearthed—Comparisons of terrains between Earth and Mars Be on Mars—Anaglyphs from the Mars Rovers (3D) Mars articles in Planetary Science Research Discoveries Geody Mars—World's search engine that supports NASA World Wind, Celestia, and other applications Mars Society—The Mars Society, an international organization dedicated to the study, exploration, and settlement of Mars. New Papers about Martian Geomorphology How far is it to Mars? Media Video - Mars (National Oceanic and Atmospheric Administration). Video (04:32) – Evidence for "Vigorously" Flowing Water on Ancient Mars (September, 2012). Panoramic View of Gale Crater on Mars (4 billion pixels) (March, 2013). Panoramic Views of Mars (Curiosity Rover 1 and Curiosty Rover 2). Computer Simulated Flight into Mariner Valley. 3D-Flight into Mariner Valley. Mars Astronomy Cast episode #52, includes full transcript. 15 Amazing Pictures of the Red Planet – slideshow at The Huffington Post. Storm Front. Buried basins. Dunes. source. Mars. source. Cartographic resources Mars nomenclature and Mars map with feature names from the USGS planetary nomenclature page PDS Map-a-planet Viking Photomap MOLA (topographic) map 3D maps of Mars in NASA World Wind Google Mars—Interactive image of Mars नवग्रहाः विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5184

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%83

राहुः

नमः सूर्याय चन्द्राय मङ्गलाय बुधाय च । गुरुशुक्रशनिभ्यश्च राहवे केतवे नमः॥ राहुः (चिह्न: ; Rahu) हैन्दवानां विश्वासानुरोधेन सूर्यं उत चन्द्रं गिलित्वा ग्रहणानां उत्पादकः कश्चन सर्पः इति। अनन्तरं सूर्यस्य उत चन्द्रस्य कण्ठभागतः बहिरागत्य ग्रहणं समापयति। कृष्णवर्णीय अष्टाश्वसहितः रथस्य चालकः तथा सम्पूर्णदेहः क्रूरजन्तु विशेष इव चित्रकलायां बिम्बितमस्ति। वेदाङ्गज्योतिष्यशास्त्रे राहुः नवग्रहेषु अन्यतमः ग्रहः। पुराणस्यानुरोधेन, समुद्रमन्थनसमये असुरः राहुः स्वल्पम् अमृतं पीतवान्। किन्तु, अमृतरसः कण्ठमार्गेण गमनात् पूर्वमेव मोहिनी अस्य शिरच्छेदं कृतवति।तथाऽपि केवलं शिरोभागः एव सजीवरूपेण स्थितः इति। खगोलविज्ञानरीत्या राहुः तथा केतुः, सूर्यः तथा चन्द्रः खगोलाय नीलाकाशपरिधौ परिक्रमण वेलायां मार्गेषु छेदकबिन्दू सूचितौ भवतः। अतः राहुः तथा केतुः क्रमशः उत्तरदक्षिण चान्द्रसम्पातौ इति व्यवहारः। सूर्यचन्द्रयोर्मध्ये एकस्मिन बिन्दौ यदा भवति तदा ग्रहणं भवति, इति तु सत्यमेव। एतेन पुराणस्थ विषयोपि सत्यमित्याशय़ः। राहुं वञ्चनाप्रवृत्तियुक्तः एकः पौराणिकपुरुषः इति परिगणितमस्ति। अयं राहुः, वञ्चकानाम्, केवलं सन्तोषान्वेषकानाम्, अन्येषां भूमिं ये अतिक्रमणं कुर्वन्ति तेषाम्, मादकद्रव्याणां वणिग्जनानाम्, विषं ये विक्रयन्ति तेषाम्, अप्रामाणिकानाम्, अनैतिककार्यमग्नानाम्,अन्येषाञ्च प्रतिनिधिः भवति। अयम् अधर्मस्य, बहिष्कृतस्य,कठोरवचनस्य, असत्यस्य, अशुचित्वस्य, उदरव्रणस्य, अस्थेः, देहान्तर वेषधारकस्य सूचकः भवति इति। अन्येषां शक्तिं प्रबलीकरणे एवं मित्रं शत्रृत्वेन परिवर्तने च कारणीभूतः अयम्। विषसर्पेण दंशति चेत् राहुकृपया (रोग)पीडामुक्तः भवतीति। बौद्धधर्मे राहुः क्रोधयुक्तदेवेषु एकः इति। बाह्यानुबन्धः वेदे ज्योतिश्शास्त्रे च विद्यमानः राहुमन्त्रः वेदे ज्योतिश्शास्त्रे च राहुः नवग्रहाः विषयः वर्धनीयः

5186

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83

शनिः

नमः सूर्याय चन्द्राय मङ्गलाय बुधाय च । गुरुशुक्रशनिभ्यश्च राहवे केतवे नमः॥ सुन्दरः ग्रहः शनिग्रहः (चिह्न: ; Saturn) गुरुग्रहस्यापेक्षया बहिः चलति। अस्य ग्रहस्य गात्रं बृहत् भवति। अन्येषां ग्रहाणां तुलनायां गात्रे द्वितीय स्थानीयः एषः ग्रहः भवति। ग्रहाय जलस्य ७१ अंशिक सान्द्रता अस्ति। गात्रे बृहत् भवतीत्युक्तं किन्तु,अल्पभारवान् ग्रहः इति चेत् आश्चर्यं भवेत् किन्तु सत्यमेतत्। सागरे एतादृषं गात्रविशिष्टम् एनं ग्रहं यदि क्षिपामः तर्हि न निमज्जतिस्म। हिमराशेः अपेक्षया अल्पभारः अस्य। जलस्य उपरि प्रायः तरणं कुर्यात्। शनिग्रहः बहुसुन्दरं दृश्यते। अस्य प्रकाशः,वर्णः,मध्ये विद्यमानाः वलयाः, अष्टौ उत नवचन्द्राणां परिवारः एते सर्वेऽपि आश्चर्यं जनयन्ति। अतीव कान्तिविशिष्टः ग्रहः भवति। बहुदूरात् पश्यामश्चेदपि बुधग्रहस्य प्रकाशतुल्यः भवति अयं ग्रहः। गात्रं गतिश्च अयं शनिग्रहः गात्रे भूमेः अपेक्षया ७९२ भागपूर्तिः बृहत् भवति। भारे भूमेः अपेक्षया ९५ भागपूर्तिः बृहत् भवति। अस्य गोलस्य व्यासः विषुवद्रेखायां ७५,००० मैलुपरिमितं भवति। ध्रुवरेखायां ६७,००० मैलुपरिमितं भवति। ध्रुवयोर्मध्ये समतलाकारे दृश्यमानस्य गोलकस्य परितः वलयाः यदि नभवन्तिस्म तर्हि गोलाकारे दृश्यमानस्याऽपेक्षया आन्डाकारे दृश्यतेस्म। शनिग्रहः १० घन्टा, १४ निमेष,२४ क्षणाय एकवारं स्वपथे परिक्रमति। अयं ग्रहः सूर्यम् एकवारं परिक्रमणं कर्तुं २९ वर्षाणि १९७ दिनानि अपेक्षन्ते। अस्य ग्रहस्य सञ्चरण वेगः भूमेः १\३ भागांशः अस्ति। प्रतिक्षणं ६ मैलुपरिमिते वेगे क्रमति । अस्य वेगः मन्दः भवति। ग्रहस्य दीर्घवृत्तोऽपि बृहत् भवति। अयं ग्रहः सूर्यात् यादा गरिष्टदूरे भवति तदा ९३६,०००,००० मैलु दूरे भवति , ८३६,०००,००० कनिष्टदूरे भवति। भूम्या अयं ७४४ तथा १०२८ मिलिय मैलुपरिमिते अन्तरे सरति। भूमौ विद्यमानानाम् अस्मभ्यं कृते,अयंग्रहः मंगळग्रहः तथा गुरुग्रह इव आकाशे वक्रगमने दृश्यते। भूमिः शनिग्रहात् ७४४ तः १.०२८ मिलिय गरिष्ट, कनिष्टदूरे भवति। बाहीकः शनेः बहिर्भागः गुरुग्रह इव वातावरणमावृतः अस्ति । विषुवद्रेखायां अस्य ग्रहाय घन्टायै २३,००० मैलुपरिमितवेगोऽस्ति। उत्तरदक्षिणयोः अक्षांशयोः प्रति यदा सरति तदा वेगे न्यूनता भावति। अस्य बहिर्भागात् प्रतिबिम्बित प्रकाशः बहु विशिष्टः भवति। भूमौ श्वेताकाशाः यावत् प्रकाशस्य प्रतिछायां प्रकाशयन्ति ,तदपेक्षया अत्रत्य वातावरणं सूर्यकिरणानां प्रतिछायां प्रकाशयति। अस्य गोलाय स्वप्रकाश शक्तिः किञ्चिदस्ति इति ऊहा। गोलस्य मध्यभागः प्रकाशसहित श्वेतवस्त्रमिव दृश्यते। ध्रुवयोः हरितवर्णः दृश्यते। वातावरणम् शनिग्रहे अनिलानां विमोचना वेगः प्रतिक्षणं २३ मैलिपरिमितं भवति। अत्र ० डिग्रिसेन्टिग्रेड् औष्ण्यं भवति। अस्य बाहीकः १४० डिग्रि उष्णं भवति। एतादृश परिस्थितौ कस्यापि अनिलस्य अणुपरिमाणवः शनिग्रहं विहाय गन्तुमशक्ताः भवन्ति । एतदृष बृहत् कायः जलस्य ७\१० भागांशः सान्द्रता भवति। अस्यान्तः घनभागः न्यूनं भवति। बाहीकः अनिलेन पूरितमस्ति। सान्द्रतानुरोधेन अस्य गर्भः एवं भवेदिति ऊहा, मध्यभागः २८,००० मैलुव्यासपरिमितशिलाया आवृतमस्ति। अस्यापेक्षया बहिः ८,००० कि.मी. स्थूलहिमराशेः कवचोऽस्ति। एतदपेक्षया बहिः २२,००० कि.मी. स्थूलं वातावरणमस्ति इति। अस्य वातावरणस्य सान्द्रता जलस्यापेक्षया पादभागः अस्तीति,तत्र जलजनकः हीलियम् सदृषाः अनिलाः घनीकृत धूलीकणाः इव भवन्तीति स्यात्। स्थूलरूपेण गणनायां गुरुः तथा शनिग्रहयोः गोलयोः रचनयोः सादृश्यं भवति। शनेः वलयाः अस्य सौन्दर्यं दूरदर्शक यन्त्रद्वारा जनाः दृष्टवन्तः। गैलीलियो प्रप्रथमवारं दूरदर्शकसहायेन ग्रहस्य मध्यरेखायां लघु बिन्दुद्वयं दृष्टवान्। एतौ बिन्दू लघु चन्द्रौ इति तस्य ऊहा आसीत्। गच्छताकालेन अदृश्यौ सन्जातौ। तदा सः विस्मयचकितः संजातः। स्व नेत्रे एव विश्वासः नासीत् तस्य। हैगेन्सस्य ऊहा हालेण्ड देशस्य (१६२९-१६९५) हैगेन्स नामकः घटियन्त्रं, दूरदर्शकयन्त्रञ्च निर्मातिस्म। अयं खगोलज्ञः अपि आसीत्। अनेन शनेः परितः विद्यमान अलङ्कारस्य रहस्योद्घाटने यत्नः कृतः। कदाचित् तस्य परितः अङ्गुलीयकानि दृश्यन्ते, कदाचित् तस्य वामे,दक्षिणेच कन्टकौ स्थः इव भासते । क्रुशः,विशालाङ्गुलीयकानि च अस्य गोलाय परिक्रमन्ति चेदेव एतादृष दृश्यं द्रष्टुं शक्यते इति अस्याभिप्रायः। पूर्वोक्त विषये १६५५ ततः पूर्वमेव तेन चिन्तितमासीत्। जनानां पुरतः स्वाभिप्रायं वक्तुं अस्य धैर्यं नासीत्। किन्तु वर्षचतुष्टयानन्तरं (१६५९) सधैर्येण स्ववादं मण्डितवान्। ”शनेः परितः क्रुशः तथा विशालाङ्गुलीयकमस्ति। एतत् मुख्यग्रहाय न सल्लग्नं, किन्तु परितः परिक्रमति। एतत् अङ्गुलीयकं ग्रहपथाय अभिनति अस्ति । कालान्तरे खगोलज्ञाः हैगेन्सस्य वादम् अङ्गीकृतवन्तः। अनन्तरं प्यारिस् वीक्षणालयस्य प्रमुखः गयोवानि केन्सीनि, अनेन कृत उत्तमसंशोधनेन ज्ञातं यत्, अस्य ग्रहस्य परितः एकमेव वलयः नास्ति,किन्तु दौ वलयौ इति। बहिः विद्यमानस्य अन्गुलीयकस्य विशालता न्यूनम् एवं लघुश्च भवति। अन्तराङ्गुलीयकं विशालम् बृहच्च भवति। अङ्गुलीयकयोः प्रकाशे व्यत्यासोऽस्ति। बाह्यसम्पर्कतन्तुः Saturn profile at NASA's Solar System Exploration site Saturn Fact Sheet, by NASA Gazeteer of Planetary Nomenclature – Saturn (USGS) Cassini–Huygens mission to Saturn, by NASA Research News about Saturn General information about Saturn Studies on the Rings of Saturn Astronomy Cast: Saturn Outside In – film animated from hundreds of thousands of still Cassini photographs Saturn in Daytime (12 inch telescope) Saturn 'Rev 175' Raw Preview नवग्रहाः विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5187

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%83

बुधः

नमः सूर्याय चन्द्राय मङ्गलाय बुधाय च । गुरुशुक्रशनिभ्यश्च राहवे केतवे नमः॥ बुधः(Mercury) चतुर्थः ग्रहः भवति। बुधः सूर्यमण्डले सूर्यस्य अत्यन्तं समीपे स्थितः ग्रहः। अपि च सूर्यमण्डले स्थितेषु ग्रहेषु गरिमायां कनिष्ठः अपि अस्ति । सूर्यान्तिकात् अयं ग्रहः स्फुटतया द्र्ष्टुं न शक्यते। बुधस्य गोचरप्रमाणम् २.०-५.५ वर्तते । उषःकाले नेत्राभ्याम् एव सः द्रष्टुं शक्यः भवति। अस्य ग्रहस्य विषये अद्यापि स्पष्टतया विवरणं न उपलभ्यते । १९७३ तमे वर्षे बुधं प्रति प्रेषितं म्यारिनर्-१०यानं वर्षद्वयं तं प्ररिक्रम्य तस्य ग्रहस्य ४०-५०% भागमात्रस्य मानचित्रं सम्पाद्य प्रत्यागच्छत् । बुधः सूर्यं प्रति परिभ्रमणाय ८८ दिनानि स्वीकरोति । स्वस्य भ्रमणाय १५ घण्टाधिक ५८ दिनानि यावत् स्वीकरोति । बुधः आकारे अस्माकं चन्द्रः इव अस्ति । बुधस्य कोऽपि नैसर्गिक उपग्रहः नास्ति। विशिष्टं वायुमण्डलम् अपि न विद्यते। ग्रहस्य अन्तर्भागे लोहवलयः वर्तते। तत् लोहवलयात् एव पृथिव्याः कान्तक्षेत्रस्य १% शक्तियुतं कान्तक्षेत्रं तत्र वर्तते। बुधस्य उपरि तापमानः ९० K - ७०० K व्याप्तौ वर्तते। अत्रत्यः ध्रुवीयः प्रदेशः अत्यन्तं शीतलः अस्ति । पाश्चात्यदेशेषु बुधः ’मर्क्युरी’ इति ख्यातः । भारतीयज्योतिष्शास्त्रे बुधः चन्द्रस्य पुत्रः इति अभिदीयते । चीना-कोरिया-जापानदेशेषु बुधः जलनक्षत्रमिति ख्यातः। पुराणेषु वर्णितं विद्यते यत् बुध: वेदानां वेत्ता अस्ति इति। रचना सूर्यमण्डले स्थितेषु चतुर्षु घनरूपिग्रहेषु बुधः अन्यतमः। तन्नाम बुधः अपि भूमिः इव शिलाभिः खनिजैः वा निर्मितः अस्ति। घनरूपिग्रहेषु लघुतमस्य अस्य ग्रहस्य व्यासः समभाजके ४८७९ कि मी परिमितम्। बुधग्रहः ७०% लोहैः ३०% सिलिकेट्-वस्तुभिः युक्तः अस्ति । अस्य घनता भवति प्रति घ सें मी कृते ५.४३ ग्राम्-परिमितम्। सौरमण्डले एव अति नैबिड्ययुतः ग्रहः अस्ति बुधः। इयं भूमेः घनतायाः अपेक्षया न्यूना एव। किन्तु गुरुत्वसंक्षेपणपरिष्कारेण बुधः भूमेः अपेक्षया घनवान् इति ज्ञायते। अन्तारचना बुधस्य अतिनिबिडतायाः आधरेण तदीया अन्तारचना अवगन्तव्या। भूमेः अति नैबिड्यस्य किञ्चन कारणं भवेत् तस्याः अन्तर्भागीयसंक्षेपणम्। किन्तु बुधः भूमेः अपेक्षया लघुः, तस्य अन्तर्भागः अपि तावान् निबिडयुक्तः न विद्यते । अतः बुधस्य अन्तर्भागः विस्तृता अयोमययुक्ता च स्यात्। भूविज्ञानिनां दृष्ट्या बुधस्य अन्तर्भागः तदीयस्य गात्रस्य ४२% भागं व्याप्नोतु। (भूमेः अन्तर्भागः तस्याः गात्रस्य १७% भागमात्रं व्याप्नोति) ६०० कि मी गात्रयुतः कश्चन मध्यभागः बुधस्य अन्तः दृश्यते । बुधस्य इतिहासस्य आदिमभागे शतशः कि मी गात्रयुतः कश्चन आकाशकायः तदुपरि आक्रम्य मध्यभागे विद्यमानानि मूलवस्तूनि विनाशयत् । ततः शिथिलमध्यभागमात्रम् अवशिष्टम्। बुधस्य बाह्यविस्तरः १००-२०० कि मी स्थूलयुतः । बाह्यविस्तरस्य किञ्चन विशिष्टं लक्षणं नाम तत्र विद्यमाना कुकुदावली । एतेषु कानिचन शैलानि शताधिक कि मी औन्नत्ययुतानि । बुधस्य बाह्यविस्तारस्य घनीकरणानन्तरम् अन्तर्भागस्य मध्यभागस्य शीतलीकरणावसरे एतानि लघुशैलानि निर्मितानि स्युः इति भाव्यते । सौरमण्डले विद्यमानानाम् अन्येषां ग्रहाणाम् अपेक्षया अत्यधिकप्रमाणेन अयः अत्र दृश्यते। बुधस्य लोहाधिक्यं विवरीतुं विभिन्नाः सिद्धान्ताः प्रस्तुताः सन्ति। भारतीयज्योतिश्शास्त्रानुसारं बुधः कारकत्व-स्वरूप-स्वभावादयः सुन्दरं शरीरं, श्लेषयुक्ता वाक्, हास्यप्रियता, वात-पित्त-कफप्रकृतिः, भावप्रकाशः, विषयग्रहणशक्तिः, आलोचनासामर्थ्यञ्च बुधग्रहस्य तत्त्वानि । बुधस्य कारकत्वानि एतानि - ज्यौतिषम्, वेदान्तः, वाणिज्यम्, शिल्पम्, यन्त्रम्, तन्त्रम्, नपुंसकता, सेवकाः, युक्तिः, विष्णोपासना, व्याकरणम्, पुराणम्, मृदुवचनम्, अश्वः, कण्ठः, नाभिः, गुह्यम्, वामकर्णः, रत्नपरीक्षा, दायादयः, साधुत्वं, मातुः चिन्ता, मैथुनं, वाक्, विद्या, विनयः, विवेकः, मित्रं, सगोत्रः, गणितं, वेदः, पाण्डित्यं, शिल्पं, कलावित्, काव्यकौशलं, मातामहः, यन्त्रं, मन्त्रः, अश्वः, भयं, नृत्यं, कोशागारः, तीर्थयात्रा, वायव्यं, प्रीतिः, शिखराणि च । मानसिकास्वास्थ्यं, मतिभ्रमः, नरदौर्बल्यं, उदरव्याधयः, मूकत्वम्, अस्फुटभाषणम् - एतेषां सर्वेषां बुधः एव कारकः । आधिपत्यम् मिथुन-कन्याराश्योः बुधः अधिपतिः। बुधः पलायनवादी । ग्रहराज्यव्यवस्थायाः दृष्ट्या अयं वणिक् विद्यते । वणिजाम् अनुपस्थितौ अपेक्षितवस्तूनां सम्पूरणं कष्टकरम्। बुधः नाम पण्डितः इत्यपि अर्थः। कालानुगुणान् निर्णयान् स्वीकुर्वन् कार्याणां सम्पादनसामर्थ्यं बुधेन एव साध्यम्। अन्येषां साहाय्यम् आचरन् स्वस्य लाभस्य सम्पादनं, सर्वेषां सन्तोषणे अत्यन्तं समर्थः नाम बुधः एव । सर्वैः सह समञ्जनं, स्वस्य प्रामुख्यप्रदर्शनञ्च एतेषां विशेषलक्षणम् । मिथुनराशिवतां वस्तुक्रयणे, कन्याराशिवतां वस्तुविक्रयणे विशेषसामर्थ्यं दृश्यते । गुणविषये ग्रहणम् आदरणं च बुधद्वारा एव निश्चीयते । समाजोन्मुखचिन्तनम् एतेषां वैशिष्ट्यम् । बुधग्रहस्य चलनम् चन्द्रस्य मार्गः सूर्यभूकेन्द्रयोः मध्ये यदागच्छति तदा ग्रहणं भविष्यति। तदा समीपस्थः चन्द्रबिम्बः दूरे विद्यमानं सूर्यबिम्बं सम्पूर्णमाच्छादयितुम् अपेक्षितगात्रवान् भवति। बुधशुक्रौ भूसूर्ययोर्मध्ये आगच्छतः किन्तु दूरे भवतः। बिम्बौ लघुरूपेण दृश्येते । अतः सूर्यबिम्बस्य पुरतः लघुकृष्णबिन्दुरिव गच्छतः। बुधग्रहस्य पथः भूपथाय नितम्बे अस्ति। यदि तलभागे भवति तर्हि त्रिवारं बुधग्रहस्य चलनं (ट्रान्सिट्) सूर्यबिम्बस्य पुरतः दृश्यतेस्म्। कुतश्चेत्, भूमिः सूर्यम् एकवारं परिक्रमणार्थमपेक्षिते समये, बुधः चतुर्वारं परिक्रमति। एतेषु एकवारं वयमेव बुधग्रहस्य साकं उपसरणं कृतवन्तः इत्यस्मात् कारणात् त्रीणि परिक्रमणानि एव दृग्गोचराणि भवन्ति। बुधग्रहस्य पथः भूपथाय २डिग्रि परिमिते नितम्बे अस्ति। बुधग्रहस्य परिभ्रमणावधिः ८८ दिनानि,आवर्तनावधिः ५९ दिनानि। इमौ अवधी ३:२ प्रमाणे भवतः इति वैशिष्ट्यमत्र। अनेन कारणेन बुधग्रहस्योपरि स्थित्वा सूर्यं पश्यामश्चेत् सूर्यस्य गात्रं भूम्या दृष्ट द्विगुणपरिमाणे दृश्यते। गच्छताकालेन सूर्यः दिगन्तात् मध्यभागे आगत्य पृष्टेगत्वा पुनः मध्यभागे आगच्छेत्। इतस्ततः वक्रगत्यानन्तरं १७६ भूदिनान्यनन्तरं अस्तङ्गतो भवति। अतः दिनस्यावधिः १७६ दिनानि, एकः वर्षस्यावधिः ८८ दिनानि। अर्थात् दिनाय कति (वर्षाणि)वर्षमिति प्रष्टुं शक्यते। बाह्यसम्पर्कतन्तुः Mercury —About Space Atlas of Mercury—NASA Mercury page at The Nine8 Planets NASA’s Mercury fact sheet Mercury Profile at NASA's Solar System Exploration site ‘BepiColombo’, ESA’s Mercury Mission Merkur(dt.) ‘Messenger’, NASA’s Mercury Mission SolarViews.com—Mercury Planets—Mercury A kid’s guide to Mercury. Mercury World Book Online Reference Center Astronomy Cast: Mercury Geody Mercury World’s search engine that supports NASA World Wind, Celestia, and other applications. A Day On Mercury flash animation Mercury articles in Planetary Science Research Discoveries नवग्रहाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5189

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE

तैत्तिरीयसंहिता

तैत्तिरीयसंहितायाः प्रसारः दक्षिणभारते अस्ति । अांशिकरूपेण महाराष्ट्रप्रदेशः समग्ररूपेण च आन्घ्रद्रविडदेशीयाः अस्याः शाखायाः अनुयायिनः सन्ति। अस्याः संहितायाः स्वकीयाः ब्राह्मण-आारण्यक-उपनिषद्-श्रौतसूत्र-गृह्यसूत्रप्रभृतयः अक्षुण्णाः सन्ति । तैत्तिरीयसंहितायाः परिमाणमपि न्यूनं नास्ति । आचार्यसायणस्य इयं स्वकीया शाखाऽऽसीत् । भाष्यम् शुक्लयजुर्वेदे वर्णितविषयाणामिव अस्याः विषयाः सन्ति। पौरोडाश-याजमान-वाजपेय-राजसूयप्रभृतिनानायागानुष्ठानानां विशदं वर्णनमत्राप्यस्ति । यज्ञस्य मुख्यस्वरूपस्य निष्पादकत्वेनास्याः संहितायाः विद्वत्तापूर्णभाष्यं सर्वप्रथम् आचार्यसायणेन लिखितम् । किञ्च तस्मादपि पूर्वतरं भाष्यं भट्टभास्करमिश्रस्य ( एकादशशताब्द्याः) समुपलब्धं भवति । ज्ञानयज्ञनाम्ना भाष्यमिदं विख्यातमस्ति। अधियज्ञार्थादतिरिक्तः आध्यात्मिकाधिदैविकपक्षयोरपि मन्त्राणामर्थो भाष्ये यत्र तत्र कृतोऽस्ति । सम्बद्धाः लेखाः वेद वेदस्य संहिताः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

5191

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE

तारा

ताराः आकाशमध्ये ज्योतिस्रोतारः। खगोलविज्ञानम् खगोलविज्ञानसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

5192

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D

यदुकुलम्

मनुः इला पुरुरवा आयुः नहुषः ययातिः यदुः क्रोष्टु वृजिनिवन्त् स्वाहि रुशद्गुः चित्ररथः शशबिन्दुः पृथुश्रवाः अन्तरः सुयज्ञः उशनस् शिनेयुः मरुत् कम्बलबर्हिस् रुक्मकवचः परावृत् ज्यामघः विदर्भः क्रथभीमः कुन्ति धृष्टः निर्वृति विदूरथः दशार्हः व्योमन् जीमूतः विकृतिः भीमरथः रथवरः दशरथः एकादशरथः शकुनिः करम्भः देवरातः देवक्षत्रः देवनः मधुः पुरुवशः पुरुद्वन्तः जन्तुः सत्वन्त् भीमः अन्धकः कुकुरः वृष्णिः कपोतरोमन विलोमन् नलः अभिजित् पुनर्वसुः उग्रसेनः कंसः कृष्णः साम्बः यदुकुलस्य राजानः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5194

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

अरबीभाषा

अरबी (, अल्-अरबिय्याह् अथवा عَرَبِيّ, अरबीय्) एकः सामीभाषा अस्ति या प्रथमतः चतुर्थशताब्द्यां ई॰पू॰ । अरबजगतस्य लोकभाषा इस्लामधर्मस्य धार्मिकभाषा च अस्ति । अरब-जनानां नामधेयेन अस्य नामकरणं कृतम्, एतत् पदं प्रारम्भे पश्चिमे पूर्वईजिप्तदेशेन, पूर्वे मेसोपोटामिया-प्रदेशेन, पूर्वदिशि मेसोपोटामिया-देशेन, उत्तरे पूर्वलेबनानपर्वतैः उत्तरसिरियादेशेन च परिसीमिते अरब-प्रायद्वीपे निवसतां जनानां वर्णनार्थं प्रयुक्तं, यथा प्राचीनयूनानभूगोलशास्त्रज्ञाः प्रतीयन्ते । आईएसओ अरबीभाषायाः ३२ प्रकारेभ्यः भाषासङ्केतान् नियुक्तं करोति, यत्र तस्य मानकरूपं आधुनिकमानक-अरबी, साहित्यिकअरबी इति अपि उच्यते, यत् आधुनिकीकृतं शास्त्रीय-अरबीभाषा अस्ति । एषः भेदः मुख्यतया पाश्चात्यभाषाविदः मध्ये विद्यते; अरबीभाषिणः स्वयं सामान्यतया आधुनिकमानक-अरबी-शास्त्रीय-अरबी-योः मध्ये भेदं न कुर्वन्ति, अपितु उभौ अल्-अरबिय्यतु ल-फ़ुष्हा ( "वाक्पटु-अरबी") अथवा केवलं अल्-फ़ुष्हा () इति निर्दिशन्ति । सम्बद्धाः लेखाः उर्दूभाषा फारसीभाषा भाषाकुटुम्बः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सऊदी अरब सन्दर्भाः भाषाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् विदेशीयभाषाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5207

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%81

त्रपु

एकं भौतिकतत्त्वम् अस्ति। भौतिकी रसायनशास्त्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया रसायनशास्त्रम्